ანთროპოლოგია
TRANSCRIPT
a n T r o p o l o g i apirveli qarTuli gamocema
qerol r. emberi melvin emberi piter N n. peregrini
pirveli qarTuli gamocema
qerol r. emberi
melvin emberi
piter n. peregrini
anTropologia
ilia WavWavaZis saxelmwifo universitetis gamomcemloba
Tbilisi 2009
wignis Targmani dafinansda saqarTvelos mecnierebisa da ganaTlebis saministros
programiT _ `sauniversiteto saxelmZRvaneloebis ganviTareba~. wigns gamosace
mad amzadebs ilia WavWavaZis saxelmwifo universiteti.
amJaAmad warmogidgenT wignis pirvel da meore TaAvebs. Sevseba saboloo versiamde moxdeba yovelkvireulad.
redaqtorebi: nino abakelia
naTia kopaliani
© Pearson Education, Inc.
qarTuli gamocemis saavtoro ufleba © ilia WavWavaZis saxelmwifo universiteti
ISBN 978-9941-9116-1-3
s a r G e v i
winasityvaoba ................................................................................................................................ 5
avtorTa Sesaxeb ......................................................................................................................... 12
Tavi 1
ra aris anTropologia? .......................................................................................................... 13
anTropologiis sagani ............................................................................................................. 14
erTiani midgoma ......................................................................................................................... 14
anTropologiuri cnobismoyvareoba .................................................................................. 15
anTropologiis sferoebi ...................................................................................................... 15
gamoyenebiTi anTropologia ................................................................................................. 19
anTropologiis aqtualuroba ............................................................................................. 22
Tavi 2
rogor aRmovaGenT warsuls .................................................................................................. 25
warsulis nivTieri sabuTebi ................................................................................................. 26
warsulis nivTieri sabuTebis aRmoCena ............................................................................. 27
masalis analizi ......................................................................................................................... 29
masalis daTariReba .................................................................................................................. 35
arqeologiuri kvlevis Sedegebi .......................................................................................... 41
�Sesavali
`anTropologiis~ winamdebare gamocemaSi, Zveli gamocemebisagan gansxvavebiT, davamateT CarCoSi moTavsebuli statiebis axali cikli `anTropologiuri pirvelwyaroebi~. wignis TiToeul Tavs daerTvis specialurad studentebisTvis gamiznuli TiTo originaluri statia. maTi umetesoba amoRebulia seriidan `kulturaTa portretebi _ eTnografiis pirvelwyaroebi~. gvsurs, studentebma dainaxon ara mxolod is, Tu rogor icvlebian kulturebi, aramed isic, Tu rogor icvlebian Tavad eTnografebi. seriebis meore rigi, `anTropologiuri kvlevis sazRvrebi mogviTxrobs, rogor ikvlevdnen anTropologebi sxvadasxva problemas. bolo seria `kulturaTa SedarebiTi kvleva sociologiaSi~, kulturul erTeulebsa da maT cvalebadobas exeba.
adamianis evoluciisadmi miZRvnil TavSi saubaria aRmosavleT evropaSi napovni adreuli hominidebisa da evraziaSi aRmoCenili adamianTa SedarebiT gviandeli winaprebis Sesaxeb. damatebulia, agreTve, axali qveTavebi mitoqondriuli dnmis gamokvlevebisa da Y qromosomis cvalebadobis Taobaze. kulturasTan dakavSirebul TavebSi Setanil cvlilebaTa umetesoba vrclad ganixilavs globalizacias da mis Sedegebs (ix. Tavi 27, `kulturaTa cvalebadoba da globalizacia~). Sesulia aseve axali qveTavi terorizmTan dakavSirebiT, romelic Setanilia TavSi globaluri socialuri problemebis Sesaxeb. wignSi Setanili sxva cvlilebebi ganxilulia qvemoT, TiToeuli Tavis mokle aRweraSi.
wignis ganaxlebisas, rogorc yovelTvis, SevecadeT ubralo aRwerilobaze meti gagvekeTebina. Cven ara mxolod is gvainteresebs, ras warmoadgendnen da warmoadgenen adamianebi, aramed isic, Tu ratom gaxdnen iseTebi, rogorebic dRes arian, maTi mravalferovnebis gaTvaliswinebiT. rodesac gansxvavebuli mosazrebebi gvxvdeba, vcdilobT logikurad SevafasoT isini arsebuli monacemebis safuZvelze. am wignis saSualebiT vecadeT gveTqva, rom araviTari azri, Tundac saxelmZRvaneloebSi mocemuli, ar SeiZleba gaviziaroT eqsperimentis gareSe, romelmac SeiZleba sruliad gansxvavebuli Sedegi mogvces.
Tavebis mimoxilva
nawili I: Sesavali
Tavi I: ra aris anTropologia?I Tavi studentebs acnobs anTropologiis safuZ
vlebs. Cven ganvixilavT Cvens mosazrebebs rogorc zogadad anTropologiis, aseve misi TiToeuli sferos Sesaxeb. giCvenebT, rogor ukavSirdeba isini iseT samecniero dargebs, rogoricaa biologia,
fsiqologia da sociologia; mivmarTavT Tqvens yuradRebas praqtikuli anTropologiis mzardi mniSvnelobisken. TavSi aris oTxi CarCo: pirvel samSi gaecnobiT anTropologis romelime naSroms; meoTxeSi ki statiebs axali ciklidan `anTropologiuri pirvelwyaroebi~.
Tavi 2: rogor vpoulobT warsulsam TavSi mimoxilulia arqeologiuri da paleon
tologiuri gamokvlevebi. ganvixilavT aRmoCenili masalis sxvadasxva tips, romelTac arqeologebi da paleontologebi warsulis aRsadgenad iyeneben meTodebs, romlebiTac isini am masalas moipoveben, aanalizeben da ganmartaven. aqve aRvwerT uamrav teqnologias. maTi saSualebiT arqeologebi da paleontologebi gansazRvraven arqeologiur monapovarTa da biologiur ganmarxebul saxeobaTa asaks. sami tipis CarCoTagan pirvelSi ganxilulia kulturuli evoluciis sworxazovani mimarTulebis damadasturebeli nimuSebi; meoreSi ganmartebulia, rogor iZieben sqess arqeologebi, axal CarCoSi ki moTavsebulia informacia arqeologebis mier uZvelesi xalxebis rwmenis Seswavlis Taobaze.
nawili II: adamianis evolucia:biologiuri da kulturuli
Tavi 3: genetika da evoluciaam TavSi ganxilulia evoluciis Teoria da misi
roli yoveli cocxali organizmis ganviTarebaSi (adamianis CaTvliT). genetikisa da evoluciis procesis vrceli mimoxilvis Semdeg (bunebrivi gadarCevis CaTvliT) ganvixilavT, rogor moqmedebs bunebrivi gadarCeva individebis qcevaze da riT gansxvavdeba kulturuli evolucia biologiurisagan. gaviTvaliswineT eTikuri problemebic, romelTac genuri inJineriis SesaZleblobebi warmoSobda. pirvel CarCoSi saubaria magaliTebze, romlebic adasturebs, rom evolucia mimdinareobs ufro wyvetilad (naxtomiseburad), vidre nela da Tanabrad. meore CarCoSi vmsjelobT, warmoadgens Tu ara safrTxes genuri inJineria, xolo mesame, axal CarCoSi dasmulia organizmebsa da saxeobebSi genetikuri cvlilebebis fenotipur cvlilebebTan kavSiris problemAa.
Tavi 4: Tanamedrove primatebiam TavSi ganxilulia Tanamedrove primatebi (ada
mianis garda) da maTi cvalebadi adaptacia, rogorc safuZveli zogadad primatebisa da kerZod, adamianis evoluciis gaazrebisTvis. mas Semdeg, rac davamTavrebT primatebis saxeobaTa aRweras, ganvixilavT, rogor gansxvavdebian isini erTmaneTisgan sxeulisa
�
da tvinis zomiT, socialuri jgufebis sididiT da mdedri primatebis seqsualobiT. vimsjelebT, agreTve, im niSnebze, romlebic ganasxvavebs adamianebs sxva primatebisgan. pirvel CarCoSi saubaria imaze, Tu rogor da ratom emuqreba gaqroba mraval primats da rogor SeiZleba maTi dacva. meore CarCoSi moTxrobilia mecnieri primatologisa da misi naSromebis Sesaxeb. axal, mesame CarCoSi warmodgenilia, ratom arian primatebi aseTi Wkvianebi sxva cxovelebTan SedarebiT.
Tavi 5: primatebis evolucia: adreuli primatebidan hominidebamdees Tavi iwyeba adreuli primatebis gamoCenidan
da mTavrdeba CvenTvis cnobili informaciiT miocenis adamianis msgavsi maimunebis Sesaxeb, romelTagan erTerTi, savaraudod, orfexa hominidis winapari unda yofiliyo. primatis ganviTarebis ZiriTad tendenciebs Cven masStabur ekologiur cvlilebebs vukavSirebT, romlebmac savaraudod, bunebrivi gadarCevis procesSi axali niSanTvisebebis Camoyalibebam gamoiwvia. imisaTvis, rom warmovadginoT, rogor xdeba Teoriis warmoSoba da gadamowmeba, pirvel CarCoSi naCvenebia, Tu rogor gadaamowma erTma paleontologma sakuTari Teoria primatebis warmoSobis Sesaxeb. meore CarCoSi aRwerilia pirveli adamianis Tanamedrove giganturi adamianis msgavsi maimunebi da maTi gadaSenebis mizezebi. mesame, axal CarCoSi mocemulia miocenuri adamianis msgavsi maimunebis Tanamedrove gamokvleva.
Tavi 6: pirveli hominidebiam TavSi moTxrobilia or fexze gadaadgileba,
rac im jgufis mTavari ganmasxvavebeli niSania, romelsac mivekuTvnebiT rogorc Cven, aseve Cveni pirdapiri winaprebi – avstralopiTekebi. am gamocemaSi Setanilia axali monacemebi ramdenime saxeobis anu taqsonis Sesaxeb, romlebic gamovlinda Cveni bolo gamocemis gamoqveynebis Semdeg. am axalma aRmoCenebma, SeiZleba, mTlianad Secvalos Cveni warmodgena adamianis evoluciis adreuli periodis Sesaxeb. Cven ganvixilavT, agreTve avstralopiTekebis kargad cnobil tipebs da maTi evoluciis sakiTxs. am TavSi oTxi CarCoa. pirvel orSi mocemulia avstralopiTekebis axali aRmoCenebi da is, Tu rogor Seesabameba es aRmoCenebi adamianis evoluciis Sesaxeb Tanamedrove warmodgenas. mesame CarCoSi aRwerilia teqnikuri da kladisturi analizebi, romlebic farTod gamoiyeneba paleontologebis mier evoluciuri urTierTobebis rukis Sesadgenad. meoTxe, axali CarCo ganixilavs Australopithecus afarensiss da mis adgils adamianis evoluciaSi.
Tavi 7: kulturis sawyisebi da Homo-s warmoSobaam TavSi moTxrobilia kulturuli saqmianobis
pirveli TvalsaCino magaliTebis – qvis iaraRebisa da sxva sagnebis Sesaxeb, romlebic mowmobs, rom adreulma hominidebma kulturuli ganviTareba daaxloebiT 2naxevari milioni wlis win daiwyes. Cven
vimsjelebT kulturis raobasa da mis ganviTarebaze. Semdeg visaubrebT hominidebze – Cveni saxeobis pirvel warmomadgenlebze, Homo-ze – romelsac miaweren kulturuli saqmianobis adreul niSnebs, ganvixilavT Homo erectuss (welgamarTul adamians) pirvel hominids, romelmac datova afrika da pirvelma gamoavlina rTuli kulturuli qceva. am gamocemaSi vrclad vmsjelobT imis Sesaxeb, Tu rodis da ratom datova afrika Homo erectusma. pirvel CarCoSi ganmartebulia, rogor ganasxvaveben arqeologebi qvis iaraRebs ubralo qvebisgan. meore CarCoSi ganixileba tvinis evolucia da is fizikuri cvlilebebi adamianis organizmSi, romlebic tvins gazrdis saSualebas aZlevs. mesame CarCoSi mocemuli gamokvleva amtkicebs, rom Homo erectus or saxeobad unda daiyos. meoTxe, axal CarCoSi ganixileba Tanamedrove Simpanzeebis nadiroba, rogorc adreuli adamianebis nadirobis modeli.
nawili III: Tanamedrove adamianebi
Tavi 8: Homo sapiens-is warmoSobaam TavSi ganxilulia Homo ereqtus _ welgamar
Tuli adamianis gardaqmna Homo sapiens (gonier adamianad) da Tanamedrove fizikuri tipis adamianis warmoSoba. Cveni globaluri orientaciis Sesabamisad, ganvixilavT rogorc paleontologiur, ise arqeologiur masalas ara mxolod evropidan da axlo aRmosavleTidan, aramed msoflios sxvadasxva nawilidan. gansakuTrebul yuradRebas davuTmobT neandertalel adamians da mis damokidebulebas Tanamedrove adamianTan.
am gamocemaSi vmsjelobT Y qromosomebis kvlevis Sedegad miRebuli monacemebis Sesaxeb. gamokvlevis mixedviT (iseve rogorc mitoqondriuli dnmis monacemebis Sesaxeb kvlevis SemTxvevaSi), vvaraudobT, rom neandertalelebi ar iyvnen Cveni winaprebi. ganvixilavT, agreTve neandertalelTa ritualur qcevebs, romlebic maTi adamianurobis Sesaxeb eWvs badebs, Tumca maT Cvens pirdapir winaprebad ar miviCnevT. erT CarCoSi ganxilulia neandertalelTa zrdisa da ganviTarebis kanonzomiereba, maTi Cvilobis periodis xangrZlivobis dadgenis mizniT. meore, axal CarCoSi, aRwerilia, rogor SeiZleba Tanamedrove adamianis `afrikuli~ warmomavlobis Teoriis Semowmeba.
Tavi 9: samyaro zeda paleoliTis periodSiam TavSi ganxilulia Tanamedrove adamianis kul
turuli saqmianoba miwaTmoqmedebis ganviTarebamde – daaxloebiT 4000010000 wlis win. SeviswavliT maT iaraRs, meurneobasa da xelovnebas – adamianis Semoqmedebis pirvel nimuSebs. garda amisa, vimsjelebT adamianis mier CrdiloeT da samxreT amerikis kontinentebis kolonizaciasa da im gavlenaze, romelic maT axal garemo pirobebze moaxdines. pirvel CarCoSi moTxrobilia, rogor gamosaxavdnen qals zeda paleoliTis periodSi. meore CarCo Seiswavlis savaraudo gzebs, romlebiTac SesaZloa, adamianebi amerikaSi moxvedriliyvnen. mesame, axal CarCoSi,
�
aRwerilia, Tu ra Seityves arqeologebma qvis iaraRebis Seswavlis Sedegad.
Tavi 10: sakvebis damzadebisa da erT adgilas damkvidrebis dawyeba
am TavSi moTxrobilia msoflios sxvadasxva nawilSi Semgroveblobisa da erT adgilas damkvidrebis, adamianis mier mcenareebis gaSenebisa da cxovelebis moSinaurebis Sesaxeb. Cveni msjelobis mTavari sagani iqneba am movlenebis ganviTarebis mizezebi da Sedegebi mezoamerikasa da axlo aRmosavleTSi, magram ganvixilavT, agreTve samxreTaRmosavleT azias, afrikas, CrdiloeT da samxreT amerikasa da evropas. pirvel CarCoSi aRwerilia ZaRlebisa da katebis moSinaureba, meoreSi – axali gamokvlevebi uZvelesi adamianis kvebis racionis Sesaxeb, romelic Zvlebisa da kbilebis qimiur analizs emyareba. mesame, axali CarCo, ikvlevs adamianis janmrTelobaSi momxdar cvlilebebs, rac, SesaZloa, soflis meurneobis SemoRebiT iyo gamowveuli.
Tavi 11: qalaqebisa da saxelmwifoebis warmoSobaam TavSi saubaria msoflios sxvadasxva nawilSi
civilizaciis ganviTarebasa da im Teoriebze, romlebic ganmartaven saxelmwifos tipis politikuri sistemebis warmoSobas. Cven yuradRebas vamaxvilebT qalaqebisa da saxelmwifoebis evoluciaze mezoamerikaSi, axlo aRmosavleTSi, CineTsa da afrikaSi. vmsjelobT imaze, Tu rogor zemoqmedebas axdenen saxelmwifoebi iq mcxovreb adamianebsa da maT garemomcvel bunebaze. dasasrul, mogiTxrobT saxelmwofoebis dacemasa da ganadgurebaze. erT CarCoSi moTxrobilia uZvelesi imperializmis zemoqmedeba qalTa mdgomareobaze. meore CarCo arkvevs kavSirs imperializms, kolonializmsa da saxelmwifos Soris; mesame ki ganixilavs urbanizacias da mis mniSvnelobas.
Tavi 12: adamianTa cvalebadobada adaptaciaam TavSi ganxilulia adamianis biologiuri da
kulturuli evolucia dRemde, mimdinare cvlilebebi Tanamedrove adamianTa populaciebSi da is, Tu rogor Seiswavlian da xsnian anTropologebi aseT cvlilebebs. vnaxavT, ra gavlenas axdens materialuri da kulturuli garemo adamianis fizikur cvlilebebze. qveTavSi rasebisa da rasizmis Sesaxeb gagacnobT, ratom Tvlis mravali anTropologi, rom `rasobrivi~ koncefcia adamianebTan mimarTebaSi mecnierulad gamarTlebuli ar aris. vimsjelebT miTze rasizmis Sesaxeb da imaze, rom adamianebSi ̀ rasa~, uwinaresad, socialuri cnebAaa. pirveli CarCo exeba biologiur faqtorebs _ isini zemoqmedeben STamomavlobis raodenobaze. meore CarCoSi moTavsebulia sxvaobebi saSualo IQ monacemebs Soris da maTi mniSvneloba. mesame, axal CarCoSi gansazRvrulia simaRles sxvadasxvaobis ganmapirobebeli faqtorebi.
nawili IV: kulturuli cvlilebebi
Semdgomi Tavebis umetesobaSi eTnografiuli magaliTebis meSveobiT SevecdebiT warmovadginoT kulturuli cvlilebebi msoflios masStabiT; sadac SesaZlebelia, avxsnaT, ratom emsgavseba an gansxvavdeba erTmaneTisgan sxvadasxva sazogadoeba kulturis zogierT aspeqtSi.
Tavi 13: kulturis arsies Tavi gagvacnobs kulturis arss. qveTavi kul
turuli relativizmis Sesaxeb kulturis koncefcias istoriul konteqstSi aTavsebs da ganixilavs uaxles mosazrebebs am sakiTxze. Cven vimsjelebT imaze, rom individis qceva yvela sazogadoebaSi cvalebadia da rom aman SeiZleba axali kulturuli kanonzomierebebis prototipebs Cauyaros safuZveli. pirveli, axali CarCo, aRwers erTerTi eTnografis Tavdapirvel Soks, rodesac aRmoaCina, rom erTi sqesis adamianebis erTmaneTis mimarT ltolvas mis gamosakvlev teritoriaze sruliad gansxvavebuli mniSvneloba hqonda, vidre Crdilo amerikaSi. meore CarCoSi vmsjelobT, arian Tu ara dasavluri qveynebi eTnocentristulebi (nacionalisturebi) adamianTa uflebebis dacvis sakiTxebSi. mesame CarCoSi mocemulia praqtikosi anTropologis azri, Tu ratom ver eguebian beduinebi erT adgilas cxovrebas.
Tavi 14: kulturuli anTropologiisTeoria da mtkicebulebebiam TavSi, upirveles yovlisa, ganvixilavT im Teo
riul mimarTulebebs, romlebic kvlav popularulia kulturul anTropologiaSi. mimovixilavT kulturuli anTropologiis ZiriTad dargebs: eTnografias, eTnoistorias da Sidakulturul, regionul Tu msoflios sxadasxva kulturaTa Sedarebebs. mogawvdiT vrcel gamokvlevas savele samuSaoebis Sesaxeb da warmogidgenT, rogor arCevs eTnografi informaciis wyaroebs kulturaSi ufro Rrmad Casawvdomad. pirveli CarCo ikvlevs gansxvavebebs mecnierulsa da humanistur warmodgenebs Soris da gviCvenebs, rom sakiTxisadmi gansxvavebuli midgoma sinamdvileSi maT SeuTavseblobas ar niSnavs. meore CarCoSi axali gvineis abelamebis gamokvlevis sagani imis sailustraciod aris gamoyenebuli, rom gansxvavebuli Teoriuli mimarTulebebi gansxvavebul pasuxebs moiTxoven. mesame CarCos ori mizani aqvs: erTia, Seqmnas savele muSaobis STabeWdileba, meore – gamoiyenos midfrimenis diskusia, kamaTi, Tu rogor SevamowmoT eTnografis dakvirvebis sizuste. ukanaskneli, axali CarCo aRwers, Tu rogor atarebda erTerTi eTnografi istoriul gamokvlevas nikaraguas miskitoze.
Tavi 15: komunikacia da enaTavi iwyeba adamianebisa da sxva cxovelebis komu
nikaciis ganxilviT. adamianTa Soris araverbalur komunikaciaze saubris Semdeg aRvwerT azrTa sx
�
vadasxvaobas adamianebisa da primatebis gansxvavebuli enobrivi SesaZleblobebis Sesaxeb. vimsjelebT enebis warmoSobisa da imis Taobaze, Tu rogor SeuZlia dagvexmaros kreolebisa da bavSvebis laparakis Seswavlaze dakvirveba enebis warmoSobis gagebaSi. Semdeg gadavinacvlebT aRwerilobiT lingvistikasa da lingvisturi divergenciis procesze. enisa da kulturis sxva aspeqtebs Soris urTierTdamokidebulebis ganxilvis Semdeg, daskvniT nawilSi ganvixilavT saubris eTnografias da statusiT, sqesiTa da eTnikuri niSniT ganpirobebul gansxvavebas metyvelebaSi. vrclad vsaubrobT eTnosTaSorisi da kulturaTaSorisi komunikaciis Sesaxeb da giCvenebT, rogor SeuZliaT lingvistebs daexmaron adamianebs kulturaTaSorisi urTierTobebis gaumjobesebaSi. pirveli, axali CarCo, haitel kreolebs exeba. meore warmoaCens enebis gaqrobis problemas. azrovnebaze enis SesaZlo zegavlenis gamosakvlevad, mesame CarCoSi dasmulia kiTxva, uwyobs Tu ara xels inglisuri ena qalTmoZuleobis ideas.
Tavi 16: sakvebis mopovebame16 TavSi aRwerilia, Tu rogor icvleba sa
zogadoeba sakvebis mopovebis TvalsazrisiT, rogor Seicvala igi droTa ganmavlobaSi da rogor moqmedebs es cvlilebebi kulturuli cvlilebebis sxva tipebze, rogoricaa, magaliTad, ekonomikuri sistemis cvlileba, socialuri fenebi da politikuri cxovreba. aq vmsjelobT, agreTve ~bazris mefuraJeebze~ (sakvebis mompovebeli), raTa gamoikveTos, rom adamianTa umravlesoba, Tanamedrove sabazro ekonomikis pirobebSi, Tavad ar qmnis sakveb produqcias. pirvel CarCoSi ganxilulia cvlileba, romelic moxda `monadire mamakacidan~ `Semgrovebel qalze~ gadasvlisas.
sayovelTaod miRebuli azriT, garemomcvel bunebaSi momxdari cvlilebebi industrializaciiT aris gamowveuli, magram garemos bevri ram dauSavda winaindustriul xanaSi irigaciisgan, saqonlis usistemo Zovisa da uzomo nadirobisgan. amis Sesaxeb saubaria Tavis meore nawilSi. Cvens mesame, axal CarCoSi ganxilulia, rogor moxda hanSuis Cinelebis Segueba garemo pirobebTan ufro mSral teritoriebze gadasvliT, sadac mesaqonleobisaTvis ukeTesi pirobebi iyo.
Tavi 17: ekonomikuri sistemebime17 TavSi ganxilulia, rogor icvlebian sazoga
doebebi resursebis ganawilebis TvalsazrisiT (ra aris `sakuTreba~ da ras niSnavs ,,mflobeloba‘‘), rogor gardaqmnian Sromis Sedegad resursebs saWiro saqonlad, rogor anawileben Sromas. Cven ganvavrceT da ganvaaxleT mesaqonleTa mier miwis gamoyenebis Tema, ganvixileT politikuri sistemebis (kolonializmis CaTvliT) gavlena miwis sakuTrebasa da gamoyenebaze, ganvavrceT sakvebis ganawilebis Temac. vmsjelobT, Tu ratom xdeba, rom zogierT mefuraJe sazogadoebaSi bavSvTa Sroma ufro metad gamoiyeneba, vidre sxvagan. pirvel CarCoSi ganixileba urTierTsawinaaRmdego azrebi imis Sesaxeb, iwvevs Tu ara sazogadoebrivi sakuTreba ekonomikur kriziss. meore, axal CarCoSi moTxrobilia Sromis ga
nawilebis Sesaxeb ianomamoTa Soris. amazonis auzSi tyis ganadgurebis magaliTiT mesame CarCo gviCvenebs msoflio sistemis gavlenas lokalur ekonomikebze.
Tavi 18: socialuri fenebi:klasi, eTnosi da rasizmiam TavSi ganixileba cvlilebebi socialur feneb
Si da socialuri uTanasworobis sxvadasxva formebis ganviTareba. mogiTxrobT, ra aris rasizmi, eTnikuri kuTvnileba da rogor ukavSirdeba isini xSirad resursebis usamarTlo gadanawilebas. am TavSi davamateT axali masala imis saCveneblad, Tu ra samuSaos atareben TanasworobisTvis mebrZoli sazogadoebebi dominirebis SesaCereblad da piriqiT, aris Tu ara mesaqonle sazogadoebebi, sadac pirutyvze piradi sakuTreba Tanabaria, Tanasworuflebianobis momxre. yuradRebiT SevamowmeT CarCoebic da teqstic, raTa uaxlesi informacia mogvewodebina arsebuli uTanasworobis Sesaxeb rogorc SeerTebul StatebSi, aseve mTel msoflioSi. pirvel, axal CarCoSi, moTxrobilia socialuri fenebis Sesaxeb furaJul (Semgroveblur) sazogadoebaSi – tlingitebSi, samxreT alaskaze. meore CarCoSi aRwerilia socialuri fenebis warmoSoba globaluri masStabiT – rogor izrdeba ufskruli mdidarsa da Rarib qveynebs Soris da ra uwyobs xels am tendencias. mesame CarCoSi ganxilulia is SesaZlo mizezebi, romlebic iwvevs raodenobriv gansxvavebas avadmyofobiT sikvdilianobaSi afrikel amerikelebsa da evropel amerikelebs Soris.
Tavi 19: sqesobrivi urTierToba, sqesi da kulturame19 Tavis pirvel nawilSi, sxvadasxva kulturaTa
Sedarebebis safuZvelze, vimsjeleT sqesobriv urTierTobebsa da sqesTa Soris damaxasiaTebel niSanTvisebaTa cvalebadobis mizezebze, meore nawilSi ki cvlilebebze seqsualur urTierTobaTa mimarT damokidebulebasa da wesCveulebebze. avxseniT, rom Sexeduleba sqesze yovelTvis or sqess ar gulisxmobs. gamovyaviT Sromis procesSi qalis monawileobis yvela aspeqti da aRvniSneT, rogor ganisazRvreba sqesis mixedviT ~SromaSi~ Setanili wvlili. SevitaneT axali masala qalTa monadireobisa da misi gavlenis Sesaxeb Sromis ganawilebis Teoriaze. pirvel CarCoSi sxvadasxva kulturaTa magaliTze ganvixileT, ratom aZleven zogierT sazogadoebaSi qalebs brZolaSi monawileobis uflebas. meore CarCoSi moTxrobilia vaSingtonis Statisa da britanuli kolumbiis zogierT sazogadoebriv gaerTianebaSi qalTa politikuri aqtivobis zrda sabWoebis arCevis Semdeg. axali CarCo aRwers andebSi mcxovrebi metisebis warmodgenas imis Sesaxeb, rom gogonebis xangrZlivad kveba ZuZuTi mavnebelia. sxvaTa Soris, iTvleba, rom ZuZuTi xangrZlivad kveba zrdis seqsualobas, xolo xanmokle kvebas sxva Sedegebi mohyveba, magaliTad, maRali sikvdilianoba CvilebSi.
Tavi 20: qorwineba da ojaximas Semdeg, rac ganvixilavT sxvadasxva Teorias
imis Sesaxeb, ratom aris qorwineba sayovelTaod miRebuli, gadavinacvlebT qorwinebebis gansxvave
�
bul wesCveulebebze, akrZalvebze, meuRlis arCevasa da meuRleTa raodenobaze. Tavi ojaxis sxvadasxva formaTa mimoxilviT mTavrdeba. axali gamokvleva exeba imas, Tu ratom aris sacoleTa fasi gansxvavebuli, ra kavSiria mosaxleobis simWidrovesa da manZils dasaqorwinebel pirebs Soris. qalTa mdgomareobidan gamomdinare, gavaSuqeT mravalcolianobis sakiTxi. axali CarCo mikroneziel iapebs exeba da maT magaliTze gadmogvcems zogierTi sazogadoebis Tvalsazriss qorwinebis ceremoniis usargeblobaze. meore, ganaxlebuli CarCo ikvlevs colqmris urTierTobas: aRwers gansxvavebebs siyvarulSi, intimurobasa da seqsualuri eWvianobis formebSi. mesame CarCoSi, romelic ojaxis organizebas exeba, ganxilulia sakiTxi, Tu ratom izrdeba iseT qveynebSi, rogoric Cvenia (amerika), erTmSobliani ojaxebis raodenoba.
Tavi 21: ojaxis sacxovrebelida naTesaobaadamianTa socialur cxovrebaSi Casawvdomad
gansakuTrebuli mniSvneloba maT sacxovrebels eniWeba. erTerT CarCoSi mocemulia msjeloba axalmosaxleobasa da mozardTa winaaRmdegobas Soris SesaZlo kavSiris arsebobis Sesaxeb. meore CarCo exeba imas, Tu rogor moqmedebs sacxovrebeli adgilisa da naTesaobis gamocvla qalebis cxovrebaze. mesame, axali CarCo gvacnobs dedis Zmis rols Cerokis indielebSi, romlebic aSSs samxreTaRmosavleT nawilSi cxovrobdnen.
Tavi 22: asociaciebi da saerTo interesTa mqone jgufebiaq vmsjelobT msoflios sxvadasxva kuTxeSi arse
buli asociaciebis, kerZod, nebayoflobiTi asociaciebis Sesaxeb, romelTa ricxvi ganuxrelad izrdeba. erTi qveTavi exeba periodul sakredito asociaciebs da maTi muSaobis princips _ rogor awvdian isini did Tanxas garkveul pirebs, rogori gansakuTrebuli mniSvneloba aqvs amas qalebisTvis da ramdenad ufro met mniSvnelobas iZenen isini sacxovrebeli adgilis Secvlisas. pirveli CarCo pasuxobs kiTxvas, Tu ramdenad axerxebs qalTa organizaciebi maTi mdgomareobis gaumjobesebas da Zalauflebis zrdas. meore CarCoSi mocemulia msjeloba imis Sesaxeb, Tu ratom warmoiSva quCis bandebi da ratom mimarTaven isini zogjer Zaladobas. bolo, axali CarCo ganixilavs eTnikuri asociaciebis rols CrdiloeT amerikis CainaTaunebSi (Cinur ubnebSi).
Tavi 23: politikuri cxovreba:socialuri wesrigi da uwesrigobaCven vakvirdebiT, ramdenad gansxvavdebian sazo
gadoebebi erTmaneTisgan politikuri organizaciis doniT, im gzebs, romelTa saSualebiTac adamianebi liderebi xdebian, imas, Tu ramdenad monawileoben isini politikur procesebSi da rogor wyveten konfliqtur situaciebs, mSvidobianad Tu Zaladobis gamoyenebiT. vmsjelobT imaze, Tu rogor Secvala kolonizaciam samarTlebrivi sistema da gadawyvetilebebis miRebis meTodebi, rogor SeiZleba konfliqtebis mSvidobianad mogvareba da rogor badebs
kulturaTaSorisi gamokvleva eWvs, rom omebis mizezi aradasavlur samyaroSi, umTavresad, qalebi arian. davamateT axali masala popularul politikur mimarTulebebSi gaerTianebis mizezebze. axali CarCo mogviTxrobs irokezebis konfederaciaze. meore CarCo exeba erovnebaTaSoris da kulturaTaSoris urTierTobebs ekonomikis ganviTarebasa da demokratiaSi. mesame CarCoSi mocemulia masala imis Sesaxeb, rom axali gvineis abelamis tomSi adgilobrivi sasamarTlo uflebas aZlevs qalebs, gaasaCivron seqsualuri Zaladoba.
Tavi 24: fsiqologia da kulturaam TavSi ganxilulia fsiqologiuri ganviTarebis
zogierTi universaluri magaliTi, fsiqologiuri gansxvavebebi sazogadoebaTa Soris da maTi mizezebi, pirovnebis gansxvavebuli aRqma sxvadasxva sazogadoebis adamianebis mier (mag. sakuTari pirovnebis aRqma), rogor SeiZleba fsiqologiuri procesebis codna dagvexmaros kulturuli sxvadasxvaobis gagebaSi. zogierTi didi procesis gamosayofad, romlebic gansakuTrebul gavlenas axdens pirovnebaze, ori axali qveTavi davamateT. pirveli Seexeba bavSvis garemomcveli pirobebis mniSvnelobas, meore ki im zemoqmedebas, romelsac bavSvze sxvadasxva kulturisaTvis damaxasiaTebeli `mSobliuri Teoriebi~ (eTnoTeoriebi) axdens. pirvel, axal CarCoSi ganxilulia, ramdenad mniSvnelovania mozardebis cneba marokoSi. meore CarCoSi Sedarebulia dawyebiTi skolebi iaponiaSi, CineTsa da aSSSi da ganixileba, ramdenad SeuZliaT skolebs cnobierad Tu qvecnobierad gadascen bavSvebs adamianisTvis umniSvnelovanesi faseulobani. mesame CarCoSi gadmocemulia azri, qalebsa da mamakacebs sakuTari Tavis gansxvavebuli aRqma, ris gamoc maTi moralic gansxvavebulia.
Tavi 25: religia da magiamas Semdeg, rac vimsjelebT imaze, Tu ratom aris
religia msoflios yvela kulturisTvis damaxasiaTebeli, davakvirdebiT gansxvavebul konfesiebs. vnaxavT, rogor cdiloben adamianebi micvalebulTa gacocxlebas, agreTve amoucnobi movlenebis asaxsnelad maTTvis adamianuri Tvisebebis miniWebas. SevecadeT gagvego, ratom vardebian qalebi eqstazSi ufro xSirad, vidre mamakacebi. pirveli CarCo mogviTxrobs niu inglendis meTevzeebze, romelTac sxvadasxvagvari tabu an `ubedurebis acilebis~ ritualebi SiSis grZnobas uqarvebda. meore, axali CarCo aRwers Samanizms meqsikis ̀ siera otomis~ tomSi. bolo CarCoSi moTxrobilia axali religiebis warmoSobis Sesaxeb da miuTiTebs, rom msoflioSi TiTqmis yvela religia mcire seqtebidan da kultebidan warmoiSva.
TAavi 26: xelovnebamas Semdeg, rac vimsjelebT xelovnebis arsze,
ganvixilavT saxviTi xelovnebis, musikisa da folkloris gansxvavebul tipebs da SevecdebiT zogierTi maTganis axsnas. droTa ganmavlobaSi xelovnebis cvlilebasTan dakavSirebiT vimsjelebT mcdar warmodgenaze, TiTqos `primitiuli~ xalxebis xelovneba dros ar eqvemdebareba; agreTve, evropasTan kontaqtis Semdeg xelovnebaSi momxdar cvlilebebze.
10
vnaxavT, ra adgili ukavia xelovnebaSi eTnocentrizms da rogor ganixilaven dasavluri muzeumebi da xelovnebaTmcodneebi saxviT xelovnebas naklebad ganviTarebul kulturebSi. erTi CarCo aRwers, rogor zemoqmedebas axdens sxvadasxva politikuri sistema xelovnebaze. meore CarCo ganixilavs simbolizms msoflio xelovnebaSi da mogviTxrobs niRbebze asaxuli emociebis Sesaxeb bolodroindel gamokvlevebze. bolo, axali CarCo aRwers CrdiloeT amerikis CrdilodasavleT sanapiroze mcxovrebi nimpkiSis tomis cekvebis gamomsaxvelobas.
Tavi 27: kulturaTa cvlilebebida globalizaciaes Tavi mniSvnelovnad aris ganaxlebuli da Se
icavs axal qveTavs globalizaciis Sesaxeb. Cven davamateT axali gamokvleva im sazogadoebebze, romelTac droTa ganmavlobaSi mravali inovacia SeiTvises da nebayoflobiT ganicades kulturuli cvlilebebi. gamovikvlieT, agreTve, ra SeiZleba mohyves CrdiloeT amerikaSi emigrantTa kulturuli donis zrdas da eTnogeneziss an axal kulturul warmonaqmnebs. kulturuli cvlilebebis wyaroebze – aRmoCenasa da inovaciaze _ msjelobis Semdeg ganvixilavT zogierT garemoebas, romlebic inovaciis miRebas ganapirobebs. vnaxavT amiT gamowveul xarjebsa da mogebas, gareSe da Sida pirobebs, romlebic kulturul cvlilebas iwvevs da agreTve, kulturuli mravalferovnebis zrdis SesaZleblobebs momavalSi. pirvel, axal CarCoSi naCvenebia kulturuli cvlilebebis SerCeviTi xasiaTi aliaskis eskimosebSi. imis saCveneblad, rom kulturul cvlilebebs xSirad biologiuri Sedegi mohyveba, meore TavSi ganixileba simsuqne, hipertenzia da diabeti, rogorc modernizaciis Sedegebi. mesame CarCo Seiswavlis kulturul cvlilebebs komunistur CineTSi – ra Seicvala da ra gadarCa kulturul cxovrebaSi saxelmwifos Carevis Sedegad.
Tavi V: anTropologiis gamoyeneba
Tavi 28: gamoyenebiTi da praqtikuli anTropologiaam TavSi ganixileba anTropologTa saqmianoba aka
demiis gareT, gamoyenebiTi anTropologiis istoria da tipebi aSSSi, eTnikuri sakiTxebis gaTvaliswineba adamianTa yofis gasaumjobeseblad, siZneleebi, romlebic warmoiSva ama Tu im problemis Sefasebisas da gzebi dagegmili cvlilebebis gansaxorcieleblad. vaCvenebT, rogor asruleben sul ufro mzard rols gamoyenebiTi anTropologiis warmomadgenlebi gamomdinare cvlilebaTa programebis dagegmvaSi da ara mxolod programebis adgilebze Sesacvlelad konsultaciebis warmarTvaSi. sasamarTlo anTropologiis qveTavSi ganvrcobilad aris ganxiluli kulturuli anTropologiis monawileobis sakiTxi. pirvel or CarCoSi daxasiaTebulia anTropologTa daxmarebis SesaZleblobebi biznesisa da tyeebis gaCexvis sakiTxebSi. bolo, axal CarCoSi aRwerilia, rogor aRudga win garkveul cvlilebebs axali meqsikis taos tomi.
Tavi 29: samedicino anTropologiaam TavSi ganxilulia janmrTelobisa da avadmyo
fobis, maTi mkurnalobis (ufro biokulturuli, vidre biosamedicino TvalsazrisiT) kulturuli koncefcia, politikisa da ekonomikis gavlena janmrTelobaze da samedicino anTropologiis wvlili, rogorc janmrTelobis sxvadasxva mdgomareobis, aseve daavadebaTa gamomwvevi sxvadasxva garemoebis SeswavlaSi. es garemoebebi da daavadebebi moicaven Sidss, fsiqikur da emociur aSlilobebs, gavrcelebul daavadebas saxelad `susto~, depresias da organizmis arasakmarisi kvebiT gamowveul gamofitvas. pirvel, axal CarCoSi aRwerilia ekvadoris Temis – saragurosis rwmena imisadmi, rom gancdebi da emociebi iseve iwvevs dasneulebas, rogorc gadamdebi daavadebebi da infeqciebi. meore CarCo exeba darRvevebs sakvebis miRebaSi da sxvadasxva kulturaTa Sexedulebas `silamazeze~.
Tavi 30: globaluri socialuri problemebies Tavi exeba damokidebulebas ZiriTad da gam
oyenebiT kvlevebs Soris, Tu ra saxis Sedegebi SeiZleba gamoiRos sxvadasxva globaluri socialuri problemebis kvlevam iseT sakiTxebSi, rogoricaa stiqiuri ubedurebebi da SimSiloba, usaxlkaroba, danaSauli, ojaxuri Zaladoba da omi. axali qveTavi ganixilavs terorizms. qveTavebi ojaxuri Zaladobisa da omis Sesaxeb ganaxlebulia. sami CarCodan erTi axalia: pirveli exeba globalur daTbobas da Cvens damokidebulebas navTobze; meore – eTnikur konfliqtebs (ramdenad gardauvalia isini), mesame, bolo CarCoSi aRwerilia ra safrTxe Seuqmna omma samxreTdasavleT kavkasiaSi mdebare afxazeTis kulturas.
aRweriloba
rukarukebi. imisaTvis, rom Segveqmna damxmare saSu
aleba, romelic teqstSi mocemul statiebs gaaSuqebda, ganvaaxleT is rukebi, romelTa originaluri versia dorling qinderslim mogvawoda. Cveni mizani iyo, am 7 rukis saSualebiT sruli warmodgena Segveqmna iseT mravalferovan sakiTxebze, rogoricaa hominidebis winaprebi, paleoliTis xelovneba, miwaTmoqmedebis gavrceleba da a.S.
TandarTuli CarCoebiTanamedrove gamokvlevebi da daskvnebi. Car
CoebSi moTavsebulia Tanamedrove gamokvlevebi iseT Temebze, romelTa Sesaxeb studentebs SeiZleba gagonili hqondeT axal ambebSi an kamaTs iwvevs anTropologiaSi. Tanamedrove gamokvlevebis sagania, magaliTad, Semdegi sakiTxebi: sworxazovani mimarTulebebis arseboba kulturul evoluciaSi; namarxi hominidebis axali aRmoCenebi; colqmrul urTierTobaSi arsebuli gansxvavebebi iseT sakiTxebSi, rogoricaa siyvaruli, intimuroba da eWvianoba; erTmSobliani ojaxebis raodenobis zrda; niRbebze asaxuli emociebis universaluroba. axal ambebSi gaSuqebulia iseTi problemebi, rogoricaa,
11
magaliTad, iyvnen Tu ara neandertaleli adamianebi Tanamedrove adamianTa winaprebi; izrdeba Tu ara uTanasworoba qveynebs Soris; aris Tu ara eTnokonfliqtebi uZvelesi droidan SemorCenili siZulvilis Sedegi da Aa.S. profesionalTa amJamindeli kamaTis sagania Semdegi sakiTxebi: erTi Tu meti saxeobis ganviTarebis Sedegia Homo erectus; _ welgamarTuli adamiani mecniereba humanurobis winaaRmdeg; adamianis uflebebi kulturuli fardobiTobis winaaRmdeg.
sqesis kvlevis axali perspeqtivebi. aq Sesuli sakiTxebi sqessa da sqesobriv urTierTobebs exeba rogorc anTropologiis, ise yoveldRiuri cxovrebis TvalsazrisiT (mag: seqsizmi enaSi; qalTa sazogadoebebi da qalis statusi da Zalufleba; qalisa da kacis moralis dapirispireba; cvlilebebi, romlebic ganicada qalis rolma preistoriul sazogadoebebSi).
anTropologiuri pirvelwyaroebi: am gamocemaSi studentebisTvis gasacnobad Semotanili siaxlea CarCoebi, romlebic Seicavs nawyvetebs sxvadasxva mecnierTa originaluri statiebidan.
saintereso sakiTxavi: Cvenma koleqtivma didi siamovneba miiRo saintereso gamokvlevebis da aRmoCenebis aRwerisas, Tanac im saxiT, rom damwyebi studentebisTvis advili gasagebi yofiliyo. SevecadeT Segvemcirebina teqnikuri Jargoni da mxolod is terminologia gamogveyenebina, romlis codnac studentisTvis aucilebelia anTropologiis miRwevebis Sesafaseblad da Semdgomi, ufro rTuli kursebis Casawvdomad. Cveni azriT, aucilebelia, wigni Tavisuflad ikiTxebodes, ara mxolod imitom, rom mkiTxvelma gaigos, razea saubari, aramed imitomac, rom anTropologiis Seswavlis procesi ufro saintereso gaxdes. axali terminebi, romelTa Semotana zogjer gardauvalia, teqstSi muqi SriftiT aris gamoyofili (asevea wignis bolos arsebul leqsikonSi).
terminebis leqsikoni: yoveli Tavis bolos CamoTvlilia teqstSi Sesuli axali terminebi, romlebic muqi SriftiT aris gamoyofili. Tavis bolos Segnebulad ar vimeorebT terminebis ganmartebebs, raTa studentebs sakuTari Tavis Semowmebis saSualeba mivceT, miT umetes, rom ganmartebebi mocemulia wignis bolos moTavsebul leqsikonSi.
umniSvnelovanesi kiTxvebi. TiToeuli Tavis bolos mocemulia oTxi kiTxva, romlebic moiTxovs studentebis azrovnebis gaaqtiurebas TavSi ganxilul masalasTan dakavSirebiT. kiTxvebi ar moiTxovs teqstSi mocemuli masalis gameorebas. gvinda, rom avamoqmedoT studentebis warmosaxvis unari, raTa imaze Sors wavidnen, rac ukve cnobilia an gvgonia, rom cnobilia.
Sejamebebi da SemoTavazebuli literaturaA. yoveli Tavis bolos mocemulia detaluri Sejameba, romelic students daexmareba, gadaxedos ganxiluli aRmoCenebis ZiriTad koncefciebs. SemoTavazebuli literatura moicavs zogad an ufro vrcel informacias TavSi ganxiluli sakiTxebis Sesaxeb.
wignis bolos moTavsebuli sruli leqsikoni. rogorc zemoT aRvniSneT, yoveli Tavis bolos moTavsebulia terminebis CamonaTvali (ganmartebis gar
eSe). am leqsikonis saSualebiT studentebs SeuZliaT swrafad Seafason sakuTari Tavi. sruli leqsikoni mocemulia wignis bolos, raTa studentebma SeZlon am terminebis mniSvnelobis moZebna wignSive.
wignis bolos moTavsebuli SeniSvnebi. mtkiced gvjera, rom dokumenturi dasabuTeba Zalian mniSvnelovania mkiTxvelisTvis, raTa icodes, Tu ra masalas emyareba wignSi gakeTebuli daskvnebi. aseTi masalis safuZveli yovelTvis gamoqveynebuli gamokvlevebia. Sesabamisi masalis miTiTebebi mocemulia wignis bolos moTavsebul SeniSvnebSi (Tavebis mixedviT).
wignis bolos moTavsebuli bibliografiA. sqolioebSi aRniSnuli literatura Sekrebili da moTavsebulia wignis bolos.
danarTebi
instruqtorisaTvis (pedagogisaTvis)instruqtorisaTvis saWiro wyaroebi da masa-
lebi testirebisaTvis. instruqtorisaTvis saWiro masala Seicavs Tavebis mokle mimoxilvas, wyaroebsa da sadiskusio sakiTxebs, Temebsa da sakvlev proeqtebs, internetwyaroebs, saswavlo filmebs, daaxloebiT 1600 kiTxvas SesarCevi pasuxebiT da sworia/arasworia SefasebiT, narkvevebs da a.S. yovel testkiTxvas miTiTebuli aqvs Sesabamisi gverdi wignSi.
test-generatoriEQ. es programa aadvilebs testebis Seqmnas da gvTavazobs sxvadasxva arCevans maTi organizebisa da testis bankebisa da testebis warmosadgenad. am programiT gaTvaliswinebuli SemTxveviTi numeracia da teqstis generatori idealur gamosayenebels xdis mas testebis sxvadasxva variantis Sesaqmnelad. Ziebisa da daxarisxebis Zlieri funqcia aadvilebs kiTxvebis lokalizacias da maT ganlagebas Tqveni survilis mixedviT.
rigi IV, anTropologiuri diapozitivebi. 50 diapozitivi gadaRebulia teqstSi mocemuli grafikebidan, diagramebidan da tabulebidan da xels uwyobs studentis mier saleqcio Temebis ukeT aRqmas.
videomasalaA. prentis holi gTavazobT or axal video serias. `amerikeli indielebis Secvla amerikis SecvlasTan erTad: amerikeli indieli xalxebis videoistoria~ da `ritualebi: afrikis tradiciuli mosaxleobis videoistoria~. garda amisa, maRali xarisxis, sxvadasxva jildoebiT aRniSnuli videofilmebi `filmmeiqers laibreris~ koleqciidan. gTxovT, daukavSirdeT `prentis holis~ warmomadgenels damatebiTi informaciisTvis.
Anthropology Central: xelmisawvdomia mxolod `anTropologiis~ meTerTmete gamocemis myidvelTaTvis. paroliT daculi es internet–wyaro saSualebas aZlevs instruqtorebs CamotvirTon `instruqtoris saxelmZRvanelos~ sruli versia, leqciebi da naxazebi, Power Point-is slaidebi, aseve `anTropologiis swavlebis strategia~. daukavSirdiT `prentis holis~ warmomadgenels damatebiTi informaciisTvis.
12
qerol r. emberi antioqiis kolejSi Tavdapirvelad qimiis specialobaze swavlobda, mas Semdeg ki, rac pedagogebis moTxovnis Sesabamisad, sociologiis leqciebze daswreba daiwyo, am sagniT Zalian dainteresda. mecnierebis Mam dargSi mravali upasuxo kiTxva Cndeboda, ramac momaval mecniers sociologiaSi kvleviTi muSaobis survili gauCina. man erTi weli kornelis aspiranturaSi gaatara da sociologias swavlobda harvardSi gadasvlamde, sadac jon da beatris uaiTingebTan anTropologiis Seswavla daiwyo.
sadoqtoro disertaciaze qerol r. emberi keniaSi, luos tomis garemocvaSi muSaobda. iq cxovrebisas SeniSna, rom bevr biWs `gogos saqmis~ keTebas avalebdnen. maT bavSvebis mixedva da yoveldRiuri saojaxo saqmis keTeba imis gamo uxdebodaT, rom dedebs (romlebic sasoflosameurneo saqmianobiT iyvnen dakavebulni) saxlSi sakmarisi raodenobis damxmare gogonebi ar hyavdaT). emberma gadawyvita, Seeswavla Sromis amgvari ganawilebis SesaZlo Sedegebi biWebis socialur qcevaze. sistematuri dakvirvebis Sedegad mecnierma aRmoaCina, rom qalis saqmiT zedmetad datvirTuli biWebi, danarCen biWebsa da gogonebTan SedarebiT, socialuri qcevis mraval aspeqtSi saSualo monacemebs avlendnen. mogvianebiT man Caatara kroskulturuli gamokvleva qorwinebis, ojaxebis, memkvidruli jgufebis, omisa da mSvidobis sxvadasxva formis Sesaswavlad. am gamokvlevebs igi ZiriTadad, melvin emberTan erTad atarebda, romelTanac 1970 wels iqorwina. aseTi kroskulturuli gamokvlevebi iZleoda im Teoriebis gadamowmebis saSualebas, romlebic msoflioSi arsebuli sazogadoebebis Sesaxeb arsebobs.
19701996 wlebSi igi aswavlida niuiorkis universitetis hanter kolejSi, agreTve, iyo kroskulturuli kvlevebis sazogadoebis prezidenti da samer kolejis erTerTi direqtori SedarebiTi anTropologiis, romelsac mecnierebis nacionaluri fondi afinansebda. amJamad muSaobs ielis universitetis arakomerciul kvleviT saagentoSi `hiumen rileiSenz eria failz~.
kolumbiis universitetis damTavrebis Semdeg melvin emberi sadoqtoro disertaciis dasacavad ielis universitetSi gadavida. ielSi misi maswavlebeli iyo anTropologi piter merdoki, umniSvnelovanesi figura kulturaTaSorisi kvlevebisa da msoflio kulturaTa farTomasStabian monacemTa bazis SeqmnaSi. misi kvleviTi muSaobis mizani iyo kulturaTaSorisi hipoTezis Semowmeba. monacemTa es baza cnobili gaxda, rogorc `hiumen rileiSenz earia failzi~, imis gamo, rom Tavdapirvelad ielis adamianTa urTierTobebis institutma daafinansa. `hiumen rileiSenz earia failzis~ monacemTa baza yovelwliurad izrdeba da axla ukve eleqtronuli failebis saxiT vrceldeba. amJamad misi gamokvlevebi moicavs msoflios 385 Zvelsa da axal kulturas.
savele samuSaoebi disertaciisaTvis melvin emberma amerikul samoaSi Caatara. man sami sofeli
Seadara erTmaneTs politikur cxovrebaze komercializaciis gavlenis Sesaswavlad. garda amisa, gamoikvlia memkvidruli jgufebi da maTi cvlileba yidvagayidvis ganviTarebis Sesabamisad. mis mier Catarebuli kulturaTaSorisi gamokvlevebi Tavidan daqorwinebulTa sacxovrebelsa da STamomavlobiT jgufebs exeboda. igi agreTve Seexo damokidebulebas ekonomikursa da politikur ganviTarebas Soris, incestze tabus warmoSobasa da ganviTarebas, mravalcolianobis mizezebs da imas, Tu rogor gvexmareba socialuri wesCveulebebis arqeologiuri korelatebi warsulis SeswavlaSi.
fsiqikuri janmrTelobis nacionalur institutSi Catarebuli oTxwliani kvleviTi muSaobis Semdeg, igi pedagogiur muSaobas eweoda jer antioqiis kolejSi, Semdeg ki niuiorkis universitetis hanter kolejSi; iyo kulturaTaSorisi gamokvlevebis sazogadoebis prezidenti, xolo 1987 wlidan ielis universitetis arakomerciuli kvleviTi saagentos `hiumen rileiSenz earia failzis~ prezidentiA.
piter n. peregrini anTropologiiT inglisur enaSi diplomis dacvis Semdeg dainteresda. man adamianTa Sesaswavlad anTropologiis sociologiuri midgoma ufro misaRebad CaTvala, vidre humanisturi, romelic Seiswavla rogorc inglisuri enis specialistma.
magistris xarisxis dasacavad eTnoistoriuli TvalsazrisiT iezuiti misionerebisa da aborigeni amerikelebis urTierTdamokidebuleba gamoikvlia da mixvda, rom aborigeni amerikelebis iezuitebTan kontaqtamde arsebuli kulturuli urTierTobebis Sesaswavlad arqeologiis Seswavla dasWirdeboda.
perdius universitetSi sadoqtoro disertaciaze muSaobisas piter peregrinma Seiswavla samxreT aSSs _ misisipis preistoriuli kulturebi da aRmoaCina, rom jgufebs Soris arsebuli urTierTobani aborigeni amerikelebis kulturas saukuneebis manZilze ayalibebda. maT iezuitebTan iseve martivad daamyares kontaqti, rogorc sxva danarCenebTan amyarebdnen kulturaTaSorisi urTierTobebis mTel periodSi. yuradReba miaqcia imasac, rom aborigeni amerikelebis urTierTobebze naklebi kvleva iyo Catarebuli da gadawyvita SedarebiTi gamokvlevis Catareba. 1990 wels monawileoba miiRo SedarebiT anTropologiur kvlevaSi, romelic samer institutma Caatara. aq Sexvda qerol r. embersa da melvin embers.
piter peregrini aswavlida xuanitas kolejSi, amJamad ki lourensis universitetis (epltoni, viskonsini) asocirebuli profesori da anTropologiis ganyofilebis Tavmjdomarea. aris, agreTve, `hiumen rileiSenz earia failzis~ arqeologiuri komisiis mecnierTanamSromeli da melvin emberTan erTad gamocemuli naSromis `preistoriuli enciklopediis~ Tanaavtori; agrZelebs arqeologiur kvlevas da axlaxan aRniSna anTropologiisa da arqeologiis
avtorTa Sesaxeb
13
dargebSi pedagogiuri moRvaweobis 10 wlisTavi.
1ra aris anTropologia?
ra aris anTropologia?
Tavebis Sinaarsi
anTropologiis sagani
erTiani midgoma
anTropologiuri cnobismoyvareoba
anTropologiis sferoebi
gamoyenebiTi anTropologia
anTropologiis aqtualoba
14
anTropologia aris disciplina, romelic adamianuri yofis Sesaxeb dausrulebeli cnobismoyvareobiT gamoirCevaA. TviT termini warmodgeba berZnuli sityva anthroposisgan (rac ~adamians~ niSnavs) da lo-gosisagan (romelic aRniSnavs `moZRvrebas~). anTropologebi cdiloben, pasuxi gascen uamrav kiTxvas: rodis, sad da ratom warmoiSvnen adamianebi dedamiwaze; rogor da ratom Seicvalnen mas Semdeg, da rogor da ratom icvleba Tanamedrove adamianis esa Tu is niSanTviseba. anTropologebs ainteresebT, agreTve, rogor da ratom icvleboda da icvleba adamianTa wesCveulebebi da qceva. arsebobs anTropologiis praqtikuli mxarec. yofiTi problemebis gadasawyvetad, gamoyenebiTi anu praqtikosi anTropologebi erTdroulad iyeneben anTropologiur meTodebs, informaciasa da miRweul Sedegebs.
anTropologiis, rogorc mxolod adamianTa Semswavleli mecnierebis gansazRvra, sruli ar iqneboda, radganac igi moicavs iseT disciplinebs, rogoricaa: sociologia, fsiqologia, politika, ekonomika, istoria, adamianis biologia da iseT humanitarul mecnierebebsac, rogoricaa filosofia da literatura. saWiro ar aris imis aRniSvna, rom adamianTan dakavSirebuli mravali sxva disciplinis warmomadgeneli ukmayofilebas gamoTqvamda, Tuki mis dargs anTropologiis nawilad warmoadgendnen. miT umetes, rom am disciplinaTa umetesoba anTropologiaze met xans arsebobda da TiToeul maTgans mecnierebaSi garkveuli adgilic ukavia. aqedan gamomdinare, anTropologia Taviseburad unikaluri dargia da swored es aris mizezi imisa, rom igi damoukidebel disciplinad Camoyalibda da ukve 100 weliwadze metia gansakuTrebul mdgomareobas inarCunebs.
anTropologiis saganianTropologebis Sesaxeb, ZiriTadad, iseTi
warmodgena arsebobs, TiTqos isini dedamiwis naklebad cnobil kuTxeebSi mogzauroben egzotikuri xalxebis Sesaswavlad an Txrian miwas namarxi cocxali organizmebis da didi xnis win mcxovrebi adamianebis iaraRisa da WurWlis aRmosaCenad. es Sexedulebebi maTi stereotipulobis miuxedavad, naTlad aCvenebs, rogor gansxvavdeba anTropologia sxva disciplinebisgan. mas ufro farTo masStabi aqvs rogorc geografiuli, ise istoriuli TvalsazrisiT. anTropologiis interesis sferos yvela periodis adamianebi warmoadgenen, dawyebuli adamianis Soreuli winaprebidan, romlebic ramdenime milioni wlis win cxovrobdnen, Tanamedrove adamianamde; misi interesis sagani ki dedamiwis yoveli nawilia, sadac ki adamians odesme ucxovria.
anTropologebi yovelTvis ise globalurad da mravalmxrivad ar ganixilavdnen problemebs, rogorc dRes. tradiciulad, isini met yuradRebas aradasavlur kulturebs uTmobdnen da dasavluri civilizaciebis istorias sxva disciplinebs utovebdnen Sesaswavlad. Tumca, ukanaskneli wlebis manZilze disciplinaTa Soris `Sromis aseTma ganawilebam~ gaqroba daiwyo. amJamad anTropologebi Seiswavlian rogorc sakuTar, ise sxva rTul sazogadoebebs.
ratom airCies anTropoloebma Sesaswavlad aseTi vrceli sagani? nawilobriv, amis mizezi is iyo, rom yvela SemoTavazebuli ganzogadebuli azri adamianis kulturuli da biologiuri arsebobis Sesaxeb misTvis damaxasiaTebeli zogierTi niSanTvisebiT, mravaljer unda yofiliyo dadasturebuli mTeli misi arsebobis manZilze dedamiwis sxvadasxva nawilSi. Tu
amgvari ganzogadebis an axsnis dadastureba SeuZlebeli iqneba, maSin sruli ufleba gveqneba da valdebulic ki viqnebiT, masSi eWvi SevitanoT. sando damamtkicebeli sabuTebis ararsebobis SemTxvevaSi gaCenili skeptikuri damokidebuleba xels SeuSlis adamianebis Sesaxeb araswori mosazrebebis gaziarebas.
magaliTad, 1960ian wlebSi amerikelma pedagogebma aRmoaCines, rom afroamerikeli moswavleebi iSviaTad svamdnen rZes. es fulis naklebobas an gaunaTleblobas miaweres, magram anTropologiuri monacemebis safuZvelze, am problemas sul sxvagvari axsna moeZebna; msoflios bevr nawilSi, ZiriTadad iq, sadac mewveli Sinauri cxovelebi hyavT, adamianebi rZes ar svamen. isini rZes amJaveben an misgan yvels amzadeben. amis mizezi axla ukve cnobilia. bevri adamiani ganicdis ferment laqtazis naklebobas, romelic aucilebelia laqtozis (rZeSi arsebuli Saqris) dasaSlelad. rZe xels uSlis sakvebis monelebas. ferxdeba ara mxolod laqtozis, aramed sxva sakvebis gadamuSavebac. xSir SemTxvevaSi, rZis daleva iwvevs krunCxvebs, gazebis dagrovebas, diareasa da gulisrevas. gamokvlevam uCvena, rom rZesTan SeuTavsebloba msoflios mraval nawilSia gamovlenili. aseTi mdgomareoba aRiniSneba mozrdil azielebSi, samxreT evropelebSi, arabebsa da ebraelebSi, dasavleT afrikelebSi, inuitebSi (eskimosebSi) da Crd. da samx. amerikis indielebSi, aseve afroamerikelebSi. imis gamo, rom anTropologebi kargad icnoben adamianTa cxovrebas rogorc geografiuli, aseve istoriuli TvalsazrisiT, maT SeuZliaT safuZveli Seuryion araswor Sexedulebas adamianTa gansxvavebul jgufebze.
erTiani midgomagarda imisa, rom anTropologia moicavs adamianis
ganviTarebas rogorc geografiuli, ise istoriuli TvalsazrisiT, mas axasiaTebs, agreTve, adamianis Seswavlisadmi erTiani, mravalmxrivi midgoma. anTropologebi Seiswavlian ara mxolod gansxvavebuli tipis adamianebs, aramed maTi gamocdilebis sxvadasxva aspeqtsac. magaliTad, adamianTa jgufis aRwerisas anTropologi iTvaliswinebs im adgilis istorias, sadac isini cxovroben, bunebriv pirobebs, ojaxuri cxovrebis organizacias, enis ZiriTad Tvisebebs, dasaxlebis tipebs, politikur da ekonomikur sistemebs, religias, xelovnebis stilsa da tansacmels.
warsulSi calkeuli anTropologebi cdilobdnen sxvadasxva sakiTxis erTdroulad ganxilvas. dRes ki, iseve, rogorc mraval sxva disciplinaSi, imdenad didi informacia dagrovda, rom anTropologebSi gaCnda tendencia erT viwro Temaze an sferoSi imuSaon. ase rom, erTma anTropologma SeiZleba gamoikvlios zogierTi preistoriuli winapris fizikuri niSnebi, meorem – garemos gavlena mosaxleobis ganviTarebaze xangrZlivi drois manZilze, mesamem ki _ adamianTa garkveuli jgufis wesCveulebebi. amgvari specializaciis miuxedavad, anTropologia mainc erTian orientacias inarCunebs, rac imas niSnavs, rom mravali gansxvavebuli dargis saSualebiT erToblivad Seiswavlis adamianis arsebobis sxvadasxva aspeqts warsulsa da awmyoSi.
anTropologiuri cnobismoyvareobaCven anTropologia davaxasiaTeT, rogorc isto
riuli da geografiuli TvalsazrisiT ufro farTo speqtris mqone disciplina, romelic sxvadasxva sakiTxis Seswavlis mimarT ufro erTiani midgomiT
1�
xasiaTdeba, vidre adamianis SeswavlasTan dakavSirebuli sxva disciplinebi. magram es gancxadeba gulisxmobs imas, rom anTropologia aris yovlismomcveli mecniereba adamianis Sesaxeb. maS, riT gansxvavdeba anTropologia sxva, danarCeni mecnierebebisgan? albaT cnobismoyvareobiT, romelsac is iwvevs.
anTropologebs mravali kiTxva UuCndebaT. magaliTad: sad warmoiSva pirvelad qalaquri cxovreba? ratom aqvs zogierTs ufro muqi feris kani, vidre sxvebs? ratom Seicavs zogierTi ena feris aRmniSvnel met sityvas, vidre sxva enebi? ratom aqvT ama Tu im sazogadoebaSi qalebs meti xma politikaSi? ratom aqvs sxvadasxva sazogadoebas gansxvavebuli damokidebuleba Sobadobis kontrolis mimarT? marTalia, yvela es sakiTxi adamianis arsebobis gansxvavebul aspeqtebs ganixilavs, magram maT erTi saerTo niSani aqvT: yoveli maTgani romelime mosaxleobisTvis damaxasiaTebel gansakuTrebul niSans (Tvisebas, wesCveulebas) ikvlevs. es SeiZleba iyos kanis SedarebiT muqi feri, ena, romelSic feris aRmniSvneli bevri terminia, qalebis monawileoba politikaSi an Sobadobaze kontrolis daweseba. anTropologiis gansxvavebulobis mTavari mizezi albaT sxvadasxva xalxisTvis damaxasiaTebeli niSnebis mimarT misi
daintereseba unda iyos. magaliTad, maSin, rodesac ekonomistebi samoneto sistemas Cveulebrivad aRiqvamen da mis moqmedebas Seiswavlian, anTropologebs ainteresebT, ratom daiwyo zogierTma sazogadoebam bolo aTaswleulebSi fulis gamoyeneba. anTropologebs ainteresebT adamianTa sazogadoebebis tipuri damaxasiaTebeli niSnebi da is, Tu rogor icvleboda isini saukuneTa manZilze.
anTropologiis sferoebisxvadasxva anTropologebi sazogadoebaTa sx
vadasxva damaxasiaTebel niSnebs Seiswavlian. zog maTgans adamianTa sazogadoebebis biologiuri an fizikuri niSanTvisebebis Seswavla ainteresebs, sxvebs _ kulturulisa; amgvarad, arsebobs anTropologiis sagnis ori ZiriTadi mimarTuleba: biolo-giuri (fizikuri) anTropologia da kulturuli anTropologia. es ukanaskneli sam ZiriTad nawilad iyofa: arqeologia, lingvistika da eTnologia. eTnologia Seiswavlis uaxles kulturebs da bolo dros moixsenieba, rogorc kulturuli anTropologia (ix. sur. 11). am oTx sferos aerTianebs mexuTe – gamoyenebiTi, anu praqtikuli anTropologia. -
anTropologiis Semadgeneli nawilebi
anTropologiis oTxi mTavari Semadgeneli nawilis (aRniSnulia muqi SriftiT) klasifikacia SeiZleba moxdes sferos (biologiuri an kulturuli) da TiToeuli maTganis periodis (axlo warsuli an awmyo) mixedviT. aq warmodgenilia anTropologiis oTxive qvedisciplinis gamoyenebis sqema.
warsuli uaxlesi warsuli da awmyo
anTropologiuri lingvistikaistoriuli lingvistika aRweriTi an struqturuli lingvistikakulturuli anTropologia
arqeologia eTnologia
biologiuri anTropologia
(kulturuli anTropologia)
adamianis paleontologia
adamianis cvlileba
ZiriTadi kvleva
praqtikuli anTropologia
kulturuli anTropologia
biologiuri anTropologia
1�
biologiuri anTropologiis specialisti nadin pikoki, zairis efes tomSi reproduqciisa da janmrTelobis sakiTxebze muSaobis procesSi.
biologiuri anTropologi
biologiuri (fizikuri) anTropologia eZebs pasuxebs kiTxvaTa or gansxvavebul jgufze: pirveli jgufi Seicavs kiTxvebs adamianTa warmoSobis da maTi Semdgomi evoluciis Sesaxeb (am sferos ewodeba adamianTa paleontologia, anu paleoanTro-pologia). meore jgufSi Semavali kiTxvebi exeba Tanamedrove adamianTa Soris mimdinare biologiur cvlilebebs da maT mizezebs (am sferos adamianTa cvalebadoba ewodeba).
adamianTa evoluciis rekonstruqciisaTvis paleontologebi eZeben namarx adamianTa an maT winaparTa da maTTan dakavSirebul cxovelTa uZveles naSTebs an maT anabeWdebs. magaliTad, aRmosavleT afrikaSi muSaobisas paleoanTropologebma aRmoaCines daaxloebiT 4 milioni wlis win mcxovrebi adamianis msgavsi arsebebis naSTebi. am aRmoCenis saSualebiT SesaZlebeli gaxda Cveni winaprebis or fexze siarulis, xelebis ukeT gamoyenebisa da tvinis zomis matebis miaxloebiTi TariRebis dadgena.
evoluciisdroindeli urTierTobebis dasadgenad anTropologebi iyeneben ara mxolod ganamarxebul naSTebsa da qvis masalas, aramed geologiur informaciasac klimatisa da garemos, aseve mcenareTa da cxovelTa populaciebis Sesaxeb; ufro metic, adamianTa warsulis rekonstruqciisaTvis paleontologebi ikvleven ZuZumwovarTa Soris Cveni uaxloesi naTesavebis – adamianis msgavsi maimunebisa da sxva saxeobis maimunebis qcevasac, romlebic CvensaviT primatebis jgufs miekuTvnebian. primatebis Semswavlel anTropologebs, fsiqologebsa da biologebs primatologebi ewodebaT. isini akvirdebian sxvadasxva saxeobis primatebs rogorc bunebriv, ise laboratoriul pirobebSi. Seswavlis gansakuTrebuli sagania Simpanze, romelic Zalian hgavs adamians fizikurad Tu qceviT, mis sisxls aqvs adamianis sisxlis msgavsi qimiuri Semadgenloba da isini erTi da imave seniT avaddebian. uaxlesma gamokvlevebma gviCvena, rom Simpanzesa da adamianis genebis 99 procenti identuria.
primatebis Seswavlisas anTropologebi cdiloben, aRmoaCinon is niSanTvisebebi, romlebsac aSkara adamianuri xasiaTi aqvT da ganasxvavon im Tvisebebisgan, romlebic maT primatul fesvebs ukavSirdeba. am informaciis saSualebiT isini SeZleben daadginon, rogorebi iyvnen Cveni winaprebi. primatebis SeswavliT miRebul daskvnebs arqeologiur masalas adareben anu nawilnawil Segrovil masalas Cvens uaxloes naTesavebze mecnieruli dakvirvebebis Sedegebs ukavSireben. mokled, biologiuri anTropologebi agroveben sxvadasxva wyarodan miRebul informacias da qmnian Teoriebs, romlebic gvaZlevs ganamarxebul organizmebSi arsebuli cvlilebebis axsnas, Semdeg ki am Teoriebs amowmeben sxvadasxva damamtkicebeli sabuTis erTmaneTTan Sedarebis gziT. amgvarad, adamianis anTropologia moicavs iseT disciplinebs, rogorebicaa: geologia, xerxemlianebis (kerZod, primatebis) paleontologia, SedarebiTi anatomia da primatebis qcevis SedarebiTi kvleva.
biologiuri anTropologiis meore ZiriTadi mimarTulebaa adamianTa cvalebadobis (nairsaxeobis) Seswavla. es mimarTuleba ikvlevs adamianTa Tanamedrove populaciebs Soris arsebul gansxvavebebs biologiur anu fizikur TaviseburebebSi. yvela Tanamedrove adamiani miekuTvneba erT saxeobas – Homo sapienss, radgan SeuZliaT erTmaneTTan Sejvareba. magram amasTanave, maT Soris mniSvnelovani gansxvavebebic arsebobs. adamianTa Soris arsebuli gansxvavebebis gamokvlevisas mecnierebs uCndebaT kiTxva: ratom aris zogierTi xalxi sxvebze maRali? rogor Seegua zogi populacia Tavis saarsebo garemos? aqvs Tu ara zog xalxs, magaliTad, inuitebs (eskimosebs), iseTi damaxasiaTebeli niSnebi, romlebic xels uwyobs maT ukeT Seguebas sicivesTan? ukeT icavs Tu ara tropikuli mzisgan zogierTi xalxis kanis muqi pigmentacia?
Tanamedrove adamianTa Soris arsebuli biologiuri gansxvavebebis ukeT gagebisaTvis biologiuri anTropologebi iyeneben sami sxva disciplinis principebs, koncefciebsa da teqnologiebs. es disciplinebia: adamianis genetika (mecniereba im
1�
damaxasiaTebel niSanTvisebaTa Sesaxeb, romlebic STamomavlobiT gadaecema), populaciebis biologia (mecniereba, romelic Seiswavlis garemo pirobebis zemoqmedebas ama Tu im populaciis damaxasiaTebel niSanTvisebebze) da epidemiologia (mecniereba, romelic Seiswavlis, rogor da ratom moqmedebs daavadebebi sxvadasxvanairad gansxvavebul populaciebze). adamianTa Soris arsebul gansxvavebaTa kvleva moicavs mecnierebis sxva sferoebsac, Tumca biologiuri anTropologebis kvlevis umTavres sagans adamianTa populaciebi da maTi biologiuri cvalebadoba warmoadgens.
kulturuli anTropologia
kulturuli anTropologiis sagania populaciebisa da sazogadoebebis cvalebadobis niSnebis Seswavla. ra aris kultura? imis gamo, rom kulturis arss anTropologebisTvis Zalian didi mniSvneloba aqvs, am sakiTxs mTel Tavs vuTmobT. anTropologebisTvis termini kultura aRniSnavs azrovnebisa da qcevis gansakuTrebul normebs, romlebic gansazRvrul populacias an sazogadoebas axasiaTebs. socialuri jgufis kultura moicavs mis enas, religiur rwmenas, sqesTa rols, bavSvebis aRzrdas, saxlebis mSeneblobas da sxvadasxva ideasa da qcevis normas, romlebic farTod aris gavrcelebuli da miRebuli am jgufSi. kulturuli anTropologiis sami ZiriTadi mimarTulebaa arqeologia (mecniereba, romelic Seiswavlis warsul kulturebs, ZiriTadad, maTi materialuri naSTebis safuZvelze), anTropologiuri lingvistika (anTropologiurad Seiswavlis enebs) da eTnologia (Seiswavlis Tanamedrove da axlo warsulis kulturebs), romelsac amJamad kulturul anTropologias uwodeben.
arqeologiaA. arqeologebi ara mxolod warsulSi mcxovreb adamianTa yoveldRiuri cxovrebisa da wesCveulebebis aRdgenas cdiloben, aramed ikvleven kulturul cvlilebebsac da cdiloben am cvlilebebis axsnas. es sfero TiTqos istorikosebis saqmianobis msgavsia, magram arqeologebs ufro Soreul warsulTan Sexebis saSualeba aqvT. istorikosebs ufro xSirad saqme aqvT im sazogadoebebTan, romlebmac werilobiTi wyaroebi datoves da maTi kvleva adamianis istoriis daaxloebiT 5000 wliT Semoifargleba. adamianTa sazogadoebebi ki, rogorc cnobilia, milion welze metia, rac arseboben da mxolod bolo 5000 wlis manZilze SemoiRes damwerloba. yvela im sazogadoebis kvlevisTvis, romelTac damwerloba ar gaaCndaT, arqeologebi istorikosebis rols asruleben. werilobiTi wyaroebis ararsebobis gamo, arqeologebi istoriis aRdgenas adamianis kulturuli memkvidreobis Zeglebis Seswavlis safuZvelze cdiloben. zogierTi Zegli iseTi grandiozulia, rogorc maias kulturis taZrebi, romlebic CiCen icaSi (iukatani, meqsika) aRmoCnda, ufro xSirad ki es Cveulebrivi Tixis WurWlis natexebi, qvis iaraRebi an nagvis grovebia. arqeologebis umravlesoba ikvlevs preistoriul xanas, rodesac damwerloba ar arsebobda. magram arsebobs arqeologiis dargi, romelsac istoriuli arqeologia ewodeba da igi ikvlevs axlo warsulis adamianebs, romelTac werilobiTi wyaroebi datoves. es specialoba iyenebs rogorc arqeologebis, ise istorikosebis muSaobis meTodebs.
imisaTvis, rom Caswvdnen, ra da rogor iwvevda
cvlilebebs xangrZlivi drois manZilze msoflios sxvadasxva nawilSi mcxovreb adamianTa sazogadoebis cxovrebaSi, arqeologebi agroveben sxvadasxva masalas adamianTa sacxovrebeli adgilebidan. Cveulebriv, es adgilebi gaTxras saWiroebs. gaTxridan amoRebuli an Segrovili masalis safuZvelze Cndeba kiTxvebi, Tu sad, rodis da ratom gaCnda pirvelad iaraRis damzadebis mxolod adamianisaTvis damaxasiaTebeli Tviseba? sad, rodis da ratom ganviTarda pirvelad miwaTmoqmedeba? sad, rodis da ratom daiwyes adamianebma pirvelad qalaqebSi cxovreba?
amgvar kiTxvebze pasuxis gasacemad saWiro monacemebis Sesagroveblad arqeologebi iyeneben sxva mecnierebebisgan aRebul teqnologiebsa da aRmoCenebs, iseve, rogorc iyeneben Tanamedrove da axlo warsulis kulturebis anTropologiuri Seswavlis Sedegebs. magaliTad, imis gamosacnobad, Tu ra adgili unda gaiTxaros adreuli iaraRis damzadebis keris sapovnelad, arqeologebi ukavSirdebian geologebs, raTa maT miuTiTon, sad ufro mosalodnelia adreuli adamianis saqmianobis keris povna miwis eroziisa da awevis gaTvaliswinebiT, mis zedapirTan axlos. imisTvis, rom daadginon, sad ganviTarda pirvelad miwaTmoqmedeba, arqeologebi Sesabamis gaTxridan amoRebul masalas qimikosebis mier aRmoCenili meTodiT ikvleven. imis gasagebad ki, ratom gaCnda Tavdapirvelad qalaqebi, arqeologebma SeiZleba gamoiyenon informacia, romelsac istorikosebi, geografebi da sxva mecnierebi miawvdian imis Sesaxeb, Tu ra saxis ekonomikuri da politikuri kavSirebi aqvT Tanamedrove da axlo warsulis qalaqebs TavianT Sida raionebTan. im SemTxvevaSi, Tu SevZlebT gavigoT, ra aerTianebT Tanamedrove da axlo warsulis qalaqebs, SevZlebT im mizezis dadgenasac, ramac maTi warmoSoba gamoiwvia. amgvarad, arqeologebi arsebul informacias Tanamedroveobisa da axlo warsulis Sesaxeb Soreuli warsulis amosaxsnelad iyeneben.
anTropologiuri lingvistika. anTropologiuri lingvistika kulturuli anTropologiis erTerT sferos warmoadgens. lingvistika anu enebis Seswavla, arqeologiaze Zveli mecnierebaa, magram misi adreuli formebi koncentrirebuli iyo mxolod arsebuli enebis Zveli werilobiTi formebis Seswavlaze. anTropologiuri lingvistikis specialistebma savele samuSaoebi iseT adgilebSi daiwyes, sadac damwerloba ar arsebobda. es imas niSnavs, rom maT ar hqondaT saSualeba, gamoeyenebinaT leqsikoni an gramatikis saxelmZRvanelo. piriqiT, maT pirvelebs unda SeeqmnaT leqsikonic da gramatikac da mxolod amis Semdeg SeZlebdnen enis struqturisa da istoriis Seswavlas.
biologiuri anTropologebis msgavsad, lingvistebi Seiswavlian xangrZlivi drois manZilze momxdar cvlilebebs da maT Tanamedrove variantebs. anTropologiuri lingvistikis zogierTi warmomadgeneli dainteresebulia enebis warmoSobiT da aTasobiT wlis manZilze maT Soris warmoSobili gansxvavebebiT. droTa ganmavlobaSi enebis cvalebadobisa da maTi urTierTkavSiris Semswavlel mecnierebas istoriuli lingvistika ewodebaA. anTropologiuri lingvistebis interesis sagania, agreTve, gansxvavebani Tanamedrove enebs Soris, gansakuTrebiT ki is gansxvavebani, romlebic maT konstruqciaSi arsebobs. lingvistikis am sferos, zogadad, aRweri-lobiTi anu struqturuli lingvistika ewodeba. mecnierebas, romelic socialur konteqstSi enis gamoyenebas Seiswavlis, sociolingvistika hqvia.
1�
adamianTaA Semswavleli paleontologebisa da arqeologebisgan gansxvavebiT, romelTac xelT aqvT materialuri masala warsulis aRdgenaSi dasaxmareblad, istoriul lingvistebs saqme aqvT mxolod enebTan – da Tanac, xSirad iseTTan, romelTac damwerloba ar gaaCniaT (gavixsenoT, rom damwerloba mxolod 5000 wlisaa, bevr enas ki dResac ar gaaCnia damwerloba). damwerlobis armqone enebis Seswavla gansakuTrebiT rTulia, radgan SeuZlebelia im enis kvalis aRdgena, romelze molaparake xalxic aRar arsebobs. lingvistebma, romlebic dainteresebulni arian maTi istoriiT, muSaoba unda daiwyon Tanamedrove enebis erTmaneTTan SedarebiT. am enebis Sedarebis safuZvelze isini gamoitanen daskvnebs cvlilebaTa Sesaxeb, romlebic SeiZleba warsulSi momxdariyo da gamoewviaT is erTgvarovnebani Tu gansxvavebani, romlebic amJamadac gvxvdeba. istorikos lingvistebs, ZiriTadad, Semdegi tipis kiTx
vebi uCndebaT: SeiZleboda Tu ara momxdariyo ori an meti Tanamedrove enis warmoSoba erT winapar enaSi momxdar cvlilebaTa safuZvelze? xolo Tu isini erTmaneTTan dakavSirebulni arian, rodis da ramdeni xnis win daiwyo maTSi gansxvavebebis gaCena?
istorikosi lingvistebisgan gansxvavebiT, aRwerilobiTi anu struqturuli lingvistebi, ZiriTadad, im principebis aRmoCeniTa da CaweriT arian dainteresebulni, romlebic ganapirobebs enaSi bgerebisa da sityvebis erTianobas. magaliTad, erTi gansazRvruli enis struqturulma aRwerilobam SeiZleba mogvces informacia imaze, rom bgerebi t da k SeiZleba uTierTSemcvleli iyos sityvaSi misi mniSvnelobis Secvlis gareSe. amerikul samoaSi yvelaze did kunZuls SeiZleba uwodon rogorc tutuila, aseve kukuila da axlad Casuli anTropologis garda, albaT, yvela mixvdeba, rom saubaria erTsa da imave kunZulze.
sqesis kvlevis axali perspeqtivebielizabeT m. bramfili
albionis kolejis anTropologiis profesori elizabeT m. bramfili socialuri uTanasworobis problemiT ukanasknel kursze swavlisas dainteresda. arqeologebis azriT, gvarebs Soris mniSvnelovani socialuri uTanasworoba mxolod axlaxan (arqeologebis enaze rom vTqvaT) gaCnda, anu daaxloebiT 6000 wlis win. amis arqeologiuri niSnebi savsebiT gasagebia – rTuli konstruqciis samarxebi Zvirfasi SigTavsiT zogierTi gvaris warmomadgenelTaTvis da didi sxvaoba saxlebsa da qonebas Soris. magram am uTanasworobis gaCenis mizezi cnobili ar iyo. rodesac momavali mecnieri miCiganis universitetis diplomirebul specialistTa skolaSi swavlobda, mas ar akmayofilebda am sakiTxis sayovelTaod miRebuli axsna, TiTqos uTanasworoba sasargeblo iyo sazogadoebisaTvis (magaliTad, adamianTa umravlesobis cxovrebis done gaumjobesdeboda winamZRolebis gamdidrebasTan erTad). SemdgomSi, centralur meqsikaSi sadoqtoro disertaciaze muSaobisas man daiwyo am Teoriis gadamowmeba teritoriaze, romelic Tavdapirvelad politikurad damoukidebeli iyo, Semdeg ki actekTa imperiis nawilad iqca. Seiswavla zedapiruli masala da istoriuli dokumentebi, Sedgenili rogorc evropelebis, ise ac
teki didebulebis mier. mecnieris aRmoCenebi ewinaaRmdegeboda socialuri uTanasworobis `sasargebloobis~ ideas; man aRmoaCina, rom mas Semdeg, rac es teritoria actekTa imperiam SeierTa, mosaxleobis cxovrebis done mxolod umniSvnelod gaumjobesda.
bramfilis kvlevis meore, mniSvnelovani sagani iyo qalebis cxovrebis Seswavla. rogor imoqmeda maTze actekebis imperiis eqspansiam? Seicvala Tu ara maTi samuSao? rogor aisaxebodnen qalebi
xelovnebaSi? actekebis dedaqalaq tenoCtitlanis xelovnebaSi meomarTa da mamakacTa Tema imperiis zrdasTan erTad prioritetul mniSvnelobas iZenda. skulpturebSi asaxulia qalTa damokidebuli mdgomareoba (magaliTad, daCoqil pozaSi asaxva). magram im teritoriaze, romelsac bramfilis kvleva moicavda, qalTa gamosaxulebebi Sinaarsobrivad ar Secvlila. magaliTad, skulpturebis umetesoba actekebis gamarjvebis Semdegac qals fexze damdgars da ara daCoqils gamosaxavda.
mravali anTropologis msgavsad, bramfili sakuTar Tavs ekiTxeboda, rogor SeeZlo daxmarebis gaweva im sazogadoebisaTvis, sadac cxovrobda savele samuSaoebis periodSi. man gadawyvita, moewyo gamofena, raTa am adgilas 1200 wlis manZilze mcxovrebi xalxis warmatebebi warmoeCina. gamofena qsaltoCanis mkvidrebs im aRmoCenebis Sesaxeb mouTxrobda, rac mecnierma maT miwaze gaakeTa. bramfili agrZelebs kvlevas qalTa mdgomareobaSi uTanasworobis warmoSobis Sesaxeb da imedi aqvs, adamianebi mixvdebian, rom igi `win aRudga imas, rasac arasworad miiCnevda da mTel cxovrebas dauTmobs arqeologiur kvlevas, raTa kiTxvebze sakuTari pasuxebi ipovos~.
1�
sociolingvistis interesis sferos enis socialuri aspeqtebi warmoadgens: raze saubroben adamianebi da rogori urTierToba aqvT saubrisas, maTi damokidebuleba sxva enebsa da dialeqtebze molaparake adamianebis mimarT, agreTve, gansxvaveba sxvadasxva socialuri fenis warmomadgenelTa saubris maneraSi. inglisSi Sexvedrisas yvela adamians erTnairad ar mivmarTavT, magaliTad ise, rogorc megobars mivmarTavT xolme. albaT uxerxuli iqneba Sexvedrisas eqims saxeliT mivmarToT. mas, Cveulebriv, Semdegnairad mimarTaven: `dila mSvidobisa, eqimo braun~. enis gamoyenebis aseTi variantebi, ganpirobebuli im pirovnebis socialuri statusiT, romelsac mimarTaven, sociolingvistisTvis Zalian mniSvnelovaniaA.
eTnologia (kulturuli anTropologia). eTnologebi cdiloben, Caswvdnen, E riT da ratom gansxvavdebian axlo warsulSi mcxovrebi da Tanamedrove adamianebi erTmaneTisgan azrovnebiT da qceviT. eTnologia, romelsac Cveulebriv, moixsenieben rogorc kulturul anTropologias, Seiswavlis adamianebis azrovnebisa da qcevis iseT formebs, rogoricaa qorwinebis adaTwesebi, naTesaobis struqtura, politikuri da ekonomikuri sistemebi, religia, folklori da musika, Semdeg ki am Zvel formebs Tanamedroves adareben. eTnologebi Seiswavlian, agreTve kulturis dinamikas anu mis ganviTarebasa da cvlilebas droSi. garda amisa, maTi interesis sferos warmoadgens TiToeuli kulturisaTvis damaxasiaTebeli damokidebuleba rwmenasa da ritualebs Soris. amgvarad, eTnologebs TiTqmis igive mizani aqvT, rac arqeologebs, Tumca eTnologebi, ZiriTadad, Tanamedrove adamianebze dakvirvebisa da maTi gamokiTxvis meTodebs iyeneben, arqeologebi ki warsul kulturaTa materialur Zeglebs Seiswavlian da daskvnebi preistoriuli adamianebis wesCveulebebis Sesaxeb am monacemebis safuZvelze gamoaqvT.
eTnologebis erTi nawili – eTnografebi, TiTqmis mTeli wlis ganmavlobaSi cxovroben, esaubrebian da akvirdebian im xalxs, romlis wesCveulebebsac Seiswavlian. amgvari savele muSaobis Sedegad isini agroveben monacemebs da Semdeg am xalxis wesCveulebebisa da azrovnebis detaluri aRwerisaTvis (eTno-grafiisaTvis) iyeneben. eTnografebs Soris arsebobs zogierTi gansxvaveba maTi obieqtis kulturuli da socialuri Seswavlis mravalmxrivobis TvalsazrisiT. adre isini ama Tu im xalxis arsebobis yvela aspeqtis erToblivad Seswavlas cdilobdnen, Tanamedrove eTnografebi ki ufro viwro specializacias, erT konkretul mimarTulebas irCeven, magaliTad, ritualur mkurnalobas, garemosTan urTierTobas, modernizaciisa da globalizaciis gavlenas an sqesTan dakavSirebul sakiTxebs. eTnografebi xSirad mxolod aRweriT ar kmayofildebian da kulturis zogierTi aspeqtis asaxsnelad Tanamedrove anTropologiur gamocemebs mimarTaven xolme.
imis gamo, rom mravalma kulturam uaxloes warsulSi seriozuli cvlilebebi ganicada, Zalze mniSvnelovania eTnologiis kidev erTi dargi – en-Toistoria. eTnoistorikosebi Seiswavlian, rogor icvleba droTa ganmavlobaSi adamianTa gansazRvruli jgufis cxovreba. isini Seiswavlian werilobiT dokumentebs da SeiZleba mravali weli dauTmon iseTi dokumentebis Seswavlas, rogoricaa misionerTa, vaWarTa da mkvlevarTa Canawerebi, samTavrobo dokumentebi da Seecadon im kulturuli cvlilebebis aRdgenas, romlebic xangrZlivi drois ganmavlobaSi gaCnda. gansxvavebiT eTnografebisgan, romlebic ZiriTadad, sakuTar dakvirvebebs eyrdnobian, eT
noistorikosebi kvlevas sxvebis mier datovebuli an mowodebuli cnobebis mixedviT awarmoeben. maT xSirad gafantuli da aSkarad urTierTsawinaaRmdego informaciis Segroveba da damuSaveba uxdebaT. amgvarad, eTnoistorikosis samuSao Zalian emsgavseba istorikosisas im gansxvavebiT, rom eTnoistorikosi, Cveulebriv, im adamianTa istorias ikvlevs, romelTac werilobiTi dokumentebi Tavad ar dautovebiaT. isini cdiloben xalxebis uaxlesi istoriis aRdgenas da im cvlilebaTa Seswavlas, romlebic am xalxebis cxovrebis wesma ganicada.
kroskulturuli kvleva (cross-cultural research) iyenebs eTnografebisa da eTnoistorikosebis mier damuSavebul monacemebs. am dargis mkvlevarTa mizania kulturul niSanTvisebaTa ZiriTadi saxeebis dadgena – romeli maTgania universaluri, romeli ganicdis cvlilebebs, ra iwvevs maT da am cvlilebebis Sedegebi. ratom aris, magaliTad, zogierT sazogadoebaSi sqesTa Soris meti uTanasworoba, vidre sxva sazogadoebebSi? damokidebulia Tu ara ojaxuri Zaladoba cxovrebis sxva sferoebSi arsebul agresiasTan? ra gavlenas axdens moulodnelobebiT aRsavse garemo pirobebi adamianTa cxovrebaze? amgvar kiTxvebze pasuxebis gasacemad, kroskulturuli mkvlevarebi iyeneben zogierTi kulturisTvis damaxasiaTebel niSanTvisebaTa nimuSebs. kroskulturuli Sedegebi mniSvnelovania arqeologebisTvisac, gansakuTrebiT ki im SemTxvevaSi, rodesac maT aRmoCenebSi cvlilebebis garkveuli materialuri dadastureba aRiniSneba.
imis gamo, rom eTnologebi adamianTa wesCveulebebisa da qcevis mravali sferoTi arian dainteresebulni – dawyebuli politikuri da ekonomikuriT, damTavrebuli xelovnebiT, musikiTa da religiiT – es sagani bevr iseT disciplinas moicavs, romelic adamianis arsebobis sxvadasxva aspeqts exeba, magaliTad, sociologia, fsiqologia, ekonomika, politika, xelovneba, musika da SedarebiTi religia. kulturuli anTropologiis damaxasiaTebeli niSania, daadginos, rogor icvleboda adamianTa arsebobis yvela es sfero sazogadoebidan sazogadoebamde yvela istoriul periodSi da msoflios yvela nawilSi.
gamoyenebiTi anTropologiAa
yovelgvari saxis codna saWiroa da gamosadegi. fizikasa da biologiaSi kargad aris cnobili, rom iseTi didi aRmoCenebi, rogoricaa dnmis splaisingi, kosmosuri xomaldebis kosmosSi Sepirapireba, kompiuteruli miniskularuli mikrosqemebis Seqmna, ar moxdeboda fizikisa da biologiis samyaroSi Catarebuli farTomasStabiani gamokvlevebis gareSe. fundamenturi principebis Cawvdomis gareSe, SeuZlebeli iqneboda im teqnologiuri aRmoCenebis gakeTeba, romlebiTac kacobrioba ase amayobs. mkvlevrebs zogjer ubralo cnobismoyvareoba amoZravebT da ar fiqroben imaze, Tu sadamde SeiZleba miiyvanos isini dawyebulma kvlevam. swored amitom, amgvar kvlevas ZiriTadi kvleva ewodeba. igive SeiZleba iTqvas socialur mecnierebebze. Tu mecnieri aRmoaCens, rom sazogadoebebi, romelTac sabrZolo sportis meti saxeoba aqvT, metad arian midrekili omisken, es gamoiwvevs kidev ufro met kiTxvas, agresiis sxvadasxva tipebs Soris arsebuli kavSirebis Sesaxeb. miRebuli codna sabolood im gzebis aRmoCenamde migviyvans, romlebic saSualebas mogvcems, gamovasworoT iseTi socialuri problemebi, rogoric aris ojaxuri Zaladoba da omi.
20
Tanamedrove gamokvlevebi da problemebimkvlevari muSaobis procesSi: terens e. heisi
wignebsa da statiebSi xSirad problemis pirdapiri gadmocema xdeba: mocemulia problema, mocemulia pasuxi – es aris da es. rogorc mravali mecnierisTvis sakuTari gamocdilebiT aris cnobili, codna yovelTvis pirdapiri gziT ar moipoveba. rod ailendis kolejis profesori terens heisi mogviTxrobs Tavisi savele muSaobis im daxlarTuli gzebis Sesaxeb, romelTa gavlac axali gvineis aRmosavleT maRalmTian provinciebSi ndambas tomSi cxovrebisas mouxda. Tavidan misi Seswavlis sagani iyo arsebuli gansxvaveba adamianTa sxvadasxva tipebs Soris (magaliTad, kacebis da qalebis) mcenareebis Sesaxeb arsebul codnaSi da gansxvavebulad axdendnen Tu ara isini mcenareTa klasifikacias (daintereseba mcenareTa da cxovelTa klasifikaciiT, eTnobiologia, mWidrod aris dakavSirebuli lingvistur kvlevasTan). 1972 wels, Tavisi pirveli savele muSaobis periodSi igi daeswro 1012 wlis biWebis iniciaciis ceremonias. es iyo dramatuli da travmatuli `gadasavlis~ rituali, romelic mamakacobaSi gadasvlas ukavSirdeboda. igi Seicavda fizikur travmas cxviridan sisxldenas, aseve socialur travmas ~Tavdasxmas~ qalebis mxridan da tyeSi ganmartoebiT datovebas. ceremonias hqonda simboluri datvirTva, romelic gulisxmobda imas, rom sxvadasxva sqesis warmomadgen
lebi erTmaneTs unda moridebodnen. sanam mecnieri agrovebda Tqmulebebsa da miTebs eTnobiologiaSi Tavisi gamokvlevisTvis, paralelurad ecnoboda istoriebs im safrTxis Sesaxeb, romelic mamakacebs qalebTan urTierTobisas emuqrebodaT.
am ceremoniebma da miTebma heisis cnobismoyvareoba gaamZafra. ramdenad didi mniSvneloba aqvs miTebs kulturuli movlenebis arsebobis gaxangrZlivebaSi? aris Tu ara sxva sazogadoebebSic, romelTac mamakacebisTvis calke saxlebi aqvT, msgavsi miTebi? savele samuSaoebidan saxlSi dabrunebis Semdeg igi mixvda, rom sxvadasxva sazogadoebas SeiZleba erTmaneTis msgavsi gadmocema da miTi hqondes. ukavSirdeba Tu ara zogadad es gadmocemebi iniciaciis ritualebs da sqesTa izolacias? am kiTxvebze pasuxis gasacemad aucile
beli iyo Sedareba. amitom man daiwyo miTebisa da Tqmulebebis Segroveba kolegebs Soris, romlebic axali gvineis maRalmTiani regionebis sxva sazogadoebebTan muSaobdnen. Sesadarebeli masalis Segrovebis procesSi mecnieri mixvda, rom ar gaaCnda saWiro eTnografiuli informacia, romlis mosapovebladac velze dabrunda. heisi aRniSnavda: `rogorc eTnografs, yovelTvis miCndeboda kiTxva: saidan ici, rom es mosazreba sworia? da Tu didi wvalebis Semdeg mividodi garkveul daskvnamde ndambas tomis Sesaxeb, Cndeboda meore kiTxva: saidan ici, rom es sworia, Sedarebis gareSe?~
maSin, rodesac bazisurma kvlevam sabolood SeiZleba mxolod daxmareba gagviwios praqtikuli problemis gadawyvetaSi, gamoyenebiTi kvleva praqtikuli TvalsazrisiT ufro TvalsaCinoa. dRes profesional anTropologTa naxevari gamoyenebiTi anu praqtikuli anTropologiis mimdevaria. gamoyenebiTi anu praqtikuli anTropologia cdilobs, anTropologiuri codna ufro advilad gamosayenebeli gaxados. am dargis warmomadgenlebs SeuZliaT praqtika anTropologiis nebismier an yvela sferoSi miiRon. bazisuri anTropologiis mkvlevrebisgan gansxvavebiT, romelTagan TiTqmis yvela kolejebSi, universitetebsa da muzeumebSia dakavebuli, gamoyenebiTi anTropologiis mimarTulebis warmomadgenlebi, umTavresad, tradiciuli akademiis gareT moR
vaweoben samTavrobo da saerTaSoriso ganviTarebis organizaciebis, kerZo sakonsultacio firmebis, sxvadasxva biznesis, sazogadoebrivi jandacvis, samedicino saswavleblebis, samarTlebrivi ofisebis da sazogadoebis ganviTarebisa da saqvelmoqmedo organizaciebis CaTvliT.
biologi anTropologi SeiZleba gamoiZaxon sasamarTloSi Cvenebis misacemad, man SeiZleba imuSaos sazogadoebrivi jandacvis sferoSi an Seqmnas adamianis anatomiisTvis Sesaferisi tansacmeli Tu aparatura. arqeologebma SeiZleba daakonservon da muzeumebSi gamofinon eqsponatebi, SeiZleba kontraqtiT gaTvaliswinebuli samuSao Seasrulon, raTa aRmoaCinon da daicvan arqeologiuri Zeglebi iseT adgilebSi, sadac maT mSeneblobis an sxva
21
gamoyenebiTi anTropologiaganviTarebis programebis Seqmna soflis meurneobaSi qalTa wvlilis aRsaniSnavad
rodesac 1970ian wlebSi anita springi pirvelad atarebda savele samuSaoebs zambiaSi, mas soflis meurneobis mimarT gansakuTrebuli interesi ar hqonda. misi interesis sferos samedicino anTropologia warmoadgenda, samuSao ki samkurnalo wesCveulebebis SeswavliT Semoifargleboda, romelSic, ZiriTadad, qalebi da bavSvebi iyvnen CarTuli. mis gakvirvebas sazRvari ar hqonda, roca wlis bolos masTan qalebis delegacia mivida da ganucxada, rom mas warmodgena ar hqonda, ras niSnavda `yofiliyo qali~. `qaloba fermerobas niSnavs~, _ uTxres maT. mecnieri aRiarebs, rom iqamde did yuradRebas ar aqcevda qalebs, rogorc fermerebs, amis Semdeg ki maTTvis teqnikuri daxmarebis gaweva daiwyo. qalebis ganviTarebiT dainteresebuli sxva mravali piris msgavsad, springic mixvda, rom ganviTarebis agentebi xSirad arasakmaris yuradRebas uTmobdnen qalTa wvlils soflis meurneobaSi.
rogor unda Seicvalos mamakacze koncentrirebuli da
mokidebulebebi da meTodebi? erTi saSualebaa, dokumenturad dafiqsirdes, Tu faqtobrivad ra wvlili miuZRviT qalebs soflis meurneobaSi. esTer boserapis mniSvnelovani wignis `qalis roli ekonomikur ganviTarebaSi~ (1970) gamocemis Semdeg, mecnierebma daiwyes am sakiTxis Sesaxeb monacemebis gamoqveyneba. gairkva, rom afrikaSi, saharis udabnos samxreTiT, karibis zRvis sanapiroze, aseve, samxreTaRmosavleT aziaSi, qalebi mTavari fermerebi da soflis meurneobis muSakebi iyvnen, ufro metic, soflis meurneobis garTulebasTan erTad mindorSi muSaoba met dros moiTxovda, ris gamoc, qalebis roli kidev ufro gaizarda. garda amisa, mamakacebis umravlesoba samuSaod sxvagan wavida, aman ki gamoiwvia is, rom fermaSi kacis gasakeTebeli saqmec qalebs daawvaT mxrebze.
1980ian wlebSi malaviSi springma Seqmna da saTaveSi Caudga proeqts `qalebi soflis meurneobis ganviTarebaSi~, romelsac `SeerTebuli Statebis saerTaSoriso ganviTarebis saagentosTan~ arsebuli organizacia `qalTa ofisi~ afinansebda. proeqtis muSaoba ara mxolod qalTa sakiTxebze iyo koncentrirebuli, aramed agrovebda monacemebs soflis meur
neobaSi rogorc qalebis, ise mamakacebis rolisa da maTTan ganviTarebis agentebis urTierTobis Sesaxeb. proeqtma bevrad meti gaakeTa, vidre mxolod informaciis Segroveba iyo. Seiqmna miniproeqtebi, romelTa saSualebiT xdeboda ganviTarebis agentebis momzadebis teqnologiebis gadacema sxva regionebSic. springi aRniSnavs, rom programis warmateba mxolod proeqtis damsaxureba ar yofila. warmatebaSi didi wvlili miuZRoda Tavad malavis mosaxleobas, romelic cvlilebisken iswrafvoda. mniSvnelovani iyo agreTve gaeros da sxva donori organizaciebis mzardi yuradReba qalebis problemebis mimarT. nebismier saqmeSi Ecvlilebis Setana mravali adamianis Zalisxmevas moiTxovs. gamoyenebiTi anTropologiis sul ufro meti warmomadgeneli, iseTi, rogoric anita springia, Tavdauzogavad muSaobs Tavidan bolomde – proeqtis Seqmnis etapidan mis ganxorcielebamde da Sefasebamde.
mizeziT dazianeba emuqrebaT. lingvistebs SeuZliaT monawileoba miiRon orenovan saganmanaTleblo treningebSi an imuSaon urTierTobaTa gasaumjobeseblad. eTnologebma SeiZleba imuSaon sxvadasxva saxis gamoyenebiT proeqtSi, romlebic exeba: sazogadoebis ganviTarebas, qalaqis dagegmarebas, jandacvas, soflis meurneobis gaumjobesebas, mosamsaxure personalisa da organizaciis menejments, aseve gacvliTi programebis adamianTa cxovrebaze zegavlenas. gamoyenebiT anTropologiaze ufro vrclad vimsjelebT TavSi `anTropologiis gamoyeneba~.
specializacia
disciplinebis zrdasTan erTad xdeba maT mier sxvadasxva specialobasTan dakavSireba. es tendencia, rogorc Cans, gardauvalia, radgan codnis dagrovebasTan da meTodebis winsvlasTan erTad Cndeba zRvari, romlamdec erT pirovnebas SeuZlia muSaobis gagrZeleba. amitom, garda adre mimoxiluli ZiriTadi mimarTulebebisa, calkeuli anTropologebi cdiloben sxvadasxva specialobis SeZenas. magaliTad, anTropologebisTvis Cveulebrivi ambavia specializacia geografiaSi, romelic SeiZleba iyos ise vrceli, rogorc axali an Zveli samyaro, an imdenad
viwro, rogorc samxreTdasavleTi aSS. mecnierebisTvis, romlebic warsuls Seiswavlian (arqeologebi an adamianis Semswavleli paleontologebi), misaRebia specializacia drois sxva periodebSi. eTnologebi, erT an or kulturul sferoSi muSaobis garda, xSirad iZenen damatebiT specialobas kidev ufro specifikur dargebSi. am wignis Tavebis umetesoba sxvadasxva specialobas exeba. zogi eTnologi warmogvidgeba, rogorc ekonomistanTropologi, politikosanTropologi an fsiqologanTropologi. sxvebi icvlian Teoriul orientacias da warmogvidgebian, rogorc kulturuliekologebi, romelTa interesis sfero moicavs erTierTobas kulturasa da rogorc fizikur, ise socialur garemoTa Soris; Tumca, es specialobebi erTmaneTs ar gamoricxavs. kulturulekologs, magaliTad, SeiZleba ainteresebdes garemo pirobebis zegavlena ekonomikur an politikur qcevaze an Tundac bavSvebis aRzrdaze. iwvevs Tu ara specializacia anTropologis izolacias sxva saxis kvlevisgan? yovelTvis ara. zogi specialoba informaciis, rogorc anTropologiis SigniT, aseve mis gareT arsebuli sxvadasxva sferodan mozidvas moiTxovs. magaliTad, eqimianTropologebi Seiswavlian adamianis janmrTelobisa da avadmyofobis kulturulsa da biolo
22
giur konteqstebs. amgvarad, isini unda icnobdnen ekonomikas, kvebis racions, socialuri urTierTobebis modelebs, aseve damokidebulebebs da warmodgenebs avadmyofobasa da janmrTelobaze. garda amisa, maT sWirdebaT gamokvlevebis Catareba adamianTa genetikis dargSi, sazogadoebriv jandacvasa da medicinaSi.
anTropologiis aqtualoba
anTropologia SedarebiT axalgazrda disciplinaa. anTropologebma mxolod 1800iani wlebis miwuruls daiwyes cxovreba Soreul teritoriebze mosaxle xalxebTan maTi Seswavlis mizniT. bunebis fizikuri kanonebis codnasTan SedarebiT, Cven naklebad vicnobT adamianebs, maTi qcevis normebis warmoSobasa da gansxvavebebs. anTropologiisa da adamianis SeswavlasTan dakavSirebuli sxva mecnierebebis SedarebiT gviani warmoSoba ar aris sakmarisi mizezi am sferoSi Cveni codnis dabali donis asaxsnelad. sxva sferoebis mimarT cnobiswadilis miuxedavad, ratom vicdidiT amden xans, rom dagvewyo sakuTari Tavis Seswavla? lesli uaiTis azriT, am fenomenis Seswavla, miuxedavad misi Soreuli fesvebisa da TiTqosda naklebi mniSvnelobisa, pirvel rigSi unda moxdes. is miiCnevs, rom adamianebi sakuTar Tavs Tavisufali nebis citadelad warmoidgenen, romelic bunebis kanonebs ar emorCileba da fiqroben, rom swored amitom ar aris saWiro Cvens Tavs, rogorc Sesaswavl obieqtebs, ise SevxedoT.
mizezebi, romelTa gamoc, mecnierTa azriT, SeuZlebelia adamianis qcevis mecnieruli axsna, Semdegia: Cveni qcevebi da warmodgenebi Zalze individualisturi da rTulia da adamianis gageba mxolod ~im qveynad~ iqneba SesaZlebeli. es erTmaneTis Semavsebeli debulebebia. Cven verasodes vipoviT Teoriebs, romlebic adamianis qcevas axsnis, Tu ar virwmunebT maT arsebobas an Tavs ar SeviwuxebT maT mosaZebnad. Sedegi Tavidanve garantirebulia. adamianebs, romelTac ar sjeraT aseTi meTodebis arsebobisa, kidev ufro ganumtkicdebaT maTi ararsebobis rwmena, rodesac verafers ipovnian, magram Tu gvinda adamianis arss CavwvdeT, unda davijeroT, rom es SesaZlebelia.
Tu Cveni mizania adamianis arsis gageba, aucilebelia maTi Seswavla yvelgan da yovelTvis. unda
SeviswavloT rogorc uZvelesi, aseve Tanamedrove adamianebi; unda SeviswavloT maTi kultura da biologia. sxvagvarad rogor unda gavigoT simarTle zogadad adamianebis Sesaxeb, rogor unda gavigoT, ramdenad eqvemdebarebian isini cvlilebebs? Tu mxolod Cvens sazogadoebas SeviswavliT, miviRebT Cveni kulturiT SemosazRvrul da ara zogad Sedegebs, romlebic adamianTa umravlesobisTvis damaxasiaTebeli ar iqneba. anTropologia mxolod maSin aris mniSvnelovani, rodesac gvexmareba zogadad adamianebis arsis gagebaSi.
amasTan, anTropologia aqtualuria, radgan igi xels uwyobs xalxTa Soris gaugebrobaTa Tavidan acilebas. Tu gvecodineba, ratom gansxvavdeba xalxTa zogierTi jgufi Cvengan, naklebi mizezi gveqneba ganvsajoT isini CvenTvis gaugebari saqcielis gamo. garda amisa, mivxvdebiT, rom mravali gansxvaveba adamianTa Soris gamowveulia maTi sxvadasxva garemo pirobebTan SeguebiT.
magaliTad, kalaharis udabnoSi mcxovrebi kungis tomis wevrebi, erTi SexedviT, vinmes SeiZleba velurebad moeCvenos, radgan maTi sxeuli naklebad aris Semosili, qoneba TiTqmis ar gaaCniaT, cxovroben Raribul qoxebSi da ar sargebloben araviTari teqnikiT. magram Tu warmovidgenT, rogor moiqceoda nebismieri Crdiloamerikuli sazogadoeba erT mSvenier dRes imave pirobebSi rom gaRviZeboda, rogorSic kungis tomi cxovrobs, naxavda, rom urwyavi miwa SeuZlebels xdis rogorc soflis meurneobas, ise mecxoveleobas da iZulebuli gaxdeboda, momTabareobaze efiqra. amis Semdeg Tavidan moiSorebda qonebis umetes nawils, raTa ufro advilad emogzaura da wylisa da sakvebis maragis tarebis saSualeba hqonoda. autaneli sicxisa da sarecxisaTvis wylis naklebobis gamo ki, SeiZleba SiSvlad siaruli ufro praqtikulad CaeTvalaT, vidre tansacmlis tareba. ueWvelad, mouxerxeblad CaTvlidnen, agreTve, rTuli konstruqciis saxlebis mSeneblobasac. sazogadoebis usafrTxoebisaTvis SeiZleba daewyoT motanili sakvebis ganawileba. amgvarad, Crdiloamerikelebi Tu saerTod gadarCebodnen, albaT bolos iseve moiqceodnen, rogorc kungis tomis warmomadgenlebi da ara rogorc tipiuri Crdiloamerikelebi.
rogorc Cans, fizikuri gansxvavebebic sxvadasxva garemosTan Seguebis Sedegia. magaliTad, Cvens
arqeologebi qalaq niu iorkSi istoriul adgilas muSaobisas. ori maTgani cris niadags momcro nivTebis sapovnelad.
23
sazogadoebaSi mowonebiT sargebloben maRali da gamxdari adamianebi. Tu aseTi garegnobis adamianebi iZulebulni gaxdebodnen arqtikul zonaSi ecxovraT, isini siamovnebiT gacvlidnen TavianT maRal da gamxdar sxeulebs dabalsa da mkvrivze, radgan amgvari tipis sxeuli siTbos ukeT inarCunebs da metad aris Seguebuli civ klimatur pirobebs.
anTropologiam SeiZleba axsnas zogierTi gaugebroba, romelic mcire mizezebis gamo, sxvadasxva kulturuli jgufebis warmomadgenelTa Soris qvecnobier doneze warmoiSoba. magaliTad, sxvadasxva kulturas aqvs Jestebisa da adamianebs Soris distanciis arsebobis sxvadasxva normebi sxvadasxva situaciaSi. arabebisTvis misaRebia imdenad axlos dadgnen sxva adamianebTan, rom maTi sunis SegrZneba SeeZloT. rogorc amerikaSi deodorantebis popularoba gviCvenebs, amerikelebi piriqiT, adamianTa urTierTobaSi ynosviT ganzomilebas gamoricxaven. Cven vgrZnobT, rom adamiani, romelic Zalian axlos modis CvenTan, zedmetad intimuri xdeba. am dros unda gaviTvaliswinoT, rom mas aseTi saqcieli SeiZleba, Tavisi kulturuli Sexedulebebis gamo, am situaciaSi mizanSewonilad miaCnia. Tu sxvaTa mimarT Cveni Seuwynareblobis mizezi, nawilobriv, imis bra
lia, rom ar viciT, ratom gansxvavdebian adamianebi erTmaneTisgan, anTropologebis mier dagrovili codna dagvexmareba mis SemcirebaSi.
warsulis codna dagvexmareba Tavmdablobisa da srulyofilebis grZnobebis SeZenaSi. Tu gadavwyvetT msoflio problemebis mogvarebas, jer sakuTari susti wertilebi unda gavacnobieroT da ar unda gvegonos, rom Cveni problemebi TavisTavad gadawydeba. amasTan, sakuTar miRwevebzec unda vifiqroT da gvwamdes, rom aucileblad mivagnebT sakuTari problemebis gadawyvetis gzas. usiamovnebaTa umetesoba, romlebic Tavs gvatydeba, gamowveulia sakuTari mniSvnelobis gadametebuli SefasebiT da imiT, rom Cveni Tavi zedmetad daculi gvgonia – mokled rom vTqvaT, Tavmdabloba gvaklia. Cveni evoluciisdroindeli warsulis codna daxmarebas gagviwevs, vipovoT Cveni adgili biologiur samyaroSi. iseve, rogorc nebismier cocxal organizms, arc erT konkretul xalxs an Tundac mTel kacobriobas, ara aqvs imis garantia, rom SeZlebs ukvdavebas miaRwios. dedamiwa icvleba, icvleba garemomcveli buneba da icvlebian Tavad adamianebi da is, rac SeiZleba gadarCes da yvaodes dRes, momavalSi SeiZleba daiRupos.
magram es ar niSnavs imas, rom Cvenma dRevandelma daucvelobam Tavi ususurad gvagrZnobinos. mravali mizezi arsebobs imisTvis, rom momavlis rwmena gvqondes. warmoidgineT, ras mivaRwieT dRemde. qvisa da xis iaraRebiT vnadirobdiT Cvenze bevrad didsa da Zlier cxovelebze, viswavleT cecxlis danTeba, siTbos SenarCuneba da sakvebis momzadeba. mcenareTa gaSenebiT da cxovelTa moSinaurebiT sakvebis momaragebaze meti kontroli movipoveT da SevqmeniT myari sacxovrebeli saxlebi; maRaroebSi sxvadasxva liTonebis mopovebisa da maTi Senadnobebis Seqmnis Semdeg ufro magari da gamZle iaraRebis damzadeba daviwyeT. avaSeneT qalaqebi da sarwyavi sistemebi, arqiteqturuli Zeglebi da xomaldebi; SesaZlebeli gavxadeT erT dReSi erTi kontinentidan meoreze gadaadgileba. davamarcxeT bevri avadmyofoba da gavzardeT adamianis sicocxlis xangrZlivoba.
mokled, adamianebi da maTi kultura istoriis ganmavlobaSi mniSvnelovnad Seicvala. mosaxleoba xSirad axerxebda cvalebad pirobebTan Seguebas, amitom, imedi viqonioT, rom amas awmyosa da momavalSic SevZlebT.
anTropologiuri pirvelwyaroebiyovel Semdgom Tavs daerT
vis nawyvetebi am wignis avtorTa statiebidan. originaluri statiebis mizania, warmogvidginon, ras fiqrobs esa Tu is anTropologi Tavis muSaobaze. am statiaTa erToblioba aSuqebs anTropologiuri kvlevis mravalferovnebas. TavebSi, romlebic fizikur anTropologiasa da arqeologias exeba,
mowveuli avtorebi gansxvavebuli qvedisciplinebis sazRvrebze msjeloben. kulturuli anTropologiisadmi miZRvnil TavebSi adamianTa kulturis mravalferovnebas aSuqeben. mravali mecnieruli portreti gadmogvcems eTnografebis velze muSaobis pirad gamocdilebas. es Cveni gansakuTrebuli mizani iyo. gvinda studentebs davanaxoT gansxvaveba ara mxolod anTropologi
uri kvlevis meTodebs, aramed TviT anTropologebs Sorisac. amgvarad, CarCoebSi `anTropologiuri pirvelwyaroebi~, romlebic Semdgom TavebSi SegxvdebaT, gadmocemulia Tanamedrove anTropologiuri azrovnebisa da kvlevis mTeli simdidre da masStabi.
sanam gamoCndeboda maRalteqnologiuri samedicino mecniereba, xalxs mTeli samyarodan aRmoCenili hqonda, Tu rogor SeiZleboda gamoyenebuliyo mcenare rogorc efeqturi samedicino saSualeba. aq aris zogi samedicino mcenare, romelic gamoiyeneba adgilobriv amerikelebsa da arizonaSi.
24
Sejameba
1. anTropologia, ZiriTadad, adamians Seiswavlis. is adamianis Semswavleli sxva disciplinebisgan imiT gansxvavdeba, rom ufro farTo Tvalsawieri aqvs. igi moicavs msoflios sxvadasxva nawilSi mcxovreb xalxebs (ara mxolod CvenTan axlos mcxovrebT) da Tvals adevnebs adamianTa evoluciasa da kulturul ganviTarebas milioni wlis winandeli droidan moyolebuli dRemde.
2. anTropologiis meore damaxasiaTebeli niSania adamianis Seswavlis mimarT erTiani (holisteriuli) midgoma. anTropologebi Seiswavlian ara mxolod adamianTa yvela saxesxvaobas, aramed am adamianTa gamocdilebis yvela aspeqtsac.
3. anTropologebis kvlevis sagania garkveuli mosaxleobis tipuri damaxasiaTebeli niSnebis (Tvisebebi, wesCveulebebi) identificireba da axsna.
4. biologiuri anu fizikuri anTropologia am disciplinis ZiriTadi nawilebia. biologiuri anTropologia adamianis warmoSobasa da mis Semdgom fizikur evolucias Seiswavlis (am mimarTulebas adamianTa paleontologia ewodeba). igi aseve Seiswavlis, rogor da ratom icvlebian Tanamedrove adamianTa populaciebi (am mimarTulebas adamianTa cvalebadoba ewodeba).
5. anTropologiis erTerTi dargia kulturuli anTropologia. mas sami ganxra aqvs: arqeologia, anTropologiuri lingvistika da eTnologia (romelsac axla xSirad kulturuli anTropologiis saxeliT moixsenieben). TiToeuli maTgani Seiswavlis adamianTa kulturas anu ama Tu im sazogadoebisaTvis damaxasiaTebel azrovnebas da maTi qcevis wesebs.
6. arqeologebi cdiloben aRadginon istoriamdel adamianTa ara mxolod yoveldRiuri cxovreba da wesCveulebebi, aramed Tvali gaadevnon kulturul cvlilebebsac da axsnan maTi mizezebi. maSasadame, arqeologebi aRadgenen istorias sxvadasxva kulturaTa materialuri naSTebis mixedviT.
7. anTropologi lingvistebi enebis warmoSobiT da droTa ganmavlobaSi maT Soris gansxvavebaTa warmoqmnis kvleviT arian dakavebulni (am sagans istoriuli lingvistika ewodeba). isini Seiswavlian agreTve gansxvavebebs Tanamedrove enebs Soris, rogorc konstruqciuli TvalsazrisiT (aRwerilobiTi, anu struqturuli lingvistika), ise metyvelebaSi (sociolingvistika).
8. eTnologebi (amJamad moixseniebian, rogorc, ubralod, kulturuli anTropologebi) Seiswavlian, rogor da ratom gansxvavdebian erTmaneTisgan axlo warsulisa da Tanamedrove adamianebi azrovnebiTa da qceviT. eTnologTa erTi mimarTuleba – eTnografebi, Cveulebriv, TiTqmis mTel wels romelime gansazRruli xalxis wreSi atareben, maTTan saubrisa da wesCveulebebis Seswavlis mizniT. mogvianebiT, isini am xalxis kulturuli da socialuri cxovrebis mraval aspeqts detalurad aRweren. eTnologTa meore tipi, eTnoistorikosebi, ikvleven werilobiT wyaroebsa da dokumentebs imis gasarkvevad, Tu rogor icvleboda xalxis garkveuli jgufi droTa ganmavlobaSi. eTnologTa mesame tipi – kroskulturuli mkvlevarebi, Seiswavlian eTnografebisa da eTnoistorikosebis mier Sekrebil monacemebs da cdiloben, Caswvdnen, garkveul wesCveulebaTa romeli ganmarteba gamoadgebaT
ganzogadebisaTvis. 9. anTropologiis oTx qvedisciplinas Soris erT
erTia gamoyenebiTi anTropologia. am dargis warmomadgenlebi anTropologiur codnas praqtikuli miznebis misaRwevad umTavresad tradiciul, akademiur farglebs gareT iyeneben.
10. anTropologia adamianebs meti tolerantobis miRwevaSi exmareba. misi saSualebiT vigebT, ratom arian sxva adamianebi iseTebi, rogorebic arian kulturuli Tu fizikuri TvalsazrisiT. zogi wesCveuleba da qceva, romelic iqneb uCveulod da Seuracxmyofeladac mogveCvenos, SeiZleba maTi gansakuTrebul garemo an socialur pirobebTan SeguebiT iyos gamowveuli.
11. warsulis codnam SeiZleba meti Tavmdabloba da Tanac, sakuTari srulyofilebis SegrZneba mogvces. rogorc sxva romelime cocxal organizms, arc Cven gvaqvs imis garantia, rom adamianTa romelime garkveuli populacia samudamo ukvdavebas moipovebs. Tumca, warsulis codna gvaniWebs sakuTari Tavis rwmenas momavlis problemebis gadawyvetaSi.
gamoyenebuli terminologia:
anTropologiuri lingvistikaanTropologiagamoyenebiTi (praqtikuli) lingvistika arqeologiabiologiuri (fizikuri) anTropologiakroskulturuli mkvlevarikulturuli anTropologiakulturaaRwerilobiTi (struqturuli lingvistika)eTnografieTnografiaeTnoistorikosieTnologiagaTxrisas aRmoCenili cxovelebi da adamianebi an maTi anabeWdebiistoriuli arqeologiaistoriuli lingvistikaerTiani midgoma (holisturi midgoma)Homo sapiensadamianis paleontologiaadamianTa nairgvarobapaleoanTropologiapreistoriaprimatebiprimatologebisociolingvistebi
ZiriTadi kiTxvebi:
1. ras Seiswavlis anTropologia?2. riT gansxvavdebian anTropologebi TqvenTvis
cnobili sxva mecnierebisagan?3. ras fiqrobT imaze, rom anTropologia adamianis
Semswavleli umTavresi disciplinaa?
2�
rogor aRmovaCenT warsuls
Tavebis Sinaarsi
warsulis nivTieri sabuTebi (Zeglebi)
warsulis nivTieri sabuTebis Zieba
masalis Seswavla
masalis daTariReba
arqeologiuri kvlevis Sedegebi
2rogor aRmovaCenT
warsuls
2�
rogor igeben arqeologebi da paleoanTropo-logebi imis Sesaxeb, ra xdeboda aTasobiT da milionobiT wlis win? ar arsebobs am periodebis Sesaxeb raime werilobiTi wyaro, saidanac informaciis miReba iqneba SesaZlebeli. miuxedavad amisa, Cven gvaqvs warsulis amsaxveli sxva mtkicebulebani da maTi ~wakiTxvis~ saSualeba da sakmaod did informacias viRebT Cveni winaprebis evoluciisa da cxovrebis Sesaxeb.
warsulis nivTieri sabuTebi
arqeologebi da paleoanTropologebi warsulis Sesaswavlad oTxi tipis faqtebs eyrdnobian: artefaqtebs, ekofaqtebs, adamianTa da cxovelTa naSTebs da komponentebs. rogorc vnaxavT, TiToeuli maTgani iZleva unikalur cnobebs warsulis Sesaxeb. yvela erTad ki gvaZlevs detalur informacias adamianis xangrZlivi cxovrebis ganvlil etapebze. Tumca, amgvari monacemebis ~wasakiTxad~ codna da gamocdilebaa saWiro.
artefaqtebi
yvelafers, rac adamianis mier aris Seqmnili an saxeSecvlili, artefaqtebi ewodeba. wigni, romelsac axla kiTxulobT, skami, romelzec zixarT, kalami, romelic ramis Casawerad giWiravT, artefaqtebi. faqtobrivad, Cven artefaqtebis garemocvaSi varT, romelTa umetesobasac vkargavT an vyriT. amgvarad xvdeba nivTebi arqeologiur nusxaSi. dafiqrdiT, ramden nagavs qmniT dRis ganmavlobaSi? ramdeni saxis nivTs yriT nagavSi? umetesad qaRalds, magram albaT xesac (magaliTad, lanCze mirTmeuli nayinis joxs), plastmass (kalams, romelSic wina saRamos melani gaTavda) da iqneb liTonsac (dablagvebuli samarTebeli Tqvens saparsSi). nagvidan es nivTebi nagavsayrelSi, Semdeg ki miwaSi xvdeba. Sesaferis pirobebSi am nivTebis umetesoba gadarCeba, raTa momavalSi arqeologebma ipovon. nivTebis umetesoba, romelTac arqeologebi Seiswavlian, swored nagavia – yoveldRiuri cxovrebis Sedegad dagrovili da gadayrili, romelsac Semdeg arqeologebi pouloben da Seiswavlian warsulis yoveldRiuri cxovrebis aRsadgenad.
Soreuli warsulis aqamde aRmoCenili artefaqtebis umetesoba qvis iaraRebia da maT arqeologebi liTosebs (lithics) uwodeben. liTosebi erTaderTi saxeobis artefaqtebia, romlebic adamianis istoriis 99 procentisTvis aris damaxasiaTebeli. adamianebma qvis iaraRis gamoyeneba pirvelad ornaxevari milioni wlis win daiwyes da zogierTi maTgani dResac gamoiyeneba (magaliTad, safqvavi da saprialebeli qvebi). qva gamoiyeneboda nebismieri daniSnulebiT, risi mofiqrebac ki SeiZleba, saWreli iaraRebiT dawyebuli da zeTis lamprebiT damTavrebuli. Tumca, isini Cveulebriv, nadirobisas, sayasbo saqmesa da tyavis damzadebaSi gamoiyeneboda. artefaqtebis meore, gavrcelebul tips keramika warmoadgens (gamomwvari Tixisgan damzadebuli jamebi da sxva WurWeli). misi warmoeba adamianebma pirvelad daaxloebiT 10000 wlis win daiwyes. keramikuli nakeTobani, sakvebis Sesanaxi da dasamzadebeli WurWeli, farTod gamoiyeneboda. imis gamo, rom Tixis WurWeli erTdroulad msxvrevadicaa da advilad dasamzadebelic, xSirad aRmoCndeboda nagavSi da arqeologiuri Seswavlis sagani xdeboda. xisa da Zvlis artefaqtebic sakmaod gavrcelebuli iyo da gamoiyeneboda tyavis damuSavebaSi, samzareuloSi, nadiro
basa da sayasbo saqmeSic ki. xisa da Zvlis iaraRebic iseve didi xania gamoiyeneba, rogorc qvis, magram maTgan gansxvavebiT, ise kargad ar aris Semonaxuli arqeologiuri SeswavlisaTvis. zog adgilas xSirad gvxvdeba liTonisa da minis artefaqtebi. isini kargad inaxeba da amitom SemorCenilia TiTqmis yvelgan, sadac ki gamoiyenebodaA.
ekofaqtebi
ekofaqtebi aris bunebrivi sagnebi, romlebsac iyenebdnen adamianebi an adamianebis zemoqmedebis kvals atareben. amis kargi magaliTia cxovelebis Zvlebi, romlebic Cvens winaprebs Wamis Semdeg rCebodaT. es Zvlebi erTi SexedviT raRaciT artefaqtebs hgavs, magram isini ar aris adamianis mier damzadebuli an saxecvlili, ubralod, maTgan gamoyenebuli da gadagdebulia. sxva magaliTia arqeologiur ubnebze aRmoCenili mcenareTa mtveri. imis gamo, rom adamianebs sxvadasxva mcenare saxlSi mihqondaT, arqeologebi xSirad pouloben maT mtvers. is yovelTvis erTi da imave adgilidan motanil mcenareebs ar ekuTvnoda da erTad imitom moxvda, rom adamianebs sxvadasxva adgilidan erTgan mihqondaT. adamianTa sacxovreblebTan xSirad pouloben agreTve iseTi mwerebisa da mavneblebis naSTebs, rogorebicaa tarakanebi da Tagvebi. maT naSTebs adamianis sacxovreblebTan axlos imitom pouloben, rom isini adamianTa mier Seqmnili pirobebiT sargeblobdnen. maTi arseboba adamianTa arsebobiT aris gamowveuli, amitom isinic ekofaqtebad iTvleba.
namarxebi
namarxebi (cocxal organizmTa naSTebi) ufro iSviaTad gvxvdeba, magram adamianTa biologiuri evoluciis SeswavlisTvis gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba. am rigs miekuTvneba talaxian zedapirze mweris an foTlis gaqvavebuli anabeWdebic. ganamarxebul bioss miekuTvneba agreTve cxovelis gaqvavebuli ConCxebic. cxovelis sikvdilis Semdeg organuli qsovilebi, romelTaganac misi sxeuli
keramikuli Tasi CineTidan. TariRdeba am teritoriaze miwaTmoqmedebis Camoyalibebis periodiT _ daaxloebiT 6000 wlis win.
2�
Sedgeba, nadgurdeba. kbilebi da ConCxi, umTavresad, araorganuli mineraluri marilebisgan Sedgeba da amitom daRupuli cxovelebisgan es rCeba. xSiria SemTxvevebi, rodesac garemo pirobebis zegavleniT es nawilebic nadgurdeba. zogjer, aTasSi erTxel, xdeba ise, rom am nawilebis dasakonserveblad Sesaferisi pirobebi iqmneba – magaliTad, roca vulkanuri ferfli, kirqva an mineraluri marilebiT gajerebuli gruntis wylebi kbilis an Zvlis struqturas uerTdeba da maT gamagrebas iwvevs, rac maT ganadgurebas xels uSlis.
magram Cven ar gvaqvs warsulSi arsebuli yvela cocxali organizmis gaqvavebuli naSTebi. samwuxarod, Cvens xelT mxolod mcire raodenobis individebis SemorCenili fragmentebia. am saxis masalis nusxa arasrulia. robert martinis azriT, dedamiwaze primatebis daaxloebiT 6000 saxeoba arsebobda, napovni ki am raodenobis mxolod 3% naSTia. amitom, ra Tqma unda, gasakviri ar unda iyos is faqti, rom paleontologebs Zalian uWirT evoluciuri kavSirebis dadgena maTi primatebis adreulsa da gviandel formebs Soris. es Zalian Zneli amocanaa mcire zomis ZuZumwovrebTan mimarTebaSic, romelTa naSTebi gaqvavebuli saxiT ufro naklebad aris Semonaxuli.
komponentebi
komponentebi artefaqtebis msgavsi cnebaa da maTgan imiT gansxvavdeba, rom arqeologiuri ubnidan maTi advilad gadaadgileba SeuZlebelia. amis kargi magaliTia kerebi. rodesac kera pirdapir SiSvel miwaze mdebareobs, miwa Tbeba da icvleba – mis SemcvelobaSi arsebuli mTeli wyali Sreba, miwis kristaluri struqtura iSleba da formas icvlis: xdeba myari, mowiTalo da odnav damagnitebulic ki (amaze Semdgom visaubrebT). rodesac arqeologebi keras pouloben, xedaven gamagrebul, mowiTalo niadags, romelic naxSiriTa da nacriT aris garSemortymuli. es artefaqtia – adamianis mier Seqmnili obieqti. magram Zalian Zneli, SeuZlebelic ki iqneba arqeologisTvis, qvis iaraRis an keramikis msgavsad, misi miwidan amoReba da laboratoriaSi gadatana gamosakvlevad. kera arqeologiuri ubnis ganuyofeli nawilia da swored amitom miekuTvneba `komponentTa~ jgufs.
kerebi gavrcelebuli parametrebia, magram kidev ufro gavrcelebulia e.w. ormoebi. ormoebi adamianebis mier aris amoTxrili, Semdgom periodebSi ki isini nagviTa da erozirebuli niadagiT ivsebaA. maTi amocnoba advilia, radgan nagavi da niadagi, romlebiTac aris isini amovsebuli, feriTac da faqturiTac gansxvavdebian im niadagisgan, romelSic aris
amoTxrili. komponentebis sxva tips warmoadgens sacxovreblis iatakebi. es is adgilia, sadac adamianebi cxovrobdnen da Sromobdnen. aq niadagi adamianebis mier aris datkepnili da savsea maTi saqmianobis amsaxveli narCenebiT, rogoricaa, magaliTad: mcenareTa Teslebi, qvis patara natexebi, mZivebi da Aa.S. aseTi namtvrevebis da narCenebis yvelaze didi raodenoba nagavsayrelebze gvxvdeba. ufro xSirad es nagavsayrelebi gamoqvabulebia, romlebic am mizniT didi xnis ganmavlobaSi mravaljeradad gamoiyeneboda. dabolos, arqeologiur ubnebze yvelaze metad gavrcelebuli kompopnentebia Senobebi. maT ricxvs miekuTvneba rogorc qvis wreebi, romlebic odesRac karvebis kedlebs akavebda, ise erTmaneTze kargad morgebuli naTali qvebisgan nagebi sasaxleebi. garemo pirobebis wyalobiT, zogan xis Senobebi an maTi nawilebic ki aris SemorCenili. komponentebi moicavs didi raodenobis mravalferovan masalas, romelic uamrav saintereso informacias gvawvdis warsulis Sesaxeb.
nivTieri sabuTebis aRmoCena
warsulis amsaxveli nivTieri masala yvelgan aris Cvens garSemo, magram maTi aRmoCena yovelTvis advili ar aris. arqeologebi da paleontologebi, Cveulebriv, krZalaven aseTi adgilebis moZiebas. es iseTi adgilebia, sadac arsebobs an eWvi aqvT, rom SeiZleba arsebobdes Zveli drois adamianTa cxovrebisa da saqmianobis kvali. SeiZleba aq adamianebi mxolod erTi dRiT iyvnen dabanakebulni an mravali aseuli weli cxovrobdnen. miuxedavad TavianTi zomisa da konstruqciis sirTulisa, am adgilebs yovelTvis didi mniSvneloba aqvs warsuli cxovrebis aRdgenisTvis.
rogor iqmneba Zeglebi?
Zeglebi iqmneba, rodesac adamianis saqmianobis narCenebi raime bunebrivi procesebis gamo, ifareba an imarxeba. yvelaze dramatuli movlenaa vulkanuri amofrqveva _ sul raRac wamebis ganmavlobaSi sruliad imarxebian adamianebi maTi qcevisa da saqmianobis amsaxvel pirobebSi. amis yvelaze STambeWdavi magaliTia Zv. w. 79 wels momxdari vulkan vezuvis amofrqveva, romlis drosac daimarxa qalaqi pompei. Tanamedrove arqeologebs gaTxrebis dros uZvelesi qalaqi zustad im mdgomareobaSi daxvdaT, rogorSic amofrqvevis momentSi iyo. naklebad dramatulia adamianTa arsebobis amsaxveli Zeglebis damarxva bunebrivi pirobebis – nagvis dagrovebis an eroziis gamo. wylisa da qaris zemoqmedebis wyalobiT, miwam da nagavma SeiZleba ubani dafaros swrafad (wyaldidoba) an Zalian nela da xelSeuxeblad Semoinaxos adamianis mier datovebuli artefaqtebi, ekofaqtebi da parametrebi. dabolos, Tavad niadagis warmoqmnis procesmac SeiZleba gamoiwvios artefaqtebis, ekofaqtebis, cxovelTa/mcenareTa naSTebisa da maxasiaTeblebis damarxva imgvarad, rom arqeologebma SeZlon SemdgomSi maTi aRmoCena. magaliTad, tyeebSi Camocvenili foTlebi faravs adamianebis sadgoms. droTa ganmavlobaSi es foTlebi lpeba da iqceva niadagad, romelic am adgils TandaTanobiT, wlebis manZilze mTlianad faravs.
kembriuli periodis trilobitis 500000 wlis winandeli anabeWdi qvaze.
2�
imis gamo, rom cxovrebisa da muSaobisTvis mosaxerxebeli adgilmdebareoba adamianis mier ramdenjerme gamoiyeneba, mravali Zegli adamianTa ramdenime sxvadasxva dasaxlebis amsaxvel masalas Seicavs. arqeologebisaTvis da paleoanTropologebisaTvis gansakuTrebiT mniSvnelovania is Zeglebi, romelTa dafarvis procesi swrafad xdeboda ise, rom Zeglis yoveli axali dasaxleba mkveTrad gamoiyofoda winasgan. aseT Zeglebs stratigrafiuli Zeglebi ewodeba. yoveli fena – stratum – erTmaneTisgan isea gamoyofili, rogorc namcxvris fenebi. stratigrafiuli Zeglebi ara mxolod uadvilebs arqeologebsa da paleoanTropologebs gamoyon dasaxlebebis Tanmimdevroba, aramed iZleva TiToeuli fenis miaxloebiTi daTariRebis saSualebas – ufro adrindeli fenebi danarCenebis qveS aris moqceuli.
taponomia
mniSvnelovania vicodeT, rom Tavad Zeglebis Seqmnis procesma SeiZleba maTi dazianeba an ganadgureba gamoiwvios. zogi arqeologi da paleoanTropologi amtkicebs, rom iseTi bunebrivi procesebi, rogoric qari da wylis eroziaa, ara mxolod marxavs adamianebis mier datovebul masalas, aramed maTze ise moqmedebs, rom Semdeg Zalian didi sifrTxile sWirdeba garkvevas, Tu ra nivTia aRmoCenili aseT Zeglze. magaliTad, harold dibli da misi kolegebi amtkicebdnen, rom safrangeTSi gaTxrili qveda paleoliTis Zegli qagnil’epineti (Cagny-L’Epinette) sinamdvileSi ar Seicavda qveda paleoliTis adamianebis cxovrebis damadasturebel fenas, rogorc amas winaswari gaTxrebis mixedviT varaudobdnen; metic, dibli da misi kolegebi amtkicebdnen, rom is, rac adamianis saqmianobis kvalis Semcvel stratigrafi
ul fenad miaCndaT, sinamdvileSi iyo wylis kvali, romelic Zegls kveTda da artefaqtebs ufro qvemoT mdebare adgilas agrovebda. magram es imas ar niSnavs, rom aseTi Zeglebidan araviTari daskvnis gamotana ar SeiZleba, ubralod, saWiroa, arqeologebma da paleoanTropologebma gansakuTrebuli sifrTxile gamoiCinon warsulis interpretaciis dros.
rogor xdeba Zeglebis aRmoCena?
Zeglebis aRmoCenis raime erTi, gansakuTrebuli meTodi ar arsebobs. uamravi Zegli SemTxveviT aris aRmoCenili. mravali artefaqtis an zogjer komponentis aRmoCena SemTxveviT, miwis Txris dros xdeba. arqeologebisa da paleoanTropologebis mier Zeglebis specialuri Zebna – dazverva _ ori ZiriTadi meTodis gamoyenebiT xorcieldeba: 1. adgilis fexiT Semovla 2. Soridan dakvirveba.
adgilis fexiT Semovla (dazverva) niSnavs imas, rasac saxeli gveubneba – fexiT siaruls da Zeglebis Zebnas. magram arsebobs mravali meTodi, romelsac arqeologebi da paleoanTropologebi meti efeqturobisTvis iyeneben. esenia nimuSebis Segrovebisa da sistematizaciis meTodebi. maT fexiT gasavleli manZilis Sesamcireblad iyeneben. meore meTodi, romlis gamoyenebiTac arqeologebs dasazveri farTobis Semcireba SeuZliaT, aris maTi Zebnis fokusireba iseT adgilebze, romlebic adamianis binadrobis adgilebs waagavs. paleoanTropologebi, Cveulebriv, mxolod iseT adgilebze amaxvileben yuradRebas, sadac Cans namarxis kvali, isini imave periodiT TariRdeba, romliTac maTi Zebnis sagani _ preistoriuli adamiani an maimuni. adgilis fexiT Semovla, marTalia, dabalteqnologiuri, magram Zeglebis moZiebisTvis Zalian efeqturi meTodia.
Soridan dakvirveba Zeglebis aRmoCenis ufro maRalteqnologiuri meTodia. misTvis damaxasiaTebelia iseTi teqnologiebis gamoyeneba, romlebic saSualebas aZlevs arqeologebsa da paleoanTropologebs arqeologiuri Zeglebis arseboba Sori manZilidan, miwis safaris qveS daadginon. zogjer mineralebis an navTobis depozitebis gamosavlen ufro Zlier, mgrZnobiare aparaturas geologebisgan Txouloben. dedamiwis magnituri anu mizidulobis velis, eleqtruli denis cvlilebebis dasadgenad an dedamiwis centrisken mimarTuli energiis pulsis gasazomad, Cveulebriv, iyeneben wuTobriv cvlilebaTa azomvis meTods. rodesac am mcire cvlilebebis anu anomaliebis lokalizacia moxdeba, SesaZlebeli iqneba maTi ufro dawvrilebiT datana rukaze miwis siRrmeSi mdebare arqeologiuri depozitebis siRrmisa da farTobis gaTvaliswinebiT.
arqeologiuri Zeglebis aRmoCenis yvelaze gavrcelebuli teqnologiuri meTodia geomagnituri meTodi. igi emyareba faqts, rom dedamiwas Zlieri magnituri veli aqvs, romelic imis mixedviT icvleba, Tu ra aris miwaSi Camarxuli. iseTi komponentebi, rogoricaa kerebi, qvis kedlebi da organuli narCenebiT savse ormoebi, iseve, rogorc liTonisa da keramikis artefaqtebi, dedamiwis magnitur vels cvlis. dedamiwis magnituri velis yuradRebiT gazomvis Sedegad arqeologs SeuZlia am nivTebis aRmoCena. arqeologebi iyeneben maRali mgrZnobelobis mqone instruments – magnitometrs, raTa rukaze daitanon dedamiwis magnituri velis monacemebi did farTobze. rodesac rukaze muSaoba damTavrdeba, anomaliurad maRali an dabali maCveneblebis mqone punqtebi miuTiTebs komponentebis an artefaqtebis mdebareobas. xSir SemTxvevaSi, es anomaliebi yal
`Zegli~ aris adgili, sadac arqeologiuri masala Cndeba Tavis konteqstSi. im SemTxvevaSic ki, Tu Zegli iseTi didi zomisaa, rogorc am suraTze asaxuli qalaqi pompei, is SeiZleba daimarxos da aseT mdgomareobaSi Semoinaxos.
2�
ibdeba kanonzomierebad, romelTa amocnoba advili xdeba. geomagnitur meTods xSirad `pasiur~ meTods uwodeben imis gamo, rom arqeologi, ubralod, arsebul geomagnitur vels zomavs. arsebobs Soridan dakvirvebis `aqtiuri~ teqnologiebi, romlebic iTvaliswinebs energiis pulsis miwis siRrmeSi gagzavnas da damarxuli obieqtis mier gadmocemuli signalis Caweras. erTerTi teqnologia, romelic gansakuTrebiT xSirad gamoiyeneba, aris niadagis radari (soil interface radar SIR). am mowyobilobis moqmedebis principi imaSi mdgomareobs, rom radgan sxvadasxva saxis niadagi radaris energiaze sxvadasxvanairad reagirebs, radaris pulsis niadagSi gaSvebisas da radarebis reagirebis Cawerisas arqeologebs SeuZliaT rukaze daitanon miwis safaris qveS sxvadasxvagvari niadagis arseboba. rac mTavaria, maT saSualeba eZlevaT rukaze miuTiTon miwis qveS arsebuli iseTi komponentebis arseboba, rogoricaa, magaliTad, qvis kedeli. radaruli kvlevisaTvis arqeologi miwaSi amagrebs antenas, romlis zoma damokidebulia gasaTxreli obieqtis siRrmeze. antena agzavnis da iRebs radaris pulss, radaris mier miRebuli signalebi ki qaRaldis lentze an kompiuteris failSi iwereba. es Canawerebi arqeologs miwis qveS arsebuli suraTis warmodgenis saSualebas aZlevs.
rogor xdeba artefaqtebis, ekofaqtebisa da komponentebis miwidan amoReba?
miuxedavad imisa, rogor iqneba aRmoCenili arqeologiuri depoziti _ adgilis fexiT Semovlis Tu Soridan dakvirvebis gziT _ miwidan maTi amoRebis erTaderTi saSualeba gaTxrebia. gaTxrebi, TavisTavad, rTuli procesia, mas ori mizani aqvs: 1. Zeglis (an statistikuri aRnusxvisTvis vargisi nimuSis) yoveli natexis povna 2. aRmoCenili nivTis horizontaluri an vertikaluri mdebareobis zusti Cawera. arqeologebma da paleoanTropologebma TavianTi miznebis misaRwevad gaTxrebis mravali strategia da teqnologia SeimuSaves da yoveli maTgani arqeologiuri depozitebis, artefaqtebis, ekofaqtebis, ganamarxebuli naSTebisa da komponentebis miwidan frTxil amoTxras da maTi mdebareobis detalur Caweras iTvaliswinebs.
gaTxrebi ormoebis ubralo amoTxra ar aris, Tundac maT swori kvadratebis forma hqondeT. imis
gamo, rom mxolod Zalian mcire raodenobis Zeglis gaTxraa SesaZlebeli mTlianad (moiTxovs Zalian did xarjebs, amitom arqeologTa umravlesoba amjobinebs zogierTi arqeologiuri depozitis xeluxleblad Senaxvas im dromde, rodesac SesaZlebeli gaxdeba axali teqnologiebis gamoyeneba), arqeologiuri gaTxrebi didi yuradRebiT unda daigegmos imgvarad, rom gamoyenebul iqnas nimuSebis Segrovebis meTodi. es meTodi saSualebas iZleva Segrovdes yvela saxis arqeologiuri masalis nimuSebi mTliani Zeglis gaTxris gareSe. amisTvis arqeologma zustad unda dagegmos Zeglis gaTxra ise, rom misi yvela nawili Tanabrad Semowmdes.
dRemde veravin SeZlo moefiqrebina artefaqtebis, ekofaqtebis, ganamarxebuli masalisa da komponentebis gaTxris iseTi gza, romelic Zeglis dazianebas ar gamoiwvevda. es arqeologiuri kvlevisTvis damaxasiaTebeli ucnauri ironiaa. mokled rom vTqvaT, gaTxrebis dros irRveva urTierTkavSiri ganaTxar obieqtebs Soris. amitom profesionali arqeologebi gaTxrebis umetesobas im obieqtebze atareben, romelTac ganadgureba emuqrebaT, Tanac mxolod maRalprofesiuli TanamSromlebisa da umaRlesi donis teqnikis gamoyenebiT.
arqeologebi da paleoanTropologebi monacemebs TiTqmis erTnairi meTodebiT agroveben, mxolod erTi mniSvnelovani gansxvavebiT: arqeologebis interesis sferos metwilad dauzianebeli nivTebis mopoveba warmoadgens, paleoanTropologebisas ki _ dauzianebeli gaqvavebuli cxovelebisa da mcenareebis naSTebis aRmoCena. amas mivyavarT zogierT gansxvavebamde, rogorc monacemTa SegrovebaSi, aseve maTi moZiebis adgilebSic.
arqeologebi eZeben xeluxlebel Zeglebs, sadac dauzianebeli masalis mopoveba SeiZleba. paleoanTropologebi ki _ im periodiT daTariRebul Zeglebs, romelSic maTTvis saintereso saxeobebi cxovrobdnen da SesaZloa, gaqvavebuliyvnen. xSir SemTxvevaSi, dazianebuli Zeglebis povna momgebianic ki aris paleoanTropologebisTvis, radgan aseT Zeglebze ufro advilia gaqvavebili naSTebis povna, radgan eroziis gamo, isini SeiZleba miwis zedapirze gamoCndnen da gaTxrebis Catareba saWiro aRar gaxdes. es imas ar niSnavs, rom arqeologebi arasodes Txrian dazianebul Zeglebs. aseve, paleoanTropologebic mniSvnelovan aRmoCenebs zogjer dazianebuli Zeglebis gaTxrisas akeTeben.
masalis analizi
mas Semdeg, rac arqeologebi da paleoanTropologebi aRmoaCenen Zegls da amoTxrian artefaqtebs da sxva masalas, iwyeben mis `wakiTxvas~ warsulis Sesaswavlad. arqeologiuri Canawerebis aseT `wakiTxvas~ analizi ewodeba. gaTxrebis msgavsad, arqeologiuri analizi mravalferovani da rTuli procesia, romelsac aq mokled SevexebiT. arqeologiuri nusxebis Sesaxeb saubrisas aRvniSneT, rom bevri ram, rasac kargaven an yrian adamianebi, nadgurdeba; agreTve, bevri ram, rac gadarCeba, Cvenamde fragmentulad an dazianebuli aRwevs. amitom, analizis gakeTebamde arqeologebi monapovar masalas akonserveben da aRadgenen.
30
konservacia da rekonstruqcia
konservacia aris artefaqtebis, ekofaqtebis da zogjer komponentebis damuSaveba imgvarad, rom SeaCeros maTi daSla, lpoba an Tu SesaZlebelia, gamoiwvios ganadgurebis ukuprocesic ki. konservaciis
zogierTi saxe Zalian martivia da mxolod sagnis gawmendas da gaSrobas iTvaliswinebs. arsebobs konservaciis Zalian rTuli saxeebi, romlebic xangrZliv qimiur damuSavebas da zogjer gansakuTrebul pirobebSi moTavsebasac ki moiTxovs.
anTropologiuri pirvelwyaroebiwinaparTa Tayvaniscema dablobSi mcxovreb maias tomSi
religiuri rwmenawarmodgenebis kvleva arqeologiuri samuSaos erTerTi urTulesi nawilia. Tu adamianTa arsebobisa da socialuri yofis damadasturebeli masala arqeologiur angariSebSi advili amosacnobia, rwmenawarmodgenebis amsaxvel masalasTan dakavSirebiT piriqiT xdeba. amitom preistoriuli adamianebis rwmenawarmodgenaTa sistemebSi gasarkvevad da maT Sesaswavlad mecnierebs bevri Sroma uxdebaT. patrisia makenanma aRmoaCina, rom imis gasagebad, Tu rogor iyenebdnen miwas maias uZveles tomSi, jer unda garkveuliyo, rogori damokidebuleba arsebobda adamianebs, maT winaprebsa da miwis gamoyenebas Soris. magram rogor unda moexerxebina yove
live es, rodesac saqme 1000 wlis winandel kulturasTan hqonda? makenani amtkicebs, rom preistoriuli adamianis religiuri rwmenawarmodgenebis dadgena SesaZlebelia, Tu mkvlevars eqneba gamokveTili Sexeduleba, romelic eTnografiul an istoriul kanonzomierebebze iqneba damyarebuli.
arqeologebi ar agroveben masalas uZvelesi adamianebis qcevis Sesaxeb, isini agroveben materialur masalas. arqeologiis erTerTi udidesi gamowveva, faqtobrivad, im azridan gamomdinareobs, rom arqeologebi fizikur masalas (damtvreul keramikas, nagebobaTa nangrevebs da A.S.) im mizniT Seiswavlian, rom warsulis Sesaxeb abstraqtuli warmodgena (magaliTad, ratom da rogor warmoiSva winaparTa Tayvaniscemis socialuri instituti) Seafason. CemTvis ufro advilia adamianTa qce
vis Sesaxeb mecnieruli kiTxvebis dasma da sxvadasxva tipis arqeologiuri nimuSebis warmosaxva, rac SeiZleba pirvelive eTnografiuli wignebis wakiTxvis Semdeg dasruldes. maias saxelmwifo, romelic iukatanis naxevarkunZulze da meqsikaSi, Ciapasis zeganze da aseve, gvatemalaSi mdebareobs, safuZvlianad aris Seswavlili, gansakuTrebiT maTi kosmologia da ritualebi – ori mTavari Tema, romelic gansakuTrebiT kargad miesadageba winaparTa Tayvaniscemis sakiTxze arqeologiur kvlevas. maias Seswavlis meore mniSvnelovani wyaro, romelic uSualod warsulidan modis, aris misi ieroglifuri damwerloba da elituri ikonografia (mmarTveli wris warmomadgenelTa gamosaxulebebi).
mas Semdeg, rac mkvlevrebis sagangaSod aRmoCnda, rom 1993 wels italiis alpebSi aRmoCenili daaxloebiT 5000 wlis winandelma egreT wodebulma `Tovlis kacma~ gaTbobis Semdeg obiT dafarva daiwyo, is mudmivi gamyinvarebis msgavs pirobebSi moaTavses. arqeologebma mas obi moaciles da gadawyvites, rom imave pirobebSi unda SeenaxaT, romelTa wyalobiTac Cvenamde moaRwia. amitom, SeimuSaves rTuli mowyobiloba, romelSic yinulovani garemo Seqmnes.
rekonstruqcia Tavsatexis awyobasaviT Zneli saqmea. Cveulebrivisgan gansxvavebiT, es samganzomilebiani Tavsatexia da ar ici, romeli natexebi ekuTvnis aRsadgen sagans da yvela natexi aris Tu ara adgilze. Tavdapirvelad, unda moxdes masalis msgavs tipebad daxarisxeba. magaliTad, erT Zeglze mopovebuli keramikis aRsadgenad unda moxdes natexebis daxarisxeba erTnairi feris, dekoraciisa da formis mixedviT. Semdeg erTnairi natexebis SedarebiT unda dadgindes, SesaZlebelia Tu ara, isini erTsa da imave WurWels ekuTvnodes. mas Semdeg, rac Segrovdeba erTi WurWlis savaraudo natexebi, unda moxdes WurWlis awyoba. rekonstruqcia xangrZlivi da rTuli procesia, romelic zogjer wlebsac ki moiTxovs.
ras vswavlobT artefaqtebisgan?
rekonstruqciisa da konservaciis Semdeg arqeologi da paleoanTropologi iwyeben artefaqtebis Seswavlas. arqeologebs SemuSavebuli aqvT artefaqtebis analizis mravali specifikuri da xSirad
unikaluri meTodi. qvis iaraRi keramikisgan gansxvavebulad Seiswavleba, orive maTgani ki _ Zvlisgan gansxvavebulad. miuxedavad imisa, Tu ra masalisgan aris artefaqtebi damzadebuli, mainc arsebobs daxarisxebis mravali msgavsi meTodi.
tipologiis pirveli meTodia artefaqtebis daxarisxeba formis mixedviT. yvelaze gavrcelebuli artefaqtebis formebi, rogoric aris liTonis an keramikis nawarmi, sakmaod kargad aris Seswavlili imisTvis, rom SesaZlebeli gaxdes maTi tipebis mixedviT dajgufeba. artefaqtebis garkveul tipebad daxarisxeba formuli analizis ZiriTadi mizania. tipologia saSualebas aZlevs arqeologebs, garkveuli artefaqti imave konteqstSi ganixilon, rogorc sxva, msgavsi artefaqtebi, romlebic sxva Zeglze an zog SemTxvevaSi, sxva Zeglebzea aRmoCenili. tipologia xSirad artefaqtebis Sesaxeb did informacias iZleva, magaliTad, TariRis, kulturis tipis, romelsac igi ganekuTvneba da zogjer imis Sesaxebac, Tu rogor damzadda, gamoiyeneboda an raze icvleboda es nivTi warsulSi. magaliTad, sur. 21 gamosaxulia tenesiSi mdebare Zeglze napovni isris pirebis tipologia, romelic daaxloebiT Zv. w. 73005000 wlebs moicavda. droTa ganmavlobaSi isris pirebis formebi Seicvala. (f) da (g) isris pirebis fuZeebi gansxvavdeba (c),(d) da (e)s fuZeebisgan, yvela maTgani ki gansxvavdeba (a) isris piris fuZisgan. aseTi tipologiis daxmarebiT arqeologs SeuZlia gamoiTvalos isris piris miaxloebiTi TariRi mxolod misi fuZis formis mixedviT.
31
meore meTodia artefaqtebis zomebis mixedviT daxarisxeba. arqeologebi maT zomaven da monacemebs mkacrad gansazRvruli wesebis mixedviT iweren. amgvari metruli analizi, formuli analizis msgavsad, artefaqtebis tipologiuri jgufebis mixedviT dasaxarisxeblad gamoiyeneba. sur. 22 gviCvenebs, rogor xdeba isris pirebidan standartuli zomebis aReba. am zomebiT mecniers SeuZlia imuSaos tipologiaze imgvarad, rogorc naCvenebia sur. 21ze. amjerad, mecnieri yuradRebas aqcevs isris piris ara formas, aramed zomas. marTlac, isris pirebis (a), (d) da (f) fuZeebis sigane suraTze 21 gansxvavdeba iseve, rogorc gansxvavdeba maTi formebi. metruli analizis ZiriTadi mniSvneloba is aris, rom masze damyarebuli tipologia naklebad subieqturia, vidre formebze damyarebuli. garda amisa, zomebis aReba SeiZleba moxdes gatexili artefaqtebidan an maTi nawilebidan, romelTa klasificireba formuli analizis saSualebiT SeuZlebelia.
mesame meTodia teqnologiuri analizi. arqeologebs xSirad ainteresebT, rogor aris artefaqti damzadebuli. misi damzadebisas gamoyenebuli masalisa da misi damuSavebis wesis mixedviT, arqeologebs SeuZliaT gaigon misi damamzadebeli xalxis teqnologiis, ekonomikisa da gacvlagamocvlis sistemebis Sesaxeb. magaliTad, Tu raime masala im adgilas xelmisawvdomi ar aris, niSnavs imas, rom is vaWrobis Sedegad aris iq mitanili. arqeologebi zogjer akvirdebian, rogor amzadeben imave artefaqtebs Tanamedrove adamianebi da maT magaliTze igeben uZvelesi artefaqtebis damzadebis teqnologias. en anderhili dainteresebuli iyo longSanis
periodis Cinuri keramikis (Cinelebi Txelkedliani, natifi WurWliT iyvnen cnobilni) damzadebis teqnologiiT. anderhili, garda imisa, rom Seiswavlida longSanis keramikas da aTvalierebda Zeglebs, romlebzec igi aRmoCnda, akvirdeboda agreTve msgavsi keramikis mwarmoebel Tanamedrove meTuneebs. mecnierma aRmoaCina, rom keramikas amzadeben meTuneebi, romlebic am saqmianobas mTel dRes uTmoben da aseve isinic, romlebic naxevar dRes muSaoben. magram ase iyo Tu ara warsulSic? anderhilma azoma am meTuneebis mier damzadebuli keramika da Caatara misi metruli analizi. Tavisda gasakvirad, aRmoaCina, rom is meTuneebi, romlebic am saqmianobas mTel dRes uTmoben da isinic, romlebic naxevar dRes muSaoben, Tanabrad xarisxian da msgavs WurWels amzadeben.
dabolos, arqeologebi cdiloben, gaarkvion, rogor gamoiyeneboda artefaqti. amis codna arqeologs uxsnis sarkmels uZvelesi cxovrebisken. imis gamo, rom es informacia Zalian mniSvnelovania, artefaqtebis daniSnulebis gasarkvevad Seiqmna urTulesi meTodebis mTeli rigi. qvis, Zvlisa da xis iaraRebisTvis arsebobs meTodi, romelsac cveTis analizi ewodeba. misi saSualebiT, yuradRebiT Seiswavlian iaraRis kideebis gacveTilobas, raTa daadginon, ra daniSnulebiT xdeboda am sagnebis gamoyeneba. am meTodze Semdgom TavebSi SevCerdebiT. keramikuli WurWlis daniSnulebis gasarkvevad ikvleven masSi CarCenil narCenebs, raTa gaigon, ra iyo masSi moTavsebuli. magaliTad, arqeologma patrik makgovernma da qimikosma rudolf mitCelma gaakeTes TurqeTSi, grodin Tefeze aRmoCenil Tixis WurWelSi CarCenili Ria yviTeli nivTierebis analizi. aRmoCnda, rom es iyo qeris ludis narCenebi, ramac ludis warmoebis uZvelesi keris dadgenis saSualeba mogvca (es WurWeli Zv.w. 35003100 wlebiT TariRdeba).
magram ras aZlevs realurad arqeologebs masalis tipologia maTi formisa da zomis analizis saSualebiT an imis codna, Tu rogor mzaddeboda da raSi gamoiyeneboda artefaqtebi? _ Zalian bevrs. tipologia arqeologebs saSualebas aZlevs gamoiyenon SedarebiTi daTariReba (razec mogvianebiT visaubrebT) maTi sxva, ukve daTariRebuli artefaqtebis
-5000
-5800
-6300
-6700
-6900
-7000
-7300
32
rigSi moTavsebiT. tipologia exmareba arqeologebs, gaigon, romeli jgufebi ukavSirdebodnen erTmaneTs warsulSi, rogor xdeboda informaciis gacvla am jgufebs Soris, zogjer ki socialuri urTierTobebis amsaxvel informaciasac ki iZleva (Sromis organizacia, vin visTan vaWrobda da A.S.).
magaliTad, karla sinopoli samxreT indoeTSi mdebare rkinis xanis Zeglis _ vijaianagaras _ keramikas Seiswavlida. adre Catarebulma gaTxrebma am Zeglis teritoriaze adreuli samosaxloebis mka
sur. 22 qvis iaraRis standartuli azomva
fiod gamoxatuli adgilebi gamoavlina. maT Soris iyo `warCinebulTa kvartali~, romelic maRali kastis warmomadgeneli indoelebis sacxovreblebisgan Sedgeboda, `aRmosavleTis veli~, romelic dabali kastis indoelTa saxlebisgan Sedgeboda da `islamuri kvartali~, sadac, rogorc fiqroben, muslimani vaWrebi cxovrobdnen. rodesac sinopolim samive ubnis keramika erTmaneTs Seadara, mniSvnelovani gansxvavebebi aRmoaCina: magaliTad, `islamuri kvartlis~ keramikaSi bevrad meti sufris WurWeli iyo, vidre danarCen orSi. es gansxvaveba sinopolim axsna, rogorc Tixis WurWelSi sakvebis Senaxvis akrZalvis indusTa wesis zemoqmedeba. hindus zogierTi tomi krZalavs sakvebis Sesanaxad Tixis WurWlis xelmeored gamoyenebas, ris gamoc, WurWels xSirad erTjeradi masalisgan (mag. foTlebi) amzadebdnen. keramikas arqeologisTvis ara mxolod socialuri organizaciis Sesaxeb SeuZlia informaciis mocema, aramed religiuri rwmenawarmodgenebisa da sqesTa rolebis Sesaxebac.
imis codna, Tu rogor aris damzadebuli artefaqti, arqeologs saSualebas aZlevs, gaigos uZvelesi adamianebis teqnologiuri SesaZleblobebi. magaliTad, Tomas uinma gaaanaliza Homo Erectusis mier 300000 wlis win damzadebuli qvis iaraRis rogorc saboloo formebi, aseve maTi damzadebis adreuli uxeSi meTodebi da aRmoaCina, rom am iaraRis Seqmna mravaletapiani procesi iyo, romelic ramdenime erTmaneTisgan gansxvavebul safexurs da teqnologias aerTianebda. mopovebuli informacia mecnierma Seafasa Jan piaJes mier Seqmnili adamianis SemecnebiTi SesaZleblobebis Teoriis mixedviT da daaskvna, rom am iaraRis Semqmnel adamianebs iseTive organizaciuli SesaZleblobebi unda hqonodaT, rogoric Tanamedrove adamianebs.
genderuli kvlevis axali perspeqtivebiqalebi “Shell Mound Archaic”-is kulturaSi (~niJaris yrilis arqauli~ kultura)
arqeologebis interesis erTerT sferos warmoadgens genderuli sakiTxi: rogor unda gamovikvlioT preistoriul xanaSi arsebuli genderuli urTierTobebi? arqeologiur konteqstSi sqesTaA Soris urTierTobebis gamokvleva, erTi SexedviT, SeuZlebelic SeiZleba mogveCvenos. ra informacia arsebobs sqesTa Sesaxeb arqeologiur angariSebSi? rogor SeiZleba informaciis mopoveba sqesTa rolebis Sesaxeb? amgvari informaciis mopoveba SesaZlebelia, Tu gaviTvaliswinebT sqesTa romelime garkveul rolTan dakavSirebuli eTnografiuli masalis
cvlilebas droTa ganmavlobaSi. arqeologebi amtkiceben, rom amgvari codna dagvexmareba ara mxolod sqesis cnebis raobis gansazRvraSi, rogorc es preistoriul xanaSi esmodaT, aramed zogadad preistoriuli kulturis ukeT gagebaSi.
amisi kargi magaliTia Seril klaasenis Sroma, romelic exeba md. tenesis dablobze mdebare ~Shell Mound Archaic~is (niJaris yrilis arqaul) kulturas. es Zegli ekuTvniT adamianebs, romlebic am teritoriaze daaxloebiT 5,5003000 wlis win cxovrobdnen. isini, ZiriTadad, monadireobas da Semgroveblobas eweodnen, patara soflebSi cxovrobdnen da rogorc Cans, sezonurad icvlidnen adgil_samyofels.
am kulturis mTavari damaxasiaTebeli niSani is aris, rom TavianT micvalebulebs moluskebis niJarebis maRali grovebis qveS marxavdnen. aseTi gorakebis asaSeneblad, aTiaTasobiT niJara gamoiyeneboda. magram daaxloebiT 3000 wlis win moluskebis mopoveba da maTgan samarxi gorakebis ageba uecrad Sewyda. klaaseni amisma mizezma daainteresa.
gaCnda ramdenime mosazreba: klimatis Secvla, moluskebis gadametebuli mopoveba da moluskebis mompovebeli xalxis emigracia; magram am mosazrebaTagan savsebiT damakmayofilebeli arc erTi ar
33
aRmoCnda. Tanamedrove kulturebSi moluskebis mopoveba, ZiriTadad, qalebisa da bavSvebis saqmea. klaasens ainteresebda, SeiZleboda Tu ara es saqmianoba, romelic rolebis genderul ganawilebas iTvaliswinebda, ufro metad nayofieri yofiliyo. man gadawyvita es problema qalTa datvirTvis TvalsazrisiT ganexila, Tundac isini sulac ar yofiliyvnen moluskebis SegrovebiT dakavebulni. moluskebis Segrovebis Sewyveta niSnavda imas, rom qalebs meti dro gauTavisufldebodaT sxva saqmianobisaTvis. ras SeiZleboda gamoewvia is, rom qalebs moluskebis Segroveba SeewyvitaT? ra unda yofiliyo iseTi mniSvnelovani, rac qalebis Sromas metad moiTxovda?
qalebis Sroma SeiZleba marcvleulis moyvanis mimarTulebiT Secvliliyo. arsebobs daaxloebiT 3000 wlis winandeli
arqeologiuri masala, romelic adasturebs, rom am droisaTvis gavrcelda ramdenime uxvmosavliani, magram amave dros Zalian Sromatevadi kultura. magaliTad, chenopodium, erTerTi yvelaze uxvmosavliani da sasargeblo kultura, romelsac wvrili marcvali aqvs da romlis aReba, gasufTaveba da damuSaveba mZime Sromas moiTxovs. rogorc Cans, es Sroma qalebs daawvaT mxrebze. maT ara marto mosavali unda aeRoT, aramed unda daemuSavebinaT, Semdeg ki misgan sakvebi moemzadebinaT. amgvarad, miwaTmoqmedebis damkvidrebam qalebisgan sakvebis warmoebasa da damuSavebaSi axali samuSaos aTviseba da Zvelis mitoveba moiTxova.
sasoflosameurneo saqmianobam cvlilebebi Seitana ritualebsa da ceremoniebSic. niJarebidan agebuli samarxi gorakebi (yorRanebi) Shell Mound Archaicis (niJaris yrilis arqaulis) dakrZalvis ritualis mTavari damaxasiaTebeli niSani iyo, romelic mniSvnelovan Sromas moiTxovda niJarebis Segrovebisa da
gorakis agebis TvalsazrisiT, rasac ZiriTadad, qalebi asrulebdnen. ufro gviandeli sazogadoebebi TavianT micvalebulebs ukve miwayrilebis qveS krZalavdnen. SeiZleboda, rom es soflis meurneobaSi miwis mzardi mniSvnelobis gamomxatveli yofiliyo? Tu asea, ra rols asrulebdnen qalebi gardacvalebisa da dakrZalvis ritualebSi? SeiZleboda Tu ara maTi statusi sazogadoebaSi Semcirebuliyo imis gamo, rom dasamarxad saWiro nedleulis momwodeblebi aRar iyvnen?
CvenTvis zustad ar aris cnobili rodis gaqra Shell Mound Archaic (~niJaris yrilis arqauli~ kultura) an ramdenad Seicvala qalis Sroma da sazogadoebaSi misi roli, magram, rogorc klaaseni aRniSnavs, genderuli sakiTxebisTvis yuradRebis midevneba gvaZlevs axal mimarTulebebs, raTa vupasuxoT gaCenil kiTxvebs.
dabolos, imis codna, Tu rogor aris artefaqti damzadebuli, arqeologs saSualebas aZlevs gaerkves uZvelesi adamianebis saqmianobasa da qcevebSi. lorens qilim Caatara aCeulis xelculebis cveTis detaluri analizi, romlebic Homo erectusis mier iyo damzadebuli da aRmoaCina, rom isini sxvadasxva daniSnulebiT gamoiyeneboda. zogi maTgani aSkarad xorcis saWrelad gamoiyeneboda, zogi _ xis saWrelad, zogi ki _ miwis saTxrelad (rogorc Cans, saWmelad vargisi fesvebis amosaTxrelad). zogierTi xelculis erTi mxare erTi saqmianobisTvis gamoiyeneboda, meores ki sxva daniSnuleba hqonda. xelculi Homo erectusebis winaprebisTvis mravaldaniSnulebiani iaraRi iyo, rogorc Svicariuli armiis dana, romelsac mudam Tan atarebdnen. amgvari codna imdroindeli adamianebis saintereso suraTs gvixatavs: isini flobdnen sakmaod rTul teqnikas mravaldaniSnulebiani iaraRis dasamzadeblad, romelsac Tan atarebdnen da sxvadasxva daniSnulebiT iyenebdnen. es Cveni uZvelesi winaprebis qcevis amsaxveli suraTia, romlis aRdgenac SeuZlebeli iqneboda romelime sxva wyarodan.
ra SegviZlia SevityoTekofaqtebidan da ganamarxebulimasalidan?
ekofaqtebi mravalferovania iseve, rogorc is informacia, romlis miRebac SeuZliaT maTgan arqeologebsa da paleontologebs. am TavSi ganmarxebul masalaze SevCerdebiT, Semdeg TavSi ki, romelic zeda paleoliTis samyaros eZRvneba, vnaxavT, rogor iyeneben arqeologebi ekofaqtebs uZvelesi bunebrivi pirobebis aRsadgenad; qvemoT, TavSi, romelic kulturuli mcenareebisa da cxovelebis moSenebas exeba,
gavigebT, rogor iyeneben ekofaqtebs arqeologebi gareuli da Sinauri mcenareebisa da cxovelebis gasarCevad da imis gasarkvevad, Tu rogor moxda maTi moSinaureba.
paleontologebs (romlebic Seiswavlian adamianebsa da sxva saxeobebs) bevri ramis moyola SeuZliaT gadaSenebuli cxovelebis Sesaxeb maTi ganamarxebuli Zvlebisa da kbilebis mixedviT, magram es codna mxolod maT aRwerilobaze rodia dafuZnebuli. ConCxis dakarguli nawilebisa da Zvalze mimagrebuli qsovilebis aRsadgenad, paleontologebi SedarebiT anatomias emyarebian. axali teqnologiebi, rogoricaa eleqtronuli mikroskopia, kompiuteruli tomografia da kompiuteruli biomeqanikuri modelireba, gvawvdis informacias organizmis moZraobis, Zvlisa da kbilis mikrostruqturisa da organizmis
aCeulis xelculi. lorens qilim Seiswavla misi pirebis cveTa, raTa gaego, rogor iyenebdnen maT.
34
ganviTarebis Sesaxeb. ganamarxebuli Zvlis qimiuri analizi gviCvenebs, riT ikvebeboda cxoveli. paleontologebi dainteresebulni arian, agreTve ganamarxebul organizmTa saarsebo garemoTi. geologiaSi, qimiasa da fizikaSi SemuSavebuli meTodebiT organizmis sikvdilis drois dasadgenad ikvleven garemomcvel qvebs. garda amisa, organizmTan dakavSirebuli florisa da faunis Seswavlis safuZvelze ikvleven uZveles garemomcvel bunebriv pirobebs.
primatebis evoluciis amsaxveli masalis umetesobas warmoadgens kbilebi. sxeulis nawilebidan swored igi aris umetesad Semonaxuli (ybebTan erTad). cxovelebi erTmaneTisgan gansxvavdebian denticiiT – kbilebis raodenobiT, tipiT, zomiTa da ganlagebiT. denticia gvaZlevs evoluciuri damokidebulebis gasaRebs, radgan erTnairi evoluciuri istoriis mqone cxovelebs xSirad kbilebis msgavsi struqtura aqvT. magaliTad, arc erT maimuns, Tanamedrovesa Tu gadaSenebuls, ara aqvs or saWrel kbilze meti ybis TiToeul meoTxedSi. es niSani, sxvebTan erTad, ganasxvavebs primatebs danarCeni ZuZumwovrebisgan, romelTac ybis TiToeul meoTxedSi sami saWreli kbili aqvT. denticia informacias gvaZlevs agreTve cxovelis zomasa da imaze, Tu riT ikvebeboda igi. magaliTad, Tanamedrove primatebis erTmaneTTan Sedareba gveubneba, rom xilis mWamel primatebs kbilis brtyeli da momrgvalebuli gvirgvinebi aqvT, gansxvavebiT foTlisa da mweris mWamelTagan, romelTa kbilebi ufro wawvetebulia. tomografia exmareba paleontologebs kbilis struqturis (sisqe da minanqari) aRdgenaSi. amgvari gamokvleva cxovelTa sakvebis dadgenis saSualebasac iZleva: (Teslebisa da Txilis mWamel cxovelebs ufro sqeli minanqari aqvT). eleqtronuli mikroskopia Zvlis zrdis kanonzomierebaTa dadgenis saSualebas iZleva: sxvadasxva saxeobas Zvlis zrdis gansxvavebuli kanonzomiereba axasiaTebs.
paleontologebs SeuZliaT bevri ram gviTxran cxovelis dgomis manerisa da gadaadgilebis Sesaxeb maTi ConCxebis fragmentebis mixedviT. xeze mcxovreb oTxfexebs wina da ukana fexebi daaxloebiT erTi sigrZisa aqvT. SedarebiT mokle fexebis gamo, maTi simZimis centri axlos mdebareobs im totebTan, romlebzec gadaadgildebian. amasTan, maT grZeli, mWide TiTebi aqvT rogorc wina, ise ukana fexebze. miwaze mosiarule cxovelebi metad arian Seguebulni swraf gadaadgilebas. amitom maT ufro grZeli fexebi da mokle TiTebi aqvT rogorc wina, ise ukana fexebze. araproporciuli kidurebi ufro vertikalurad mcocavi, mxtomeli da totebze moqanave cxovelebisTvis aris damaxasiaTebeli. vertikalurad mcocavsa da mxtomel saxeobebs ufro grZeli da Zlieri wina kidurebi aqvT, totebze moqanave saxeobebs ki _ grZeli ukana kidurebi. marTalia, rbili qsovilebi Cvenamde ver aRwevs, magram ganamarxebuli masalidan mainc SeiZleba mniSvnelovani daskvnebis gakeTeba. magaliTad, xSirad Zvals emCneva kunTis mimagrebis adgili. Tavis qalis Sida nawili gvaZlevs informacias tvinis proporciebis anu im nawilebis zomebis Sesaxeb, romlebic gankuTvnilia mxedvelobis, ynosvis an mexsierebisaTvis. Tavis qala xSirad informacias ynosvisa da mxedvelobis xarisxis Sesaxebac iZleva. magaliTad, im cxovelebs, romelTaTvisac ynosva ufro mniSvnelovania, vidre mxedveloba, ufro didi nestoebi aqvT, Ramis cxovelebs ki _ Tvalis mozrdili budeebi.
ra SegviZlia gavigoT komponentebisgan?
komponentebis analizi odnav gansxvavdeba artefaqtebis, ekofaqtebis da ganamarxebuli masalis analizisgan, radgan SeuZlebelia laboratoriebSi maTi gadatana (ix. Cven mier adre ganxiluli kerebis SemTxveva). amitom maT iseTive analizs ver CavutarebT, rogorsac artefaqtebs, ekofaqtebsa da ganamarxebul masalas. miuxedavad amisa, arqeologebma SeimuSaves mTeli rigi saSualebebisa, romlebic maT uflebas aZlevs komponentebi savele pirobebSi Seiswavlon. maT Soris upirvelesia rukaze detaluri datana, rac, Cveulebriv, topografis adgilze miyvanis saSualebiT xdeba. TiToeuli komponentis Sesaxeb keTdeba uamravi Canaweri, romlebic asaxavs ara marto imas, Tu ras warmoadgens komponenti, aramed imasac, Tu masTan dakavSirebuli ra arqeologiuri masala aRmoCnda mis irgvliv. es informacia ikribeba geografiuli sainformacio sistemebs meSveobiT (GIS), romelic saSualebas aZlevs arqeologebs Seadginon Zeglze arsebuli komponentebis ruka da gaaerTianon iqve aRmoCenil arqeologiur masalasTan. am saxis informaciis gaerTianebis Sedegad arqeologiur oqmebSi SeiZleba gamoaSkaravdes is kanonzomierebebi, romlebic mogviTxrobs warsulSi adamianTa saqmianobaze.
imis TvalsaCino magaliTi, Tu rogor SeuZlia komponentebSi aRmoCenil kanonzomierebebs mogviTxros uZvelesi adamianis saqmianobaze, aris reinj siTi dasavleTcentralur ilinoisSi. adamianebi iq, aTas welze metia, cxovroben da am xnis ganmavlobaSi maTi dasaxlebis tipi mniSvnelovnad Seicvala. daaxloebiT 2300 wlis win isini cxovrobdnen patara saxlebSi, romlebic mrgvali Sida ezos irgvliv iyo aSenebuli. es kanonzomiereba rTuldeboda da TiTqmis 700 weli arsebobda. Sida ezo sazogadoebrivi saqmianobis centrs warmoadgenda da SeiZleba saritualo daniSnulebisac iyo. daaxloebiT 1000 wlis win es kanonzomiereba dairRva. saxlebi ufro myari gaxda da ukve swor xazze, rigebad iyo ganlagebuli. es gulisxmobs radikalur cvlilebas adamianTa socialur organizaciaSi. kulturaTaSorisi kvlevidan (SedarebiTi kvleva eTnografiuli monacemebis gamoyenebiT) CvenTvis cnobilia, rom iq, sadac mrgvali samosaxloebia aRmoCenili, sazogadoeba moqmedebs rogorc erTiani politikuri da ekonomikuri organizmi, xolo sadac isini sworxazovnad aris ganlagebuli, xSirad piriqiT xdeba. reinj siTiSi momxdari cvlilebebi asaxavs ZiriTadi socialuri da ekonomikuri RerZis dasustebas da sazogadoebrivi gaerTianebidan individualur meurneobaze gadasvlas. es cvlileba, rogorc Cans, qahokiaSi, romelic reinj siTidan 15 km. manZilze mdebareobda, didi, centralizebuli sazogadoebrivi erTeulis warmoqmnas ukavSirdeboda. am gaerTianebis gavlenas reinj siTis msgavs sazogadoebebze SeiZleba dramatulic daerqvas, radgan Sedegad TiTqmis aTaswliani istoriis mqone socialekonomikuri struqturis gardaqmna mohyva.
informaciis konteqstSi moTavseba
Cveni msjelobis Semdeg, SeiZleba iseTi STabeWdileba SegeqmnaT, TiTqos arqeologebi da paleoanTropologebi artefaqtebs, ekofaqtebs, ganamarxebul masalas da komponentebs ise Seiswavlian, rogorc individualur da erTmaneTTan kav
3�
Siris arqmone, ganyenebul obieqtebs. es Zalian Sors aris simarTlisgan. sinamdvileSi reinj siTis aRwera ufro tipuri arqeologiuri analizis msgavsia. is drois paralelurad aerTianebs informacias komponentebis Sesaxeb da midis ganzogadebamde, Tu rogor Seicvala iq mcxovrebi sazogadoebis socialuri da ekonomikuri struqtura. Cven amas masalis konteqstSi moTavsebas vuwodebT. konteqsti aris mimarTebebi artefaqtebsa da sxva masalas Soris. konteqstis analizi aris is, razec arqeologebi da paleoanTropologebi muSaoben. artefaqtebi, ekofaqtebi, ganamarxebuli masala da komponentebi calcalke, TavisTavad, SeiZleba Zalian lamazi da saintereso iyos, magram maTi ~wakiTxva~ istoriis aRsadgenad mxolod maTi sxva masalebTan konteqstSi moTavsebiT xdeba SesaZlebeli.
amis sailustraciod warmovidginoT, rom mocemuli gvaqvs calkeuli asoebis nakrebi: abevilmnnoS. es asoebi aq anbanuri TanmimdevrobiT aris ganlagebuli iseve, rogorc mSvenieri artefaqtebi SeiZleba ganlagdes vitrinaSi – wonisa da rigis mixedviT. magram es ganlageba rames gveubneba? _ arafers. samagierod, ra moxdeba, Tu gvecodineba raime zogierT am asos Soris mimarTebis Sesaxeb – maTi konteqsti? ra moxdeba, magaliTad, Tu gvetyvian, rom pirveli aso, romelic vipoveT, aris m, rom Semdeg ipoves i da n, magram ukuRma TanmimdevrobiT, rom o ipoves lsa da bs Soris da rom i nsa da Ss Soris iyo? imis codna, Tu ra konteqstSi iyo napovni TiToeuli aso, gvkarnaxobs, rom asoebi unda ganlagdes Semdegnairad: mniSvneloba. swored mniSvnelobas aniWebs konteqsti artefaqtebs, ekofaqtebs, ganamarxebul masalas da komponentebs.
masalis daTariReba
artefaqtebisa da sxva masalis konteqstSi Cadebis umniSvnelovanesi nawilia maTi swor qronologiur CarCoSi moTavseba. magaliTad, primatebis evoluciis istoriis rekonstruqciisaTvis aucilebelia primatebis ganamarxebuli naSTebis asakis codna. adre daTariRebis erTaderT meTods SedarebiTi daTariReba warmoadgenda. ukanaskneli 45 wlis ganmavlobaSi daiwyo mniSvnelovani winsvla absolutur daTariRebaSi, rac primatebis evoluciis adreuli fazebis masalis daTariRebisaTvis saWiro teqnologiebis ganviTarebas mohyva. SedarebiTi daxasiaTeba aRniSnavs calkeuli nivTis an masalis daTariRebas sxva nivTebTan an masalasTan Sedarebis gziT. absoluturi anu qronometruli daTariReba gamoiyeneba calkeuli nivTis an masalis realuri asakis dasadgenad.
SedarebiTi daTariRebis meTodebi
daTariRebis yvelaze adreuli da yvelaze xSirad gamoyenebuli meTodia SedarebiTi daTariReba, romelic stratigrafiazea damyarebuli. stratigrafia Seiswavlis sxvadasxva kldovani an niadagovani fenis ganlagebis Tanmimdevrobas (ix. sur. 23). ufro Zveli fenebi, sazogadod, SedarebiT axal fenebze Rrmad anu ufro dablaa ganlagebuli. stratigrafiuli Tanmimdevrobis dasadgenad da axal aRmoCenaTa SedarebiTi daTariRebisTvis in-dikatori artefaqtebi an ekofaqtebi gamoiyeneba. indikatori artefaqtebi an ekofaqtebi warmoadgens adamianis mier damzadebul nivTebs an adamianis mier datovebul cxovelur an mcenareul narCenebs, romlebic drois mokle periodebSi farTod
gavrcelda an romlebic swrafad gaqra an swrafad Seicvala. msoflios sxvadasxva nawilSi SedarebiTi daTariRebisTvis indikatorebad sxvadasxva artefaqti da ekofaqti gamoiyenebA. magaliTad, afrikaSi stratigrafiuli Tanmimdevrobis aRsadgenad uaRresad didi mniSvneloba hqonda spiloebs, Rorebsa da cxenebs. sur. 23 asaxavs olduvais xeobis stratigrafiul Wrils. es Zalian mniSvnelovani Zeglia, sadac adreuli adamianis ganamarxebuli naSTebi aRmoCnda. am Zeglze stratigrafiuli Tanmimdevroba, nawilobriv, ganamarxebuli Rorebis monacemebis mixedviT dadginda. yovel momdevno fenaSi Roris gansxvavebuli saxeoba dasturdeboda, ramac arqeologebsa da paleoanTropologebs saSualeba misca moexdinaT fenebis diferenciacia. mas Semdeg, rac adgilis stratigrafia dadgindeba, unda moxdes ori sxvadasxva ganamarxebuli biosis an komponentis SedarebiTi daTariReba imave an sxva Zeglze aRmoCenili masTan dakavSirebuli indikatori artefaqtebis an ekofaqtebis saSualebiT. mTavari gadasvlebi artefaqtebisa da ekofaqtebis indikatorebSi gansazRvraven epoqebs da geologiuri drois did monakveTebs.
drois am monakveTebis sazRvrebis gamoTvla xdeba absuluturi daTariRebis saSualebiT, romelsac Semdeg seqciaSi aRvwerT.
im SemTxvevaSi, Tu Zegli dazianebulia, srtatigrafiis mixedviT misi daTariReba mizanSewonili ar iqneba, radgan SesaZloa, sxvadasxva periodis masala erTmaneTSi iyos areuli wylis nakadebis an qaris gamo an SesaZloa, mewyerma zemodan ufro gviandeli fena moaqcios. dazianebul Zeglze erTmaneTSi areuli ganamarxebuli masalis dasaTariReblad SesaZlebelia qimiuri meTodis gamoyeneba.
ganamarxebuli cxovelebis Zvlebis dasaTariReblad gamoiyeneba sami saxis qimiuri meTodi: ftoris, uranisa da azotis. es meTodebi zogjer saerTo saxeliT `F-U-N trio~ moixsenieba. samive meTodi erT ZiriTad principzea dafuZnebuli: Zvlebi da kbilebi miwaSi yofnis periodSi, qimiuri Semadgenlobis TvalsazrisiT, mcire cvlilebas ganicdis, rac im adgilis gruntis wylebis mineralebis SemcvelobaSi gamoixateba, sadac es cxovelebi arian damarxulni. gruntis wyali ftors Seicavs da amitom, rac ufro Zvelia ganamarxebuli organizmi, ftoris miT ufro meti Semcveloba eqneba. ftoris msgavsad, gruntis wylis SemadgenlobaSi uranic Sedis da am SemTxvevaSic, rac ufro Zvelia ganamarxeba, miT ufro met urans Seicavs igi. azotis SemTxvevaSi, piriqiT xdeba: rac ufro Zvelia ganamarxeba, miT nakleb azots Seicavs igi. aqedan gamomdinare, ufro Zveli Zvlebi met ftorsa da urans da nakleb azots Seicavs, vidre SedarebiT axlebi.
magram F-U-N testTan dakavSirebiT SeiZleba warmoiqmnas problema imis gamo, rom Zvlebi asaxavs Camarxvis adgilebis gruntis wylebis mineraluri Sedgenilobis suraTs. mineralebis maRali Semcvelobis adgilze aRmoCenil 30 milioni wlis winandel Zvlebs SeiZleba ftoris igive Semadgenloba aRmoaCndes, rac mineralebis dabali Semcvelobis adgilze aRmoCenil 50 milioni wlis winandels. amitom, qimiuri SedarebiTi daTariRebis meTodebis gamoyeneba erTmaneTisgan didi manZiliT daSorebuli ZeglebisTvis misaRebi ar aris. F-U-N testireba Semoifargleba mxolod erTi da imave an mezobel Zeglebze mopovebuli masalis dasaTariReblad.
qimiuri SedarebiTi daTariRebis yoveli meTodi calke gamoyenebisas mxolod calmxriv Sedegs iZleva, samive maTganis erTad, SeTanxmebulad gamoy
3�
ol
du
vais
mT
avar
i xe
obi
s I-
IV s
tr
atig
raf
iul
i f
eneb
iyu
rad
Reb
a mi
aqc
ieT
st
rat
igr
afiu
li
fen
ebis
rT
ul
Sem
adge
nlo
bas
– T
oT
oeu
li
maT
gani
qvi
sa d
a mi
wis
ram
den
ime
fen
as S
eic
avs.
ind
eqsu
rma
gan
amar
xebu
lma
mas
alam
(Ro
reb
i), k
aliu
mar
goni
s d
aTar
iReb
asT
an e
rT
ad m
ecni
ereb
s sa
Sual
eba
misc
a, g
amo
eyo
T Z
egl
is o
Txi
st
rat
igr
afiu
li
fen
a, r
oml
ebic
ad
amia
nis
am a
dgi
lz
e ar
sebo
bis
oT
x pe
rio
ds
Sees
abam
eba.
3�
eneba ki Zalze efeqturia. calke yvelaze sarwmuno uranis testia. igi ar miekuTvneba mxolod SedarebiTi daTariRebis meTodebs. sxvadasxva depozitSi aRmoCenil ZvlebSic ki daZvelebasTan erTad radiaqtiuroba garkveuli TanmimdevrobiT izrdeba. imis gamo, rom urani radiaqtiuri elementia, testirebisas misi gazomva ar moiTxovs nimuSis dazianebas. amitom amgvar tests, sxvebTan SedarebiT, garkveuli upiratesoba aqvsA.
daTariRebis absoluturi anu qronometruli meTodebi
absoluturi daTariRebis mravali meTodi radiaqtiuri izotopis daSlazea damyarebuli. imis gamo, rom daSlis siCqare cnobilia, xdeba nimuSis TariRis
arqeologebi aTvaliereben gasaTxrel kedels nipurSi, erayi. kedelSi Cayolebuli sqeli TeTri zoli Senobis baTqaSiani iatakis fena. iatakze aRmoCenili nivTebi imave droiT TariRdeba, mis qveS napovni nivTebi ki ufro adreul periods miekuTvneba. warmodgenili magaliTi stratigrafiis saSualebiT daTariRebis TvalsaCino nimuSia
dadgena SesaZlo cdomilebis gaTvaliswinebiT. radionaxSirbadis meSveobiT daTariReba. ra-
dionaxSirbadis, anu naxSirbad14 (14c) meTodi erTerTi yvelaze popularulia absoluturi daTariRebis sxva meTodebs Soris. igi dafuZnebulia principze, rom yoveli cocxali organizmi Seicavs radiaqtiuri naxSirbadis (naxSirbad14 14c) garkveul raodenobas. radiaqtiuri naxSirbadi warmoiqmneba azot14is kosmosur sxivebTan urTierTqmedebis Sedegad, haeridan mcenareebis mier Seiwoveba da aqedan cxovelTa organizmSi xvdeba (ix. sur. 24). sikvdilis Semdeg, organizmSi meti radiaqtiuri naxSirbadi aRar xvdeba, arsebuli raodenoba ki iSleba nela, magram Tanabari siswrafiT da kvlav azot14ad gardaiqmneba (daSlaSi vgulisxmobT, rom 14c gascems beta radiaciis gansazRvrul raodenobas wuTSi). naxSirbadis daSlis siswrafe _ misi daSlis periodis naxevari cnobilia – 5730 weli. sxvanairad rom vTqvaT, organul sxeulSi 14c is Tavdapirveli raodenobis naxevris daSla xdeba misi sikvdilidan 5730 wlis gasvlis Semdeg. meore naxevris daSlas kidev 5730 weli sWirdeba da a.S. daaxloebiT 50000 wlis Semdeg organizmSi darCenili 14c imdenad mcire raodenobis iqneba, rom mis mixedviT daTariReba SeuZlebeli gaxdeba. rom gavigoT, ramdeni xnis mkvdar
ia organizmi anu ganvsazRvroT, ramdeni C14 darCa organizmSi da aqedan gamomdinare, ramdenad Zvelia igi, an unda gamovTvaloT gacemuli beta radiaciis raodenoba SefardebiT grami/wuTSi an Sesaswavl nimuSSi 14c is raodenobis gasazomad nawilakebis amaCqarebeli gamoviyenoT. Tanamedrove 14c erT gram masalaze erT wuTSi daaxloebiT 15 beta radiacias gamoyofs, anu 5730 wlis asakis masala gamoyofs am raodenobis mxolod naxevar (14c is daSlis periodis naxevari) raodenobas erTi grami masalidan erT wuTSi. ase rom, Tu romelime organizmis nimuSi gamoyofs 7,5 radiacias erTi gramidan erT wuTSi, rac Tanamedrove 14cis naxevaria, am organizmis asaki 5730 weli unda iyos. aseve, imis gamo, rom nimuSSi 14cis raodenoba droTa ganmavlobaSi klebulobs, misi atomebi SeiZleba gatardes nawilakebis amaCqarebeli wonis mixedviT gasacalkeveblad (SedarebiT
msubuqi C12 aqseleracias ufro swrafad ganicdis, vidre ufro mZime C14) da TiToeuli maTganis raodenoba gaizomos. am meTods AMS (aqseleratoris masis speqtrometria) ewodeba da ufro zustia, vidre beta radiaciis meTodi da amasTan, masalis Zalian patara nimuSs saWiroebs da SeuZlia 80000 wlamde asakis nimuSebis daTariReba.
radionaxSirbaduli meTodis sizuste Semowmda mkvdari zRvis niJarebsa da egvipturi samarxis xis nawilebze, romelTa TariRebi winaswar iyo cnobili. analizis Sedegebi savsebiT daemTxva istoriul informacias.
Termoluminescenturi daTariReba bevri minerali gaTbobisas sinaTles gamoscems (Termoluminescencia) zogjer manamdec, sanam Zalian gacxeldeba. es civi sinaTle modis gaTbobis dros `gareSe~ eleqtronebis gaTavisuflebis Sedegad, romlebic mineralebis kristalur struqturaSi iyo momwyvdeuli. Termoluminescenturi daTariReba iyenebs Semdeg princips: Tu obieqts maRali temperaturis romelime wartilamde gavaTbobT, magaliTad, Tixis qoTnis gamowvisas, xdeba yvela damwyvdeuli eleqtronis gaTavisufleba, romelsac igi adre Seicavda. droTa ganmavlobaSi sagani kvlav gaagrZelebs garemomcveli radiaqtiuli elementebidan
3�
ß-
14C
14C 14N
14CO2
t1/2 = ca. 5700 years
naxSirbad 14c cikli
eleqtronebis mierTebas (kaliumi, Toriumi, uraniumi). testirebisas obieqtidan gamoyofili Termoluminescenciis raodenoba mecnierebs saSualebas aZlevs, gamoiTvalon misi asaki im SemTxvevaSi, Tu cnobilia, ra saxis radiacias iRebda igi garemodan (magaliTad, niadagi Tixis qoTnis povnis adgilas).
Termoluminescenturi daTariReba efeqturia uZvelesi keramikis, aguris, kramitis, terakotisa da maRal temperaturaze damzadebuli sxva obieqtebis daTariRebisas. am meTodis gamoyeneba SeiZleba, agreTve gamomwvari kaJis iaraRis, keris qvebis, lavisa da laviT dafaruli sagnebis, meteoritebisa da meteoris kraterebis dasaTariReblad.
daTariReba eleqtronuli spinuri rezonan-sis saSualebiT. eleqtronuli spinuri rezonansi iseve, rogorc Termoluminescenturi daTariReba, aRricxavs garemomcveli radiaqtiuri garemodan mierTebuli eleqtronebis raodenobas, magram Tavad meTodi gansxvavebulia. dasaTariRebel masalas gaatareben cvalebad magnitur velSi da pouloben sacdeli masalis mier STanTqmuli mikrotalRebis speqtrs. eleqtronuli spinuri rezonansis meTodi gansakuTrebiT mosaxerxebelia organuli masalis (Zvali, niJara) dasaTariReblad, radgan ar saWiroe
bs gaTbobas, rac masalisTvis SeiZleba damRupveli aRmoCndes.
paleomagnituri daTariReba. nebismieri mTis qanis formireba miwis uZveles magnitur velze kvals tovebs. Tu am informacias davamatebT imasac, rom dedamiwis magnituri veli bevrjer Seicvala, mivxvdebiT, rom kldeebze SemorCenili geomagnituri velis diagramebis daxmarebiT SesaZlebelia kldeebSi arsebuli ganamarxebuli masalis daTariReba. paleomagnituri daTariReba kldeebis asaks maTSi arsebuli geomagnituri velis diagramebis Tanmimdevrobis mixedviT adgens. paleomagnituri meTodi absoluturi daTariRebis meTodi ar aris, magram drois geomagnituri periodebi absoluturad aris daTariRebuli qvemoT aRweril (kaliumargonis) daTariRebasTan dakavSirebiT. paleomagnituri daTariRebis saSualebiT SesaZlebeli gaxda primatebis naSTebis daTariReba eocenidan moyolebuli miocenamde, romelTa asakia 55 milioni wlidan 5 miliard wlamde.
dedamiwis magnituri veli ara marto icvleba, aramed misi polusebic mudmivad (Tumca nela) icvlis mdebareobas. dadgenilia Crdilo polusis gadaadgileba uaxloes warsulSi, rac arqeologebs zogi
3�
Tanamedrove gamokvlevebi da problemebiarsebobs Tu ara evoluciaSi sworxazovani mimarTulebebi?
1800iani wlebis bolos, anTropologiis ganviTarebis adreul safexurze, eduard tailorisa da henri morganis msgavs Teoretikosebs Soris gavrcelebuli iyo Sexeduleba, rom kultura viTardeba erTgvarovani, progresuli meTodiT. iTvleboda, TiTqos sazogadoebaTa umetesoba ganviTarebis erTnair safexurebs gadioda da sabolood msgavs Sedegs aRwevda. adre evoluciis mkvlevrebs egonaT, rom evropeli da evropuli warmoSobis kulturis qveynebi evoluciis umaRles safexurze, sxva danarCeni kulturebi ki ufro dabal safexurze idgnen. istoriuli partikularizmis skolis TvalsaCino warmomadgeneli franc boasi uaryofda azrs, rom adamianTa kulturebs universaluri kanonebi marTavda. istoriuli partikularizmis warmomadgenlebi amtkicebdnen, rom kulturuli niSanTvisebebi im gansazRvruli sazogadoebis konteqstSi unda Seswavliliyo, romelSic warmoiSvnen. boasi xazs usvamda, rom aucilebeli iyo, rac SeiZleba, meti monacemis Segroveba calkeuli sazogadoebebis Sesaxeb, rac anTropologiuri saqmianobis mTavar miznad iqca. Tumca, evolucionizmi adreul evolucionistebTan erTad ar momkvdara. magaliTad, 1960ian wlebSi marSal salinsi da elman servisi gamoyofdnen evoluciuri procesis or tips: specifikuri evolucias, romelic gansazRvrul sazogadoebaSi mimdinare gansazRvrul cvlilebebs exeboda da zogad evolucias. zogadi evolucia exeba `umaRlesi~ formebis mTavar tendencias – gadaaswros ufro `dabal~ formebs, magram ar gulisxmobs imas, rom yvela sazogadoeba `umaRlesi~ formebisken moZraobis procesSi zustad erTsa da imave safexurebs gadis. miuxedavad amisa, anTropologebi didad ar iziareben sworxazovani evoluciis ideas, iqneb _ imis gamo, rom es idea jer kidev asocirdeba evropelebis upiratesobis TeoriasTan, romelsac
40
30
20
Com
ple
xity
sca
le
10
0
0 2,000 4,000 6,000 8,000
Date in years before present
10,000 12,000 14,000 16,000
Rsq = 0.2412
adreuli evolucionistebi amtkicebdnen. magram Tu kacobriobis istorias Tvals gavadevnebT, davinaxavT, rom zogi ram myari TanmimdevrobiT icvleba. magaliTad, mosaxleoba gaizarda, teqnologia garTulda da adamianTa umravlesoba saxelmwifo sazogadoebebSi cxovrobs. aSkaraa, rom arsebobs kulturuli evoluciis garkveuli sworxazovani mimarTulebebi. asea Tu ara? rogor gavarkvioT?
am saxelmZRvanelos mesame avtori (piter peregrini) am sakiTxs kroskulturuli kvlevis kuTxiT miudga. man gadawyvita, daedgina, sayovelTaod ganviTarda Tu ara droTa ganmavlobaSi kultura. amisTvis mas sWirdeboda kulturaTa jgufi, romelic asaxavda dedamiwaze arsebuli yvela kulturis ganviTarebas xangrZlivi drois manZilze. sabednierod, orive maTgani arsebobda. kulturis ganviTarebis donis sazomi SemuSavebuli iyo anTropolog jorj piter merdokis mier im gansxvavebaTa Sesaswavlad, romlebic cnobili eTnografiuli kulturebis ganviTarebaSi arsebobda. sazomi emyareba kulturis aT sxvadasxva damaxasiaTebel niSans. maT Soris aris: teqnologia, ekonomika, politikuri sistema, mosaxleobis simWidrove da a.S. peregrinma amocana gaamartiva, rom ufro mosaxerxebeli gamxdariyo arqeologebisTvis cnobili kulturebisaTvis gamosayeneblad da Semoifargla Zveli samyaros
im kulturebiT, romlebic ~arqeologiuri tradiciebis mimoxilvis~ mixedviT TxuTmeti aTas welze metis ar iyo. man gazoma kulturaTa ganviTarebis done ~preistoriis enciklopediaSi~ mocemuli informaciis mixedviT.
peregrinma moipova imisi Zlieri mtkicebuleba, rom kulturaTa regularuli ganviTareba daiwyo TxuTmeti aTasze meti wlis win. am CarCoSi moTavsebul suraTze es tendencia grafikulad aris gadmocemuli. horizontalur skalaze aRniSnulia kulturaTa TariRebi, dawyebuli Cveni droidan (marcxniv), xolo marjvniv gadaadgilebisas mivdivarT warsulisaken. vertikalur skalaze moTavsebulia kulturis sirTulis maCvenebeli qulebi. suraTidan aSkarad Cans, rom drois msvlelobasTan erTad kulturis sirTulis qulebi matulobs. ra Tqma unda, aseT matebas statistikurad didi mniSvneloba aqvs, Tumca isic gasagebia, rom es zrda ar SeiZleba sayovelTao iyos. zog kulturas qulebis dabali maCvenebeli hqonda warsulSi, zogs ki dabali maCvenebeli dRes aqvs. es imas niSnavs, rom yvela kultura erTnairad ar icvleba. magram cifrebi gviCvenebs, rom droTa ganmavlobaSi kacobriobis kulturas zogadad ganviTarebis tendencia aqvs. ratom? amaze pasuxs ver gagcemT, magram Cveni azriT, es SesaniSnavi kiTxvaa, romelze dafiqrebac namdvilad Rirs am wignis bolomde wakiTxvis Semdeg.
damokidebuleba kulturis ganviTarebasa da dros Soris. ganviTarebis skala
TariRebi wlebis mixedviT dRemde. kulturaTa ganviTarebis masStabi droTa ganmavlobaSi gaizarda.
40
erTi arqeologiuri komponentis daTariRebis saSualebas aZlevs. rodesac miwa, qva an liToni maRal temperaturamde cxeldeba, is dneba da misi Semadgeneli molekulebi dadamiwis magnituri velisken miemarTeba. gacivebis Semdeg molekulebi am mdgomareobaSi rCeba, ris Sedegadac Cndeba dedamiwis magnituri polusebisken mimarTuli isrismagvari warmonaqmnebi. rodesac arqeologi poulobs keras, sameTuneo Rumels, liTonis saxelosnos an sxva adgils, sadac miwa, qva an liToni dnobis wertilamde xurdeboda da Semdeg iqve civdeboda, SeuZlia am masalis nimuSi aiRos, zustad Caiweros misi mdebareoba dedamiwis dRevandeli magnituri velis mdgomareobis gaTvaliswinebiT da Semdeg gazomos misi magnituri veli laboratoriaSi. gansxvaveba dedamiwis Tanamedrove magnituri velis mimarTulebasa da masalaSi dacul monacemebs Soris gamoiyeneba masalis dnobisa da gacivebis drois amosacnobad.
kalium-argonisa da argon-argonisdaTariRebis meTodebi kalium 40 (40K) warmoad
gens kaliumis radiaqtiur formas, iSleba dadgenili siswrafiT da warmoqmnis argon 40(40Ar)s. 40K-s daSlis periodis naxevari cnobili sididea, amitom SesaZlebelia kaliumis Semcveli masalis daTariReba imis mixedviT, Tu ra raodenobis 40Ars Seicavs 40Ks garkveuli raodenoba. kalium 40Ks daSlis periodis naxevari Zalian grZelia – 1330 milioni weli. es niSnavs, rom kalium-argonis (K-Ar) daTariReba 5000 wlidan 3 miliard wlamde asakis nimuSebis daTariRebisTvis gamodgeba.
K-Ar meTodi gamoiyeneba kaliumiT mdidari kldovani mineralebis dasaTariReblad, magram ar gamodgeba am kldeSi napovni ganamarxebuli biosisTvis. Zalian maRali temperatura, rogoric aris vulkanis amofrqvevis dros, masalidan arsebuli argonis srul gamodevnas iwvevs. amitom, argonis mTeli raodenoba, romelic radiaqtiuli kaliumis daSlis Semdeg grovdeba, pirdapir aris dakavSirebuli drois im raodenobasTan, romelic vulkanuri amofrqvevis Semdeg gavida. amgvari daTariReba Zalze mosaxerxebeli iyo aRmosavleT afrikaSi, sadac vulkanuri amofrqvevebi xSirad xdeboda miocenis Semdeg, romelic 24 milioni wlis win daiwyo. Tu dasaTariRebeli masala kaliumiT mdidari ar aris, an garemos maRali temperaturis gamomwvevi movlenebi ar Sexebia, daTariRebis sxva meTodebi gamoiyeneba.
erTerTi sirTule, rac K-Ar meTods sdevs Tan, aris is, rom kaliumisa da argonis raodenobebis gazomva sxvadasxva kldovani masalidan unda moxdes. mkvlevrebma unda gaiTvaliswinon, rom kaliumi da argoni erTi da imave fenis yvela nimuSSi erTnairi SemcvelobiT aris mocemuli. mecnierebma SeZles am problemis gverdis avla daTariRebis axali meTodis _ 40Ar39Aris SeqmniT. 40Ar raodenobis gazomvis Semdeg birTvuli reaqtoris saSualebiT xdeba argonis meore tipis _ 39Ar-is kaliumad gardaqmnA. ase, rom kaliumargonis Sefardebis dadgena ukve erTi da imave nimuSiT xdeba SesaZlebeli.
uranis rigis daTariReba ori tipis uranis – 235U da 238Us sxva izotopebad (rogoricaa 230Th, Toriumi) daSla warmatebiT gamoiyeneba iseT Zeglebze, sadac Homo Sapiens (Tanamedrove adamiani) aRmoCnda, gansakuTrebiT ki iseT gamoqvabulebSi, sadac stalagmitebi da kalcitis sxva formebi warmoiqmneba. imis gamo, rom gamoqvabulebSi mJonavi wyali, Cveulebriv, Seicavs urans da ara Toriums, kalcitis warmonaqmnebi iTviseben urans. urani sxva izotopebad (rogoricaa Torium230, 230Th) daSlas cnobili siswrafiT iwyebs. swored am izotopebis raodenobis uranis izoto
pebTan Sefardebas iyeneben ganvlili drois dasadgenad. Toriumuranis Sefardeba gamoiyeneba iseTi Zeglebis daTariRebisas, rogoric 300 aTasi wlis winandeli gamoqvebulebia, maTSi kaliumargonis meTodiT daTariRebisTvis aucilebeli vulkanuri qanebi dafiqsirebuli ar aris. evropuli gamoqvabulebis (germania, ungreTi da uelsi) binadari Homo sapiensis daTariReba swored am meTodiT moxda. arsebobs uraniumiT daTariRebis sxvadasxva tipi, rac gansazRvruli izotopebis raodenobebis Sefardebas ukavSirdeba.
uranis gaxleCis meTodi uranis gaxleCis meTodi ganamarxebuli biosis absoluturi asakis dadgenis kidev erTi saSualebaa. K-Ar meTodis msgavsad, es meTodic ganamarxebuli biosis Semcveli depozitis Tanadroul mineralebs aTariRebs da warsulSi maRali temperaturis warmomSobi movlenis (mag. vulkanis amofrqveva) arsebobas moiTxovs. Mmagram dasaTariRebel nimuSTa tipebi, rogoricaa, magaliTad, broli, mina da uraniT mdidari mravali minerali, ufro mravalferovania, vidre am meTodis gamoyenebiT aris SesaZlebeli. asakobrivi diapazoni, romelsac es meTodi, K-Ar meTodis msgavsad, moicavs, Zalze vrcelia _ 20dan 5 miliard wlamde.
ras gulisxmobs uraniumis gaxleCis meTodi? is zemoT CamoTvlil meTodebs Soris umartivesia da gulisxmobs im xazebis anu bzarebis raodenobas, romlebic nimuSze uraniumis atomebis afeTqebis msgavsi gaxleCis Sedegad Cndeba. mecnierebisTvis cnobilia, rom 238U, uranis yvelaze gavrcelebuli izotopi, iSleba nela, magram mudmivi siCqariT. amgvar daSlas spontanuri gaxleCis forma aqvs da yoveli amgvari gaxleCis Semdeg nimuSze Cndeba imdenad patara bzarebi, romelTa danaxva saTanado qimiuri damuSavebis Semdeg mxolod mikroskopiT aris SesaZlebeli. nimuSis asakis dasadgenad unda moxdes bzarebis raodenobis daTvla da maTi Sefardeba nimuSis uranis SemcvelobasTan.
am meTodis gamoyeneba moxda samxreT afrikaSi, tanzaniaSi mdebare olduvais xeobis I Sris daTariRebisas, sadac adamianTa winaprebis adreuli naSTebi aRmoCnda. am meTodma daadastura K-Ar meTodiT miRebuli adrindeli gamoTvlebi, romlebic Zeglis asaks daaxloebiT 2 milioni wliT gansazRvravda. is, rom uranis gaxleCisa da K-Ar meTodebi sxvadasxva teqnologias iyeneben da Secdomis sxvadasxva xarisxi aqvT, maT mier erTmaneTis Semowmebis saSualebas iZleva. rodesac ori meTodi erTi mizniT moqmedebs, Sedegad sando informacias viRebT.
sxva meTodebi daTariRebis zemoT CamoTvlili meTodebi arqeologiasa da anTropologiaSi yvelaze gavrcelebulTa ricxvs miekuTvneba, magram arsebobs mravali sxva meTodic. amasTan, yoveldRiurad axali meTodebi iqmneba. magaliTad, obsidianis qvis iaraRis daTariReba zog SemTxvevaSi qvis Txeli fenis (hidraciuli fenis) mixedviT xdeba, romelic droTa ganmavlobaSi zedapirze mdebare da haeris zemoqmedebis qveS arsebul obsidians faravs. Sesabamisad, uZvelesi adamianis kedlis mxatvrobac (kldeze Sesrulebuli) da kldeze nakveTi an nakawri figurebic, xSirad patiniT ifareba. Zvlebis daTariReba zogjer dnmis daSlis siCqaris (romelic, rogorc radiaqtiuli izotopebis daSla, temperaturisa da tenianobis stabilur pirobebSi dadgenili wesiT mimdinareobs) gazomvis safuZvelze xdeba. es da mravali sxva meTodi arqeologebsa da paleoanTropologebs daTariRebisTvis saWiro iaraRis arCevanis did saSualebas aZlevs.
41
arqeologiuri kvlevis Sedegebi
ra unda gaakeTon arqeologebma da paleoanTropologebma kvlevis procesis dasrulebis Semdeg? ra aris arqeologebis mTavari mizani? qvemoT mocemulia ramdenime pasuxi am kiTxvebze.
arqeologiuri kvlevis erTerTi mizania, mogvces warsulis aRweriloba an scados misi rekonstruqcia. am wignSi ganxiluli sakiTxebis umetesoba swored am mizans emsaxureba. arqeologebi cdiloben, aRadginon, rogor cxovrobdnen adamianebi garkveul dros, Tu adgilas da rogor icvleboda maTi cxovrebis stili. maTi interesis sagania, agreTve, mocemul adgilze sxva kulturebis Semosvla da arsebuli kulturebis gadaadgileba. sxvadasxva kulturaTa istoriis Camoyalibebas da droTa ganmavlobaSi maTSi momxdar cvlilebebs kulturis istoria ewodeba. 1950ian wlebamde swored kulturis istoriis Seswavla iyo arqeologebis ZiriTadi mizani.
arqeologiuri kvlevis meore ZiriTadi mizani, gansakuTrebiT ki 1950iani wlebis Semdeg, adamianis evoluciisa da saqmianobis Sesaxeb sxvadasxva Teoriis Seswavla da gadamowmeba gaxda. arqeologebis interesis sferoSi momxdari es cvlileba, nawilobriv, gamoiwvia warsulis Sesaxeb codnis gafarTovebam – moxda kulturis istoriis Seswavla mraval sxvadasxva teritoriaze. garda amisa, es cvlileba anTropologiis winsvlamac ganapiroba. 1950ian wlebamde amerikul anTropologiaSi dominirebda mimdinareoba ~istoriuli partikularizmi~, romelic adamianTa Soris kulturul sxvadasxvaobas gansazRvrul kulturebSi momxdari specifikuri istoriuli movlenebiT xsnida. istoriuli partikularizmis msgavsad, kulturis istoriis mizanic istoriuli movlenebis Seswavla iyo.
1950iani wlebis Semdeg anTropologiaSi gaCnda axali mimdinareobebi, romelTa umetesoba iziarebda azrs, rom kulturaTa sxvadasxvaobis mTavari mizezia garemo pirobebi da adamianis mier maTi gamoyeneba. arqeologia gaxda gasaRebi imis gasagebad, Tu rogor moqmedebda cvlilebebi adamianze. hipoTezaTa gadamowmebisa da garemo pirobebis gamoyenebis Seswavlis erTerTi mimarTuleba iyo gamokvleva sasoflosameurneo kulturebis warmoSobis Sesaxeb, romelsac ganvixilavT kvebis produqtebis warmoebisa da erT adgilas damkvidrebisadmi miZRvnil TavSi. meore mimarTuleba iyo qalaqebisa da saxelmwifoebis warmoSobis Seswavla. maTma warmoSobam radikalurad Secvala adamianis mier garemos gamoyenebis adre arsebuli wesi. am sakiTxs wignSi calke Tavi eZRvneba.
hipoTezebis gadamowmebis garda, arqeologias gansakuTrebuli roli aqvs _ adamianis kulturuli da bilogiuri evoluciis ZiriTadi mimarTulebebisa da kanonzomierebebis identificireba da axsna. rogorc wina TavSi vimsjeleT, kulturaTaSorisi gamokvlevis mizanic es aris. magram mxolod arqeologias SeuZlia drois ganWvreta da evoluciuri mimdinareobebis uSualod Semowmeba. CarCoSi ~arsebobs Tu ara evoluciaSi sworxazovani mimarTulebebi?~ gadmocemulia mosazreba, rom arsebobs erTaderTi gza, romliTac arqeologias amgvari xangrZlivi tendenciebisTvis Suqis mofena SeuZlia. am wignis momdevno TavebSi Tvals mivadevnebT adamianisa da kulturaTa evoluciis process maTi saTaveebidan moyolebuli. rogorc davinaxavT, paleoanTropologia aqcents swored xangrZliv tendenciebsa da kanonzomierebebze akeTebs, raTa dagvexmaros imis garkvevaSi, rogor da ratom gavxdiT iseTebi, rog
orebic dRes varT. am mizniT arqeologia da paleoanTropologia erToblivad cdiloben, upasuxon anTropologiis yvelaze mniSvnelovan kiTxvas: ras niSnavs iyo adamiani?
1. warsuls masalis oTxi ZiriTadi wyaros saSualebiT Seiswavlian. esenia: artefaqtebi, ekofaqtebi, ganamarxebuli biosi da komponentebi.
2. Zeglebi aris adgilebi, sadac warsulis naSTebia aRmoCenili da daculi. Zeglebis aRmoCena xdeba adgilis fexiT Semovlis da Soridan dakvirvebis meTodebiT. artefaqtebis, ekofaqtebis, ganamarxebuli biosisa da komponentebis miwidan amoReba xdeba gaTxrebis saSualebiT.
3. warsulis Sesaxeb informacia moipoveba Zeglebze arsebuli masalis analiziT. mniSvnelovan informacias iReben aRmoCenili nivTis zomis, formisa da Semadgenlobis Seswavlis Sedegad. Tavad masalis mopoveba Seswavlis TviTmizani ar aris. mniSvnelovania is konteqsti, romelic arsebobs artefaqtebs, ekofaqtebs, ganamarxebul biossa da komponentebs Soris da romelic arqeologebsa da paleoanTropologebs saSualebas aZlevs, warsuls Suqi mohfinon.
4. arqeologiuri masalis konteqstSi moTavseba xels uwyobs mis zust daTariRebas. am mizniT gamoiyeneba daTariRebis uamravi meTodi. SedarebiTi daTariReba iTvaliswinebs arqeologiuri masalis daTariRebas msgavs, ukve daTariRebul masalasTan SedarebiT. absoluturi daTariRebis meTodebi arqeologiuri depozitebis an masalis damoukidebel daTariRebas iTvaliswinebs.
5. arqeologia iTvaliswinebs, rom kulturis istoria jer kidev Sesaswavlia da cdilobs, gadaamowmos arsebuli hipoTezebi kulturuli cvlilebebis Sesaxeb. misi mTavari mizania adamianTa fizikuri da kulturuli evoluciis Seswavla – rac am wignis mTavari mizanicaa.
sakontrolo kiTxvebi:
1. ratom aris konteqsti ase mniSvnelovani arqeologiur kvlevaSi?
2. ra saxis informaciis miReba SeiZleba qvis isris pirebidan?
3. ra faqtorebis gaTvaliswineba unda moxdes daTariRebis meTodis SerCevisas?
Sejameba