5İ ortak dersler tÜrk dİlİ ii -...

Cümle Bilgisi (Söz Dizimi) Ünite 1

1

5İ Ortak Dersler

TÜRK DİLİ IIYrd. Doç. Dr. Mediha MANGIR

2

İçİndekİler1.1. CÜMLE.......................................................................................................................................... 31.2. CÜMLENİN.ÖGELERİ.................................................................................................................. 3

1.2.1. Yüklem....................................................................................................................................................................... 41.2.2. Özne............................................................................................................................................................................ 51.2.3. Nesne......................................................................................................................................................................... 61.2.4. Yer.Tamlayıcısı.(Dolaylı.Tümleç)...................................................................................................................... 71.2.5. Zarf.Tümleci............................................................................................................................................................. 71.2.6. Cümle.Dışı.Unsurlar.............................................................................................................................................. 81.2.7. Cümle.Çözümünde.Temel.İlkeler.................................................................................................................... 9

1.3. CÜMLE.TÜRLERİ......................................................................................................................... 91.3.1. Yüklemin.Yerine.Göre.Cümleler...................................................................................................................... 91.3.2. Yüklemin.Türüne.Göre.Cümleler...................................................................................................................101.3.3. Anlamlarına.Göre.Cümleler.............................................................................................................................101.3.4. Yapılarına.Göre.Cümleler.................................................................................................................................12

1.4. KAYNAKLAR..............................................................................................................................16

Ünite 1CÜMLE BİLGİSİ (SÖZ DİZİMİ) Yrd. Doç. Dr. Mediha MANGIR


3

1.1. CÜMLEGörev.ve.anlam. ilgisiyle.bir.araya.getirilmiş.kelimeler.dizisine.ya.da.yargı. taşıyan.tek.bir.keli-meye.cümle.denir...Bir.başka.ifadeyle.cümle,.en.genel.haliyle.duygu,.düşünce,.fikir,.bilgi,.olgu.aktarımı.yapabilen,.dinleyicinin.kafasında.anlamsal.olarak.boşluk.bırakmayan.en.büyük.kelime.grubudur.

Buna.göre.herhangi.bir.kelime.ya.da.kelime.grubunun.cümle.sayılabilmesi.için.çekimli.bir.yük-lem.olması.şarttır..Bir.çekimli.fiil/yüklem.iki.temel.ögeyi.karşılar:.özne.ve.yüklem.(fiil/ek-fiil.almış.isim)..Türkçe.cümle.yapısında,.yüklemden.özneyi. tayin.edebilme.özelliği.bulunduğundan.tek.yüklemle.bir.cümle.oluşabilmektedir..

Bu durumda, cümle tek kelimeden ibaret olabileceği gibi, anlatılmak istenen duygu ve dü-şüncelere göre kelime sayısı artabilir:1. Okuyorum..2. Ben.okuyorum.3. Ben.kitap.okuyorum.4. Ben.şimdi.kitap.okuyorum.5. Ben.şimdi.evde.kitap.okuyorum.

Cümlede.yer.alan.kelimeler.arasında.ses,.biçim.ve.anlam.bakımından.uygunluk.vardır,..bu.olu-şum.bir.kelime.yığını.değildir..

“Ben.gitmek.ev”.örneği.bir.kelimeler.yığınıdır..Bu.yığının.cümle.olabilmesi.için.dilin.var.olan.söz.dizimi.ve.biçim.bilgisi.kurallarına.uyması.gerekir:.“git-“.fiilinin.zaman.ve.kişi.eki,.“ev”.isminin.de.yönelme.hal.eki.alması.şarttır.

1.2. CÜMLENİN ÖGELERİAnlamlı.ya.da.görevli.bütün.kelime.türleri.(isim,.fiil,.sıfat,.zarf,.edat,.zamir,.bağlaç)..cümle.içinde.kullanıma. girerler.. Buna. göre. özne,. nesne,. dolaylı. tümleç,. zarf. tümleci,. yüklem.olarak. görev.alırlar.

Cümle ögeleri, cümlede rastgele bir araya gelmezler. Ögelerin cümle içinde sıralanışları iki temel ilkeye bağlıdır:•. Türkçenin.cümle.yapısında.temel.ögeler.sonda,.yardımcı.ögeler.başta.bulunur..•. Türkçenin.cümle.yapısında.anlamı.özellikle.belirtilmek.istenen.ögeler.yüklemin.yanında.yer.

alır..

Türkçenin.söz.dizimine.göre.bir.cümle.eğer.bütün.ögeleri.varsa.ve.kurallı.bir.cümle.ise.şu.sıra.izlenerek.dizilir:

Özne + Nesne / Tümleç + Yüklem

Türk Dili II

4

1. Temel.ögeler:•. Yüklem•. Özne

2. Yardımcı.ögeler:•. Nesne.(Belirtili/.belirtisiz)•. Dolaylı.tümleç.(Yer.tamlayıcısı)•. Zarf.tümleci

Türkçenin.çekirdek.cümle.yapısı.“yüklem”den.oluşur..Yükleme.bağlı.olarak.özneyi.tespit.etmek.mümkündür..Yüklem.yapısına.bakarak.çıkarım.yapılabilen.tek.öge.“özne”dir..Özne,.diğer.öge-lerden.farklı.olarak.Türkçe.cümle.yapısında.yüklemden.sonra.ikinci.temel.öge.olarak.belirlenir..Yardımcı.ögeler.olan.“nesne,.dolaylı.tümleç.ve.zarf.tümleci”.yüklemi.çeşitli.açılardan.tamamla-yan.başka.bir.ifadeyle.de.tümleyen.unsurlardır..Bütün.bu.ögeler.yüklemle.bir.öbek.oluştururlar.

1.2.1. YüklemCümlede.iş,.oluş,.durum,.hareket.veya.dönüşüm.ifade.eden.unsurdur..Bir.başka.ifadeyle,.cümle-de.bütün.ögelerin.görevlerini.kendisine.göre.belirledikleri,.söz.dizimi.açısından.cümlenin.teme-lini.oluşturan.ve.hiçbir.ögeye.bağlı.olmayan.ve.ortadan.kalkmasıyla.da.cümlenin.yok.olmasına.sebep.olan.cümle.ögesidir..Yargı.bildirimi.ya.da.tasarımı.anlamını.taşıyan.temel.cümle.birimidir..Bir.metinde.yüklem.sayısı.kadar.cümle.vardır.

Yüklem,.zaman.ve.kişi.eki.almış.bir.çekimli.fiilden/birleşik.fiilden.veya.ek-fiil.(i-.fiili).aracılığıyla.çekimlenen.bir.isimden.meydana.gelir..Yüklemin.yargı.bildirme.özelliği.taşımasını.sağlayan.bi-rimler.zaman,.kişi.ve.şekil.ekleridir..Yüklem.tek.kelimeden.oluşabileceği.gibi.kelime.grubu.ya.da.bir.cümle.uzunluğunda.olabilir.

. Ali.okula.gitti.

. ...................YGitti:.Cümlenin.yüklemidir..Görülen.geçmiş.zamanda.3..tekil.kişiye.göre.çekimlenmiş.bir.fiil.olup.tek.bir.kelimeden.ibarettir.

. Sınıfın.en.çalışkanı.Ali’dir.

. . . .... YAli’dir:.Cümlenin.yüklemidir..Ekfiilin.geniş.zamanında.3..tekil.kişiye.göre.çekimlenmiş.bir. isim.olup.tek.bir.kelimedir.

Annesini.görünce.ağzı kulaklarına vardı.. . . . Y‘ağzı.kulaklarına.vardı’:.Yüklemdir..Görülen.geçmiş.zamanda.3..tekil.kişiye.göre.çekimlenmiş.bir.birleşik.fiildir..Bir.başka.ifadeyle.gruptur.

. Dönülmez akşamın ufkundayız.

. . . Ydönülmez.akşamın.ufkundayız:.Yüklemdir..Ekfiilin.geniş.zamanında.1..çoğul.kişiye.göre.çekim-lenmiş.bir.isim.tamlamasıdır..Bir.başka.ifadeyle.gruptur..


5

1.2.2. ÖzneÖzne;.işi,.oluşu,.hareketi.başlatan,.oluşturan,.yapan.veya.bitiren.ögedir..Özne,.yüklemi.isim.olan.cümlelerde,. edilgen. fiilli. cümlelerde. ve. yüklemi. oluş. bildiren. fiil. cümlelerinde. “olan”ı,. diğer.cümlelerde.“yapan”ı.karşılayan.ögedir.

. Hava durgundu..(özne:.olan)

. ...Ö

Muayene odasının kapısı açılır..(özne:.olan). . . Ö

. Rabia,.çabuk.iyileşti..(özne:.olan)

. ...Ö

. Ali yemeğini.yedi..(özne:.yapan)

. .Ö

Cümlenin.ögelerinin.tespit.edilmesinde.yükleme.sorulan.kim,.ne.soruları.özneyi.bulmaya.yar-dım.eder.

. Kamyon karanlık.bir.vadiden.geçiyordu..(Geçen.ne?.Ne.geçiyor?)

. ......Ö

. Ali koşarak.okuldan.geldi..(Gelen.kim?.Kim.geliyor)

. .Ö

Kimi. zaman. da. cümlede. özne. açık. bir. biçimde. belirtilmeyebilir.. Bu. durumda. yüklemin. ifade.ettiği.kişiden.yola.çıkılarak.özneye.ulaşılabilir.

. Olayı.gülerek.anlattılar..(Anlatanlar.kim?)

.onlar:.Öznedir..Yüklemdeki.“–lar”.çokluk.eki.kişiyi.ele.verir.

. Çalışmalarımı.kısa.zamanda.tamamladım..(Tamamlayan.kim?)

ben:.Öznedir..Yüklemdeki.“-m”.eki.öznenin.1..tekil.kişi.olduğunu.gösterir.

. Okulda.çok.başarılıydın..(Başarılı.olan.kim?)sen:.Öznedir..Yüklemdeki.“-n”.eki.öznenin.2..tekil.kişi.olduğunu.gösterir.

Etken.çatılı.fiillerin.yüklem.olduğu.cümlelerde.yapıcı.özne.bulunur..Buna.gerçek.özne.veya.özne.denir.. .Ancak.edilgen.çatılı. fiillerle.kurulmuş.cümlelerde.gerçekte.belirtisiz.nesne.olan.kelime.veya.öbek.özne.görevini.üstlenir..Bu.özneye.de.sözde.özne.adı.verilir:

Türk Dili II

6

. Ali.camı.kırdı..(Kıran.kim?.Etken.fiil)

. Ö......N......Y

Ali:.Gerçek.özne

. Cam.kırıldı..(Kırılan.ne?.Edilgen.fiil)

. SÖ......Y

cam:.Sözde.özne

1.2.3. NesneCümlede.yüklemin.bildirdiği,.öznenin.yaptığı.işten.etkilenen.ögeye.nesne.denir..Nesne,.sadece.yüklemi. geçişli. fiil. olan. cümlelerde. bulunur.. Geçişli. fiiller,. nesneye. yönelerek. onu. etkiler.. Bir.başka.ifadeyle,.geçişli.fiilin.gösterdiği.hareketin.nesne.olmadan.gerçekleşmesi.mümkün.değil-dir..Geçişsiz.fiillerde.ise.kılış.ve.oluş.öznenin.üstündedir..Böyle.fiiller.nesne.istemez..(al-.:.geçişli,.uyu-:.geçişsiz)

. Ali.top.oynarken.kolunu kırdı..(Geçişli.fiil)

. . . .........

. Annesini.göremediği.için.durmadan.ağlıyordu..(Geçişsiz.fiil)

Nesne,.bir.kelime.olabileceği.gibi.bir.kelime.grubu.da.olabilir..Nesne,.fiile.eksiz.veya.yükleme.hâli.eki.ile.bağlanır..Yükleme.hâli.eki.taşımayan.nesneler.belirtisiz.nesnedir,.genel.bir.varlığı,.bir.türü.karşılar..Yükleme.hâli.eki.taşıyan.nesneler.belirtili.nesnedir,.bilinen.bir.varlığı.karşılar.

. Küçük bir çırak tutmalıyız..(Belirtisiz.nesne)

.

. Yeşil.pencerenden bir gül at.bana..(Belirtisiz.nesne)

. Ben.elli.senedir.onu kovalıyorum..(Belirtili.nesne)

. Verdiğim kitabı en.kısa.zamanda.oku..(Belirtili.nesne)

Bir.cümlede.birden.fazla.nesne.bulunabilir..Ancak.bu.nesneler.belirtili.veya.belirtisiz.aynı.cins-ten.olmalıdır.

. Sırma bohçayı,/ altın kılıcı,/ murassa topuzu sedirin.üstüne.bıraktı..(Belirtili.nesne:.üç.tane)

. Yüzlerce.kişi.haftalarca.her gün taze yemiş, taze sebze, taze balık yiyor..(Belirtisiz.nesne:.üç.tane)..

Cümlede.yükleme.sorulan.ne,.neyi.ve.kimi.soruları.nesneyi.bulmaya.yardım.eder.

. Senelerden.beri.leylek görmüyordum..(Ne.görmüyordum?)

. Hizmetçi,.Orhan’ı.ikinci.kata.çıkardı..(Kimi.çıkardı?)


7

1.2.4. Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç)İşin,.hareketin.veya.oluşun.yapıldığı,.edildiği.yeri.veya.hareketin.yönünü.ifade.ederek.yüklemi.tamamlayan.ögeye.yer.tamlayıcısı.(dolaylı.tümleç).denir..Bu.öge,.bazı.cümlelerin.zorunlu,.bazı-larının.da.yardımcı.ögeleridir..

. Baş.ucumdaki.lambayı.yakıp.saate baktım..(zorunlu.öge)

. Sağ taraftan çıngırak.sesleri.geliyordu..(yardımcı.öge)

Bu.öge,.yükleme.yönelme.(-A),.bulunma.(-DA),.uzaklaşma.(-Dan).hâli.ekleriyle.bağlanan.bir.ke-lime.veya.kelime.grubudur..Yer.tamlayıcısı.mutlaka.bu.eklerden.birini.taşımalıdır..

. Körfezdeki dalgın suya bir.bak,.göreceksin..

. Hafız’ın kabri olan bahçede bir.gül.varmış.

. Başımın üstünden yorgun.bulutlar.geçer.

Bir.cümlede.birden.fazla.aynı.veya.ayrı.cinsten.yer.tamlayıcısı.bulunabilir.

. Bütün.gün.kırlarda,/ deniz kenarlarında dolaştık..(-DA/-DA)

. Kırlardan/ bana çiçek.toplamış...(-DAn/-A)

NOT: Yönelme, bulunma ve uzaklaşma hâli ekli durum, zaman ve miktar zarfları yertamlayıcısı değildir.

. Tek başına tek.odalı.bir.evde.otururdu..(-A:.durum.zarfı)

. Sisli havalarda vapur.düdüklerinin.seslerine.dikkat.ediniz..(-DA:.zaman.zarfı).

Cümlede. yükleme. sorulan. kime,. kimde,. kimden,.neye,. nede,.neden,.nereye,. nerede,nereden.soruları.yer.tamlayıcısını.bulmayı.kolaylaştırır.

. Kabirde/böceklere ezberletirim.güzelliğini.(Nerede,.neye.ezberletirim?)

. Bugünkü.ödevlerini.Ali’den aldı..(Kimden.aldı?)

1.2.5. Zarf TümleciZaman,.tarz,.durum,.sebep,.miktar,.yön,.vasıta.ve.şart.bildirerek.yüklemi.tamamlayanögeye.zarf.tümleci.denir... Bu.şiiri.yağmur yağarken yazdım..(zaman)

. Elindeki silahı yavaşça.yere.bıraktı..(tarz)

Türk Dili II

8

. İyi çalışmadığından sınıfta.kaldı..(neden)

. Ben.resim.çekmeyi.çok seviyorum..(miktar)

. Soğuk bir kış günü/ karanfil almak için çiçekçi.dükkânına.girdim..(zaman/sebep)

NOT: Yer-yön zarfları yönelme hâli eki aldıklarında cümlenin ögesi olarak yer tamlayıcısı iş-levini üstlenirler.

. Kapıcı.söylene.söylene.içeri giriyordu..(zarf.tümleci)

................... . .. .....ZT

. Kapıcı.söylene.söylene.içeriye giriyordu..(yer.tamlayıcısı)

................... . ...................YT

Cümlede.yükleme.sorulan.nasıl,.ne.zaman,.ne.ile,.kiminle,.hangi.şartlarda,.niçin,.ne.kadar.gibi.sorular.zarf.tümlecini.bulmayı.kolaylaştırır.

. Bu.insanları.biraz tanıdım..(Ne.kadar.tanıdım?)

. Karanlık çökünce/ heyecanla kabak.çekirdekçiyi.bekliyordum..

. (Ne.zaman.bekliyordum?.Nasıl.bekliyordum?)

1.2.6. Cümle Dışı UnsurlarCümlede.yer.alan.her.ögenin.kendine.has.bir.görevi.vardır..Her.öge,.cümlenin.içinde.yükleme.bağlı.olarak.kullanılır..Yani.özne.ve.yüklem,.merkezde.yer.alırken;.nesne,.yer.tamlayıcısı.ve.zarf.tümleci.onların.etrafında.yardımcı.öge.olarak.kullanılır..Bazı.cümlelerde,.bu.beş.ögenin.dışın-da,.özne.ve.yüklemle.doğrudan.bağlantılı.olmayan.unsurlar.yer.alabilmektedir..Diğer.ögelerle.doğrudan.bir.bağ.kurmayan.bu.tür.unsurlara.cümle.dışı.unsurlar.denir..Bu.ögeler,.yüklemin.ta-mamlayıcısı.olan.ögelerin.aksine.açıklama,.pekiştirme,.hitap.vb..işlevlerle.cümleye.yardım.eder.ve.cümleleri.çeşitli.anlam.ilişkileri.çerçevesinde.birbirine.bağlarlar.

Ünlemler,.ünlem.grupları,.hitaplar,.bağlama.edatları.cümle.dışı.ögelerdir..Ayrıca.açıklama.cüm-leleri.ve.ara.sözler.de.cümle.dışı.ögedir..Yazıda,.bu.tür.kullanımlar,.parantez.içine.alınarak,. iki.virgül.arasında.veya.iki.kesik.çizgi.arasında.gösterilebilir..Cümle.dışı.ögeler,.cümlenin.her.yerin-de,.başında,.ortasında,.sonunda.bulunabilir.

. Sana.dün.bir.tepeden.baktım,.aziz.İstanbul..(hitap)

..... .YT.....ZT..........YT..............Y

. Evet,..her.şey..bende.gizli.bir.düğüm..(edat)

............... ...Ö................. Y

. Şu.kopan.fırtına.Türk.ordusudur.ya.Rabbî..(hitap)

.. .................Ö.........................Y


9

. Bunu.dün.-.kimler.gördü.bilmem.-.ben.sana.göstermiştim..(cümle)

..... ...N.......ZT.......................................... Ö......YT............Y

1.2.7. Cümle Çözümünde Temel İlkeler1. Cümleler.tespit.edilmeli.2. Cümleler.sınıflandırılmalı.3. Birleşik.cümle.varsa,.asıl.ve.yan.cümlelerin.bulunmalı.4. Ögeler. yüklemle. bağlantıları. dikkate. alınarak. adlandırılmalıdır.. Çünkü. bütün. ögeler.

yüklemle.ilişkilidir,.ondan.ayrı.düşünülemez.5. Çözümleme.sırasında.hiçbir.dil.birimi.dışarıda.bırakılmamalıdır.6. Cümlenin.ögelerinden.birini.oluşturan.öbekler.parçalanamaz.7. Cümlenin.ögelerini.yüklemden.başlayarak.bulmak.gerekir.8. Diğer.cümle.ögeleri.önem.sırasına.göre,.yükleme.doğru.sorular.sorularak.bulunabilir.9. Cümle.yapı.bakımından.bağımsız.kuruluş.olduğu.için.ögelere.ayırma.işlemi.sırasında.ne.

bir.kelime.eklenmeli.ne.de.bir.kelime.çıkarılmalıdır.

1.3. CÜMLE TÜRLERİ

1.3.1. Yüklemin Yerine Göre Cümleler

1.3.1.1. Kurallı (Düz) CümleYüklemi.sonda.bulunan.cümlelere.kurallı.veya.düz.cümle.denir..Cümlenin.ana.ögesi.olan.yük-lem,. genellikle. cümlenin. sonunda. yer. alır.. Yardımcı. ögeden. ana. ögeye. doğru. diziliş,. Türkçe.cümle.yapısının.temel.özelliğidir..Yüklemi.tamamlayan.ögeler,.yüklemden.önce.gelir..Yükleme.en.yakın.öge,.genellikle.belirtilmek.istenen.ögedir.

Özne + Nesne / Tümleç + Yüklem.. Öğretmen.kitabı.bana.verdi..(Ö+N+T+Y). Hastane.bugün.kalabalık..(Ö+T+Y). Kitap.geçen.yıl.basılmıştı..(Sözde.Ö+T+Y)

1.3.1.2. Devrik CümleYüklemi. sonda.bulunmayan. cümlelere.devrik. cümle.denir.. Bir. anlamı. öne. çıkarma,. belirtme,.vurgulama.ihtiyacı,.özellikle.şiirde.ahenk.endişesi.diğer.ögelerin.olduğu.gibi.yüklemin.de.yerini.değiştirebilmektedir..Günlük.dilde.(konuşma.dilinde),.edebî.eserlerde.özellikle.şiirlerde,.atasö-zü.ve.deyimlerde.devrik.cümlelerin.sıkça.kullanıldığı.görülür.

Türkçenin.doğal.cümle.yapısında.her.ne.kadar.yüklem.sonda. ise.de.devrik.cümle.yanlış.veya.kural.dışı.kullanım.sayılmaz.

. Bir.türkü.söylüyorum.güzelim.gözlerine.(N+Y+T).

. Kanıyor.içerimde.gizli.bir.yara.(Y+T+Ö)

Türk Dili II

10

. Hasretin.büyüyor.yüreğimde.çaresiz.(Ö+Y+T+T)

. Resmini.çiziyorum.kâğıtlara..(N+Y+T)

. Gülme.komşuma,.gelir.başına..(Y+T,Y+T)

1.3.2. Yüklemin Türüne Göre Cümleler

1.3.2.1. İsim CümlesiYüklemi. bir. isim. veya. isim. grubu. olan. cümlelerdir.. İsim. ve. isim. grupları. ek. fiil. (i-. fiili). alarak.yüklem.olurlar.. Bu. fiilin. tek.başına.bir. kullanım.alanı. yoktur. ancak,. ekleşme. suretiyle. isim.ve.sim.soylu.yapıları.yüklemleştirir..Ek.fiilin,.görülen.geçmiş.zaman.(i-di),.öğrenilen.geçmiş.zaman.(i-miş),.şart.kipi.(i-se).ve.geniş.zaman.(kişi.ekleriyle).çekimi.vardır.

. Ben.dün.hastaydım..(Görülen.geçmiş.zaman)

. Çocukken.çok.zayıfmışım..(Öğrenilen.geçmiş.zaman)

. Yaşlıysam.ne.olmuş?.(Şart.çekimi)

. Ben.üniversitede.öğrenciyim..(Şimdiki/geniş.zaman)

İsim.cümlesinin.yüklemi,.özel.isim,.cins.isim,.topluluk.ismi,.isimfiil,.sıfat,.sıfatfiil,.edat,.zamir.gibi.kelime.türleri.ile.var.ve.yok.gibi.durum.bildiren.isimlerden.oluşabilir.

. Durmuş.saat.gibiydi.durup.geçmeyen.zaman..(edat.grubu)

. Her.mimarî.eser,.millî.hayatın.bir.koruyucusudur..(isim.tamlaması)

. Yakınımızda.kimseler.yok..(isim)

. En.başarılısı.odur..(zamir)

NOT: İsim cümleleri nesne almazlar.

1.3.2.2. Fiil CümlesiYüklemi.çekimli.bir. fiil. veya.birleşik. fiil.olan.cümlelere. fiil. cümlesi.denir..Kip.ve.şahıs.bildiren.bütün.fiiller.yargı.taşır.

NOT: Geçişli fiil cümlelerinde, cümle ögelerinin hepsi bulunabilir, geçişsiz fiil cümlelerinde nesne bulunmaz, geçişsiz-edilgen fiilli cümlelerde özne yoktur.

. Sadrazam/.o.zaman/.kethüdasını/.Muhsin.Çelebinin.Üsküdar’daki.evine./gönderdi.

...... ......Ö...............ZT.............B.li.N......................... . YT. . . . Y

. (gönder-:.geçişli.fiil)

. Doktorun.içine./.birdenbire../.bir.hüzün./.çöktü..(çök-:.geçişsiz.fiil)

. .........YT......................ZT....................Ö...............Y

1.3.3. Anlamlarına Göre CümlelerHer.cümle,.yapısında.bulunan.kelime.ve.eklerin.yönlendirdiği.soru,.bildirme,.emir,.istek,.ünlem.vb..anlam.özelliklerinden.birine.sahiptir..Bir.cümle.hangi.anlam.özelliğine.sahip.olursa.olsun,.mutlaka. ya. olumlu. ya. olumsuz. anlam. taşır.. Cümlelerin. temel. anlam. özelliği. olumluluk. veya.


11

olumsuzluktur...Burada.olumlu.ve.olumsuz.anlamlı.cümlelerin.yanı.sıra.kullanım.sıklığı.dolayı-sıyla.soru.ve.ünlem.cümleleri.üzerinde.durulacaktır.

1.3.3.1. Olumlu CümleYargının.gerçekleştiğini.anlatan.cümleler.olumlu.cümlelerdir..Başka.bir.deyişle.cümlenin.taşıdı-ğı.yargı,.bir.zaman.ve.bir.şahsa.bağlı.olmak.üzere.işin,.oluşun.ve.hareketin.lehinedir..

. Hasan.eve.geldi..(eylem.gerçekleşti)

. Hasan.hastadır..(durum/eylem.gerçekleşmektedir)

NOT: Türkçede bazı cümleler yapılarında olumsuzluk ifade eden unsurlar taşımalarına rağ-men anlamca olumludurlar. Bu tür cümleler, değil ve yok kelimelerinin yapıca olumsuz olan fiilden sonra getirilmesiyle oluşturulur. İki olumsuz unsur, bir cümlenin anlamını olumlu ya-par.

. Seni.sevmiyor.değilim.

. Senin.bu.konuda.bilmediğin.yok.

. İçimde.sönük.bit.ümit.yok.değildi.

1.3.3.2. Olumsuz CümleYargının.gerçekleşmediğini.anlatan.cümleler.olumsuz.cümlelerdir..Bu.tür.cümlelerde.yargının.olmama.ya.da.gerçekleşmeme.durumu.söz.konusudur..

“-mA-“,.“-sIz”.olumsuzluk.eki,.“değil”,.“ne…ne…”.edatı.ve.“yok”.ismi.cümlenin.anlamını.olumsuz.yapan.unsurlardır..

. Çocuk.dersine.çalışmamış.

. Ben.öğrenci.değilim.

. Benim.kitabım.yok.

. Ben.evsiz.barksızım.

. Ne.şair.yaş.döker,.ne.aşık.ağlar.

1.3.3.3. Soru CümlesiSoru.yoluyla.bilgi.almayı.amaçlayan.cümleler.soru.cümleleridir..Soru.eki.–mI. ile.soru.sıfatları,.soru.zamirleri,.soru.zarfları.ve.soru.edatları.bir.cümleye.soru.anlamı.kazandıran.unsurlardır..Ko-nuşma.dilinde.vurgu.yoluyla.da.soru.cümlesi.yapılmaktadır.

Soru eki –mI ile kurulan soru cümleleriSoru.eki.–mI,.yüklemden.veya.diğer.cümle.ögelerinden.sonra.gelerek.soru.cümleleri.yapar..Bu.cümleler.genellikle.onay.veya.ret.cümleleridir..Soru.ekinin.yeri.aynı.zamanda.sorulan.ögeyi.de.gösterir.

. Bu.hafta.sonu.gelecekler.mi?

. Yalın.ayaklarınla.koştun.mu.tarla.tarla?

. Acaba.bu.sudan.kaplanlar.mı.içti?

Türk Dili II

12

Soru kelimeleri ile kurulan soru cümleleri:Soru.sıfatları,.soru.zamirleri,.soru.zarfları.ve.soru.edatları.ile.yapılan.soru.cümlelerinde.yüklemi.tamamlayan.ögelerle.ilgili.bilgi.alama.amaçlanmaktadır.

. Hangi.dilden.konuşacaktı?..(soru.sıfatı)

. Şu.Boğaz.Harbi.nedir?.Var.mı.ki.dünyada.eşi?.(soru.zamiri)

. Nasıl.kesildi.köpüren,.taşan.sular?.(soru.zarfı)

. Hani.ardında.çil.çil.kubbeler.serpen.ordu?.(soru.edatı)

NOT: Yapısında soru eki veya soru kelimesi bulunan bazı cümlelerde soru unsuru, cümleye beklenmezlik, küçümseme, çaresizlik, sitem, şikâyet, rica vb. anlamlar katar.

. Ne.biçim.dünyaya.doğmuşum.ben?

. Tam.bu.esnada.hoca.içeri.girmez.mi?

. Bin.bir.başlı.kartalı.nasıl.taşır.kanarya?

. Tarlaları.kim.sürecek,.çifti.kim.toplayacak?

Vurgu ile kurulan soru cümleleri:Konuşma.dilinde.vurgu.yoluyla.da.soru.cümlesi.yapılmaktadır..Bu.tür.cümleler.yazılı.metinlerde.bağlamdan.anlaşılır.

. Yirmi.lira.var.bende..Sende?

. Artık.gitmeyeceksin.ya?

1.3.3.4. Ünlem CümlesiHeyecan,.korku,.coşku,.sevinç,.hayret.gibi.duyguların.ifade.edildiği;.seslenme,.çağırma,.bağırma.ifadesi.taşıyan.cümleler.ünlem.cümleleridir..Bu.tür.cümlelerde.vurgu.ve.tonlama.esastır..Yazıda,.cümlenin.sonunda.ünlem.işareti.(!).kullanılır.

. Ah!.Neler.çektim.bir.bilsen!

. Eyvah!.Ne.yer.ne.yar.kaldı!

. Koş!

1.3.4. Yapılarına Göre Cümleler Yapılarına.göre.cümle.çeşitlerini.belirlerken.ölçüt,.yargı.bildiren.kelime.sayısıdır..Bir.cümlede.ne.kadar.çekimli.fiil/yüklem.varsa.o.kadar.cümle.vardır..

1.3.4.1. Basit Cümleİçerisinde.bir.yargı.bulunan.tek.bir.çekimli.fiile/yükleme.sahip.olan.cümle.basit.cümledir..Yük-lem.ekfiil.almış.bir.isim.veya.çekimlenmiş.bir.fiil.olabilir.

Bazı. araştırmacılar. fiilimsi. (isim-fiil,. sıfat-fiil,. zarf-fiil). bulunduran. cümlelerin. yargı. taşıdıklarını.savunarak.bu.tür.cümleleri.birleşik.cümle.olarak.kabul.ederler..Oysa.fiilimsiler.isim,.sıfat.ve.zarf.olarak.işlev.gördükleri.gibi.tam.bir.yargı.da.bildirmezler..Bundan.dolayı,.kanaatimizce,.fiilimsi.bulunduran.cümleler.de.basit.cümle.olarak.değerlendirilmelidir.


13

. Kahveci.sevimli,.cana.yakın.bir.adamdır.

. Kışı,.gündüzleri.kısacık.olduğu.için.sevmem.

. İskemlede.unutulan.bir.mektup,.bir.köşeye.atılmış.bir.oyuncak,.havaya.savrulan.bir.

. sigara.dumanı,.saatin.çalışı,.havada.perde.perde.sönüşü,.insanlık.macerasını.anlatan.

. birer.şiire.döner.

Yukarıdaki.cümlelerde.tek.bir.yargı.(yüklem).vardır.

1.3.4.2. Birleşik CümleBir. temel. cümle. ile.onun.anlamını. tamamlayan.en.az.bir. yan. (yardımcı). cümleden.oluşan.ve.birden.fazla.yargı.bildiren.cümlelerdir..

Şartlı Birleşik CümleBir.temel.cümle.ile.ona.bağlı.şart.ifade.eden.yan.cümlenin.birleşmesinden.oluşur..Türkçede.–sA.şart.eki.almış.olan.yan.cümle. temel.cümlenin.yargısının.oluşması. için.gerekli.olan.şartı. ifade.eder..Yan.(yardımcı).cümle.olan.şartlı.cümle;.sebep,.zaman,.şart,.benzetme.anlamlarında.zarf.tümleci.işlevindedir..

. Havaya.bakarsam.hava.alırım

. .........YC. . ....TC

. Toprağa.bakarsam.dua.alırım

. ............YC................TC

. Topraktan.ayrılsam.nerde.kalırım.

. ..........YC. . TC

İç İçe Birleşik CümleTam.yargı.bildiren.bir.cümlenin.bir.başka.cümlenin.ögesi.durumuna.geçtiği.cümle.çeşitlerine.iç.içe.birleşik.cümle.denir..Bu.cümle.yapısında.cümlenin.bir.tamlayıcısı.durumuna.geçen.cümle.yardımcı.cümle.durumundadır..Bu.yardımcı.cümleyi.bir.tamlayıcı.olarak.yapısına.alan.cümle.ise.temel.cümledir.

Bu. tip.birleşik.cümle,. “de-“. fiili.başta.olmak.üzere. “bil-.gör-.görün-,. say-,. sayıl-,. san-,. zannet-,.addet-,.hisset-,.duy-,.işit-,.um-“.gibi.fiillerle.kurulur.

. Beni.dinleyin.dedi.

. YC(İç.C)........TC

. Onlar.her.şeyi.unuttular.mı.sanıyorsun?.

. ..............YC................ .......TC

. Öğrenci.onu.nasıl.atlatırım.diye.düşündü..

. .....TC........YC. . . .TC.

Türk Dili II

14

1.3.4.3. Sıralı CümleTek.başına.yargı.bildiren.cümlelerin.bir.anlam.bütünlüğü.içinde.sıralanmasıyla.meydana.gelen.cümleler.topluluğudur.

Sıralı.cümlelerde.her.cümle.bağımsız.bir.bütündür..Bu.cümleler.virgülle,.noktalı.virgülle,.öge.ya.da.kip.ortaklığı.ile.bir.araya.gelirler.

Sıralanan.cümleler.arasında.öge.ortaklığı.söz.konusu.ise.bu.tip.cümleler.bağımlı.sıralı.cümleler.olarak.adlandırılır..

. Dinlerim,.anlarım.sonra.konuşurum..(özneleri.ortak:.ben)

. ...1.C............2.C.............3.C

. Babam.kitabı.aldı,.okudu,.yerine.koydu..(özneleri.ortak:.babam,.nesne.ortak:.kitap)

. .... 1.C. . 2.C. .....3.C

Sıralanan.cümleler.arasında.öge.ortaklığı.söz.konusu.değilse.bu.cümleler.bağımsız.sıralı.cüm-lelerdir.

. Bugün.hava.güzel,.pikniğe.gideceğiz.

. ..................1.C. .................2.C

. Sonbahar.geldi,.annem.kış.hazırlıklarına.başladı.

. ...........1.C. . . 2.C

1.3.4.4. Bağlı CümleBağlama.edatlarıyla.(ki,.ama,.fakat,.ancak,.lakin,.ve…).birbirine.bağlanmış.cümlelere.bağlı.cüm-le.denir.

Ki’li Bağlı Cümle:İki.bağımsız.cümlenin.“ki”.bağlacıyla.bir.anlam.bütünlüğü.oluşturmasıyla.meydana.gelen.cüm-lelerdir..“Ki”li.bağlı.cümle.Farsça.tesiriyle.dilimize.yerleşen.bir.cümle.türüdür..Türkçe.cümle.ku-ruluşunun.aksine.bu.cümlelerde.temel.cümle.önce,.yan.cümle.sonra.gelir.

. O.kadar.çok.konuşuyor.ki.bu.gidişle.yalnızlığa.mahkum.olacak..

. . TC. . . . YC

. Ona.dedim.ki.sen.bu.işi.başaramazsın.

. . TC. . ......YC

. Duydum.ki.unutmuşsun.gözlerimin.rengini.

. .....TC. . . YC

. .


15

Diğer Bağlama Edatlarıyla Kurulan Bağlı Cümleler:Herhangi.bir.bağlaçla.birbirine.bağlanıp.sıralanan.cümlelerdir..Bu.tür.cümleler.de.öge.ortaklığı.söz.konusu.ise.bağımlı.bağlı,.değilse.bağımsız.bağlı.cümle.olarak.adlandırılırlar..

. Çok.güzel.konuştu.fakat.beni.ikna.edemedi..(özneleri.ortak:.o)

. ........1.C. . ...B..............2.C

. .Çiçeği.getirdin.ama.vermedin..(özneleri.ortak:.sen,.nesneleri.ortak:.çiçek)

. . 1.C............B...........2.C

Türk Dili II

16

1.4. KAYNAKLAR

•. ATABAY,.Neşe.vd..2003..Türkiye.Türkçesinin.Sözdizimi..Papatya.Yay.,.İstanbul.•. BANGUOĞLU,.Tahsin..2000..Türkçenin.Grameri..TDK.Yay.,.Ankara.•. BEYRELİ,.Latif.vd..2005..Yazılı.ve.Sözlü.Anlatım,.Pegem.A.Yay.,.Ankara.•. DEMİR,.Nurettin-YILMAZ,.Emine..Türk.Dili.El.Kitabı,.Grafiker.Yay.,.Ankara.•. Editörler:.DEMİR,.Nurettin-YILMAZ,.Emine..2009..Türk.Dili.Yazılı.ve.Sözlü.•. Anlatım,.Nobel.Yayın.Dağıtım,.Ankara.•. DOĞAN,.Levent-.KAYA,.Nesrin.vd..2006..Üniversiteler.İçin.Türk.Dili.Yazılı.ve.•. Sözlü.Anlatım,.Nobel.Yayın.Dağıtım,.Ankara.•. .EDİSKUN,.Haydar..1999..Türk.Dilbilgisi,.Remzi.Kitabevi,.İstanbul.•. .ERGİN,.Muharrem..1993..Türk.Dil.Bilgisi,.Bayrak.Basım/Yayın/Tanıtım,.İstanbul...

_________..1997..Üniversiteler.İçin.Türk.Dili,.Bayrak.Basım/Yayın/Tanıtım,..İstanbul..•. KARAAĞAÇ,.Günay..2009..Türkçenin.Söz.Dizimi,.Kesit.Yay.,.İstanbul.•. KARAHAN,.Leyla..2010..Türkçede.Söz.Dizimi,.Akçağ.Yay.,.Ankara.•. KORKMAZ,.Zeynep..2003..Türkiye.Türkçesi.Grameri.(Şekil.Bilgisi),.TDK.Yay..•. Ankara.


17

Türk Dili II

18

5İ ortak dersler tÜrk dİlİ ii -...

Documents