4. Baskı

Editör: Yrd. Doç. Dr. Orçun Bozkurt

ÇEVRE EĞİTİMİ

ISBN: 978-605-5885-20-5

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir.

© 2014, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

2. Baskı: Eylül 2010, Ankara4. Baskı: Ağustos 2014, Ankara

Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül EroğluDizgi-Grafik Tasarım: Gamze Dumlupınar

Kapak Tasarımı: Gürsel AvcıBaskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti

İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/AYenimahalle/ANKARA

(0312-394 55 90)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13987

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

iii

ÖNSÖZ

Eğitim fakültelerinde yapılanma çalışmaları neticesinde 2006 yılı so-nunda tüm eğitim fakültelerinde okutulan dersler yeniden oluşturulmuştur. Bu süreçte “çevre bilimi” adı altında eğitim fakültesi ilköğretim bölümü sınıf öğretmenliği ana bilim dalında okutulan ders, yerini “çevre eğitimi” dersine bırakmıştır.

Yeni programda çevre eğitimi dersinde; bireyleri çevreye daha duyarlı hale getirmek, ekolojik kavramları öğretmek, çevre kirliliğini daha yakından tanıtmak gibi temel konular ele alınmaya çalışılmıştır.

Bu bakış açısıyla çeşitli üniversitelerden değerli hocalarımızın katkılarıyla ünite fikri doğrultusunda bölümleştirilen kitabın akademisyenlere ve siz öğ-rencilere yararlı olması temennisiyle…

Editör: Orçun BOZKURT

iv

Bölümler ve Yazarları

1. Bölüm: Çevre Bilimi ile İlgili Başlıca Terimler ve KavramlarDoç. Dr. Arzu CANSARAN Amasya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Cengiz YILDIRIM Amasya Üniversitesi Eğitim Fakültesi

2. Bölüm: Dünyanın Büyük EkosistemleriDoç. Dr. E. Selcen DARÇIN Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi

3. Bölüm: Besin Zinciri ve Besin AğıYrd. Doç. Dr. Mustafa HAMALOSMANOĞLU Erciyes Üniversitesi Eğitim Fakültesi

4. Bölüm: Ekolojik EtkiYrd. Doç. Dr. Yüksel GÜÇLÜ Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi

5. Bölüm: Su ve Toprak KaynaklarıDoç. Dr. Arzu CANSARAN Amasya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Cengiz YILDIRIM Amasya Üniversitesi Eğitim Fakültesi

6. Bölüm: Ekolojik Konu ve SorunlarProf. Dr. Lütfullah TÜRKMEN Uşak Üniversitesi Eğitim Fakültesi

7. Bölüm: Çevre BilinciYrd. Doç. Dr. Canan DİLEK ERENKocaeli Üniversitesi Eğitim Fakültesi

v

İÇİNDEKİLER

Önsöz...................................................................................................................... iii Bölümler ve Yazarları .............................................................................................. iv İçindekiler................................................................................................................. v

1. BölümÇEVRE BİLİMİ İLE İLGİLİ BAŞLICA TERİMLER VE KAVRAMLAR

(ss:1/19)

Populasyonun Özellikleri .......................................................................................... 2 Ekosistem................................................................................................................. 5 Ekosistem ve Özellikleri ............................................................................................ 6 Kaynaklar ............................................................................................................... 17

2. BölümDÜNYANIN BÜYÜK EKOSİSTEMLERİ

(ss: 21/34)

Karasal Ekosistemler............................................................................................... 21 Ormanlar .......................................................................................................... 23 Maki ................................................................................................................. 24 Çayırlar............................................................................................................. 25 Çöller................................................................................................................ 26

Sucul Ekosistemler ................................................................................................. 27 Denizel Ekosistemler ......................................................................................... 29 Akarsu Ekosistemleri......................................................................................... 30 Durgun Su Ekosistemleri................................................................................... 31

Kaynaklar ............................................................................................................... 33

vi

3. BölümBESİN ZİNCİRİ VE BESİN AĞI

(ss: 35/64)

Habitat, Ekolojik Niş ve Rekabet ............................................................................ 40 Ortak Yaşam ve Karşılıklı Yaşama.......................................................................... 42 Tür İçi İlişkiler......................................................................................................... 44 Türler Arası İlişkiler................................................................................................. 45 Yaşamın Devamı.................................................................................................... 49

Karbon Döngüsü .............................................................................................. 56 Fosfor Döngüsü ................................................................................................ 57 Azot Döngüsü ................................................................................................... 58 Su Döngüsü...................................................................................................... 59 Oksijen Döngüsü .............................................................................................. 60

Nüfus Artışı ............................................................................................................ 60 Kaynakça ............................................................................................................... 63

4. BölümEKOLOJİK ETKİ

(ss: 65/124)

Ekolojik Etki ........................................................................................................... 65 Erozyon ............................................................................................................ 66 Ormanların Yok Olması ................................................................................... 72 Kentsel Çevreler................................................................................................ 76 Davranış Kirliliği ............................................................................................... 79 Çevre Kirlenmesi............................................................................................... 83 Bataklıklar ve Atık Su ..................................................................................... 103 Duyarlı İnsanların Tepkisi ............................................................................... 110 Çevreyle ilgili karar verme .............................................................................. 117

Kaynaklar ............................................................................................................. 122

vii

5. Bölüm SU ve TOPRAK KAYNAKLARI

(ss: 125/152) Su Kaynakları....................................................................................................... 125

Su ve Önemi................................................................................................... 125 Su Kirliliği ....................................................................................................... 127 Türkiye’nin Su Kaynakları............................................................................... 132 Su Tüketimi .................................................................................................... 135 Suyun Sürdürülebilir Kullanımı İçin Çözüm Önerileri...................................... 136

Toprak Kaynakları................................................................................................ 138 Toprak Kirliliği ................................................................................................ 140 Erozyon .......................................................................................................... 142 Türkiye’nin Toprak Kaynakları........................................................................ 146 Çölleşme......................................................................................................... 147 Toprağın Sürdürülebilir Kullanımı İçin Çözüm Önerileri.................................. 148

Kaynaklar ............................................................................................................. 150

6. Bölüm EKOLOJİK KONU VE SORUNLAR

(ss: 153/178)

Çevre Sorunlarının Kısa Bir Tarihi Seyri ............................................................... 153 Ekolojik Sorunların Ortaya Çıkışı.......................................................................... 154 İnsanlığın Belli Başlı Ekolojik Sorunları................................................................. 157

Nüfus Artışı ve Mekân Sorunu ........................................................................ 157 Enerji Sorunu ................................................................................................. 159 Tarımsal Sorunlar ........................................................................................... 161 Çölleşme......................................................................................................... 163 Çoraklaşma ve Kuraklık .................................................................................. 165 Ormansızlaşma .............................................................................................. 166 Canlı Türlerinin Yok Olması ........................................................................... 168 Küresel Isınma ................................................................................................ 171

Sonuç................................................................................................................... 176 Yararlanılan Bazı Kaynaklar ................................................................................. 177

viii

7. Bölüm ÇEVRE BİLİNCİ

(ss: 179/213) Çevre Bilincinin Doğuşu....................................................................................... 179 Çevre Bilincinin ve Hareketinin Yükselişinin Ardında Yatan Etmenler ................. 179 Çevre Bilincinin Gelişiminin Göstergeleri ............................................................. 183 Batıda Çevre Bilincinin Gelişimi ........................................................................... 186 İngiltere........................................................................................................... 186 Amerika .......................................................................................................... 188 Almanya ......................................................................................................... 189

Türkiye’de Çevre Bilincinin ve Hareketinin Gelişimi ............................................ 190 1970–1980: Çevre Hareketinin İlk Örnekleri .................................................. 190 1980–1987: Çevre Hareketinde Canlanma Dönemi....................................... 191 1987 ve Sonrası: Yeşillerin Ortaya Çıkışı ........................................................ 192

Çevre Bilincinin Yerleşmesinde Gönüllü Kuruluşların Rolü .................................. 195 Çevre Konusunda Etkinliklerini Sürdüren Gönüllü Kuruluşların Gelişimi ........ 195 Başlıca Gönüllü Çevre Kuruluşları ................................................................. 196

Kaynaklar ............................................................................................................ 212

1. Bölüm

ÇEVRE BİLİMİ İLE İLGİLİ BAŞLICA TERİMLER VE KAVRAMLAR

Doç. Dr. Arzu CANSARAN Yrd. Doç. Dr. Cengiz YILDIRIM

Çevre: Belirli bir zamanda dolaylı ya da dolaysız olarak kişiyi etkileyen, ferdin maddi, manevi gelişmesini ve yaşam koşullarını belirleyen biyolojik, coğrafi ve toplumsal etkenlerin tamamıdır.

Çevre; günümüzde doğal, ekonomik ve kültürel değerlerin bir bütünü olarak ele alınmaktadır. İnsanla birlikte bütün canlı ve cansız varlıklarla; canlı varlıkların her çeşit eylem ve davranışını etkileyen fiziksel, kimyasal, biyolojik ve toplumsal nitelikteki etkenlerin bütünü olarak değerlendiril-mektedir.

Bugünün ihtiyaç ve beklentilerini, gelecek kuşakların ihtiyaç ve beklen-tilerinden ödün vermeden karşılamanın yollarını arama amacına dayanan “sürdürülebilir kalkınma” kavramı, çevre ve kalkınmanın her düzey ve sü-reçte bütünlük taşıyan bir şekilde ele alınması ilkesine dayanmaktadır.

Habitat: Bir organizmanın veya populasyonun doğal olarak yaşadığı ye-re “habitat” denir. Örneğin; hamsi balığının habitatı Karadeniz’dir.

Ekolojik Niş: Çoğu zaman habitat sözcüğünün anlamıyla karıştırılan “ekolojik niş” bir organizma veya populasyonun ekosistem içindeki işlevini belirtir. Diğer bir deyişle, ekolojik niş organizmanın yaşamını sürdürebilmek için kurduğu ilişkileri ve işlevini yani yaptığı işi belirtmek amacıyla kullanı-lır. Bu açıklamalardan da anlaşılacağı gibi, habitat bir canlının yaşadığı yeri (adres), ekolojik niş ise işini (mesleğini) belirtmektedir.

Çevre Eğitimi 2

Tür: Aynı atadan gelen, aynı embriyolojik safhalardan geçen, yapısal olarak birbirine benzer, kendi aralarında çiftleştiklerinde kısır olmayan yavrular veren canlılar olarak tanımlanabilir.

Populasyon: Belli sınırlar içerisinde yaşayan aynı türe ait bireylerin oluşturmuş olduğu topluluklardır. Örneğin; Yeşilırmak’ta (Amasya) yayın balığı populasyonu gibi.

Populasyonun Özellikleri

1. Populasyonun Büyüklüğü: Populasyon büyüklüğünün ölçüsü populasyondaki birey sayısıdır. Populasyon büyüklüğü zamana bağ-lı olarak değişkenlik gösterebileceği gibi, sabit de kalabilir, Populasyon büyüklüğündeki değişmeler, doğum, ölüm ve göç olay-ları ile ilişkilidir. a. Populasyon büyüklüğündeki Değişme (D)=Artış-Azalış formü-

lü ile hesaplanabilir. b. Populasyondaki Artış (A)=Doğum+İçe göç ile ifade edilir. c. Populasyondaki azalış (E) =Ölüm+Dışa göç ile ifade edilir.

O halde populasyondaki değişim; (Doğum+İçe göç)-(Ölüm+Dışa göç) formülü ile ifade edilebilir. Kısaca; D=A-E

a. D değeri pozitif ise büyüyen populasyondan b. D değeri negatif ise küçülen populasyondan c. D değeri nötr ise dengedeki populasyondan

söz edilebilir.

Populasyonlar için genellikle iki tip büyümeden bahsedilebilir.

1. S tipi büyüme: Bu şekilde büyüyen populasyonlarda gelişme baş-langıçta düşüktür. Bu duruma populasyonun “kuruluş fazı” denir. Bunu izleyen faz da “logaritmik artış fazı” olarak adlandırılır. Bu durum bir süre devam ettikten sonra, populasyonda “negatif artış fazı” olarak tanımlanan populasyon hızında gerileme dönemi göz-lenir. Daha sonra populasyon dengelenir.

Temel Kavramlar 3

Birey sayısı

ZamanPopulasyonda S tipi Büyüme Eğrisi

Kuruluşfazı

Logaritmikartış fazı

Negatifartış fazı

Dengedüzeyi

Şekil 1. S tipi büyüme eğrisi

2. J Tipi Büyüme: Önce kısa bir kuruluş fazı geçirilir, sonra hızlı bir çoğalma fazı ortaya çıkar. Ancak çevre direnci artınca populasyon yoğunluğunda hızlı bir düşme başlar. Bu tip büyümede denge dü-zeyi gözlenmez. Yani dengeye ulaşmadan populasyon için yok oluş evresi başlar. Bazı böcek populasyonlarında görülmektedir.

Birey sayısı

ZamanPopulasyonda J tipi Büyüme Eğrisi

İlkbahar Yaz Sonbahar Kış

Şekil 2. J tipi büyüme eğrisi

2. Populasyon yoğunluğu: Belli bir zaman aralığında belli bir alanda bulunan birey sayısına “populasyonun yoğunluğu” denir. Yoğunlu-ğu; üreme, göç, besin miktarı, alanın genişliği gibi faktörler etkiler.

Çevre Eğitimi 4

3. Taşıma Kapasitesi: Bir populasyonun barındırabileceği en fazla bi-rey sayısı olarak ifade edilir. Taşıma kapasitesi; besin miktarı, ba-rınma imkânları gibi faktörlerce belirlenir.

Populasyonda yaş dağılımı; insan populasyonlarında 1–15 yaş gurubu “üreme öncesi (genç)”, 16–59 yaş grubu “üreme dönemi (orta yaş)”, 60 yaş ve üzeri “üreme sonrası (yaşlı)” grubu oluşturmaktadır. Büyüyen populasyonlarda gençlerin, dengedeki populasyonlarda orta yaşlıların, kü-çülen populasyonlarda ise yaşlıların sayısı fazla olmaktadır.

Şekil 3. Yaş piramitleri

Kommunite: “Belli bir bölgede yaşayan çeşitli türlere ait bireylerin oluşturduğu topluluk” şeklinde tanımlanabilir. Bir kommunite sadece bitki veya hayvan türlerine ait populasyonlardan oluşabileceği gibi, hem bitki, hem de hayvan populasyonlarından da oluşur. Bu birleşme genelde iklimsel faktörlerin etkisine bağlı olarak gelişir. Örneğin; Boraboy gölünde (Amas-ya) yaşayan tüm populasyonlar.

Süksesyon (Sıralı Değişim): Belli bir bölgede çeşitli türlerin belli bir süreç içinde birbirlerini izleyerek ortaya çıkmalarıdır. Süksesyonda bir ön-ceki tür bir sonraki tür için uygun ortam hazırlar. Genel olarak floristik ve faunistik süksesyondan söz edilir. Bitkilerin belirleyici şekilde baskın olma-ları nedeniyle, herhangi bir yerde çevre koşullarını derinden etkileyerek değiştirdiğinden, habitatta floristik süksesyon daha belirgindir. Süksesyon birincil (primer) veya ikincil (sekonder) olarak gruplandırılır.

Birincil süksesyonda; süksesyon daha önce hiçbir canlı türünün bulun-madığı ortamlarda başlar. Süreç binlerce yıl olabilir ve sırası ile aşağıdaki gibi gerçekleşir.

Temel Kavramlar 5

a. Liken evresi; Likenler, taş, kum ve çakılların topraklaşmasını sağ-lar ve toprak kalitesini yükseltir.

b. Yosun evresi; Liken evresinden sonra başlar. Bu canlılar ortamı nemlendirirler. Ortama omurgasız hayvanların bazıları ile bunlarla beslenen omurgalılar girer. Bitkinin yanı sıra hayvanlar da alanda gözükmeye başlar.

c. Ot evresi: Yosun evresinden sonra ortama bir yıllık otsu bitkiler yerleşir. Artan böcek populasyonunun yanı sıra kurbağa, sürüngen, kuş ve memelilerin otçul ve etçil türleri de ortamda gözükmeye başlar.

d. Çalı evresi: Bir yıllık bitkilerin oluşturdukları ortama böğürtlen gi-bi çalı türleri de yerleşmeye başlar.

e. Ağaç evresi: Çalı evresinin arasında aynı zamanda ağaç evresi de başlar. Ağaçlar, yıllar geçtikçe ormanlık alanı ve ormanlık alanın taç tabakasını oluşturur. Taç tabakasının altında çalılar kalabilir, ancak bunların çoğu genellikle yok olur. Ortamın açık kısımlarında toprak üstü yosunlar bulunur. Aynı zamanda nemli alanlarda eğrel-ti otlarının baskınlığı gözlenir.

Artık ortam şartları normal derecede değişmedikçe kararlı bir fauna ve flora komunitesi oluşmuştur. Bu kararlı yapıya “klimaks” denir. Ancak, klimaks vejetasyon da birgün ölecektir. Vejetasyon dinamik bir yapıya sahip olduğuna göre sürekli bir denge halinden söz edilemez. Genel görünüm değişmemekle birlikte; zaman içerisinde tür bileşimi değişmektedir.

İkincil süksesyon; ortamın kısmi zarar görmesinden sonra ortaya çıkar. Ormanlarda ağaç kesimlerinden sonra bölgede yeniden bir bitki örtüsü ve hayvan populasyonunun oluşması gibi. İkincil süksesyon yangın, yanardağ patlaması, sel gibi doğal afetler ile insanların yol açtığı orman tahribi gibi beşeri sebeplerden sonra görülür.

Ekosistem Canlı varlıklar, canlı ve cansız çevreleriyle çok karmaşık olan ilişkiler

kurarak yaşamlarını sürdürürler ve böylelikle de ekolojik sistemleri oluştu-rurlar. Ekosistem olarak adlandırılan bu karmaşık sistem “belli bir bölgede yaşayan ve birbirleriyle devamlı etkileşim içinde olan canlılar ile bunların cansız çevrelerinin oluşturduğu bir bütün” şeklinde tanımlanabilir. Doğada çok çeşitli ekosistem örneklerine rastlanır. Büyüklükleri çok değişken olup, bir akvaryumdan büyük bir denize kadar değişebilir. Bu çeşitliliğe karşın tüm ekosistemlerin öğeleri ve işlevleri aynıdır. Diğer bir deyişle, her ekosis-

Çevre Eğitimi 6

tem canlı (üretici, tüketici ve ayrıştırıcılar) ve cansız (inorganik maddeler, organik maddeler, fiziksel koşullar) öğelerden oluşmuştur.

Canlı öğelerin başında gelen üreticiler yeşil bitkilerden meydana gelir ve ekosistemin temel üreticilerini oluştururlar. Tüketicilere ise hayvanlar dahildir. Bunlar da kendi aralarında “birincil tüketici (otoburlar) , ikincil tüketici (etoburlar) ve üçüncül tüketiciler (et ve otobur- omnivor)” olarak üç gruba ayrılırlar. Ekosistemlerde canlı öğelerin son basamağını oluşturan ayrıştırıcılar da bakteri ve mantarlardan oluşmuştur. Bunlar ölmüş bitki ve hayvan dokularını parçalayarak yaşamlarını sürdürürler ve artıkları canlıla-rın yeniden kullanabileceği şekle sokarlar.

Ekosistemin cansız öğelerinin başında gelen inorganik maddelere kar-bon, hidrojen, fosfor, azot, potasyum, kalsiyum gibi maddeler; organik maddelere karbonhidrat, protein, yağ gibi bileşikler; fiziksel koşullara ise sıcaklık, ışık, nem, yağış gibi olaylar dahildir.

Ekosistemlerin başlıca işlevini enerji akışı ve kimyasal madde döngüsü oluşturur. Enerji akışı üreticilerin güneş enerjisini fotosentezle kimyasal enerjiye dönüştürmeleriyle başlar ve besin zinciri ile diğer organizmalara nakledilir, ölüm halinde de vücuttaki enerji ayrıştırıcılar tarafından kullanı-lır.

Kimyasal madde döngüsü yeşil bitkilerin fotosentez amacıyla güneş ışığı altında ortamlarından su, karbondioksit ve diğer inorganik elementleri al-malarıyla başlar. Daha sonra dokularında biriktirirler ve beslenme yoluyla da bu maddeler hayvanlara geçer. Bunların da ölmesiyle ayrıştırıcılar tara-fından yeniden toprağa geri verilirler.

Ekosistem ve Özellikleri

Belli bir bölgede yaşayan canlılar birbirleri ile ve cansız çevreleri ile sü-rekli etkileşim içerisindedir. Canlıları ve bunların cansız çevrelerini kapsa-yan bütüne “ekosistem” diyoruz. Biyosferde birbirinden farklı çok fazla ekosisteme rastlanabilir. Örneğin Amasya ili sınırları içerisinde yer alan Akdağ’da orman ekosistemini, step ekosistemini ayrı ayrı bulmamız müm-kün olabildiği gibi, sucul ekosistem olarak Boraboy gölünü de aynı bölgede görebiliriz. Fakat bu ekosistemleri birbirinden kesin sınırlarla ayırmak mümkün değildir.

Bir ekosistemin devamlılığı onun dengede olabilmesi ile ilişkilidir. Dengedeki bir ekosistem, madde ve enerji döngüsü düzenli işleyen kendine yeterli ekosistemdir. Ekosistemin varlığını devam ettirebilmesi için madde

Temel Kavramlar 7

döngüsü, enerji döngüsü ve populasyon denetiminin aksamadan devam etmesi gerekir.

Ekosistemi oluşturan öğeler

1. Ekosistemin canlı unsurları;

Üreticiler (Fitoplaktonlar ve klorofilli bitkiler)

Tüketiciler (Hayvanlar)

a. Otçul (Herbivor) canlılar

b. Etçil (Karnivor) canlılar

c. Hem ot, hem etle beslenen (Omnivor) canlılar

Ayrıştırıcılar (Bazı mantarlar ve bakteriler)

2. Ekosistemin cansız unsurları;

Fiziksel unsurlar

a. İklimsel faktörler; Sıcaklık, ışık, nem, yağış hava, su hareketleri gibi. Örneğin alabalıklar soğuk, sazanlar ise ılık sularda yayılış gösterirler.

b. Edafik faktörler; yaşam alanlarının toprak yapısı ve özellikleri gibi.

Kimyasal Unsurlar;

a. İnorganik maddeler; bunların başlıcaları karbon, hidrojen, fos-for, azot, potasyum, kalsiyum gibi elementler ile sudur. Bu maddeler büyük oranda kullanıldıklarından makrobesinler ola-rak da nitelendirilirler.

Mangan, Çinko, Kobalt gibi çok az kullanılan inorganik maddeler de mikrobesinler olarak tanımlanmaktadır.

b. Organik maddeler; canlılarda enerji kaynağı ve yapı maddesi olarak kullanılan bu maddelerin belli başlıcaları, karbonhidrat-lar, yağlar ve proteinlerdir.

Ekosistemin unsurları kısaca bu şekilde sınıflandırılabilir. Bu sınıflandırmada canlı unsurlar biraz daha ayrıntılı verilmelidir.

Üretici (ototrof) canlılar: Bu canlılar inorganik maddelerden, organik madde sentezini gerçekleştirebilen canlılardır. Aynı zamanda güneş enerji-

Çevre Eğitimi 8

sini organizmaların kullanabileceği kimyasal enerjiye dönüştüren canlı gru-bu olarak da bilinirler.

Bu canlıların büyük çoğunluğu, organik madde yapımında güneş enerji-sini kullanırlar ki böyle canlılara “fotosentetik üreticiler” denir. Yeşil bitki-ler ve algler gibi.

Bir kısım bakteriler ise ortamdaki inorganik maddeleri oksitleyerek çı-kardıkları enerjiyi kullanarak inorganik maddeden organik madde sentez-lerler. Bu tür üreticilere ise “kemosentetik üreticiler” denir. Nitrit ve nitrat bakterileri gibi.

Tüketici (Heterotrof) Canlılar: Bunlar besinlerini hazır olarak alan canlılardır. Hayvan ve mantarların tümü ile pek çok bakteri türü bu gruba dâhildir. Bunlar beslenme özelliklerine göre gruplandırılabilir. Besinlerini katı parçacıklar halinde alıp sindirenler “holozoik türler” olarak bilinir. Hayvanların çoğu bu gruba girer. Bunlar içinde sadece bitkilerle beslenenler “otçul (herbivor)” organizmalardır. Sadece etle beslenenlere “etçil (karni-vor)”, hem bitki hem de hayvanlarla beslenenlere ise “hem etçil hem otçul (omnivor)” denilmektedir.

Mayalar, küfler ve bakterilerin, çoğu bitkisel ve hayvansal artıklar üze-rinden beslenmektedir. Heterotrof beslenmenin bu şekline ise “çürükçül (saprofit) beslenme” denir.

Heterotrof beslenmenin üçüncü şekli ise “parazitliktir”. Parazit canlı konukçu olarak tanımlanan bitki veya hayvanın üzerinde yaşar. Besinini üzerinde yaşadığı hayvandan hazır olarak alır.

Ayrıştırıcılar: Bitkisel ve hayvansal artıkların ayrıştırılmasında görev yapan bu canlılar, madde döngüsünün devamlılığını sağlarlar. Bunların başlıcaları bakteriler ve mantarlardır. Organik haldeki maddeleri inorganik hale dönüştürerek, üreticilere verirler. Bu sayede canlı artıkları doğada birikmez ve ekosistemde döngüler devam eder.

Ekosistemlerde Ekolojik Piramitler

1. Biyokütle Piramitleri

2. Enerji Piramitleri

Temel Kavramlar 9

Birincil Üreticiler

Otoburlar

Etoburlar

Üst Tüketiciler

TOPLAM NET ÜRETİM

8

67

1,928

8,833

2KCAL /M / YIL

Küçük bir Ekosistemde Enerji PiramidiKaynak : Odum, 1957.

Şekil 4. Enerji piramidi

Şekil 5. Biyokütle piramitleri

Ekosistemlerde Bazı Temel Kavramlar

Biyom: Karasal ortamın büyük iklim kuşaklarında geniş yaşam alanları mevcuttur. Bu alanlarda karakteristik bitki ve hayvan toplulukları gelişir. İşte yeryuvarında büyük iklim kuşaklarına bağlı olarak oluşan büyük canlı toplumuna “biyom” denir. Biyomlar yeryuvarı yüzeyine yayılmış bitki ve hayvanların oluşturduğu doğal ekosistemlerdir. Örneğin; çöl biyomu.

Biyotop: “Canlı varlıkların yaşamını sürdürebilmesi için uygun çevresel koşullara sahip bir coğrafik bölge veya değişken hacimli bir ortam” şeklinde

Çevre Eğitimi 10

tanımlanmaktadır. Bu tanımlardan da anlaşılacağı gibi, habitat bir türe ait birey veya bireylerinin yerleştiği alan, biyotop ise bir kommunitenin yerleş-tiği alan olarak kabul edilebilir.

Biyosfer: Canlı küre olarak da adlandırılan biyosfer “canlıların litosfer, atmosfer ve hidrosferde oluştuğu düşünülen tabaka” olarak tanımlanabilir. Bu tabakanın kalınlığı yaklaşık 20 km kadardır. Biyosferi oluşturan canlılar-la bunların cansız çevresi “ekosfer veya dünya ekosistemi” adı verilen bütü-nü oluşturulur.

Ekoton: Birbirine zıt iki ekosistem arasındaki geçiş bölgeleri ya da eko-sistemlere “ekoton” denir. Örneğin; su ekosistemi ile kara ekosistemi ara-sındaki bataklık ekosistemi gibi. Tür çeşitliliği açısından zenginlik göster-mektedirler.

Abiyotik faktörler: Ekosistemlerdeki tüm fiziksel ve kimyasal cansız et-kenlerdir. İklime ait ışık, sıcaklık, yağış; toprak tabakasına ait, toprak, kaya-lar, v.b.

Ağır metaller: Yoğunlukları fazla olduğundan organizmalara zehir etki-si yapan metallerdir (çinko, bakır, kurşun, cıva, kadmiyum, selen).

Aküfer: Yeraltında, taban suyunun üzerinde toplandığı geçirimsiz top-rak tabakasıdır.

Alıcı ortam: Kirletici atıkların bırakıldığı kara ve su ortamlarıdır. Asbest: Asbest, 3000’den fazla kullanım alanına sahip bir kimyasal

maddedir. Isıya dayanıklı maddelerin yapımında, inşaat malzemelerinde, fren ve debriyaj balatalarında kullanılmaktadır Asbest tozları; akciğer, mide ve bağırsak kanseri gibi tedavisi güç olan hastalıkların temel sebebi olarak gösterilmektedir. En tehlikeli asbest lifleri, uzunluk/kalınlık oranlarının 3’ten büyük olduğu mavi ve kahverengi olanlarıdır. Asbest tozlarına maruz kalma standardı her ülkede değişik olmakla beraber; kabul edilen minimum değerin 0,4 lif/m3 olduğu belirtilmektedir.

Baskın türler: Bir ekosistem içinde, hem sayı hem de ekolojik işlevler açısından en önemli olan türler, egemen türler olarak tanımlanabilir.

Temel Kavramlar 11

Şekil 6. Organizasyon basamakları

Çevre Eğitimi 12

Pestisitler: Bitkisel ve hayvansal üretimde, ormancılıkta, ürün verimi düşüklüğüne yol açan böcekleri (insektisitler), mantarları (fungisitler) ve istenmeyen otları (herbisitler) öldürmek için kullanılan ve “biyositler” ola-rak da anılan kimyasal bileşikler, kısaca zirai amaçla kullanılan kimyasal zehirlerdir.

Biyolojik birikim: Bazı kirletici maddelerin yoğunluğun, besin zinciri-nin birbirini izleyen halkalarında giderek artması olayıdır.

Bazı kirletici maddeler besin zincirlerinde birikirler. Biyolojik birikimin nedenleri:

1. Kirletici maddenin doğada kimyasal ya da biyolojik yollarla ayrıştı-rılamaması, ya da çok yavaş parçalanması,

2. Suda çözünmeyen, yağda çözünen maddeler olmaları, dolayısıyla yağ dokusunda birikebilmeleri,

3. İkinci termodinamik kanunu gereğince besin zincirlerinde enerji aktarımlarının verimsiz oluşudur. %90’lık verim kaybı nedeniyle bir üst basamaktaki tüketiciler alt basamaktan çok fazla yemek zo-rundadır.

Biyolojik birikimi olan başlıca maddeler DDT, PCB gibi sentetik orga-nik kimyasallar, bazı radyoaktif maddeler ve bazı ağır metallerdir.

Şekil 7. Biyolojik birikim

Temel Kavramlar 13

Tolerans Kuralları:

Canlıların ortamsal etmenlere karşı alt ve üst tolerans sınırları bulun-maktadır. Buna Shelford’un (1913) tolerans yasası denir. Yasada yer alan kurallar şunlardır:

- Belli bir etmene geniş toleranslı olan bir organizma, diğer bir et-mene karşı dar toleranslı olabilir.

- Çoğu etmenlere toleransı geniş olan organizmalar, daha geniş alanlara yayılırlar. Bir tür için uygun olmayan bir ekolojik etmen, türün diğer etmenlere toleransını da değiştirir. Örneğin, Penman (1956)’a göre toprak azotu sınırlayıcı olduğu zaman, otların kural-lığa dayanıklılığı azalmaktadır.

- Sınırlayıcı etmenler özellikle üreme evresinde çok etkilidirler

Tolerans geniş veya dar olabilir. Eğer etmen sıcaklık ise; stenotermal (dar sıcaklık sınırları) ve euritermal (geniş sıcaklık sınırları ) durumlar söz konusudur. Yani türün sıcaklığa karşı toleransı dar veya geniştir.

Bir organizmanın tolerans sınırlarını belirlemenin yanında, niçin tole-rans gösterdiğini de araştırmak önemlidir.

Bir Türün Ekolojik Hoşgörürlüğü: Ortamsal koşulların belirlediği sınır-lar içerisinde, bir türün büyümesi için karakteristik olan potansiyel, o türün “ekolojik hoşgörürlüğü” olarak bilinir. Ekolojik hoşgörürlük, bir türün be-lirli bir habitat veya kommunite içinde bulunup bulunamayacağının belir-lenmesinde önemli rol oynamaktadır. Hatta belli bir habitat içindeki bir türün, ortam şartlarındaki dalgalanmaya tolerans yeteneğinin belirlenme-sinde de ekolojik hoşgörürlüğün etkisi büyüktür.

Bazı türler, soğuk bölgelere uyarlarken diğer bazıları, kurak bölgelerin, tuzcul çöllerin vs. koşullarına uymuşlardır. Bitki kuşakları çoğunlukla türle-rin ekolojik hoşgörürlüğü çerçevesinde oluşmaktadır. Kuşağın oluşmasın-dan sorumlu etmen nem miktarı, tuz miktarı vs. olabilir. Bir deniz kıyısın-daki türlerin, tuzluluğa farklı şekilde gösterdikleri tolerans, vejetasyonunun farklı kuşaklar olarak belirmesine neden olmaktadır. Örneğin; optimum hoş görürlülükle yetişen bitkilerin, en kuvvetli ve en bol olmaları ve bunun so-nucunda da maksimum rekabet gücüne sahip olmaları bu kuralın en bariz göstergesidir. Hâlbuki ekolojik hoşgörürlük sınırları altındaki bitkiler, diğer bitkilerin kuvvetli rekabetleri nedeni ile daha zayıf olup, ortamda da az sayıda bulunurlar.

Çevre Eğitimi 14

Şekil 8. Ekolojik hoşgörü

Liebig’in Minimum Kavramı: Bu kuram ilk kez 1840 yılında bitkilerin beslenmesinde bazı elementlerin kaçınılmaz olduğunu belirtmek amacıyla Liebig tarafından ortaya atılmış olup, daha sonra tüm ekolojik faktörlere uygulanmıştır. Doğada yaşam için gerekli elementlerin bir bölümü (karbon, hidrojen, oksijen vb.) bol olarak bulunduğu halde, diğer bir bölümü her zaman canlıların gereksinimini karşılayacak düzeyde bulunmayabilir. İşte düzenli veya düzensiz azalıp çoğalmasıyla veya doğadaki ortalama değeri ile eşik düzeye ulaşan bir faktör yaşamı sınırlayıcı etkiye sahiptir. Örneğin, bor elementi, bitkiler için gerekli bir madde olmakla beraber, toprakta daima nadir olarak bulunan bir elementtir. Şayet bu element mevcut bitkiler tara-fından tüketilirse, bundan sonra ilgili bitkilere diğer gerekli elementler bol miktarda verilirse dahi bu bitkilerin gelişmesi, bor elementinin bulunmama-sından ötürü durur.

Temel Kavramlar 15

Buna göre, bir alanın verimi minimumdaki besin maddesiyle sınırlandı-rılır. Diğer bir deyişle, canlı varlıkların belli bir yaşam ortamında bulunma-ları veya bu ortamda gelişebilmeleri ancak üreme ve gelişmeleri için gerekli maddeleri almalarıyla sağlanır. Ancak bu maddelerin miktarı ve türü orga-nizmadan organizmaya değiştiği gibi, mevcut koşullara göre de değişebilir.

Homeostasis: Organizmalar çok değişken yapıda olan çevresel koşul-larda yaşantılarını sürdürürler. Ancak fizyolojileri sayesinde iç koşullarını sabit tutma yeteneğindedirler. Bu düzenlenme iç faktörlerin dış faktörlere göre ayarlanmasıyla sağlanır. Zira organizmalar iç koşullarını sabit tutabil-mek amacıyla metabolizma artık ürünlerini ve daha önce vücutlarına aldık-ları maddeleri boşaltabilirler. Bu özelliklerinden ötürü tüm canlılar hoşgörü sınırları içinde kendi kendilerini ortama göre ayarlama ve onarım gücüne sahiptirler. İşte hücreden biyosfere kadar olan tüm sistemlerin sahip olduğu bu kendi kendini ayarlama ve onarım gücüne “homeostasis” denir.

Kirlilik dış satımı: Günümüzde gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ül-kelere yapacağı yatırımlarda belli bir nitelik değişikliğinin olacağına kesin gözüyle bakabiliriz. Endüstrileşme sürecini tamamlamış olan gelişmiş ülke-ler doğayı korumak için gerekli önlemleri almışlardır. Bu önlemler de kuru-luşlara ilave masraflar getirmektedir. Buna çözüm olarak gelişmiş ülkeler, daha önce kurulmuş ve çalışmakta olan fabrikaları çevreye daha az zarar veren bir duruma getirecek önlemleri alacaklarına; kar oranını düşürmemek için, onları çevre korunmasının daha gevşek olduğu ve yabancı yatırıma gereksinme duyan, gelişmekte olan ülkelerde kurmaya başlamışlardır. As-best, arsenik, civa, kurşun, çinko, fare vb. öldürücüleri, benzidin boyaları ve çelik üretimi ile ilgili endüstri kuruluşları, dış satımına başlanan ve çevreye zararlı olanlar arasında en önde gelen örneklerdir.

Gelişmiş ülkeler, uzun yıllar sonucu edindikleri deneyimler ile, doğal çevrenin korunmasına ve çevre sağlığına gittikçe daha büyük önem vermeye başlamışlardır. Alınan kararlar, çıkarılan yasalar, kamuoyunun artan duyar-lılığı, bu alanda topluma öncülük ve önderlik eden kişilerle kurumların ça-baları değişmenin hem göstergesidirler, hem de onun hazırlayıcısı olmuşlar-dır.

Gelişmekte olduklarından dolayı yabancı yatırıma açık ülkeler, gelişmiş ülkelerin yapacakları yatırımlara karşı dikkatli olmalıdırlar. Aksi halde yatı-rımların yanı sıra kirlilik dış alımı ile karşı karşıya kalabilirler.

Fauna: Yeryüzünde ekolojik olarak sınırlanabilir bir yaşam mekânında bulunan bütün hayvanları ifade eden bir terimdir (orman faunası, çayır ve deniz faunası gibi).

Çevre Eğitimi 16

Flora: Belirli bir bölgede bulunan bitki türlerinin tamamının listesidir (Amasya Tavşan Dağı florası gibi).

Anız: 16 Aralık 1998’de Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı tarafından çıka-rılan Anız Yakılmasının Önlenmesi Hakkında Tebliğ’in 4. maddesine göre anız, “hububat hasadından sonra toprak üstünde kalan sap ve saman artık-ları”dır. Anızların yakılması sırasında tarım topraklarında faydalı mikroor-ganizmalar ölmekte; toprak erozyonu şiddetlenmekte ve verim kaybı olmak-ta; çevredeki ağaç, çalı ve toprak üstü canlılarla henüz hasat edilmemiş tar-lalardaki ürünlere zarar verilmekte; hava kirliliğine yol açılmakta; anız ar-tıklarıyla beslenen yabanıl hayvanlar ölmekte; arazi üzerindeki enerji iletim ve haberleşme hatları zarar görebilmektedir.

Temel Kavramlar 17

Kaynaklar ANONİM, AB ve Türkiye’de Çevre Mevzuatı, TÇV Yayınları, Ankara, 2001.

ANONİM, Ansiklopedik Çevre Sözlüğü, TÇV Yayınları, Ankara, 2001.

ANONİM, ÇED Eğitimi, TÇV Yayınları, Ankara,1994.

ANONİM, Çevre El Kitabı, T.C. Çevre Bak. Yayınları, Ankara, 2000.

ANONİM, Türkiye’nin Biyolojik Zenginlikleri, TÇV Yayınları, Ankara,1987.

ANONİM, Türkiye Çevre Atlası, T.C. Çevre Bak. Yayınları, İstanbul,1997.

ANONİM, Türkiye’nin Canlılar Dünyasındaki Önemi, T.C. Çevre Bak. Yayınları, İstan-bul,1992.

ANONİM, Türkiye’nin Çevre Sorunları, TÇV Yayınları, Ankara,1995.

ANONİM, Türkiye’nin Çevre Sorunları, TÇV Yayınları, Ankara, 2003.

ANONİM, Türkiye Gönüllü Kuruluşlar Rehberi, TÇV Yayınları, Ankara,1997.

ANONİM, Türkiye’nin Sulak Alanları, TÇV Yayınları, Ankara,1993.

ANONİM, Ortak Geleceğimiz, TÇV Yayınları, Ankara,1991.

AKMAN Yıldırım, Biyocoğrafya, Palme Yayınları, Ankara,1993.

AKMAN Yıldırım, İklim ve Biyoiklim, Palme Yayınları, Ankara,1990.

AKMAN Yıldırım ve ark., Çevre Kirliliği (Çevre Biyolojisi), Palme yayınları, Ankara, 2000.

BROWN L.R. ve ark., Dünyanın Durumu Raporu, Tema Vakfı Yayınları, İstanbul, 1995.

BROWN L.R. ve ark., Dünyanın Durumu Raporu, Tema Vakfı Yayınları, İstanbul, 1996.

BROWN L.R. ve ark., Dünyanın Durumu Raporu, Tema Vakfı Yayınları, İstanbul, 1997.

BROWN L.R. ve ark., Dünyanın Durumu Raporu, Tema Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998.

BROWN L.R. ve ark., Dünyanın Durumu Raporu, Tema Vakfı Yayınları, İstanbul, 1999.

BROWN L.R. ve ark., Dünyanın Durumu Raporu, Tema Vakfı Yayınları, İstanbul, 2000.

BROWN L.R. ve ark., Dünyanın Durumu Raporu, Tema Vakfı Yayınları, İstanbul, 2001.

BROWN L. R., Eko-Ekonomi, Tema Vakfı Yayınları, İstanbul, 2003.

ÇEPEL Necmettin, Çevre Koruma ve Ekoloji Terimleri Sözlüğü, Tema Vakfı Yayınları, İstanbul, 1996.

ÇEPEL Necmettin, Ekolojik Sorunlar ve Çözümleri, Tübitak Yayınları, İstanbul, 2002.

ÇEPEL Necmettin, Orman Ekolojisi, İ.Ü. Basımevi, İstanbul,1995.

ÇEPEL Necmettin, Yok Ettiğimiz Ormanlarımız, Tema Vakfı Yayınları, İstanbul, 1995.

DAVİDSON A. Eric, Gayrisafi Milli Hasılayı Yiyemezsiniz, TÇV Yayınları, Ankara, 2004.