4 Ағыл) 07 - rmebrk.kzrmebrk.kz/journals/3230/82800.pdf · коммуникативті,...

Қазақ мемлекеттік қыздар

педагогикалық университеті Хабаршы №5 (47), 2013 ж.5

5

УДК 4И (Ағыл) 07

А97

ШЕТЕЛ ТІЛІН ОҚЫТУДА ИНТЕРАКТИВТІК АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ

ҚҰРАЛДЫҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ

Ашимова Н.С. – магистр, оқытушы

(Алматы қ., Қазақ мемлекеттік

қыздар педагогикалық университеті)

Аннотация: Шетел тілін оқытудағы негізгі мақсат – тілді коммуникативті

қалыптастыру және дамыту, оны еркін игеру. Тілді еркін меңгеру үшін білім алушылардың

шығармашылық қызығушылығын қалыптастыратын жағдай туғызу керек. Бұл ӛзекті мәселе -

білім беру саласындағы инновациялық үрдістердің күрделілігі мен қайшылықтары әрі жаңа

құбылыстармен әрекеттесуі. Мақалада шетел тілін оқытуда интерактивтік ақпараттық

технологиялық құралдың қолданылуы қарастырылған.

Түйін сөздер: интерактивтік ақпараттық технология, information technology,

коммуникативті, бейнефильм, электрондық почта, мультимедиалық презентация,

анимациялық суреттер.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Болашақта еңбек етіп, ӛмір сүретіндер бүгінгі мектеп

оқушылары, мұғалім оларды оларды қалай тәрбиелесе Қазақстан сол деңгейде болады.

Сондықтан, ұстазға жүктелетін міндеттер ауыр» деген болатын. Қазіргі заман мұғалімінен

тек ӛз пәнінің терең білгірі болу ғана емес, тарихи танымдық, педагогикалық-психологиялық

сауаттылық, саяси экономикалық білімділік және ақпараттық сауаттылық талап етілуде. Ол

заман талабына сай білім беруде жаңалыққа жаны құмар, шығармашылықпен жұмыс істеп,

оқу мен тәрбие ісіне еніп, оқытудың жаңа технологиясын шебер меңгерген жан болғанда

ғана білігі мен білім жоғары жетекші тұлға ретінде ұлағатты саналады 1.

Шетел тілін оқытудағы негізгі мақсат – тілді коммуникативті қалыптастыру және

дамыту, оны еркін игеру. Тілді еркін меңгеру үшін білім алушылардың шығармашылық

қызығушылығын қалыптастыратын жағдай туғызу керек. Бұл ӛзекті мәселе - білім беру

саласындағы инновациялық үрдістердің күрделілігі мен қайшылықтары әрі жаңа

құбылыстармен әрекеттесуі болып табылады. Соңғы жылдары оқу-тәрбие үрдісіндегі жеке

тұлғаны дамытуға бағытталған оқытуға үлкен мән берудің ӛзі еліміздегі ӛзгерістердің

маңыздылығын кӛрсетеді. Қазіргі таңда жаңа әлеуметтік жағынан қорғанған адам- ол

технология ауысуына және нарық талабына сай терең білімді, жан-жақты адам. Сондықтан,

білім алушы теориялық біліммен қатар практикалық білімнің алғы шарттарын меңгеруі тиіс.

Бұл мақсат ақпараттық технологияны пайдалануда жүзеге асады.

Ақпараттық технологияның негізгі мақсаты білім алушы қазіргі қоғам сұранысына

сай ӛзінің ӛмірлік іс-әрекетінде дербес компьютер құралдарын қажетті деңгейде пайдалана

алатындай жан-жақты дара тұлға тәрбиелеу 2.

Ақпараттық технология (information technology) –

1) объектінің, үрдістің немесе құбылыстың күйі туралы жаңа ақпарат алу үшін

мәліметтерді жинақтау, ӛңдеу, жеткізу тәсілдері мен құралдарының жиынтығын

пайдаланатын үрдіс.

2) ақпаратты ӛңдеу үшін пайдаланатын технологияның, элементтердің, құрылғылардың

немесе әдістердің жиынтығы.

Ақпаратты жеткізу әдістері мен механизмдерін және оларды жазып, жинақты

құрылғыларын қамтитын жалпы ұғым. Сонымен, ақпараттық технология ұғымыӛңделген,

жинақталған ақпаратты пайдаланушыға жинақталған түрде жеткізу әдістері, құрылғыларын,

Казахский государственный женский

педагогический университет Вестник №5 (47), 2013 г.

6

элементтерін қамтитын жиынтық. Яғни, ақпаратты бізге жинақты түрде жеткізу

технологиясы болып табылады 3.

Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының білім туралы тұжырымдамасы ойлы, ӛнерлі,

білімді тұлғаны қалыптастыруға бағытталған және қазіргі білім жүйесі оқушылардың

танымдық белсенділігін дамытатын оқытудың дәстүрлі емес, белсенді түрін және әдістерін

оқу үрдісіне енгізу бағытында құрылуы тиіс. Білімді дамыту үшін білім берудің үйреншікті

әдісінен оқыту үрдісінде білім алушылардың пәнге деген қызығушылықтарын арттыратын

білім берудің жаңа белсенді әдісіне кӛшу керек. Бұл тапсырманы оқыту үрдісінде тек жаңа

технологияларды қолдану арқылы жүзеге асыруға болады.

Барлық экономикалық дамыған елдерде білім беру жүйесі толық ақпараттандырылған.

Білім беру үрдісін ақпараттандыру жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану

арқылы дүниежүзілік озық тәжірибелерге сүйеніп жаңа типті оқыту, әр білім алушының

қабілетін жан-жақты дамыту үшін қолайлы жағдай туғызу, оқу тәрбие үрдісінің барлық

деңгейлерінің тиімділігі мен сапасын жоғарылатуды кӛздейді.

Қазіргі кезде жаңа білім жүйесі интернеттің пайда болуының арқасында дамығанын

барлығы мойындайды.

Бастысы, шетел тілін меңгеруде ақпараттық технологиялардың алатын орны зор.

Интернет арқылы білім алушы грамматикалық, лексикалық, фонетикалық жаттығулар, оқуға

және грамматикаға арналған тесттермен жұмыс істеу мүмкіндігін туғызып, шетел тілін

үйренушіге аутентті мәтіндерді қолдану, үйреніп отырған тіл азаматын тыңдау, олармен

қарым – қатынас жасау табиғи тілдік ортаны қалыптастырып қана қоймай, ӛзі оқып отырған

тіл елінің тарихы мен мәдениеті, салт-дәстүрлері, экономикалық даму ерекшеліктерін

қамтитын танымдық білімдерін кеңейтеді.

Кӛптеген әдіскерлер видеофильм, электрондық почта, мультимедиалық презентация,

анимациялық суреттер және т.б. кӛмегімен шетел тілінде сӛйлеу қабілетін қалыптастыратын

жаттығуларды құрастырумен айналысып жатыр. Ал шетелде болмай-ақ, сол елдің тілінде

сӛйлей алу қабілетіне ие болу оңай емес. Сондықтан, оқытушылардың маңызды

тапсырмасының бірі шетел тілі сабағында жаңа технологиялардың түрлі амалдарын қолдана

отырып, сӛйлеушінің шын жағдаяттарын құру болып табылады. Шетел тілін үйрету

үрдісінде компьютер технологияларын қолдану сабақты қызықты жолмен ӛткізуге

кӛмектеседі. Мысалы, анимациялық суреттер, видео-кӛріністер, әр түрлі дыбыстық

презентациялар, бейне-конференция, анықтама каталогтары, жүйеде сӛйлесу білім

алушылардың бар ойын ӛзіне бағыттайды, сонымен қатар, оқу үрдісінде білім алушының

белсенділігі оянады. Нәтижесінде, білім алушы ақпаратты жеңіл әрі тез қабылдайды және

білім алушының ынтасы мен қызығушылығы жоғарылайды. Тілді ақпараттық-

коммуникативтік технология арқылы оқыту – тіл үйренушінің ӛз бетімен тіл үйрену

қабілеттерін жетілдіруіне игі ықпал ететін тиімді жүйе болып табылады.

Қорыта айтсақ дарынды, білімді жастар ғана егеменді еліміздің ертеңін баянды етіп,

қоғамның әлеуметтік – экономикалық дамуына үлес қоса алады. Сондықтан, студенттер

оқытушы берген білімді, іс-әрекет тәсілдері мен бағалау ӛлшемдерін қамтитын қоғамдық

және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын игеріп қана қоймай, оны әрі қарай ӛзінің нысаналы,

белсенді зерделі танымдық іс-әрекетімен сабақтастыруы тиіс.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Э.Е. Нұртаева. Болашақ мұғалімдерді электронды оқулықпен жұмыс істеуге даярлау.

– Алматы: -2007б 15 б.

2. Ү.И.Кӛпжасарова., А.С.Далабаева. Кӛптілді білім беру саласында ақпараттық

технологиялардың рӛлі. ҚарМУ хабаршысы педагогика сериясы. -2010.-№1, 81-85 б.

3. И.Г.Захарова. Информационные технологии в образовании: Учеб. Пособие для

студ.высш.учеб, заведений. М.:Академия, 2003.



7

РЕЗЮМЕ

В данной статье рассматривается цель обучения иностранному языку. Также значение

использования средств интерактивных информационных технологий в обучении

иностранному языку.

SUMMARY

This article deals with the aim of teaching foreign languages. Also the importance of

meaning and using interactive informational technologies in teaching foreign languages is

discussed.

УДК372 65

А32

ШЕТЕЛ ТІЛІН ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ МӘДЕНИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰЗІРЕТТІЛІКТІ

ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Айтжанова Г.Д. - ф.ғ.к., доцент, PhD

(Алматы қ., Қ.И. Сәтбаев атындағы

Қазақ Ұлттық техникалық университеті)

Аннотация: Қазіргі кезде шетел тілін кәсіби түрде меңгерудің қажеттілігі ӛскелең

заман талабынан туындаған мәселе екендігі баршаға мәлім. Бұл саяси экономикалық және

жеке ұлтаралық, халықаралық мәдени байланыстардың жандануы нәтижесінде қарым-

қатынастың жаһандануынан туындап, біздің ӛмірімізде маңызды рӛлге ие болып отырған

мәселе. Шетел тілін білу еңбек нарығында маманның құндылығын арттыратын бірден-бір

фактор болып отыр. Сонымен қатар жұмысқа тұруына немесе ол жұмыскердің жалақысының

кӛлеміне де әсер етеді. Болон конвенциясының шешіміне сәйкес шетел тілі мамандарын түрлі

деңгейде дайындау талап етіледі. Соның ішіне оқушылардың белгілі дәрежедегі қарым-

қатынас ӛнімділігін үйлестіру және алдына мақсат қоя отырып, мәдениетаралық

коммуникативтік құзіреттілігін қалыптастыру кіреді.

Түйін сөздер: құзіреттілік, салыстырмалы лексика, топонимика, жалқы есімдер,

коммуникативтілік.

Шетел тілін оқыту үдерісінде мәдени әлеуметтік құзіреттілікті қалыптастыру шетел

тілін белгілі бір мазмұнда оқытуға негізделген кез келген оқу орнында жүзеге асырылады.

Және оның құрамдас бӛліктері болып тақырып аясы, мәтіндер, қарым-қатынас жағдаяттары,

филологиялы және елтану, тілдік біліктілік, оқу және сӛйлеу дағдылары болып табылатынын

ғалымдар дәлелдеген. Оқыту мазмұнының маңызды бӛлігі елтану ғылымы – бұл ғылымды

меңгеру мамандардың ӛз ана тілімен қатар шетел тілінде де ауызша және жазбаша

толыққанды қарым-қатынас жасауының міндетті шарты. Қазіргі ғылым бұл жағдайды

мәдениеттанудың және мәдени әлеуметтік құзіреттіліктің құрамдас бӛлігі деп қарастырады.

Мәдени-әлеуметтік құзіреттілік оқыту объектісі бола отырып, тек қана коммуникативтік

қызмет атқарып қана қоймай, мінез-құлыққа іс-әрекет, ойлау, бӛгде тілде сӛйлеуші

әңгімелесушінің сезімі мен санасы әсер ету қызметін де атқарады. Мәдени әлеуметтік

құзіреттілік бір мезгілде заманауи ізгілендіруге бет алуды және білім алудың ізгілендірілуін

кӛрсетеді. Осы мақсатқа жету барысында бӛгде мәдениетпен жақындастырады, жаңа мәдени

әлеуметтік біліммен қаруландыру үдерісінде шетел тілін үйренушінің сауаттылық деңгейін

арттырады, дүниетанымын кеңейтеді. Сондықтан, мәдениетаралық коммуникативтік

құзіреттілікті мәдени әлеуметтік құзіреттіліктің құамдас бӛлігі ретінде меңгеру аса маңызды

мағынаға ие.



8

Қазіргі ғалымдардың анықтауы бойынша, мәдени әлеуметтік құзіреттіліктің

мағынасына «ұлттық мәдениет элементтері, белгілі бір тілде сӛйлеушілердің ұлттық, мәдени,

тілдік дағдылары және сол мәдени әлеуметтік мән мәтіндегі элементтерді қолданудағы

икемділіктері, ӛз тілінде сӛйлеуші қабылдай алатындай әдет-ғұрыптары, ережелері мен

заңдылықтары, ӛлке тану білімі, әлеуметтік шарттылықтары және мәдени-әлеуметтік

таптаурындары» кіреді. Демек, мәдени әлеуметтік құзіреттілікті қалыптастыру мәселесін

шешу дегеніміз – оқушыларға тиімді әдіс- тәсілді меңгерту мақсатында аталған

құзіреттіліктің жеке құрамдас бӛліктерін зерттеу керек.

Мәдени-әлеуметтік құзіреттілік - күрделі ұғым. Оның құрамдас бір бӛлігі ретінде

салыстырмалы лексика, топонимика, жалқы есімдер т.б. қарастыруға болады. Берілген

мәселені зерттеу барысында тілі оқылатын ел туралы, оның мәдени ерекшеліктері мен әдет-

ғұрпы туралы мәдени әлеуметтік хабар беретін аутентикалық мәтіндердің жанрлық-

стилистикалық түрлерінен кӛрінеді. Мұнда хабарламаның кӛрнекілік дереккӛздері диалогтық

және монологтық сӛйлеу дағдыларын қалыптастырудың негізі бола алады (әсіресе, ӛз тілінде

сӛйлеушілердің тұрмысы мен мінез-құлығын кӛсетеді) және мәдени әлеуметтік бағыттағы

мәтін түріндегі видео және аудио материалдар, кинофильмдерді де пайдалануға болады.

Берілген материалдарды пайдалана отырып, сонда қамтылған мәдени-әлеуметтік білімді

игеру мәдениет аралық байланысқа түсуші тіл үйренушінің мәдени-әлеуметтік құзіреттіліктің

лайықты деңгейіне жетуінің басты шарты. Аутентикалық материалдарды қолдану тіл

үйренушілерге нақты пайдаланудағы бӛгде мәдениеттің шынайы болмысымен етене танысуға

үлкен мүмкіндіктерге қол жеткізуге жол ашады. Қарым-қатынасқа түсуші үшін ӛте маңызды

хабарламаларға және тәжірибе алмасуға қол жеткізу мүмкіндігі тағы бар.

Мәдени-әлеуметтік құзіреттілікті қалыптастыру үшін қолданылатын дидактикалық

материалдар негізіне мәдениетаралық шет тілдік қарым-қатынас жағдайында ӛрбитін

объектілер мен мәдени іс-шаралардың стереотиптері, үйреншікті сценарийлер жатады және

бұл белгілі берілген құзіреттілікке бара-бар түсініктер.

Аутентикалық материалдардың оқу үдерісі барысында кӛрнекілік құралдармен кең

кӛлемде жарақталуының маңызы зор, олай болмаған күнде, оқыту бағдарламасының

мақсатына жету жолында айтарлықтай қиындықтар туындауы мүмкін. Мұндай

материалдарды сараптау және оларды ұйымдастыру барысында шетел тілін оқытудың

жалпы дидактикалық және әдістемелік нұсқаулықтарын басшылыққа ала отыру, сонымен

қатар шетел тілін оқыту барысында әдістемелік басылымдар арқылы кӛпшілікке кеңінен

таралған талаптарды ескере отыру қажет. Сараптау баысында аталған материалдардың

шеттілдік мәдениеттің оқушылар үшін қолжетімді болуын ұмытпаған жӛн.

Ғалымдар мәдени-әлеуметтік құзіреттілікті қалыптастыру үшін қолданылатын

материалдарды сараптаудың талаптарын жете зерттеп шықты. Олар:

- Пайдаланылған материалдардың аутенттілігі;

- Ақпараттың қанықтылығы;

- Берілген ақпараттың жаңашылдығы;

- Заман талабына сай және кӛкейкесті болуы;

- Оқушылардың қызығушылықтарының ескерілуі;

- Сӛйлеу дағдыларының оқылатын шетел тіліндегі әдеби нормаларға сәйкес келуі;

- Материалдардың ел танушылық және тілдік ел танушылық құндылығының болуы;

- Оқушылардың шетел тілін меңгеру деңгейінің таңдалып алынған және пайдаланылған

материалдармен сәйкес келуі;

- Таңдалып алынған материалдардың тематикалық принциптермен біртіндеп

күрделенуін ұйымдастыру.

- Шетел тілін үйрету мақсатында таңдалып алынған материалдарға қойылатын ең негізгі

талап, кӛптеген ғалымдардың айтуы бойынша бұл материалдардың ақпараттық қанықтығы.

Материалдардың ақпараттық қанықтығы деген ұғымға тереңірек үңілсек, оқу

материалдарында мәдени әлеуметтік, фондық білімнің толық бейнеленуі. Сондықтан берілген



9

материалдардың ел танушылық және тіл танушылық сияқты құндылығын түсіндіре кету

орынды. Ондай материалдардың әлеуметтік мәдени дәрежесі оқушылардың коммуникативтік

құзіреттілігі дәрежесіне сәйкес келеді. Түрлі бағдарламада әлеуметтік мәдени құзіреттілікті

меңгеруге тек қана жоғарыда кӛрсетілген түрлі материалдарды негізге ала отырып қана қол

жеткізу мүмкін. Олар мәдениет, әдет-ғұрып, салт-дәстүр тілі оқылып жатқан елдің

материалдық құндылықтарынан жан-жақты ақпарат бере алады.

- Зерттелінген және пайдалануға берілген әдістемелік оқулық материалдардың маңызды

ерекшелігіне олардың кӛкейкестілігін жатқызуға болады. Материалдар оқушының мәдени

әлеуметтік ӛсуіне ықпал етіп, оларды мәдени әңгімеге жетелейді, яғни, соның арқасында олар

рухани жетіледі «тілі оқылып жатқан елдің әлеуметтік мәдени портретін ұғыну, этникалық,

нәсілдік және әлеуметтік тӛзімділік, сӛйлеу мәнері және әлеуметтік мәдени сыпайылық,

келіспеушіліктерді бейбіт жолмен шешу тәсілдерін іздеу». Әлеуметтік құзіреттілікті

қалыптастыру үшін қолданылатын оқу материалдарына қойылатын жоғарыда атап ӛтілген

талаптар мәтінді таңдау кезінде ескерілгені орынды. Аталған талаптардан басқа мәтіндерді

зерттеу кезінде байқалған жағдай мәтіндерге кейбір қосымша талаптар қою керек екендігін

кӛрсетті. Ол қосалқы талаптарға мыналар жатады:

- коммуникативтілік, жаңа ақпаратпен жабдықталған, оқушыны еліктіре алатын мәдени

әлуметтік қарым-қатынастың түрлі жағдаяттарын кӛрсететін белгілі тақырыптағы мәтіндер

шетел тілінде қарым-қатынас жасауды ұйымдастырудың негізі бола алады;

- мәдени әлеуметтік мәселелерді жүйелі талқылауға ынталандыратын күрделі ӛзгешелік;

- ӛрістеуші шама – оқушылардың танымдық қызығушылығын жетілдіру мүмкіндіктері,

шетел тілін меңгеруге деген ынтасын жоғарылату, студенттің ӛздігінен жетілуіне ықпал ету.

Шетел тілін үйретуге дайындық бүкілевропалық құзіреттілікке сай берілген пәнді

меңгеруді әр түрлі деңгейде жүзеге асыруды жобалайды. Кӛңіл бӛле кететін жайт жоғарыда

кӛрсетілгендей таңдалып алынған мәтіндердің ұйымдастырылуы әр деңгейге сай ерекше

болуы. Бұл талаптар:

- А1-А2 деңгейі(мәдени әлеуметтік құзіреттілікті құрудың бастапқы сатысы) жоғарыда

аталған талаптардың аутентикалық мәтіндердің дағдыландырылуы;

- А2 - В1 деңгейлері мәтіндерді графикалық нұсқада аутентикалық мәтіндерді кіргізе

отырып, біртіндеп күрделендіре, дыбыстық нұсқада беру;

- В1-В2 деңгейлері, кейде С1деңгейі мазмұны мен құрылымы жағынан күрделенген

мәтіндерді біртіндеп шет тілдік сӛйлеу дағдыларын үйренуге пайдаланудың тиімді жолы.

- Мәдени-әлеуметтік құзіреттілікті меңгеру оқу үдерісі аясында бағдарламада

кӛрсетілген шарттарды негізге ала отырып жүзеге асырылады. Тілдік материалдарды меңгеру

және әлуметтік мәдени мазмұндағы белгілі тақырыптар сабақтың белгілі кезеңінде жүргізіліп

отырады (олардың кӛлемі мәтінге байланысты). Бұл кезеңдердің саны бағдарламада берілген

мәтіндердің санына байланысты.

- Ғалымдардың айтуынша, мәдени-әлеуметтік құзіреттілікті меңгеру үдерісі алты

кезеңге бӛлінеді, олардың әр қайсысын игерген оқушы құзіреттіліктің жаңа сатысына

кӛтеріліп отырады. Берілген кезеңдерге тоқтала кетсек:

- бірінші кезеңде оқушының лингвистикалық бірнеше шектеулі мүмкіндіктері

ескеріледі, олар қарапайым мәдени әлеуметтік құбылыстары туралы хабарының болмауынан

кӛрінеді;

- екінші кезең күнделікті тұрмыстық жағдаяттарда ӛз ана тілінде сӛйлеушілермен

қарым-қатынас жасауға мүмкіндік береді-амандаса білу, ӛтініш жасау, жол сұрау, тамақ

сатып алу, қоғамдық кӛлікті пайдалана білу, бұл жерде кӛбіне оқушылар тілі оқылатын елдің

мәдениетін жетік білмегендіктен мағыналық кедергілерге тап болады;

- үшінші кезең алдына үйреншікті орта жағдаятында қарым-қатынас жасау, әдеп сақтау,

түрлі ауызша коммуникативтік әрекеттерді жасау (талап-тілегін айту, сыйлық жасау, кешірім

сұрау, зат сатып алу, сату, кейбір керекті мәселелерді, жеке жұмыстарын шешу) деңгейінде

мәдени әлеуметтік құзіреттілікті меңгертуді мақсат етіп қояды.



10

- тӛртінші кезеңнің мақсаты әлеуметтік және кәсіби құзіреттілікті бұрынғыдан

жоғарырақ деңгейге жеткізу (әдеби сӛйлеу стилі, коммуникация үдерісінде қиындықтарға тап

болмау үшін тілі оқытылған елдің мәдениетін дәлме-дәл қабылдау)

- бесінші кезең мәдени әлеуметтік құзіреттілікті меңгертуді табиғи деңгейге жақын

меңгертуді мақсат етеді; мұнда қарым-қатынасқа түсуші ӛзінің сапалы білімін ұлттық

мәдениеттің қызметін түрлі салада пайдалану, құбылыстарды ӛзінің туған елінің

мәдениетімен салыстыра отырып үйренуге, ұлттық әзілді түсінуге қол жеткізеді;

- алтыншы кезеңде оқушы мәдени әлеуметтік құзіреттілікті меңгерудің ең жоғары

сатысына кӛтеріледі. Енді ол шетел тілін ӛз ана тілімен бірдей дәрежеде пайдаланады.

Мәдени-әлеуметтік құзіреттілікті аталған кезеңдердің әр қайсысында сапалы меңгеруге

қол жеткізу үшін шетел тілін оқытудың жалпы дидактикалық және әдістемелік принциптерді

есепке ала отырған жӛн.

Мәдени-әлеуметтік құзіреттілікті қалыптастыру табиғи оқу үдерісінде оқу жоспарына

кедергі келтірмей, бекітілген құжаттар негізінде жүзеге асырылуы тиіс екенін анықтап айта

кету керек.


1. Воробьев В.В. Лингвокультурология (теория и методы): монография. – М. : РУДН,

1997.

2. Гальского Н.Д., Гез Н.И. теория обучения иностранным языкам: Лингводидактика и

методика. Учебное пособие.-М. : АСАDЕМI. 2005.

3. Гусева А.В. Формирование социокультурной компетенции в процессе обучения

устному иноязычному общению (школа с углубленным изучением иностранных языков,

французский язык): Дис.канд. ...пед. наук. – Москва, 20002.

4. Общеевропейские компетенции владения иностранным языком: Изучение, обучение,

оценка. – М. : МГЛУ, 2005.

РЕЗЮМЕ

Данная статья рассматривает проблемы формирования социокультурной компетенции в

процессе обучения иностранному языку. Подробно описывает этапы формирования и методы

достижения поставленной цели не отрываясь от учебного процесса.

SUMMARY

This article considers the problem of formation of social competence in learning a foreign

language. The article writes up the stages of formation and methods of achievement supplying goal

without interrupting the educational process.

УДК372,8

ЛИЧНОСТНО-ГУМАНИЧНИЙ ПОДХОД ПРИ ОБУЧЕНИИ ИНОЯЗЫЧНОМУ

ОБЩЕНИЮ

Байнеш Ш.Б. - доктор педагогических наук

(г.Алматы, Египетский университет

исламской культуры Нур-Мубарак)

Аннотация: Принципы личностно-гуманного подхода реализуются при такой форме

обучения в том, что каждому ученику предоставляется возможность усваивать материал в

приемлемом для него темпе. Перед ребенком не ставится задача непременно произнести что-

то на иностранном языке. Не выставляются оценки, это снимает у детей страх сделать



11

ошибку, разряжает обстановку на уроке. Работа ученика оценивается (словами) только

положительно, ведь всегда есть возможность обеспечить успех каждого ученика.

Ключевые слова: воспитание личности, личностно-гуманный подход, атмосфера

уважения и опереживания, критерий роста, экстралингвистические опоры, развитие функции

слова.

Неудовлетворенность общества уровнем языковой подготовки учащихся средней

школы стала хроническим явлением. Между тем, как нам кажется, воспитательные

возможности иностранного языка как школьного предмета используется далеко не

полностью.

Воспитательные, образовательные и развивающие задачи обучения решаются в

процессе практического овладения языком. Если в понятие практическое владение

иностранным языком мы включаем способность к иноязычному общению как процессу

взаимодействия субъектов, то становится очевидным, что без решения воспитательной и

образовательной задач просто невозможно будет решить практическую задачу. Это

предопределяет необходимость личностного подхода к обучению общению. При этом

общение должно выполнять роль как цели, так и средства обучения.

Отрыв развивающих задач от практических может привести к выведению первых за

рамки содержания обучения.

Предмет иностранный язык обладает большими возможностями по формированию и

воспитанию личности: наряду с родным языком (если правильно интегрировать обе

программы, что также является требованием времени) он формирует мышление школьника;

обучение иноязычному общению предполагает, что учащийся мыслит, определяя смысловое

содержание высказывания; наш предмет – это живая открытая система; это также наиболее

гуманный предмет (в смысле направленности на личность школьника).

Обучение иностранному языку в нашей школе начинается со второго класса и не

прерывается в течение всех лет пребывания ученика в школе. Учитель имеет возможность с

первых дней начать формирование учебного коллектива. Основным психолого-

педагогическим подходом к обучению иноязычному общению мы считаем личностно-

гуманный подход. Суть его наиболее полно отражена в работах Ш. А. Амонашвили. Чтобы

сделать ребенка соратником в его обучении и воспитании, настроить его на педагогическое

сотрудничество, сохранить за ним чувство свободного выбора.

Очень важна позиция учителя. Учитель не просто передает знания, но прежде всего

создает атмосферу чуткости, дружелюбия, взаимного уважения, сопереживания, радости и в

этой обстановке, самой благоприятной для свободного проявления внутренних сил каждого

школьника, осуществляет процесс обучения и воспитания. С этим связано и требование

пересмотра критериев оценки. Главными становятся воспитание в учениках способности к

самооценке, критерий роста. Страх сделать ошибку или получить плохую оценку должен

навсегда покинуть ребят.

Говоря об обучении иноязычному общению, мы согласны с выводом А.А.Алхазишвили

о том, что на этапе, «имеющем целью воссоединение структурно завершенного языкового

материала с присущей ему функцией общения», обучение должно носить неосознаваемый

учащимся характер.

Мы предлагаем определять начальный этап обучения как допродуктивный исходя из

того, что на данном этапе акцент делается не на говорении, а на понимании учащимися

иноязычной речи. Основная задача – это обеспечить детей языковой информацией,

подлежащей усвоению. Усвоению помогают экстралингвистические опоры (ЭЛО). В

понятие ЭЛО мы включаем как некоторые традиционные средства наглядности (картинки,

рисунки, фотографии), звуковые (музыкальные) фрагменты, идеографическое письмо, так и

физические движения человека, мимику, жесты. При этом на начальном этапе обучения надо

придавать особое значение двигательным ЭЛО. Это обусловлено не только тем, что

«развитие речи ребенка с ее физической и семической стороны определяется развитием



12

лежащих за словом операций» (Леонтьев), не только большей доступностью и

универсальностью языка движений, но и ролью, которую играет движение в развитии

высшей нервной деятельности человека. «Чем больше двигательных реакций

вырабатывается на слово, тем успешнее идет развитие обобщающей функции слова».

Исходя из тезиса о том, что форма обучения должна представлять собой естественное

общение, мы на каждом занятии ставим задачи, которые могут быть решены в процессе

общения (взаимодействия) учащихся и учителя. При этом учитель использует ЭЛО, чтобы

обеспечить усвоение языковой информации, для учеников ЭЛО – это орудие усвоения и

способ общения с учителем и друг с другом. В процессе обучения по мере усвоения

языкового материала экстралингвистические средства общения постепенно заменяются

языковыми.

На первых занятиях ребята выполняют определенные команды. (Вначале учитель

показывал, как это делается.) При этом отбор команд ситуативно обусловлен. Например, по

ситуации «Мы собираемся в школу»: «Sleep. Wake up. Do morning exercises (выполняются

различные упражнения зарядки). Wash your hands. Wash your face. Now you have breakfast.

Eat. Drink. Take your bag. Go to school».

Первые «высказывания» детей носят характер команд, подаваемых учителю.

Принципы личностно-гуманного подхода реализуются при такой форме обучения в

том, что каждому ученику предоставляется возможность усваивать материал в приемлемом

для него темпе. Перед ребенком не ставится задача непременно произнести что-то на

иностранном языке. Не выставляются оценки, (это снимает у детей страх сделать ошибку,

разряжает обстановку на уроке). Работа ученика оценивается (словами) только

положительно, ведь всегда есть возможность обеспечить успех каждого ученика.

Первые результаты работы позволяют рекомендовать названные формы и приемы

работы на начальном этапе родителям, желающим самостоятельно подготовить детей к

обучению в школе с углубленным изучением иностранного языка, и учителям английского

языка.

На среднем этапе обучения учитель иностранного языка сталкивается с тем, что

интеллектуальное развитие учеников и их опыт общения на родном языке значительно

превышают их возможности самовыражения на иностранном языке. Другая трудность

состоит в том, что учащимся не всегда интересно обсуждать тему так, как это предлагается в

учебнике.

Для того чтобы избежать трудностей и определить для себя круг интересов

школьников, желательно в течение учебного года применять технологию работы с разными

аудио текстами.

Работа проводится в несколько этапов.

I этап. Ребята садятся в круг, лицом друг к другу. В центре – магнитофон,

поставленный на запись. Место учителя определяется его отношениями с учащимися и

уровнем подготовленности группы: он может быть либо рядом с ребятами, в кругу,

принимая участие в беседе, либо – вне круга, оставаясь в традиционной роли учителя.

Учитель может сам произнести первую фразу, хотя в группе почти всегда находится ученик,

который может начать беседу без посторонней помощи. Каждый школьник произносит одно-

два предложения. Учитель выслушивает его; если допущены ошибки, исправляет их или

называет нужные ученику слова, после чего правильный вариант, высказывания

записывается на пленку. Результат работы – записанный на пленке текст по выбранной

учащимися теме, целиком отвечающий интересам группы. На запись двухминутной беседы

обычно затрачивается 15 20 минут, в зависимости от степени готовности группы к данному

виду работы. Надо отметить, что уже во второй-третий раз запись осуществляется

значительно быстрее.

II этап. Текст (в магнитофонной записи), прослушивается и комментируется. (Он может

быть записан на доске и в тетрадях).



13

Такая работа с магнитофоном приучает школьников внимательно относиться к тому,

что говорят их товарищи, так как нарушение логики сообщения выявляется при

прослушивании. Учитель узнает круг интересов учеников, нужную им лексику; основываясь

на тексте, легко выводит учащихся в диалогическую речь; прогнозирует их реакцию на

дальнейшее развитие темы.

III этап. Широкое поле деятельности получает учитель иностранного языка при

использовании упражнений, имеющих отчетливую эмоционально-личностную окраску.

Такие упражнения мы применяли на среднем этапе. На первом же занятии учитель говорит

ученикам, о правилах, которые должны быть соблюдены: 1) все упражнения (задания)

построены с учетом личных особенностей школьников; 2) каждая личность уникальна,

неповторима, поэтому интересна; 3) познавая других, ученик познает себя; 4) на занятиях

разрешено обсуждать только положительные качества школьника (важно найти как можно

больше положительного в каждом); 5) учитель принимает участие в выполнении заданий

вместе с учащимися; 6) каждый ученик может быть уверен, что его внимательно выслушают;

7) если школьник не хочет высказываться (ему в данный момент психологически

дискомфортно), он может помолчать.

Приведем примеры упражнений:

Упражнение 1. Учитель пишет на доске список неправильных глаголов английского

языка. Он может рассказать о том, как глаголы могут характеризовать человека, и показать

это на собственном примере. Ученикам предлагается выбрать 8-10 глаголов, которые, по их

мнению, характеризуют их. Работая в парах, учащиеся по очереди рассказывают друг другу

о том, почему они выбрали именно эти глаголы. Затем в полной группе ученики говорят о

том, что они узнали нового о своих товарищах, выясняют, совпадают ли самооценки с тем,

что думают о них другие. Домашнее задание: составить с помощью выбранных глаголов

рассказ о себе или своем друге, придумать занимательную историю.

Упражнение 2. Для отработки лексики, с помощью которой можно описать внешность

и качества человека, можно использовать фотографии людей (вырезки из журналов), о

которых учитель имел достоверные сведения. По фотографии учащиеся должны были

угадать характер человека, его профессию, любимое занятие, увлечение и обосновать свой

ответ. Чтобы сделать упражнение более занимательным, учитель скажет, что на одной

фотографии – преступник. (В данном случае это была миловидная девушка.)

Задание можно усложнить, попросив ребят ответить на, вопросы:

Что этот человек только что сделал?

Опишите квартиру этого человека; расскажите, как обычно он проводит свой день;

каким он был в школе. И т. д.

Интересно также сравнивать ответы, когда одна и та же фотография предъявлена

разным ученикам.

Опыт работы с подобными упражнениями и заданиями в течение года позволяет

сделать следующие выводы:

- в неформальной обстановке школьники охотно и с интересом высказываются сами и

внимательно слушают товарищей;

- эффективность обучения повышается за счет улучшения психологического климата

на уроке;

- создается благоприятная возможность вводить новый языковой материал

естественным путем, посредством общения;

- следует давать такие задания, чтобы высказывания учащихся, их сообщения носили

естественный характер и по содержанию были предусмотрены учителем;

- важно то, что ученики приобретают навыки общения и совместной деятельности.

При таком подходе, если, конечно, соблюдаются его принципы, учителю практически

невозможно занимать авторитарную позицию – у него ничего не получится.



14

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1. Амонашвили Ш.А. Психологические особенности усвоения второго языка

младшими школьниками. – М.: Просвещение, 2010.

2. Амонашвили Ш.А. В школу с шести лет. – М.: Просвещение, 2011.

3. Леонтьев А.Н. Избранные психологические сочинения. – М.: Университет, 2009.

4. Кольцова М.М. Двигательная активность и развитие функций мозга ребенка. – М:

Просвещение, 2012.

ТҮЙІНДЕМЕ

Бұл мақалада мектепте шетел тілін оқыту барысында шәкірттерге адамгершілік

тұрғыда білім беру мәселесі, тәсілі қарастырылады. Сонымен бірге оқушылардың жеке бас

қабілеттерін дамыту арқылы тәрбиелеу мен білім беру жолдары кӛрсетіледі.

SUMMARY

The article deals with the problems and methods in teaching foreign languages to pupils with

human approach during the teaching foreign languages at school. Also the article deals with the

ways of developing pupil’s individual quantities and abilities in the education process.

УДК 372.881.1

Қ 34

SONG AS A MEANS OF LEARNING A FOREIGN LANGUAGE

Kanseitova U.R. - candidate of pedagogical

sciences (city Almaty, Kazakh State Women’s

Teacher Training University)

Abstract: One of the important aspects of learning a language is a song, which can be used as

an element of relaxation in the classroom, as well as switching on extracurricular activities program.

Important stage is the self-control, which activates a feedback mechanism that promotes

accountability student optimize learning of the language, and - as a result - a significant

improvement in motivation and achievement. Musical genre as one of the most important genres of

musical creativity thanks to the verbal text is able to accurately and vividly capture the various

aspects of social life of the people of the target language also it can affect the intellect, emotion, and

student’s figurative art memory, can promote the aesthetic education of the students. Songs

stimulates motivation and therefore contributes to better learning of language due to the influence of

mechanisms of involuntary memory, allowing to increasing the volume and strength of the

memorized information.

Keywords: international relations, songs, musical genre, motivation, emotion, image-art,

memory.

Today, the teachers faced completely different goals and requirements: acquirement of new

innovational and information technologies, providing with the quality of students' knowledge closer

to world standard. Now, when international relations with other countries are expanding, the State

needs people who are fluent in foreign languages, which are able to use their knowledge in various

areas of communication. Foreign language is demanded by time.

Nowadays, foreign languages are taught not only at schools, but also at many other public and

non-public organizations. But not all of these institutions can teach foreign languages competently

and professionally. Those who learn and teach foreign languages, know that today there is a large

number of technologies, techniques that allow efficiently and even in the short term not only to

learn the foreign language, but at least to obtain the minimum knowledge.



15

The task of humanizing of education, i.e. familiarizing students to the cultural heritage and

spiritual values of their own and other peoples can be successfully fulfilled in the process of

learning a foreign language. Important assistance in this may be provided by the using of authentic

samples of music, especially singing, creativity in the classroom. Musical genre as one of the most

important genres of musical creativity thanks to the verbal text is able to accurately and vividly

capture the various aspects of social life of the people of the target language also it can affect the

intellect, emotion, and student’s figurative art memory, can promote the aesthetic education of the

students.

Songs stimulates motivation and therefore contributes to better learning of language due to the

influence of mechanisms of involuntary memory, allowing to increasing the volume and strength of

the memorized information. We can recall a number of exercises with a song: the text with gaps

which is given while listening to the song, or building the vocabulary through listening. Basically

there are exercises to the texts or the work with the music itself, because music often helps to

understand the content of the text, and working on the texts is necessary when learning the foreign

language. Song, like any work of art, serves as a communicative instrument, i.e. it transfers the

content.

The song has an impact on the emotions of the student and his image-art memory. Thus, the

song is not just a model of foreign speech, as it reflects features of life, culture and life of the people

of the country the learned language, but it is also the media (origin) of cultural information, and it

can form the spiritual culture of the student and can combine his mind and soul. In the selection of

the content of the national-cultural component of the variety of the learning material only those that

has educational value is indicated, that «helps not only to communicate fluently in a foreign

language, but it also attaches to the culture of the language country».

1. Songs as a form of verbal communication, is a means of strongly learning and increasing

of the vocabulary, because they include new words and expressions. In this songs, already known

words appear in the new context, which helps to activate the vocabulary.

There are often personal names, place names, the realities of the country the language is

spoken, poetic words in the songs. This fosters students' the sense of language, knowledge of its

stylistic features.

2. Grammar rules are acquired better through the songs.

3. Songs improve the pronunciation, develop the musical audition. It is found that the musical

audition, auditory attention and auditory control are strongly correlated with the development of

articulator apparatus.

4. Songs promote the aesthetic education of the student, the team building and more complete

disclosure of creative merit of each student. Thanks to music a favorable psychological climate is

established in the classroom, psychological stress is reduced, language activities are activated, and

emotional tone is increased, interest in the study of language is maintained.

5. Songs stimulate monologue and dialogue speech; songs are the basis of students' speech

and intellect, they promote both prepared and unprepared speech.

The principles of selection of songs are:

1) the principle of authenticity, ensuring increasing of the linguistic and regional geographic

outlook of the student; Compliant with this principle, folk songs, and short rhyming become the

starting point for the selection of the songs;

2) the principle of influencing the emotional and motivational sphere of the individual taking

into consideration the character and interests of the student; this principle allows to select songs

with bright, catchy melody from a large number of authentic samples;

3) the principle of methodological volubility to build and to improve basic language skills and

knowledge of students, which is provided by the conformity of the song to the subject of the

speaking and reading at this stage of training, taking into account the existing educational programs

and methodological conditions of the lesson.



16

Using of the songs in the target language is relevant at the initial stage of learning of foreign

languages. First, a student from the very beginning is attached to the culture of the language is

spoken. Second, when using this kind of linguistic and regional geographic material good

preconditions for the full development of the individual student are created, because specially

selected songs stimulate creative thinking and form a good taste. For phase lesson on which song

material can be used, they are different.

1. Depending on the particular stage of the methodological problems song material

used:Phonetic charge

2. Route of administration and consolidate lexical and grammatical material

3. The impetus for the development of speech skills

4. Relaxation in the middle or end of the class, to be charged, which is used to relieve tension,

restores.

Based on the song texts can be carried out most diverse work on the formation and

improvement of lexical and grammatical skills of speaking, which should be combined with

traditional methods of work. Several factors such as rhyme, tone, melody promote the better

memorizing of the song words. Numerous repetitions, typical to song genre, contribute to easy and

involuntary memorizing of lexical and grammatical structures, thereby increasing the effectiveness

of training. The method of using each song provides a preliminary introduction, strengthening and

consolidation of the lexical and grammatical material. In subsequent lessons it is necessary to repeat

a song in order to remember its words for a full due and for the a long time. Phrases and

grammatical structures are fixed in the memory of the student. Here is an example of a sequence of

work with the song:

- Teacher tells brief information about the song, its nature, the main content, history. The she

logically links the song with the previous lesson. It is better to use a literal translation into the native

language in order to provide an understanding of each word and grammatical construction. Students

are involved into this work.

- Before the first presentation of the songs the students are offered to pay attention to the

character of the song (lyric or comic, etc.) and to the means indicating this, the accompaniment and

the manner of using.

- Students listen to the song.

- After the first presentation of the song teacher asks questions to examine the degree of

understanding the lyrics.

- To ensure a full understanding of the content the teacher selects the lyrics grammatical

phenomena, new words and provides the fastening. At the more advanced stage of training it is

useful to pay students attention on ways to express some thoughts by means of foreign language.

- Phonetic working out of the lyrics: The teacher pays students' attention to the pace and

accuracy of pronunciation of single words and text as a whole.

- The song is audited repeatedly relying on the text.

- -Practicing a tune during a joint performance of the song.

- In subsequent lessons the song is repeated one or two times before its full absorption.

Necessary phrases and grammatical structures are fixed in the memory of the student.

Here are the examples of songs that are sung by the students studying the Persian language

during the first year. Division is conditional, because there is no clear boundary between the phases:

one phase flows seamlessly into another. The process of working on a song can take a few lessons

as only 5-10 minutes are given on the lesson. The song helps students in the most interesting way to

repeat and to memorize the letters in the order in which they appear in the alphabet. Working with

songs helps students to enhance mental activity, develops their interest in the culture of the target

language, forms the artistic taste, broadens the mind and deepens knowledge of the language,

because this is a process of remembering, not only words, but also expressions of entire stanzas,

couplets.



17

One of the important aspects of learning a language is a song, which can be used as an

element of relaxation in the classroom, as well as switching on extracurricular activities program.

Important stage is the self-control, which activates a feedback mechanism that promotes

accountability student optimize learning of the language, and - as a result - a significant

improvement in motivation and achievement.

LITERATURE

1. Asher, J. J. Learning Another Language through Action: The Complete Teacher’s

Guidebook (6th edition). – Los Gatos, CA: Sky Oaks Productions, 2003.

2. Brown, H. D. Teaching by Principles: an Interactive Approach to Language Pedagogy. – 3-

rd edition. – White Plains, New York: Pearson Education, 2007.

3. Approaches to Teaching English as a Second Language. URL: http:// www.auburn.

edu/~nunnath/engl6240/othermet.html.

4. Стронин, М.Ф. Обучающие игры на уроке английского языка. - М.,1981.

5. Щукин А.Н. Обучение иностранным языкам: Теория и практика: Учебное пособие

для преподавателей и студентов. – М.: Филоматис, 2004. – 416 с.

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада шетел тілін ӛлең арқылы оқытудың әдісі туралы айтылған. Шетел тілі

сабақтарында ӛлеңдерді қолдану оқушылардың сӛздік қорлары мен сӛйлесім қабілеттерін

дамытады. Сонымен қатар, ӛлеңнің лирикалық және кӛңілді мағынадағы түрлері, олардың

шетел тілін меңгерудегі ролі жайында айтылады.

РЕЗЮМЕ

В статье рассматривается методы обучения иностранному языку с помощью

использование песен. Использование песенного материала на уроках иностранного языка

стимулирует лексические навыки и речевые умения учащихся. А также лирические и

веселые виды песен рассказывают о роли восприятия английского языка.

УДК316.614:37113

LEARNING ACTIVITIES FOR READING

Kulbekova B.R. - candidate of

pedagogical sciences,

Rayeva S.Zh. - senior teacher

(city Almaty, Islam cultural Egypt

Nur-Mubarak university)

Abstract: The purpose of this article is to provide the young teachers with suggestions for

developing purposeful activities in reading which may be used in the class room. These activities

may be for the entire class, small groups and individual child. It is suggested that the activities be

modified by the teacher according to the diagnosis of each child’s needs.

Keywords: teaching English, general principles, mental, concept, social laboratory, maturity.

According to the order of the Ministry of Education of Kazakhstan all the schools begin

learning and teaching English in the first grade. The question is whether all the schools are ready to

teach English and whether we have the experienced teachers for six-year children.

There are problems that we haven’t solved yet and there will be some. And we would like all

the teachers to discuss the problems and solve them together, sharing the good ideas and material.

The purpose of this article is to provide the young teachers with suggestions for developing



18

purposeful activities in reading which may be used in the class room. These activities may be for

the entire class, small groups and individual child. It is suggested that the activities be modified by

the teacher according to the diagnosis of each child’s needs.

The right activities will help the teacher discover procedures in which the basic reading skills

can be presented in a motivated situation. Mental activities, concentration and insight are part of the

general pattern of procedures which will help the children learn more readily and more effectively.

The general principles relating to reading instruction standards presented in this article are:

1. Reading must be a happy, exciting and enriching experience for the child.

2. A variety of approaches in reading instruction is essential since children learn by different

methods.

3. Since children grow and mature at different rates, reading instruction must be adjusted to

meet the physical, social, emotional and mental development needs of all children.

4. A vigorous reading program entails the use of many varied instructional materials.

5. Intelligent reading is a positive method of learning to think.

6. Every child should know his or her own reading progress and have every opportunity to

succeed.

7. Reading competence is the result of developing varied interests which differ in rate of

growth of each child.

8. The continuity of growth in the skills of reading is as important as the mastery of a single

skill.

Every teacher is a teacher of reading and every activity is a reading activity. One reads

people’s faces, their hands, their attitudes, their behavior, and their intentions. One reads

instruments, such as gauges, meters and clocks. One reads the clouds, the sunsets, terrains and all of

nature about us. One reads pictures, music and the printed page. How well one reads and

remembers what has been read is usually the result of elementary school training.

Children learn easiest when they are allowed to discover things through activities in which

they participate. Too frequently the learning situation is too abstract and there is too much reliance

on rote memory rather than on understanding and experiencing.

The teacher does well to formulate plans for safe and purposeful learning activities which

should be encouraged and executed in the classroom. Reading is not merely pronouncing words in a

textbook, but a thought-getting process as well. The learning activities must include enrichment,

evaluation and enjoyment. Reading is not an isolated activity but a functional one, involving all

other school subjects and everyday living. It must be a successful procedure, formulated in a happy,

friendly atmosphere where the children can feel that they are reasonably successful. The teacher and

pupils should work together to set their standards and goals. They should discuss procedures so that

the children understand what is expected of them and can execute the task without further difficulty.

Activities should be experiences in learning and motivating not testing. The activities should have a

diagnostic and prognostic value to the teacher. Through the children’s work, the teacher should be

able to determine their needs and evaluate their growth. If work is assigned and then forgotten or

relegated to the wastebasket, the children are quick to notice and they may attempt to get by with as

little work as possible. If a child cannot complete an assignment, the material may be too difficult or

uninteresting to him, or the assignment may be too long. Such situations should be recognized

early, studied promptly and proper adjustment made. Motivation is essentially a personal matter and

children usually enjoy purposeful activities when they discover things that are outgrowths of

interests already started. Such activities contribute to thinking, creative ability, development of

good work habits and skills, as well as to proper social attitudes and habits.

While working with the children, a teacher must evaluate not only their changing behavior

patterns, but also the knowledge they have gained. There must be emotional and intellectual growth.

However, besides teacher evaluation, there must also be pupil participation in evaluation of their

own work and attitudes. It is through cooperative evaluation that children can understand and

appreciate their problems.



19

The teacher must remember that parents are either ill at ease or apologetic or they are hostile.

Those who are ill at ease need reassurance and understanding. The hostile parent is more difficult to

deal with, but the wise teacher will be careful not to further aggravate the situation.

The teacher must understand that success depends on many factors and among them is the

child’s readiness to learn and read. Reading readiness is a term commonly used to denote a general

mental, emotional and physical preparedness for reading on the part of the child. It is an attitude or

mind set. It requires careful nurture on the part of the teacher. Some teachers have an erroneous

concept of reading and look upon it as word calling, word analyzing, sounding, spelling out and

memorizing process. The process of reading calls for more than the recognition of printed symbols

for the purpose of word calling. It is during the readiness period that the teacher should develop in

the child the true purpose of reading.

The readiness period is a unique and precious period of opportunity for both teacher and

child. It sets the stage for one of the most important instructional undertakings in the educational

program, and the very cornerstone of the reading curriculum, because of its strategic position during

the formative years of the child’s life.

Being six is a very wonderful and a very important time. It is a time of new adjustments,

learning to make decisions and learning to read. The child learns to organize his experiences and

thinking and to become a member of a group. But on the child’s sixth birthday, he does not

magically or automatically gain all those complex skills which will open for him the doors to

successful reading.

In fact, failure in reading in later grades is ascribed, in part at least, to an inadequate reading

readiness program for the child in the first grade. Some studies report that over forty percent of all

elementary school children read below their norms. This appalling figure makes us realize that we

must help the child get the best start in reading that is within our power. We must realize that this

reading incompetence can cause unhappy children with emotional conflicts.

Therefore it is most important that we treat that cause, which is rooted, in so many cases, in

the early years. Children are eager to learn and most six-year olds anticipate starting to school so

that they can begin to read. At no other age do we have the enthusiasm expressed as by this age-

group. This is a time for teaching to make the most of their opportunity.

Many school authorities have failed to inform the parents about the newer school practices

and many parents have failed to ask. Parents often do not realize that schools, like automobiles and

refrigerators, have changed since they themselves went to school. A letter or brochure, explaining

what the school is attempting to do can divert much criticism. Some first-grade teachers meet the

parents before the opening of school so that they can avert those first-day tragedies that frequently

occur. Some parents become alarmed when the child does not read from a book on the first day of

school or even by the end of the month.

The teacher should explain to the parents what they can do to help the child at home. There

are many awareness activities that will fascinate the parents as well as the child. It is well for the

teacher to summarize the day’s activities before the children go home for the day, so they can report

intelligently. Sometimes the learning activities are misinterpreted; this to the parent may signify

lack of discipline or mere play. Frequently the child is admonished, «You can play at home. We are

sending you to school to learn something».

Parents can be useful to us if we keep them informed and explain to them what experiences

they can offer their children in order to provide them with a more enriched understanding of their

environment. They also need to know that the child’s greatest need is approval and love on the part

of both parents and teacher; and if he knows that they are working harmoniously together, he has a

greater feeling of security. The fortunate parent learns to know the school as a partner in the

development of his child, a source of information and encouragement and an ever-present help.

The children’s attitude and their desire to read are all important. They are eager to learn and

the teacher has willing subjects to guide into the exciting realm of reading. Children learn and grow

best when their basic needs is met and when they are allowed to discover things for themselves.



20

Each child must learn to meet a society of his peers, and he must learn to find his place among

them. He often comes to school immature – perhaps infantile – but if all goes well; he develops into

an individual who has taken the first step toward growing up.

The readiness period is difficult for the child. He has so many things to learn. It can be an

anxious time, too, for he must find his position in a new group. Some children are easily

discouraged and have marked feelings of insecurity and inferiority. Some give up easily. Social and

emotional immaturity makes for unhappy children and inhibits their learning; it may result in adults

who cannot effectively with benefit to themselves and others.

All children pass through a succession of stages in an orderly growth pattern. Each stage is

dependent on the preceding ones, and no two children progress at the same rate. There are children

who learn slowly and those who learn quickly. Some carry heavier emotional loads than others,

making it difficult for them to concentrate long enough to learn. Some travel on a faster and higher-

powered native capacity than others. They need to develop faith in themselves and in their teacher.

There are a few who feel that you are an impediment to their freedom and happiness. They must

allow the teacher the opportunity to give them her love, understanding and encouragement.

The modern school is a social laboratory wherein children experience living and learning

together. The teacher should learn about the child’s background and problems. Understanding mild

cases of maladjustment can prevent later adult unhappiness. The teacher must remember that

teaching is not telling but directing and that all good teaching is diagnostic. The children are her

publicity agents, her critics and her fans. Without sensitivity to children, it is difficult to develop an

emotionally satisfying climate in the classroom.

The richness of the pre-reading stage cannot be overlooked. The teacher must show artistry

and insight in her work so that she develops a reading willingness. However, at this period there are

only a very few children who are reluctant to learn to read. It must be remembered that learning at

any age is successful only when the individual is ready and has a need for it. If a child becomes

fatigued easily, it may be due to some emotional strain either at home or at school. Social

adjustment is closely related to emotional adjustment.

There is no fixed readiness period of three weeks or three months. There is no ―right time‖ to

begin to read. There is no sharp line between reading readiness and reading. In an effective

program, the transition will take place almost unnoticed. An important instructional job of the

classroom teacher during the pupil preparatory period is the development of language. A command

of oral English is essential to the mastery of reading. The teacher must consciously attempt to add

new usable words to the child’s speaking vocabulary, and should make the child curious about the

meanings of these new words. Correct pronunciation and enunciation must not be overlooked.

Reading readiness workbooks can be helpful if correctly used, but they are not self-directive;

merely coloring the pictures will not instill the desire to learn to read.

Through experience and training the teacher learns to recognize that particular phase of a

child’s development which indicates his readiness for reading. She sees signs of maturity in the

child and he himself shows that he is ready.

The suggestions for developing reading readiness and for first-grade experiences can be

modified for the individual’s specific needs. If the teacher can enlist the aid of parents in helping to

make these into games, it will save her a great deal of work and parents will feel that they are a part

of the child’s learning development.

Factors that influence reading readiness are:

1. Physical readiness;

a)visual readiness

b) auditory acuity

c) motor coordination

d) general good health

2. Social readiness

a)self-reliance



21

b)ability to cooperate and share with others

c)good habits of listening

d)ability to assume responsibility

3. Mental maturity

a) mental age of six-and-one-half years

b) good memory span

c) good speech

d) emotional security

4. Environmental factors

a) good instruction

b) enrichment of experiences

c) satisfactory home conditions

d) satisfactory school conditions

There is no such magic as a quick-change «ready to read». It is something that the teacher

must develop.

LITERATURE

1. Learning activities for reading. Selma E. Herr,1961, 1970, 1977.Reading laboratory,

Tulane University, New Orleans, Louisiana.

2. H.Brown. Communication. American Press. 2003.

3. L.D.Connor. Better English Pronunciation. Cambridge University Press. 1998.

4. В.Павлоцкий. Read, learn, discuss English.1999.

ТҮЙІНДЕМЕ

Бұл мақалада шетел тілін оқытуда оқылымның ролі және оның әдістемелік жолдары

қарастырылған. Оқылымның шағын топтарда, жеке оқушыға шетел тілін үйретуде мақсатты,

маңызды және пайдалы жұмыс түрі екендігі жаттығулар арқылы түсіндіріледі.

РЕЗЮМЕ

В статье рассматривается роль и методические пути чтения в обучении иностранному

языку. Целевое обучение учащихся иностранному языку в маленьких группах и

индивидуально объясняется с помощью важных и полезных упражнений.

УДК 800.8.:62

ИННОВАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ ОБУЧЕНИЯ

ИНОСТРАННОМУ ЯЗЫКУ

Мухаметкалиева Г.О. - к.ф.н., профессор

(г. Алматы, Университет Кайнар)

Аннотация: В последние годы всѐ чаще поднимается вопрос о применении

современных технологий в образовательном процессе. Это не только новые технические

средства, но и новые формы и методы преподавания, новый подход к процессу обучения.

Главная цель, которую мы ставим перед собой, применяя современные технологии в

обучении иностранному языку — это показать, как технологии могут быть эффективно

использованы для повышения качества обучения иностранному языку студентов,

формирования и развития их коммуникативной культуры, обучения практическому

овладению иностранным языком.



22

Ключевые слова: инновационные технологии, игровые технологии, дидактические

игры.

Применение инновационных технологий в процессе обучения в университете даѐт

возможность активизировать познавательную, мыслительную и самостоятельную

деятельность студентов, интенсифицировать учебный процесс. Инновационные

технологии дают возможность не только изменить формы и методы учебной работы, но и

существенным образом трансформировать и обогатить образовательные парадигмы.

К инновационным технологиям обучения можно отнести технологию

перспективно-опережающего обучения, игровые и проблемного интенсивного обучения и

совершенствования общеучебных умений.

Технология перспективно-опережающего обучения.

Ее основа – личностный подход; нацеленность на успех как главное условие развития

студентов в обучении; предупреждение ошибок, а не работа над уже совершенными

ошибками; доступность знаний для каждого; опосредованное обучение ( через знающего

учить незнающего).

Чтобы уменьшить трудность в понимании некоторых вопросов программы, надо

опережать их введение. Например, трудную тему можно затрагивать постепенно в связи с

изучаемым в данный момент материалом. Последующая тема раскрывается по-немногу

(5-7 мин.) Таким образом, вся тема раскрывается медленно, подробно. Студентам легче ее

понять, у них не будет наблюдаться прегрузка материалом и результат усвоения темы

будет лучше. В обучении иностранному языку такой подход будет весьма полезен, так как

невозможно в течение урока говорить только об одной грамматической теме. Может

прослеживаться несколько моментов сразу. Всегда возникают дополнительные вопросы.

Конечно, студентам так легче.

В обсуждении нового материала (перспективной темы) вовлекаются сначала

сильные, затем средние, а уж затем слабые студенты. Все студенты понемногу учатся друг

у друга. В ходе обучения иностранного языка также наблюдается разный уровень

подготовки студентов. Здесь как раз и помогает данная технология.

Другая особенность этой технологии – комментируемое управление. Оно

объединяет три действия студента: думаю, говорю, записываю. Студент вслух объявляет,

что он в данный момент делает и помогает включить в работу вся группа.

При этом развиваются логика суждений, самостоятельность мышления; студент

может таким образом занять место преподавателя.

Еще одна возможность применить эту технологию – это использовать опорные схемы. Это

всевозможные таблицы, опорные конспекты, карточки, чертежи, рисунки. Конечно,

оформление этих схем потребует времени, но результат того стоит. Многие педагоги

иностранного языка используют так называемую «грамматику в таблицах». Это

действительно просто и удобно для студентов усваивать материал, а также это вносит

разнообразие в проведение урока.Такие опорные схемы помогают студентам не

зазубривать материал, а учиться рассуждать, приходить к выводам. В грамматике

иностранного языка есть темы, которые невозможно зазубрить или «хорошенько

выучить», нужно понять алгоритм действий образования слов или каких-то

грамматических единиц.

Игровые технологии.

В процессе игр осваиваются правила и роли социальной группы, групповых целей. Для

успешного проведения игры следует придерживаться следующих методических

положений;

1. Объяснять не только условия и правила игры, но и показывать образец еѐ

выполнения.

2. Не задерживать ход игры разъяснением допущенных кем-либо ошибок, а быстро

исправлять их.



23

3. Игра должна строиться на материале, который знаком студентам.

4. Накануне или перед началом игры полезно повторить его.

5. Темп игры должен соответствовать темпу речи студентов.

6. По окончании игры обязательно подводят итог.

Мотивация общения:

- участники, совместно решая задачи, способствует укреплению межличностные

отношения.

Моральные мотивы:

В игре каждый студент может проявить себя, свои знания, умения, свой характер.

1. Познавательные мотивы:

Каждая игра должна иметь результат, стимулировать к достижению цели.

- в игре результат зависит от уровня подготовленности, способностей участников.

- ситуация успеха создает благоприятный эмоциональный фон для развития

познавательного интереса и даже неудача в игре стимулирует познавательный интерес.

Только в игре человек раскрепощается, а раскрепостившись, он может и творить, и

познавать в творчестве. Однако игра не должна уводить от усвоения трудных вопросов

грамматики, а делать это усвоение прочным и интересным. При погружении в игровые

ситуации язык для учащихся станет самым необходимым инструментом. Игра

сопровождает человека на протяжении всей истории существования, развивает его

способности, умения и навыки, передает опыт предыдущих поколений. Она вносит в

занятие оживление, позволяет сделать его более эмоциональным, активизирует

психические процессы деятельности учащихся: мышление, восприятие, внимание, память.

Игра в жизни человека занимает важнейшее место. Через игру он познает мир. В

игре воссоздаются жизненные роли, ситуации, общественный опыт и в итоге студент

учиться определенному виду поведения.

В жизни игра имеет несколько функций:

- развлекательную;

- коммуникативную;

- самореализации;

- терапевтическую (когда студент в игре преодолевает трудности, сопоставимые с

жизненными);

- диагностическую (можно узнать кто ты есть на самом деле, открыть черты

характера других);

- коррекционную (самореализоваться, принять правила игры).

В структуре любой игры можно найти цель, средства ее достижения, планирование,

результат. Игра приносит студентам радость, сопереживание, самоутверждение и

самореализацию. Игра всегда добровольна.

Как метод обучения игру используют с древних времен. В современном мире игровая

деятельность используется в следующих случаях:

- -в качестве самостоятельной технологии;

- как элемент педагогической технологии;

- в качестве формы урока (занятия) или его части;

- во внеклассной работе.

Место и роль игровой технологии в учебном процессе обучения иностранного языка

зависит от целеполагания и от понимания преподавателем функций игры. При обучении

иностранному языку применяются виды игр по следующим классификациям:

1. Подвижные игры – как важнейшее средство физического воспитания.

2. Сюжетно-ролевые игры. Они носят преимущественно коллективный характер,

поскольку отражают существо отношений в обществе. Подразделяют их на:

а) ролевые;

б) игры-драмматизации;



24

в) режиссерские.

Основные компоненты ролевой игры – тема, содержание, воображаемая ситуация,

сюжет и роль.

Примером подобных игр может выступить театральная постановка отрывков сказок и пьес

стран изучаемого языка, либо игры по ролям.

3. Компьютерные игры.

4. Дидактические игры. В этой классификации можно представить следующие виды

игр:

а) игры по сенсорному воспитанию;

б) словесные игры;

в) игры по ознакомлению с природой;

г) игры по формированию математических представлений;

д) игры с дидактическими игрушками;

е) настольно-печатные игры;

ж) псевдо-сюжетные игры.

По виду деятельности дидактические игры могут быть:

а) игры-путешествия;

б) игры-поручения;

в) игры-предложения;

г) игры-загадки;

д) игры-беседы.

5. Игры-диалоги. Их можно включать на начальном этапе обучения иностранному

языку для развития коммуникативных способностей.

6. Игры-путешествия. Это может быть географическая игра при работе с картой для

изучения страноведческой информации и развития коммуникативных навыков.

7. Игры по формированию математических представлений (обучение счету).

8. Деловые игры. Они используются для решения коллективных задач усвоения

нового материала, развития творческих способностей, формирования общеучебных

знаний. Такая игра позволяет учащимся понять и изучать материал с разных позиций. Эти

игры подразделяются на следующие:

а) Имитационные. (имитируется деятельность какой-либо организации или

предприятия. Могут имитироваться события, виды деятельности людей).

б) Операционные. (помогают отрабатывать конкретные навыки, например,

публичное выступление, написания сочинения, решения задач).

в) Ролевые (отрабатываются техники поведения людей, выполнение функции). Для

таких игр разрабатывается сценарий , распределяются роли.

Технология проведения деловых игр такова:

1) Подготовительный этап;

2) Ввод в игру;

3) Процесс игры;

4) Анализ и оценки результатов.

Технологии проблемного обучения.

Такое обучение предполагает получение студентом новых знаний путем решения

проблемных вопросов. Каждый такой вопрос студент должен решить самостоятельно. Он

сам находит решение, анализируя факты, события. Преподаватель выступает здесь как

помощник. Он объясняет проблему, формирует задачу и оказывает минимальную помощь,

а она может потребоваться. Но и здесь его роль сводится не к тому, чтобы дать

конкретный ответ на вопрос, а чтобы подвести к проблеме, создать дополнительный

стимул, сформулировать еще цели и задачи.

Проблемное обучение включает в себя следующие этапы:

1) Осознание общей проблемной ситуации;



25

2) Ее анализ, формулировка конкретной проблемы;

3) Решение (выдвижение, обоснование гипотез, последовательную проверку их);

4) Проверку правильности решения.

Главное в этой технологии – это проблема. Конечно, не всякий вопрос, на который

студент не знает ответ, является проблемной ситуацией. Такими не являются вопросы, на

которые можно найти ответы в справочниках, энциклопедиях, СМИ. Выделяют

следующие правила создания проблемных ситуаций:

- перед студентами ставится такое практическое или теоретическое задание,

выполнение которого потребует открытия знаний и овладение новыми умениями;

- задание должно соответствовать интеллектуальному уровню учащегося;

- проблемное задание дается перед объяснением нового материала;

Одна и та же проблема может быть вызвана различными типами заданий.

Существует четыре уровня проблемности в обучении:

1. Преподаватель сам ставит проблему и сам ее решает при активном внимании и

обсуждении со студентами.

2. Преподаватель ставит проблему, а студенты сами или под руководством

преподавателя находят решение; он же направляет их на самостоятельные поиски путей

решения (частично-поисковый метод).

3. Студент ставит проблему, преподаватель помогает ее решить. У студента

появляется возможность самому формулировать проблему (исследовательский метод).

4. Студент сам ставит проблему и сам ее решает (исследовательский метод).

В технологии проблемного обучения главным является исследовательский метод –

такая организация учебной работы, при которой студент сам знакомится с научными

знаниями, осваивает элементы научных методов, учится сам добывать информацию,

сортировать ее планировать, строить гипотезы, обосновывать свои выводы. Это

затрагивает множество мыслительных процессов, организует тудентов, повышает чувство

ответственности, совершенствует творческий подход, дает чувство довольства.

Самостоятельные знания, полученные таким путем, прочнее усваиваются. Конечно, не

обойтись и без трудностей, так как этот метод требует сил не только от ученика, но и от

педагога. Этот метод отбирает много времени, поэтому, может быть, он не используется

широко.

В процессе обучения иностранному языку этот метод можно использовать в

лексикологии (ведь язык развивается каждый день), страноведении, грамматике и в

интегрированных дисциплинах.

В процессе обучения иностранному языку применяются разнообразные цифровые

образовательные ресурсы, такие как презентации в Power Point, On-line тесты, обучающие

программы, электронные учебники, учебные интернет ресурсы, которые мотивируют и

нацеливают учащихся на успешные результаты. Преимущества применения

информационных технологий по сравнению с традиционными методами выражаются в

сочетании аудио-и видео наглядности, возможности использования интерактивной доски,

обеспечении эффективности восприятия и запоминания учебного материала, экономии

учебного времени.


1. Пассов Е.И. Коммуникативный метод обучения иностранному языку. Москва,

2. Просвещение, 1991.

3. Кулагина И.С. Ролевые игры в обучении иностранным языкам http://www.profistart.ru

4. Конышева А.Б. Игровой метод в обучении иностранному языку, -Минск, 2006.

5. Копылова В.В. Методика проектной работы на уроках английского языка : метод.

пособие В.В. Копылова. - 2-е изд., стер. - М. : Дрофа, 2004. - 93 с.

http://www.profistart.ru/



26

6. Коряковцева Н.Ф. Теория обучения иностранным языкам. Продуктивные

образовательные технологии. – М: Академия, 2010. – 192 с.

7. Ниязова А.Е. Активизация обучения монологическому высказыванию с помощью

наглядной опоры / А.Е. Ниязова // Обучение иностранным языкам: [отв. ред. М.К. Колкова]-

СПб.: КАРО, 2003. - С. 113-123.

8. Полат Е.С. Метод проектов на уроках иностранного языка // Иностранные языки в

школе. 2000. № 2, 3.

ТҮЙІНДЕМЕ

Бұл мақалада шетел тілін оқытуда инновациялық технологияның алатын орны

жайлы айтылған. Заманауи технологияны қолданудың оқушылардың коммуникативтік

мәдениетін қалыптастыруда және шетел тілін үйренуде тиімділігі жайында жан жақты

түсіндірілген. Сонымен қатар ойын технологиясы және оның түрлері қарастырылған.

SUMMARY

This article deals with the role of innovational technology in teaching foreign languages.

Using of innovational technology in teaching, basis of pupil’s communicative culture and

advantage of learning foreign languages is explained. Also examined views of using some games

during the lesson and their profit.

УДК 372.65

Н 86

КОММУНИКАЦИЯ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗГІ ҚАҒИДАЛАРЫ ЖӘНЕ

МӘДЕНИАРАЛЫҚ КОММУНИКАЦИЯ ҚҰЗЫРЛЫЛЫҒЫ

Нұртаева А.Б. – магистр, аға оқытушы



Аннотация: Елімізде болып жатқан саяси, қоғамдық-экономикалық, әлеуметтік

салалардағы ғаламдық ӛзгерістер Қазақстанның білім беру саласына да зор әсерін тигізіп,

түрлі ӛзгерістер енгізіп, жаңа ғасыр тұлғасының моделін қалыптастырудың қажеттілігін

айқындалуда. Жаңа ғасырдың азаматы жан-жақты білімді, дүние жүзінің мәдени

жетістіктерімен білімдерін игерген, бірнеше тілдерде еркін сӛйлей алатын болуы керектігін,

халықаралық қатынастардың кеңеюінің нәтижесінде және халықаралық байланыстың даму

жағдайында әртүрлі тілде ақпарат алмасу кеңінен жолға қойылып отырғандығы

мәдениаралық қарым-қатынастың Қазақстан сияқты дамушы елдегі маңыздылығын

кӛрсетеді. Қазіргі кезде шетел тілін үйрену қарым-қатынас құралы ретінде сол тілде

сӛйлейтін халық мәдениетін үйренумен бірге жүру қажеттілігі анықталады.

Түйін сөздер: тәрбиелік компонент, мәдениет, дүнетаным, психология, коммуникация,

құзырлылық, антропология.

Қазіргі замандағы қоғамның талабына сай шет тілдерін оқып үйрену – адам білімінің

тек ағартушы – тәрбиелік компоненті ретінде ғана қарастырылып қоймай, адамның кәсіби

және тұлғалық тұрғыдан қоғамда лайықты орын алуға ұмтылысын да қарастырады.

Халықаралық қатынастардың кеңейуінің нәтижесінде және халықаралық байланыстың даму

жағдайында әртүрлі тілде ақпарат алмасу кеңінен жолға қойылып отырғандығы

мәдениетаралық коммуникацияның Қазақстан сияқты дамушы елдегі маңыздылығын

кӛрсетеді. Коммуникация адамдардың ӛзара түсінісуі, бір-біріне әсер етуі, ақпарат алмасу



27

кезінде негізгі қызмет атқарады. Коммуникация қатынас жасау, ой-пікір алмасу деген

мағынада қолданылып жүр [1].

Коммуникация немесе қатынас жасау дегеніміз қоғамдық субъектілердің (жеке

адамдардың, қоғамдық топтар мен таптардың т.б.) ӛзара байланысу және қатынасу процесі;

түрліше іс-әрекеттер, хабарлар мен тәжірибе, қабілеттілік пен дағды-шеберлік және сондай –

ақ ӛндіріс нәтижелерін алмасу; қоғам мен жеке адамның қалыптасуының және дамуының

қажетті де ең жалпы шарттарының бірі. Тіл мәдениетпен бір бүтін тұтастық құрып,

ажырамас бірлікте ӛмір сүреді: ол мәдениеттің ӛн бойында қалыптасып, оның дамуындағы

алғышарттардың міндетті түрдегі басқышы қызметін атқарады, ослайша қайсыбір уақытта

қандай да бір жерде ӛмір сүретін халық мәдениетінің маңызды бӛлігін құрайды.

Мәдениет жеке этносқа тән белгілі табиғи әлеуметтік ортаға сәйкес қалыптасқан

құбылыс екенін айта келе, академик Ә.Т. Қайдар ӛмір – тіршілік салты ортақ, ортақ

дүнетаным, ортақ психология сияқты, этносқа тән белгілердің бәрі сол этнос мәдениет

ниетінен кӛрініс табатынын, ал соның бәрін танып-білу құралы тіл екенін мәдениеттану

ғалымдарының тегіс мойындайтынына тағы бір оралады, ӛйткені «мәдениет» – жеке

адамның басына тән қасиеттерден басталып, бүкіл ұлттық тілді, ғасырлар бойы қалыптасқан

ұлттық сана, дүниетаным, салт-дәстүр, рухани – материалдық байлықтың бәрін түгел

қамтитын ӛте күрделі ұғым [1].

Мәдениет сӛзі түрік тілінен «medeniyet» деген сӛзден алынған болуы керек адамның

қолымен және ақыл ойымен жасалған дүниені білдіретін сӛз. Ал орыс тіліндегі «культура»

сӛзінің тӛркініне келсек, ол сӛз орыс тілінде XIX ғасырдың орта шенінде пайда болыпты.

Батыс Еуропалық авторлардың еңбектеріне қарағанда «культура» сӛзі XVIII ғасырдың

екінші жартысында Германияда қолданыла бастапты, ал мәліметтерге қарағанда ертедегі

Рим философы – Цицерон (біздің эрамызға дейінгі 1 ғасырда) культура души сӛз тіркесін

қолданыпты. Демек культура сӛзі ертедегі латын тілінен «culture» (ӛңдеу, тәрбиелеу деген

мағына береді) сӛзінен шыққан. Содан бері ол сӛз лексикалық жағынан түрліше ӛзгерістерге

ұшырап, қазіргі заманғы мағынасына жетіпті [2].

Сонымен мәдениет дегеніміз қоғамдық дамудың нәтижесі, қоғам ӛмірінің аса маңызды

бӛлігі. Міне осыдан келіп туындайтын мәдениаралық коммуникация қағидаларына сәйкес

шет тілін оқып – үйрену оқушыны сабақ барысында ұшырасатын жат әлемді жақсырақ

түсінуге, сол жат әлеммен ұшырасу нәтижесінде ӛз әлемін айқынырақ, дәлірек түсініп,

анығырақ білуге тӛселдіруі тиіс.

Адамның мәдениетаралық қарым-қатынасы тӛмендегідей үш жолмен іске асады:

1) әрбір адам ӛзі туып ӛскен тарихи дәуірдің мәдениетін игеру арқылы адам болады;

2) мәдени ортада мәдени байлықтардың бір иесі ретінде әрекет етеді; 3) белгілі бір дәрежеде

мәдениетті жасаушы. Күнделікті ӛмірде «мәдениет» ұғымы үш мағынада қолданылады.

Біріншіден, мәдениет – дегеніміз қоғам ӛмірінің белгілі бір саласы, олар мекемелер мен

ұйымдар түрінде ӛмір сүреді де, рухани байлықтарды ӛндірумен және таратумен

айналысады. (қоғамдар, клубтар, театрлар, мұражайлар т.б.) Екіншіден мәдениет дегеніміз

үлкен әлеуметтік топтарға, қауымдарға, халық пен ұлттарға тән (элитарлы мәдениет, орыс

мәдениеті, жастар мәдениеті т.б.) құндылықтар мен нормалардың жиынтығы. Үшіншіден

мәдениет дегеніміз адамның қандай да бір әрекетіндегі тұрмыс мәдениеті, «тәрбиелі және

білімді мәніндегі мәдениетті адам т.б.) жетістіктердің жоғары дәрежедегі кӛрінісі [2].

Мәдениет туралы қарапайым түсініктер оны кӛркем мәдениетке немесе адамдардың

білімділігі мен тәрбиелілігіне ұқсатады. Алайда «мәдениет» ұғымының аса кең тараған мәні

оны тарих дамуы барысында адам жасаған бейнелердің, нысандардың материалдық

заттардың жиынтығы ретінде түсіну. Осы түсіндіруде мәдениет дегеніміз адамзаттың барлық

жетістіктерінің қорытындысы сияқты, адам жасаған «екінші табиғат» сияқты немесе жабайы

табиғаттан ерекше нағыз адами әлемі. Кез келген мәдениеттің ядросы дәстүрлердің

кӛмегімен тарайтын идеялар мен ерекше құндылықтар. Осылайша, адам мәдениетін әртүрлі

жергілікті мәдениет құрайды, оларды таратушы халықтар. Әр халық ӛз алдына этникалық



28

қауымдастықтың формасында кӛрінеді немесе басқаша айтқанда этнология, жеке этнос деп

аталады. Кез келген мәдениеттің ӛзгешелігі оның әлемнің мәдени кӛрінісінде аяқталуы, ал

бірте-бірте сол мәдениеттің пайда болуы мен ӛмір сүруінде қалыптасады. Мәдени қарым-

қатынастың ең жоғары күрделі құралы тіл болып табылады. Мәдениетсіз тіл ӛмір сүре

алмайды. Тіл – адамзат ӛмір кӛріністері топтасқан сиқырлы айна. Тіл – мәдениет қазынасы.

Тіл – мәдениет қаруы. Тіл ӛмір сүріп отырған кезде сол елдің мәдениеті де ӛмір сүре береді

[3].

Басқа ұлт ӛкілдерін және олардың мәдениетін түсінуге ұмтылыс, мәдениеттер

арасындағы ұқсастықтар мен ерекшеліктерді анықтау адамзаттық мәдени және этикалық

әртүрлілігі барлық уақытта ӛмір сүріп келген. Оның синонимдері мәдени түйісу,

этникоаралық коммуникация және де мәдениетаралық интеракцияны түсіндіру.

Мамандардың басым кӛпшілігі мәдениетаралық коммуникация жайлы егер адамдар

әртүрлі мәдениеттің ӛкілдері болса және ӛз мәдениетіне жатпайтынның барлығын жат/бӛтен

деп қабылдаған жағдайда ғана мәдениетаралық коммуникация жайлы айтуға болады деп

санайды. Қарым-қатынас жасаушылар ӛз салт-дәстүрлеріне, әдет-ғұрыптарына, ӛздерін ұстай

білу тәртібіне жүгіну орнына бӛтен/жат ел ережелері мен күнделікті мінез-құлық тәртібімен

танысқан жағдайда қарым-қатынас мәдениетаралық болып табылады.

Мәдениетаралық коммуникация ұғымы бірінші рет Г.Трейгер және Э.Холлдың

жұмыстарында 1954 жылы тұжырымдалды. Бұл жұмыста мәдениетаралық коммуникация

адам ӛз қалауынша қоршаған ортаға мүмкіндігінше жақсы нәтижелі қалыптасу жайлы

тамаша мақсатқа негізделген. Содан бері зерттеушілер бұл феноменді теоретикалық

зерттеулерінде жеткілікті алға жылжытты. Шындығында егер түрлі мәдениет ӛкілдері

қарым-қатынас қандай да бір қиындыққа кездессе мәдени ерекшеліктерінің салдарынан бұл

күмәнсіз мәдениетаралық коммуникация болды. Бұл қиындықтар әртүрлі мәдениетте ойдан

шығу, иландыру, нандыру әрбір адамға тән табиғи ерекшеліктермен байланысты.

Мәдениетаралық коммуникация мәдени ерекшеліктерді айыра білу, жеке тұлғалар және

топтық ӛзара қатынас жасауға негізделген. Мәдениетаралық коммуникация термині

коммуникативті біліктіліктің әртүрлі жағдайында коммуникативті оқиғаның соңында

бейнелеуін білдіретін жағдайға жатады. Барлық деңгейдегі және мәдениетаралық

коммуникацияның жалпы сипаты, белгілері оның қатысушыларының мәдени

айырмашылығын сезінбеуі болып табылады. Қазіргі таңда мәдениетаралық коммуникация

саласындағы ғылыми зерттеулер осы айырмашылықтардың салдарынан зардап шеккен және

тілдік қызметтің айырмашылығына ұшыраған адам мінезін зерттеуде.

–Этникааралық коммуникация – бұл әртүрлі халықтың ӛкілдерін кӛз алдына келтіру

мақсатында қатынас. Ӛздерінің мәдени мұрасын этникалық топтар атадан балаға жеткізеді

соның арқасында үстемдік еткен мәдени ортада ӛз ерекшеліктерін сақтайды.

–Коммуникация әлеуметтік топтар мен кластар арасында, әлеуметтік топтар мен

кластардың әртүрлілігіне негізделген. Әлемде бірде-бір біркелкі әлеуметтік қоғам жоқ.

Адамдар арасындағы ерекшелік, айырмашылық олардың шығу тегіне, біліміне,

мамандығына, әлеуметтік жағдайына және т.б. байланысты.

–Қалалық және ауыл тұрғындарының арасындағы қарым-қатынас ауыл мен қала

ӛмірінің стил ӛзгешелігіне, жалпы білім деңгейіне, әртүрлі ӛмірлік философияға осы топ

ӛкілдерінің қатынас жағдайына қиындықтарға ұшырауына негізделген.

–Іскерлік мәдени коммуникация әрбір мекеме арнайы салт-дәстүр және ережелерге ие,

әртүрлі басқа жеке кәсіпорын ӛкілдерімен байланыс жасағанда корпоритивті мәдениетке

байланысты түсініспеушіліктер туындауы ықтимал [2].

Мәдениетаралық коммуникация термині әдебиетте XX ғасырдың 70-ші жылдарында

пайда болды. Л. Самовар және Р. Портердің кітабында мәдениетаралық коммуникацияға

анықтама берілген. Осы уақытта мәдениетаралық коммуникациялық қарым-қатынас кезінде

келең алған жайсыздық, түсініспеушілік негізі болған коммуникацияны зерттеу мақсатында

мәдениетаралық коммуникацияның ғылыми бағыттары қалыптаса бастады. Соның



29

салдарынан мәдениетаралық коммуникация аударма теориясы, шетел тілін оқыту,

салыстырмалы мәдениеттану, салыстырмалы прагматика т.б. салаларда кең тарала бастады

[3]. Мәдениетаралық коммуникация соғыстан кейінгі әлемнің практикалық сұраныстарынан

пайда болды. Практикалық сұраныс кӛптеген елдер мен аймақтардың экономикалық

дамуына экономикалық қызметтің осы жаһандануына байланысты, технологиядағы

революциялық ӛзгерістер салдарынан шықты. Соның нәтижесінде қоғамдық салада

ӛзгерістер қолдау тапты. Бірінші кезекте гуманитарлық және қоғамдық ғылымдарды орталық

еуропалық тәсілдерден постмодернистік бас тарту [3]. Әлемдік мәдениеттің әртүрлілігін

тану, оның ӛмір сүруінің әлсіздігін сезіну, дәстүрлі мәдениеттің жойылу қаупі бәрі сәйкес

пәндердің күрт дамуына алып келді, олар адамзат тарихындағы жаңа феномен – жер

халықтарының бір-біріне қызығушылығы. Коммуникация қарым-қатынас құзырлылығының

қандай типі конвенционалды түрде коммуникативті жағдайға әсер ететініне қарай

сипатталады, осыдан мәдениетаралық коммуникацияның түрлі функционалды аясы туралы

айтуға болады: жекетұлғааралық, әлеуметтік, кӛпшілік, топаралық, кәсіби, бұқаралық қарым-

қатынас және шағын топішілік қарым-қатынас (коммуникация). Мәдениетаралық

коммуникацияны зерттеу тӛмендегідей құбылыстармен ұғымдармен танысуға жағдай

жасайды. Қатысым коммуникация принциптері, мәдениеттің негізгі қызметі, қабылдау мен

комуникацияға мәдениеттің әсері, адам әрекетіне мдениет әсерін сипаттау кӛрсеткіштері [2].

Коммуникация теориясы мамандары қатынас кезінде 90% ақпарат тілдік емес құрамдар

кӛмегімен беріледі деп санайды. Ӛзін-ӛзі ұстау әдеп, ым, дене қозғалысы. Мәдениетаралық

құзырлылықтың дамуы қазіргі жағдайда аса ӛзекті болып тұр. Шетел тілдерін үйрену

кезінде не айтқанын дұрыс түсіну ғана емес, сондай-ақ сол тілде сӛйлеушінің әдеттегі тілдік

тәсілдерін игеру де ӛте маңызды. Мәдениетаралық құзырлылық ұғымын түсінуге тырысу

міндетті түрде сауатты қарым-қатынастың дағдыларын үйренуге вербалды деңгейде жағдай

жасайды.

Кез келген мәдениеттің ӛзгешелігі оның әлемнің мәдени кӛрінісінде аяқталуы, ол бірте-

бірте сол мәдениеттің пайда болуы мен ӛмір сүруінде қалыптасады. Әлемнің мәдени кӛрінісі

әртүрлі мәдениеттегі адамдардың ӛмірді ӛзінше қабылдауы, сезуі және сол туралы қобалжу

нәтижесі, осыған байланысты олар әлем туралы ӛз түсінігін, әлемнің қайталанбас бейнесін

жасайды. Әлемнің мәдени кӛрінісі дегеніміз ӛз мәдениетімен басқа халықтар мәдениетінің

құндылығы, нормалары, салт-дәстүрлері мен менталитеті туралы тиімді білім мен түсінік.

Бірде бір мәдениет ӛздігінен ӛмір сүрмейді. Ӛз ӛмірін сүру барысында ол үнемі ӛзінің

ӛткеліне, немесе басқа мәдениет тәжірбиесіне қайта оралып отырады. Басқа мәдениетке

оралу «мәдениеттің ӛзара әсері» деп аталады. Осы ӛзара әсерде анық дерек әртүрлі тілдердегі

мәдениеттің қатынасы болып табылады. Әр мәдениеті ӛз дамуында оның тасушы ӛзгеше

белгілер жүйесін құрайды. Белгілерді жасау адамға тән ерекшелік. Жануарларда бар белгілер

мен сигналдар сол тілдің ӛмір ерекшелігі мен мінез-құлқына байланысты. Бұл белгілерді

жануарлар арнайы жасаған жоқ, олар даму барысында пайда болды және генетикалық

беріледі «тек адам» ғана ӛз белгілерін саналы түрде жасайды, олар туғаннан пайда болған

жоқ, ӛйткені адам мәдениетінің ӛмір сүру формасы болып табылады. Алайда адамның осы

қабілеті басқа мәдениетті түсіну және қабылдау мәселесін жасайды. Ӛз тарихында адамзат

мінез-құлықтың орасан зор белгілерін жасаған, онсыз оның бірде-бір әрекеті жүзеге аспайды.

Адам үшін осы белгілерді игеру оның басқа адамдармен, және басқа мәдениеттермен

қатынасқа енуін білдіреді. Мысалы, амандасудың белгілі жүйесі бар: әртүрлі иілу, қол қысу,

иығынан қағу т.б. [2].

Мәдени антропологияда әртүрлі мәдениеттің ӛзара қатысы «мәдениетаралық

құзырлылық» деген атқа ие болды, ол әртүрлі формада жүзеге асатын, екі немесе одан да кӛп

мәдениеттердің және оның ӛкілдерінің арасындағы ауысуы болып табылады. Бұл ауысу

саясатта да, сондай-ақ тұрмыста, отбасында, формальды емес байланыстар да ӛтуі мүмкін.

Байланыстар мен қатынастар мәдениет арасында әртүрлі себептер нәтижесінде пайда болды,

оларды санамалау ӛте ұзақ болуы мүмкін. Қазіргі жағдайда мәдениетаралық қатынастардың



30

тез дамуы адам ӛмірінің әртүрлі аясында ӛтіп жатыр: туризмде, спортта, әскери

ынтымақтастықта, жеке байланыстарда т.б. соңғы жылдары ӛтіп жатқан әлемдік

масштабтағы әлеуметтік, саяси және экономикалық ӛзгерістер адам естіп кӛмеген

халықтардың миграциясына, олардың қоныс аударуына, араласуына және соқтығысуына

алып келді. Осы процестер нәтижесінде кӛптеген адамдар бұрын оларды ажыратып келген

мәдени кедергілерді аттап ӛтуде. Мәдениеттердің жаңа құбылыстары қалыптасып жатыр.

Ӛзінікі мен ӛзгенікі арасындағы шекара жойылуда [2]. Мәдениеттер аралығында едәуір

айырмашылықтар бар, қалай және қандай қатысымдық құрамдар басқа мәдениет ӛкілдері

(қатысымында) қарым-қатынас жасағанда пайдаланылады. Мысалы, Батыстың жеке

мәдениет ӛкілдері хабардың кӛбінесе мазмұнына немесе айтылғанына кӛңіл аударады,

алайда қалай айтылғанына қарамайды. Сондықтан олардың коммуникация жасауы әлсіз

дәрежеде контекске байланысты. Мұндай мәдениетке ақпарат алысудың когнитивті стилі

тән, ондайда сӛйлеу жылдамдығына, айтылымдардың логикасы мен ұғымдарды

пайдаланудың дәлдігіне едәуір талаптар қойылады. Коммуникацияның осындай түрі америка

мәдениетіне тән. Кӛптеген американдықтар күнделікті ӛмірде қысқа әңгімелесуді

пайдаланады: олар бір-біріне сұрақ қояды, оларға жауап күтеді. (Қал қалай? Тамаша күн,

солай ма? т.б.) [4].

Америка мәдениетінің индивидуализмі оларды анық әрі нұсқа сӛйлеуге, ӛз дәлелдерін

келтіру арқылы жауап реакция шақыру т.б. Керісінше, ұжымдық шығыс түрінде ақпарат

берген кезде адамдар кӛпшілік дәрежеде хабардың контексіне назар аударады, мысалы,

қатынас кіммен және қандай жағдайда ӛтеді соған қарайды. Бұл ерекшелік қатынастың

формасанына аса кӛп кӛңіл бӛлуден шығады, не айтылғаны емес, қалай айтылғанына мән

беріледі. Коммуникацияның осы негізінде шығыс мәдениеті жағдайында сӛйлеудің

жұмсақтығы және нақты еместігімен сипатталады, жақындатылған формалардың кӛптігімен

ерекшеленеді (мысалы: шығар, мүмкін т.с.с.) Сондықтан да жапондықтар іскерлік

қатынастарда әдетте әңгімені «бір тақырыптың айналасында» жүргізеді де, барлығы туралы

ұзақ талқылайды, тек негізгі зат туралы емес. Бұл стратегия оларға әріптестері туралы

кӛбірек білуге кӛмектеседі, негізгі тақырыпқа кӛшу үшін немесе қарсы тұру үшін ӛз

әріптесінің беделін түсіріп алмау керек. Мәдениетаралық коммуникация саласындағы

бақылаулар мен зерттеулердің үлкен саны мынадай тұжырымға әкеледі, оның мазмұны мен

формасы кӛпшілік жағдайда сол мәдениеттегі басым құндылықтарға, мінез, құлық,

белгілеріне тәуелді болады. Мәдениет пен қатысым байланысы кезінде бір-біріне де ӛзара

әсер етеді [3]. Мысалы, әр мәдениетте сыпайылық туралы ӛзіне тән түсінік болады. Кӛптеген

араб елдерінде іскер әріптестер арадағы жұмыс туралы сұрау егер сіз оның дәл жауап

беретініне сенімсіз болсаңыз сұрау ӛте әдепсіздік деп саналады. Американдық

мәдениетаралық коммуникация маманы Э.Холл «мәдениет – қарым-қатынас, ал қарым-

қатынас мәдениет деп дәлелдейді.» Осы дәлелден кейін кӛптеген батыс ғалымдары

мәдениетті негізінде адамзаттың мәдени құндығығы мен мӛлшері жатқан айсберг кейпінде

бейнелейді, ал адамның бір-бірімен қарым-қатынас кезеңіндегі мінезі оның шыңы болып

табылады. Әрбір адам қарым-қатынас жасай отырып мәдениетаралық коммуникацияға

бейімделеді және ӛз халқы мен мәдениетінің ӛкілі болып қалытасады. Сонымен

мәдениетаралық коммуникация негізінде шетел тілін оқыту кезеңінде мынадай қағйдаларды

ескерген жӛн:

– Оқушылардың тілін оқып жүрген елдегі ӛз құрбыларының ӛмір тәжірибесімен

танысуға мүмкіндік беретін тақырыптарды іріктеп оқыту.

– Шетел тілін оқыту арқылы ӛз мәдениетінің ерекшеліктерін, ӛзгешеліктерін, тіл

структурасын салыстыру тәсілін қолдана оқыту.

Мәдениетаралық коммуникация барысында мәдениетаралық қабілеттілік ӛте маңызды.

Мәдениетаралық қарым-қатынасқа дайындаудың кӛптеген факторлары бар. Мысалы:

мәдениетаралық тоғысу тренингтарын ұйымдастыру үлкен рӛл атқарады. Бастапқы сатыда

қатысушылар шындығында мәдениеттер арасындағы ерекшеліктердің бар екенін сезіну



31

қажет. Келесі сатыда қатысушылар осы мәдениетаралық ӛзгешеліктерді түсіну мақсатында

ақпараттармен қамтамасыз етіледі. Осы сияқты тренингтер мәдениетаралық

келіспеушіліктерді жою дағдыларын қалыптастыруға кӛмектеседі. Адамдар қарым-қатынас

кезінде мінез-құлқы қоршаған ортаға байланысты. Мысалы: қарым-қатынас жасай отырып

адам басқа ел ӛкілінің мәдениетінен хабардар болу жағдайында сол елге ойша саяхат

жасайды. Ол барлық шектеулерден шығып кете алады, себебі жат ел жайлы бар жаңалық

адамның ӛмірге деген кӛзқарасы мен ӛмірлік тәжірибесін кеңейте түседі. Белгілі бір ортада,

яғни аудиторияда, ресторан және офистерде адам ӛзін сол ортаға сай ұстай білгені жӛн.

адамның мінезінің түрлері әр мәдени ортада әрқалай. Мысалы: Мексикада әйелдер мен ерлер

шіркеуге бірге барып, сыйыну кезінде үнсіз қатар тұрады. Ал Иранда керісінше әйелдер мен

ерлер мешітке бірге бармайды. Атап ӛтілгендей әр ел мәдениетінің құндылығы сол ел

мәдениетінің дәл қазіргі кездегі даму барысынан кӛрінеді. Кӛз қимылы адамның кӛңіл күйі

мен сезім байлығын кӛрсете алады. Мысалы: белгілі бір кӛз қимылы әңгіменің басталуын

байқатады. Әңгіме кезінде ол ілтипаттың белгісін әңгімені жалғастыруда немесе жалпы

әңгімені доғаруды білдіреді. Ұзақ кӛз тоқтату алаңдаушылық, қорқыныш және жайсыздық

тудырады. Осыған қарамастан батыс мәдениетінде тік қарау қарым-қатынаста ӛте маңызды

болып саналады. Егер адам ӛзі әңгімелесіп отырған адамға қарамаған жағдайда,

айналадағылар оған сенімсіздікпен қарайды. Американдықтар қарым-қатынас кезінде ӛзіне

тік қарамаған адамға сенбейді. Америка әйелдері әңгімелесу, пікірлес, келісімшарт жасау

кезінде тік қарау сенімділік пен іскерлік белгісі деп таниды. Ал Азияда керісінше әйелдер

пікір алмасу кезінде басқа адамның кӛзіне әсіресе, таныс емес ер адамға тік қарауына рұқсат

етілмейді. Азия мәдениетінде адамға тік және ұзақ қарамау – адамды сыйлау белгісі [3].

Сонымен, шет тілін оқып үйрену нәтижесінде мәдениеттерді салыстыру, олардың

ұқсастықтары мен ерекшеліктерін анықтау қажет. Тіл, ойлау және мәдениеттің тығыз

байланыстылығы сондай, шетелге жиі іс-сапармен шығатын туристер, ғалымдар және

бизнесмендер шетел мәдени ерекшеліктеріне қалыптасу қажеттігін байқайды. Егер

американдықтар нені ойлағанын тікелей айтса, ол жапондықтар мен арабтар үшін олардың

әріптестері әлде қайда бір сұраққа жауап таба алмай қызарақтауы кешірілмейтін күнә.

Сондықтанда Жапонияда, сондай-ақ барлық араб елдерінде біреуге «жоқ» деп жауап беру

ӛте әдепсіздікке жатады. Егер адам шақыруды қабылдағысы келсе, ол ӛзінің жұмысы

кӛптігінен баратынын немесе бармайтынын білмейтінін айтады. Батыс та да осындай әдіс

арқылы нақты жауап беруден қашады, дегенмен онда нақты жауаптар күтіледі және беріледі.

Азия мәдениетінде сондай тікелей мінез-құлық қалыптастырудың үзілуіне әкеп соғады. Бірақ

тікелей Америка мәдениетінде басқа адамның физикалық кеңістігін айтуға тыйым салынған.

Мәдениет аралық коммникация кӛбіне бұл инкультурация барысында жүзеге асады, ол

бойынша адам қатысымдық белгінің бір формасында мәдениеттің нормалары мен

құндылықтарын меңгереді. Біз ӛз мәдениетімізді әртүрлі тәсілдермен зерттейміз, ол үшін

әртүрлі кӛзқарастарды пайдаланамыз. Мысалы, американдық балаға атасы егер біреумен

танысқан жағдайға оның қолын қысу керек деп түсіндіреді. Үнді баласы да әйелдері

күйеулерінен соң тамақ ішетін үйде тәрбиеленіп ӛз мәдениетін жасайды. Ерте кезден бастап

әр бала ӛз ана тілін игереді және ӛз мәдениетін меңгереді. Бұл үй ішінде коммуникацияның

вербалды немесе вербалды емес тәсілдері арқылы, жақын және таныс емес адамдармен

қатынасу кезінде ӛтеді. Күнделікті ӛмір практикасында адам ӛсу үшін ӛзін қоршаған әртүрлі

заттар мен құбылыстардың пайдасы мен зиянын, жақсылық пен жамандық, шындық пен

адасу, әділдік пен әділетсіздік тұрғысынан ӛзі анықтайды [4].

Түсінбестік жағдайдан шығып, мәдениетаралық байланыста жетістікке қол жеткізу

үшін әріптестің құндылық бағдар ерекшелігін білу керек. Осы білім оның мінез-құлқын,

мақсатын, ұмтылысын, тілегін алдын-ала білуге кӛмектеседі, ол тіпті таныс емес адамдармен

қатынаста табыс әкеледі. Қоғамдағы адам ӛмірі үнемі белгілі бір ержелерге байланысты және

оның ӛмір сүруінің едәуір бӛлігін құрайды. Осы ережелерге сәйкес, кез келген мәдениеттің

«жақсы» және «жаман» мінез-құлық туралы ӛз түсінігі бар.



32


1. Құдайбергенева К.С. Құзырлылық амалының негізгі ұғымдары. Алматы-2007.

2. Hymes D. Models of Interaction of Languages and Social life. 2004

3. Верещагин Е.М. Лингвострановедение и принципы коммуникативности.-1983. М.

4. «Нәтижеге бағытталған білім беруде жеке тұлға қалыптастырудағы мұғалім ролі»

тақырыбындағы педагогикалық оқу материалдары. Ӛскемен, 2006.

РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются теории коммуникации и межкультурной коммуникативной

компетенции. А также обучение английскому языку используя элементы культуры и

разнообразные способы сравнения языковых структур.

SUMMARY

This article deals with the theory of communication and intercultural communicative

competence. Also teaching English using elements of culture and different methods of comparing

language structure.

УДК 372.881.1

С 31

ШЕТЕЛ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІНІҢ НЕГІЗДЕРІ

Сейдакова А.Е. - магистр, аға оқытушы



Аннотация: Болашақ шетел тілі пәнінің оқытушыларына арналған оқу пәні ретінде

шетел тілін оқыту әдістемесінің пәндік саласы шетел тілін меңгеру заңдылықтарын ғылыми

тұрғыдан негіздеуге үйрету болса, нысаны – шетел тілі болып анықталады. Әлеуметтік-

мәдени тұрғыдан негіздеусіз шетел тілін меңгеруді нысан ретінде алға қою формалды

конструкт болғандықтан және ол мәдениетке тән арнайы категория болып

табылмағандықтан білім берудің (шеттілдік білім) зерттеудің пәнаралық – кешендік нысаны

болып кӛрсетілуі – тарихи тұрғыдан негізделген жағдаят екені аян.

Түйін сөздер: әдістеме, әлеуметтік-мәдени, пәнаралық, парадигма, қатысымдық әдіс,

лингвистика, нысандық-пәндік саласы.

«Әдістеме» термині оқу пәні ретінде ғылыми-практикалық негіздер мен білімді

меңгеру заңдылықтарын зерттейтін педагогика ғылымының теориялық тұрғыдан қолданбалы

аспекті ретінде қарастырылады.

Шетел тілін оқыту әдістемесі шетел тілін практикалық тұрғыдан меңгеруге

бағыттайтын ғылыми сала ретінде кӛрсетіледі, сонымен бірге оның тұжырымында

«оқытудың ғылыми тұрғыдан негізделген мақсаттары мен мазмұны» пәннің ғылыми

тұрғыдан қолданбалы саласы ретінде анықталады [1, 49], сондай-ақ ол шетел тілін оқытудың

тиімді әдістерін жасаумен шұғылданатын сала ретінде сипатталады [2, 5-7]. Болашақ шетел

тілі пәнінің оқытушыларына арналған оқу пәні ретінде шетел тілін оқыту әдістемесінің

пәндік саласы шетел тілін меңгеру заңдылықтарын ғылыми тұрғыдан негіздеуге үйрету

болса, нысаны – шетел тілі болып анықталады. Жүздеген жылдар бойы әлеуметтік-мәдени

тұрғыдан негіздеусіз шетел тілін меңгеруді нысан ретінде алға қою формалды конструкт

болғандықтан және ол мәдениетке тән арнайы категория болып табылмағандықтан білім

берудің (шеттілдік білім) зерттеудің пәнаралық – кешендік нысаны болып кӛрсетілуі –

тарихи тұрғыдан негізделген жағдаят екені аян.



33

Білім беру сапасына қойылатын әлеуметтік талап білім беру туғызып, шетел тілін

оқытуда қоғамның құбылмалы сұраныстарына жауап бере алатын білім берудің жаңа

әдіснамасын табу қажеттігін кӛрсетеді. Жаһандану кезеңі, ӛзара тығыз байланысты қоғамдар,

халықаралық қарым-қытынас құралы болып табылатын шетел тілінің әлеуметтік тұрғыдан

құндылығының артуы, тілдің қазіргі маманның кәсіби компетенциясының басты кӛрсеткіші

ретінде кӛрініс табуына әкелді.

Қоғамдағы «тіл» статусын қайта қарау, оның оқу пәні ретіндегі түсініктемелеріне

тереңірек үңілу оқу және зерттеу нысанын ӛзгерту қажеттігін кӛрсетеді. Біздің

жағдайымызда, жеке ғылыми бағыт болып табылатын білім беру саласының құрамдас бӛлігі

болып шеттілдік білім беру анықталар болса, оның ғылыми тұрғыдан дамуының қазіргі

деңгейіне сәйкес келетін бӛлігі ретінде шетел тілі кӛрсетіледі.

Соған сәйкес, тілдік білім беру кӛпаспектілі және кешенді біртұтас ретінде негізделеді

және ол тұлғаны оқыту және тәрбиелеу арқылы қалыптастыруды кӛрсететін педагогикалық

категория ретінде танылады. Осыған байланысты, шетел тілін оқыту ғылыми негізге

сүйенген жеке білім беру парадигма ретінде келесідей құрылымда кӛрініс табылуы тиіс:

1) ӛзінің жеке әдіснамасы бар; 2) ӛзіне тән сипаттамалары бар; 3) ғылыми таным мен

зерттеулерде бір жүйеге негізделген; 4) бірыңғай теориялық тұғырнамасы бар; 5) ӛз

категорияларымен ұғымдары бар.

Тілдік білім беру жүйесі, кез келген жүйе секілді белгілі бір алға қойылған мақсаттар

мен жоспарланған нәтижелерге жету үшін қызмет етеді, ол біздің жағдайымызда шеттілдік

білім беру жүйесін анықтауды талап етеді.

Сондықтан шетел тілін уақыт талабы қойып отырған шеттілдік білім берудің бірыңғай

жүйесі ретінде зерттеу мен меңгеру нысаны ретінде қарастыру қажеттілігі туындап отыр.

Олай болса, қазіргі шеттілдік білім беру теориясының даму сатысына шолу жасайық.

Шеттілдік білім беруді жеке ғылыми білім беру жүйесінде алып қарастыру оның даму

үстіндегі ғылыми зерттеудің нысаны ретінде кӛрінуіне мүмкіндік жасайды және ол бүгінгі

күн тәртібіне шешімін табуға қажетті мәселелерді алға қояды.

Білім берудің кез келген жүйесі ғылыми теория және қолданбалы дидактика тарапынан

алғанда оқыту әдістемесіне сүйенеді, ол дәстүрлі ұғымда тӛмендегідей сипатқа ие болады: 1)

оқытудың жүйесін, әдіс-тәсілдерін, құралын, заңдылықтары және мақсаттары мен мазмұнын

зерттейтін ғылым ретінде [3,9]; 2) белгілі бір оқу пәні заңдылықтарын зерттейтін педагогика

ғылымының саласы ретінде [4,6]; 3) кез келген ғылымға тән ӛз жеке заңдылықтары мен

зерттеу әдістері бар ӛз бетінше педагогика ғылымы, атап айтар болсақ теориялық базасы,

зерттеу болжамдарының дұрыстығын тексеруге мүмкіндік беретін тәжірибелік алаңқайлары,

сондай-ақ оқу жағдаятында меңгеру нысаны болып табылатын шетел тілінің мәнін

анықтайтын зерттеу нысандары бар [5,16]; 4) әдістеменің екі жүйе тоғысында кӛрініс

табатын барлық пәндік нысандық саласын қорытындылайтын шетел тілін оқыту жүйесі

ретінде; 5) шетел тіліндегі сӛз әрекетінің түрлерін меңгеруге бағытталған оқытушы мен

студент әрекетінің негізін қалайтын шетел тілін оқыту және меңгеру ғылымы ретінде [6,5]; 6)

шетел тілін оқыту үрдісінің заңдылықтары мен ерекшеліктерін зерттейтін ғылым ретінде,

шетел тіліндегі ақпарат кӛздері негізінде оқыту әдісі, құралы, мақсаттары мен мазмұнын

зерттейтін ғылым ретінде [7,163]; 7) оқыту мақсаттары мен мазмұнын ғылыми тұрғыдан

негіздеу – зерттеу пәні болып табылатын, сондай-ақ қойылған мақсаттарға сәйкес оқыту

мазмұны мен шартын ескере отырып оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін ғылыми тұрғыдан

жасайтын теориялық және қолданбалы ғылым ретінде [8,49].

Шетел тілін оқыту әдістемесі қазіргі түсіндірмеге дейін ӛзінің даму сатысында ХХ-

ғасырдың 30-жылдарында 1) салыстырмалы тіл білімінің практикалық бӛлімі; 2) қолданбалы

тіл білімі ретінде сипатталса; 3) бір кездерде ол ӛзіне тән заңдылықтары жоқ деп аталатын ӛз

бетінше жеке ғылым ретінде қарастырылмады; 4) одан кейінгі кезде қолданбалы психология

ретінде танылды, тек 50-жылдары әдістеме педагогика ғылымының бір саласы ретінде;



34

5) содан біршама уақыттардан соң ӛзіне тән заңдылықтары, мақсаты мен мазмұны және т.б

педагогика ғылымы ретінде таныла бастады.

Шетел тілін оқыту әдістемесінің ғылыми тұрғыдан дербестігімен статусына байласты

анықтамалар осы даулы теориялық-әдіснамалық мәселедегі ӛз кӛзқарасымызды анықтауда

қажет болмақ.

Шетел тілін оқыту әдістемесінің педагогика ғылымының құрамына енетінін тануда

ғалымдар ортақ пікірде, дегенмен кейбір ғалымдар оны ӛз бетінше дербес ғылым деп

кӛрсетеді. Кӛп жағдайда ғалымдар әдістемесінің нысандық-пәндік саласы мен ғылыми-

қолданбалы құрылымының құрамдас бӛліктерін анықтауда түрлі пікірлер білдіреді. Шетел

тілін оқыту әдістемесінің зерттеу нысаны ретінде технологиялылығы, қолданбалы нәтижелігі

және бағыттылығы, кӛпсалалылығы мен басқа пәндермен тығыз байланысы:

– бір жағынан оның оқу пәні ретінде функционалды сипаттамасын ғылыми нысан

ретінде басқа категориялы ерекшеліктермен алмасуын негіздейді;

– екінші жағынан ол әдістеменің дамуындағы ішкі жүйе мен жүйе аралық

механизмдерін, жеке лингводидактикаға тән тар кӛлемнен шығып, дербес ғылыми сала

ретінде бекітілуіне мүмкіндік береді.

Жалпы бұл айтылғандар шетел тілін оқыту әдістемесінің шетел тілдерін оқыту

теориясы мен практикасындағы мәліметтер жиынтығын кӛрсететін оқу пәні ретінде кең

танылғанын дәлелдейді. Ал оның жеке ғылыми сала ретінде танылуы, біріншіден, оның

ғылым екенін дәлелдейтін барлық сипаттамалар мен талаптардан кӛрінсе, екіншіден, тілді

меңгеру үрдісін зерттеп, оны үйретудің тиімді технологиясын жасайтын дербес ғылым

ретінде танылғанына байланысты болып табылады.

Кей аралықтарда, шетел тілін оқыту әдістемесі шетел тілін оқыту технологиялары мен

оқытудың қазіргі әдістерінің жиынтығымен айналысатын қолданбалы дидактикалық пән

ретінде анықталады.

Шетел тілін оқыту әдістемесінің ғылыми-теориялық қалпын анықтау мәселесіндегі дау

мен жеке әдістемелік ғылыми тұғырнаманы шетел тілін оқыту әдістемесінің барлық пәндік-

нысандық және ғылыми-практикалық саласын ғылыми-педагогикалық парадигма ретінде

іздеу қажеттілігінен туындап отыр және ол бүгінде вербалды қатысым мен халықаралық

қарым-қатынастың белсенділігінің ұлтаралық қажеттілігі маңызды болып отырған кезде

ӛзекті болмақ.

«Әдістеме» ұғымының дидактикалық-функциональды құрылымындағы жетекші

қолданбалы құрамдас бӛлігі «әдістеменің» ғылыми-теориялық қалпын анықтауда күмән мен

ғылыми тұрғыдан дау туғызудың кӛзі болды. ХХ ғ. 60-ж әдістемені кез-келген басқа

ғылымның құрамына енгізуге деген ниеттің болуы оның дамуын тежеді.

ХХ ғ. бірінші жартысында-ақ шетел тілін оқыту әдістемесі қолданбалы лингвистика

ретінде анықталды, ол шетел тілін оқыту әдістемесінің лингвистикалық негіздерін жасауға

мүмкіндік береді. Лингвистикалық тұрғыдан талдау әдісі ретінде түсіндірілген саналылық

үрдісінің басым орын алуымен шетел тілін оқыту үрдісін ұйымдастыруда және аударма екі

тілдегі бірліктерді салыстыру, материалды игеруді жаттап алу арқылы жүзеге асыру шетел

тілін оқытудың грамматикалық-аударма әдісіне тән сипаттамалар болып табылады.

30-40ж. шетел тілін оқыту әдістемесін қолданбалы лингвистика ретінде сипаттауда

ғылыми пікірталас алаңқайында әдістеме, қолданбалы дидактика деген ғылыми кӛзқарас

пайда болады. Ол аталған екі ұғымның жалпы және жеке дидактикамен ортақ жайттары

кӛптігінен деп түсіндіріледі. Мұндай кӛзқарас ХХ ғ. 60-ж ғалымдардың еңбектерінде де

байқалады.

Сӛз психологиясын, сӛз тудыру механизмдерін зерттеп білу, адам психофизиологиясы

функциясының дамуы аталған ұғымдардың әдістеме ғылымының дамуына тиімді әсерін

тигізіп қана қоймай әдістемені психологияның меншігіне жүктеді. Шетел тілін оқыту

әдістемесін қолданбалы психология ретінде сипаттауда танымал психолог Б.В.Беляевтың

пікірінше, шетел тілін оқыту әдістері тіл үйренушінің жеке психологиялық ерекшеліктеріне



35

негізделіп анықталады деп кӛрсетіледі, соның негізінде ғалым оқытудың саналы-

практикалық әдісі тұжырымдамасын жасап шығарды. Аталған кӛзқарас біршама уақыт ӛз

үстемдігін жоймайды. ХХ ғ. 50 ж. отандық педагогикада Л.В.Щербаның шетел тілін оқыту

әдістемесін қолданбалы лингвистика деп кӛрсетуі ӛз жалғасын тапты. Бұл кезеңде тілді оқып

үйренуде жүйелі-құрылымдық әдіс кең тарала бастады. Ол шетел тілін оқытуды тұтас бір

тілдік жүйе ретінде кӛрсетті. Мұнда грамматикалық үлгілеу, парадигматикалық ӛзгеру

бойынша тасымалдау жаттығулары басым болды, грамматикалық ядролық

конструкцияларды таңдау, оқыту бірліктері ретінде сӛйлем түрлері мен үлгі сӛйлемдерді

таңдау, оқу материалдарының практикалық сабақтарда қолданылуында билингвизм және

интерференция туралы білімнің әсері, яғни құрылымдық лингвистика мен лингвистикалық

жүйелілік шетел тілін оқытуда кеңінен орын алды.

60 ж. дейін лингвистикалық жүйелілік туралы пікір шетел тілін оқыту тәжірибесінде

шетел тіліне оқытудың деңгейлік үлгісі ретінде берік қалыптасты және тілдік жүйе мен оны

жүзеге асыру оқытудың нысаны ретінде алдыңғы қатарға шықты.

60 ж. ортасы шетел тілін оқыту әдістерінің қалыптасуындағы үлкен ӛзгеріс кезеңі

болып танылады. Бұл кезеңге шетел тілін оқыту әдістемесін білімнің педагогикалық саласы

ретінде анықтау туралы пікірлер жатады. Саналы-практикалық әдіс шеңберінде айтарлықтай

ӛзгерістер орын алады:

– шетел тілін оқытудың лингвистикалық негіздерінен психологиялық әрекеттік

теорияға бағыт таңдалып алынды;

– шетел тіліне оқытуды практикалық тұрғыдан жүзеге асыру басты орынға ие болды,

тілдік үлгі оқытудың бірлігі ретінде сипатталады;

– психолингвистикалық негізге сүйенген әдістеме тілдік сӛздік дағдыларды

қалыптастырудың алгоритмдік үлгісіне ие болды.

Білім беру мақсаттары сӛз әрекеттерінің процессуалдық-әрекеттік қабілетіне ӛзгеріп

жатса да, репродуктивтік сӛзде және берілген тілдік актілерде қолданылатын тілдік дағдылар

қол жеткізілген нәтижелер ретінде сипатталады.

Шетел тілін оқыту әдістемесі лингвистердің тілді оқшауланған жүйе ретінде емес, адам

қарым-қатынасының құралы ретінде қарастыруына негізделді. Ӛткен ғасырдың 7080 ж.

халықаралық байланыстардың артуына байланысты шетел тілін практикалық тұрғыдан

шынайы меңгеру туралы туындаған әлеуметтік сұранысы шетел тілін оқытуда белсенді,

қатысымдылыққа бағдарланған әдіс-тәсілдерді іздеу қажеттігін кӛрсетті.

Лингводидактиктер атап кӛрсеткендей, шетел тілі ӛткен ғасырдың 80 ж. кӛп

компонеттік құрылым ретінде танылды. Шетел тілін меңгеру нысаны ретінде келесідей

компетенциялар қатары ұсынылды: лингвистикалық, қатысымдық, этномәдени,

лингвоелтанымдық және т.б. Ол әдістеме алдына ӛзекті мәселені қоя білді, яғни қатысымдық

деген ұғымды кӛрсететін оқыту мазмұнының біртұтастығын және біртектілігін оның

құрамдас бӛліктерінің дискреттілігін жеңе білу, оқыту, оқыту мазмұны мен оқыту бірлігіне

сәйкес ұғымдарды анықтау қажет болды. Осылайша әрекеттік әдістің басымдылығында

шетел тілін оқытудағы қатысымдық әдіс қатысымдылыққа негізделген дидактикалық жүйе

ретінде емес қатысымдылыққа бағдарланған әдіс ретінде қарастырылды.

Вербалды қатысымның жаңа ракурстарын объективтік түрде белгілейтін, осы

құбылыстың сан қырлылығын ашып кӛрсететін, сонымен бірге шетел тілін оқыту

әдістемесінің ғылым ретінде алдыға қойған міндеттерін жоғары деңгейге алып шығатын

салааралық ғылыми мәліметтерді талдау маңызды орынға шықты.

Бірінші мәселелер жиынтығын вербалды қарым-қатынастың функционалды-мазмұндық

құрылымы құрайды:

– тілдік қарым-қатыныстың функционалды аспектісін анықтау мәселесі қатысымды

объективтік әлеуметтік үрдіс ретінде қарауды қажет етеді, ол осы үрдіс ауқымында тілдік

және вербалдық қарым-қатыныстың негізгі функцияларын жүзеге асыруды мақсат тұтады.

Соған сәйкес:



36

– адамдардың тілдік қарым-қатыныс әрекетінде ақпарат алу, оны сақтай білу

ақпараттармен алмасуды қамтамасыз ететін функционалды жүйе ретінде ұғындырылатын

вербалды қатысымның функционалды аспектін анықтау қажет болды;

– функция ұғымы, оның қандай мақсатқа арналғандығын анықтауды қажет етеді, ол

вербалды қатысым функциясын адамның қоғамда ӛмір сүру әрекетінің әдістері ретінде

қабылдауды яғни вербалдық қатысымның әлеуметтік мақсатқа бағытталғандығын алдыңғы

қатарға шығарады;

– вербалды қатысымның әлеуметтік және қоғамдық сипатын зерттеу оны жүзеге

асыруды қоғамдық қарым-қатынасты әрекеттің белгілі бір формасы ретінде басты назарға

алу қоғам мен әлеуметтануды зерттеудің қажеттігін кӛрсетеді;

– сӛз бен әрекеттің генетикалық және функционалды байланыс деңгейін адамның

жоғары психикалық қызметі болып табылатын тілдік және қатысымдық қабілетін

қалыптастыратын сӛз әрекеті түрлері мен сӛз тудыру әрекетінің мәселелерін зерттеу тілдік

қарым-қатынастың психологиялық теориясын кӛрсететін психологиядағы талдауда

әдіснамалық кестенің бар екенін дәлелдейді.

Шетел тілі пәнінің міндеті - коммуникация жүйесін қалыптастырып, тілдің қатынас

құралдарын меңгеру. Тіл пәндерінің жоғарыда аталған алғашқы екі топтан ерекшелігі: мұнда

тіл туралы білім ӛздігінен маңызды емес, жаңа хабарламаның, басқа саладан жаңа білім

алуды қамтамасыз ететін іскерліктер мен дағдылардың маңызы зор. Үшінші топ пәндерінен

тіл пәндерінің негізгі айырмашылығы сол, онда қалыптастырылатын сӛз іскерліктері мен

дағдылары дене еңбегіне емес, ой еңбегіне тән іскерліктер мен дағдылар.


1. Гальскова Н.Д. Современная методика обучения иностранным языкам. Пос. Для

учителя. – М.:АРКТИ.2003.-49 б.

2. Гез Н.И., М.В.Ляховицкий, А.А.Миролюбов және т.б. Методика обучения

иностранным языкам в средней школе.-М.: Высшая школа, 1982, с.7;М.К.Бородулина,

А.Л.Карлин. Обучения иностранному языку как специальность. М.:Высшая школа, 1975, с.5.

3. Климентенко А.А., Миролюбов А.А. Теоритические основы методики обучения

иностранным языкам в средней школе. –М.: Педагогика, 1981.-9 б.

4. Щукин А.Н. Обучения иностранному языку: теория и практика.-м.:

Филоматис,2007,С.6.

5. Фокина Г.В. Методика преподавания иностранного языка. –М.: Высшее

оброзование, 2000, С.16.

6. Т Бородулина М.К. Обучения иностранному языку как специальность. –М.:

Высшая школа, 1975.-5б.

7. С.С.Құнанбаева. Қазіргі шеттілдік білім берудің теориясы мен практикасы. Алматы

2011,163 бет.

8. Гальскова Н.Д.Современная методика обучения. Пос. для учителя М.: АРКТИ.

2003, 49 б.

РЕЗЮМЕ

В данной статье рассматриваются основы методики обучения иностранному языку и

методы обучения иностранному языку как отрасль, направленная на практическое освоение

иностранного языка.

SUMMARY

The article deals with the basis methods of teaching foreign languages and methods for

learning the language as the branch oriented practical learning of language.



37

УДК 41

С31

ШЕТЕЛ ТІЛІН ОҚЫТУДА ТАҢБАЛЫҚ - СИМВОЛДЫҚ КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАРДЫ

ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ

Сейтимова Ж.И. – магистр, оқытушы



Аннотация: Тұлғаға-бағдарланған іс-әрекеттік тәсіл білім берудің жетекші

парадигмасы болып саналады. Сол себепті білім берудің барлық деңгейлерінде оқытудың

әдістемелік мәселелерін жаңа тұрғыдан қарастыру, бүгінгі таңда білім беру саласының басты

мақсаттарының бірі болып отыр. Осы мақалада таңбалық-символдық кӛрнекі құралдарды

оқыту үдерісінде пайдаланудың тиімділігі психологиялық-педагогикалық тұрғыдан

қарастырылып, шетел тілін оқытуда таңбалық-символдық кӛрнекі құралдарды пайдаланудың

тиімді екеніне кӛз жеткіземіз.

Түйін сөздер: сындарлы ойлау, таңбалы-символдық, динамика, мнемоникон, визуалды

білім.

Тұлғаға-бағдарланған іс-әрекеттік тәсіл білім берудің жетекші парадигмасы ретінде

білім берудің барлық деңгейлерінде оқытудың әдістемелік мәселелерін жаңаша қарастыруды

талап етеді. Қазіргі жағдайда білім деңгейі алған білімнің кӛлемімен анықталмайды, сол

білімнің негізінде әртүрлі мәселелерді шеше алу қабілеттіліктерімен ӛлшенеді. Демек,

оқушылардың пән бойынша алған білімді ӛмір тәжірибесінде пайдалана алу қабілеттеріне

кӛңіл аударуға басымдық береді.

Еліміздің білім беру жүйесін жетілдіруде кӛзделіп отырған мақсаттардың ең негізгісі –

әрбір жеке тұлғаға білім алудың ӛмірлік жолын еркін таңдауына мүмкіндік туғызу.

Сындарлы ойлайтын, ӛз мүмкіндіктеріне сенімді әр түрлі әлеуметтік және ӛндірістік

проблемаларды ӛз бетінше шешуге қабілетті тұлғаны дайындау үшін оқытудың сапасын

жетілдіру аса маңызды мәселе болып табылады. Осы мақсатта білім негіздерін ӛз еркімен

үйренетін, іс-әрекет мақсатын, міндетін, түрін, тәсілін, жағдайын ӛзінше түсініп, алған

білімін ӛмірде қолдана алатындай жағдайға оқушыны жеткізуіміз керек. Оқытудың ұтымды

технологиясын пайдалану арқылы шәкірттің тұлғалық болмысын дамытуға мүмкіндік туады.

Бүгінгі күні білім сапасы үлкен мәселе болып тұрғаны шындық. Білім сапасы –

мұғалімдер жұмысының кӛрсеткіші және мұның бәрі пәндік олимпиададан, ғылыми жоба

жарыстарынан кӛрініс табады. Осы жерде ұлтымыздың ұлы ұстазы Ахмет Байтұрсыновтың

«Ең әуелі мектепке керегі – білімді, педагогика, методикадан хабардар, оқыта білетін

мұғалім. Екінші, кӛрнекі құралдар, құралсыз іс істелмейді» деген сӛзі ойға оралады. Бұл

ӛткен ғасырдың басында айтылғанымен, жүз жыл ӛтсе де бүгінгі білім беру жүйесінің бағыт-

бағдары іспеттес.

Н.Ә.Назарбаев «Интеллектуалды ұлт – 2020» жобасында қазіргі заманғы білім берудің

болашақтағы міндеттерін атай келе, жас қазақстандықтар бастапқы интеллектуалдық

әлеуетпен және терең ақылмен, шексіз қызығушылықпен және ӛмірлік күш-қуатпен

ерекшеленуге тиіс деген [1]. Бұл міндеттерді жүзеге асыруда жаңа білім беру жүйесінің орта

буын сатысында оқыту үдерісін ұйымдастыру базалық білім, білік, дағдылар, жалпы

адамзаттық құндылықтар негізінде ағылшын тілін тиімді әдіс-тәсілдер арқылы оқытуды

қажет етеді. Сонымен қатар Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың биылғы жылғы Қазақстан халқына

жолдауында қазіргі заманғы қазақстандықтардың үш тілді білуі дербес табыстылығының

міндетті шарты екендігін ерекше атап ӛтті. Олай болса жалпы орта білім беретін мектептерде

ағылшын тілін меңгертуде тиімді тәсілдердің бірі – таңбалы-символдық көрнекі құралдарды

пайдалану басым бағыттардың бірі болып табылады.



38

Тәуелсіз Қазақстан ӛркениет жолында. Ӛркениеттілік мүлде басқа құндылықтар

жүйесін құрады. Ӛркениетті дамудан білім беру жүйесінің бәсекеге бағытталып жаңаруы,

оқу – тәрбие үдерісін жаңарту қажеттілігі және оның салалары ретінде, мазмұн

құндылығының артуы туындайды.

Жас ұрпақтың бойына білімді таңбалық-символдық кӛрнекіліктер арқылы сіңіру,

оқушылардың білім сапасын арттырып қана қоймай, есте сақтау қабілетінің жақсаруына,

білімді жылдам игеруіне кӛмектеседі. Бүгінгі күнде педагогика ғылымында «визуалды білім»

деген термин пайда болып, ол дәстүрлі үйреншікті кӛрнекілік құралдарды ығыстырып

шығаруда. XXI ғасырдың жас ұрпағы символдар, таңбалар сияқты шағын ұғымдарды

пайдалануды жақсы білуі керек [2].

Таңба ұғымына кӛз жүгіртер болсақ оның тарихы сонау ежелден бастау алған. Жалпы

адамзаттың ӛмір сүру тарихын алып қарайтын болсақ, таңба ұғымына қатысты кӛптеген

мәліметтерді кездестіреміз. Мысал келтіретін болсақ, Ежелгі Грекия мен Қытай елдерінде

«есте сақтау ӛнері» яғни «мнемоникон» деп аталатын ӛнер пайда болып, сол дәуірдегі

адамдар, адамның есте сақтау қабілетін жақсарту, естің сыйымдылығын арттыру сияқты

мәселелерге баса назар аударып, сол ӛнерді дамыта түскен. Ал бұл ӛнер тікелей таңба,

символ деген ұғымдармен байланысты болып, таңбалық-символдық кӛрнекіліктің дамуына

белгілі бір үлесін қосқан.

Қазақ халқының ӛткен ӛміріне кӛз жүгіртер болсақ «таңба», «символ» деген

ұғымдарды біздің ата – бабаларымыз сонау жаугершілік замандарда пайдаланып кӛптеген

мәліметтерді тасқа ойып қалдырып отырған. Бұл ата-бабамыздан қалған нышан

болғандықтан ол баланың бойында ерте жастан қалыптасады. Қазақ жеріндегі ең алғаш рет

тасқа салынған суреттер туралы мәліметтерді берген ғалым-хорезмдік Әбурайхан әл-Беруни

болып саналады. Бұдан басқа Ш.Уәлиханов, В.В. Радлов, И.Т. Пасловский деген атақты

ғалымдар қазақ жеріндегі тасқа салынған суреттер туралы кӛптеген мәліметтер қалдырып

кеткен. Айта кететін болсақ Ш.Уәлиханов ӛз еңбектерін суреттер арқылы беріп, түсіндіруге

тырысты [3].

Бүгінгі күнде оқу үрдісінде кӛрнекі құралдар тек кӛмекші құрал ретінде пайдаланылып,

оның оқушылар білім сапасын арттыру мүмкіндігіне кӛп мән берілмеген. Таңбалық –

символдық кӛрнекіліктерді тереңінен зерттейтін болсақ, оның оқушылар білімін

арттырудағы мүмкіндігі ӛте зор. Жалпы таңбалар «кӛмекші таңбалар» және «тілдік

таңбалар» болып екіге бӛлінеді. Тілдік таңбаларға тілдік бірліктер жатса, кӛмекші

таңбалардың ӛзі мынадай түрге бӛлінеді:

1. Графикалық таңбалар-математика, химия сабақтарында қолданылады.

2. Акустикалық таңбалар-музыкалық аспаптар таңбалары.

3. Заттық таңбалар-жол бойының таңбалары, әскери белгілер.

4. Ақша таңбалары-әр елдің ақша бірліктері.

5. Сәулелік таңбалар-жарық арқылы берілген белгілер.

6. Ымдау, нұсқау таңбалары-дене қимылдары.

Таңба, символ деген ұғымдарға анықтама берер болсақ, «символ» грекше «simbolon»

таңба, белгі деген мағынаны білдіреді. Ал «таңба дегеніміз ӛзіне ешқандай қатысы жоқ басқа

бір мазмұнды білдіретін шартты бейне»-деп сипатталған. «Таңбалық-символдық көрнекілік»

терминін Ю.С.Степановтың түсінігі бойынша «қоршаған ортаны танып білу үрдісіне кызмет

етіп, ең әуелі кӛру мүшесі арқылы (визуалды) қабылданатын барлық таңбалар мен

символдардың жиынтығы» деп түсіндірілген. Белгілі педагог ғалым В.И.Евдокимовтың

берген анықтамасы бойынша кӛрнекі құрал дегеніміз «оқыту барысында қабілеттілікке түрлі

құбылыстар мен үрдістерді таныстыруға мүмкіндік жасайтын арнайы таңдап алынған заттар

мен құрастырмалар». Психологиялық, педагогикалық әдебиеттерде таңба ұғымына әртүрлі

анықтама берілген. Таңбалар зат, оқиға ретінде белгіленіп, ақпарат алмасу, ақпаратты

жеткізу қызметін атқарады. Таңба басқа бір заттың орнына жұмсалып, оның ең басты



39

қасиеті, оның белгісінің болуы. А.Ф.Полторацкий таңбаны адамның сезім мүшелері арқылы

қабылдайтыны туралы жан-жақты зерттеп таңбаның екі қасиеті бар екенін айтты [4]:

– біріншіден таңба және символдар сезім мүшелері арқылы қабылданса;

– екіншіден ол әрбір заттың қасиетін білдіретін ерекше белгі болып саналады.

Н.Г.Салмина таңбалық-символдық құралдардың бірнеше ерекше белгілері бар екенін атап

кӛрсетті:

– шарттылығы, осыған сәйкес таңба мен таңбаланушы арасында қатынас орнайды;

– -бағыттылығы, таңба атаулының белгілі бір формамен мазмұнның байланысына

бағытталады;

– жүйелілігі, синтакистік бірлік;

– ұзақтығы, таңбалық – символдық кӛрнекіліктерді қолдануда уақыттың созылуын

кӛрсетеді. Табиғаттағы таңбалар мен символдар қоғамның сұранысына және ӛзгеріп,

дамуына байланысты ӛзгеріп, әртүрлі жағдайға бейімделіп отырады. Таңба және символ

ұғымдары әрқашан кӛрнекілік ұғымдары мен тығыз байланысты. «Таңбалық–символдық

көрнекілік» терминін Б.С.Степановтың семиотикалық объектілерді жіктеуі бойынша,

қоршаған ортаны танып білу үрдісіне қызмет етіп, ең әуелі кӛру мүшесі арқылы

қабылданатын барлық таңбалар мен символдардың жиынтығы деп білеміз.

В.И.Евдокимовтың пікірі бойынша «Кӛрнекі құралдар» дегеніміз – оқыту барысында

түрлі құбылыстармен үрдістерді таныстыруға мүмкіндік беретін арнайы таңдап алынған

заттар мен құрастырмалар. Атап айтар болсақ олар:

– кӛрнекі құрал таным құралы, таным үрдісінде нақты заттарды, құбылыстарды

олардың табиғи және ӛмір сүру жағдайын елестетуге мүмкіндік жасайды;

– кӛрнекі құрал нақты объектінің, заттың, құбылыстың түрлендірілген формасы;

– оқу міндеттерін тиімді шешуге бағыт ала құрастырылған кез келген заттық немесе

идеалдық модель кӛрнекі құрал бола алады – деп қорытындылайды.

В.И.Евдокимов таңбалар мен символдық кӛрнекіліктерді басқа кӛрнекіліктерден бӛлек

ӛз алдына жеке кӛрнекілік ретінде қарастыру керектігін айтады. Ол «символдық кӛрнекілік

қарастырылып отырған заттың ішкі және сыртқы маңызды қатынастарын анықтайды және

сол арқылы заттың ішкі ӛзгерістерін танып білуге болады» деп айтады. В.И.Евдокимов

таңбалық-символдық кӛрнекілікті оқу үрдісінде пайдаланудың маңыздылығын айтып, оның

тиімділігін дәлелдейді. Педагогика ғылымы саласында заттық, тілдік-бейнелі, кӛркем және

динамикалық түрлері кӛрнекіліктің ең маңызды түрлерінің бірі болып саналады. Сонымен

таңбалық-символдық кӛрнекіліктердің тигізер пайдасына гӛрі таңбалық-символдық

кӛрнекіліктерді ӛз алдына бӛлек қарастыру ӛте маңызды. Сӛйтіп таңбалық-символдық

кӛрнекілік дегеніміз табиғаттағы құбылыстарды заттық түрде бейнелейтін, кодтау және

алмастыру қызметіне ие құралдар жүйесі. Атақты ғалым Д.С.Столярчук таңбалық-

символдық кӛрнекіліктерді (ТСК)-оқушылардың білімін жүйелеу құралы ретінде

қарастырып, ол ТСК-ге бірнеше талаптар қояды. Ғалымның пікірінше таңбалық-символдық

кӛрнекілік (ТСК) оқу құралы ретінде бірнеше талаптарға сай келуі қажет [6]:

– ықшамды болуы шарт, ӛйткені үлкен кӛлемдегі ақпараттарды алмастыру, оларды

шешу ӛте маңызды рӛлге ие болып табылады;

– оқушылардың диалектикалық ойлау жүйесін дамытып, білімнің жүйелілігін

қамтамасыз етуі тиіс;

– қоршаған ортадағы құбылыстар мен объектілердің мән-мағынасын түсініге ықпал

етуі, табиғат пен танысу үрдісінде құбылыстарды модельдеу туралы түсініктерді дамытып,

модельдер мен олардың шынайы арақатынасын танып білуге жол ашуы керек;

– оқу материалының мазмұнын нақтылы бейнелеуі, оқу материалын терең де берік

меңгеруге ықпал етуі және ғылыми дүниетанымды қалыптастыруы қажет.

Атақты ғалым Н.М.Силич таңбалық-символдық кӛрнекіліктің (ТСК) ең маңызды

сипаты оның бейнелеу қызметінде деп айтады. Оның пікірінше таңбалар мен символдардың



40

ӛздері де материалдық зат бола тұра шынайылықты бейнелеу формасы ретінде қолданылады

және таным құралы ретінде қызмет атқарады.

Д.Фолидің пікірі бойынша таңбалардың ең маңызды қызметі ол белгіленген

графикалық бейнелерді қолдану арқылы адамдар арасында байланыс орнату болып

табылады [7].

Педагог ғалым Н.Г.Салмина ӛзінің бір қатар зерттеулерінде таңбалық-символдық

кӛрнекіліктердің атқаратын қызметі туралы айтып ӛткен. Сонымен, кӛптеген ғалымдардың

айтқан ойларын және педагогикалық, психологиялық әдебиеттердегі таңба туралы ойларға

тоқтала келе, таңбалық-символдық кӛрнекіліктердің мынадай қызметтерін кӛрсетуге болады:

– таңбалар мен символдар коммуникативтік қызмет атқарады, бір адамның екінші

адамға екінші ақпаратты айтуға, декодтауға кӛмек кӛрсетеді;

– танымдық қызмет атқарады, яғни адамның іс-әрекетіндегі шындықты кӛрсетіп,

дүниетанымдық білімнің пайда болуын кӛрсетеді.


1. Салмина Н.Г. «Знак и символ в обучении». –М.:Педагогика,1988.-175с.

2. Нұғыманов.И.Н. Химиялық символика мен номенклатураны оқыту.-Алматы:

Мектеп,1980.-124б.

3. Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения в 2-х томах. Под ред.

А.И.Пискунова.-М.: Педагогика, 1982.Т.1.-656с.

4. Столярчук Д.С. Знакова –символическая наглядности как средство обобщения и

систематизации знаний учащихся по физике в средней школе: автореф. Канд.пед.наук.-

Киев.1987.-24с.

5. Шаталов В.Ф.Куда и как исчезли тройки: Из опыта школ г. Донецка.- М.:

Педагогика, 1980.-133с.

6. Коротяеев Б.И. Учение-процесс творческий.-М.:Просвещение,-120с.

7. Полторацкий А.Ф., ШвыревВ.С. Знак и деятельность.-М.: Политиздат,1970.-118с.

РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются психологические и лингвистические основы знаково

символического метода обучения в преподавании английского языка. Личностно -

ориентированный подход является ведущей парадигмой в образовании. По этому на

сегодняшний день главной целью является рассмотрение методических проблем на всех

уровнях образования.

SUMMARY

The article deals with the using sign-symbolical visual aids is an effective means with

psychological, pedagogical points of view. Personal – focused functioning method as a leading

paradigm of Education at all levels of teaching. Therefore consideration of methodical problems all

the stages of Education, is the main aim of nowadays.



41

УДК372.46

Ш18

ШЕТЕЛ ТІЛІН МЕҢГЕРУ – СӨЗ ДАҒДЫЛАРЫНЫҢ ЖҮЙЕСІН ИГЕРУ

Шайкенова Г.Б. – магистр, оқытушы



Аннотация: Тіл адам психикасында қажет бола қалған сәтте пайдалана алатындай

дағды түрінде болады. Ағылшын тілі материалдарын меңгертудің үрдістері тікелей сол

материалдардың психологиясына байланысты қаралады. Тілдік материалдардан сабақ беруде

оқушылардың сезімі мен түсінігін, байқауы мен қабылдауын, ойы мен қабілетін ескеріп

отыру ағылшын тілін меңгертудің белгілі шарттары болып табылады. Сондай-ақ, сабақ

үрдісінде жеке оқушылардың үлгерімін байқап, тәуір, нашар үлгерудің себептерін де ескеріп

отырған дұрыс. Оқу орындарында ӛтілетін ағылшын тілі материалдарын меңгертудің

әдістері психикалық қалыппен және сипатпен ұштасып жатады.

Түйін сөздер: инновациялық технология, on-line, сӛйлеу, ауызекі, логика, тiлдiк

материал.

Елімізді дамыту тұрғысында білім беру жүйесінде бірталай іс-шаралар жүзеге асуда.

Оның мақсаты – елдің біліктілігін арттыру, сол арқылы елді дамыту. Білім беру жүйесінде

ақпараттық және инновациялық технологияларды кӛтеру шаралары іске асуда. Солардың

қатарында тіл мәселесі де бар. Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес елдегі беделді

тілдің үшінші түрі – халықаралық қатынастағы ағылшын тілі болып саналады.

Қоғамның жаңаруы мен ӛркендеуі тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің ӛзге елдермен саяси

қарым-қатынасын кеңейтіп, оқу-ағарту мен білім беру жүйесіне де айтарлықтай ықпалын

тигізді. Ел Президенті, Ұлт Кӛшбасшысы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан білім қоғамының дамуы

жолында» атты Назарбаев Университеті базасында on-line жүйеде ӛткізілген дәрісінде,

«Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты

Қазақстан халқына жолдауында жастарды білімге, ғылымға ұмтылуға шақырып,

мемлекетімізді әлемнің білім беру кеңістігіне шығу туралы алдымызға орасан зор міндеттер

қойды.

Ал, әлемдік тіл ретінде бейресми түрде орныққан ағылшын тілін меңгеру ұлттың

бәсекеге қабілеттілігін шыңдай түседі. Ағылшын тілін біздің халқымыздың жаппай меңгеруі

сол тілде жасалған, жасалатын шексіз байлықты аудару жӛніндегі машақаттан, артық

шығыннан құтқарады. Демек, оқушылардың ағылшын тілін білуі, сол тілде сӛйлеуі – уақыт

талабы.

Сӛйлеу – әрекет. Сӛйлеу әрекеті дегеніміз – адамның қарым-қатынас жасау үрдісіндегі

қоғамдық-қатысымдық қажеттілігін іске асыру тәсілі. Сӛз бұл жағдайда ойды құрастырудың

және жеткізудің құралы ретінде болады. Психолог-ғалымдар сӛйлеу әрекетін адам

организмінің психофизикалық жұмысы деп санайды.

Ӛзге тілді үйрену тілдік аспектілерін меңгеру, қарым-қатынас құралы ретінде қолдана

білуге дағдылану – оқыту үрдісіндегі күрделі мәселе. Тілді жүйелі түрде меңгеру мектеп

курсынан басталатындықтан, оны оқыту қазіргі ғалымдарды, атап айтқанда,

лингвистиканың, психологияның, педагогиканың соңғы жетістіктеріне сүйенетіні сӛзсіз. Осы

тұрғыда одақ кезінде шетел тілін ӛзге тіл ретінде оқытудың ғылыми негізі жан-жақты

қарастырылған. Сӛз әрекеті тілдік материалдардың бәрін оқу-тәрбие ісін жүргізу барысында

іскерлік пен дағдыға мықтап айналдырылғанда ғана іске асады. Л.С.Рубинштейн дағдыны

саналы түрде орындалатын іс-әрекеттің жаттығулар арқылы автоматтандырылған

компоненті деп қарайды.



42

Сӛйлеудің негізі ой болып табылатынын айта келе И.А.Зимняя шетел тілін үйретуде

оқушыларды әуелі қызықтыру, талпындыру арқылы ойландыруға жағдай жасау керек

екендігін айтады. Ол үшін түрлі таяныштар, суреттер, жағдайлар, қосымша материалдар

қолданылады. Сӛз әрекетінің ерекшеліктерін талдаған А.А.Леонтьев: «қандай да болмасын

іс-әрекет талпыныстан және жоспардан тұрады да, белгіленген бір нәтижемен аяқталады»

дейді. Ал оның ортасында мақсатқа жетуге бағыттайтын нақты іс-әрекеттердің жүйесі

жатады.

А.А.Леонтьев бұл жүйеде мынадай кезеңдер бар екенін кӛрсетеді: а) талпыныс, ә)

айтылатын ойдың жоспары, бағдарламасы, б) ойдың іске асырылуы, в) ойдың іске

асырылуын сол ойдың ӛзімен салыстыру.

И.А.Зимняя шетел тілінде сӛйлеу әрекетінің ерекшелігін ескере отырып, оны үш

кезеңге бӛледі: 1. Талпындыру; 2. Қалыптастыру; 3. Іске асыру.

Сӛйлеуге талпындыру кезеңі талпыныс, мақсат, қажеттілік, ӛзара бірігуі арқылы іске

асады. Талпыныс, мақсат, қажеттілік біріге келе сӛздің тууына әсер етеді. И.А.Зимняяның

пайымдауынша қажеттілік пен талпыныс адамды белгілі бір іс-әрекетке итермелейді.

А.А.Алхазишвили «оқушы шетел тілінде сӛйлей алуы үшін, сӛйлеуге мәжбүр болатын

жағдайға тап болуы тиіс» екенін айтады. Сонымен шетел тілінде сӛйлеу үшін талпыныстың,

қызығудың маңызы ӛте зор, ал оның пайда болуына жағдай қажет.

Ал қалыптастыру кезеңінде тіл үйренушінің бар тәжірибесі іске асырылады. Ол

сӛздерді қалай пайдалану керектігін түгел еске түсіреді, яғни бұл ой мен тілдің

байланыстылығын кӛрсетеді.

Сӛйлеудің үшінші кезеңі – іске асыру. И.А.Зимняя бұл кезеңді дұрыс айту кезеңі деп

есептейді. Бұл кезеңде сӛздің екпініне кӛңіл бӛлінеді, бұл сӛйлеудегі ой жемісін кӛрсетуге

сеп болады. Сӛйлеу әрекетінің осы үш кезеңінде де оқушы ұзақ мерзімдік немесе қысқа

мерзімдік есте сақтау қабілетін пайдаланады екен. Психологтар ұзақ мерзімдік ес арқылы

оқушы алған білімін ойында сақтап қалады, ал қысқа мерзімдік ес арқылы ол бұрын ойында

сақтап қалған білімді алып қолданады. Ағылшын тілі сабағында осы қысқа мерзімдік ес

тетігін жетілдіру үшін мәтінді қолдану арқылы оқушыларға жаттығулар жасатудың пайдасы

мол.

Шетел тілін меңгеру – сӛз дағдыларының жүйесін игеру. Тіл адам психикасында қажет

бола қалған сәтте пайдалана алатындай дағды түрінде болады. Біз А.А.Леонтьевтің «қарым-

қатынас жасау үшін қалыптасқан сӛз дағдылары жеткіліксіз, ол үшін сӛйлеу іскерлігі де

қажет» деген пікірді құптаймыз, Іскерлік шығармашылық іс-әрекетке жетелейді, ӛйткені ол

ойлаумен, сезіммен, қиялмен байланысты.

Ағылшын тілі материалдарын меңгертудің процестері тікелей сол материалдардың

психологиясына байланысты қаралады. Тілдік материалдардан сабақ беруде оқушылардың

сезімі мен түсінігін, байқауы мен қабылдауын, ойы мен қабілетін ескеріп отыру – ағылшын

тілін меңгертудің белгілі шарттары. Сондай-ақ сабақ үрдісінде жеке оқушылардың үлгерімін

байқап, тәуір, нашар үлгерудің себептерін де ескеріп отырған мақұл. Ағылшын тілінде

берілетін тақырыптарды оқушыларға танытуда және оны оқушылардың ойына

қалыптастыруда психикалық әрекет пайда болады. Логикалық ойлаудың индукциялық және

дедукциялық амалдары, сигнал жүйелерінің барлығы адам баласының ойлау сезімдерін

оятады. Осы сезімнің негізінде ағылшын тілі тақырыптарын оқушылар ойында

қалыптастырудың дағдылары пайда болады. Ӛтілетін материалдың тақырыбын тақтаға жазу,

кӛрнекілік құралдарды ілу, түрлі дидактикалық материалдарды пайдалану, тақырыпты

оқушыларға хабарлау процесінде оларда белгілі дәрежеде ұғым, түсінік сәулеленеді.

Іштей дайындалған сӛз айтылуы үшін оған мынадай талаптар қойылады: біріншіден,

адамның сӛздік қоры жеткілікті және грамматикалық жақтан дұрыс тұлғалануы; екіншіден,

қажетті сӛз, сӛз тіркестерін таңдауда ӛте ұқыптылықтың болуы, үшіншіден ойдың

түсініктілігі талап етіледі. Ал мұндай қабілет адамның есте сақтау (механизммен)

мүмкіншілігімен тікелей байланысты. Есте сақтауда ең маңызды мәселе – антиципация



43

механизмінің іске қосылуы. Яғни сӛйлеуші не жазушы адамда болжай алу, тілдік сезім, кӛре

білу қабілеттері болуы тиімді. Мұндай қабілет педагог мамандарына ӛте қажет. Сондықтан

сабақ үрдісінде мұғалім оқушыларға сӛйлемнің, мәтіннің құрылымын, оны құрайтын

мағыналық блоктардың орналасуын байқай білуге, кез келген жағдаятқа жылдам мәтін

құрастыра алуға, әр сӛздің мағыналық, стильдік реңкін бағамдауға, яғни тілдік сезімталдыққа

тәрбиелеуі, соған қалыптастыруы, дағдыландыруы қажет.

Мәселен шетел тілі сабағында дағды жаттығу процесінде қалыптасады. Оны

қалыптастыру үшін жай қайталау жеткіліксіз, оған арнайы жаттығу қажет. Оқушылардың

бойында фонетикалық дағдыларды (жеке дыбыстарды дұрыс айту, сӛздердің дауыс екпінін

дұрыс қою, сӛйлемдердің дауыс ырғағын мәнерін келтіре дұрыс айту дағдыларын)

қалыптастыру үшін оқушыларға ӛлеңдер мен ән үйретудің үлкен маңызы бар. Мұндай

жұмыс процесі негізінде оқушылар материалды толық меңгереді. Ағылшын тілі

тақырыптарын дағдыландыру, пысықтау, қайталау сияқты жұмыс процестерін қамтиды.

Шетел тілі сабағында оқушылардың дағдысын қалыптастыруда жұмыстың мынадай

түрлері орындалады:

1) оқытушының дайындаған карточкалары іске асырылады;

2) оқулықтағы жаттығудың шарттары орындалады;

3) схемалар мен кестелер жасалады;

4) ауызша мысалдар келтіріледі;

5) ауызша сӛйлемдер құрастырылады;

6) мәтінге лайықты шығармалар жазылады;

7) картина мен сурет бойынша сӛйлемдер, әңгіме құрастырылады;

8) сӛздікпен жұмыс жүргізіледі;

9) қосымша материалдар пайдаланады.

Сондай-ақ шетел тілі сабағында тіл материалдарын есте сақтаудың тиімділігі оқу

мәтіндерін арнайы ұйымдастыру арқылы күшейтуге болады. Оқушыларға оқытудың барлық

сатысында мәтіндерді кӛптеп оқу ұсынылады. Сонының нәтижесінде оқушылардың

санасында тиімді тілдік тәжірибе жинақталады, ал мұндай тілдік тәжірибенің болуы ауызша

сӛздің, атап айтқанда, сӛйлеу дұрыстығының алғы шарттарының бірі болып табылады. Кӛп

оқу арқылы оқушылар оқуға да, сӛйлеуге де дағдыланады. Сонымен қатар оқыған

мәтіндердің мазмұны сӛйлеу дағдыларын жетілдіруге арналған толып жатқан жаттығуларға

негіз бола алады: сұрақ-жауап жаттығулары, мәтіннің мазмұнын қайталап айтып беру,

әңгіме, оқыған материал бойынша талдау т.б. Шетел тілі сабағында оқушылардың шеберлігі

мәтінді талдағанда қолайлы әдісті қолдануында. Сонда ол бір істің тек бір ғана емес, кӛп

түрлі дағдылы әдісін және осы білгендерін лайығынша шеберлікпен жұмсай да білетін

болады.

Сӛйлеу белсенділігі ауызекі қарым-қатынас кезінде күшейеді. Сӛйлеу белсенділігін

дамыту оқу әрекетінде әрбір тіл үйренушінің сӛйлесімге қатысуын қамтамасыз етумен

байланысты.

Сӛйлеу белсенділігін дамыту барысында оқушылармен жүргізілетін жұмыстар: топпен

жұмыс, мәтінді немесе ұсынылған кӛркем шығарманы тыңдау, іштей оқу, жазбаша

тапсырмаларды орындау, белгісіз сӛздерді, сӛз тіркестерін, сӛйлемдерді дұрыс айтуда

мұғалімдердің, не диктордың соңынан қайталауда дұрыс айта білуге дағдыландыру; шағын

топпен жұмыс, яғни оқушыларды оқыту үрдісінде шағын топтарға бӛлу оның мүшелерінің

арасында тілдік қатынастар орнатады, сӛйлесуге себеп болады. Ол сұрақ-жауап

жаттығуларын қолдану, диалог түрінде сӛйлеу, рӛльдік ойындар, шағын әңгімелер құру

кезінде нәтижелі болады.

Оқушыларды ағылшынша сӛйлеуге үйрету үшiн фонетикалық, лексика, грамматиканы

оқыту барысында оқушылардың бiлiм дағдысын қалыптастыру мен жетiлдiрудiң ӛзгешелiгi

бар. Бұл тiлдiк салалар мен материалдарды тiзбектеп оқыта берумен емес, керiсiнше,

олардың iшiнен сӛйлеуге қажеттi ең керектiлерiн сұрыптап ала бiлумен, сӛйлеу



44

материалдарын танумен, оларды дұрыс қолданумен, сӛйлеу әрекетiнде тиiмдi пайдалана

бiлумен ерекшеленедi.

Сӛйлеуге үйретудегi негiзгi мақсат тiлдiк материалдарды оқушыларға таныстыру емес,

оларға фонетикалық, лексикалық, грамматикалық материалдардың қолданылу заңдылықтары

мен амалдарын үйрету, оларды сӛйлеу кезеңiнде дұрыс жұмсауға дағдыландыру екенiн естен

шығармау керек.


1. «Қазақстан - 2050» стратегиясы-қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты.-

Алматы, 2012.-38-62 б.

2. Зимняя И.А. Психологические аспекты обучения говорению на иностранном языке.

– М.: Просвещение, 1978.

3. Мильурд Г.П., Максимова И.К. Современные концептуальные принципы обучения

иностранным языкам // ИЯШ. – 2000 №4.

4. Пассов Е.И. Основы коммуникативной методики обучения иноязычному общению. –

М.: Русский язык, 1989.

5. Scrivener J. Learning Teaching. A. Guidebook for English Language teachers. 2000.

РЕЗЮМЕ

Обучение иностранному языку, усвоение языковых аспектов, умение использовать как

средство коммуникации - проблема в учебном процессе. Системное усвоение иностранного

языка опирается на последние достижения ученых в области лингвистики, психологии и

педагогики, так как обучение начинается со школьной программы.

SUMMARY

This article deals with assimilation of aspects of learning a foreign language, using it as an

object of communication in daily life – is one of the difficult processes in education.

УДК 811.111

Ш18

ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА АҒЫЛШЫН ТІЛІН ОҚЫТУДА АҚПАРАТТЫҚ-

ҚАТЫСЫМДЫҚ ТЕХНОЛОГИЯНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ШАРТТАРЫ

Шамеева Ш.К. - магистр, оқытушы



Аннотация: Берілген мақалада ақпараттық-қатысымдық технологияларды қолдану

барысында ағылшын тілін оқытудың мүмкіндіктері мол екендігі айқындалады және оларды

ағылшын тілін оқытуда тиімді пайдалану оқу үдерісінің сапасы мен қарқынын

арттыратындығы мен жекелеген студенттердің үлгерімінің тиімділігін арттыруға ықпал

ететіндігі жайлы айтылады.

Түйін сөздер: ақпараттық-қатысымдық технологиялар, инновациялық үдеріс,

коммуникациялық құзіреттілік, электронды оқулықтар.

Білім беру жүйесін ақпараттандыру мемлекеттің ішкі саясаты ретінде қарастырылып,

қоғамдық маңызы күн сайын арта түсуде. Жоғары оқу орындарында білім беруді

ақпараттандырудың басты бағыттарында оқу үдерісін басқару және ұйымдастыру шаралары

ретінде жаңа ақпараттық-қатысымдық технологияларды кеңінен пайдалану, білім беру

ақпаратын баршаға жеткізу мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін инфрақұрылымды дамыту



45

және телекоммуникациялық желі құру, жаңа ақпараттық-қатысымдық технологияларды

ендіру тұр.

Жоғары оқу орындарындағы қазіргі таңдағы білім беру мазмұны мен оның дамуы оқу

үдерісін технологияландыру және студенттердің бойында тіл меңгеруге маңызды қасиеттерді

қалыптастыруға бағытталған шаралармен тығыз байланысты. Оқу үдерісін

технологияландыру ӛз кезегінде педагогика ғылымы мен тәжірибесінің переспективалы

бағыттары ретінде қарастырылуда. Сонымен қатар, оқу үдерісін технологияландыру білім

беруді гуманизациялаудың концептуалды идеяларын тәжірибе жүзінде іске асыру бағыттары

болып саналады. Ӛйткені, дәстүрлі оқыту жүйесінде білімнің реттеуші қызметі

қалыптаспаған оқу мазмұны оқу фактілерін іске асырып, бұрыннан белгілі сұрақтарға

бірыңғай жауаптар алуға бағытталған, сондықтан, жаңа оқыту технологиясының басты

бағыттары жеке тұлғаның ойлау стилі мен шығармашылығын қалыптастыратын тұрақты

құрылымдарды орнықтыруды мақсат етеді.

Педагогика ғылымында бүгінгі таңда оқыту үдерісі барысында, мазмұнын анықтауға

қажет ететін екі басты ұғым бар «педагогикалық шарттар» және «дидактикалық шарттар».

Педагогикалық шарттар қойылған міндеттерге табысты қол жеткізуді қамтамасыз ететін

оқыту мазмұнының объективті мүмкіндіктерін, әдістері мен ұйымдастыру формаларын және

оны жүзеге асырудың материалдық мүмкіндігінің қамтамасыз ететін жағдайлардың

жиынтығы ретінде қарастыруға болады.

Студенттерді ағылшын тілін үйренуде жаттанды білімге емес, ұғынуға бейімдейді, жан-

жақты білімдер ақпаратты сауатты тұлға тәрбиелеуге ықпал етеді. Компьютерлік

технологияларды қолдана отырып, тың идеялар мен ұғымдарды жинақтау барысында

студенттердің ӛздерінің де ағылшын тілін үйрену бағытындағы мотивациялары шыңдала

түседі, ағылшын тілін үйрену талаптары айшықталып, кӛңілге қонымды мәселелер шешу

жолдарын іздестіреді.

Студенттердің ойлау іс-әрекеттерінің белсенділігін оқыту үдерісінде кӛтеру, оқытудың

әдіс-тәсілдерінің формаларын жаңарту, қызығушылық пен белсенділікті жоғарылату, дағды

мен іскерлікті қалыптастыру ақпараттық технологияны қолдану жағдайында ерекше ден

қойылуға тиісті мәселелер деп қарастырамыз.

Компьютерлік технологияларды қолдану жеке тұлғаның танымдық қасиеттері іс-әрекет

барысында дамитыны туралы ғылыми тұжырымға сай келеді. Осыларды негізге ала отырып

ақпараттық-қатысымдық технологияларды қолдану барысында ағылшын тілін оқытудың

мүмкіндіктері мол екендігі айқындала түсетіндігін байқадық. Ағылшын тілін үйретуде

ақпараттық-қатысымдық технологияларды тиімді пайдалану оқу үдерісінің сапасы мен

қарқынын арттырады. Оқыту үдерісінің жекелеген студенттердің үлгерімінің тиімділігін

арттыруға ықпал етеді.

Қоғамымызда, бүгінгі таңда, ақыл-ой, шығармашылық мүмкіндіктеріне қойылатын

талаптарға айрықша мән берілуде. Ӛйткені, ӛндіріс қуаты мен еңбек ӛнімділігінің артуы тек

осындай адамдарға ғана байланысты. Нарық экономикасын жүзеге асыруға еркін еңбек пен

жоғары ӛнімділік қана кепіл бола алады. Осыдан келе қоғамның ертеңгі мүшелерін қоғамдық

мәнді кәсіби еңбек дағдыларына баулу, жаңа технологияға машықтанған тұлға қалыптастыру

мәселері туындап отыр.

Ғалым–педагогтар орта және жоғары мектептердегі білім берудегі олқылықтарды

нақтылы мақсат қойылмауымен байланыстырады. В.П.Беспалько [2] педагогикалық жүйеде

мақсат болжанатын болу керек дейді, яғни бӛлінген уақыт аралығында оған жеткендігіне

кепіл бере алатындай дидактикалық үдеріс құрып, оны жүзеге асыру дәрежесін бір мәнді

түрде бағалай алатындай етіп анықталу керектігін баса айтады.

Педагогика әрі теориялық әрі қолданбалы ғылым болғандықтан, ол бір жағынан

теориялық тұжырымдар мен идеяларға, әдіснамаға сүйенетін болса, екінші жағынан озат

педагогикалық іс-тәжірибелерге, барлық ғылымдардың жетістіктеріне жалпы кӛпшілік іс-

тәжірибеге сүйенеді, соған сәйкес дамиды. Технологиялық қатынасқа жан-жақты талдау



46

жасауға бағытталған зерттеу, ізденіс жұмыстарына деген қызығушылықтың тууы технология

ұғымының педагогикада қолданылуы аясының күнбе-күн кеңейе түсуінен де айқын

байқалады. Ӛркениет ісінің қазіргі жағдайы азаматтың рухани әмбебап тәжірибесін жеке

тұлға пайдасына жарату бағытында білім беру ісіне айрықша талаптар қойып, күрделі

міндеттер жүктейді.

Жаңа технологияны оқу мен тәрбиенің тиімділігін қамтамасыз ететін, терең

ойластырылған шығармашылық жұмыстың нәтижесі деп айтуға толық негіз бар. Жаңа

технология мүмкіндіктері студенттердің жеке тұлғасына бағыттала отырып, оның

белсенділігін, шығармашылық қабілетін, әлеуметтік жауапкершілігін, ӛмірде ӛз білімін іске

асыру мүмкіндігін дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады. Тұлғаның субъектілік сипаты

қоршаған ортамен ұстамдылық қарым-қатынасынан, оқу материалдарын игерудегі ӛзіндік

әрекеттерінің қалыптасқандығынан кӛрінеді. Субъектінің тәжірибесі-тұлғаның ӛзінің

басынан ӛткендері негізінде құрылатын жеке тәжірибесі. Осыған орай білім беру тек оқыту

ғана емес, үйренушінің жеке субъектілік тәжірибесі де болып табылады.

Жаңа педагогикалық технология таңдауда ең бастысы дидактикалық мақсаттар

кӛзделіп, білім беру технологиясының оқытылатын пән ерекшеліктеріне сәйкес келуі басты

талап болып табылатынын міндетті түрде ескеру қажет деп ойлаймыз соның ішінде әсіресе:

– оқу мақсатын диагностикалық тұрғыда дұрыс қойып, студенттердің тұлғалық

жағынан қалыптасу ерекшеліктерін және студенттердің оқу материалын игеруінің сапасын

объективті түрде бақылауға;

– оқу-танымдық іс-әрекет мазмұны мен құрылымын анықтауға ықпал ететіндей

денгейде оқу үдерісін жобалауға;

– оқу мақсатына жетуге барынша ынталы болуға мән берген жӛн.

Осы талаптар тұрғысынан қарағанда дәстүрлі педагогикалық жүйенің кӛптеген

элементтерінің деңгейі тӛмен екендігіне кӛз жеткізуге болады. Сондықтан, жеке тұлғаның

танымдық іс-әрекеттік қызығушылықтарын дамыту жаңа технологиялардың ӛзегі болып

табылады.

Жаңа ақпараттық-қатысымдық технологиялар оқытудың тиімділігін арттыруға;

коммуникациялық құзіреттілігін арттыруға, кӛрнекі-бейнелік және теориялық ойлауды

дамытуға, есте сақтау, зейін бақылағыштық сияқты үдерістерді дамытуға, кӛшбастаушылық

және ұйымдастыру жетекшілік қабілеттерін қалыптастыруға, шығармашылық қабілеттерін

дамытуға ықпал етеді және үйренушілерді ақпараттық қоғамның жағдайларына бейімдейді.

Жаңа ақпараттық-қатысымдық технологиялардың тағы бір басымдылығы, оның

интерактивтілігі яғни ӛзара әрекетті қалыптастыруға мүмкіндік беруінде. Интерактивтіліктің

жоғары денгейін телекоммуникация жүйесінде (ғаламтор, электронды пошта, чаттар,

автоматтандырылған тестік бағдарламалар үйретуші бағдарламалар және т.б) айтуға болады.

Жаңа ақпараттық-қатысымдық технологиялар кӛрнекіліктің мүмкіндіктерін де

барынша кеңейтті. Қазірде мультимедиа-бұл компьютерлік және ақпараттық технологиялар

видео, аудио, фото, кино, анимация және т.б. бірлестігі ретінде танылды. Мультимедианың

кӛмегімен дәстүрлі оқыту әдістерін қолдануда мүмкін бола бермейтін түрлі реакциялар мен

үдерістердің барысын объектілер мен ортаны модельдеуге болатындығын байқадық.

Бүгінгі таңда жаңа ақпараттық-қатысымдық технологияларды қолданудың екі бағыты

қарастырылады:

1) ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларды дистанциондық оқыту

жүйесі үшін пайдалану, алайда бұл бағыттың кемшілік тұстары да бар, студенттер

зертханаларда жұмыс істеу, ғылыми кітапханаларда болу, оқытушылармен бетпе-бет қарым-

қатынаста болу сияқты мүмкіндіктерден тыс қалады;

2) ақпараттық технологиялардың неге оқыту керек және қалай оқыту керек деген

ұғымдарды нақтылау үшін қолдану. Бұл жерде дәстүрлі күндізгі оқу формасында оқу

материалын меңгеру әдістері туралы айтылады. Осы орай да кӛңіл аударатын мәселе

мынаған тіреледі, әдетте жақсы оқитын, белсенді және қабілетті студенттер үшін жаңа озық



47

технологиялар қосымша артықшылықтар ретінде қабылданғанымен, негізгі басым

кӛпшіліктің білім деңгейіне айтарлықтай әсер ете қоймайды. Ақпараттық-қатысымдық

технологияларды пайдалану білім алу мүмкіндігіне, оның сапасына ішінара ғана ықпал етеді.

Білім беру жүйесіндегі түбегейлі ӛзгерістер білім беру ауқымын кеңейтуге, сапасын

арттыруға ықпал етеді. Әрбір даму кезеңдерінде білім алу ортасында технологиялық

жаңалықтар болды. «Технологиялар» қағаз бен қаламның, баспа станогына (алғашқы

бетбұрыс, кітапханалар, зертханалар, дәрісханалар (екінші ӛзгеріс) микропроцессорлар мен

телекоммуникациялар (үшінші жетістіктер) ӛз кезегінде әрбір даму кезеңіндегі жаңа ғылыми

бағыттар мен мамандықтардың пайда болып дамуына және оқу ресурстарын тиімді

қолдануға ықпал етті.

Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев [1] «Қазақстан 2030 Қазақстан халқына арналған

Жолдауында: Біздің жас мемлекетіміз ӛсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен

немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар ӛз ұрпағының жауапты да жігерлі, білім ӛрісі

биік, денсаулықтары мықты ӛкілдері болады. Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай

отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр және қазақ,

орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгереді, олар жылдам ӛркендеу үстіндегі, күллі әлемге

әйгілі, әрі сыйлы ӛз елінің патриоттары болады» деп кӛрсетілгендей, ертеңгі күннің жарқын

болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын күш білімге тән деп қазіргі үш тіл

меңгеру саясаты біздің зерттеу жұмысымызда қойып отырған проблемамен тығыз

байланысты. Ӛйткені, ағылшын тілін меңгерген студент әлемнің әр түкпірінде қызмет істеп

білімін жалғастыра алады. Осы орайда ағылшын тілін меңгеруде ақпараттық технологияны

меңгеру, қолдана білу үлкен табыстарға жеткізетініне сенеміз.

Студенттердің нақты мүмкіндіктері мен табиғи қабілеттерін анықтап, соған негіздеп

оқытуға жаңа технологиялардың маңызы зор. Студент, алғыр тұлғаны қалыптастыруда

инновациялық іс-әрекеттердің ендірілуі үлкен жетістіктерге жетелеуде. Инновациялық

үдерістің ӛзі жаңалықтарды қалыптастыру, қолдану, жүзеге асыруды білдіреді. Инновация

білім деңгейінің кӛтерілуіне жағдай туғызады. Инновация – «жаңалық», «жаңа әдіс»,

«ӛзгеріс», «әдістеме», «жаңашылық», ал инновациялық үдеріс «жаңа әдістемелік құрал»

ретінде қарастырылуда. Оқытудың инновациялық технология бойынша әдістемелік жүйесі,

осы мақсатқа сапалы нәтиже жеткізуге мүмкіндік беретін танымдық іс-әрекеттер түрлерінің

мазмұнымен байланысты. Сондықтан инновациялық әдіс-тәсілдерді оқыту үдерісіне енгізу

барысында оң нәтижелерге қол жеткізуге болатындығын нық сенеміз.

Сонымен оқыту технологиясын ақпараттық-қатысымдық технологиялық тұрғыда

қамтамасыз етуді тек нақты шара немесе оны жобалаудың нәтижесі ретінде ғана

қарастырылмайды, бұл ӛз кезегінде педагогтың арнаулы құралы, ол арқылы педагог оқу

үдерісін технологиялық денгейде ұйымдастыра алады.

Жаңа ақпараттық-қатысымдық технологиялар оқу үдерісінің тиімділігін арттыруға,

жекелеген студенттердің үлгеріміне әсер етеді. Ғылыми-техникалық ақпарат кӛлемінің

қауырт ӛсуі және осыған байланысты кӛп ақпараттық тез «ескіруі», ағыл-тегіл ақпаратты

машина арқылы ӛндеудің және ақпарат үдерістері мен басқарудың тиімді тәсілдерін жасау

қажеттігі ӛмір талабы болып отыр. Соған орай жоғары оқу орындарында ақпараттық-

қатысымдық технологияларды қолдана білуінің маңызы зор. Оқу үдерісі адам іс-әрекетінің,

яғни білім беру үдерісіндегі субъектілердің бірлескен іс-әрекеті. Жоғары оқу орындарындағы

ақпараттық технологиялық оқыту үдерісі қызығушылық-мақсаттық, мазмұндық,

операциялық-қызметтік және бағалы нәтижелік сипатта ұйымдастырылады.

Ақпараттық-қатысымдық технологияларды жоғары оқу орындарында қолданудың

негізгі бағыттары электронды оқулықтар мен ғаламтор технологиясын пайдалану, бұлар ӛз

кезегінде студенттердің ой-ӛрісін, жігерін шыңдап, ақпарат кеңестігінен білім алуына жағдай

жасайды. Студенттер ақпараттандыру үдерісі барысында электронды оқулықтарды және

дүние жүзілік Ғаламтор жүйесін қолдана отырып, білім ӛрісін кеңейте алады.



48

Электронды оқулықтар бұл оқу құралдарының автоматты кӛшірмелері емес, қайта жан-

жақты кеңейтілген мазмұнды әдістемелік жүйе. Жоғары оқу орындарында білім беру

жүйесінде ақпараттық технологияларды қолдану, жекелеген студенттердің ӛзіндік білім

алуына және оның, жүйелі ойланып, танымдық іс-әрекетінің қалыптасуына жағдай жасайды.

Сонымен қатар дамыта оқудың биік денгейін қамтамасыз етеді. Жоғары оқу орындарының

студенті оқу барысында жаңа ақпараттық-қатысымдық технологиясын мақсатты түрде оқып-

үйрене отырып, нәтижелі табыстарға жетсе ғана қалыптасады.

Жоғарыда ұсынылған ақпараттық-қатысымдық технологияларды қолданудың

педагогикалық шарттарының негізінде жоғары оқу орындарындағы студент білім алу

үдерісінде ақпаратты технологияны пайдалану барысында мына талаптарды ескеру

қажеттілігін байқадық:

– осы заманауи бағдарламалық-техникалық оқу құралдарын үйлесімді қолдана

отырып, оқу материалын дәл, нақты баяндап беруі;

– осы заманауи ақпараттық білім беру технологияларын қолдана алатындай ебдейлігі

болуы;

– оқу үдерісін ұйымдастыруда және ӛз білімін тексеруде және бақылауда ақпараттық

технологияларды пайдалана алатын болуы;

– алынған нәтижелерді талдап және ӛңдеп, ғылыми және педагогикалық

эсперименттер жүргізе алуы;

– ӛзін қызықтырған ақпараттарды жүйелі түрде жинақтап, ӛңдеп, іс-тәжірибесінде

орнымен пайдалана алатындай болуы;

– ӛз әрекетін жоспарлап, бағдарлама жасап, жобалай отырып, бағдарлама арқылы

тиісті эксперименттер жасауы.

Аталған талаптардың негізінде, жоғары оқу орындарының бүкіл оқу үдерісін әлемдік

ақпарат кеңестігіне кіріге алатындай машықтанғандығы ұшталады. Білім беруді

ақпараттандыру мәселелерін бүгінгі таңдағы ақпараттандыру ғалымдық шараларына батыл

қадам басу деп санауға болады. Ӛйткені, әлемде білімнің ролі барған сайын артуда,

ақпараттану деңгейі мемлекеттің саяси және шаруашылық деңгейін анықтау ӛлшемі ретінде

қарастырылуда. Қоғам дамуын жеделдету күштің негізгілерінің бірі ретінде ақпараттандыру

саясаты айқындалады.

Жоғары оқу орындарында ақпараттандыру оқу үдерісінің мазмұны мен формасын

жетілдіріп, ғылымның интеллектуальды потенциалын қалыптастыруға дамытуға бағыттала

отырып, оқытуда компьютерлік әдістерді батыл енгізуді, осы заманауи ақпараттық-

қатысымдық технологияларды педагогикалық шараларда батыл қолдануды қарастырады.

Нақты бір жағдайдың не іc-әрекеттің барысы туралы тұжырым айту әрқашан оңай

мәселе болған емес. Дегенмен, компьютерлендіру мәселесі туралы айтқанда, оның сипатын

айқын аңғаратын фактор бар. Ол–техникалық қамтамасыз етілу деңгей, басқаша айтқанда

қажетті компьютерлік техника паркінің болуы және оның техникалық сапасының деңгейі.

Техникалық құралдардың кӛмегімен оқыту технологиясын дамыту тек компьютердің

болуымен ғана шектеле алады. Бұрын теледидар, видемагнитофон, магнитофон,

кинопроектор, диапроектор т.б. атқаратын функцияларды қазір тек компьютер ғана атқара

береді. Хабарламаны қабылдау, сақтау, ақпаратты ӛңдеу саласы арту үстінде. Бүгінгі таңда

компьютерлік сауаттылық мәдениеттің жалпы ӛлшемдерінің бірі ретінде де бағалануда,

келешекте қандай салада істемесін, оның аса қажетті зәру әрекетіне айналатыны сӛзсіз, яғни

компьютер ісі, таяу арада бұқаралық сипат алып, компьютер үйренуге талпыныс

дамитындығы даусыз мәселе.

Жоғары оқу орындарында ақпараттық білім беру ортасы алдыңғы қатардағы

ақпараттық және телекоммуникациялық технологиялар негізінде құрастырылады. Жоғары

оқу орындарында оқу үдерісін кешенді түрде ақпараттандырумен қатар уақыт талабына

сәйкес ақпараттық кеңістік желісімен тұрақты байланыстарды орнықтырады.



49

Жоғары оқу орындарында ақпараттық білім беру ортасы мына мәселелерді ескеру

керек:

– жоғары оқу орындарында бірыңғай ақпараттық орта қалыптастыруды қамтамасыз

ететін жүйелі модель қолдану;

– тұтынушылардың құзырына сәйкес келетін ақпараттық ресурстарды, жинақтауға,

сақтауға және ұсынуға бағытталған электрондық кітапхана;

– білімді жетілдіру үдерісіндегі білім берудің үздіксіздігін қамтамасыз етудегі

ақпараттық-қатысымдық технологияның ролін арттыру;

– студенттерге болашақ мамандықтары бойынша кәсіптік-компьютерлік біліктіліктер

жүйесін қалыптастыру;

– ақпараттық-қатысымдық технологиялар арқылы білім беру мазмұнының

мүмкіндіктерін молайту.

Жоғары оқу орындарында ақпараттық-қатысымдық технологияларды қолдануда

информатикалық пәндер жүйесінің оқу бағдарламаларын, оқулықтарды, оқыту әдістемесін

жасау оқу әдістемелік құралдарды даярлауда дидактикалық талаптарды ескеру керектігі

уақыт талабынан туындап отыр.

Жоғары оқу орындарындағы білім беруді ақпараттандырудың нақты шараларына орай

студент:

– еңбек нарығында бәсекеге қабілетті жоғары ақпараттық мәдениетті тұлға болып

қалыптасуы;

– шеберлігі мен ақпаратты игеру, меңгеруді сабақтастыруы;

– ақпараттық-қатысымдық технологиясының мүмкіндіктерін сапалы меңгеріп,

техникамен жұмыс істеуге қабілеті мол болуы.

Студент іскерлігінің қалыптасуы оқытудың тиімді технологиясын жобалаумен тығыз

байланысты. Жоғары оқу орындарының ағылшын тілі мамандығы бойынша оқу

бағдарламалары мен оқулықтарын зерделеу әсіресе информатикалық пәндер арқылы білім

берудің маңызы зор екендігін айқындауда. Қазіргі ғаламдану жағдайында ғылым мен

ақпараттық технологияның дамыған кезеңінде жоғары оқу орындарында ақпараттық-

компьютерлік технологияларды қолдану аса маңызды екендігіне зерттеу барысында кӛзіміз

жетті.

Еліміздегі жоғары кәсіби білімді реформалау ісіне, сонымен бірге жоғары оқу орнының

барлық қызмет салаларында қазіргі күнгі ақпараттық-қатысымдық технологияларды,

компьютерлік технологияларды енгізуді жатқызуға болады. Жаңа ақпараттық-қатысымдық

технологияны оқыту үдерісінде қолдану бағыттарының бірі оқытуды жеңілдететін

электрондық кітаптар мен әдістемелерінің жасалуы. Оқу үдерісін компьютер кӛмегімен

жүргізу үшін біртұтас оқу жүйесі жасалуы керек. Электрондық оқулықтардағы компьютерлік

дидактиканың кӛлемі мен мазмұны оқу бағдарламасына сай болуы керек. Тақырыптарды

таңдау және қолдану тиімділігін тексеруге негізделген дидактикалық, әдістемелік талаптар

қамтылуы керек. Жүйенің тұрақты үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз ететін жағдайлар және

рұқсат етілмейтін іс-әрекеттерден қорғау мақсатында техникалық талаптар орындалады.

Электрондық оқулықтардың мазмұнының негізгі бӛлімдеріне: теориялық материалдар

және оны сабақ ӛткізу әдістемелерімен байланыстыру, жаттығулар мен мәтіндерді бақылауға

және тест алуға арналған материалдар; практикалық сабақтарға арналған материалдар, жеке

ӛз бетінше және топпен жаттығуға арналған сабақтарды ӛткізу әдістемелері. Оқыту

үдерісінде электрондық оқулықты пайдаланудағы мақсат – пәннің оқу материалын

түсіндірудің дидактикалық мүмкіндіктерін арттыру және оқыту әдістемелерін жетілдіру

болып табылады. Электронды оқулықтарды оқыту үдерісінде қолдану-сапалы білім берудің

қазіргі таңдағы ӛзекті мәселесі болып табылады. Ӛз кезегінде электрондық оқулықтар шұғыл

кері байланысты қамтамасыз етіп, дәстүрлі оқулықта кӛп іздеуді қажет ететін тиісті

ақпаратты тез табуға кӛмектеседі. Гипермәтінді түсіндірмелерді бірнеше рет қарап шығу

барысында уақытты анағұрлым үнемдеуге мүмкіндік береді. Әрбір студентке дербестік



50

тұрғыдан қатынас жасауға мүмкіндік беріп, олардың ӛз бетінше білім алуын қамтамасыз

етеді.

Ақпараттық сауаттылық ақпаратты алудың, қайта жасаудың, жеткізудің, сақтаудың

және пайдаланудың негізгі ережелерін білуді кӛздейді. Ақпараттық-қатысымдық технология

компьютерлік құралдар және оларды қолдану әдістерінің жиынтық жүйесі. Оқытудың бұл

жаңа бағыттарының әлемдік деңгейдегі білім қорын игеруге ықпалы зор.

Н.В. Бочкина [3] оқыту үдерісінде компьютерді қолданудың басты екі түріне

тоқталады. Алғашқы жағдайда компьютер оқытушы кӛмегінсіз, үйренушілерде берілуі тиісті

тапсырмаларды ұсынып, тапсырманың бұрыстығын бағалап, қажетті кӛмек береді. Оқытушы

компьютер, оқытушы-бағдарлама толық талапқа жауап бере алмаған жағдайда ғана

араласып, бағыт-бағдар береді. Біз зерттеу жұмысымызға тірек ететін компьютерді

қолданудың ең басты артықшылықтары қатарында оқу үдерісінде және МАБ (мемлекеттік

аралық бақылау) дайындық кезінде компьютердің кӛмегімен студенттер редактор

программасы бойынша әзірленген тесттер жазып, ӛз білім деңгейін тексеріп, шыңдалуына,

білім деңгейін ӛзі бағалай алуын, ал студент жіберген қатесін түсінбеген жағдайда оқытушы

кӛмек беріп, сол қатені жоюға мүмкіндік туғызуын айта аламыз. Бұл бағдарламалар студент

білімін бағалап, тиісті бағасын да қояды. Осы жұмыстар студенттер біліктерін жоғарылатуға

әсерін тигізеді. Сондықтан, біздің айқындаған педагогикалық шарттар студенттердің білім

сапасын арттыруға арнаулы ақпараттық-қатысымдық технологияларды дұрыс пайдалана

білуге, ол ӛз кезегінде гуманитарлық білімдерді жаңа сапаларға кӛтеруге мүмкіндік жасайды.

Оқыту үдерісінде қолданылатын ақпараттық-қатысымдық технологиялар мен дәстүрлі

оқыту: әдістемелік, тұжырымдамалық әдіснамалық және іс-әрекеттік деңгейде үйлесімді

бола алады. Оқыту үдерісінде компьютерді қолданудың тиімділігі қандай жағдайда және

қандай мақсатқа орай қолданылуына байланысты анықталады.

А.В. Кузнецованың [4] пікірінше білім мен дағдыларға қойылатын талаптар ретінде

үйренушілердің нені және қалай меңгеруі тиіс екендігін, іс-әрекеттің қандай түрінде нақты

білім мен дағдылар байқалуы қажеттілігі аса маңызды. Сондықтан, білім берудің ӛзекті

мәселелерінің ең бастысы жеке тұлғаның ақпараттық тұлғалық сапаларын қалыптастыру

және дамыту болып табылады. Бұл жеке тұлғаның ақпаратты қоғамда әлеуметтенуін

қамтамасыз етеді.

Компьютерлік-ақпараттық білім беру студенттерге ӛзінің барлық кәсіби және

әлеуметтік функцияларын басты құралы ретінде компьютерді қолдану мүмкіндігін

қалыптастыру міндетін жүзеге асырады. Бұл бағыт мемлекеттік білім беру стандарттары

талабына сай болуы керек.

Компьютерден хабары бар студенттің логикасы да жақсы дамиды. Компьютер- ақпарат

ошағы болып қала береді. Оқытушының ролі негізінен тиісті деңгейде білім беруге

бағытталған, ол студенті шама-шарқынша компьютерді пайдалану іскерлігін дамытуға ықпал

етеді. Жас тұлғаның ғылыми дүниетанымын қалыптастырып, жан-жақты дамытуда ағылшын

тілінің алатын орны зор деп санаймыз.

Білімділік деңгейін жоспарлау оқу барысында студенттердің ӛз алдына мақсат қойып,

соған ұмтылуы, тырысу, кӛп білуге құштарлық сияқты т.б. жеке бас қасиеттерінің

қалыптасуына оң ықпал етеді.

Қорыта айтқанда, жаңа ақпараттық-қатысымдық технологиялар – компьютерлік

бағдарламалар, электрондық оқу құралдары, ғаламтор – ағылшын тілін үйренуге мол

мүмкіндіктер береді және осы мақсатқа жету үшін ең тиімімді жолдардың бірі болып отыр.

Қазіргі уақытта білім берудің аясы кеңейіп, оқыту мазмұны мен әдісі ӛзгеріп жатқанда

ақпараттық технологияны пайдалану студенттердің шығармашылық іс-әрекетін

қалыптастырудың бірден-бір мүмкіндігі болып табылатынын кӛрсетіп отыр.



51


1. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына

жолдауы: «Қазақстан 2030» барлық қазақстандықтардың ӛсіп ӛркендеуі, қауіпсіздігі және әл-

қуатының артуы. - Алматы:- 2002.- 98 б.

2. Беспалько В.П. Системно-методическое обеспечение учебно - воспитательного

процесса подготовки специалистов.-М: Высшая школа, 1989.-144 с.

3. Бочкина Н.В. Ситуация выбора в учебном процессе //Инновационные технологии в

учебно-педагогическом процессе школы и вуза.- Волгоград:Перемена,1993.- С. 90-95.

4. Кузнецова А.В. Интерактивный урок чтения // Начальная школа. Казахстана, 2008

№5 –С. 26-28.

РЕЗЮМЕ

В данной статье рассказывается о широких возможностях использования

информационно-коммуникативных технологий в процессе обучения английскому языку.

Также говорится о том, что использование данных технологий способствует

индивидуальному развитию студентов и о том, что рациональное использование

информационно-коммуникативных технологии способствует повышению качества и темпа

развития всего учебного процесса.

SUMMARY

This article deals with wide opportunities of usage of informational-communicative

technologies in the process of teaching English. Also the article is about using of these technologies

promotes individual development of students and rational use of informational-communicative

technologies promotes the improvement of quality and the rate of development of all the

educational process.

УДК 378.147

И15

ТРАДИЦИОНАЛИЗМ КАК ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНАЯ ОСНОВА РАЗВИТИЯ

ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО КАПИТАЛА В КЫРГЫЗСТАНЕ

Ибраева Н.Т. - аспирант

КГНУ им. Жусупа Баласагына

(г. Бишкек, Кыргызская Республика)

Аннотация: В статье оценивается влияние традиционализма на процесс развития

человеческого капитала в Кыргызстане. Кыргызстан в своем экономическом развитии,

прошел путь от традиционной системы до смешанной экономики. Однако переход от

традиционной системы к смешанной экономике не был связан с освоением тех

экономических форм и отношений, которые подразумевали бы наличие в традиционной

кыргызской среде человеческого капитала, даже примитивных, неразвитых его форм.

Данное обстоятельство дает нам формальное основание проигнорировать традиционную

часть истории кыргызского народа.

Ключевые слова: человеческий капитал, экономическое развитие, традиционная

система, иерархия, социальная мобильность, дифференциация, этнос.

Человеческий капитал в том виде, каком он предстает в современных экономических

теориях, не имеет практически ничего общего с той частью кыргызской истории, которая

протекала в пределах традиционного общества и по своей длительности значительно



52

превосходит последние ее полтора века.

«Кыргызстан в своем экономическом развитии, - констатирует Ш.М. Мусакожоев,

прошел путь от традиционной системы до смешанной экономики. В конце XIX и начале

XX века основу экономики страны составляло животноводство. Например, 84,9%

населения Пишпекского уезда и 80,7% - Караколского уезда были заняты кочевым

животноводством. А вот в Ошском и Кокандском уездах 65% населения были заняты

кочевым и полукочевым животноводством, что несколько меньше, чем в

вышеприведенных уездах.

В то же время бедная часть населения начала переходить к оседлому образу жизни и

заниматься земледелием. Возделывались зерновые (пшеница, ячмень, овес, просо и др.).

Ошские кыргызы начали возделывать и хлопок- сырец, табак, рис, овощи и фрукты» [1, с.

100].

Однако переход от традиционной системы к смешанной экономике не был связан с

освоением тех экономических форм и отношений, которые подразумевали бы наличие в

традиционной кыргызской среде человеческого капитала, даже примитивных, неразвитых

его форм. Данное обстоятельство дает нам формальное основание проигнорировать

традиционную часть истории кыргызского народа. Однако избранный нами

цивилизационный подход как раз предполагает осуществление анализа современных

проблем, как и успехов, если они имеют место быть, через призму прошлого, он обязывает

искать их корни в первую очередь в историко-культурной специфике этноса.

Традиционная (патриархальная) экономика, будучи самой древней, представляет

собой экономическую систему, в которой традиции и обычаи определяют практику

использования ограниченных ресурсов. В условиях традиционной экономики земля и

капитал находятся в общественном владении, а основные экономические проблемы

общества, связанные с тем, что, как и в каком количестве производить, решаются на

основе традиционных родоплеменных или полуфеодальных иерархических связей между

людьми, поскольку определяющей чертой традиционной экономики является неразвитые

технические средства и примитивные технологии, не позволяющие производить

совокупный общественный продукт в избыточном количестве, достаточном для

гарантированной продовольственной и экономической безопасности.

Для традиционной экономики характерно натуральное хозяйство, значительное

преобладание ручного труда.

На базе традиционной экономики, характеризуемой чрезвычайно низким

эволюционным потенциалом, возникает и существует традиционное общество, которое,

помимо традиционной экстенсивной экономики, в свою очередь характеризуется

следующими чертами:

– абсолютное доминирование сельского уклада;

– значительная устойчивость общественных структур, основывающихся на сословной

организации общества;

– чрезвычайно низкая внутренняя социальная мобильность;

– обеспечивающая выживание социума высокая рождаемость при высокой

смертности и низкой ожидаемой продолжительности жизни;

– низкая восприимчивость к инновационной стороне культуры и низкий

эволюционный потенциал.

Очевидно, что все вышеперечисленные черты традиционного общества это черты

общества, предрасположенного к стагнации, для которого устойчивость является большей

ценностью, чем развитие, поскольку последнее с необходимостью ведет к разрушению

социума изнутри. По той же причине традиционные общества не восприимчивы к

инновационной стороне культуры и модернизации.

«В ходе модернизации, пишет Ш. Эйзенштадт, происходит переход к современному

обществу (modem society). Коренное его отличие от традиционного - ориентация на



53

инновации и такие черты, как преобладание инноваций над традицией, светский характер

социальной жизни, поступательное (нециклическое) развитие, формирование демократии,

выделенная персональность, преимущественная ориентация на инструментальные

ценности, демократическая система власти, наличие отложенного спроса, т. е. способности

производить не ради насущных потребностей, а ради будущего, индустриальный характер;

массовое образование; приобретенный статус, активный деятельный психологический

склад, предпочтение мировоззренческому знанию точных наук и технологий (техногенная

цивилизация), преобладание универсального над локальным и др.» [2, с. 107]. Однако, как

показывает опыт Японии, Южной Кореи и ряда других государств Юго-Восточной Азии,

традиционное общество может быть не только восприимчиво к инновационной стороне

культуры, но и при определенных обстоятельствах некоторые его черты такая, к

примеру, как феодальная этика с ее жесткой субординацией и безусловной системой

распоряжения и подчинения, исполнения и наказания за неисполнение, - могут

использоваться как эффективный инструмент модернизации. Но, как показывает тот же

опыт, это может произойти только в том случае, если социум характеризуется

относительно высокой степенью дифференциации.

Как указывает Р. Белла: «Эволюцию следует определить как процесс возрастания

дифференциации и усложнения организации, который обеспечивает организму,

социальной системе или любому иному рассматриваемому образованию большую

способность приспособления к среде, что в известном смысле делает их более

автономными по отношению к своему окружению, чем были их менее сложные предки»

[2, с. 107]. Можно утверждать, тем более в пользу данного утверждения свидетельствует

опыт многих современных народов, что традиционные общества с низкой степенью

дифференциации, отражающей незначительный уровень разделения труда в социуме, не

могут использовать те или иные типологические свои черты в качестве эффективного

инструмента модернизации, как это было, к примеру, в Японии. А это означает для

модернизируемых традиционных обществ указанного типа а именно к такому типу,

несомненно, относится кыргызское традиционное общество что они по мере

модернизации должны полностью утратить свои определяющие черты, которые являются

существенным препятствием процессу модернизации.

Суть в том, что ранее упоминавшиеся нами «разделительная, трайбалистская

психология, признаки регионализма, землячества» являются не только «национальной

особенностью», но и основополагающими чертами традиционного общества, и их наличие

свидетельствует о том, что традиционализм еще присутствует в достаточно большой мере

в современном трансформируемом кыргызском обществе.

Мы против того, чтобы усматривать в традиционализме исключительно негативные

моменты, вырывая его из конкретного исторического контекста и игнорируя то важное

обстоятельство, что во многом благодаря традиционным формам жизни кыргызам удалось

сохранить не только свою культурную самобытность, а с ней и самость, но и саму жизнь.

Однако необходимо признать, что в современных условиях подавляющее большинство

черт традиционного общества как на материальном, так и духовном уровне является тор-

мозом для развития, в том числе в сфере формирования и функционирования

человеческого капитала. Попытаемся объяснить, каким именно образом.

Человек традиционного общества и культуры воспринимает мир и заведенный

порядок жизни как неразрывно-целостное и не подлежащее изменению, поскольку любое

изменение нарушает целостность и единство окружающего его мира. Место человека в

обществе и его статус определяются главным образом традицией, но не его личными

качествами и инициативой, в то время как категория «человеческий капитал», как,

разумеется, и сам человеческий капитал, не только ориентирован на инициативу, личные

черты индивида, но и основывая. В целом для всех традиционных обществ, независимо от

их этнического состава и времени, характерен примат коллективных интересов над



54

частными, в конкретном своем воплощении проявляющийся как примат интересов

иерархических структур рода, племени, клана, государства. Оценка личности в

традиционном обществе производится преимущественно по месту, которое она занимает в

иерархической системе клановой, сословной, чиновничьей и т.д., а не по ее

индивидуальным, деловым качествам. Данное место имеет в глазах общества и индивида

высокую статусную ценность, предоставляя тому, кто занимает это место, власть, которая

обладает в традиционном обществе ощутимо большей привлекательностью по сравнению

с гражданским обществом. Объясняется это главным образом тем, что индивид, заняв

определенное место во властной иерархии, автоматически получает доступ к системе

распределения материальных благ, что очень важно для власть предержащего, так как во

всех традиционных обществах отношения перераспределения материальных благ

преобладают над рыночными формами и отношениями в силу слабого развития последних

и низкого производственного потенциала. Существующие же неразвитые элементы

рыночной экономики строго регулируются и регламентируются, что объясняется тем, что

свободные рыночные отношения ведут к повышению социальной мобильности и

изменению структуры общества, что в свою очередь ведет к разрушению сословности, на

которой базируется традиционное общество. Традиционные общества тяготеют к

авторитаризму и, соответственно, внутренне отвергают плюрализм в обществе и

государстве, при этом к авторитаризму их предрасполагает не только присущая им

стратификация общества, но и необходимость поддержания привычного для большинства

людей порядка и пресечения попыток несоблюдения или изменения традиций.

Большинство членов традиционных социумов существует в пределах локальных

сообществ, которые проживают главным образом в сельской местности и лишь по

необходимости поддерживают связи с остальными частями общества. Сосредоточенность

индивида на интересах собственной общины, предоставляющей все необходимое для

жизни, при относительно слабых, малочисленных контактах с внешним миром приводит к

тому, что приспособление к новым условиям и изменение характера деятельности не

входит в планы традиционного человека. В строгом смысле подавляющее большинство

людей независимо от их принадлежности к тому или иному типу общества не любит

приспосабливаться к изменяющимся условиям и менять характер своей деятельности,

однако в условиях традиционного общества изменения происходят настолько медленно,

что традиционный человек адаптируется к новым условиям, как правило, с большими

психологическими и физическими издержками.

В тех случаях, когда под внешним давлением привычный традиционный уклад жизни

с ее надежностью, неторопливым ритмом, предсказуемостью начинает с той или иной

быстротой разрушаться, часть общества подвергается маргинализации, не успевая, а часто

и просто не желая вписываться в новую систему отношений и ценностей. При этом, как

показывает опыт многих народов, наиболее трудно и болезненно трансформация

традиционного общества происходит в тех случаях, когда демонтируемые традиции и

связанные с ними ценности находятся в тесной связи с религиозными ценностями и

убеждениями. Соответственно, трансформация традиционных обществ, в которых религия

и религиозность не являются доминантами духовной жизни, происходит куда менее

болезненно и значительно быстрее.

Одной из характерных черт традиционного общества, как уже указывалось ранее,

является их низкий эволюционный потенциал, вследствие которого изменения в нем сами

по себе происходят чрезвычайно медленно. Но эта медлительность может быть устранена

в том случае, если этнос, придерживающийся традиционных форм жизни, в силу тех или

иных обстоятельств попадает под мощное влияние другого народа, стоящего на более

высокой ступени общественно-экономического развития. Именно это произошло с

кыргызским народом после того, как он был включен в состав России. С этого времени

начинается необратимый процесс разрушения кыргызского традиционного общества.



55

На момент вхождения Кыргызстана в состав огромной империи кыргызский этнос

состоял из множества разрозненных родов и племен. Как пишет Б. Аманалиев:

«Социальные отношения киргизского общества XIX в., в составе которого насчитывалось

около сорока племен, представляли собой чрезвычайно сложное явление. Переход от

имущественных отношений патриархального родового уклада к имущественным

отношениям феодализма в Киргизии был длительным» [5, с. 3].


1. .Мусакожоев Ш.М. Введение в экономику. Основы макроэкономики. Основы

микроэкономики. Бизнес. Из истории экономической мысли. Учебник для вузов. - Б.: НИИ

инновационной экономики имени проф. Мусакожоева Шайлобека, 2009.

2. Эйзенштадт Ш. Революция и преобразование обществ. Сравнительное изучение

цивилизаций. - М., 1999.

3. Мукамбаева Г.А. Манас и право. - Бишкек, 2004.

4. Жумаганбетов Т.С. Проблемы формирования и развития древнетюркской системы

государственности и права VI-XII вв. Автореф. дисс. ... д-ра. юр. наук. - Алматы, 2004.

5. Аманалиев Б. Общественная психология и религиозные предрассудки. -Фрунзе,

1970.

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада дәстүршілдіктің Қырғызстандағы адамзат капиталын дамытудың тарихи-

мәдени негізі ретінде қарастыру мәселесі қозғалады. Адамзат капиталы, экономикалық даму,

дәстүрлік жүйе, әлеуметтік ұтқырлық ұғымдарына сипаттама беріледі.

SUMMARY

The influence of traditionalism on the process of development of human capital in

Kyrgyzstan is touched upon in the article. Human capital, economical development, human

mobility and traditionalism are described.

УДК4И (Түркия) 07

Е66

ТҮРКІ ТІЛДЕС ХАЛЫҚТАРДЫҢ ОРТАҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Хикмет Кораш доцент, филология

докторы (Түркия Республикасы,

Нииде университеті)

Аннотация: Бұл мақалада тамырлас, тілі бір, ортақ тарихқа ие түркі әлемінің ортақ

мәселелері, географиялық бӛлінулері, кедергілері туралы және оны шешу жолдары түрлі

мысалдар арқылы кӛрсетілген.

Түйін сөздер: кедергі, реформация, буржуаз, этникалық ұлтшылдық, этнос, идея,

автономия, тәуелсіздік.

Түркі әлемі – тамырлас, тілі бір, ортақ тарихқа ие, бірдей құндылықтармен ӛмір

сүретін, Азияның жартысын, Еуропаның ең аз дегенде тӛрттен бір бӛлігін алып жатқан және

сол бӛлігінде ӛмір сүретін түркі тілдес халықтар. Түркі әлемінің мәселелері сол кең

географияны қолға алған тәуелсіз, жартылай тәуелсіз және әлі де құлдық ӛмір кешкендердің

жалғыз болып ештеңе істей алмайтындығы және бӛлек те ештеңе жасай алмайтындығын

түсініп, бірігу, құшақ ашу, бірін-бірі тану және бәрінен ең маңыздысы ортақ болашақ құру

идеясының алдындағы кедергілер болып саналады. Бұл кедергілер – саяси түрде тәуелсіздік

алған және мемлекет құрған қоғам үшін басты мәселе.



56

Географиялық бӛлінулер және байланыс кедергілері табиғат байлықтарын ӛңдеу,

саудалау және кӛмек кӛрсету кедергісі, келісім және ортақ бір тілде сӛйлеу кедергілері,

тарихын және бірін-бірі танымау, аумақ және тар шеңберлі этникалық ұлтшылдық,

болашақта ӛмір сүру ойларында ортақ пікір немесе тыныштықтың болмауы. Оларға әлі де

болса тәуелсіздігін ала алмаған, автономиялық жағдайда немесе тәуелсіздікте күн

кешкендерді қосуға болады.

Бүгінде Ресей мемлекеті – досымыз, кӛршіміз, одақтасымыз. Бұл достыққа бүгінгі

таңда мұқтажбыз. Бірақ, ертең не боларын ешкім де кесіп айта алмайды. Дәл Осман

империясы сияқты ол да ыдырауы мүмкін. Бүгін уысына қысып ұстап отырған халықтар

уысынан шығып кетуі мүмкін. Әлем сонда бір тепе-теңдікке жетеді. Міне, сол кезде Түркия

не істейтінін білуге тиіс. Осы «досымыздың» билігінде біздің тілі бір, наным-сенімі бір туыс

бауырларымыз бар. Соларға қол ұшын беруге дайын болуымыз қажет. Дайын болу деген сӛз

сол күнді күтіп отыру деген сӛз емес, дайындалуымыз керек. Халықтар бұған қалай

дайындалады. Рухани кӛпірлерін күшейте отырып дайындалады. Тіл – бір кӛпір, тарих – бір

кӛпір, наным-сенім (дін) – бір кӛпір. Тамырымыздан түсіп және түрлі жағдайлар арқылы

бӛлінген тарихымыздың ішінде бүтін болуымыз қажет. Олардың бізге жақындасуын күте

алмаймыз. Біздің оларға жақындасуымыз қажет (29 қазан 1933, Мұстафа Кемал Ататүрік).

1918 жылы құрылған Әзірбайжан Республикасы орыстар мен армяндықтар тарапынан

жойылу қаупі туғанда, жасалған әскери келісім бойынша Османлы Мемлекеті әскер жіберді

және Бакудегі кӛтеріліс тоқтатылды және одан да кӛп шараларға кедергі келтірді, бәрінен

маңыздысы, Баку зиянкестерден тазартылды.

Сол кезде Османлы шекарасының сыртында қалған және азаттық үшін күрескен бүкіл

түркі халықтары Анадолы түріктерінен кӛмек талап етеді. Мемлекет бұл кӛмекті бере алмаса

да зиялылар және халық бұл талапты қысым ретінде қабылдады. Сол кезде ашылған

реформациялық мектептерге оқытушы жіберу, Стамбулда шығарылған газет және

журналдардың талап етілген жерлерге жеткізілуі, талап еткендердің Стамбулдың

университеттерінде оқытылуы және қажеттіліктердің ӛтелуі бұлардың кейбіреулері ғана.

Дегенмен, осыншалықты жәрдем сол кезеңде бір жарқырауға себеп болды, Анадолының

сырт жағындағы түркі әлемі Анадолы түріктерін тани бастайды. Осыдан кейін Кеңестер

Одағы шекара ішінде қалған түркі халықтарымен Анадолы түріктерінің физикалық

байланысын үзу үшін, алдымен, бүгінгі Армения географиясын, кейін Ахысканы (Грузия)

түріктерден тазартып, Түркия түріктерімен Азербайжан түріктерінің арасында бір аудан

құрады және физикалық байланысты қиратады. Екінші жағынан Әзірбайжанның

оңтүстігіндегі Иран назарға алынса, Түркия түріктерінің шығысындағы түркі әлемімен

байланысы физикалық тұрғыдан түбегейлі жойылады. Сауда, кӛмек кӛрсету, еселеген және

ие болған байлықтарды бӛлісе алмау және саудалай алмау сияқты жұмыстар Қарабақта

болған жағдай сияқты ұқсас кӛтеріліс жағдайында еш мүмкіндіксіз халге жетті.

Табиғи байлықтарды ӛңдеу, саудалау және бұл ойларды қолдаудың кедергілері.

Азаттық алған Түркі халықтарының жабық аудан болуы мұнай, табиғи газ, кӛмір сияқты

энергия кӛздерінің иесі болған Түркі халықтарының осы табиғи байлықтарды саудалай

алмауы мағынасына да келеді. Жаңа Түрік Республикаларының Түркиямен физикалық

байланыста бола алмауы бұл құндылықтардың екінші бір ортамен саудалануы дегенге саяды.

Әзірбайжан, Түрікменстан, Қазақстан және Ӛзбекстан осындай себептермен ие болған

байлықтардың бағасын белгілеу және мақсатсыз сату мүмкіндігінен мақрұм қалады. Бұл

жағдай сол ӛлкелердің әлем саясатында сӛзге ие болуына да кедергі жасайды. Сонымен

қатар сол байлықтардың иесі Түріктер болған кезде сол құндылықтардың арқасында әлем

саясатына әсер еткен және сол байлықтарды олардан алып саудалаған да Ресей болатын.

Түркиямен Түркі әлемі арасындағы байланыстың болмауы және осы ӛлкелердің ашық

теңіздерге қарай ашыла алмауы орыстарды және Ресейді сол ӛлкелердің қорғалуы жағдайына

келтіреді. Жаңадан құрылған Түрік мемлекеттері саяси тұрғыдан тәуелді екеніне қарамастан

сол себептер арқылы Ресейге тәуелді болып қалуын сезіндірді.



57

Бұл жағдай олардың Түркиямен байланыс құруларына да кедергі келтірді. Еш нәрсеге

қарамастан жасалған келісімдер жалпы қағаз түрінде қалды және түрлі байланыстар қалаған

дәрежеде кӛтерілді. Соңғы жылдарда Түркияның артқан экспорты ішінде Түркі

халықтарының сыбағасы әлі де белгілі бір шекара аумағында сақталған. Бұған ұқсас жағдай

қоғамдық және мәдени байланыстар үшін де маңызды.

Келісім және ортақ тілде сӛйлеу тақырыбындағы кедергілер.

Бір түптен шыққан және ӛткен ғасырдың басында бірін-бірі ӛте жақсы түсіне алатын

Чарлық орыстары большевик революциясынан соң Кеңестер Одағының орнықтырған қатал

саясатының кесірінен бірін-бірі түсінбейтін жағдайға жетті.

Бүгінгі таңда орыстардың және оларды аңдыған батыстың кӛзінше тәуелсіздік алған

және алмаған бүкіл түркі халықтарының қолданған диалектикасы бірер тіл болып саналады.

Орыстардың орнықтырған бүкіл саясатына ережесіз қарсы шыққан Батыс әлемі сӛз

тақырыбы Түрік диалектісі және түріктердің келісімі бойынша жылдам диалектіні ӛзгертіп

және орыстардың метазорды қабылдауына жағдай жасап, саяси қарарлармен ӛзгертілуі Түрік

диалектикасын басқа тіл қабылдауына мәжбүрлейді. Бұл тек бір жағдай ретінде қалған жоқ,

Кеңестер Одағының құрылуынан бері орыстардың және бүгінгі таңда Түркиямен Түрік әлемі

арасындағы ең үлкен кедергілердің бірі – тар мағыналы этникалық ұлтшылдық ұмтылыс

жасағанда орыстар және Батыс әлемі осы тақырып бойынша түркі халықтарының артын

бағып, оларға ұмтылыс жасағанда және бір-біріне қарсы қойғанда рухтандырады.

Оливер Ройдың, әсіресе, бұл тақырыпты қолға алған кітапқа «Жаңа Орта Азия немесе

ұлттардың қиналуы» атының берілуі жағдайдың нығаюы жағынан ӛте маңызды. Кеңестер

Одағы кезеңінде режимнің бұйрығымен жүріп, шынайы атын ұмытқан түркі халықтары түркі

тілдес халықтар болуына қарамастан, ӛздерін қазақ, қырғыз, ӛзбек, әзірбайжан, түрікмен

ретінде таниды және шынайы тарихи атынан бас тартады. Кеңестік Одақ бір жағынан түркі

халықтар арасында бүкіл Кеңес халықтары үшін ортақ білім тілін қабылдайды және оны

жасаған кезде де адамдардың бірін-бірі түсінуі ӛзгеше болады.

Ӛткен ғасырдың басында бүкіл әлем Анадолы түріктерін Османлы ретінде, шығыста

қалған бұқараны түрік ретінде танитын еді. Республиканың құрылуынан соң Түркияда түрік

белгілерінің алдыға шығуы және қызықтырылуы Ресеймен бірге бүкіл Батыстың назарын

аудартады және түрік халықтарының тӛменгі белгілері жоғары белгілері ретінде

қабылданады және қабылдандырылады.

Әлі де алдымызда ашылмаған бір кедергі ретінде кӛрінген осы белгілер мәселесі

нағыз жасанды мәселе болып табылады. Бұл жағдайдың жоғалуы ортақ және ұқсас алфавит

қолдану, оқушы, ұстаз, мұғалім кӛмекшілерінің алмасуы, жарияланған ортақ ӛнер

шығармалары және ғылыми жұмыстар арқылы мүмкін бола алады. Бірақ бұл жерде тілдің

қолданылуы немесе қате қолданылуынан бастау алған және болашақта жоғалмайтын кейбір

жеке жағдайларға да байланысу орнында болады.

Түркиямен физикалық байланыстың үзілгені үшін, Түркияның басқа да түркі

халықтарын түсінбеуі немесе түсіне алмауы - табиғи нәрсе. Бірақ Кеңестер Одағының

ыдырауымен байланысты тәуелсіздігін алған Түркі халықтарында ол күн құжатсыз ӛту

мүмкін болса да, Қазақ Қырғызы, Ӛзбек Қазағы, яғни бір Түркі халықтарының құндылығын

түсіне алмайтындай жағдай емес еді. Бұл да қайтадан Кеңестің тапқан саясатының

қорытындысы еді. Кішкене айырмашылықтармен бір-бірінен айрылған, миды шатастырған

алфавиттер және ортақ жазу және оқу тілінің орысша болуы түрік адамдарын бір-бірінен

айырды, тек айрылып қана қоймай, бір-біріне дұшпан қылды.

Түріктердің аумаққа келген уақытынан бері Түркістан болып аталған Түрік жұрты

қайтадан Кеңестің шығарған саяси қарарлармен «Орта Азия» болып ӛзгертілді және Батыс

тарапынан да қабылданды. Бірақ сол сӛздің Түркия түріктері, жоғары зиялылар және сол

тақырыптарқа байланысты еңбектенген ғалымдар тарапынан түсіндірілетін жағдай емес еді.

Режимнің сүйенген негізінен бастап Кеңестер Одағы құрылмындағы бүкіл ұлттардың

тарихын елемеді және жаңа ұрпақтарға үйретілуіне тыйым салады. Түрік тарихы бір жаққа,



58

жуық арада мүмкін болатын бірлікке белгі қабылданатын тарихи терминдер және есімдерге

де тыйым салынған еді. СССБ Османлы алаңының сыртындағы бүкіл түріктердің ортақ

жазба тілінің аты болған және бірігуге жағдай жасағаны үшін «Шағатай» сӛзіне тыйым

салынады, оның орнына Ескі Ӛзбектер, Ескі Ӛзбекше, Тарихи Ӛзбекше, Тарихтағы Ӛзбектер

сияқты терминдер қолданылады.

Түркістанды басып алған большевиктер тарапынан Фытрат басшылығында 1917 жылы

құрылған және дамуының кӛбісін тіл және емле мәселелеріне бӛлген «Шағатай Гүрүнгі»

әдебиет ұжымы ыдыратылады, оның орнына «Ӛзбек ғылым тағдыры» құрылады. Фытрат

құрған ұжымның атын Шағатай деп атайтын кезде, оның біріктіруші сӛз екендігін байқап,

Түркістандағы бүкіл түркі халықтардың осы сӛздің айналасында бірігуін қалайды және

таризи миссиясынан бастап осы сӛздің бірігуге жағдай жасайтынын түсінген еді.

Түрік тарихының қаһармандарын буржуаз және фашист деп жариялаған Кеңес Одағы

жылдар бойы тұлғаларды корғады және беделін түсірді. Кеңестер бүкіл әлемнің кӛз

алдындағы кӛтерілістерді тоқтату үшін тауға шығып Энвер Пашамен тәуелсіз соғысқан

батырларға бұзақы мағынасына келетін «басқыншы»,ол соғысқа «басқыншылық»атын

береді.Бүкіл Түркістанда жарқырау әрекетінің ортақ аты болған «революция» сӛзінің

қолданылуына тыйым салынды,бұл сӛздің орнына Әзірбайжанда,Ӛзбекстанда

«ұсталық»сияқты әр түрлі есімдер қойып біріктіруші және ортақ не нәрсе болса,жоқ қылуға

тырысады.Тарих,бір тарихты ортақ қолданған адамдар үшін бір ортақтық болып

табылады,яғни біріктіруші элемент. Дегенмен, Кеңестер одағы ішінен кейбір тарих

бӛліктерін таңдап адамдарды бір-бірімен жанжалдастыру үшін қолданады.

Аумақтық немесе тар шеңберлі этникалық ұлтшылдық.

Қай жерде болмасын тарихты үйренуге тыйым салынған және түріктер үшін тарихты

1917 Большевик революциясымен бастайтын Кеңестер одағы әкімшілігі,этникалы және

аудандық ұлтшылдықты қолдағанында бұл ережені шайнайды.Бүкіл тарихи тұлғаларды

фашист және буржуаз деп айыптаған әкімшілік саяси қарарлар арқылы бӛлген географияда.

Ӛзбектерді Әлішер Науаи, түрікмендерді Махдушқұлы, Абай Құнанбаев сияқты алға тартқан

тарихи тұлғалардың айналасында сӛз біріктіріп, сол түркі халықтарын бір-бірінен үзуге және

бір-бірімен жауластыруға тырысады.

Әлішер Науаи да, Махдумқұлы да, Абай Құнанбаев та, Физули де және есімдерін жеке-

жеке санай алмаған кӛптеген тұлғаларда бүкіл түрік әлемі үшін ортақ биік тұлғалар еді. Бұл

жерден мынаны оңай түсіне аламыз. Кеңестік әкімшілік жасанды негізде бӛлген

географиядағы сызбаларды тұрaақты қылу үшін барлығын жасады және оны да сәтті

орындайды. Келешекте ӛмір сүру тақырыбында ортақ пікір немесе кедергілердің болмауы

туралы.

Жоғарыда айтылған Ататүріктің біздерге қалдырған ӛсиеті, ӛлімінен бұрын назарын

аударған, әлі де сақталған. Түркия Кеңестер одағының таратылуына дайындықсыз бас

салды.Осындай жағдайда не жасау керектігін танытатын жоспарымыз жоқ болатын 70 жыл

бойы Кеңес әділетсіздігін кері тастап саяси тәуелсіздікпен бірге романтикалық сезімдермен

бізге құшақ ашқан адамдардың күтулері бекер болды. Тараған сӛзде бірлік бар,шындығында

Ресей императорлығы ӛзінен ыдыраған түркі халықтарының ие болған табиғи байлықтарын

саудалау жолына жиналды.Жаңадан экономикалық күш жағдайына келді.

Біріккен Ұлттар және бүкіл Батыс, ыдыраған ұлттардың мирасқоры ретінде орыстарды

қабылдады. Ескі Кеңес одағының ие болған ұлтаралық айырмашылықтары орыстарға

жіберілді. Саяси түрде тәуелсіздігін алған мемлекеттердің ішінде түрік еместері батыс жаққа

кетті және Еуропа олардың ықпалын күшейтті. Кейбіреулері НАТО-ға, енді біреулері Еуропа

Одағына мүше болды. Қалғандары, яғни түркі тілдес халықтар жалғыз қалды. Түркия

тәуелсіздігін алған сол ӛлкелерге ортақ келешек құру үшін жеткілікті дәрежеде кӛмек

кӛрсете алмады. Саяси түрде тәуелсіздік алған салыстырмалы түрде сәтті болған түркі

халықтарымен қатар тәуелсіздігін ала алмаған, жартылай тәуелді, жартылай тәуелсіз түркі

халықтары да бар. Якут, Чуваш, Тува, Карашай-Малкар, Татар, Башқұрт автономиялық



59

республикаларымен азаттық ала алмаған Шығыс Түркістан немесе Шыңжаң

автономиясындағы ұйғыр түріктері, Қырым-Татар түріктері, Оңтүстік Әзірбайжан түріктері,

Ирак әзірбайжан түріктері, Ауғанстан ӛзбектері Сирия түрікмендері, Балқан түріктерінің

(Батыс Тракия, Болгария, Македония, Косово, Хорватия т.б.) жағдайы ӛте аянышты.

Мемлекет құру, тәжірибелі болу және оның алға жылжу – үлкен мемлекет құру, ең аз

дегенде 100 жылдан артық ӛмір сүру, және бүгінді емес болашақты ойлап әрекет ету деген

сӛз. Бір мемлекет қалай 100 жылдан артық ӛмір сүре алады және саясатын қалай дамытады?

Бұл сұрақтың жауабын тапқан тек қана мемлекетті басқаратындар емес. Алдымен зиялылар.

Танпынардың мына сӛзі бұл жағдайды ашатын ең әдемі сӛз. «Күмәнсіз ӛмір – бәріміз,

дегенмен жауапкершілік зиялылардың мойнында». Күні бүгінге дейін нұсқауды батысқа

беріп, батыстану тек тығырықтан шығарар жол ретінде ұғып және батыстанудың не екенін

де түсінбеген және түсіндіре де алмаған зиялыларымыз аталмыш жағдайдың жалғыз

жауаптысы болып табылады. Бір тараптан 60 жыл бұрын Кеңес Одағының ыдырайтынын

және оған дайын болуымызды үгіттеген Ататүрік болса, бір жағынан оны бүгінгі күнге

жеткізгендерді кінәлап, айыптағанда зиялы қауым ӛкілдері еді. Алдымен, зиялы деген

адамдар зиялы атына және жауапкершілігінен лайықты болуы қажет.

Біз Танпынардың «Ағаш тамырынан ұзақта ӛспейді» деген сӛзін еш түсінбеген екенбіз.

Түрік зиялысы Түркияда ӛсіп-ӛнеді. Міне, Америка, Германия, Франция, Англия сияқты

ӛлкелерде ӛсіп-ӛнген немесе ӛсіп-ӛндірген зиялыларға айтылатын сӛз осы болатын.

Зиялы адам – ӛзінің ӛсіп-ӛнген ұлттың бүкіл құндылықтарымен қаруланған, олармен

ӛмір сүрген және жалғыз мақсаты сол құндылықтарды жоғалтпай, бойында сақтаған

адамдар. Біздің күні бүгінге дейін менсінбеушілігіміз бұл нүктенің түбіне жетіп, бұл

кемшілігімізді түзетуіміз қажет. Бұл кемшілікті түзеткен соң, келешекпен байланысты

жоспар жасай аламыз. Бұл жағдай бізді үмітсіздікке апармауы керек. Себебі ұлт тағдырында

50-100 жылдың ешқандай маңызы жоқ, қатенің жӛнделгені жетерлік және іспен дәлелдеу

қажет.


1. Ahmet Bican Ercilasun, Türk Dünyası Üzerine İncelemeler, Akçağ Yayınevi Ankara 1998.

2. Ahmet Buran, Kurşunlanan Türkoloji, Manas Yayıncılık, Elazığ 2007.

3. Begali Kasimov, Milliy Uyganiş, Taşkent Ma’neviyet, Taşkent 2002.

4. Fatma Açık, Özbek Edebiyatı, Alp yayınevi, Ankara 2007.

5. Fuat UÇAR, Geçmiş, Günümüz ve Geleceğin Türk Dünyası, IQ Kültür Sanat Yayıncılık,

İstanbul 2009.

6. Muhammed Salih, Türkistan Şuuru, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1997.

7. Muhammed Salih, Yolname Özgürlük Mücadelesi, Ötüken neşriyat İstanbul 2002.

8. Nadir Devlet, Çağdaş Türk Dünyası, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi

Yayınları, İstanbul 1989.

9. Olivier Roy, Yeni Orta Asya ya da Ulusların İmal Edilişi, Metis Yayınları, İstanbul 2005.

10. Zeki Velidi Togan, Bugünkü Türk İli Türkistan ve Yakın Tarihi, Enderun Kitabevi,

İstanbul 1981.

РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются общие проблемы родственных тюркоязычных народов с

общей историей. Рассматриваются также географическое деление, различные препятствия и

пути их решения через различные примеры.

SUMMARY

This article deals with the brief history of Turkish language people, their common problems

and ways of solving them. It also consider geographical devisions, boarders and ways of solving

problems throught different examples.



60

УДК 4И (Ағыл)

А97

SEMANTIC FEATURES OF ENGLISH PROVERBS

Ashimova N.S. - the master teacher

(city Almaty, Kazakh State Women’s


Abstract: The actuality of the study of the proverbs in Kazakh, English is that the usage of

proverbs in speech is very important. The correct usage of these proverbs is also important, learner

ought to know the meaning of the proverb, rules of translation, furthermore the history, slang, life,

customs and traditions of the people in order to use proverb correctly in his or her speech. The

semantic features of English proverbs are considered in this work.

Keywords: proverbs, sayings, types, classification, significance, word structure, the stylistic

structure.

In folklore among all the variety and richness of its poetical significance and form it is

difficult to find more interesting and researchable genre than proverbs and sayings. Proverbs and

sayings play important role in language. They give emotionality, expressiveness to the speech. They

have certain pure linguistic features that must always be taken into account in order to distinguish

them from ordinary sentences. Proverbs are brief statements showing uncondensed form of the

accumulated life experience of the community and serving as conventional practical symbols for

abstract ideas. They are usually didactic and image bearing. Many of them become very polished

and there is no extra word in proverbs and sayings. Summarizing above mentioned information the

following definition can be given to a proverb: It is a short; meaningful has the rhythmic

organization in poetic style - which people had created for centuries in their social and historical

life.

The actuality of the study of the proverbs in Kazakh, English is that the usage of proverbs in

speech is very important. The correct usage of these proverbs is also important, learner ought to

know the meaning of the proverb, rules of translation, furthermore the history, slang, life, customs

and traditions of the people in order to use proverb correctly in his or her speech.

Proverb is a brief saying that presents a truth or some bit of useful wisdom. It is usually based

on common sense or practical experience. The effect of a proverb is to make the wisdom it tells

seem to be self-evident. The same proverb often occurs among several different peoples. True

proverbs are sayings that have been passed from generation to generation primarily by word of

mouth. They may also have been put into written form.

Proverbs often find their way into literature. Many of the lower-class characters in the

Canterbury tales. By Geoffrey Chaucer refer to proverbs. Novel by Miguel de Cervantes Saavedra'

novel Don Quixote De la Mancha (1005, 1615) contains many proverbs. Cervantes collected the

proverbs from the Spanish pea sands.

The semantic sphere of proverbs is very wide and cannot limit them. The proverbs describe

the every branch of people's life.

The fact is that proverbs and sayings are similar in meaning in spite of their diversity in form

and language. To prove they said above some examples:

Еңбек етсең – емерсің

Little strokes fell great oaks

Терпение и труд все перетрут

Arbeit schlägt Feuer aus dem Stein

Petit à petit l'oiseau fait son nid

Col tempo e con la paglia maturano le nespole



61

Even if the form, the word structure and the stylistic structure of these proverbs are different

they have the same meaning. The proverbs change their meaning and form very rare, they have long

living features. The spreading of any proverb among people is implemented as slow as it is created.

Proverbs are retest by geographic area which is going to admit it only after that the proverb can

become its property.

Many scholars tried to do the researches to show the differences between proverbs and

sayings in order to point out their border of limit. One of the outstanding Russian scholars the

author of «dictionary of vivid Russian language» and «the proverbs of Russian nation» V.I. Dal

wrote: saying is the bud and proverb is the fruit. So from this point of view we can see that proverbs

express the full finite meaning and saying is a phrase which expresses the fugitive meaning. The

sayings are considered to be the half part of the proverbs.

There are some features that can be helpful in identifying the proverbs from sayings.

1. When there are two logical counters became complete composition the brief summarizing

thought appeared. That explains the lack of spare word or description.

2. To express the idea straightly and logically proverbs are characterized by their features.

Every proverb values or appreciates any event both positively and negatively. Such kinds of

features serve to make the proverbs popular among people.

3. Proverbs express wise and complete idea and sayings express the description of something

but do not give complete meanings. They consist of one compositional composition.

4. Proverbs can be used in neutral figurative meaning. These features of proverbs widen the

sphere of their usage thematically. That's why proverbs are famous among different nations and

people.

5. Sayings are characterized by limited usage in one or two nations who are near to each other

geographically and in non-related languages.

6. The sayings are the means of devices or pointing in speech the function of proverbs is to

prove any event or situation.

Proverbs are used for some practical and pragmatic purposes in various circumstances of

everyday communication. Moreover, the proverb lies just somewhere on the borderlands between

language and folklore, and shares its functions with both of them.

There are several types of proverbs:

Universal proverbs – On comparing proverbs of culturally unrelated parts of the world, one

finds several ones having not only the same basic idea but the form of expression, i.e. the wording

is also identical or very similar. These are mainly simple expressions of simple observations or

simple ethical concepts, but not all expressions of simple observations became proverbs in every

language.

Regional proverbs – In culturally related regions - on the pattern of loan-words - many loan-

proverbs appear beside the indigenous ones. A considerable part ot them can be traced back to the

classical literature of the region's past, in Europe the Greco-Roman classics, and in the Far East to

the Sanskrit and Korean classics.

Local Proverbs – In a cultural region often internal differences appear, the classics are not

equally regarded as a source of proverbs in every language. Geographical vicinity gives also rise to

another set of common local proverbs. These considerations are illustrated in several European and

Far-Eastern languages.

Proverbs were always the most vivacious and at the same time the most stable part of the

national languages, suitable competing with the sayings and aphorisms of outstanding thinkers. In

the proverbs and sayings pictures queness of national thinking was more vivid expressed as well as

their features of national' character. The proverbs and sayings are the paper of folklore which is

short but deep in the meaning. They express the outlook of the amount of people by their social and

ideal functions. Proverbs and sayings include themselves the some certain features of historical

development and the culture of people.



62

The semantic sphere of proverbs is very wide and cannot limit them. The proverbs describe

the every branch of people's life. The fact is that proverbs and sayings are similar in meaning in

spite of their diversity in form and language.

By analyzing proverbs on the semantic point of view, we have come across on the following

noticeable themes, such as Friendship, Motherland, Time, Knowledge, Beauty, Health, Work, and a

lot other different subjects. We have classified some example on the given topics:

Friendship

– A broken friendship may be soldered but will never be sound.

– A generous friendship no cold medium knows.

– Friendship is a plant which one must often water.

– Friendship is love with understanding.

– Long absence and guilt can change a friend.

Motherland

– A house is not a home

– The best people are in your Motherland

– Native land is a paradise for everybody.

– Each country has different laws, even different dogs.

– The history of land is the history of its people.

Time

– Time is precious.

– There is a time to speak and a time to be silent.

– Time and thinking tame the strongest grief.

– A stitch in time saves nine

– Time cures all

– There is no knowledge without unity.

– Learning is what makes life

– Ignorance killed the cat. Curiosity was framed.

– A nation's treasure is its scholars.

– Questioning is the door of knowledge.

Beauty

– Beauty is only skin deep

– Things are not always what they seem

– You can't tell a book by its cover

– All cats are grey in the dark

Health

– A cool mouth and warm feet live long.

– After dinner sit awhile, after supper walk a mile.

– Better lose a supper than have a hundred physicians.

– By the side of sickness health becomes sweet.

– Health is happiness.

In conclusion, we can say that the vocabulary of a language is enriched not only by words but

also by phrase logical units. Phrase logical units are word-groups that cannot be made in the process

of speech; they exist in the language as ready-made units:

– a proverb consists of a short sentence which contains a general piece of wisdom

– a proverb contains wisdom which has been handed down from one generation to the next

– a proverb describes situations which happened before and which are repeated again and

again.

LITERATURE

1. A.B. Кунин. Английская фразеология. M., 1970.

2. Англо-русский фразеологический словарь. М., 1955.



63

3. V.T. Dal «the proverbs of Russian nation».

4. Yoo Yushin. «The Legend of Tan-gun». Golden Pond Press, 1987.- 270p.

ТҮЙІНДЕМЕ

Бұл мақалада ағылшын тілі мақал-мәтелдерінің семантикалық ӛзгешеліктері

қарастырылған. Мақал-мәтелдер күнделікті қарым-қатынаста түрлі практикалық және

прагматикалық мақсаттарда қолданылады. Сонымен қатар мақал-мәтелдер тіл мен фольклор

арасындағы байланыс болып табылады және екеуінде де елеулі қызмет атқарады.

РЕЗЮМЕ

В данной статье рассматриваются семантические особенности английских пословиц. В

ежедневной речи пословицы и поговорки используются в разных практических и

прагматических целях. Также пословицы и поговорки являются своего рода мостом между

языком и фольклором.

УДК 4И(Түрк)

Е66

ТҮРІК ТІЛІНДЕГІ ТЕҢЕУЛЕРДІҢ МЕТОНИМИЯ, СИМВОЛ ЖӘНЕ

СЫҚАҚПЕН БАЙЛАНЫСЫ

Ертаева П.Қ. – магистр, оқытушы



Аннотация: Мақалада түрік тіліндегі теңеулердің жасалу жолдары, метонимия,

символ және сықақпен байланысы туралы баяндалған. Теңеу тілдің барлық деңгейлерімен-

фразеологиясымен де, сӛз тудыру жүйесімен де, синтаксисімен де тікелей қарым-қатынаста

ӛмір сүреді. Демек, теңеу тілдің барлық деңгейлерімен тығыз қарым-қатынаста ӛмір сүретін

кӛпдеңгейлі тілдік құбылыс болып табылады. Сонымен қатар, метонимия мен символ,

сықақ арасындағы ерекшеліктер түрік ақын-жазушыларының еңбектерінен алынған

мысалдар арқылы айқын түсіндірілген.

Түйін сөздер: метонимия, фольклор, символ, теңеу, ассоциация, метафора, синекдоха,

фразеология.

Теңеу таным құралы болуымен қатар, эстетикалық категориялардың бірі болып

табылады. Теңеу барлық халықтың фольклорында да, жазба әдебиетінде де кеңінен орын

алып, әдеби кейіпкерлердің мінез-құлқын, іс-әрекеттерін сипаттауда ұтымды стильдік тәсіл

ретінде мейлінше мол қолданылады.

Сонымен қатар, теңеу тілдің барлық деңгейлерімен-фразеологиясымен де, сӛз тудыру

жүйесімен де, синтаксисімен де тікелей қарым-қатынаста ӛмір сүреді. Демек, теңеу тілдің

барлық деңгейлерімен тығыз қарым-қатынаста ӛмір сүретін кӛпдеңгейлі тілдік құбылыс

болып табылады. Теңеу мен метонимияның (mecaz-ı mürsel) арасындағы айырмашылыққа

тоқталатын болсақ метонимияда сипаттаушы ұғым теңелген элементімен жақын байланысы

бар мүше бола тұра «ӛлі метафора» ретінде сипатталады. Түрік әдебиетшісі Үзінлінің

еңбегіндегі метонимия туралы Якобстың кӛзқарасын негізге алған. Бұл кестеде метонимия

да таза теңеу емес; оқырман тарапынан жорамалда ұқсастық пікірі бар. Үзінлі де бұл түйін

үшін мына атақты түрік ақын жазушысы Орхан Вели Каныктың мына шығармасын мысалға

келтіреді. [2.98]

Neler yapmadık bu vatan için

Kimimiz öldük

Kimimiz nutuk söyledik.



64

Жоғарыдағы ӛлеңде отан және отандас қатынасы негізге алына отырып, жорамалда

метонимияға барылғаны кӛрінеді. Алайда бұл ӛлеңде отан отандас қатынасы ұқсастығынан

басқа; «отаны үшін ӛлу» және «отан үшін сӛз сӛйлеу» сӛйлемшелерінің әрекетімен отандас

сӛзі ассоциация жолымен түсіндірілген.Бұл мысалға метонимимя деп айту едәуір

қиындыққа түседі. Ӛйткені «ӛлу» және «сӛз сӛйлеу» сӛздерін тура мағынада қолдана алу

мүмкіндігі бар. Негізінде бұл отан үшін бәріміздің де кішкене болса да бір нәрселер

жасағандығымызды айтқан ақын; «kimimiz öldü, kimimiz nutuk söyledik» (кейбіріміз отан

үшін ӛлдік, кейбіріміз сӛз сӛйледік) дей тұра бұдан бір ирония жасап тұр [5.9].

Метонимиямен теңеудің байланысын анықтау үшін Мехмет Акифтің мына ӛлеңі де мысал

бола алады:

Korkma sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak

Жолдарында al sancak (ал байрақты) сӛзімен түрік туы бейнеленіп тұр.

Çatma kurban olayım çehreni ey nazlı hilâl

Жолында hilâl сӛзі мен тағыда түрік туының баяу ауыспалы мағына яғни метонимия

ретінде кӛрсетіледі. Ӛйткені бұл жолдарда бір бүтін, оның бӛлшегімен түсіндірілген.

Тағы бір мысал ретінде Нэфидің мына ӛлеңін ала аламыз:

Bir nice dayalım cam- ı murada

Bir lahza kormaz sâki-i devrân elimizde.

Бұл жолдардағы cam-ı murad (мұрат рӛмкесі) ішімдік шӛлмегі ұғымында емес,

рӛмкенің ішіндегі ішімдік болып, ішімдік – шӛлмек қатынасы ұқсастық қатынасына

жатпаған болмыстар арасында, бӛлшек - бүтін қатынасы яғни синекдохаға сүйенілген.

Ӛйткені ішімдік шӛлмекке, шӛлмек болса ішімдікке еш теңелмейді. Үзінліге кӛре бӛлшек

бүтінге, бүтін бӛлшекке теңеледі. Олай болса алынған элементтердің бәрінде дерлік

бӛлшегінің бүтініне теңелмегендігі кӛрінеді.

Классикалық шешендік түрік әдебиеттерінде mecaz-ı mürsel (метонимия) үш шарт

арқылы жүзеге асырылады:

1. Сӛздің тура мағынасынан басқа, ауыспала мағынаның да қолданылуы;

2. Тура мағынамен ауыспалы мағына арасындағы ұқсастықтан басқа да ұқсастықтың

болуы;

3. Тура мағынаның ұғынылуы үшін бір кедергінің болуы.

Жоғарыда талдаған мысалдарда «cam – kadeh» (шиша-рӛмке) «hilal – bayrak» (ту-

байрақ) арасында ұқсастық байланысы бар саналады. Бірақ метонимимяның кӛмегімен

бӛлшек – бүтін байланысынан басқа да ұсастық байланыстары бар. Бұлар: sebep- sonuç

«себеп – нәтиже» [мысалы: bereket yağıyor (береке жауып тұр) сӛйлемінде берекетке себеп

болған жаңбырдың жаумасы; genel-özel «жалпы – жалқы» мысалы: bu akşam çorbayı bizde

içelim (бүгін кешке біздің үйден сорпа ішелік) бұл сӛйлемде сорпа сӛзімен үйде ішетін

тамақтың барлығы айтылып тұр, âlet olma «пайда үшін» o kalemiyle geçiniyor (ол қаламы

арқылы ӛмір сүріп жатыр) сӛйлемінде қалам сӛзімен жазушылық немесе ақындық жайында

айтылып тұр, mazhariyet kardeşleri onun line bakıyor (бауырлары тек соның қолына қарап

отыр) сӛйлемінде оның тура қолына емес оның қолымен табылған ақшаның және кӛмектің

түсіндірілуі, öncelik – sonralık «алғаш-соңғы» Ateşi yaktım (отты жағып қойдым) бұл

сӛйлемде де оттың бірінші жандырылып содан кейін оның лаулайтыны туралы айтылған.

Сӛз ӛнерінің кӛбісі тілдегі ауысулардан құралады. Үзінлінің айтуы бойынша сӛз

ӛнерінің теория жүзіндегі бастапқы нүктесі теңеу болса, бұл жағдайда синекдоханың

жасамы ішінде теңеу қызметін табуды назардан тыс қалдырмау қажеттілігін талап етеді.

Бұл ұсыныс метонимияның синекдоха жасамымен емес метафорамен қатынасымен

байланысты. Ӛйткені метонимияның негізгі шарттарының екіншісі теңеуден басқа да

байланыстың болуы. Бұл жағдайда Үзінлінің мақаласында берілген «бӛлшектің бүтінге

ұқсамағандығы» тұжырымынан қайшылық кӛрінеді. Қысқаша айтқанда ауыспалы

мағыналар ӛнерлі түрде қолданылса олар метонимия деп аталады.



65

Білетініміздей, Kinaye символ тура мағынасын түсінуге кедергі болатын шартпен,

бірақ тура мағынада да ауыспалы мағынада да қолдана білу ӛнері. Басқаша айтқанда символ

бір ұғымды шындыққа сәйкес болатындай етіп жасалған бейнелеулермен жанамалы түрде

түсіндіру ӛнері. Бұл жағдайда символ жанамалаумен бірге жартылай ғана қамтылады. Бірақ

жанамалау ауқымды беделімен символдан ерекше бола тұра, кейіптеу және метафорадан

пайдаланылады. Бұл жағдайда жанамалау үшін символды да қамтыған одан да ауқымды бір

ӛнер деп айта аламыз [3.67]. Оған мысал ретінде Суммани шығармасының мына жолдарын

ала аламыз:

Bulamadım dünyada gönüle mekan

Nerde bir gül bitse etrfı diken

Бұл жолдарда gül ve diken (гүл мен тікен) әрі тура әрі ауыспала мағынада қолданылып

тұр. Бірақ негізгі мақсаты ауыспалы мағынасын жеткізу.

Ал tariz сықақ болса сӛздің немесе ұғымның тура немесе ауыспалы мағынасынан басқа

түгелімен терісін қолдану. Басқаша айтқанда сын, келеке, мазақ сияқтылармен шындықты

кӛрсету мақсатымен отаға қойылған сӛз. Алайда бұның кӛркемдікпен және ұсталықпен

қолданылуы жарамды болып есептеледі. Бұған Фузули шығармасының [4.11];

Senin mihr ü vefa gösterdiğin ağyâra çok gördüm

Galattır kim seni bî-mîhr okurlar bî- vefa derler

жолдарында ақын, «мен сенің басқаларға махаббат және қаза кӛрсеткеніңді кӛп кӛрдім,

сенің ӛлімсіз және сезімсіз деп сӛйлегендері қателіктері» сӛздерімен сүйгеніне арызданып

отыр. Оған кӛркем бір пішінде арызданушы екендігін білдіріп, сықақ жасап отыр [5.45].

Нефидің Тахир Эфенди үшін – tahir сӛзінің мұнтаздай ұғымын кӛздей отырып, шығарған

мына шумақ түрік әдебиетінің ұмытылмас кейіптелген сықағы болып табылады:

Bana Tahir Efendi kelp demiş

İltifâtı bu sözede zahrdir

Mâliki mezhebim benim zirâ

İtikâdımca kelp Tâhirdir

Жоғарыдағы мысалдан кӛрінетін сықақ символдан да жасырын жасалған. Жоғарыда

сықаққа мысал ретінде берілген Нэфиден алынған екі тӛрттік шумақтардың біріншісі кейбір

кітаптарда anıştırma ым- ишара ретінде сипатталуға сәйкес келе тұра, екінші мысал келекеге

сәйкес келіп тұр. Түйіндей келе теңеулерден күнделікті тілдігі, әрі ӛлең тіліндегі мағынасы

және ұғымы күшейту мақсатымен кеңінен қолданылады. Бұл теңеулермен оқырмандарда

жаңадан киялдарының және сезімдерінің туындауын мақұлдайды. Аристотель сонау IV

ғасырда теңеу маңыздылығына кӛңіл бӛле отырып, былай дейді: «Ауыспалы мағынаны

қолдану кезінде ұста болу ӛте маңызды. Ӛйткені басқасынан үйренбей, табиғи жарату

кемеңгерліктің белгісі». Жақсы ауыспалы мағыналар табу дегеніміз ұқсастықтар үшін

кескін кӛзқарасқа ие болу дегенді білдіреді. Түрік әдебиетінің шешендік кітаптарында әдеби

кӛркем шығармалар тілінің танымдары бір-бірлерімен ұқсастықтарымен айырмашылықтары

нақты білдірілген. Алайда оқырман тарапынан ӛлең тілінде қолданылған түрлі бейнелерді

жору, мағына және болмыстың байланысы тарапынан түрлі бағалаулар беріледі.

Сонымен, теңеуге образ болып қызмет атқаратын заттар мен құбылыстар ӛте кӛп.

Олардың кейбіреулері теңеулер құрамында мейлінше жиі кездессе, екінше біреулері

сиректеу ұшырасады да, ал үшіншілері бірлі – жарым рет қана бой кӛрсетеді. Бұл – заттар

мен құбылыстардың белгілі бір халықтың материалдық және рухани ӛмірінде алатын

орнына, атқаратын қызметіне тікелей байланысты нәрсе.


1. Қоңыров Т. «Теңеулер табиғаты»,«Алаш баспасы», Алматы 2005;

2. Bekir Çınar «Teşbih (benzetme) sanatına dilbilimsel bir yaklaşım» Moden Türklük

Araştırmalar dergisi, makale, Cilt 5, sayı 1, Ankara üniversitesi, Ankara, mart 2008;

3. Қабдолов. З. «Сӛз ӛнері» «Мектеп», Алматы, 1976;



66

4. Doğan Aksan «Her Yönüile Dil»;

5. Ahmet Voyvoda «Türkçe ders notları», Özgün matbağa Yayınevi, İzmir 2008.

РЕЗЮМЕ

В статье рассматривается роль и образование сравнительных оборотов, связь между

метонимией и сатирой в турецком языке. Также сопоставляется функция сравнительных

оборотов турецкого языка с оборотами на казахском языке.

SUMMARY

The article deals with the role and establishment of similаrity in Turkish language. Also the

function of similаrity of Turkish and Kazakh languages is compared.

УДК801.7:003

НАСТОЯЩЕЕ И БУДУЩЕЕ ИЕРОГЛИФИЧЕСКОЙ ПИСЬМЕННОСТИ

Кебекбаев М.А. - преподаватель

(г.Алматы, Казахский

государственный женский

педагогический университет)

Аннотация: Первые связные тексты, написанные иероглификой на очень архаическом

диалекте древнекитайского языка, относятся к XII-XIII векам до н.э. Китайский иероглиф

изображает слово. Это было верно примерно две с половиной тысячи лет назад. Когда

иероглифика только создавалась, китайский язык был языком моносиллабическим, то есть

все его слова были односложными. Поэтому изначально существовало четкое равенство

«иероглиф=слово=слог». Однако с течением времени ситуация изменялась, китайский язык

начал меняться, стали появляться многосложные слова. Постепенно таких слов становилось

все больше, причем практически все они образовывались слиянием древнекитайских

однослогов.

Ключевые слова: иероглиф, архаический диалект, старокитайские слова, суффикс,

синайское письмо, многослоги.

Иероглиф (от греч. «резное письмо») – целый ряд древних систем письма. Наиболее

известными иероглифическими знаками являются китайские и египетские иероглифы, но

также существуют и другие системы. Частично пиктографические логографические

сценарии напоминают древнеегипетские и их также иногда называют «иероглифы». Во

время неоплатонизма, особенно Возрождения, иероглиф был художественным

представлением эзотерические идеи. Кроме того, в Минойской цивилизации использовали

критские иероглифы. Сейчас это способ письма в восточных языках. Встречаются в Китае,

Японии, Кореи и некоторых других странах.

Первые связные тексты, написанные иероглификой на очень архаическом диалекте

древнекитайского языка, относятся к XII-XIII векам до н.э. Это означает, что китайской

иероглифической письменности примерно три с половиной тысячи лет. Она-сверстница так

называемого синайского письма, которое стало родоначальником почти всех существующих

сейчас алфавитных систем, и многое древнее любой используемой ныне письменности.

Поражает стабильность иероглификами. Грамотный китаец без особого труда читает тексты

двухтысячелетней давности. Общего смысла фраз он при этом обычно не понимает (если,

конечно, специально не изучал древнекитайскую грамматику), но без труда опознает и

произносит – в современном произношении - практически все встречающиеся в тексте

иероглифы. Несмотря на почтенный возраст, иероглифика, скорее всего, просуществуют еще

очень долго, хотя преимущества простых в изучении алфавитных систем письма очевидны.



67

В чем же причина приверженности китайцев (и некоторых соседних народов) иероглифике,

почему она просуществовала почти без изменений так долго, какова ее культурная роль в

прошлом и сейчас?

Впрочем, перед тем как попытаться ответить на эти вопросы, надо остановиться на

некоторых мифах российского массового сознания, которые связаны с иероглификой.

Точнее, это не столько мифы, сколько полумифы – все они, наряду с ошибками, содержат в

себе и некоторые элементы правды.

Китайский иероглиф изображает слово. Это было верно примерно две с половиной

тысячи лет назад. Когда иероглифика только создавалась, китайский язык был языком

моносиллабическим, то есть все его слова были односложными. Поэтому изначально

существовало четкое равенство «иероглиф=слово=слог». Однако с течением времени

ситуация изменялась. Где-то в I тысячелетии н.э китайский язык начал меняться, в нем стали

появляться многосложные слова. Постепенно таких слов становилось все больше, причем

практически все они образовывались слиянием древнекитайских однослогов. Например,

современное «чжаньчжэн» («война») образовалась в результате слияния двух

древнекитайских односложных слов: «чжань» («бой», «сражение») и «чжэн» («конфликт»,

«сражение»); современное слово «фуцзяо» («буддизм») собрано из старокитайских слов

«фу» («Будда») и «цзяо» («учение»). Подобные примеры можно приводить бесконечно.

Естественно, что для записи многосложного слова нужно несколько иероглифов – ровно

столько, сколько в слове слогов. Так что иероглиф обозначает не слово как таковое, а нечто

вроде слога-корня (или же служебного слова). Многослоги появились примерно полторы

тысячи лет назад, но в последнее столетие они стали возникать в огромных количествах.

Когда в середине XIX века народы Восточной Азии начали знакомиться с новыми для них

«западными» устройствами и институтами, обнаружилось, что для них в «иероглифических»

языках нет терминов. В силу разных причин, подробно остановиться на которых здесь нет

возможности, языки Восточной Азии, заимствуя сами предметы и идеи, обычно не

заимствовали их западные названия. Вместо этого для новых явлений стали создавать новые

названия. По сути, эти названия кратко описывали предметы, используя при этом

старокитайские корни-слова. Например, телефон был назван «электрической беседой» -

«дяньхуа» (здесь и далее – северокитайское произношение, в других диалектах китайского, а

также в японском, корейском и вьетнамском слова произносились иначе, но записывались

теми же иероглифами). «Демократию» перевели длинно: «миньчжучжун» - «[учение],

главная идея которого – главенство народа», а вот университет назвали короче: «дасюэ» -

«большая школа». Танк стал «чжаньчэ» - («боевая повозка»), а трамвай – «дяньчэ»

(«электрическая повозка»). Не трудно посчитать, что в этих словах от двух («дянь-хуа») до

четырех («минь-чжу-чжу-и») слогов и, следовательно, столько же иероглифов.

Для того чтобы быть грамотным, необходимо знать 10-15 тысяч иероглифов.

Разумеется, чем больше иероглифов человек знает, тем лучше, для жизни и работы более чем

хватает четырех тысяч знаков-именно столько по данным исследований, знает

среднестатистический китаец с высшим нефилологическим образованием. Даже китайские

филологи традиционной школы, которые держали в голове фантастические объемы текстов,

редко знали больше 10 тысяч иероглифов. Кстати сказать, точное количество иероглифов не

известно никому. Самый большой существующий словарь (составленный в 21 веке

«Цзиюнь») включает в себя 53 тысяч знаков, но ясно, что некоторые иероглифы туда не

попали, так что всего иероглифов, вероятно, около 60-65 тысяч. Однако значение

большинства этих знаков весьма далеко от потребностей обыденной жизни – вроде названия

какой–нибудь части арбалета, использовавшегося в княжестве Ци в 4 веке до н.э., или

наименование племени, кочевавшего по Великой Степи пару тысяч лет тому назад. Кроме

того, значительную часть этих 60-65 тысяч иероглифов составляют разнописи варианты

других иероглифов, которые по разным причинам употреблялись в те или иные эпохи.

Неоднократно проводившиеся подсчеты показывают: примерно 90 процентов



68

среднестатистического текста состоит из тысячи самых распространенных иероглифов.

Учитывая составной характер большинства слов (и практически всех специальных

терминов), нет необходимости в том, чтобы знать совсем уж много знаков. Как уже

говорилось, нет иероглифа, который обозначал бы «танк», а есть сочетание двух слогов-

корней (и, соответственно, двух иероглифов) «бой» и «повозка», входит в состав слов со

значением «поезд», «автобус», «бронетранспортер» (и многих-многих других) не означает,

конечно, что иероглифика проста в изучении, но она, безусловно, проще, чем может

показаться на первый взгляд.

С незапамятных времен иероглифика выполняла важную политическую функцию – она

обеспечивала единство Китая. Самая многонаселенная страна мира с давних времен состоит

из множества очень разных регионов с населением, говорящим на диалектах, которые в

других местах, безусловно, считались бы совершенно самостоятельными языками. Впрочем,

грань между диалектом и языком вообще не лингвистическая, а социально-политическая

(кто-то хорошо заметил по этому поводу: «диалект – это язык без армии и полиции»). В

любом случае семь больших диалектных групп, на которые распадается современный

китайский язык, разошлись еще в начале нашей эры, то есть они отличаются друг от друга

больше, чем славянские или романские языки, и разумеется, совершенно не

взаимопонимаемы (в устной форме). Но единство диалектов с давних времен обеспечивает

иероглифика. Иероглифы произносятся по-разному, но пишутся они одинаково. Увидев

четыре иероглифа, которыми записывается фраза «я –студент», пекинец произносит «во ши

сэю-шэн», а кантонец как «нго си хок-саан» (да еще и в совершенно других тонах, которых в

кантонском девять вместо пекинских четырех!) но значение фразы останется тем же самым –

ведь, как и в современном английском, в китайском слова не изменяются, и вся грамматика

выражается служебными словами и суффиксами, а также порядками слов. Порядок слов в

диалектах примерно одинаковый, служебные слова тоже (в том смысле, что записываются

они одинаковыми иероглифами, хотя и произносятся по-разному).

Правда, в диалектах есть и свои специфические грамматические конструкции, свои

служебные слова, у которых нет соответствия в литературном языке. Однако этих

конструкций не очень много, и воспринимаются они как просторечные практически все

носители диалектов при этом великолепно понимают и стандартную грамматику. Причина

проста: китайские диалекты (фактически «китайские языки») не имеют и никогда не имели

своей письменности. Столетиями все сколь-либо образованные люди читали тексты на

нормативном «общекитайском» (точнее, на двух его разновидностях – «высоком» вэньяне и

«низком» полуразговорном байхуа). В каждой провинции иероглифы, входившие в эти

тексты, произносились по-своему, но понимались совершенно одинаково. Именно

иероглифика предотварила возникновение в провинциях местного национального

самосознания, для которого, надо признать, есть все предпосылки. Иероглифическая

письменность и тесно связанное с ней сознание культурного единства (и превосходства над

«варварами») не дала единому Китаю превратиться в десяток независимых государств.

Впрочем, иероглифика распространилась и за пределамы Китая, к его соседям. Во всех

конфуцианских государствах Восточной Азии на протяжении многих веков

государственным языком и главным языком науки и культуры был вэньян – китайский язык

конца 1 тысячелетия до н.э., на котором написано большинство классических текстов

китайской (точнее, восточноазиатской) культуры. Все «серьезные» тексты от Сайгона до

Токио составлялись исключительно на этом наречии, которое постепенно стало отличаться

от собственно разговорных китайских диалектов примерно так же, как латынь отличается от

французского. Конечно, со временем местные языки обзавелись и собственной

письменностью: японский – в IXвеке, корейский и вьетнамский в XV столетии. Японцы

разработали два вида слоговой фонетической письменности, корейцы-алфавит, вьетнамцы –

собственный, и довольно сложный, вариантиероглифики, с которого они перешли на

латиницу уже в колониальную эпоху. Однако писание на местных языках обычно



69

воспринималось как занятие легкомысленное и несерьезное, полезное в лучшем случае для

просвещения простонародья. В самом Китае примерно так же относились к разговорному

языку и текстам на нем. Все, что принадлежало к сфере высокой культуры и

государственной идеологии, писалось только на вэньяне. В этом отношении он играл такую

же роль, как латынь в средневековой Европе. Сходными были и причины такого положения

вэньяня – подобно латыни он был в первую очередь языком Священного Канона, то есть

языком Конфуция и его ранних комментаторов. Впрочем, существовало и немаловажное

отличие на латыни и говорили и писали, то на вэньяне-только писали.


1. Бодде Д. Мифы древнего Китая // Мифологии древнего мира. – М., 1977.

2. Баранов И.Г. Верования и обычаи китайцев. – М., 1999.

3. Вернер Э. Мифы и легенды Китая. – М., 2005.

4. Евсюков Е.Е. Об одном космологическом мотиве Китая эпохи неолита // Общество и

государство в Китае. – М., 1981.

5. Ежов В. Мифы древнего Китая. – М., 2004.

6. Китай: Земля Небесного Дракона / Под общ. ред. Эдварда Л.Шонесси. – М., 2002.

7. Лисевич И.С. Моделирование мира в китайской мифологии и учение о пяти

первоэлементах // Теоретические проблемы восточных литератур. – М., 1969.

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада қытай тілінің иероглифтері жайлы айтылады. Иероглифтердің шығу тарихы,

даму жолдары туралы мағлұматтар берілген. Сонымен қатар, қытай тіліндегі кірме сӛздер

мен олардың жазылу жолдары және лингвистикалық, әлеуметтік-саяси диалект сӛздерінің

түрлерін түсіндіреді.

SUMMARY

The article deals with the history of appearance and ways of development of Chinese

hierogliphes. Also this article considers the borrowings, the ways of writing Chinese words and

explains the types of linguistic, socio-political dialects.

УДК 811.111

ТІЛ – БІЛІМДІЛІКТІҢ НЕГІЗІ

Тұрсынбаева Қ.Ж. – магистр, аға оқытушы



Аннотация: Қазіргі кезде оқушы жастардың шетел тілін меңгеруде тиянақты білім

алып, сӛйлеу дағдысын қалыптастыруды мақсат етіп, жаңа материалдарды игеру

тәсілдерімен қаруландыру, сонымен қатар, алған білімдерін теориялық және тәжірибелік

түрде қолдана білу – бүгінгі күннің талабына сай басты мәселеге айналып отыр. Осыған

орай, оқушы жастардың сӛйлеу дағдысын қалыптастырып, тілдік қарым-қатынас жасауға

үйрету басты мақсат болып табылады.

Түйін сөздер: тіл, жаңа модель, технологиялық құзірет, логикалық ойлау, қоғам,

мәдениет, мәдениаралық ұстаным.

Адамзат дамуының тарихи және әлеуметтік тәжірибесі дүниетаным, шығармашылық,

терең білімділіктің негізі – тіл екендігін кӛрсетті. Тіл жеке тұлғаның даму ұстанымдарын,

сенімін жүзеге асырады, дүниеге деген қайталанбас кӛзқарасын білдіреді, болып жатқан



70

жағдайға әсерлену қабілеттілігін кӛрсетеді. Білім беру мазмұнында тілді оқытудың маңызы

ерекше, адам тіл арқылы қоршаған ортаны таниды, басқалармен тілдік қарым-қатынасқа

түседі, логикалық ойлау қабілеті дамиды, ақпараттар қабылдайды, ӛз ойын ауызша да

жазбаша да жатық жеткізе алу мүмкіндігіне ие болады.

Білім беру мазмұнын жаңарту қоғамды ақпараттандыру үрдісінің дамуына байланысты

ӛзгеріске ұшырап отырады, ал мемлекеттік тілді оқытуды ақпараттандыру оқыту

мақсаттарына терең деңгейде әсер етеді. Соған сәйкес шетел тілін оқытудың міндеті адами

қарым-қатынасқа дайын, әлеуметтік-лингвистикалық ахуалды дұрыс бағалайтын, шетел тілін

білудің қажеттілігі мен әлеуметтік маңызын терең сезінетін, сӛйлесім әрекетін жағдаятқа

сәйкес үйлесімді қолдана білетін, жоғары азаматтық жауапкершілік пен әлемдік

кӛзқарасының, сана-сезімінің дамуы күнделікті ӛмір қажеттілігі болып табылатын болашақ

ақпараттық қоғам мүшелерінің сапалы жаңа моделін жасақтау.

Әлемдік ӛркениет тӛрінен орын алуы үшін, Қазақстанның жан-жақты дамуының

бірден-бір жолы ғылымды әр қырынан меңгеру қажет болып отырғаны белгілі. Елбасымыз

Қазақстан халқына «Бәсекеге қабілетті халық үшін», «Бәсекеге қабілетті экономика үшін» -

деген жолдауында: «Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін

қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдың бірі» -деген. Елбасының халыққа

Жолдауы білім беру ісінде жыл сайын ӛзгерістер енгізіп отыр. «Жаңа технологиялық

құзірет» бағдарлай білу ӛз бетінше білім беруде стратегиялық міндеттерін табысты шешуге

мүмкіндік береді: таңдай білу, талдай білу, ӛзгерте білу, сақтай білу, жеткізе білу, жүзеге

асыра білу», деп атап кӛрсеткен. Білім беру мазмұны балаға оқу қызметінің субъектісі

ретінде жүзеге асырылуы орынды.

Қазірде оқушы жастардың ағылшын тілін үйрену үшін сапалы білім алып, сӛйлеу

дағдысын қалыптастыруды мақсат етіп, жаңа материалдарды игеру тәсілдерімен

қаруландыру, сонымен қатар, алған білімдерін теориялық және тәжірибелік түрде қолдана

білу, тілдік қарым-қатынас жасауға үйрету бүгінгі күннің заман талабына сай басты мәселеге

айналып отыр. Бүгінгі күні шетел тiлдерiн оқыту әдiстемесiнде оқушы тiлден бұрын

сӛйлесудi үйрену керек деген пiкiр тұрақтала бастады. Бұның басты себебі ӛзге бiр тiлдi

меңгеру және үйренетiн тiлдiң лингвистикалық ережелерiн жинақтап бiлу ғана емес, ол

екiншi тiлдiң сӛйлеу құралдары мен әрекетiн, тұлғаларын дұрыс пайдалана бiлу, сол арқылы

сӛйлеу дағдысын қалыптастырып, сӛйлесетін дәрежеге жету. Отандық ғалымдар, озық

тәжірибелі оқытушылар білім беру жүйесі оқушылардың мәдениетінің негізін

қалыптастырып, тұлғалық жетілуіне ықпал етеді дейді. Бұндай қалыптасу білімді, дағдыны

жүйелі түрде меңгергенде жететін үдерістің нәтижесі. Сонымен қатар, оқушылардың

танымдық, ақыл-ой және сезім қабілеттерін дамыту, ӛзіндік кӛзқарастарын қалыптастыру.

«Білім беру» ұғымына сондай-ақ сыни ойлау, айналасында болып жатқан іс-әрекеттерді

бағалау, құрбыларымен мәдениетті, сыпайы түрде қарым-қатынас жасау жатады. Жаңа

тұлғаны тәрбиелеу оқушы жастарды дамушы тұлға ретінде қалыптастыруға, ӛзін-ӛзі тануға

бағыттау, яғни ғылым мен білімнің қажетті деңгейімен қамтамасыз ету, ұлттық және әлемнің

мәдениет ақпараттарымен таныстыру. Ол үшін студенттермен мынадай жұмыс түрлері

жүргізілуі қажет: пәнге қызығушылығын анықтау, тілдік қорын жетілдіру, ӛздігінен ізденіп,

шығармашылық қабілеттерін арттыруға дағдыландыру. Ағылшын тілі сабағында оқушы

жастардың кӛркем әдебиетке қызығушылығын арттыруда ағылшын тілі сабағында шетелдік

жазушылардың шығармаларын оқып, саралау жасаймыз. Сонымен қатар сабақта олардың

сабаққа белсенділігін арттыру мақсатында ӛз ойын жазбаша жазуын, логикалық ойлауын

жетілдіру де жұмысымыздың негізіне айналды. Осындай жұмыстар жүргізу нәтижесінде

студенттердің білім деңгейі мен білім сапасының артуына, логикалық ойлау, тілдік қарым-

қатынас деңгейлерінің ӛсуіне, қоғамдық ортада ӛзін ұстау мәдениетінің жоғарылағанына кӛз

жеткіздік.

Адам қоғамды емес, қоғам адамды ӛзіне бейімдейді. Ӛзге мәдениетті меңгеру, шетел

тілін үйрену әртүрлі коммуникативтік стильдерді түсіну арқылы жүзеге асады.



71

Оқушылардың әлеуметтенуінің дамуында қоғамның дамуының жалпы жағдайлары басты

роль атқарады. Болып жатқан ӛзгерістердің мазмұны да, жылдамдығы да ӛте жоғары

қарқынмен дамуда. Заманауи білім беру орындарының негізгі міндеті жастарды қоғам

талабына сай тәрбиелеу, ӛмірге, заман ағысына бейімдеу, дайындау. Оқушылардың әлемдегі

озық білімді меңгерулері үшін, ӛзге ортамен еркін қатынас жасау үшін шетел тілін

меңгерудің маңызы зор болып отыр.

Ғалым-оқытушылардың кӛзқарастарының теориялық концепциясы бойынша білім беру

мазмұнының әлеуметтік мағынасы қоғамның оқушы жастардан нені білетінін, қандай

қасиеттер қалыптасқанын талап етуі. Оқушы жастарға кӛпұлтты ортада әлеуметтік әсерлерге

бейім болу халықаралық тәрбие берудегі ӛзекті мәселелердің бірі. Бұл тәрбиені әлеуметтік

мәдени мәселесімен байланыстыруды қажет етеді. Қоғам талабына сай шетел тілінде еркін

сӛйлеп, шетелдіктермен сұхбаттасуға мүмкіншіліктер мол. Шетел тілін үйренуге

қызығушылық тілін оқитын елдің мәдениетіне де қызығушылық тудырады. Әр тілдің ӛз

ерекшелігі бар, ол тілдің эстетикасы, объективті лингвистикалық образы.

Барлық мәдениеттің бірлігі кӛптеген халықтарды біріктіруді қажет етеді.

Н.Я.Данилевский адамзат мәдениетінің эволюциясын қарастырады, оның қарқынын түрлі

жоспарлық талпынысқа, кӛпжақты адами ерекшелікке, халықтардың мәдениетінің

кӛптүрлілігінің ӛсуіне, оның ішінде адам идеясының толық әрі кӛпжақты орындалуына

талпынады. Тіл қоғамдық-тарихи, қоғамдық психологиялық кӛрініс ретінде қарастырылады.

Оның міндетіне мәдениетті қозғаушы жатады. Ол халық мәдениетінің жетістігін белгілейді.

Шетел тілі де, дәл осындай міндет атқара отырып, ұлттық мәдениетті жетістікке жеткізеді.

Солай тіл, бір жағынан, жеке мәдениетке қызмет атқарса, екінші жағынан жеке тұлғаны

қалыптастырушы қызмет атқарады.

Кӛрнекті орыс ғалымы В.М.Бехтерев 100 жыл бұрын «Мемлекет пен қоғам үшін тек

кәсіби мамандар ғана емес, сонымен қатар тағы да адам дегеніміз кім, қандай заңдар

бойынша олардың психикалары жетіледі, оны жетілу барысында қандай жаман нәрселерден

қорғау керек, оны қалай тәрбиелеу керек деген сияқты түрлі сұрақтарға жауап бере алатын

адамдар керек» деп айтқан.

Тіл рухани мәдениетте ерекше орын алады. «Ұлттық тіл тарихи халықтың даму

нәтижесі. Ұлттың тілі сол ұлттың танымдық іс әрекетін білдіреді». Мысалы, Е.В. Шорохова

«Тұлғаның ұлттық ерекшелігі оның тілімен бейнеленеді. Ол тарихта пайда болудың

нәтижесі» деген анықтама береді. Тілдің ӛзгеруінің себебі ол басқа қарым қатынаста болды.

Бізге ӛзге ұлттың мәдениетін, салт-дәстүрін білу үшін ол елдің тілін білуіміз керек. Ӛзге тілді

білу қазіргі заманда қиын емес. Барлық тілдерде бір жалпы түсінік бар. Оның себебі олар бір-

бірімен этностық қарым-қатынаста болуында. В.Г.Костомаров айтқандай, «Мемлекеттік тіл

адамның ішкі жан дүниесінің гүлденуінің бірден бір жолы. Білім қарым-қатынастың бір

түрі».

Сонымен қатар, шетел тілі сабағында студенттердің белгілі бір ұлтты тануымен қатар,

тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал етеді. Шетел тілі - мәдениеттің аккумуляторы

сияқты мәдениеттің барлық жетістіктерін жариялайтын, зерттейтін әлеуметтік-тарихи және

тарихи-психологиялық құбылыс. Ол мәдениеттің жеке дамуына кӛмектеседі және тұлғаға

әсер етуші бірден-бір тәсіл болып табылады. Студенттің білімі танымдық, кәсіби,

әлеуметтік біліктіліктер арқылы байқалады. Біліктілігі қатысымдық және танымдық

дағдыны қалыптастыру және шығармашылық қабілетін жетілдіру жаттығулары мен кәсіби-

танымдық, академиялық, әлеуметтік мәтіндер арқылы жетілдіріледі.

Шетел тілін меңгерудің нәтижесі оқытудың моделі күтілетін білім нәтижелерін

айқындайтын құзіреттіліктер деңгейінде кӛрінеді. Білім алушы әлеуметтік-мәдени

құзіреттілікті игеру нәтижесінде бәсекелестікке қабілетті маман бола алады.


1. Общество и образование в современном мире, Вып. 2., М., 2000.



72

2. Sandford N. What have we learned about personality? A Century of Psychology as

science. APA, 2009. - 444p.

3. Данилевский Н.Я. Россия и Европa. –М.:Книга.1991.-С.574.

4. Костомаров В.Г. Мир сегодня и русский язык// Русский язык в национальной

школе.-1990.-№11. –С,3-8.

5. Personality and Social Psychology, Cattel R.-S.Diego. Free Press, 2007.

6. Қазақ Ұлттық энциклопедиясы, 6 том, 96 б. 2010.

7. Лысова Е. Б. Становление и развитие сравнительной педагогики во Франции //

Методологические проблемы сравнительной педагогики. – М., 1991.

РЕЗЮМЕ

В статье рассматривается актуальная проблема преподавания иностранного языка. На

сегодняшний день целью изучения иностранного языка является развитие навыка устной

речи, изучение методов осваивания нового материала и умение применять полученный

теоретический материал на практике. В связи с этим формирование речевых навыков

учащихся является главной задачей в процессе преподавания иностранного языка.

SUMMARY

The article deals with actual problem of teaching foreign language. Nowadays the aim of

teaching foreign language is developing speaking skills, studying the ways of acquiring new

materials and developing the ability of using theoretical knowledge on practice. Formation of

speaking skills of the students is the main objective of teaching foreign language.

УДК371.98-004

А37

ШЕТ ТІЛІ САБАҒЫНДА ИНТЕРАКТИВТІ ӘДІСТЕРДІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ

Ақынова Ж.М. - 2 курс магистранты



Аннотация: Бұл мақалада заманымыздың басты талабы болып отырған ақпараттық –

технологиялардың, әсіресе интерактивті әдістің ЖОО-ғы шет тілін оқыту үрдісіндегі

қолданылуы жайлы басты мәселелер айтылады. Әлемдік деңгейдегі білім берудің қазіргі

парадигмасы білім беруде нәтижеге бағдарлану, оқытуды студенттің жеке тұлғасына

бағытталу, ал оқыту әдістерін тұлға аралық қарым-қатынастарға бейімдеу болып отыр.

Демек, студент білімді дайын күйінде оқытушы түсіндірмесінен алмай, ӛзінің ӛмірлік

тәжірибесіне сүйену арқылы танымдық «жаңалық» ашуы шығармашылық тапсырмаларды

орындау негізінде әр түрлі ӛнімдер жасауы тиіс. Нәтижесінде студенттің дүниетанымы

кеңейіп, ӛзіндік пікірі мен кӛзқарасы қалыптасуы керек.

Түйін сөздер: парадигма, дүниетаным, интерактивті әдіс, субъект, әлеуметтік тәжірибе.

Елбасының «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында: «Біз бүкіл еліміз

бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін кӛрсетуге қол

жеткізуіміз керек» десе, осы жолдаудың ІІІ тарауы, он сегізінші бағытының жетінші

тармақшасында: «Ақпараттық технологиялар мен ақпаратты таратудың жаңа нысандарына

бағытталған мамандарылған білім беру бағыттарын құру міндеті де алдымызда тұр»

делінген.



73

Әлемдік деңгейдегі білім берудің қазіргі парадигмасы білім беруде нәтижеге

бағдарлану, оқытуды студенттің жеке тұлғасына бағытталу, ал оқыту әдістерін тұлға аралық

қарым-қатынастарға бейімдеу болып отыр. Демек, студент білімді дайын күйінде оқытушы

түсіндірмесінен алмай, ӛзінің ӛмірлік тәжірибесіне сүйену арқылы танымдық «жаңалық»

ашуы шығармашылық тапсырмаларды орындау негізінде әр түрлі ӛнімдер жасауы тиіс.

Нәтижесінде студенттің дүниетанымы кеңейіп, ӛзіндік пікірі мен кӛзқарасы қалыптасуы

керек. Бiздiң ел дамудың демократиялық жолын таңдауына байланысты, бүгiнгi таңда

қоғамды шешiм қабылдауға тартудың маңызы арта түстi. Осы бағытта студенттердің

белсендiлiгiн арттыруға мүмкiндiк беретiн әдiстемелiк тәсiлдер интерактивті деп аталып

жүр. Бұл әдiстердi қолдану сырттай ӛте жеңiл кӛрiнгенімен, ӛзіндік ерекшеліктері мен

қиындықтары да бар.

Интерактивті әдістер оқытушының оқытуды қандай шеберлікпен ұйымдастырғанынан

кӛрінеді. «Интерактивті әдістер» жоғары оқу орындарының студенттерінің шет тілін оқуда

ӛзара әрекет етуіне жағдай жасайтын тәсілдер, ал «интерактивті оқытуды» ӛзара

әрекеттесуге негізделіп құрылған оқыту деп түсінуге болады. Интерактивті әдістердің мәні

әрбір студенттің студентпен ӛзара белсенді байланыста болып, оқытушымен бірлесіп

отырып, компьютермен жұмыс жасап, оқу танымдық нәтижеге жетуі.

Бұл әдістер барысында студенттерді тұлға ретінде қалыптасуға бірден-бір әсер етеді.

Оқытушы мен студент бірлесіп оқи отырып, субъект ретінде болады. Оқытушының ролі

кӛбінесе оқу үрдісін ұйымдастырушы, топ басшысы, студенттердің ынта ықыласын белсенді

етуші қалпында кӛрінеді.

Интерактивті оқыту әдістері студенттердің ӛз ӛмір тәжірибесіне, біліміне сүйенуіне

негізделген. Сондықтан да олар сабақта ынтымақтастық педагогикасының жүзеге асуына,

бірлесіп әрекет етуге, сабақта жайлы да жағымды психологиялық жағдай орнауына

мүмкіндік жасайды. Шетел тілі сабағы қызықты да түсінікті болуы оқытушының шеберлігі

мен ізденімпаздығына тікелей байланысты.

Жоғары оқу орындарында интерактивті әдістер арқылы оқытудың басты мақсаты

студенттердің білімін жетілдіру үшін қолайлы орта орнату. Яғни, ӛзара қарым-қатынас

арқылы ӛз пікірлерін ортаға салу, ӛзін еркін сезіну, басқалардың кӛзқарасымен санасу, сұрақ-

жауап арқылы білімін бекіту, сонымен бірге тілдік қорын бекітуге мүмкіндік жасалады.

Шетел тілінде интерактивті оқыту әдістерінің жоғарыда айтылғандардан басқа да

бірқатар жетістіктерін атап ӛтуге болады. Мәселен:

– ақпаратты терең меңгеруге мүмкіндік береді;

– тыңдау дағдысын қалыптастырады;

– қарым-қатынасқа түсуге, сол арқылы әлеуметтік тәжірибе жинақтауға мүмкіндік

береді.

Шетел тілі сабағын оқытуда жиі қолданатын пікір-талас, дӛңгелек үстел, рӛлдік

ойындар, диалог құру т.б. әдістер жоғары белсенділікті дамыту әдістерінің қатарына жатады.

Бұл әдістерді қолдану барысында үйретушіде, үйренушіде белсенді қарым-қатынасқа түседі.

Интерактивті әдіс барлық студенттердің пікірін бірдей ескереді, онда айтыған барлық

пікір маңызды болып табылады. Интерактивті әдісті қолданатын оқытушылардың айтуы

бойынша, тек қана ақпарат беріліп, оны талқыға салмай бірден жаттығуға кӛшетін топтарда

оқытушылардың сӛзі студент есінде нашар сақталады. Сонымен қатар олардың ойынша

мұндай жағдайларда балаларға кӛбіне құнды ресурстарды, яғни топтарының идеяларын

пайдалануға мүмкіндік берілмейді. Зерттеулерге сүйенсек, «біз істеген нәрсеміздің 80 %-ын,

оқығанымыздың 20%-ын, ал естігеніміздің 10%-ын есте сақтайды екенбіз». Мұнда қазіргі

демократиялық қоғамға қажетті белсенді араласу дағдыларының үлгілері мен дамуы талап

етіледі.

Интерактивті әдіс оқыту процесінде студенттерді бірігіп белгілі бір мәселені шешуге,

белгілі бір әрекетке ӛз жауапкершілігін сезініп, белсенді болуға және осы кезде ӛз қиялын,

ой-ӛрісін, шығармашылығын кӛрсетуге мүмкіндік береді.



74

Сонымен бірге бұл әдіс студенттерді жұп болып, бірігіп жұмыс жасауға, жұмыс жасай

отырып, ӛзгелерге кӛмек кӛрсетуге үйретеді. Сонымен қатар бұл ұғым тәсіл ретінде

тӛмендегідей талаптарға сай келеді.

– Ақпаратты терең игереді, ӛйткені оны ой елегіне ӛткізеді.

– Студент ӛзін-ӛзі еркін және ыңғайлы сезінетін ӛрісті қалыптастырады, тілді оқып

үйрену ниетін арттырады.

– Студенттің жеке тұлғасына тікелей әсер етіп, танымдық, шығармашылық қабілетін

оятады.

– Топ студенттерімен жасалатын жұмысты түрлі формада (жұптық, топтық, ұжымдық)

ӛткізуді қамтамасыз етеді.

– Ойлауды белсендіреді.

– Ынтымақтастықпен әрекет етуге үйретеді.

– Тыңдау дағдысын қалыптастырып, ӛзгені тыңдай алады.

Әрине мұндай тәсілді қолдануда кездесетін қиындықтар да жоқ емес. Себебі әр

студенттің ойлау қабілеті, жылдамдығы, білім деңгейі, ақпаратты меңгеруі бірдей жағдайда

емес. Осыдан келіп студенттердің алдында шынайы және психологиялық қиындықтар

туындайды. Шынайы қиындық:

- берілген тапсырма дұрыс ұйымдастырылмаған жағдайда;

- жүріп жатқан әңгіме студентке қызық емес болса;

- әңгімені тыңдамағандықтан сӛйлей алмаған жағдайда туындайды.

Ал, психологиялық қиындық шынайы қиындыққа қарағанда жиірек кездеседі. Студент

мұндай жағдайда кӛбінесе үнсіз қалады. Яғни:

- студент ӛз ойын білдіру үшін кӛмекші сӛздерді, тілдік құралды таба алмағандықтан

үндемейді;

- оқытушы мен топ алдында сӛйлеуге қысылғандықтан үндемейді;

- ӛз білім дәрежесінің тӛмен екендігін кӛрсеткісі келмегендіктен үндемейді.

Мұндай жағдайда студентті сӛйлеу үшін оған қысым кӛрсетпей, оған сӛйлеу үшін

ыңғайлы, қолайлы мүмкіндік туғызылуы керек, студентті ӛз әрекеттерін тыңдай білуге

үйрету керек. Оқытушы алдымен студенттерді сӛйлеуге үйретуде, соның ішінде тілді қарым-

қатынас құралы ретінде меңгеруге ұмтылуын, студенттерге ӛз іскерлігі мен дағдысын

қалыптастыру үшін оған сай ниетін оятып әрі оқу атмосферасын орната білуі керек. Ал,

мұндай атмосфераның орнауына Н.В.Гавриленконың тӛмендегі пікірлерімен толықтай

келісуімізге тура келеді.

Біріншіден, шетел тілін оқытуда интерактивтік тәсілді қолдану кезінде қойылатын

талаптың, жасалатын жұмыстың оқу процесіне сай болуы керек. Талап тым жоғары болса,

оқуға деген қызығушылық жойылады, ал тӛмен болса, жалығуға әкеліп соқтырады.

Екіншіден, жұмыс түрлері, онда қолданылатын оқу құралдары, жаттығулар

студенттердің білім деңгейіне, жас ерекшеліктеріне сай болуы керек.

Үшіншіден, студенттер жіберген қателерін оқытушы кӛмегімен ӛздері табуы керек.

Студенттер әр түрлі болады. Олардың бірі оқытушының айтқанын жылдам ұғып алады,

енді біріне материалды ұғу үшін қосымша түсіндірмелер мен мысалдар қажет болады.

Мұндай студенттер нақты нені түсінгенін ұғына алмай сұрақ қоюға жасқанады. Осындай

жағдай студенттерді топқа немесе жұпқа біріктіріп, оларға ортақ тапсырма беріп, ол

тапсырманы орындау барысында әрбір студентке жеке рӛлдер мен міндеттер атқаруды талап

етсе, онда әр оқушының ӛз жұмысына жауапты болып, жалпы жұмыс нәтижесінде қол

жеткізуге ұмтылатын жағдаят пайда болады. Сондықтан да білімі тӛмен студенттер үлгерімі

жоғары студенттерден ӛзіне түсініксіз болған жерді сұрап, ал үлгерімі жақсы студенттерден

топтың жеңіп шығуын ойлап, барлық студенттердің, әсіресе білімі тӛмен студенттердің

нәтижелі жұмыс істеуін кӛздейді. Осылайша студенттер қиындықтың алдын алады.

Жалпы шетел тілі сабағында қолданылып жүрген рӛлдік ойындар, іскерлік ойындар,

пікір талас, студенттердің баяндамалары мен ақпараттық хабарлары, дәріс-диалог, тренинг,



75

дӛңгелек үстелдер, ұжымдық – танымдық оқу, иммитация әдістері осы жоғары белсенділікті

дамыту әдісінің интерактивті әдіс белгілері болып табылады. Сабақты ұйымдастырудың

топтық-үлестірме түрлерін қолдану арқылы іс-әрекетті талқылау, қарама-қарсы қайшылықты

мәліметтер беру арқылы пікір таласын тудыру студенттердің мәнге деген ықыласын,

ынтасын арттырады.

Сабақ барысында қолданылған тӛмендегі бір-екі мысалға кӛңіл аударайық:

Белгілі бір ӛтілетін тақырыпты пысықтау мақсатында оқушыларды үш топқа бӛліп,

оларға негізгі тақырыпқа байланысты («Festivals» тақырыбын алайық) тақырыпшаларды

береміз:

1 топқа : «Christmas»

2 топқа : «Halloween»

3 топқа : «Pancake Day».

Әр бір топ ӛздеріне берілген тақырыпшалар бойынша ассоциограмма жасайды.

Ассоциограмманың кӛмегімен топ студенттер бірігіп, ӛздеріне берілген Ұлы Британияның

мейрам түрлері жайлы толық мағлұмат бере отырып, ӛз мемлекетімізде тойланатын

мейрамдармен салыстырып ұқсастықтары мен ерекшеліктерін ашып айта білулері керек.

Сонымен қатар әр топқа қойылатын талап тақырыпқа байланысты жаңа сӛздер мен сӛз

тіркестерін кӛбірек пайдалану және талқылауға топ студенттердің түгелдей қатысуын

қадағалау. Соңында оқытушы топтарға бірін-бірі бағалауға мүмкіндік беріп, ӛзінің қойған

бағасымен қорытындылай отырып, әр топтың ортақ бағасын шығарады. Осы тәрізді тәсілді

грамматикалық жаттығуларды орындату кезінде де пайдаланған ӛте тиімді. Мұндай

жағдайда топ оқушылары әр бір ұпай үшін күреседі. Себебі грамматикалық тұрғыдан әрбір

дұрыс жасалған сӛйлем оларға ұпай әкеліп отырады. Тапсырманы орындау кезінде

студенттер ӛздерінің бар білгендерін топ мүшелерімен бӛліседі. Бұл кейбір грамматикалық

материалдарды түсінбей жүрген студенттерге үлкен кӛмегін тигізеді.

Ал, мәтіндермен жұмыс жасау кезінде студенттердің берілген мәтінді кемінде екі рет

оқығандары дұрыс. Бастапқыда олар мәтінге тек кӛз жүгіртіп, жалпы идеяны немесе басты

проблеманы түсіне алады, ал одан соң мұқият кӛңіл бӛліп бастан аяқ оқып шығады. Бұлайша

жасау талқылаудың алдында тұжырымды логикалық тұрғыдан қайта пысықтауға

кӛмектеседі.

Сабақ уақытын мейілінше үнемді пайдалану үшін мәтінді үйден оқып келуді тапсырған

дұрыс. Тағы бір кӛңіл аудара кететін жағдай интерактивті әдіс тәсілдің маңызды

кӛрсеткіштері деп оның тәрбиелік жағын да айта кеткен жӛн. Топпен жұмыс істеу

студенттердің бірін-бірі тануына, тыңдау мен пікір алысу мәдениетінің қалыптасуында да ӛз

әсерін тигізеді. Қорыта айтқанда, интерактивті тәсілдің ерекшеліктерін ескере отырып

құрастырылған тапсырмаларды орындау студенттерге оқытылып отырған тілдің

практикалық тұрғыдан қолдану нәтижесін, жемісін кӛруге мүмкіндік береді және осы жағдай

олардың шетел тілін оқып үйренуге деген қызығушылығын арттырады. Сонымен қатар

оқушылар әрекетін белсендіру, оқу материалдарын, оқыту әдістері мен тәсілдерін жетілдіру

сияқты негізгі педагогикалық мәселелерді іске асырады.

Интерактивтік әдістің дәстүрлі оқытудан айырмашылығы: кӛздеген мақсатында,

мәнінде, мазмұнында, дамытудың негізгі факторында, оқытушының ролі мен атқаратын

қызметінде, әдіс-тәсілдерінде, студенттердің білім алу белсенділігінің түрінде, оқу үрдісі

мүшелеріннің әрекеттестік ерекшеліктерінде, олардың қарым-қатынас сипатында, танып-

білу үрдісін ұйымдастыру түрлерінде т.б.

Интерактивтік әдіс – күрделі құрылымды тәсіл және біртұтас педагогикалық жүйе.

Оның нәтижесінде әр тәрбиеленуші ӛзін-ӛзі ӛзгертуші субъект дәрежесіне кӛтерілуі

кӛзделіп, оқыту барысында соған лайық жағдайлар жасалады.


1. Мектептегі шет тілі // Республикалық әдістемелік журнал //– Алматы, 2012. №6 (60).



76

2. Қазақстан мектебінде // Республикалық әдістемелік журнал //– Алматы, 2012. №3

(33).

3. Мектептегі шет тілі // Республикалық әдістемелік журнал //– Алматы, 2012. №2(44).

4. Ӛ.А. Байқоңыров атындағы Жезқазған Университетінің Хабаршысы - 2012/1.



7. Мектептегі шет тілі // Республикалық әдістемелік журнал //– Алматы, 2012. №3 (57)

Б.2.

РЕЗЮМЕ

В статье затрагиваются важнейшие проблемы современного мира в плане развития

информационных технологий, а также эффективное использование интерактивной методики

обучения в высших учебных заведениях.

SUMMARY

This article deals with the important problems of the modern world concerning the

development of interactive technologies. Also it shows the effective usage of the interactive

methods of teaching foreign language in the higher educational institutions.

УДК371.98-004

Т82

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИИ В ОБУЧЕНИИ

ИНОСТРАННОМУ ЯЗЫКУ

Турдалиева Э.Д. - магистрант 2 курса

(г. Алматы, Казахский государственный

женский педагогический университет)

Аннотация: Данная статья рассматривает анализы результатов исследовательского

проекта, которые направлены на анализ и сложные взаимодействия между студентами,

преподавателями и технологий, которые происходят в классе. Тематические исследования

иллюстрируют, что введение интерактивных досок (IWB) в класс включает в себя гораздо

больше, чем физические установки платы и программного обеспечения.

Ключевые слова: исследование, проектирование, взаимодействие, онлайн, мотивация,

обучение, презентация, PowerPoint.

Учителя играют важнейшую роль в посредничестве агентов программного

обеспечения, интеграция программного обеспечения на предмет цели урока и надлежащего

использования интерактивной доски (IWB) для повышения качества взаимодействия и

интерактивности. Интерактивные доски (IWB) представляет собой как проблемы, так и

возможности для учителей, в частности с точки зрения развития и обучения персонала.

Поскольку большинство преимуществ отметил, что «ум функции» поощряет критическое

мышление студентов. В исследовании также рассматриваются последствия для образования

и подготовки учителей для школ и университетов в аудитории. Они включают в себя

технические и педагогические компетенции, которые необходимо решить для

эффективного интерактивного использования интерактивной доски (IWB) в обучении

иностранному языку аудитории.

Получение качественного профессионального образования представляет собой

комплексную проблему, решение которой позволяет отвечать существующим и будущим



77

потребностям и вызовам времени. Одной из составляющих этой проблемы является оценка

качества образования. Повышение качества обучения выпускников общеобразовательных

школ, качества подготовки специалистов в средних и высших учебных заведениях может

быть обеспечено при применении в учебном процессе образовательной системы трех групп

психолого-педагогических технологий: исследования, проектирования и взаимодействия -

организации учебного процесса.

Сегодня невозможно решать задачи процесса обучения иностранному языку без

включения в него содержания, предусматривающего обучение будущего специалиста с

учетом специфики профессиональной деятельности. Преподаватели должны развивать

профессиональные компетенции, такие как: компетенции в производственно-

технологической, организационно-управленческой, проектной и профессионально-

профилированной деятельности.

В процессе обучения иностранному языку важную роль начинают играть

инновационные технологии, а именно компьютерные программы и Интернет, позволяющие

интенсифицировать процесс перевода с использованием словарей и программ-

переводчиков, в том числе и в режиме онлайн. На этих занятиях учащиеся не только

знакомятся с компьютерными программами, но также и приучатся к правильному

оформлению переводов с использованием компьютера. Преподаватели также ведут

переписку со своими студентами по электронной почте, упрощая тем самым процесс

выполнения и контроля самостоятельной работы. В качестве итоговой работы студенты

готовят презентации на иностранном языке с использованием компьютерных технологий.

Эффективность этих технологий может быть достигнута, если учебный процесс

организован с учетом индивидуальных особенностей учащихся, студентов, их склонностей

к предмету. Примером таких эффективных педагогических технологий является

использование интерактивного обучения и компьютерных технологий. При интерактивной

технологии (от англ. interaction - взаимодействие) обучение построено на взаимодействии

учащегося с учебным окружением, учебной средой, которая служит областью осваиваемого

опыта.

За последние несколько лет особенно пристальное внимание было обращено на

применение инновационных технологий в преподавании иностранного языка и других

дисциплин. Это, связано прежде всего с изменением структуры и содержания общего

среднего образования, когда от учащегося требуется не просто набор знаний, умений и

навыков, а некая система коммуникативных, информационных и некоторых других

компетенций, которые помогут ему быстро ориентироваться в современном мире, где

ключевым моментом является именно информация и методы еѐ получения и обработки. В

преподавании иностранного языка применение инновационных технологий позволяет

вывести учащихся на принципиально новый уровень овладения неродным языком,

повысить мотивацию обучения, подготовиться к сдаче различных экзаменов и тестов.

Современное коммуникативно-ориентированное обучение готовит учащихся к

использованию иностранного языка в реальной жизни. Использование мультимедийных

интерактивных технологий при коммуникативном обучении иностранному языку

значительно повышает качество подачи материала урока и эффективность усвоения этого

материала учащимися. Как показывает практика, использование и внедрение современных

технологий, мультимедийного оборудования обогащает содержание образовательного

процесса, повышает мотивацию к изучению английского языка со стороны ребят и

наблюдается тесное сотрудничество между преподавателем и учащимися. Мультимедийные

технологии подразумевают использование таких аудиовизуальных и интерактивных

средств обучения как:

1) программные средства (мультимедийные диски, презентации, видео-аудио-

ролики, ресурсы сети Интернет);



78

2) оборудование (ПК, аудио-видео-аппаратура, мультимедийный проектор,

интерактивная доска).

В настоящее время имеется множество мультимедийных средств обучения, которые

рассчитаны на обучение речевым деятельностям: чтению, письму, аудированию,

говорению; объяснению и повторению различного грамматического материала с

соответствующими заданиями и упражнениями, как для самостоятельного обучения, так и

работе в группе. Если преподаватель сможет правильно подобрать нужный ему материал

и использовать его в доступной для учащихся форме, то выиграют при этом и

преподаватель, и студенты.

Преподаватель может использовать разработки, созданные самостоятельно,

например, презентации на PowerPoint. Эта программа удобна и при выполнении

творческих проектных работ учащимися с последующей демонстрацией на аудиторию.

Преимущества проектной работы известны уже давно и используются в методике

преподавания различных предметов, в том числе и иностранного языка. Ребята с

удовольствием подключаются к творческому исследовательскому процессу, ведь проекты

- это личностно-ориентированный вид работы, так как они пишут о себе, своей семье,

доме, увлечениях. При подготовке проекта они изучают интересные для себя темы,

пишут, роются в справочниках, разговаривают с другими людьми, ищут фотографии, и

рисунки даже самостоятельно делают аудио и видеозаписи. Сообщая и показывая при

этом другим о себе и окружающим мире по-английски, учащиеся открывают для себя

ценность английского языка как языка международного общения. Выполнение и

презентация проектов дает ребятам с разным уровнем владения языка возможность

выступить и высказаться по определенной теме, что способствует развитию у учащихся

познавательной активности, воображения, самодисциплины, навыков совместной

деятельности. Многие интерактивные программные средства позволяют обратиться к

источникам, расположенным в сети Интернет, что помогает учащимся глубже понять и

усвоить изучаемый материал.

На сегодняшний день наиболее универсальным техническим средством обучения

являются электронные интерактивные доски, например SMART Board. Что такое

интерактивная доска? Это комплект современных достижений техники, состоящий из

интерактивной доски, компьютера и проектора. Эти три простые вещицы позволяют

творить чудеса на уроках. Электронные интерактивные доски это эффективный способ

внедрения электронного содержания учебного материала и мультимедийных материалов в

процесс обучения. Материал урока четко вырисовывается на экране интерактивной доски

и нацеливает каждого обучающегося к активной плодотворной деятельности. Заранее

подготовленные тематические тексты на английском языке, обучающие и проверочные

упражнения, красочные картинки различного характера, материал англоязычных

мультимедийных дисков, аудио, видеоматериалы служат для введения или активизации

материала урока, повторения или закрепления лексических единиц и грамматической

структуры языка, контроля и самоконтроля знаний. Вместе с интерактивной доской

SMART Board поставляется программное обеспечение SMART Notebook. Оно позволяет

создавать записи, которые могут включать различные виды информации (тексты, видео,

схемы, таблицы, знаки, рисунки). Программное обеспечение обладает такими

возможностями:

1) При объяснении грамматического материала (например: составление различных

типов предложений) использование разноцветных карандашей помогает выделить главное,

заострить внимание на употреблении нужной формы смыслового глагола и местоположении

вспомогательного в предложении.

2) На экране можно запечатлеть ход мыслей, зафиксировать порядок работы и, при

необходимости, есть возможность вернуться к началу изложения или более сложному



79

аспекту материала урока (например: тема «Разница в употреблении и образовании времен

«Simple» и «Progressive»).

3) Функция «drag and drop» позволяет перемещать картинки и слова при выполнении

заданий типа: «подбери под пару», «сделай сочетание», «соотнеси» (в отличие от

презентаций PowerPoint, где все объекты размещаются на своих местах в ходе создания,

далее произвольным образом не могут быть изменены).

4) На одном слайде можно разместить несколько кадров данного практического

занятия и проследить ход мысли.

5) Весь материал проведенного урока с интерактивной доской можно сохранить в

записи и преподавателю нет необходимости все заново писать и создавать.

Разнообразие стилей и общения, и обучения на уроке, использование мультимедийных

интерактивных технологий все это обогащает содержание урока, ускоряет темп его

проведения, повышает интерес к изучению английского языка. В результате чего

повышается уровень мотивации учащихся, процесс обучения становится намного

интереснее и эффективнее. Как известно, вопросом повышения мотивации, сохранения и

развития у студентов интереса к предмету «иностранный язык» уделяется большое

внимание, как в методике обучения этому предмету, так и в психологии. Сложность и

многогранность подчеркивают многие методисты и в соответствии с этим предлагают

различные подходы к решению этой проблемы. Пути решения связываются с:

1) созданием специально разработанной системы упражнений, выполняя

которые учащиеся ощущали бы результат своей деятельности;

2) вовлечением эмоциональной сферы в процесс обучения;

3) характером педагогических воздействий преподавателя, в частности

наличием стимулов и подкреплений;

4) использованием на занятиях аудиовизуальных средств;

5) использованием личностной индивидуализации;

6) разработкой системы внеаудиторных занятий, усиливающих мотивационную

сторону изучения языка.

Так же благодаря наблюдениям, можно сказать, что повышение мотивации идет через:

1) вовлечение учащихся в самостоятельную работу;

2) проблемность заданий и ситуаций;

3) контроль знаний умений и навыков;

4) использование познавательных игр;

5) технический материал и, конечно, доброжелательное отношение учащихся.

При целостном рассмотрении проблемы мотивации изучения учащимися иностранных

языков исследователи исходят из того, что в обучении взаимодействуют следующие

составляющие:

1. Студент и как он овладевает иноязычными знаниями, умениями и навыками: какие

мотивы побуждают его к деятельности.

2. Преподаватель и как он обучает, руководствуясь методическими принципами,

используя методы, приемы, средства и формы обучения.

3. Сам предмет «иностранный язык» т.е. языковые и речевые единицы, которые

должны быть введены в память учащихся.

Считается, что использование интерактивной доски Smart значительно помогает

повысить эффективность обучения, так как предоставляет огромные возможности

использования наглядности подачи материала, быстрого поиска дополнительной

информации (при прямом выходе в Интернет), творческого подхода к проведению занятий

иностранного языка в школе и высшем учебном заведении.

При использовании интерактивной технологии учащийся становится полноправным

участником учебного процесса, его опыт служит основным источником учебного познания.

Педагог не даѐт готовых знаний, но побуждает участников к самостоятельному поиску. По



80

сравнению с традиционным обучением в интерактивном обучении меняется взаимодействие

педагога и учащегося: активность педагога уступает место активности учащихся, а задачей

педагога становится создание условий для их инициативы. Педагог отказывается от роли

своеобразного фильтра, пропускающего через себя учебную информацию, и выполняет

функцию помощника в работе, одного из источников информации.

Таким образом, используя интерактивную доску, мы можем организовать постоянную

работу учащихся с использованием последних достижений науки и техники. Это

значительно экономит время, стимулирует развитие мыслительной и творческой активности,

включает в работу всех учащихся, находящихся в аудитории.


1. Введение в коммуникативную методику обучения английскому языку. Пособие для

учителей России / Oxford University Press – 1997 г.

2. Электронные интерактивные доски SMARTboard новые технологии в образовании

/ http://www.smartboard.ru/.

3. Соколова И.Ю., Кабанов Г.П. Качество подготовки специалистов в техническом

вузе и технологии обучения. Томск: Изд-во ТПУ, 2003.

4. Некрасов С. Д. Проблема оценки качества профессионального образования

специалиста / С. Д. Некрасов // Университетское управление: практика и анализ. 2003. - №

1(24). С. 42 - 45.

5. Гальскова Н.Д., Современная методика обучения ИЯ- М.: АРКТИ, 2000.

5.Зиятдинова Ю.Н., Валеева Э.Э., Безруков А.Н. The basis of Process Technology (Основы

технологических процессов): Учебное пособие. Казань: Изд-во Казан, гос. технолог, ун-та,

2008.

ТҮЙІНДЕМЕ

Бұл мақалада аудиторияда студенттер мен оқытушылардың және жаңа

технологиялардың арасындағы күрделі қарым-қатынастарды зерттеу жұмыстарының

нәтижесінде қарастыру кӛзделген. Тематикалық зерттеулердің кӛрсетуі бойынша,

сыныпта интерактивті тақтаның болуы (IWBs) жай бағдарламалық қамтамасыз етудің

физикалық қондырғыларының болуынан тиімді рӛл атқарады.

SUMMARY

This article discusses the results of a research project which aimed to capture, analyze and

communicate the complex interactions between students, teachers and technology that occur in

the classroom. The case studies illustrate that the introduction of interactive whiteboards (IWBs)

into the classroom involves much more than the physical installation of the board and software.

УДК372.811.111.1

И434

IMPROVING ENGLISH LANGUAGE TEACHING THROUGH

THE PROJECT WORK

Ilieva Kh. - the master

(city Almaty, Kazakh State Women’s


Annotation: Project work creates connections between the foreign language and the learner’s

own world. It encourages the use of a wide range of communicative skills, enables learners to

exploit other fields of knowledge, and provides opportunities for them to write about the things that

http://www.smartboard.ru/



81

are important in their own lives. It is widely recognized that one of the most important benefits of

learning a foreign language is the opportunity to learn about other cultures. However, it is

important, particularly with an international language like English, that this is not a one-way flow.

Keywords: рroject work, project-based learning, cross-curricular work, communication,

translation, scope of mind.

Successful language learning can be achieved when students have the opportunity to receive

instruction, and at the same time experience real-life situations in which they can acquire the

language. In Kazakh schools project work is not a new methodology, but it is very motivating for

both teachers and students.

Project work is not a new methodology. Its benefits have been widely recognized for many

years in the teaching of subjects like science, geography, and history. So some teachers have been

doing project work in their language lessons for a long time, but for others it is a new way of

working.

A project is an extended task which usually integrates language skills work through a number

of activities. These activities involve working towards an agreed goal and may include planning, the

gathering of information through reading, listening, interviewing, etc., discussion and processing of

the information, problem solving, and oral or written reporting, and display. Project learning, also

known as project-based learning has been promoted within ELT for a number of reasons. Learners'

use of language as they negotiate plans, analyze, and discuss information and ideas is determined by

genuine communicative needs. At the school level, project work encourages imagination and

creativity, self-discipline and responsibility, collaboration, research and study skills, and cross-

curricular work through exploitation of knowledge gained in other subjects.

What benefits does project work bring to the language class?

Pupils do not feel that English is a chore, but it is a means of communication and enjoyment.

They can experiment with the language as something real, not as something that only appears in

books. Project work captures better than any other activity the three principal elements of the

communicative approach. These are:

– concern for motivation, that is, how the learners relate to the task;

– concern for relevance, that is, how the learners relate to the language.

– concern for educational values, that is, how the language curriculum relates to the general

educational development of the learner.

Firstly, project work is very personal. Secondly, project work is a very active medium. It is a

kind of structured playing. Students do not just receive and produce words, but they also learn

through doing.

Integration of language with other skills. Project work creates connections between the

foreign language and the learner’s own world. It encourages the use of a wide range of

communicative skills, enables learners to exploit other fields of knowledge, and provides

opportunities for them to write about the things that are important in their own lives. It is widely

recognized that one of the most important benefits of learning a foreign language is the opportunity

to learn about other cultures. However, it is important, particularly with an international language

like English, that this is not a one-way flow.

The purpose of learning a foreign language is to make communication between two cultures

possible. English, as an international language, should not be just for talking about the ways of the

English speaking world. It should also be a means of telling the world about your own culture.

Project work helps to create this approach.

Language and culture in the project approach



82

Cross-curricular studies. Cross-curricular approaches to learning languages are encouraged.

For language teaching this means that students should have the opportunity to use the knowledge

they gain in other subjects in the English class. Project work clearly encourages this and promotes a

sense of achievement. Finally, project work gives a clear sense of achievement in different fields of

studying.

Examples of project work . In my first internship students have done a great deal of projects

from mini-project to big projects. As cross cultural mini-projects, group projects called «Images of

Kazakhstan», «Kazakhstan Sightseeing Tour», «A successful person» were carried out. These

projects involved:

– collecting information,

– drawing pictures, maps, diagrams, and charts,

– cutting out pictures,

– arranging texts and visuals,

– colouring,

– presenting information in poster format,

– preparing Power Point presentations,

– giving presentations.

In these projects students had the opportunity to use the knowledge they had gained about

other subjects in the English class. Project work clearly encourages this. So, the projects required

the knowledge of the history and traditions, culture and politics of Kazakhstan and others countries.

Projects called «Russian and Kazakhstan Educational Systems at the Crossroads: Kazakhstan and

Russia in the 21st century» and «Kazakhstan and Russian Values the Crossroads: Kazakhstan and

Russia in the 21st century» were carried out by 10-th grade students.



83

The main aim of the projects was to study and understand how the traditional values of

Kazakhstan and Russia have developed and affect various aspects of life in these countries.

The other subject of the project research is the need of new national values for both countries in the

21st century. As the 21st century begins, the nations of the world are caught up in a whirlwind of

change. Should Kazakh people and Russians adopt new values in the new world?

We chose these subjects because people are naturally curious about each other, about life and

lifestyle in different countries. The most interesting and hard to answer questions are:

– What do the people believe in?

– What do they value most in life?

– What motivates them?

– Why do they behave the way they do?

In this project they tried to find answers to the questions. In the project students studied and

found significant factors influencing Russian and Kazakhstan history, life and tradition values and

beliefs in both countries; the contrast of values developed in completely different cultures has been

shown.

The main aim of our research was to show the people’s point of view on the subject of

Russian and Kazakhstan values, the need for the emergence and adoption of new ones. The project

covered such issues as:

– Traditional Kazakh and Russian values.

– The Kazakh religious heritage compared with Russian religious heritage.

– Government and politics in Russia and Kazakhstan.

– Education in Russia and Kazakhstan

– Leisure time: organized sport and television.

– Family and the role of the family in society.

– The need for new values in the new 21st century world.

The method of this research was a sociological poll among different groups of people in

Kazakhstan. Several questionnaires for different issues to be studied were prepared and asked. Then

the results of the poll were analyzed. The outcome was presented in the form of tables and diagrams

as part of the project.

In the final part of the project the students arrived at the conclusion that as our world moves

into the 21st century the Kazakh and the Russian people and their values have reached another

historic crossroads. We can be certain of only one thing, namely that the rapid pace of change will

continue. The demands of the 21st century may compel us to create and adopt new great values to

respond to these changes as the events of the 21st century unfold.

This work included some translation work. A lot of the source material for projects (magazine

articles, interviews, texts from reference books, etc.) was in the mother tongue, i.e. Kazakh. The

material in the project provided useful translation activities. In the project the students had to

interview people in their native language but report their findings in English. Then writing

followed, finally there were plenty of opportunities in different stages of work on the projects for

learners to practice oral skills. Project work should be seen as a chance to practice the most difficult

of all skills writing, collecting information, analyzing and systematizing the findings.

The sub skill which was acquired by the students during the projects work was development

of presentation skills.

Conclusion. Projects based learning has a lot of advantages. Working on projects, mentioned

above, students had an opportunity to practice and learn English language and at the same time they

gained a lot of new information and developed various important skills. For example, while

preparing group projects called «Images of Kazakhstan», students developed such sub skills as

creating posters, presenting information in different visual forms and self assessing. Group projects

«Kazakhstan Sightseeing Tour» were very interesting and the work on them involved a lot of

research on Kazakhstan is gets and their history, Kazakh cultural heritage. Also students learnt

how to present Kazakhstan and its culture and traditions to people from different countries and in



84

addition they gained such important skills as being cross-cultural mediators and tour guides for

foreign tourists. During creative work on this project students earned valuable sub skills in

collecting information from various sources, analyzing and systematizing their findings. As well

students learnt how to present the results of their research effectively in the form of tables and

diagrams.

So, this method is more effective because it enlarges the students’ vocabulary, develops their

critical thinking, enlarges their scope of mind, gets them involved in the educational process and

makes them active.

LITERATURE

1. Haines S. Projects for the EFL Classroom: Resource materials for teachers. – Walton-on-

Thames: Nelson, 1991. – 108p.

2. Phillips D., Burwood S., Dunford H. Projects with Young Learners. – Oxford: Oxford

University Press, 1999. – 160p.

3. Brumfit C. Communicative Methodology in Language Teaching. The Roles of Fluency

and Accuracy. – Cambridge: Cambridge University Press, 1991. – 500p.

4. Fried-Booth D. Project Work. – Oxford: Oxford University Press, 1990. – 89p.

5. Hutchinson T. Introduction to Project Work. – Oxford: Oxford University Press, 1996. –

400p.

6. http://en.wikipedia.org/wiki/Project Work.

ТҮЙІНДЕМЕ

Ағылшын тілі сабағында жобалық жұмыстың маңызы зор. Берілген мақала жобалық

оқыту технологиясының әдіс-тәсілдерін үйрету, сабақтар барысында және сабақтан тыс

уақытта оқушылардың жоба жұмыстарын ұйымдастыру тәжірибесін талдау, оның тиімділігін

қарастырады.

РЕЗЮМЕ

Значение проектной технологии на уроках иностранного языка огромно. Данная статья

посвящена проектной технологии на уроках английского языка. В статье рассматриваются

основные понятия: проект, ученический проект, виды проектов используемые в школе на

уроках иностранного языка.

УДК 42-07

378.96

ТЕХНОЛОГИИ САМООБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В

ФОРМИРОВАНИИ ЯЗЫКОВОЙ КОМПЕТЕНЦИИ СТУДЕНТОВ ТЕХНИЧЕСКИХ

ВУЗОВ

Мырзабаева А. Ж. - магистрант 2 курса

(г.Алматы, Казахский государственный

женский педагогический университет)

Аннотация: Каждая историческая эпоха вырабатывает свою собственную модель

образования. Изменения, происходящие в современном обществе, привели к изменению

парадигмы образования, требующей его модернизации, разработки новой модели высшей

школы, подготовки государственных образовательных стандартов третьего поколения. В

связи с этим создается современная модель выпускника вуза, содержащая принципиально

http://www.oup.com/elt/catalogue/isbn/0-19-437225-1?cc=ua



85

новые требования к будущему специалисту и отвечающая потребностям современного

постиндустриального общества.

Ключевые слова: знания, умения, навыки, креативная подготовленность, метод,

средство, технология, компетентностный подход.

Основная цель профессионального образования, заключается в подготовке

высококвалифицированных компетентных специалистов, способных к профессиональному

росту и профессиональной мобильности в условиях информатизации общества и развития

новых наукоемких технологий.

Модель выпускника технического вуза складывается из инженерной профессиональной

компетентности и уровня развития личности. К слагающим профессиональной

компетентности будущего специалиста относят: актуальную квалификацию (знания, умения,

навыки из профессиональной области); когнитивную готовность (умение на деятельностном

уровне осваивать новые знания, технологии, умение учиться и учить других);

коммуникативную подготовленность (владение родным и иностранными языками, умение

управлять коллективом, вести дискуссию, мотивировать и защищать свои решения);

креативную подготовленность (способность к поиску принципиально новых подходов к

решению известных задач или постановку и решение принципиально новых задач, как в

профессиональной среде, так и в смежных областях); понимание тенденций и основных

направлений развития профессиональной области и техносферы в целом; устойчивые и

развивающиеся профессионально значимые личностные качества.

В связи с изменяющейся парадигмой образования и усилением акцента

самообразовательной деятельности, неотъемлемой составляющей профессиональной и

языковой компетентности специалиста становится самообразовательная компетентность.

Формирование самообразовательной компетентности задача, сохраняющая свою

актуальность, несмотря на то, что самой проблеме самообразования во все времена

уделялось достаточное внимание. Ситуация, сложившаяся в настоящее время на рынке

труда, свидетельствует о том, что только инициативные и самостоятельные специалисты,

способные постоянно совершенствоваться как профессионально, так и в личностном плане,

являются конкурентоспособными и наиболее востребованными специалистами, что делает

задачу формирования готовности к самообразованию актуальной для казахстанской высшей

школы.

В настоящее время вузами активно разрабатывается методическое обеспечение

реализации государственных образовательных стандартов высшего профессионального

образования. В компетентностно-ориентированных основных образовательных программах

направлений подготовки специалистов особое место отводится организации

самостоятельной работы, позволяющей студенту приобрести опыт самостоятельной и

ответственной деятельности, развить его гносеологический, аксиологический и творческий

потенциал.

В связи с этим появились вопросы, требующие неотложного решения, такие как

уточнение содержательных аспектов самостоятельной работы студентов в условиях

уровневой системы высшего профессионального образования (бакалавриат, магистратура,

подготовка специалиста); выявление эффективных форм, методов, средств и технологий

самостоятельной работы студентов в аспекте развития общекультурных компетенций и как

фактора формирования языковых и профессиональных компетенций.

Самостоятельная работа должна быть ориентирована на студента. В этой связи следует

заметить, что разноуровневая подготовка студентов, а также индивидуальный стиль учебной

деятельности каждого из них не позволяют всем им одновременно выйти на тот или иной

уровень развития компетентности (иноязычной, информационной, математической, и т.д.).

Это требует асинхронной организации самостоятельной работы, а, следовательно,

появляется проблема разработки ее методического обеспечения в условиях уровневой

системы высшего профессионального образования.



86

Учитывая кредитно-модульную организацию учебного процесса, самостоятельная

работа студента не должна быть жестко привязана к конкретной дисциплине, а должна

проектироваться преподавателями по интегрированному образовательному модулю в целом

на основе межпредметных связей и связей с будущей профессиональной сферой обучаемых.

Следует учесть, что технологии ее проектирования и реализации в зависимости от типа

развиваемых (формируемых) компетенций (общекультурных или профессиональных) будут,

очевидно, различными. Отдельной проблемой стоит разработка диагностических средств

оценки результативности компетентностно-ориентированной самостоятельной работы

студентов. Процесс самообразования значительно углубляется и обретает новые черты в

рамках концепций информационного общества и компетентностного подхода в образовании.

Поскольку основным видом деятельности большей части общества является работа с

информацией, самообразование в нем обретает статус ведущего вида деятельности. Процесс

самообразовательной деятельности является одним из основных шести принципов

Болонской декларации, сформулированных для формирования европейской системы

высшего образования. Особую значимость самообразовательная деятельность приобретает в

контексте непрерывного образования − «образования через всю жизнь» (LLL – Long Life

Learning).

Личностно-ориентированная технология профессионального образования

ориентирована в нашем исследовании на выполнение третьего условия педагогического

обеспечения формирования языковой компетентности студентов – проведение психолого-

педагогического тренинга с целью развития аксиологической компетенция студентов.

Для решения данных задач мы используем психолого-педагогический тренинг как

форму организации внеаудиторной деятельности студентов, состоящий из двух этапов

«Тренинг общения» и «Тренинг креативности».

В ходе тренинговых занятий студенты познакомятся с техниками общения, первого

контакта, ориентации в ситуациях общения, аргументации, вербализации, невербальными

формами общения. Студентам будут предложены разного рода головоломки, логические

задачи, для решения которых необходимо будет представить как можно больше

разнообразных и оригинальных вариантов на разных языках. Основные методические

техники, используемые в тренингах – имитационные – ролевые и деловые игры,

психогимнастические упражнения, групповые дискуссии. В процессе различных

имитационных техник и упражнений тренируются качества, появляются возможности для

самовыражения и общения на иностранном языке.

В целом вышеизложенное доказывает эффективность использования выявленных,

современных образовательных технологий формирования языковой компетентности

студентов в образовательном процессе вуза, что обеспечивает современное качество

образования на основе сохранения его фундаментальности.


1. Беляева А. Управление самостоятельной работой студентов// Высшее образование в

России, 2010.

2. Беляева В.А., Олейник Э.Е. Личностно ориентированные технологии обучения

студентов английскому языку (неязыковые специальности): Учебное пособие Рязань:

РГПУ, 2008.

3. Болотов В.А., Сериков В.В. Компетентностная модель: от идеи к образовательной

программе/Педагогика, 2006.

4. Международный журнал «Дистанционное образование». 1998



87

ТҮЙІНДЕМЕ

Кәсіптік білім беру негізгі мақсаты қоғамның ақпараттандыру мен жаңа ғылыми

технологиялар дамыуның жолдарында кәсібиін ӛсіруге және кәсіби жинақылыққа деген

алғыр құзырлы жоғары кәсіптелінген мамандарды дайындау.

SUMMARY

The main purpose of professional education, consists of preparation highly qualified

competent specialists capable to professional growth and professional mobility in conditions of

informatization of society and development of new high technologies.

УДК 372.65

ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА ШЕТЕЛ ТІЛІН ОҚЫТУДАҒЫ АҚПАРАТТЫҚ

ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ ТИІМДІЛІГІ

Умирбекова А.А. - 2 курс магистранты



Аннотация: Бұл мақалада жоғары оқу орындарында шетел тілін оқытудағы

ақпараттық технологияларды қолданудың тиімді жолдары қарастырылған. Ғылым мен

техниканың кең дамыған заманында, оқыту үрдісінде жоғарғы оқыту мектептерінде

ақпараттық технологияең негізгі және кӛкейкесті жүйе деп қарастырылады. Бұл жүйенің

кең мүмкіндіктерін қолдану арқылы студенттердің қарым-қатынас құзіреттілігі іс-әрекет

барысында қалыптасады. Оқыту мазмұнының ғылыми негізін меңгеру іс-әрекет әдістерімен

байланысты.

Түйін сөздер: компьютерлік, дидактикалық, электрондық оқулық, әдістемелік-

программалық комплекс.

Кез келген іс-әрекет түрін меңгеруде оның психологиялық теориясымен орындау,

әрекет ету, операция кезінде байқалады. Мысалы, сӛйлеу әрекетін оқушы немесе студент

шынайы қарым-қатынас барысында меңгереді. Оны компьютерлік телекоммуникация

құрайды. Демек, студент басқа тілді серіктесімен (жазбаша немесе ауызша) шынайы

диалогқа түседі. Бұл тікелей лингвистикалық және мәденитанымдық құзіреттіліктерін

байқатады. Сондай-ақ, үйреніп отырған шетел тілінің мемлекеттік мәдениетімен танысуға

мүмкіндіктер алады. Оқыту үрдісінде Интернетті қолдану мынандай мақсаттарды шешеді:

– сабақтың мазмұнын жүйеге қосуға (оқыту бағдарламаларын кіріктіруге);

– жоба бойынша жұмыстарда ӛз бетінше мәліметтер ізденуге;

– ӛз бетінше шетел тілін үйренуге және терең меңгеруге;

– экстернеттің біліктілік емтихандарына ӛз бетінше дайындалып, тапсыруға;

– оқытушының жетекшілігімен арнайы курсты, шетел тілін қашықтықтан оқуға;

– шет тілінде қарым-қатынас жасаудың жаңа формасы ретінде;

– білім, білік, дағдының арақашықтығын анықтауда т.б.

Шетел тілін үйренуде Интернет мүмкіндіктерін пайдалану жоғарыда айтылғандай

студенттердің ӛзбетімен тіл меңгеріп, ізденулеріне мол мүмкіндіктер береді. Интернеттің

басты артықшылығы, оның тегіс қамтитын мәліметтер қызметін кӛрсетуі. Интернетті

дүниежүзі бойынша тұтынушылар арасында сәлемдеме мен файлдар алмасу үшін және

әлемнің қай жерінен болмасын мәліметтер алу үшін де қолдануға болады. Интернет барлық

коммуникация және тарату құралдарын, компьютер мен телефон, радио мен

видиеотармақтарды бір «Кибер кеңістікке» байланыстыра қосуға атсалыса ұмтылуда.



88

Интернет жүйесін білім саласында қолдана отырып, білім беруді ақпараттандырудың

жолдарының бірін саралауға болады:

– Оқу-іс әрекетінің инновациялық құралы;

– Білімді басқару жүйесінің компоненті;

– Студент пен оқытушының ғылыми-зерттеу, ізденушілік, оқу-әдістемелік,

шығармашылық жұмыстарын жетілдірудің құралы.

Оқу-іс-әрекетінің инновациялық құралы ретінде интернет желісін күнделікті сабақ

үстінде пайдалануға болады. Бірінші кезекте оларға электрондық басылымдар: электрондық

оқулықтар, мультимедиялық оқу-құралдары мен әр түрлі құрылғыларға жазылған

электрондық жазбалар жатады.

Компьютерлік дидактикалық программалардың соңғы жетілдірілген түрі –

электрондық оқулық. Электрондық оқулық оқу курсын ӛз бетінше игеруге мүмкіндік беретін

әдістемелік-программалық комплекс. Қазіргі таңда электрондық оқулықтар кең ӛріс алуда.

Оның себебі Қазақстан Республикасындағы білімді ақпараттандыру жүйесін әрі қарай

дамыту процесін оқып үйренудің ақпараттық ресурсы болып табылатын оқытуға арналған

программалық құралдарды дайындамай жүзеге асыру мүмкін емес.

Оқу материалдарын ұтымды игерудегі электрондық оқу құралдарының атқаратын ролі

зор, онда пәндегі теориялық тақырыптар кеңінен беріліп түсіндіріледі. Теориялық

материалдар графикалық иллюстрация түріндегі әртүрлі суреттер, сұлба-тәсілдер арқылы

толықтырылып отырса, онда теориялық білімді оқып, кӛзбен кӛріп, түсініп, мида бекіту

үрдістері бір уақытта ӛтіп отырады да, материалдарды қорыту үрдісі ұтымды болады. Білімді

басқару жүйесінің компоненті ретінде интернетті қашықтықтан оқытуды ұйымдастыруда

қолдануға болады. Бүгінде жоғары және үздіксіз білімге деген сұраныстың артуына

байланысты білім берудің түрлі мақсаттағы құрылымдары пайда болуда. Осындай

құрылымдардың бірі – қашықтықтан білім беру жүйесі алдыңғы қатарлы елдерде ырғақты

түрде дамып келеді.

Қашықтықтан оқыту – ЭЕМ желілерінің, әсіресе Интернет желісінің арнайы

қамтамасыздандыру программалары арқылы білім беру саласына енуін бейнелейді.

Қашықтан оқытуды іске асырудың негізгі құралдарының бірі компьютерлік дидактикалық

программалар болып табылады. Қашықтан оқыту үшін сәйкес программамен қамтамасыз

етілген мультимедиялық компьютер мен интернет желісіне кіру мүмкіндігі қажет. Бұл оқу

мобильді, дәстүрлі, интернационалды және білім алу арзанға түседі. Қашықтан оқыту

болашақта білім деңгейін жақсарту үшін жоғары оқу орындарының кадрларды қайта даярлау

ісінің озық мамандарының тәжірибелерін кеңінен таратып, солардың дәрістерін, әдістемелік

құралдарын компьютерлік желілер, компьютерлік дискілер арқылы қалың кӛпшілікке

таралады.

Соңғы жылдары дүние жүзі елдерінің университеттері компьютерлік

телекоммуникация технологиясын қашықтан оқыту мақсатында қолдану мүмкіншілігіне

назар аударды. Сондықтан да қашықтан оқыту ісінде дүние жүзіндегі телекоммуникациялық

жүйелерді кеңінен қолдану жӛнінен кӛптеген тәжірибелер жинақталған. Әсіресе, интернет

желісін, теледидар каналдарындағы тікелей кӛрсетілімдерді, қазіргі заманғы

телекоммуникациялық технологияларды кеңінен қолданатын оқу жүйелерінің алатын

орындары ерекше.

Компьютерлік телекоммуникацияның жетілуі – дүние жүзінде информатика мен

ақпараттық технологияның пайда болуымен қатар болған елеулі ӛзгеріс.

Телекоммуникацияның білім беру саласына оның ішінде шетел тілі пәндерін жүргізуде

ықпалы айтарлықтай маңызды. Студент телекоммуникациялық компьютерлік құралды

пайдалана отырып, тест сұрақтары мен тапсырмаларына жауап беріп жӛнелте алады. Жай

жағдайда электрондық почта арқылы жіберуге, ал күрделірек болса интернет арналары

бойынша жӛнелтілетін арнаулы электрондық интерактивтік формаларын толтыруға болады.

Бұл студент жауаптарын ӛңдеу үрдісін автоматтандыруға мүмкіндік береді.



89

Сондықтан, жоғарыда келтірілген қашықтан оқытудың әртүрлі варианттары мен

модельдеріне сүйене отырып, біздің жоғары оқу орындарында компьютерлік

телекоммуникация базасындағы қашықтан оқытуды ұйымдастыруды жүзеге асыруға болады.

Студент пен оқытушының ғылыми-зерттеу, ізденушілік, оқу-әдістемелік,

шығармашылық жұмыстарын жетілдірудің құралы ретінде Интернет жүйесін пайдаланудың

маңызы ӛте зор. Себебі, қазіргі таңда ғылым мен техниканың даму қарқыны оқу – ағарту

саласының оқыту үрдісіне жаңа технологиялық әдістер мен қондырғыларды кең кӛлемде

қолдануды қажет етуде.

Шетел тілі пәндерін оқыту үрдісінде күнделікті сабақта видео-аудио қондырғылары

мен теледидарды, компьютерді қолдану айтарлықтай нәтижелер беруде. Мұндай

қондырғылар тілді үйренушілердің қызығушылықтарын арттырып, зейін қойып тыңдауымен

қатар, түсінбей қалған сәттерін қайта кӛріп, тыңдауға және алған мағлұматтарын нақтылауға

мүмкіндік береді. Студенттердің ӛздері де алынған ақпаратты дискетке, бейнетаспаға

кӛшіріп алып, онымен ӛз ыңғайына қарай жұмыс жасай алады. Оның тиімділігін мынадан

кӛруге болады:

– қашықтан білім алу мүмкіндігінің туындауы;

– қажетті ақпаратты жедел түрде алу мүмкіндігі;

– экономикалық тиімділігі;

– білім сапасына әсер етуі;

– іс-әрекет, қимылды қажет ететін пәндер мен тапсырмаларды оқып үйренуге

қажеттілігі;

– студенттің ой-ӛрісін дүние танымын кеңейтуга ықпал етуі.

Шетел тілін үйренуде Интернет жүйесін қолдау кӛптеген мүмкіндіктер береді.

Нақтырақ айтқанда сайт мекен-жайлары арқылы кез келген тиісті тақырыпты таңдап алуға

болады. Мысалы, Интернетте «Шағын мәтіндер. Шығармалар. Ӛлеңдер. Диалогтар.

Әлемтану. Сӛздіктер. Менің елім, т.б» бӛлімдері бар. Міне осы секілді ауқымды

мәліметтерді алу арқылы студент оқу әрекетінде, сӛздікпен жұмыстар жасауға, емтиханға

дайындалуда жұмыс істеу дағдылар қалыптасады.

Сондай-ақ, оқытушылар тілді меңгертуде Интернет жүйесін пайдалана отырып,

әлемдегі оқыту программаларын бақылай отырып, оларды ӛз пәндерінде пайдалануға

мүмкіндіктер алады.

Жалпы қорыта айтқанда, оқыту үрдісінде сонымен қатар шетел тілі пәндерін

жүргізгенде білім саласында Интернет жүйесін пайдалану студенттердің сапалы нәтижелерге

жетуге кӛптеген мүмкіндіктер берері сӛзсіз.


1. Баймұхамедова С. Жаңа ақпараттық технологиялар. Оқу құралы. Алматы, 2003 ж.

2. Ботағариева Г. Интернетті пайдаланудың маңызы // Қазақстан мектебі 2007 №7/8.

3. Кусаинова Л.К. Интернет в учебном процессе // Білім кілті 2006 №3.

4. Байгушева К. Интернет – технологии в образовании шаги навстречу // Высшая

школа Казахстана 2002. № 4.

5. Әбішева Л. П., Исатаева Ұ.Б. Интернет жүйесін білім саласында қолданудың

маңызы. Шымкент. 2003.ж.

РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются рациональности информационных технологии при изучении

иностранного языка в высших учебных заведениях. При изучении студентами иностранных

языков использование интернета дает большие возможности для усвоения языка в

совершенстве. Значение интернета особенно важно при написании научных и творческих



90

работ. В заключении, интернет помогает студентам достигнуть поставленных целей и дает

плодотворные результаты.

SUMMARY

This article tells us about rational use of informational techlogies in learning foreign language

at the university. Internet is the best source of knowledge for students while they are learning a new

language and it gives a lot of opportunities to improve their language. Internet is very important for

writing scientific and research works. In conclusion, internet can help students to achieve their goals

and give good results.

УДК 8(574) – 92

АБАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАР

Қоңқабаева Э.Ш. – бастауыш сынып мұғалімі

(Шығыс Қазақстан облысы,

Көкпекті ауданы, Көкжота орта мектебі)

Аннотация: Бұл мақалада автор Абай шығармаларындағы «толық адам» бейнесін

ашуға жан-жақты талдау жасайды. Мәселен, ақынның «Адасқанның алды-жӛн, арты-

соқпақ», «Бір дәурен кемді күнге бозбалалық», «Лай суға май бітпес қой ӛткенге», «Ғылым

таппай мақтанба», «Алланың ӛзі де рас, сӛзі де рас» т.б. сияқты ӛлеңдерінде адам бойындағы

қасиеттерді әр қырынан қарастырады. Абай ӛлеңдеріндегі «нағыз адамға» тән қасиеттерді

насихаттау арқылы жас ұрпақтың бойына рухани адамгершілік құндылықтарды сіңіре

аламыз.

Түйін сөздер: Толық адам, жетілген адам, нағыз адам, бес асыл іс, бес дұшпан, үш сүю,

жылы жүрек, кӛкірек кӛзі ашылмай, жүрегі қырық жамау.

Адамгершілік – барлық қаламгерлерге ортақ тақырып. Әйтсе де барлық қаламгерлердің бәрі

бірдей бұрыннан айтылып келе жатқан дәстүрлі тақырып – адамгершіліктің ӛзіндік жүйесін,

қалыбын, танымын жасай бермеген. Абайдың ӛзге ақын-жазушыдан бӛлек болатын жағдайы

да осы адам болу мен адамгершіліктің жүйелі жолын, ӛзіндік танымын, тіпті соңғы кездерде

айтылып жүргендей ілімін жасай білуімен байланысты. Ол адамгершілікті кӛркемдік

тұрғыда суреттеумен шектелмей, оны ілім, таным, ойшылдық деңгейге кӛтере жырлады.

Адам мұраты мен халық мүддесін ұштастырудың негізгі бағыты ретінде ақын «толық

адам» ілімін ұсынады. Абай мұраларындағы «толық адам», «жетілген адам» жайлы ой-

пікірлер терең философияға, педагогикалық тағылымға құрылған. Ең алдымен осы «толық

адам» дегеніміз қандай адам? Бұл сұраққа ұлт ұстазының мына бір ӛлең жолдарынан-ақ

жауап таба аламыз:

Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек,

Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек.

Тоқтаулылық, қалыпты шыдамдылық –

Бұл қайраттан шығады, білсең керек.

Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,

Сонда толық боласың елден бӛлек [1,76].

Абай айтып отырған «толық адам» тәрбиелі, адамгершілігі мол, имандылық

қасиеттерді бойына жиған, «бес асыл істі» жолдас қылып, «бес дұшпаннан» безген жан.

«Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұстайтын» жаны сұлу адам.

Осыны оқып, ойлай бер, болсаң зерек,

Еңбекті сат, ар сатып неге керек.

Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті:



91

Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек [1,148]

деген адамгершіліктің биік ӛлшемі туралы тәлімгерлік ойын ақын он сегізінші қара сӛзінде

«Тегінде, адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ. Онан

басқа нәрселермен оздым ғой демектің бәрі де – ақымақшылдық» деп толықтырып,

тереңдете түседі [2].

Ал, он жетінші қара сӛзінде таласқан қайрат, ақыл, жүректі ғылымға әкеліп жүгіндірген

ұлы ойшыл ғылымға «...үшеуің басыңды қос, бәрін жүрекке билет», деген шешім

айтқызып, «Осы үшеуің бір кісіде менің айтқанымдай табылсаңдар, табанының топырағы

кӛзге сүртерлік қасиетті адам – сол» [2] деген ой түйеді. Жан-жақты жетілген адам туралы

жоғарыда айтылған Абай ойларының түйіні осы сӛзде жатқан сияқты.

Абай мұрасындағы «толық адам» жайлы ақындық пікірді жетілдіре, дамыта түсетін

«үш сүю» ұғымы жайында «Ұлы ақын нағыз адам, толық адам қандай болу керек деген

сұраққа жауап іздейді, әрі оған жауап та береді. Абай поэзиясын тақырып-тақырыпқа

бӛлшектемей, тұтастай қарастырсақ үш баға жетпес асыл қазыналарды бӛліп алуға болар

еді» дейді белгілі әдіскер, әдебиет пәнінің мұғалімі Қ.Бітібаева [3, 37].

Ақын ұғымындағы «үш сүю» мына ӛлең жолдарынан байқалады:

Махаббатпен жаратқан адамзатты,

Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті.

Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп

Және сүй хақ жолы деп әділетті [1, 178].

Адамға деген, адамзатты жаратушы Аллаға деген және иманы бар, жүрегі таза жанның

жолы - әділетке деген сүйіспеншілікті кемелділіктің басты шарты деп танып:

Адамды сүй, Алланың хикметін сүй,

Не қызық бар ӛмірде онан басқа?!, -

деген Абай тәрбие берудің тиімді тәсілінің бірі адам бойына имандылықты, қайырымдылық

пен адалдықты сіңіру екендігін айтып отыр.

Ӛз топырағымызда дүниеге келген ғұлама ғалым әл-Фарабидің трактаттарында

молынан сӛз болатын болмыс пен адамның кемеліне келіп, жетілуі де Абайдағы толық

адамның дәстүрлі таным екендігін бекіте түседі. Әл-Фарабиге ортақ кемелділік пен ӛз

парқынан ләззат алу танымы Абайда да бар. Тек Абай Әл-Фарабидегі кемелділікті толық

адам, жүректі мекендейтін үстем күш пен талпынғыш күшті сүю ретінде танытады.

Толық адам жӛніндегі ақын пікірлерінің кейбір жақтары шығу тӛркіні жағынан шығыс

ойшылдарымен іліктес жатса да, Абай оны ӛз заманы талабына қарай сыншыл ақыл

тұрғысынан екшеп, ӛзінше қорытып, ӛзіндік ой-пікірге айналдырып жіберген. Ақынның осы

бір даналығы мен шеберлігін М.Әуезов «...ӛзінің ой-сезім дүниесіне әсер еткен ағымдардың

бәрін ӛзінің ӛздік ерекше елегінен ӛткізіп, қорыта ӛзгертіп, ӛзіндік етіп алады» [4], деп әділ

бағалаған.

Әл-Фараби де жеке адамның, бас әкімнің тұлғасына назарын кӛбірек аударып, олардың

адамгершілігімен білімділігі қоғамда қайырылымдылықты жүзеге асырудың негізгі шарты

деп білген. Абай осы таныммен жете таныс ақын. Оның ойынша, әрбір адам ӛзін тану

арқылы үнемі адамдығын жетілдіру жолында жүрмек. Ал, «Бар ақылы кӛзінде тұратын»

ақымақтың тірлігі ӛмір арнасында ақылсыз, ойсыз аға беру, ӛлгенше «Кӛкірек кӛзі

ашылмай» қалғып ӛту. Ақын ӛлеңдері мен қара сӛздерінде таным жайын кӛп айтады. «Шыға

ойламай шығандап қылық қылмай» жүрген надандардан кісінің мәртебесін артық ететін де

осы таным мәселесі.

Абай үнемі ебін тауып кісінің адамгершілігін ұштай түсумен болады.

Адамзат тірілікті дәулет білмек,

Ақыл таппақ, мал таппақ, адал жүрмек.

Ақынның ӛзі айтқандай, адамда екі түрлі қуат бар: жан қуатымен ақыл таппақ та, тән

қуатымен мал таппақ, еңбек етпек. Ақын екеуінің де адалдықпен болғанын қалайды. Және



92

осы ойының жүйелі түрде қалыптасқан таным екенін кейінгі ӛлеңдерінде сапалы ӛсудегі

қайталауымен дәлелдеп отырады. Мысалы, «Адасқанның алды-жӛн, арты-соқпақ» ӛлеңінде:

Олардың жоқ ойында малын бақпақ,

Адал еңбек, мал таппақ жұртқа жақпақ,-

десе, «Бір дәурен кемді күнге бозбалалық» ӛлеңінде осы ойын тағыда бекіте түседі:

Демеңдер ӛнбес іске жұбаналық,

Ақыл тапсақ, мал тапсақ қуаналық.

Әуелі ӛнер ізделік, қолдан келсе,

Ең болмаса еңбекпен мал табалық [1, 29].

Ақын бұл ӛмірдің ӛткінші баянсызын айта отырып, тіпті ӛлімді де еске салып, адам

болудың жауапкершілігі мен қасиеттілігін аша түседі.

«Еһе-еһе»-ге елірме, бозбалалар,

Бұл – бес күндік бір майдан ер сынарлық.

Салынба, қылсаң дағы сан құмарлық,

Алдыңда уайым кӛп шошынарлық [1, 29].

Ақын осы ойының тиянақталған тамаша түйінін «Лай суға май бітпес қой ӛткенге»

ӛлеңінде тереңдеп танытады.

Ӛмір жолы – тар соқпақ, бір иген жақ,

Иілтіп екі басын ұстаған хақ.

Имек жолда тиянақ жоқ, тегістік жоқ.

Құлап кетпе, тура шық, кӛзіңе бақ [1, 35].

Ақын бұл сӛзі арқылы «адам бол, адам атын ақта» деген тағылымды ойын білдіріп

отыр.

Ақын ӛзінің арманды ойларын кӛбіне жастарға арнап айтады. Сол жастарды ӛзі

армандаған адамгершілік қалыпта кӛргісі келеді. Қиялында, санасында қалыптастырған

адамгершілік сипатын сәндей түседі, ұштай береді.

Керек іс бозбалаға – талаптылық,

Әртүрлі ӛнер, мінез, жақсы қылық.

...Кемді күн қызық дәурен тату ӛткіз,

Жетпесе біріңдікін бірің жеткіз.

Күншіліксіз тату бол шын кӛңілмен,

Қиянатшыл болмақты естен кеткіз [1, 30].

Ақын адамдағы қиянатшыл қаупін кӛп айтады. Оның ойынша, барлық кеселді

қасиеттердің шығар кӛзі де, ӛсіп, ӛрбіп, ұлғая жетер жері де – осы қиянатшылдық. Ақын

«әуелі көкіректі тазалау керек» дегенде, адам ең алдымен осы қиянатшылдықтан аман болса

екен дейді.

Кӛкіректе қаяу жоқ, қиянат жоқ,

Қажымас, қайта айнымас, қайран тату.

«Ғылым таппай мақтанба» ӛлеңінде ақынның бұған дейін айтылып келген адам болу

жайындағы ойлары әжептәуір жүйеленіп, тиянақтала түседі.

Абайға дейін поэзияда адам мәселесі жырланбады емес, жырланды. Адамның әр жасы,

әр жастағы оның жағдайы, жақсы-жаман қасиеттері – бәрі де сӛз болды. Алайда ол поэзияда

сырттай сипаттау басым түсіп жатты. Ал, Абай ең басты мәселе етіп Адамды, оның жеке

ісін, сезімін, тұрмысын, адами қасиеттерін алды. Оның поэзиясында Адам – Алланың

махаббатпен жаратқан ең ұлы, ең сүйікті туындысы. Сол себепті бүкіл әлемнің, қауымның,

болмыстың темірқазығы – Адам. Оның мүмкіндігі мен құдіреті – орасан. Адам ӛмірдің

қозғаушы күші, тірлікті дамытушы, қоғамды түзеуші. Міне, Абай осы адамды түсіну мен

адамды тану міндетін ерекше саралайды.



93

Абай Адамның – танылуы қиын жұмбақ деп біледі. Абай түсінігінде, адамның құдіреті

– оның рухани азаттығында, ар тазалығы мен сезім еркіндігінде, ойдың тәуелсіздігінде, сӛз

бостандығы мен мінездің тәуекелділігінде [5].

Абай поэзиясынан Адамның ӛзі – құдірет екенін, құдіреті білімінде, ақылында, жүрегі

мен жанында екенін кӛреміз. Адамды бар жағынан тексерген Абай үшін адам – бір жағынан

біртұтас әлем, екінші жағынан адам ӛз ішінде қайшылығы мол, күрделі тұлға. Осы екеуі

біріге келіп, тән мен жанның, тән азабы мен жан азабының арақатынасын құрайды.

Ауырмай тәнім,

Ауырды жаным,

Қаңғыртты, қысты басымды.

Тарылды кӛкірек,

Қысылды жүрек,

Ағызды сығып жасымды, -

деген Абай тән азабы мен жан азабын қатар алып, жан күйзелісінің ауыр екенін жай ғана

айтпайды. Тән күйзелісі сыртқы денені ғана ауыртады. Адам үшін одан әлдеқайда қиыны –

жан ауруы. Жан «жылы жүректі» адамды қинайды, азапқа салады. Сол себепті де Абайдың

«жүрегі қырық жамау», «сол себепті де ақын «жүрегінің түбіне терең бойлауға» шақырады.

Ұлы ойшыл адамды ӛмірге текке келмеген жан, ол ӛз тағдырына ӛзі қожа бола алатын,

қоғамға керек тұлға деп таниды. Ӛмірде ӛз орнын тауып, пайда келтіретін – саналы адам,

толымды адам.

Мен жазбаймын ӛлеңді ермек үшін,

Жоқ-барды, ертегіні термек үшін.

Кӛкірегі сезімді, тілі орамды

Жаздым үлгі жастарға бермек үшін [1, 75]-

деп толғанған ақынның ӛмірлік мұраты жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді

сіңіру болды.

Жаһандану үрдісінің ықпалы күшейіп, ұлт болашағы маңызды мәселеге айналып,

барлық ұлттық құндылықтарымызға қамқорлық керек болып отырған қазіргі уақытта

«адамның баласы» болып, елдің ертеңі үшін ӛмір сүруді ӛсиет етіп кеткен Абайдың асыл

сӛздерін жас ұрпаққа тәрбие берудегі басты құрал ретінде қолдану кезек күттірмейтін

мәселе екендігін уақыт ӛзі дәлелдеп отыр [6].

Бұл Абайдың толық адам туралы ілімінің ұлттық сипатымызды, халқымызға тән

ерекше қасиеттерімізді сақтап, қазақты қазақ етіп танытатын, ел ертеңі болар ұрпақты

тәрбиелеудегі рӛлі мен маңызын анық кӛрсетіп, айқындап тұрған пікір.

Бүгінгі күннің ӛзекті мәселесі жастарды діни тәрбие, имандылық арқылы

адамгершілікке, адами ізгілікке жетелеу болатын болса, ұлт ұстазы Абай мұрасының осы

тұрғыдағы маңызы ерекше. Ақын түсінігіндегі «жетілген адам» - ең алдымен иманды адам.

Имандылық бар жерде жамандыққа, жат қылықтарға орын жоқ екені мәлім. «Алланың өзі де

рас, сөзі де рас» деген ақын ӛсиетінің бүгінгі күні имандылықтан ада болып, ӛз дінінен

адасып, адамдық қасиеттерді аяққа таптап, түзу жол таппай жүрген замандастарымыз үшін

ӛте қажет екені анық. Адамгершілікке тәрбиелеудің бастау бұлағындай болып кӛрінетін діни

тәрбиенің маңызын ашып кӛрсете білген Абай мұрасы адам тәрбиесіндегі негізгі бағытты да

анық сілтеп тұрғандай.

Ізгілікті уағыздап, ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүректі адам тәрбиесі жайында

ӛлмес сӛз қалдырған ұлы Абайдың ӛзін нағыз «толық адам» десек болғандай.

Жүрегіңнің түбіне терең бойла,

Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.

Соқтықпалы, соқпақсыз жерде ӛстім,

Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма!,



94

деп заманынан озық туған, қараңғылыққа қарсы тұрып, халық ӛміріне даналық сәулесін

шашқан ойшыл Абай ӛзі сипаттаған «нағыз адамға» тән қасиеттердің бәріне ие, ұрпаққа

үлгі етерлік тұлға.

Ұлт болашағы, бүтін бір халықтың келешегі жекелеген адамдардың тұлғалық

қасиеттеріне байланысты деп танитын болсақ, Абай мұрасындағы толық адам ілімі тек ұрпақ

тәрбиесі ғана емес, ұлттың сақталуы, жаһандануға жұтылып кетпеуі сияқты бүгінгі күннің

маңызды мәселесін шешуде де кӛмекке келері даусыз. Сондықтан да оны тек танып, талдап

қою жеткіліксіз. Абай ілімін ұрпақ тәрбиесінде кеңінен қолданып, жүзеге асыру

баршамыздың міндетіміз деп білемін.


1. Абай Құнанбаев. Қалың елім, қазағым. Алматы, «Жалын», 1995.

2. Абай қара сӛздерi. Поэмалар А.1993.

3. Абайдың тәлімгерлік тағылымы («Абай тағылымы» атты конференция

материалдары) А., 1996.

4. Әуезов М. Абайды бiлмек парыз ойлы жасқа А.1997.

5. Абайды оқы, таңырқа... А., 1993.

6. Абай тағылымы / Құраст. Н. Ғабдулин / - А., «Жазушы», 1986.

РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются духовные гуманистические ценности в произведениях Абая.

SUMMARY

Article maps the spiritual humanist values in the works of Abay.

УДК 8 (574)-92

АҚАН ҚОРАМСАҰЛЫ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ КӨРКЕМДІК КЕСТЕЛЕРІ

Сарбасов Б.С. – ф.ғ.к., доцент м.а.



Аннотация: Бұл мақалада автор Ақан шығармаларының кӛркемдік ерекшеліктерін

ашуға жан-жақты талдау жасайды. Мәселен, ақынның «Торыны таңға байлап мінген

қандай», «Біздің кӛңіл қайда жатыр», «Майда қоңыр», «Кӛкжендет», «Сырымбет», «Ақ

кӛйлек», «Сұлу қызға», «Ғашық жарға» т.б. әндері мен ӛлеңдеріндегі кӛркемдік құралдарды

айқындайды. Ақанның лирикалық шығармалары әдемілік пен махаббаттың асыл ӛрнектері,

поэтикалық образдардың сарқылмас кӛзі.

Түйін сөздер: Ай қабақ, алтын кірпік, жазық маңдай, қыр мұрын, ақша бет, Иран

бағындай, қасың қара, шашың сүмбіл, ақ қайран.

Қазақта қатар аталатын ӛнер иелері бар, олар сал-серілер. Сал-серілер ӛз дәуірінің, ӛз

ӛркениетінің жоғары мәдениетті адамдары болғанын олардың ӛмірлері мен ӛнерлерінен

байқаймыз. Олар бірнеше ӛнерді бойларына біріктірген, сазды ән тудырған сазгер де, терең

ойлы, сұлу сӛз иесі – ақын да, сонымен бірге шебер орындаушы да бола алды. Ән де, сӛз де –

олардың ӛз жандарын тебіренткен шығармашылық толғаныстан туындайтын тасқын. Ең

алдымен мұнда ой бірлігі тұр. Ерекше дарын иесінің жалындап жанған біртұтас оты бар,

екіншіден осы шығармашылық жалынды халқына жеткізе білетін орындаушылық шеберлік



95

те бір бастарынан табылып отырды. Басқаша айтсақ, ӛнердегі үш таған тектес дүние, бірақ

бәрінің тамыры бір, ақыл, жүрек, дауыс біріге отырып туғызатын тұтастық.

Қазақ халқының сазгерлік, әншілік ӛнеріне ӛріс ашқан алыптар кӛп. Сол ӛнер

жұлдыздары шоғырының шырқау биігінде тұрған дарынды тұлға – Ақан сері. Ақан

ӛнеріндегі оқшау танытар әншілік мінез, ішкі иірім алшақтығы, сыртқа тепсіне шығар әуез

ажарының бӛлектігі байқалмай қалмайды. Ақан сері әндерінде басқа ажар, оқшау сипатты

биязы мінез бар.

Ақан серінің әдеби мұраларының ғұмыры ұзақ. Ӛйткені, онда туған халқымен бірге

жасай берер қайталанбас сырлы да мұңлы ішкі иірім, сыртқы сымбаты ғажап үйлесім бар.

«Ақанның туындыларының тағы бір сұлу сипаты – елдің сол дәуірдегі ӛмірін

ӛлеңдерімен, әсіресе, ӛзінің ӛмірімен суреттей білуі. Ӛмірді ӛлеңмен ғана емес, ӛзінің

ӛмірімен суреттей білу ірі жанды адамның ғана қолынан келмек» [1, 340].

«Ақан лирикалары ӛмірге, болашаққа құштар жанның сезіміне, үлкен жүрек сеніміне

суарылған асыл жырлар. «Торыны таңға байлап мінген қандай», «Біздің көңіл қайда

жатыр», «Майда қоңыр», «Көкжендет», «Сырымбет» ӛлең-әндерінің пафосы қандай

жігерлі. Мұқалу, қажу дегеннің ізі де жоқ. Керісінше, ӛмірге құштар, ӛжеттік пен

жігерліліктің символы дерлік асқақ жырлар. Шалқар кӛңілдің жадыраңқы бейнесін

танытарлықтай аспан әлемінде шарықтайды. Халық бойындағы қайраттың кӛрінісін де

сездіргендей ӛктем де ӛршіл. Ақын жүрегінің тынымсыз дүрсілі, тасқан кӛңілінен жар

құлатар дауылдай даусы естіліп-ақ тұрғандай. Ол аспанды шарпып, жартасты жалмап, бір

орнығатын тулаған толқын бейнелі. Шиыршық атқан ӛршіл де, ӛктем жыр. Барлық кездің де

оқушысын елжірете, елегізітер құдіретті поэзия» [2, 284].

Ақ түлкі ӛзенді ӛрлеп талда жатыр,

Оралдың ақ иығы айда жатыр.

Сезімнің әр ширегі мың ділдәлық,

Әр қарпі алуа-шекер балдай татыр.

Баласын ақ тұйғынның бӛктергі алып,

Қапаста ақ тұйғыным торда жатыр.

Келтірген осы шумақтардың ӛзінен-ақ ақын поэзиясына тән пафос танылғандай емес

пе? Ақын бойын кернеген армандар аясы, сенім, сезім серпіндері кӛзге соғып, кӛңілге

қонарлықтай.

Ақанның ақындық құдіреті оның шығармаларының мәнділігінде ғана жатқан жоқ.

Соған қоса, ақын поэзиясының кӛркемдік ӛрнектері де айқын. Асылы, ол поэзиясының

мазмұны мен түрін берік біріктіре білген. Айтар ойына сай образды сӛздерді сұрыптап,

таңдап орынды қолданған. Ӛзіне дейінгі қазақтың байырғы қара ӛлеңі формасын бұлжытпай

пайдаланған. Оны ақын жасырмайды: «Салғанда қара өлеңге тілім майда» деп, ӛзіне

қолайлы түр тапқан ақын ӛз жүрек сезімін толғап, кестелі нақылдар ұсынған. Мәселен:

Су шықпас қазғанменен тау басынан,

Қазақтың дау кетпейді сау басынан.

Жолдасы сыр айтысқан жау боп шықса,

Ер жігіт жаңылады тәубасынан...

Кӛк құтан мойнын созып қаз болмайды,

Шӛл-құмайт кӛк шалғынды саз болмайды.

Халық ақындары қолданған арнау, толғау, айтыс, жар-жар жанрларын дамыта

отырып, олардың да мазмұнын байытып, мәнін зорайтқан, тілін ұстартқан. Бұрын-соңды

жасаған қазақтың неше бір ақындары үлгісінде адамның жас ерекшеліктерін де ӛлеңге

қосқан. «Жастық шақтар», «Кәрілік», «Жиырма бес» ӛлеңдерін шығарып, адамның балалық

дәуірінен бастап, жігіттік кезі, одан кейін қартайған шағы толғанады. Басқаны қайталамай,

ӛзіндік сӛз айшықтары арқылы адамның ӛсу жолын бейнелейді.



96

Ақан кейде халық ӛлеңдерін ӛзінің жаңа әндеріне текст есебінде де қолданады. Осыдан

барып, ақынның әндері халықтық болып, елге сіңісіп кеткен. Бұған «Алай кӛк» әніндегі

шумақтар куә боларлық. Оның бір шумағын келтіре кетелік:

Ұшып жүрген әуеде қара шыбын,

Қолдан шыққан нәрсенің бәрі шығын.

Кӛрмегелі кӛп айдың жүзі болды,

Аман-есен жүрмісің, қарашығым.

Келтірген шумақтың негізі Ақанға дейін де, одан кейін де халық репертуарында ӛмір

сүріп келеді.

Ақан қандай ӛлең түрін қолданса да, оның ӛлеңі шығарған әніне жан беріп,

тыңдаушының құлақ құрышын қандырады. «Көк жендет», «Қара торғай» т.б. әндерінің ӛзі-

ақ бұған дәлел. Тек бұлар ғана емес, Ақанның серілік әуеніндегі кӛп ӛлеңдері осындай.

Аңшылықты, мылтықты, мергендікті, жүйрік тұлпарды, құмай тазы, қыран құстарды

қазақтың қара ӛлеңімен-ақ әндетіп, тамаша суреткерлік танытады. Сұлулар келбеті мен

қыран құс, құмай тазы бейнелері табиғаттың әсем суретіне ұштаса керемет кӛрініс жасайды.

Тіпті, табиғатты ӛзінше бӛлек жырлайтын кездері де ұшырайды. Мысалы, ақынның «Әйкӛк»

ән-ӛлеңінде Сырымбет адырының табиғатын былай бейнелейді:

Сырымбет, биік адыр қатар кезең,

Жарысып таудан құлап аққан ӛзен.

Ұқсаған биқасапқа кӛк шалғыны,

Кӛк орай қайың мен тал бәрі де әсем.

Мӛп-мӛлдір сынапқа ұқсап бұлақ аққан,

Маңында үш түрлі кӛл шалқып жатқан.

Топырағы бейне мақпал, егінге жай,

Шырайлы әдемі кӛл күлім қаққан.

Бұдан артық сұлу табиғат суреті, Сырымбет сипаты болмақ емес.

«Ақын ӛлеңдерінің поэтикалық тілінде де ауыз толтырып айтарлық ерекшеліктер мол.

Кӛп жерде ақын халық поэзиясының ең шұрайлы деген үйреншікті тіл кестесін орынды

қолданып, шеберліктің бір қырын танытқан. Оған қоса араб, парсы, орыс тілдеріндегі

поэтиканы мол енгізіп, шығармасын тіл жағынан құлпыртып, жаңа бейнелеу құралдарын кӛп

қосқан» [3, 786].

Байырғы қазақ поэзиясындағы теңеу, эпитеттер – ақын поэтикасының қайнар бұлағы.

Халық шығармашылығында қалыптасқан дәстүрлі айқындауыштардың небір шұрайларын

ақын ӛзі суреттеп отырған арулардың сырт тұлға бітімін, бет-әлпет, кескін-келбетін, жүріс-

тұрыс, іс-әрекет, ой-парасат, сезім-сенім дүниелерін бейнелеуге кеңінен қолданады. Сұлуды

«Ай қабақ, алтын кірпік, жазық маңдай, қыр мұрын, ақша бет», деп Абайдан т.б.

ақындардан таныс эпитеттермен айшықтайды. Немесе: «Иран бағындай, гауһардай,

бұлбұлдай, жұлдыздай, меруерттей, қор қызындай, айдай, күндей, алтындай, түлкідей»,

деген сияқты теңеулерді орынды пайдаланып, ӛлеңдерін жарқыратып шығарады. Ақан

серінің қолданған бұрыннан таныс образдарының ӛзі мүлде жаңарып, ӛзіндік әсерін одан да

бетер күшейте түседі.

Керілген қас, кірпігің атқан оқтай,

Ішіме қайғы салдың жанған шоқтай,

Шер болып еш жібімес менің кеудем,

Қасіреттен жұмарланып жатыр доптай...

Ақ екен раушан жүзің, атқан таңнан,

Ай сәулем, бетің жарық жаққан шамнан....

Ай мен күн сырнай тартып, жұздыз билеп,

Той қылса кӛкте Мәлік қуанғаннан.

Келтірген үзінділердегі теңеулер де, эпитеттер де ертеден мәлім поэтикалық тіл

үлгісіне жатады. Бірақ Ақанның суреттеуінде олар ӛзгеше ажарға ие болады. Ай мен күнді



97

музыкант етіп сырнай тарттырып, жұлдызды биші етіп тойда билетіп қойған суретті еш ақын

жасаған емес еді. Бұны Ақанның таланты ғана қазақ поэзиясына әкеліп қосты. «Ақ көйлек»,

«Сұлу қызға», «Ғашық жарға» деген арнауларындағы образдар – бірінен бірі ӛткен, асыл

дүниелер. Адам ғана емес, сұлуға келісті кӛйлек, киім-кешек, сәнді әшекейлер тізбегі

оқушының кӛңілін қоңыраулатып жібергендей әсерлі. Сұлу киер ақ кӛйлектің тек қана бір

етегінің ӛзінде бірнеше ажар бар:

«Етегін ақ кӛйлектің алтындаған,

Етегін ақ кӛйлектің бүрмелеген,

Жағасын машинамен түймелеген,

Сақтаулы алтын қазына жауһарымен» [4].

деп, ақын кӛп жиһаздың ішінде отырып, ӛз ғашығына лайықты әсем бұйымдар таңдап,

безендіріп отырғандай болады. Сұлудың ойын жете суреттемей-ақ кӛйлегінің етегін әсірелеу

арқылы-ақ кӛз алдыңа сұлудың айдай жүзін елестетеді.

Дәстүрлі суреттеу, әсірелеу құралдарын орынды қолдана отырып, Ақан кӛп жерде жаңа

образдарды да ретімен қолданып, мол енгізген жаңашыл ақын. Сол кездегі поэзияда әлі

кӛрініп жетпеген ӛрнекті сӛздерді жиі қолданып, олардың берік орын тебуіне үлес қосады.

Араб, парсы, қазақ, орыс тілдерінен айқындауыш сӛздерді мейлінше кӛп пайдаланып жаңа

ұғым, тың сурет жасайды.

Қалқаға анда-санда жазған назым,

Ғалымның дәптеріндей томда жатыр...

Сымбатың жас жүректі жандырғандай,

Бриллиант гауһар жүзің сонда жатыр...

Немесе:

Садептің шашыраған жауһарысың,

Кӛңілімнің тереңінен салған ұя.

Государия секілді, ерке қалқам,

Ксенядай болсаңшы княгиня.

Немесе:

Болғанда тілің майда – конфет, балдай

Жоғарыда келтірілген образды сӛздер тӛркіні сол сӛздердің жаңалық сырында.

Ғашығына жазған хаттарында айтқан наздары «ғалымның дәптеріндей томда жатыр» деуі

әрі жаңа образ, әрі мәні терең теңеу. Сондай-ақ, Государня секілді, Ксенядай княгиня,

деген теңеулері де таңқаларлықтай. Сұлу қыз еркелігін бейнелейтін қазақтың байырғы

теңеулері аздық еткендей, князьдің сылаң қаққан сұлу әйелінің ерекше ерке мінезін кӛлденең

тартқан. Асылы, келген бір князьдің жас әйелінің ӛрескел еркелігін ақын жасы ұлғая кӛзімен

кӛріп, оның қылығына таңдануы ғажап емес. Мұсылман қауымы әдетінде жоқ бұл әйелдің

ӛктем қылығы ақынды тандандырып қана қоймай, оған ұнап қалған болса керек. Әттең, қазақ

қыздарының сондай қысылмай еркін еркелегенін кӛрсем-ау деп армандаған да шығар,

бәлкім:

Ұядан жаңа ұшқан ақ сұңқарым,

Қараған екі кӛзің жаудырасын.

Ай жарық терезеңнін дәл түбінде,

Тӛсекте қара шашың салбырасын.

Қалқамен құшақтасып жатқан күні,

Бетіңнің нұры шығып балбырасын [5] -

деген нәзік жолдарда суреттелген қас сұлуларды неге ерекше күтпеске? Неғып, оны басына

шығара еркелетпеске?! Мағжан Жұмабаев ӛзінің «Ақан сері сөздері» деген мақаласында

ақын шығармашылығындағы осы бір мәселені, орыс, араб, парсы сӛздерін қосып айтуын

сынға алған. «Қазақ ақыны Ақанның тіліне араб, парсы, орыс сӛздері кӛп кіріп кеткен. Оның

мағына жағынан, әсіресе, сурет жағынан сұп-сұлу ӛлеңдерінің тілі шұп-шұбар. Ақан бұл

жолға ӛзі қалап түскен емес, оны заман қуып түсірген» деді ақын [1, 331]. Мағжан сӛзімен



98

айтқанда «тұманды дәуір ұлы» Ақан туындыларында мұндай кемшіліктің болуы заңдылық та

сияқты.

Біз Ақан серінің асқан лирик, оның ӛлеңдерінің тамыры ӛз халқының ғасырлар бойы

жасаған жан тебірентер жүрекке жылы ән-ӛлең, жыр-толғауларында жатқанын ескерттік. Ӛз

халқымен қарым-қатынасы мол халықтар ӛнерінің шырын-шәрбатын татып, тамсанып қана

қоймай, оның нәрлі дәмін ӛз лирикасы бойына етене сіңіріп жіберген ақын биік те алғыр

романтикаға ұласқан, ғашықтыққа құштар орасан, жүрек тебірентер, жан жадыратар,

ӛміршең лирика жазды. Әдемілікті қастерлей білді, оған ӛзі де шын мәнінде ғашық сезінді.

Сұлулықты аспанға кӛтере, ғашығын әулиеге балап, ардақтап, оның жолына бас ұрды.

Құмарлық оты тұтанып, жүрегін лаулата жандырған жастардың психологиялық жағдайларын

ӛз басының қасиетіне айналдыра, тебірене толғанды. Адал махаббат рақатын аялап, пәк

кӛңіл тазалығын шаттық жырға бӛлеп, әуенді асқақ әнімен аспан әлеміне шарқ ұрып,

романтикалық шалқар поэзиясы арқылы жастар сенімінің нәзік пернелерін шертті.

Бойларын махаббат дертіне алдырған екі жастың құштар кӛңілі, сырлы сезімдері,

елжіреген емеуріндері, қан қысымының алқымдап аптықтырған қызу қуаты, бәрі-бәрі ешбір

қоспасыз, шынайы қалпында бейнеленеді. Ғашықтар сырының тамаша романтикасы,

реалистік сурет – сымбаты сомдалды.

Сұлуларға табына айтқан сӛздерінде ақынның небір ғаламат әсірелеулері, бейнелі жаңа

теңеулері мол кездеседі. Мысалы:

Кӛз кӛріп, кӛңіл мас боп дидарыңа

Сындырдым сүйегімді ойран етіп,

Мен түгіл жансыз темір нұрыңа мас.

Бұл жолдардағы сӛз болатын сұлу кӛркінен азап шеккен ғашық адам немесе жансыз

темірді нұрымен мас қылған ару қыз поэтикасындағы жаңалықты кӛрсетсе керек.

Кей тұста атақты ақындардың күшті образ жасау үшін ӛмірлік ӛшпес із қалдырған

жандар бейнесін суреттеуде күннен де, айдан да жарық сәулені іздестіргені мәлім. Ақан да

ондай сәулені іздестіріпті. Бірақ ол данышпанды ғана бейнелеу үшін емес, ғашығының

мәңгілік образын таныту үшін іздепті.

Күннен нұр, айдан раушан сәулетайым,

Сен гауһар жанып тұрған мәңгі жарық.

«Қараңғы кӛңілімнің ай мен күні» деп адамның қараңғы кӛңілін жарқырата

жадырататын сұлу сипаты күні-түні сәулесі үзілмейтін мәңгілік жарық болмаса да, тым

құрыса, күндіз күн, түнде айдай сәулесін түсіргені абзал демекші сұлулыққа ғашық сері

ақын. Сонда ғана оның «Қараңғы кӛңілі күледі, мастанады», масайрайды. Кейде ақын кӛп

қолданылып жүрген «Отқа түскен кӛбелек» образын «Шыраққа түсіп жанған мен пәруәна»,

деп ӛзгешелейді. Уәдеге беріктік бейнесін: «Берік бол оқ жібермес ақ сауыттай, Самархан

жібегінен өрген талдап»... деп ӛзінше ӛрнек жасайды. Сұлудың қолы тұрсын саусақ,

бармағының ӛзін жыр ғып, бірде бұрынғыша «ақ саусақ» десе, кейбірін «қалам бармақ,

қамыс бармақ», - деп бармақтың жаңа түрін табады.

Сұлудың кӛзін бейнелеуде де ақынның ізденгендігі, ӛзінше бейнелеуге әуестенгендігі

байқалады. «Қия жүзі асылдың қорға тартқан», деп қия жүзді шығарады, немесе, ол

«Болғанда қасың қара, шашың сүмбіл» деп қана қоймайды. «Жүз сомдық базардағы пат

құндыздай» деп құндыздың базарда ғана кездесуі мүмкін, мүлде сирек түріне теңейді.

Ақтоқты мен Ұрқия сұлулар келбетін бейнелеудегі ақын қолданыстары айшықты.

Ұрқияға арнауында ол:

«Сары алтын, сапы меруерт қарағым ай,

Кӛп қыздардың ішінде тоты дана» десе, ал Ақтоқтыны басқаша бейнелейді. Оны:

«Қыпша бел, бәйгі кердің жарауындай»

Немесе:

«Барлық қыздың туындай асыл еркем»,



99

«Тартылған телеграмма сымындай қылып»,

деп ерекше мүсіндейді. Тартылған телеграмманың сымын енгізу, сұлулар тобын

қолына ғашықтық туын ұстатып бастауы да ӛз кезі үшін жаңалық.

«Жамал жан, етің аппақ мақтадайсың», деп дененің ақтығын ұлпа ақ мақтаға теңесе,

«жүзіп жүрген судағы сен ақ қайран» деп енді балыққа ұқсатады. «Ақ тӛсің Қап тауының

қиясындай» деуі де ешкімге ұқсамайды. Бұлар – Ақанның тек ӛзіне ғана тән бейнелеулер.

«Талпынам таза туған ажарыңа», деген жолдағы «Таза туған ажардың» сыры терең.

Ақтоқтыны жан-жақты суреттей келіп, ол:

Оралдың ақ иығы аңға тартқан,

Шолпанның жұздызындай таңға тартқан,

Жамбы мен алтын балдақ жарқыраған,

Секілді Үргеніште ханға тартқан, [6, 128] –

деп нәзік сұлудан биік тұлға шығарады. Аңға түсер ақиық сұңқарға, таңғы шолпанға

ұқсатады. Ал, сұлу жүзін әмірі күшті ханға ғана сый-таралғы болар жарқыраған жамбыға,

асыл алтын балдаққа балайды.

Не деген тӛгілген ӛрнек, құйылған әсем сӛз? Ақынның сұлуға деген жүрегі қандай

бай?! Ақан сері қолданған поэтикалық тілдердің байлығы, жаңалығы, жарқындығы

таңдануға да, арнайы сӛз етуге де тұрарлық. Ақанды оқыған сайын оның поэзиясының

кӛркемдік сыры да есігін айқара аша түседі. Бір кезде Абай:

Әсем салдық ӛлгенше кім қыларлық,

Озғанда мезгіл болар тоқтатарлық,

деген болатын. Ал, Ақан ше? Ақан түсінігі ӛзгеше. Ол серілікке, махаббатқа ӛмір қызығы,

сән-салтанаты деп қарап, әдеміліктің мәңгілік әсерін ардақтайды. Жасы ұлғайып, ойын-

тойдан қалған кезде де Ақан ӛзінің жас шағындағы сұлулыққа деген құмарлығын сақтаған.

Бұл тұстағы шығармалары ӛзінің лирикалық қуаты, әсемдік әсері жағынан жас кезіндегісінен

басым түседі. Бұған қарағанда, адамның кӛңілі қартаймақ емес. Ақан сұлулықтың,

махаббаттың мәңгілігін, оған қарсы еш нәрсенің бӛгет бола алмайтынын бар дауысымен жар

сала ұрандап ӛткен мәңгі жас, ӛлмес, ӛшпес серінің ӛзі.

Ақанның әндері мен ӛлеңдері – халқымыздың баға жетпес мұрасы. Оның есімі – мәңгі

жастықтың символы. Лирикалық шығармалары әдемілік пен махаббаттың асыл ӛрнектері,

поэтикалық образдардың сарқылмас кӛзі. Серінің әнін үздіксіз тыңдап, құлақ құрышын

қандыру мүмкіншілігі туып, Ақанның асыл туындылары ӛскелең ұлттық мәдениетіміздің

алтын қорына біржола еніп кетті. Ол – халық ардақтап, ӛмірі мен ӛнерін аңыз етіп ұрпақтан-

ұрпаққа таратқан киелі ӛнер иесі. Ақан серінің ақындық әлемі – мәңгі жастық пен шынайы

махаббатқа, жан сұлулығы мен адамгершілікке, ӛнеге мен тағылымға нұрланған әсем әлем.

Қай халықтың болмасын әдебиетінің тууы және ӛсіп-ӛркендеуі аса күрделі құбылыс.

Қазақ әдебиеті де ӛзінің бүгінгі белесіне, қазіргі биігіне бір күнде жете салған жоқ. Талай

асу, қиялардан, талай белестерден ӛтті. Қашанда ел ӛмірінің күрделі тарихи оқиғаларына үн

қосып, ӛз заманының кӛкейтесті мәселелерін кӛтеріп отыратын әр дәуір ақындарының әдеби

мұраны дамытуда алар ӛз орындары бар екені шындық. Қазақ әдебиетін жаңа бір белеске

шығарып, кӛркемдік сапасын кӛтеріп, сұлу да сырлы, мәнді де мағыналы туындыларымен

әдебиетімізде соны соқпақ салған Ақан сері мұрасы мәңгілік құнын жоймайды. Әдебиет

тарихынан ӛзінің лайықты бағасын алып, халық жүрегінде ӛмірлік жаңғыра береді.


1. Жұмабаев М. Шығармалар жинағы. Алматы, 1989.

2. Жұмалиев Қ. ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. Алматы, 1967.

3. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы, 1997.

4. Ақан сері Қорамсаұлы. Шығармалары. Алматы, 1963.

5. Бес ғасыр жырлайды. (Жинақ) 1-2 том Алматы, 1989.

6. XIX ғасырдағы қазақ поэзиясы. (Жинақ ) Алматы, 1985.



100

РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются художественные особенности в произведениях Акана.

SUMMARY

Article considered the artistic features in the wors Akana.

УДК 370.153

ПСИХОЛОГО ПЕДАГОГИЧЕСКОГО СОПРОВОЖДЕНИЯ ДЕТЕЙ С ОСОБЫМИ

ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫМИ ПОТРЕБНОСТЯМИ

Сарбасова Г.С. педагог-психолог

(Самарской средней школы

имени Жубандыка Болганбаева)

Аннотация: Неуспеваемость, возникающая на начальных этапах обучения, создает

реальные трудности для нормального развития ребенка, так как, не овладев основными

умственными операциями и навыками, учащиеся не справляются с возрастающим объемом

знаний в средних классах и вследствие усугубляющихся трудностей на последующих этапах

выпадают из процесса обучения.

Ключевые слова: Педагогической запущенность, психического развития, сенсор,

интеллектуаль, речевыми нарушения, диагностировать, индивидуальном случае,

корригировать.

Одной из актуальных проблем современной школы является проблема повышения

эффективности учебно-воспитательного процесса и преодоление школьной неуспеваемости.

Ее решение предполагает совершенствование методов и форм организации обучения, поиск

новых, более эффективных путей формирования знаний, которые учитывали бы реальные

возможности учащихся и условия, в которых протекает их учебная деятельность.

Происходящие социально-экономические изменения в жизни нашего общества, постоянное

повышение требований к уровню общего образования обострили и проблему школьной

неуспеваемости. Практика показала, что, несмотря на большое внимание, уделяемое

совершенствованию содержания образования и методика обучения, оснащению школьных

кабинетов современными техническими средствами обучения, улучшению условий труда

учителей, учить всех и учить хорошо при существующей традиционной организации

учебного процесса невозможно. Количество учащихся, которые по различным причинам

оказываются не в состоянии за отведенное время и в необходимом объеме усвоить учебную

программу, постоянно увеличивается и, по данным разных исследователей, колеблется в

пределах 20%-30% общего числа детской популяции младшего школьного возраста. По

данным исследований ученых 78% школьников нуждаются в специальных формах и методах

обучения [1].

Неуспеваемость, возникающая на начальных этапах обучения, создает реальные

трудности для нормального развития ребенка, так как, не овладев основными умственными

операциями и навыками, учащиеся не справляются с возрастающим объемом знаний в

средних классах и вследствие усугубляющихся трудностей на последующих этапах

выпадают из процесса обучения.

Необходимо правильно и своевременно диагностировать причины неуспеваемости в

каждом индивидуальном случае и по возможности устранять или корригировать их

последствия.



101

Как показывают исследования, среди неуспевающих учащихся есть школьники с

педагогической запущенностью, задержкой психического развития, неярко выраженными

сенсорными, интеллектуальными, речевыми нарушениями, причинами которых являются

остаточные поражения центральной нервной системы, минимальные мозговые дисфункции.

Дети с задержкой психического развития составляют примерно 50% неуспевающих

учащихся [2].

У детей с ЗПР школа часто вызывает негативное отношение. Это происходит потому,

что крайне неприятно делать то, в чем беспрерывно терпишь неудачу. Следовательно, нужно

стремиться к тому, чтобы исключить у ребенка, насколько это возможно, ситуацию неудачи.

А чтобы этого добиться, нужно использовать следующие методы, направленные на то, чтобы

учение вызвало положительные эмоции.

Надо учитывать предпочтение ребенком того или иного содержания обучения и

приучать его к мыслительной работе на том учебном материале, который ему интересен.

Следует отбирать те задания, которые ребенок объективно может выполнить хорошо. Это

повысит его самооценку, улучшит настроение, поднимет готовность участвовать в учебной

работе, что способствует формированию положительного отношения к учению. Задания при

этом не должны быть слишком легкими, не требующими от ребенка определенных усилий

по преодолению трудностей, иначе они могут вызвать скуку, а их выполнение никоим

образом не отразится на повышении самооценки ребенка. Учитель должен умело точно и

тщательно оценивать возможности ребенка. Повышать самооценку ребенка можно не только

описанным выше способом (давая посильные задания и помогая в необходимых случаях).

Очень важно также отношение к ребенку других людей. Ребенок быстро понимает, как его

оценивает учитель. Если низко, то, будучи поставлен перед необходимостью решения какой-

либо учебной задачи, ученик говорит: «Я глупый», «Я тупой». Поэтому следует избегать

низко, оценивать ребенка, его способности. Оценивать можно только конкретную работу,

выполнение отдельного задания, а не самого ребенка. Следует избегать грубых, резких слов

и оценок. Особо подчеркнем, что нужно научиться избегать этого не только во внешних

формах поведения, но и реально. Надо научиться искренне, уважать и ценить личность

ребенка, иначе он почувствует обман. Нельзя считать ребенка неспособным, отсталым – в

этом случае он наверняка потерпит неудачу, «оправдает» ожидания учителя [3].

Коррекционно-развивающее обучение в условиях общеобразовательных организаций

является педагогической системой, обеспечивающей индивидуализацию обучения детей с

трудностями в обучении (с ЗПР). Главная цель названной педагогической системы –

развитие общих способностей к учению и преодоление индивидуальных недостатков в

работе [4].

Преодоление индивидуальных недостатков у детей неотрывно связано с развитием

индивидуальных способностей. Не существует детей, у которых не было бы абсолютно

никаких способностей. Одни учащиеся не понимают смысл сложения и вычитания, но

прекрасно читают и пишут диктанты, у других наоборот, способности в решении примеров и

задач по математике, но низко развит фонематический слух и плохие навыки чтения. Детям с

задержкой психического развития, поступающим в школу присущ ряд специфических

особенностей.

Прежде чем начать работу с детьми проводим диагностику умений и навыков детей и

определяем особенности развития каждого ребѐнка. Работу в дальнейшем строим в

зависимости от того, какие способности нужно развивать у детей. В первую очередь

необходимо развивать психологические процессы. Дети с задержкой психического развития

не обнаруживают готовности к школьному обучению. Для развития интереса в кабинете

самопознания был создан игровой уголок, где во время перемен дети играли в игры,

общались друг с другом и можно отметить, что стали с удовольствием приходить на уроки в

школу. При поступлении в школу с помощью метода беседы был определѐн уровень

отношения к школе. После обработки данных оказалось, что есть дети с негативным



102

отношением к школе, у большинства детей было положительное отношение к школе.

Учащиеся с задержкой психического развития быстро утомляются, работоспособность их

падает, а иногда они просто перестают выполнять начатую деятельность. Было установлено,

что свойственные детям снижение работоспособности и неустойчивость внимания имеют

разнообразные формы индивидуального проявления. У одних детей максимальное

напряжение внимания, высокая работоспособность обнаруживаются в начале выполнения

задания и неуклонно снижаются по мере продолжения работы, у других, сосредоточение

внимания наступает лишь после некоторого периода деятельности; у третьих отмечаются

периодические колебания внимания и неравномерная работоспособность на протяжении

всего времени выполнения задания. Для развития внимания на уроках можно использовать

игры и частую смену деятельности. Развивать внимание помогают такие игры, как «День и

ночь», «Что изменилось», «Сравни», «Найди похожее» на развитие произвольного внимания:

У всех детей с ЗПР наблюдаются и недостатки памяти, причѐм эти недостатки касаются

всех видов запоминания: непроизвольного и произвольного, кратковременного и

долговременного. Они распространяются на запоминание как наглядного, так и словесного

материала, что не может не сказаться на успеваемости. Для развития памяти на уроках

можно использовать методику «10 слов». Ребенку предлагается внимательно выслушать и

постараться с первого же раза запомнить 10 не связанных по смыслу слов, которые педагог

произносит с интервалом 2-3 с. Слова воспроизводятся ребенком сразу после их

запоминания: а) в том же порядке либо б) в произвольном порядке. Подсчитывается

количество правильно воспроизведенных слов. Примерный набор слов: лес, хлеб, окно, стул,

вода, брат, конь, гриб, игла, мед. Методика направлена на развитие произвольной слуховой

памяти [5]. Методика «Запомни цифровую последовательность» педагог называет

последовательность цифр с интервалом между ними 2-3 с. и предлагает ученику повторить

ее без ошибок. Начиная с последовательности из 2-3 цифр, постепенно количество цифр,

составляющих последовательность, увеличивается. Чем большее количество цифр сможет

правильно повторить ученик, тем лучше у него развита слуховая произвольная память на

цифровой материал [6].

Работая с детьми с ЗПР учителя должны считаться с тем, что все сообщаемые детям

сведения нужно неоднократно повторять. Т.А. Власова, М.С. Певзнер указывают на

снижение произвольной памяти у учащихся с ЗПР как одну из главных причин их

трудностей в школьном обучении. Эти дети плохо запоминают тексты, стихи. Им

свойственны колебания продуктивности памяти, быстрое забывание выученного [5].

Поэтому большое значение в обучении имеет практическая деятельность детей. Это работа

со схемами, а позже таблицами и памятками. Вся эта работа повышает его интерес к

учебному материалу и является одним из основных учебных средств, с помощью которых

возможно пробуждение познавательной активности и формирование полноценной активной

деятельности. Известно, что знания, полученные в результате деятельности самого ребѐнка,

усваиваются им легче и более прочно.

Существенный недостаток современной подготовки педагогических кадров их не

владение методами диагностики уровня развития личности и прежде всего умственного

развития детей, Поэтому одна из актуальных задач совершенствования подготовки педагога

к практической работе – вооружение его не только знаниями возрастных и индивидуальных

особенностей и закономерностей психического развития детей, но и умениями выявлять их с

помощью современных психодиагностических методик. Зная, возрастные особенности, мы

будем хорошо понимать интересы ребенка, его потребности, мотивы поведения, особенности

его эмоциональной жизни и специфику мышления. Все это поможет взрослому установить

контакт с ребенком, выбрать адекватные формы общения, обучения, выявить и преодолеть

отклонения в психическом развитии ребенка.




103

1. Задержка психического развития (ЗПР)

//http://www.medportal.ru/enc/parentschildren/upbringing/13/

2. Дети с временными задержками развития // Под ред. Т. А. Власовой, М. С. Певзнер.

Москва, «Педагогика» 1971.

3. Актуальные проблемы диагностики задержки психического развития детей // Под

ред. К. С. Лебединской. Москва, «Педагогика» 1982.

4. Обучение детей с нарушениями интеллектуального развития: олигофренопедагогика

// Под ред. Б. П. Пузанова. Москва, «Academia» 2001.

5. У. В. Ульбенкова. Дети с задержкой психического развития. Нижний Новгород,

1994.

6. Как помочь ребенку с ЗПР// http://chlib.ozersk.ru/rdch/education/zpr/what/help.

РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются вопросы пихолого педагогического сопровождения детей с

особыми образовательными потребностями.

SUMMARY

The article examines the psychological and pedagogical support for children with special

education need.

http://www.medportal.ru/enc/parentschildren/upbringing/13/

4 Ағыл) 07 - rmebrk.kzrmebrk.kz/journals/3230/82800.pdf · коммуникативті,...

Documents