36e jaargang - revalidatiegeneeskunde.nl · hendrik figeeweg 3g20 2031 bj haarlem tel. (023) 551 48...
TRANSCRIPT
öVroeg mobiliseren na een aSAB
öBrainSTARS
öInterview met Erik Scherder
öNIEUW: Het Debat
öOratie Jeanine Verbunt
öOratie Anne Visser-Meily
3 6 e j a a r g a n g 2014 | 02
NederlaNdstijdschriftvoorR e v a l i d a t i e g e n e e s k u n d e
De perfecte balans tussen stabiliteit en dynamiek
© Ö
ssur
, 01.
201
4
TEL +31 (0) 499 462 848FAX +31 (0) 499 462 841 [email protected]
RHEOKNEE3_Adv_NTvRG_NL.indd 1 1/22/14 8:26 AM
53
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde
Het Nederlands Tijdschrift voor Revalidatiegeneeskunde (NTR)The Netherlands journal of Physical and Rehabilitation Medicine
Het NTR is een mededelingen en informatieperiodiek van de Nederlandse Vereniging van Revalidatieartsen (VRA).
De redactie wordt gevormd door Drs. Annemiek BackxDr. Hans BussmannHans GroenDr. Lily HeijnenDrs. Esther JacobsDr. Clemens RommersDr. Ron MeijerProf. dr. Rob SmeetsProf. dr. Anne VisserMeily
Hoofdredacteur Dr. Casper van Koppenhagen
Eindredacteur
Heidi Wals
RedactieadresRedactiesecretariaat t.a.v. Heidi Wals Nederlandse Vereniging voor Revalidatieartsen (VRA) Postbus 9696 3506 GR Utrecht Tel: (030) 273 96 96 Email: [email protected]
Uitgever, advertenties en abonnementen dchg medische communicatieHendrik Figeeweg 3G202031 BJ HaarlemTel. (023) 551 48 88www.dchg.nlEmail: [email protected]
Opmaak dchg medische communicatie, Haarlem
Abonnement Standaard € 100, per jaarBuitenland € 160, per jaarSchriftelijke opzegging ten minste 4 weken voor het eind van de termijn. Het NTR verschijnt zesmaal per jaar.
Inzending kopij Per email met attachments. Complete tekst met eventuele afbeeldingen of tabellen in de tekst aanleveren. Teksten in Word (niet in pdf). Daarnaast tevens figuren, foto’s of andere afbeeldingen, ook los van de tekst aanleveren als jpg of tiff.
Richtlijnen voor auteurs Deze richtlijnen zijn te downloaden opwww.revalidatiegeneeskunde.nl
VerschijningFebruari, april, juni, augustus, oktober en december.
Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever of de hoofdredacteur. De uitgever is niet aansprakelijk voor de inhoud van deze uitgave.
36e jaargang nummer 2
ISSN 22113665
colofonIndexVan de hoofdredacteur: Een nieuwe lente en een nieuw geluid! 55
Paralympische SpelenGoud op de Paralympische Spelen in Sochi en als bonus een IPCaward! 57
PublicatieVroeg mobiliseren na een aneurysmatische subarachnoïdale bloeding: veilig of riskant? 61
BrainSTARS: verbindende schakel tussen betrokkenen bij een kind met nietaangeboren hersenletsel 67
Bijblijven of achterlopenVragenlijst 70
InterviewAcht vragen aan prof. dr. Erik J. A. Scherder 72
ProefschriftLauren Fortington Rehabilitation in specialist nursing care for the elderly person with lower limb amputation 75
Jorit Meesters The role of the patient with rheumatoid arthritis in multidisciplinary care 77
Het DebatStelling: Oncologische revalidatie behoort tot het domein van de revalidatiegeneeskunde 81
ActueelOratie prof. dr. Jeanine Verbunt Een overpeinzing over pijn 83
Oratie prof. dr. Anne VisserMeily Leercirkels en CoCreatie 85
Spieracademie: cursussen voor mensen met een spierziekte 88
Onderzoekspartners in het revalidatieonderzoek 90
Bijblijven of achterlopenToelichting en antwoorden 92
Revalidatiegeneeskunde over de grensCuraçao: ‘Een bijzondere plek waar ik kennis heb gemaakt met de veelzijdigheid van ons vak’ 93
In MemoriamNanneke Engelsvan Verseveld 1977 2014 96
Bij de voorplaat
Dutch Congress of Rehabilitation Medicine
InditnummervanhetNTRvindtudeaankondigingvanhetVRAnajaars
congres2014,vanafditjaargenaamdDCRM(DutchCongressofRehabilitation
Medicine).Hetcongresthemais:‘ChangingHorizons’.Voordeinvullingvan
ditthemadenktdeWetenschappelijkCommissievandeVRAaanbijvoorbeeld:
revaliderenvanuiteenanderesetting,eHealthenhetzorglandschapover
10jaar.DitjaarzalopiederecovervanhetNTReenverbandwordengelegd
methetthemavanditcongres.
Hetbeeldvanwindmolensinzeestaatvoordezeveranderendehorizonen
iseenmetafoorvoordepositievanderevalidatiegeneeskunde.Hetiseen
ontwikkelingdiedenodigediscussieoproept.Waarmoetendewindmolens
wordengepositioneerd?Ophetlandofinzee?Ishet‘vervuiling’vandehori
zon?Hoenoodzakelijkzijnwindmolensvoorhetheleenergieproces?Zijner
nogandere,efficiëntereendaardoorgoedkoperealternatievenvoorhanden?
DenieuwerubriekHetDebatinditnummergeeftruimteaandediscussie
binnenonsvakgebied.
‘Door de second opinion
heb ik het vertrouwen in
mijn eigen lijf weer terug.’
030 - 258 1811 www.dehoogstraat.nl [email protected]
De kracht van de aanpassing
Gerrit Boerhof heeft een administratie- en belasting-advieskantoor in Hattem en komt sinds januari 2012bij De Hoogstraat Orthopedietechniek. Hij wilde graagbeter lopen, met minder pijn en het liefst zonder krukken. Inmiddels heeft hij een nieuwe koker, is zijn prothese beter uigelijnd en loopt hij weer zonderpijn én zonder krukken.
Second opinion
OTH Adv. Gerrit SecOp_OTH 14-02-13 10:41 Pagina 1
55
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde
VooruligthettweedenummervanhetNTRin2014,
eenheuslentenummer!Methetditvoorjaaruit
stekendgeorganiseerdeVRAColloquiumnoginhet
geheugen,eeneditieomeensgoedvoortegaanzit
ten,liefstindetuintussenhetfrissevoorjaarsgroen.
Zoalsuweet,staatonsprachtigevakrevalidatiege
neeskundevanallekantenonderdruk,veranderingen
liggeninhetverschiet,maarinhetprillelentezon
netjezietdatertocheenstukaangenameruitdanin
eenstraffewinterbries.Zostrafwasdezewinterbries
overigensditjaarnouookweerniet,deElfsteden
tochtbleefmijlenverwegenhetsubtropischOlympi
schewintersportparadijsSochihielpookalnietmee
aanhetwintergevoel.Overbestedingvanpublieke
geldengesproken…,maardaarvaltinRusland,met
hierendaareenmilitaireinvasie,natuurlijknogwel
meerovertediscussiëren.
Desalniettemin,inditnummervanhetNTRruim
aandachtvoordeprestatiesvandeNederlandse
deelnemersaandeParalympics.Weliswaarwaser
geensprakevaneengoudenregen,zoalsbijhet
‘oudhollandschepootjeover’indevalidesport,maar
erzijnzondermeerprestatiesvanformaatgeleverd
doordeNederlandseequipe!
Eennieuwelenteeneennieuwgeluid,schreef
HermanGorterreedsin1889inMei.Endatgeldtook
voorhetNTR.Westartenmeteengloednieuweru
briek:HetDebat.HierinbijtenJanPaulvandenBerg,
WimWertheimhetspitsaf.Destellingluidt:Onco
logischerevalidatiebehoorttothetdomeinvande
revalidatiegeneeskunde.Metanderewoorden:zetten
weons‘revalidatieproduct’invooreenhelediverse
doelgroep,ofhoudenweonshierjuistverrevanom
nietteverdrinkeninhetmoeras.Westartendeze
rubrieknaaraanleidingvanhetlevendigedebatdat
doorbeideherengevoerdwerdtijdenshetVRAna
jaarscongresvan2013.Waarschijnlijkheeftdatdebat
nadieninderevalidatiecentraenopdeburelenvan
deVRAnognageëbd.Dehoopvanderedactieisdat
HetDebatkanbijdragenaandelandelijkediscussie
overderichtingwaarinderevalidatiezichmoetgaan
bewegen.Deredactiekijktnualreikhalzenduitnaar
eenvolgendHetDebatwaarbijwijuwillenoproepen
uwhartenkretenoverdetoekomstvanderevalidatie
oppapierteuiten.Ikzouzeggen:klim in die pen!
Anderevrolijkevoorjaarsgeluiden:hetartikelvan
NicoliendeRooijetal.overvroegrevalidatienaeen
SAB;BrainSTARS,deverbindendeschakeltussenbe
trokkenenvaneenkindmetnietaangeborenhersen
letsel;eenaantalcerebralebeproevingenvanHenk
Stam;eenvluchtnaarhettropischeCuraçaoinde
rubriekRevalidatiegeneeskundeoverdegrensenook
klinkteenzinnenprikkelendgetjilpdoorindesamen
vattingvanhetproefschriftvanLauraFortington,
eensuccesvollecoproductietussentweegebieden
waaraltijddezonschijnt:GroningenenAustralië.
Verdervraagikindezeeditieuwspecialeaandacht
vooreenprachtiginterviewoverderelatievan
pijn,bewegenencognitiemetprofessorScherder,
hoogleraarklinischeneuropsychologieenhoofdvan
dieafdelingaandeVrijeUniversiteitAmsterdam(VU)
entevenshoogleraarbewegingswetenschappenaan
deRijksUniversiteitGroningen(RUG).Wellichtkent
uhemnogwelbetervanzijninspirerendecollegesof
zijnenthousiasteoptredeninDewerelddraaitdoor.
Vandezemanwinthetlentezonnetjealleenmaar
aankracht.
Tenslottewordthelaasonsgoedevoorjaarshumeur
overschaduwddoorhettriesteberichtvanhet
overlijdenvancollegaNannekeEngelsvanVerseveld.
Veelenveeltevroeg.Wijwensenhaarfamilie,vrien
denencollegaevanVieCuriMedischCentrumVenlo
allesterktebijhetgroteverliesvandezespranke
lendepersoonlijkheid.Zezullenhaarenormmissen.
CaspervanKoppenhagen
Van de hoofdredacteur
Een nieuwe lente en een nieuw geluid!
De Stichting HoogRendement HartRevalidatie Nederland heeft tot doel hart- en vaatziekten terug te dringen en recidieven te voorkomen. Wij zijn sinds 2008 door het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport erkend als een instelling voor medisch specialistische zorg en onze hartrevalidatiezorg valt daarmee onder de Zorgverzekeringswet.
HoogRendement HartRevalidatie, afgekort tot (HR)2, is al 46 jaar een beproefd en gewaardeerd leefstijl verander programma dat oorspronkelijk door prof. dr. Terence Kavanagh in Canada is ontwikkeld en nog steeds verder wordt geactualiseerd, gemoderniseerd en verbeterd op basis van de meest recente wetenschappelijke inzichten. Het aantal recidieven met deze methode ligt in Toronto een factor 14 lager dan momenteel in Nederland.
Om de correcte toepassing van de methode te waarborgen heeft prof. Kavanagh bij notariële akte een licentie verleend aan de Stichting HoogRendement HartRevalidatie in Nederland. Op korte termijn gaat (HR)2 actief samenwerken met maatschappen cardiologie van verschillende ziekenhuizen in het land. Voor verbreding en versterking van ons team zijn wij per direct op zoek naar een fulltime of meerdere parttime:
REVALIDATIEARTS (EN) 1 – 1½ fte
in eerste instantie voor de provincies Gelderland en Brabant en in tweede instantie voor de rest van Nederland.
Wij vragen:• Afgeronde opleiding revalidatiearts;• Enkele jaren ervaring in de volwassen revalidatie;• Bereidheid om (HR)2 in Nederland stevig op de kaart te zetten;• Teamspeler met goede contactuele eigenschappen;• Een ambitieuze, constructief kritische taakopvatting;• Persoonlijkheid met enthousiasmerende stijl van samenwerken.
Hoofdtaken:• Het opstellen van revalidatieplannen voor patiënten met hart- en vaatlijden;• Het openen en sluiten van DOT;• Coördineren van de medische zorg tussen en met verschillende disciplines;• Opstellen van rapportages alsmede casusadministratie;• Het verzorgen van opleiding aan medici en paramedici inzake (HR)2;• Actief samen werken met meerdere ziekenhuizen.
Wij bieden:• Zeer aantrekkelijke en innovatieve baan;• Werkzaamheden in meerdere regio’s;• Arbeidsovereenkomst in overleg;• Marktconform pakket arbeidsvoorwaarden;• Een dynamische en inspirerende functie;• Ruimte voor actieve inbreng in de doorontwikkeling van (HR)2.
Voor nadere informatie kunt u telefonisch terecht bij Huub Stroeks adviseur (HR)2, telefonisch bereikbaar via 06 51137412 en per mail via [email protected] www.hartrevalidatie.nl vindt u informatie om u verder te oriënteren.
Uw sollicitatie kunt u per email [email protected] of schriftelijk richten aan de heer H.M.A. Stroeks MBA-H, Hees 4e, 5521 NV Eersel.
57
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePARAlyMPIsCHE sPElEn
Vergelijkingen
HoededenonzeParalympischesportershetin
vergelijkingmetdevalideNederlandseOlympische
wintersporters?BibianMentelhaaldeeengouden
medailleopdesnowboardcross.Dieprestatiestijgt
uitbovendievanonzevalidesnowboardersditjaar.
EnaangezienschaatsengeenParalympischesportis,
gaatdevergelijkingverdermank.BibianMentelheeft
metNOC*NSFtwaalfjaargelobbydomhetsnow
boardenophetprogrammavandeParalympische
Spelentekrijgen.Methetschaatsenhoevenwedat
nietteproberen.Dezesportvraagtzoveelbalansen
coördinatiedatdebeoefeningdaarvanslechtsvoor
weinigenmeteenbeperkingisweggelegd.
BibianMentelverteldedatdereactiesnahetbehalen
vanhaargoudenmedailleoverweldigendwaren,ook
vandekantvanhetKoninklijkHuisenhetkabinetdie
ompolitiekeredeneninSochiontbraken.Zekreeg
directeenbriefvankoningWillemAlexanderenre
actiesvanministerpresidentMarkRutteenminister
vanSport,EdithSchippers.Enhoeweldelobbyom
hetsnowboardenopdeParalympischeSpelente
krijgengeluktis,isBibianMentelnognietklaar.Ze
gaatdoormetzelfsnowboarden.Maarhaarbelang
rijkstemissieisomoverdehelewereldkinderenmet
eenbeperkingtelatenziendatsnowboardenook
voorhenmogelijkis.Envoorditlaatstekreegzijde
prestigieuzeWangYounDaiAchievementAwardvan
hetIPC.
EnhoestondhetmetdeaandachtvoordePara
lympischeWinterspelenindeNederlandsemedia,
invergelijkingmetdebuitenlandse?Erwasdit
jaardagelijks20à25minutentelevisieaandacht.
Weliswaarlaatopdeavond,na23:00uur,maarhet
programmawerdoverdagherhaaldendewedstrijden
warenooktezienviadelivestreamvandeNOS.
Hoededenzedeverslaglegginginhetbuitenland?
HetAmerikaanseNBCzonddagelijksuit,maarwelop
hetmomentdatzeindeVerenigdeStatenlagente
slapen.
DeBBCzondachtuurperdaguit.Eénvanhunver
slaggeversmelddedatdedoordeBrittenbehaalde
goudenmedailledirectopdevoorpaginavanalle
krantenstond.“Overigens,”zeihij,“sindsdeSpelen
inLondenzijneenaantalBritseParalympischespor
tersnetzulkebekendepersoonlijkhedenenhelden
alshunvalidecollegasporters.”
DeItaliaansetelevisie,RAI,wasmet50manaanwe
ziginSochienzonddeheledaguit.Eentvgrootheid
Paralympic TeamNL.
Goud op de Paralympische spelen in sochi en als bonus een IPC-award!!L. Heijnen
Mw. dr. Lily Heijnen, redactie Nederlands Tijdschrift voor Revalidatie
geneeskunde
Foto
: Mat
hild
e D
uso
l
DankzijhetprogrammaoverdeParalympischeWinterspelendatdeNOSdagelijksuitzondendeeveneensdagelijksepersberichtenvanNOC*NSFwashetnietmoeilijkomopdehoogteteblijvenvanhetwelenweevandezevenNederlandsedeelnemers.DaarnaastwarenveeldetailsindevormvanfilmpjeseninterviewstevindenopdewebsitevanNOC*NSFenookdeNOShadeenspecialewebsite(www.nos.nl/ps2014).Kortom,ikverwachteigenlijkdatikvelenvanunietsnieuwstevertellenheb.VoorwieindeweekvandeParalympischeSpelenandereprioriteitenhadvolgthiereensamenvatting.
58
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePARAlyMPIsCHE sPElEn
alsLorenzoRata,diedeGiroverslaat,hadinSochi
dagelijkszijnprogramma.Hijzeiineeninterview
metdeNOS:“hetmaaktnietuitwatvoorsporthet
is,ikvindallesportinteressant,enwatisnormaal…
Sledgehockeyvindikbijvoorbeeldveelleukerdan
gewoonijshockey.”DatbenikhelemaalmetLorenzo
Rataeens:fantastischzoalsdiemannenoverhet
ijsscheurenenelkaarindeboardingrammen!En
hoehandigzedesticksletterlijkaandeenekant
gebruikenomzichvoorttebewegenendeandere
kantomdepuckvanlinksnaarrechtsonderofboven
dekeeperdoorinhetgoalteslaan.Endanhetskiën
doorvisueelgehandicaptenenblinden:zo’nafdaling
vindikbloedstollend!Ubegrijpt,ikbeneentrouwe
volgervanwaterindeNederlandsemediaoverde
ParalympischeSpelengepresenteerdwerdenikheb
ervangenoten.
chronologische samenVatting
Anna JochemsenwasdeeersteNederlandsedieop
zaterdag8maartinactiekwamopdeafdalinginde
klassestaand.Hoewelhetergoeduitzag,slaagdeze
ernietindefinishtehalen.Dealpineskiesterraakte
tijdenshaarraceevenuitkoers,misteeenbochten
kongeeneindtijdlatenklokken.Ooktweeandere
deelneemstersslaagdenernietinhetparcoursafte
ronden.AnnaJochemsenkwambalendbeneden:“Ik
wildedebochtenscherpaansnijden,omdatikdaarin
detrainingveeltijdlietliggen.Ikzagtelaatdatikdie
bochttéscherpaansneedenaandeverkeerdekant
uitkwam.Ditiseenworstcasescenario.Ikhadme
mijnParalympischdebuutandersvoorgesteld.”
HetgoudgingnaardeFrançaiseMarieBochet.Ze
bleefdeRussischeIngeMedvedevabijnaanderhalve
secondevoor.DeAmerikaanseAlisonJoneswerd
derde.
LateropdedagstarttenBartVerbruggenen
KeesJanvanderKloosterookopdeafdaling. Bart
Verbruggeneindigdeopdeafdalingindeklasse
staandopdeveertiendeplaats.De25jarigealpine
skiërlietopdepistevanRosaKhutoreentijdvan
1.30.32klokkenenbleefdaarmeeruimvijfseconden
verwijderdvanhetpodium.
HetgoudwasvoordeOostenrijkerMarkusSalcher
ineentijdvan1.24.35.De16jarigeRusAleksej
Boegajevveroverdehetzilver,hetbronswasvoor
deFransmanVincentGauthierManuel.
Kees-Jan van der Kloostergingtijdensdeafdaling
onderuit.Dezitskiërgleedhalverwegezijnraceover
dehobbeligepistebijhetingaanvaneenbochtweg
enverdweenruggelingsdevangnettenin.Vander
Kloosterwasnietdeenigedieproblemenondervond
metdepiste,waardesneeuwconditiesverrevan
ideaalwaren.Vande21deelnemershaaldenernegen
definishniet.VanderKloosteroverzijnrace:“Ikwas
goedbezig,maarikbleefhangenindeprutsneeuw.
Deomstandighedenzijnzwaar.Jemoetgriphebben
opdesneeuw,maardebovenlaagisveeltezacht.”
DeJapannerAkiraKanoveroverdehetgoudvoorde
CanadeesJoshDueckendeJapannerTakeshiSuzuki.
Opzondag9maart,detweededagvandeParalympi
scheWinterspelen,gingBart Verbruggenonderuitop
deSuperGindeklassestaand.De25jarigeUtrech
termisteopdepistevanRosaKhutorinhetzicht
vandefinisheenpoortjeengleedbijzijnpogingzich
teherstellenonderuit.Twaalfvandeachtentwintig
gestartedeelnemersstranddenvoortijdig.
Halverwegehetparcourshaddeskiëralcircavijf
secondenachterstandopwinnaarMarkusSalcheruit
Oostenrijk,dieuiteindelijkeentijdvan1.20.92opde
klokkenlietzetten.Hijbleefdaarmeezijnlandgenoot
MatthiasLanzingerendeRusAleksejBoegajevvoor.
HetwasvoorSalcherdetweedegoudenplaknazijn
zegevanzaterdagopdeafdaling,Boegajeveisteop
datonderdeelnoghetzilverop.
OokKees-Jan van der KloosterwistopdeSuperG
definishniettebereiken.VanderKloosterhadnet
alsdedagervoorproblemenmetdepistevanRosa
Khutor.De36jarigezitskiërkwamopnieuwtenval.
Dezachtesneeuwenhetzwareparcourswarenvoor
eengrootaantalskiërseentegroteuitdaging.Bijde
zitskiërsbereiktenslechtsdertienvande31skiërs
definish.“Erzijnenormveelzitskiërsuitgegaan
vandaag”,zeiVanderKlooster,“daarbenikeréén
van.Alsjerisico’sneemt,hebjeookdekansdatje
valt.Endatisgebeurd.”
HetgoudgingopnieuwnaardeJapannerAkiraKano,
dieeerderaldeafdalingwon.Zijnlandgenoot
TaikiMorii,goedvoorzilver,endeCanadeesCaleb
Brousseauvergezeldenhemophetpodium.
Maandag10maarteindigdealpineskiesterAnna
JochemsenalszesdeopdeSuperG.De28jarige
Bennekomsemoestelfsecondentoegevenopde
FransewinnaresMarieBochet.Daardoorstondde
Nederlandseookmeteendubbelgevoelaande
finish.Jochemsenzeihierover:“Ikbaalervanhoe
ikdingenhebaangepakt.Eenzesdeplaatsisgoed
voormij,maarhettijdsverschilmetnummeréénis
tegroot.Ikzagdeeersteskiërdefinishniethalen,
daardoorhebikhettevoorzichtigaangepakt.Maar
datwasnietnodig.”
OpdepistevanhetRosaKhutorAlpineCenterwas
de20jarigeBochetnetalsopdeafdalingeenklasse
apart.AchterdeFrançaisepaktehaarlandgenote
SolèneJambaquehetzilver.Dederdeplaatswas,
nadiskwalificatievandeRussischeIngaMedvedeva,
voordeAmerikaanseStephanieJallen.
59
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePARAlyMPIsCHE sPElEn
Dinsdag11maart.VooralpineskiesterAnna Jochem-
senzatdesupercombinatieeralnavijfpoortjesop.
Eenskidielosklikte,maakteeeneindeaandeme
dailleaspiratiesvandeNederlandseopditonderdeel.
Doorregenenmistwerddewedstrijdurenuitgesteld.
“Wachtenisvooriedereenvervelend,inderegen
staanook”,zeiJochemsennaafloop.“Hetisme
altijdgoedgeluktomkortvooreenracetefocussen
endatwasnuookhetgeval.Datwenualseerstede
slalommoestenskiënennietdeSuperG,maaktniet
uit.Ikhebhetnooiteerdermeegemaakt,maarzodra
ikhethoordegingikeropvoorbereiden.”
Alsnelnadestart,tussenhetvijfdeenzesde
poortje,kliktedeskivanJochemsenuit.“Ikweetniet
waaromenwasvooralheelergverbaasd.Natuurlijk
wasdepisteheelonregelmatig,maarhijhadnietuit
hoevenklikken.Ikzouechtdebeeldenmoetenterug
zienomtewetenwaterpreciesgebeurdis.”
Doordatzedefinishnietheeftgehaald,startte
Jochemsenooknietophettweedeonderdeelvan
desupercombinatie,deSuperG.
Op12maartmoestAnna Jochemsengenoegenne
menmetdezevendeplaatsopdeslalom.Jochemsen
hadindeeersteruneenprimatijdgekloktvan1.01.82,
diehaareentweedeplaatsopleverde.Indetweede
rundaaldezealsvoorlaatstedemistigepistevan
RosaKhutoraf.Halverwegelagzenogopeenzilveren
positie,toenzeopeenhobbelindepistedecontrole
verloorenonderuitschoof.Zekrabbeldeovereind,
maaktehaarraceafmaarverloorruimtienseconden
doorhaarval.Haar1.13.09wasdenegendetijdinde
tweederun,goedvoordezevendeplaatsoverall.
Jochemsezeinadefinish:“Jemoetdetweederun
netzohardskiënalsdeeerste.Alsjeopsafegaat,
wordjezesde.Ikmoestrisiconemenendatrisicois
voormijverkeerduitgepakt.Ikverloormijneven
wichtengingonderuit.”
HetgoudgingnaardeDuitseAndreaRothfussdie
deRussinIngaMedvedevaendeSlowaaksePetra
Smarzovaruimzessecondenvoorbleef.
Vrijdag14maart.Bibian Mentelheeftvoorheteerste
NederlandsesuccesopdeParalympischeSpelenin
Sochigezorgd.DeUtrechtseveroverdeopdepiste
vanRosaKhutorhetgoudopdesnowboardcross,die
voorheteerstophetprogrammavandeParalym
pischeSpelenstond.lisa Bunschoteneindigdeals
zevende.
De41jarigeMentelwasoppermachtiginRusland.
Zebleefnadrieruns,waarvandeminstewerdweg
gestreept,deFranseCecileHernandezruimnegen
secondenvoor.HetbronswasvoordeAmerikaanse
AmyPurdyopruimzestienseconden.
“Indeeersterunbeniknogwatvoorzichtigge
weest”,erkentdeParalympischkampioene.“Maar
vooralindetweedeenderderunhebikkunnenlaten
zienwatdezesportzomooimaakt.Toeniknatwee
runszekerwistdatikhetgoudtepakkenhad,konik
volopgenietentijdensdelaatsteafdaling.”
Doorhaargoedeprestatiesinhetafgelopenseizoen
wasdeverwachtingdathetgoudnaarMentelzou
gaan.“Maarjemoethetdannogwelevendoen”,zei
ze.“TijdensdeOlympischeSpelenzijnerookatleten
geweestwaarvaniedereendachtdatzehetweleven
zoudendoenenwaarbijhetmisging.Dedrukwaser
zeker,maarhetisgelukt!”
NaastdegoudenMentelkwamooklisa Bunschoten
inactie.Ondanksvalpartijenintweevandedrieruns
eindigdezealszevende.Bunschotenzei:“Ikbaal,
Anna Jochemsen.
Foto
: Mat
hild
e D
uso
l
60
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePARAlyMPIsCHE sPElEn
maarheberwelvangenoten.Ikmaaktetweekeer
eenfoutje,daardoorkwamiknietverderdandeze
zevendeplaats.Ikhadopmeergehoopt.”
Mannen:Chris VosenMerijn Koekzijnophetonder
deelsnowboardcrossindemiddenmootgeëindigd.
Desnowboardersdaaldendriekeerdepistevan
RosaKhutoraf,waarbijdetweebesterunsopgeteld
deeindtijdopleverden.De16jarigeVoswasinzijn
eerstetweerunssolidemet1.00.03en1.00.69,
maarkonindeslotrundietijdennietverbeteren.
De23jarigeKoekginghardonderuitinzijneerste
poging,maarbleefstaanindetweedeenderderun
enbenaderdedetijdenvanzijnlandgenoot:1.00.78
en1.00.63.
ChrisVosenMerijnKoekeindigdenrespectievelijk
alsdertiendeenveertiendeenblevenruimzeventien
secondenverwijderdvanhetpodium,waaropeen
Amerikaansfeestjegevierdwerd.EvanStronggreep
hetgoud,MichaelSheahetzilverenKeithGabelhet
brons.
De16jarigeChrisVosiséénvandejongstedeel
nemersaandezeWinterspelen.Hijkeektevreden
terugopzijndrieruns.“Ikhebheellekkergereden”,
erkendedejongeNoordHollander.“Jemoetjeopdit
parcourswatinhouden.Alsjevolgasgaat,isdekans
kleindatjeblijftstaan.Nadatiktweegoederuns
hadgereden,hebikvooralgenotenvandelaatste
afdaling.”
Zaterdag15maart.HetzijnnietdeParalympische
SpelenvanKees-Jan van der Klooster.Dezitskiër
kwamookopzijnderdeonderdeel,dereuzenslalom,
nietfoutloosaandefinish.Halverwegederacebleef
hijhangenaaneenpoortje.“Opzichwashetniet
spectaculairwatikdeed,maarikwasgoedonderweg
enhadinelkgevalkunnenfinishen”,zuchtteVander
Kloosteraandefinish.HijhadzichdeParalympische
Winterspelenandersvoorgesteld.“Ditisnietwatje
ervanhoopt,nietwaaropjejevoorbereid.Ditisgoed
zuur,ikhoudweiniggoedgevoelaandeParalympi
scheSpelenover.InVancouverginghetalnietgoed,
hierweerniet.”TochkijktdeZeeuwalweervooruit:
“Ikhebzineenmooinieuwseizoen.Erzitveelmeer
in,ikkanechtnogwelbeterworden.Volgendjaar
staaterweereenWKophetprogramma,inhetCana
deseInvermere.Vierjaargeledenpiekteikeenjaar
nadeSpelen.Dusdaargaikmenuoprichten.”
Zondag16maart.AlpineskiesterAnna Jochemsen
eindigdealsachtsteopdereuzenslalom.Zeklom
dooreensnelleretweederun,waarinzedezevende
tijdlietnoteren,vandetwaalfdenaardeachtste
positie.
“Ikbentevreden,maarmeerookniet”,zeide
alpineskiester.“Mijneersterunwasnietgoed,maar
eenplaatsbijdebesteachtiswelwaarikthuishoor.”
Jochemsenwaseerdergoedvooreenzesdeplaats
opdeSuperGeneenzevendeplaatsopdeslalom.
“Ikhebmijndoelstellingnietgehaald,wantdatwas
eenmedaille.Ikheberopdeslalomheeldichtbij
gezeten,maarhetisnietgelukt.”
MarieBocheteisteopdereuzenslalomhetgoudvoor
zichop.DeFrançaisewasruimvijftienseconden
snellerdanJochemsen.HetzilverwasvoordeDuitse
AndreaRothfuss,hetbronsvoorSoleneJambacque
(Frankrijk).
VolgensJochemsenkwamendezeWinterspelennet
tevroeg.“Eigenlijkhadiknogeenjaarnodiggehad
ommeverderteontwikkelen”,verklaardeze.“Ikben
dezewinterveelgegroeid,maargeefmenogeen
jaar,ofvierjaar,enikkanechtmetdebestenmee.”
BiBian mentel krijgt prestigieuze ipc-award BibianMentelheeftopzaterdagmiddaginhetRosa
KhutorAlpineCenterdeWangYounDaiAward
gekregen.Dezeprestigieuzeprijswordtiedere
ParalympischeSpelenuitgereiktaaneenmannelijke
eneenvrouwelijkeatleet,diezichnietzozeerop
sportiefgebiedmaarvooralopmaatschappelijkvlak
hebbenonderscheiden.Deprijswordtuitgereiktdoor
denaamgeefster,deZuidKoreaanseWangYounDai.
Zijkreegalskindpolioenwerddaardooropdiverse
scholengeweigerd.Uiteindelijkstudeerdezetochaf
alsartsenbeslootzehaarleventewijdenaanhet
latenrevaliderenvanmensendoormiddelvansport.
OokdeAustralischealpineskiërTobyKanekreegde
prijs.Zondag16maart,tijdensdesluitingsceremonie
vandeParalympischeSpeleninhetFishtstadion,
kregenMentelenKaneeenbijbehorendemedaille
uitgereikt.
AnnaJochemsenwasnaBibianMenteldebest
presterendeNederlandsesporteropdeParalympi
scheSpelenmeteenzesdeenzevendeplek.Opde
slalomstondzenadeeersterunopeentweedeplek
enwaszedichtbijeenmedaille.Methetpodiumin
zichtkwamzeerdooreenvalpartijindetweederun
achterhoehardtopsportkanzijn.MaarAnnaheeft
zichhetafgelopenjaarontwikkeldtoteenskiester
vanwereldklasse.Dekomendejarengaanwenog
mooieprestatiesvanAnnazien.Zeiseenprachtig
voorbeeldvoordevolgendegeneratieParalympische
skiërs,waarvaneenaantalinSochiaanwezigwaren
omhaarinactietezienenaantemoedigen.
61
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePUBlICAtIE
EenaSABiseenbijzondereenernstigevormvan
beroertediebijcirca9per100.000inwonersperjaar
voorkomt.4,5VoorNederlandbetekentditdatonge
veer1.500mensenperjaareendergelijkebloeding
krijgen.Patiëntenpresenterenzichmeestalmet
acute,zeerhevigehoofdpijndievaakwordtomschre
venals‘deergstehoofdpijnooit’enkanbeginnen
met‘eenknapjeinhethoofdofdenek’.Vaakzijn
erklachtenvanmisselijkheidenbraken,regelmatig
treedtbewustzijnsverliesen/offocaleneurologische
uitvalop.NaeenaSABhebbenpatiëntendirectinten
sievezorgentoezichtnodigvanwegedegrotekans
opcomplicatiesvooralindeeerstedrieweken.De
meestgevreesdecomplicatieiseenrecidiefbloeding
uithetaneurysma.Vroegebehandelingvaneenge
ruptureerdaneurysmamiddelsendovasculaircoilen
ofoperatiefclippenisgeïndiceerdomhetrisicoop
eennieuwebloedingtereduceren.Alhoewelconcreet
wetenschappelijkbewijsontbreekt,iserconsensus
datvroegmobiliserennietwenselijkiszolanghet
aneurysmanietbehandeldisvanwegehetrisicoop
eenrecidiefbloeding.Hetmerendeelvandeaneurys
matawordtbinnen72uurnaictusbehandeld,maar
ooknadebehandelingvanhetaneurysmawordtvaak
noggewachtmetmobiliserenvanwegeeenmogelijke
relatiemethetoptredenvansecundaireischemie.
Erbestaateensterkeassociatietussensecundaire
ischemieenradiologischevasospasme.Omdeze
redenwordendezetermentenonrechtevaakdoor
elkaargebruikt.Echter,aangezientot70%vande
aSABpatiëntenradiologischevasospasmeheeft,
slechts2030%eenklinischeachteruitganglaatzien
tengevolgevansecundaireischemie,secundaire
ischemieookkanvoorkomenindeafwezigheidvan
vasospasme,enmedicijnenterverminderingvan
vasospasmeniettoteenbetereklinischeuitkomst
leiden,wordtdecausaliteitvanradiologischevasos
pasmeinhetontstaanvansecundaireischemiein
toenemendematebetwijfeld.Anderecomplicaties
dieveelvoorkomennaeenaSABzijnhydrocefalus,
infecties,electrolytstoornissen,cardialewandbewe
gingsstoornissenenritmestoornissen.
Inditartikelpresenterenweeencasusengevenwe
antwoordopdevolgendevragen:Watzijndeweten
schappelijkbewijzenenrichtlijnentenaanzienvan
mobiliserennaaSAB?Watishetlandelijkbeleiden
watzijnoverwegingenomhetmobiliserennaeen
aSABuittestellen?Kanereenaanbevelinggedaan
wordenmetbetrekkingtothetmomentvanmobilise
rennaeenaSAB?
casus Een47jarigepatiëntewerdinhetziekenhuisopge
nomenmetplotsontstaneheftigehoofdpijn.Neuro
logischonderzoekwasnietafwijkendbehoudens
nekstijfheid.MiddelseenCTscanvandehersenen
werddediagnoseaSABgesteld.Hetgeruptureerde
arteriacommunicansanterioraneurysmadatdeze
bloedingveroorzaaktewerdsuccesvolgecoildopdag
2nadeSAB.Opdag6,terwijlzevoorheteerstuit
bedkwam,ontwikkeldezeplotselingeendysfasieen
paralysevanderechterarmgedurende10minuten.
Tijdensdezeuitvalhadzeeenrelatieflagebloed
drukvan121/60mmHg(haarbloeddrukschommelde
Vroeg mobiliseren na een aneurysmatische subarachnoïdale bloeding: veilig of riskant? N.K. de Rooij, C.J.M. Frijns, M.D.I Vergouwen, J.M.A. VisserMeily
Dr. N.K. (Nicolien) de Rooij, revalidatiearts in opleiding, Revalidatiecentrum
De Hoogstraat, Utrecht
Dr. C.J.M. (Rinie) Frijns, neuroloog, afdeling Neurologie en Neurochirurgie,
UMC Utrecht Hersencentrum, Utrecht
Dr. M.D.I. (Mervyn) Vergouwen, neuroloog, afdeling Neurologie en Neuro
chirurgie, UMC Utrecht Hersencentrum, Utrecht
Prof. dr. J.M.A. (Anne) VisserMeily, hoogleraar revalidatiegeneeskunde,
afdeling Revalidatie, Verplegingswetenschap & Sport, UMC Utrecht
Hersencentrum, Utrecht
Vroegtijdigemobilisatienaeenberoertevermindertdekansopcomplicatiesdiekunnenontstaandoorimmobilisatiezoalseenpneumonie,andereinfecties,tromboseendecubitus,enistevenseenbelangrijkefactorvooropnameduurverkortingvanpatiëntenopdestrokeunit.13Omdezeredenenwordttegenwoordigvroegmetmobiliserengestartopdestrokeunit.1Echter,bijpatiëntenmeteensubarachnoïdalebloedinguiteengeruptureerdaneurysma(aSAB)wordtvaakbeslotenomlangertewachtenmetmobiliserenvanwegeeenmogelijkverbandmetaSABgerelateerdecomplicaties.
62
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde
daarvoortussende139/72en167/89mmHg).Haar
vochtbalanswasneutraal.NadatzeinTrendelenburg
wasgelegden500mlgelofusinehadgekregenwas
haarbloeddrukweergestegennaar148/84mmHg
enhaarklachtenherstelden.Erwerddirectbeeld
vorminggedaan.CTangiografietoondevasospasme
vandea.cerebrianteriorbeiderzijdsendea.cerebri
medialinks.CTperfusietoondeverminderdeperfu
sieindestroomgebiedenvandea.cerebrianterior
beiderzijdsendea.cerebrimedialinks(figuur1).De
diagnosesecundaireischemiewerdgesteld.Opdag7
ontwikkeldezijopnieuwdysfasieenzwaktevanhaar
rechterarmenbeenterwijlzeopbedlag.Debloed
drukwasconformeerder.Dedagendaarnanamde
dysfasieafmaardezwaktepersisteerde.Opdag25
toondeeenblancoCTscaneeninfarctinhetstroom
gebiedvandea.cerebrimedialinks(figuur1E+F).
wetenschappelijk Bewijs
EenPubmedzoektocht((subarachnoidhemorrhage
[AllFields]ORsubarachnoidhaemorrhage[All
Fields])AND(earlymobilization[AllFields]ORearly
mobilisation[AllFields]ORambulation[AllFields]))
leverde38artikelenop,waarvandrievantoepassing
ophetonderwerpmobiliserennaaSAB.79Eenre
centeCochranereviewoverhetmomentvanmobili
serenbijaSABpatiëntenvanwiehetaneurysmaniet
behandeldkanworden(conservatievebehandeling)
concludeertdatergeenbewijsisdatindeeerstevier
wekenbedrustdanwelmobiliserenbeterisvoordeze
patiënten.7Aangeziendiverserecentestudiesaan
tonendatdekansoprecidiefbloedingindeeerste
24uurnahetontstaanvandeklachtenhetgrootst
is,vragendeauteursaandachtvooronderzoek
naardeoptimaletijdsduurvanbedrustbijaSAB
patiëntenmeteenconservatievebehandeling.Ineen
retrospectievestudiewaarindeveiligheidenbruik
baarheidvaneenvroegmobilisatieprogrammabij
aSABpatiëntenwerdonderzocht,werden25aSAB
patiëntenmeteenbehandeldaneurysmageinclu
deerd.8Andereinclusiecriteriawarenonderandere
laagrisicoopvasospasme(Dopplercriteria),adequa
tebloeddruk(meanarterialpressure(MAP)tussen
80110mmHg)ennormaleintracraniëledruk.Iedere
patiëntkreeggemiddeld11sessiesmeteenfysioof
ergotherapeutvancirca30tot60minuten.Indeze
sessieswaseenduidelijkeopbouwwaarbijgestart
werdmetmobilisatieinbed(hoofdeinde30graden
positietotenmetzittenopderandvanhetbed)
toewerkendnaarmobilisatieuitbed(staanenlopen),
enwaseraandachtvooruitleg,positie,functioneel
entherapeutischtrainen.Gemiddeldbegonmobi
lisatieinbed3,2dagennadeaSAB,na5,4dagen
kwamendepatiëntenuitbedenna10,7dagenwerd
PUBlICAtIE
Figuur 1. Beeldvorming patiënt
Legenda: A) CTperfusie op dag 6 (dag van klachten) met zichtbaar verminderde perfusie in de stroomgebieden van
de a. cerebri anterior beiderzijds en de a. cerebri media links. B+C) CTangiogram op dag 0 (bij binnenkomst) en dag 6.
Op dag 6 (C) vasospasme zichtbaar van de a.cerebri anterior beiderzijds en a. cerebri media links. D) Blanco CTscan op
dag 6 zonder hypodensiteiten. E+F) Blanco CTscan op dag 25 met een infarct in de subcorticale witte stof (stroomgebied
a. cerebri media links).
63
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde
gestartmetlopen.Ongewensteeffectenbestaande
uiteenveranderinginbloeddruk(MAP>120of<70)
enhartfrequentie(>130/minuut)tradenopbij6%
vanintotaal236behandelsessies.Erwarengeen
veranderingeninneurologischetoestandtentijde
vanmobiliserenendemortaliteitna30dagenwas
nul.Zijconcludeerdendaarmeedathunprogramma
veiligis.Ineenanderretrospectievestudiewerden71
aSABpatiëntenbovende70jaaronderzochtmeteen
goedeklinischetoestandbijbinnenkomstenbehan
deldaneurysma.9Devolgendeviergroepenwerden
vergeleken:startenmetlopenna05dagen(n=26),
610dagen(n=15),1115dagen(n=11)en16dagenof
later(n=19).Middelseenchisquaretestwerdeenas
sociatieaangetoondtussenvroegmobilisereneneen
gunstigeklinischeuitkomst(GlasgowOutcomeScale)
encognitie(RevisedHasegawaDementiaScale)
gemeten30dagennadebehandeling.Patiëntendie
vroegerwarengestartmetlopenhaddensignificant
vakereengoedherstelofmatigeinvaliditeitmetADL
zelfstandigheid.Ookhaddendezepatiëntenvaker
eennormalescoreopdedementieschaal.Deauteurs
beschrijvendatergeenanderefactoren(zoalspre
morbidefunctioneren,postoperatievecomplicaties,
secundaireischemieofhydrocefalus)gecorreleerd
warenmetvroegmobiliseren,maarhetisonduide
lijkwiewaarominwelkegroepzatenofermogelijk
selectieheeftplaatsgevonden.Ditheeftderesulta
tenmogelijkbeïnvloedenerisnietgecorrigeerdvoor
baselinefactoren.
landelijke richtlijn
InderecentverschenenlandelijkerichtlijnaSAB
staatnietsbeschrevenenwordengeenaanbevelin
gengedaanoverhetbestemomentvanmobiliseren.6
landelijk Beleid; een enquête
Wijdedeneenlandelijkeschriftelijkeenquêtebij10
centrametexpertiseinacuteopvangvanaSAB
patiënten(Amsterdam,DenHaag,Groningen,Leiden,
Maastricht,Nijmegen,Rotterdam,Tilburg,Utrecht
enZwolle).Deresponswas100%.Intotaalzijner
PUBlICAtIE
Tabel 1. Uitslag van de landelijke enquête over mobiliseren na een aneurysmatische subarachnoïdale bloeding (SAB)
Vragen Antwoorden Aantal afdelingen (%) *
1. Heeft u een protocol over het mobiliseren na een sAB?
NeeJa
11(85)2(15)
2. Hoe snel mobiliseert u patiënten met een sAB na coilen van het aneurysma?
DagnacoilenTussendag0en6(binnen1weeknaSAB)Tussendag7en13(2eweeknaSAB)Tussendag14en21(3eweeknaSAB)Nadag21
6(60)2(20)1(10)1(10)0(0)
3. Hoe snel mobiliseert u patiënten met een sAB na clippen van het aneurysma?
DagnaclippenTussendag0en6(binnen1weeknaSAB)Tussendag7en13(2eweeknaSAB)Tussendag14en21(3eweeknaSAB)Nadag21
5(50)4(40)1(10)0(0)0(0)
4. Wat zijn uw redenen om niet vroeg te mobiliseren? (d.w.z. voor dag 14 na de sAB)
Vasospasme(Secundaire)ischemieSlechteklinischetoestandExterneventrikeldrainage
2(15)2(15)4(31)3(23)
5. Welke factoren betrekt u in het besluit om een patiënt (in een voldoende conditie om gemobiliseerd te worden) al dan niet te mobiliseren voor dag 14 na de sAB?
HoeveelheidbloedopdeeersteCTscanKlinischetoestandbijbinnenkomstLeeftijdGeslachtLocatievanhetaneurysmaBloeddrukBijanderefactorenwerdgenoemd:• Slechteklinischetoestand,dalingbewustzijn• Verwardheid/onrust• Hoofdpijn• Externeventrikeldrainage• Vasospasmeofischemie
2(15)3(23)3(23)1(8)1(8)3(23)
4(31)1(8)1(8)3(23)4(31)
6. Heeft u slechte ervaringen met vroege mobilisatie? Zo ja, welke?
NeeJa,secundaireischemienabloeddrukdaling
12(92)1(8)
Legenda: * bij vraag 1, 4, 5 en 6 betreft het totaal 13 afdelingen, omdat neurologen en neurochirurgen in 3 centra
een wisselend beleid hebben. Bij vraag 2 en 3 (waarbij de vraag afzonderlijk over gecoilde patiënten dan wel
geclipte patiënten gaat) betreft het totaal 10 afdelingen.
64
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde
13antwoordenomdatindriecentrageclipteaSAB
patiëntendoordeneurochirurgengecoildepatiënten
doordeneuroloogwordenbehandeld(tabel1).
Debelangrijkstebevindingisdatereenduidelijk
verschilinbeleidistussendecentra.In8/10centra
(80%)vindtbijgecoildepatiëntenmobilisatiein
deeersteweekplaatsenbijgecliptepatiëntenis
datzelfsin9/10centra(90%),maarmenmaakt
verschillendeafwegingenomaldannietvroegte
mobiliseren.Naasthethebbenvaneenonbehan
deldaneurysmazijnde7belangrijkstefactorendie
meespeleninhetlaatstartenvanmobiliseren:grote
hoeveelheidbloedopdeCTscanbijbinnenkomst,
slechteklinischetoestandbijbinnenkomst,hogeleef
tijd,deaanwezigheidvaneenexterneventrikeldrain,
verlaagdbewustzijn,eenafwijkendebloeddruk,en
aanwezigheidvanvasospasmeofeerderesecundaire
ischemie.BehalvehetUMCUtrechthadgeenvande
andere9onderzochtecentraslechteervaringenmet
vroegemobilisatie.
discussie
Voordebeslissingwanneergestartkanwordenmet
mobiliserennaeenaSABgeldenandereoverwegin
gendannaanderevormenvanberoerte.
Decasussuggereertdatereenverbandbestaat
tussenvroegmobiliserenensecundaireischemie.
Depatiëntelieptijdenshaarverblijfinhetziekenhuis
blijvendeneurologischeuitvaloptengevolgevan
secundaireischemienadeaSAB.Deeersteklach
tenontstondenbijhetuitbedkomenenonderde
behandelaarsontstonddiscussieofhetbesluittot
mobiliserenhadgeleidtotsecundaireischemie.Een
theoretischeverklaringvoorhetontstaanvande
uitvalsverschijnselenisdatdoorhetuitbedkomen
debloeddruktijdelijkdaalde.Doordecombinatie
metvasospasmewasereenafnamevandecerebrale
perfusiewaardoorcerebraleischemiekonontstaan.
VasospasmewordtveelgezienbijaSABpatiënten
(circa70%).Ditisvaakasymptomatisch.Hetkli
nischebeeldincombinatiemetdeafwijkingenop
CTperfusieeneenherseninfarctopdelatereblanco
CTbevestigendediagnosesecundaireischemie.De
klachtendietentijdevanmobilisatieontstonden
warenreversibel,maardeklachtendielaterliggend
inbedontstondenniet.
Uitdeenquêteblijktdateringeenvandeandere
9onderzochtecentraeendergelijkeslechteerva
ringwasmetvroegemobilisatie.Tevenswerdener
diversefactorengenoemddiebelangrijkzijnomin
dekeuzevanmomentvanmobiliserentebetrekken.
Hoeveelheidbloedopinitiëlescanenklinischetoe
standbijbinnenkomstzijnbeidebekendepredictoren
voorsecundaireischemie.4Erwerdenookmeerdere
factorenophetmomentvanmobilisatiegenoemd:
externeventrikeldrain,hetbewustzijn,debloeddruk
enaanwezigheidvanvasospasmeofeerderesecun
daireischemie.
Erisgeenconsensus,richtlijnofaanbevelingoverhet
optimalemomentvanmobiliserennaeenaSABinde
literatuur.HetgevoerdebeleidinNederlandwisselt
percentrum.
toekomst moBilisatie Van de asaB-patiënten
Derevalidatieartszietvakerpatiëntenmeteen
herseninfarctofeenintracerebralebloedingdanmet
eenaSAB;vanalleberoertesis5%eenaSAB.Tochis
hetverliesvanproductievelevensjareninpatiënten
meteenaSABnetzogrootalsvanpatiëntenmet
eenherseninfarct.Ditkomtondermeerdoordateen
aSABvoorkomtineenrelatiefjongepopulatie(ge
middeldeleeftijd55jaar).Doorhetmobilisatiebeleid
teverbeterenvallenindetoekomstmogelijklevens
jarenen/ofverbeterdekwaliteitvanleventewinnen,
onderanderedoormindercomplicatieseninfecties,
kortereopnameduurenbeterecognitie.Inderecent
verschenenlandelijkerichtlijnSubarachnoïdale
Bloeding(SAB)staatditonderwerpdanookterecht
vermeldindebijlage‘lacunesinkennis’bijrevalidatie
naaSAB.Ditartikellaatziendatbeperkteliteratuur
enonzelandelijkeenquêteaantonendathetveilig
lijktomeendeelvandepatiëntenvroegtemobili
seren.Overlegtussendeneurochirurgofneuroloog
enderevalidatieartsishiervoornoodzakelijk.Eris
wetenschappelijkonderzoeknodigomteonderzoe
kenofdemogelijkevoordelenvanvroegmobiliseren
afwegentegenhetrisicovanpotentiëlecomplicaties.
take home messages
1. PatiëntenmeteenaSABwordenvaaklater
gemobiliseerddanpatiëntenmeteenhersen
infarctofhersenbloeding.
2. Erisgeenlandelijkerichtlijnoverhetoptimale
momentvanmobiliserenbijpatiëntenmet
eenaneurysmatischeSAB;eriseenlacunein
kennisopditrevalidatiegebied.
3. Gebaseerdopeenlandelijkeenquêtebij10
groteaSABcentraenbeperktedatavanuitde
literatuurconcluderenwedatmobiliserenin
deeersteweekvooreendeelvandepatiënten
meteenbehandeldaneurysmaveiliglijkt.
referenties
1. IndredavikB,BakkeF,SlordahlSA,RoksethR,HâheimLL.
Treatmentinacombinedacuteandrehabilitation
strokeunit:whichaspectsaremostimportant?Stroke
1999;30:91723.
2. VisserMeilyJMA,KwakkelG,KappelleLJ.Revalidatievan
patiëntenmeteenberoertebegintinhetziekenhuis!Tijd
schriftvoorNeurologieenNeurochirurgie2009;2:6771.
PUBlICAtIE
65
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePUBlICAtIE
3. GovanL,LanghorneP,WeirCJ,StrokeUnitTrialists
Collaboration.Doesthepreventionofcomplications
explainthesurvivalbenefitoforganizedinpatient
(strokeunit)care?:furtheranalysisofasystematic
review.Stroke2007;38:253640.
4. GijnJvan,KerrRS,RinkelGJE.Subarachnoid
haemorrhage.Lancet2007;369:306–18.
5. RooijNKde,LinnFHH,PlasJAvander,AlgraA,Rinkel
GJE.Incidenceofsubarachnoidhaemorrhage:asystema
ticreviewwithemphasisonregion,age,genderandtime
trends.JNeurolNeurosurgPsychiatry2007;78:136572.
6. NederlandseVerenigingvoorNeurologie.Richtlijn
SubarachnoïdaleBloeding.Jaarvanuitgave2013.
www.kwaliteitskoepel.nl(kwaliteitsbibliotheek).
7. MaZ,WangQ,LiuM.Earlyversusdelayedmobilisation
foraneurysmalsubarachnoidhaemorrhage.Cochrane
DatabaseSystRev2013;31:5.
8. OlkowskiBF,DevineMA,SlotnickLE,etal.Safetyand
feasibilityofanearlymobilizationprogramforpatients
withaneurysmalsubarachnoidhemorrhage.PhysTher
2013;93:20815.
9. ShimamuraN,MatsudaN,SatouJ,NakanoT,OhkumaH.
EarlyAmbulationProducesFavorableOutcomeand
NondementialStateinAneurysmalSubarachnoid
HemorrhagePatientsOlderthan70YearsofAge.
WorldNeurosurg2013Jan.Epubaheadofprint.
InhetvorigenummervanhetNTR(2014|1,
pag3537)iseensamenvattinggepubliceerd
vandeRichtlijnSubarachnoïdaleBloeding(SAB).
Degehelerichtlijnistedownloadenop
www.kwaliteitskoepel.nl.
Correspondentie
Dr.N.K.deRooij
RevalidatiecentrumDeHoogstraat
Email:[email protected]
summary
Inpatientswithaneurysmalsubarachnoidhemor
rhage(aSAH)thetimewindowbetweenstroke
onsetandmobilizationisfrequentlylongerthanin
patientswithotherstrokesubtypes.Wedescribed
apatientwithaSAHwhodevelopeddelayed
cerebralischemiaduringmobilization.Available
literatureandguidelinesonmobilizationafter
aSAHwerereviewed.Therewerenorandomized
trials.Twosmallretrospectivestudiessuggested
thatearlymobilizationisfeasibleandsafeinaSAH
patientsinagoodclinicalcondition.Ournational
guidelineforSAHdoesnotincludeanyrecommen
dationsregardingmobilization.Finally,weper
formedanationwideinquiryin10Dutchhospitals
withexpertiseinaSAHtreatmenttoinvestigate
thepolicyforthetimingofmobilization.Inmost
centers,aSAHpatientsaremobilizedinthefirst
weekafterictusandtheclinicalimpressionwas
thatearlymobilizationwasnotassociatedwith
theoccurrenceofdelayedcerebralischemia.
Considerationstodelaymobilizationwere:large
amountofsubarachnoidbloodonadmission
CTscan,poorclinicalconditiononadmission,
higherage,presenceofexternalventriculardrain,
decreasedlevelofconsciousness,aberrantblood
pressure,andpresenceofvasospasmordelayed
cerebralischemia.Basedonlimiteddatafromthe
literatureandmulticenterclinicalexperiencewe
concludethatmobilizationinthefirstweekafter
SAHmaybesafeinpatientsinagoodclinical
condition.Consultationbetweenneurosurgeons,
neurologistsandrehabilitationphysiciansis
recommended.Moreresearchisneededtoweigh
thepossibleadvantagesofearlymobilization
againsttherisksofpotentialcomplications.
Keywords
Subarachnoidhemorrhage;mobilisation;ambula
tion;delayedcerebralischemia
Symposium Limitless
19 september 2014 Philips Stadion, Eindhoven
De toegankelijkheid van innovatieve technologie in de zorg
De technologische ontwikkeling en innovatie van medische hulpmiddelen lijkt grenzeloos. Waar gaat dit toe leiden? En hoe gaan we ervoor zorgen dat zorgconsumenten, productontwikkelaars, zorgprofessionals en de betalende instanties in harmonie gebruik kunnen gaan maken van innovatieve voorzieningen?
MEER INFORMATIEottobock.nl
teaser symposium.indd 1 3-4-2014 10:11:25
Foto
: Mor
ad B
ouch
akou
r
Je omgeving ziet Je niet staan vanwege Je handicap
wat kun Je doen?
sms ‘LiLiane’ naar 4333 en geef eenmaLig € 1,50
Agrippa (7) uit Oeganda heeft vergroeide han-den en een te kort been. Hij heeft geen ouders meer en niemand gelooft dat hij ooit nog zal lopen. Het Liliane Fonds biedt persoonsgerichte en directe hulp aan kinderen als Agrippa. Dat is wat WIJ doen. U kunt ook iets doen. Help met een kleine bijdrage en laat een kind met een handicap weer meedoen.
67
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePUBlICAtIE
DoelvanBrainSTARSishetopeenpraktischeen
toegankelijkemanierinformerenoverNAHende
gevolgenervan.DaarnaastgeeftBrainSTARShand
vattenvoorgedragsanalyseen–interventies:wat
doethetkindpreciesenhoekanikalsouder,docent,
begeleiderofanderebetrokkenedaaropeenposi
tievemaniermeeomgaan?UitgangspuntvanBrain
STARSisdatverschillendebetrokkenenalsteam
samenwerken.Ditteambestaatuitmensendieeen
sleutelrolvervulleninhetlevenvanhetkind,zoals
ouders,anderevolwassenfamilieleden,dedocent,de
ambulantbegeleiderendebegeleidervandesport
club.Doormetallebelangrijkebetrokkenenomtafel
tegaanzittenontstaateenhelderencompleetbeeld
vanhetkindenkaneengezamenlijkplanvanaanpak
opgesteldworden.2
Uitwetenschappelijkeevaluatiebijoudersendo
centenvandertigkinderenenjongerenmetNAH
inAmerikablijktdatzijzichzelfnadetoepassing
vanBrainSTARSalscompetenterbeoordeleninde
omgangmethetkindofdejongere.Ooksignaleren
deoudersendocentenvooruitgangindeontwik
kelingsgebiedenvanhetkindofdejongerewaarop
zedeinterventiehebbengericht,zoalsgeheugen,
aandacht,emotieregulatieofplanning.3
DezeresultatenwarenvoorVilans,landelijkkennis
centrumvoordelangdurendezorg,redenBrainSTARS
inNederlandteintroducerenineenNederlandsever
talingenbewerking.Vierlichamelijkegehandicapten
zorgorganisaties,Heliomare,Pluryn,SizaenZozijn,
hebbengedurendeviermaandendeconceptversie
vanBrainSTARSingezetindeambulantebegeleiding
vanelfgezinnenmeteenkindmetNAH.4Opbasisvan
deevaluatievanhuneersteervaringenisdeconcept
versieaangepasttothethandboekBrainSTARSdat
in2012isuitgegeven.2Daarnaastiseenhandleiding
ontwikkeldvoordetoepassingvanBrainSTARSinde
ambulantegezinsbegeleiding.5
HoewordtBrainSTARStoegepastindeambulante
gezinsbegeleidingenwatzijnderesultatenervan
volgensgezinsbegeleiders,oudersenanderebetrok
kenen?Omdievraagtebeantwoordenisbijnegen
lichamelijkgehandicaptenzorgorganisatieseen
evaluatieonderzoekuitgevoerd.Ditartikelbeschrijft
dewijzewaarophetonderzoekisuitgevoerdende
resultatenvanhetonderzoek.
methoden
Vanseptember2012totenmetjanuari2013is
BrainSTARSaandehandvandeontwikkeldehandlei
dingtoegepastindeambulantegezinsbegeleidingbij
DeNoorderbrug,InteraktContour,Middin,NOVIzorg,
Pauwer,Pluryn,Siza,SWZenSyndion.
DezeorganisatieshebbenBrainSTARStoegepastin
twaalfgezinnenmeteenkindmetNAH.Deleeftijd
vandekinderenenjongerenmetNAHbijaanvang
vandeinzetvanBrainSTARSvarieerdevan5tot22
jaar.Degemiddeldeleeftijdwas12,6(SD=5,4).De
groepkinderenenjongerenbestonduitvijfjongens
enzevenmeisjes.Tweekinderenhaddentraumatisch
NAH;tienkinderenniettraumatischNAH.
Verbindende schakel tussen betrokkenen van een kind met niet-aangeboren hersenletsel
BrainstARsR. Gijzen, M. Hurkmans
R. (Rianne) Gijzen, MSc, adviseur Vilans, kenniscentrum voor langdurende
zorg, Utrecht, afdeling Innovatie & Onderzoek
Drs. M. (Marjan) Hurkmans, senior adviseur NAH, Vilans, kenniscentrum
voor langdurende zorg, Utrecht, afdeling Advies & Implementatie
JaarlijkswordtinNederlandnaarschattingbij19.000kinderenenjongerentot24jaarnietaangeborenhersenletsel(NAH)vastgesteld:15.000kinderenmettraumatischhersenletselen4.000metniettraumatischhersenletsel.Meerdanvijftienprocentvandezeletselswordtgeclassificeerdalsmatigofernstig.1VeelkinderenmetmatigofernstigNAHondervindenlichamelijke,cognitieveen/ofsociaalemotioneleproblemen.OokkinderenmetlichtNAHkunnenoplangetermijngevolgenvanhetletselondervinden.2
EenveelgehoordeverzuchtingonderoudersvankinderenmetNAHisdatdeinformatievoorzieningbetermoet.Deinformatieisversnipperdenvaaknietgoedtoegankelijk.OokinAmerikaherkendenhulpverlenersdebehoefteaantoegankelijke,praktischeinformatie.OnderleidingvandeAmerikaansedr.JeanneDiseLewisisBrainSTARSontwikkeld:eeneducatiefprogrammavoorouders,docentenenanderebetrokkenenvankinderenmetNAH.
68
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde
Kenmerkendvoordegezinsbehandelingofbegelei
dingwasdathetplaatsvondindealledaagserealiteit
vanhetgezin:eenambulantbegeleiderkwambijhet
gezinthuis.Demeestegezinnenontvingendrietot
vierkeerpermaandbegeleiding.Deduurvandebe
geleidingsafsprakenvarieerdevanéénuurtotmeer
dantweeuur.Gezinsbegeleidersgavenbijnegen
gezinnenaandatpsychoeducatieeendoelstelling
wasvandeinzetvanBrainSTARS.Bijachtgezinnen
washetbegrijpenenbeïnvloedenvanhetgedrageen
doelstellingenbijdriegezinnenafstemmingtussen
debetrokkenenvanhetkind.
Tenbehoevevandeevaluatievanhetprocesende
resultatenvandetoepassingvanBrainSTARS,zijn
driedigitalevragenlijstenontwikkeld:
1. Eenbeginvragenlijst,intevullendoordegezins
begeleider.Delijstbestaatuit35(voornamelijk
meerkeuze)vragenoverdeachtergrondgegevens
vanhetkind,hetgezin,hetonderwijsaanhet
kind,debegeleidingvanhetgezinendeinzetvan
BrainSTARS.
2. Eeneindvragenlijstterevaluatievandeervarin
genmetBrainSTARS,intevullendoorouders,
docentenenanderendiebetrokkenzijngeweest
bijdetoepassingvanBrainSTARS.Delijstbestaat
uit19(voornamelijkmeerkeuze)evaluatievragen
overhethandboekBrainSTARS,debegeleiding,
debijeenkomstenenderesultatenvandeinzet
vanBrainSTARS.
3. Eeneindvragenlijst,intevullendoordegezins
begeleider.Delijstbestaatuit48(voornamelijk
meerkeuze)evaluatievragenoverdetoepassing
vanBrainSTARSenderesultatenervan,hethand
boek,dehandleidingendebijeenkomstenmetde
betrokkenenvanhetkind.
eValuatieproces
Tabel1geefteenoverzichtvandenaastbetrokke
nendiedegezinsbegeleidersbijdetoepassingvan
BrainSTARSindetwaalfgezinnenhebbenbetrokken.
Bijnegengezinnenheeftdegezinsbegeleiderook
anderesleutelfigurendanhetgezinbetrokkenen
bijeenkomstenmetdiebetrokkenengeorganiseerd.
Hetaantalbijeenkomstendatisgeorganiseerdmet
deverschillendebetrokkenenvarieertvangeen
bijeenkomsttotvierbijeenkomstenpergezin.Bijvier
gezinnenheeftdebegeleiderdejongerezelfbijéén
ofmeerderebijeenkomstenbetrokken.
resultaten
Evaluatieoudersenanderebetrokkenen
Intotaalhebbenachttienoudersenanderebetrok
keneneenevaluatievragenlijstingevuld:tienouders,
tweegrootouders,eenbroer,eendocent,een
ambulantbegeleider,eenvaktherapeutbeeldend,
eenwerkbegeleidereneenorthopedagoogvande
mytylschool.Bijdriegezinnenwasersprakevan
éénbetrokkenedieeenvragenlijstheeftingevuld;
bijvijfgezinnenwarendattweebetrokkenenenbij
ééngezinvijfbetrokkenen.
Aanoudersenanderebetrokkenenisgevraagd
omopeentienpuntsschaaleenbeoordelingte
gevenopdrieaspectenvanhetBrainSTARStraject
(1=heelslecht–10=heelgoed)(zietabel2):
1. DeaansluitingvanBrainSTARSophunvragen
2. DebegeleidinginhetgebruikvanBrainSTARS
3. Debijeenkomstendiezijngeorganiseerdvoor
deverschillendebetrokkenen
Respondentengevendehoogstewaarderingaande
bijeenkomstendiezijngeorganiseerd.Zogeefteen
broervaneenvandejongerenmetNAHaan:“Ikvind
debijeenkomstenverhelderend.Jehebtaandacht
voorelkaarsproblemen.”Eenambulantbegeleider
zegt:“Watikhetmeestehebgewaardeerd,isdat
iedereenbijelkaarzit,samenmetdejongereenzijn
moeder.Datermetelkaargesprokenwordt,datis
effectiefenefficiënt.Erwordttijdgenomen.”
Twaalftotveertienvandeachttienrespondenten
gevenaandankzijBrainSTARSmeerkennisteheb
benoverNAHendegevolgenervan,meerinzichtte
PUBlICAtIE
Tabel 1. Naasten die de gezinsbegeleiders hebben
betrokken bij BrainSTARS.
Frequentie
Ouders 11
Broertjesenzusjes 6
Grootouders 3
Leerkracht/docent 5
Internbegeleider 2
Ambulantbegeleider 1
Buren 1
Anders 5
Tabel 2. Evaluatie BrainSTARStraject door ouders en
andere betrokkenen.
Aantalrespondenten
Minimum
Maximum
Gemiddelde
AansluitingBrainSTARSopvragen
17 5 10 7,2
BegeleidingingebruikvanBrainSTARS
17 5 10 7,4
Bijeenkomstenmetbetrokkenen
15 7 10 8,1
69
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePUBlICAtIE
hebbenindegevolgenvoorhetkindofdejongere,
meerbegriptehebbenvoorhetgedragvanhetkind
ofdejongereenmeerhandvattentehebbenomhet
gedragtebeïnvloeden.Ookgeventwaalfrespon
dentenaandaterdankzijBrainSTARSeenbetere
afstemmingistussendeverschillendebetrokkenen.
Evaluatiegezinsbegeleiders
Bijtiengezinnengevendegezinsbegeleidersaan
datouder(s)/verzorger(s)dankzijBrainSTARSmeer
kennishebbenoverNAHendegevolgenervan,en
meerinzichthebbenindegevolgenvoorhetkindof
dejongere.Bijnegengezinnengeeftdebegeleider
aandatouder(s)/verzorger(s)dankzijBrainSTARS
meerbegriphebbenvoorhetgedragvanhetkind/
dejongere.Demeningenzijnverdeeldoverdevraag
ofBrainSTARSouder(s)/verzorger(s)meerhandvat
tenbiedtomhetgedragvanhetkind/dejongerete
beïnvloeden.
TienbegeleidersgevenaandatBrainSTARShenzelf
handvattenheeftgebodenindebegeleidingvangezin
nen.ZesbegeleidersgevenaandankzijBrainSTARS
meerkennistehebbenoverNAHbijkinderenen
jongeren.Bijdevraagwatbegeleidershetmeesteaan
BrainSTARSwaarderen,sprekentienbegeleidershun
waarderinguitvoordevolledigheidenduidelijkheid
vanBrainSTARSendehandvattendiehetboekbiedt.
conclusie
Zoweldeoudersenanderebetrokkenenrondomhet
kindalsprofessionalsindegezinsbegeleidingzijn
positiefoverderesultatenvanBrainSTARS:“Hetis
eenmooiemethodedieeengroterolkanspelenin
dedagelijksepraktijkenveeltoekanvoegen”,aldus
eengedragskundige.Eenmoedervaneentwaalfjarig
meisjeschrijftindeevaluatievragenlijst:“Wezijnblij
metditprogrammaenhetgeeftonsopverschillende
gebiedenhouvast.Wehaddenhetprettiggevonden
alshetgeïntroduceerdwasdoorhetrevalidatie
centrum(diekendehetniet!).”Dewaarderingvoor
BrainSTARSindeambulantegezinsbegeleidingis
redenomsamenmetrevalidatieinstellingende
toepassingsmogelijkhedenenresultatenvanBrain
STARSteverkennen.Heeftuinteresseomdaarin
meetedoenofwiltumeerinformatie?Neemcontact
opmetRianneGijzen.
referenties
1. KloetAJde,HilberinkSR,RoebroeckME,etal.Youthwith
acquiredbraininjuryinTheNetherlands:Amulticentre
study.BrainInjury2013;27(78);843849.
2. Vilans.BrainSTARS.Eeneducatiefprogrammavoorkinde
renmetnietaangeborenhersenletselenhunopvoeders,
leerkrachtenenbegeleiders.Utrecht:2012.
3. DiseLewisJE,LewisHC,ReichardtCS.BrainSTARS:pilot
dataonateambasedinterventionprogramforstudents
whohaveacquiredbraininjury.JournalofHeadTrauma
Rehabilitation2009;24(3);166177.
4. GijzenR,HurkmansM.Evaluatievandetoepassingvan
BrainSTARSineenkleinschaligepilot.Utrecht:Vilans,
2012.
5. GijzenR,HurkmansM,ZadoksJ.HandleidingBrain
STARS.Toepassingingezinnenmeteenkindmetniet
aangeborenhersenletsel(NAH).Utrecht:Vilans,2012.
Dankbetuiging
Wedankenalleouders,docentenenandere
betrokkenen,endegezinsbegeleidersengedrags
kundigenvandedeelnemendeorganisatiesvoor
hunbijdrageaanditonderzoek.Daarnaastzijnwe
veeldankverschuldigdaandr.JeanneDiseLewis
diemeteengroeptoegewijdemensenBrainSTARS
heeftontwikkeldenonsderechtenheeftgegund.
TotslotdankenweEricHermansdieBrainSTARS
naarNederlandheeftgehaald.
HethandboekBrainSTARSkost€74,50(incl.btw)
enistebestellenindewebwinkelvanVilansvia
www.vilans.nl.
Correspondentie
RianneGijzen
Vilans,Kenniscentrumlangdurendezorg,Utrecht
[email protected],0307892459
summary
BrainSTARSisaprogramthatprovideseducation,
informationandconsultationforparentsand
teachersofchildrenwithacquiredbraininjury.
Themanualclarifiesthemanyaftereffectsof
braininjuryondevelopmentandoffersapractical
guidetointerventionsandaccommodationsfor
learningandbehaviourproblems.Theheartofthe
BrainSTARSapproachisthateffectivesupportfor
childrenwithbraininjuryrequiresateameffortof
theimportantpeopleinthechild’slife.Thisarticle
presentstheevaluationoftheuseofBrainSTARS
inthesupportoftwelvefamiliesathomeinthe
Netherlands.Thepromisingresultsarereasonfor
afollowupstudyintotheuseofBrainSTARSin
therehabilitation.
Keywords
acquiredbraininjury,family,intervention,
pediatric
70
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeBIJBlIJVEn Of ACHtERlOPEn
Revalidatiegeneeskundeiseenbreedvakenontwikkelingengaansnel.Voorjehetweetloopjeachter
enbenjenietmeeropdehoogtevanrecenteresultatenvanwetenschappelijkonderzoek.
Datkomtuiteraardniettengoedeaaneenpatiëntenzorgdieevidencebasedzoumoetenzijn.
HetNTRzalin2014inelknummereenaantalvragenpublicerenovereenvoorderevalidatiegeneeskunde
relevantediagnose.Ukuntdevragenzelfbeantwoordenentestenhoeuptodateu(nog)bent.
1. Welke uitspraak over intrathecale Baclofen bij kinderen met CP is correct?
a. ITBisgecontraindiceerd.
b. ITBheeftveelbijwerkingen.
c. Heteffectoppijnneemtgeleidelijkaf.
d. ITBheeftgeeneffectopkwaliteitvanleven.
2. Welke uitspraak over Extracorporeale shock Wave therapy (EsWt) van de
kuitspieren bij kinderen met CP is correct?
a. ESWTistepijnlijkvoorkinderen.
b. ESWTreduceertdespasticiteitmaarnietderangeofmotionvandeenkel.
c. ESWTverbetertderangeofmotionvandeenkel.
d. ESWTheefteenkortdurenddempendeffect(2weken)opdehyperreflexie.
3. Welke uitspraak over handspalken bij kinderen met CP is correct?
a. Handspalkenzijneffectiefinhethandhavenvanspierlengte.
b. Handspalkenzijneffectiefinhethandhavenvangewrichtsrangeofmotion.
c. Handspalkenzijneffectiefinhetverbeterenvanarm/handvaardigheid.
d. Devoordelenvaneenspalkwegennietoptegendenadelen.
4. Welke uitspraak over slaapproblemen bij kinderen (en hun moeders) met CP is correct?
a. KinderenmetCPhebbenminderlastvanslaapwandelendangezondekinderen.
b. KinderenmetCPhebbenevenveellastvanslaapstoornissenalsgezondekinderen.
c. VeertigprocentvandemoedersvaneenkindmetCPheefteenslechteslaapkwaliteit.
d. Slaapproblemenvanmoederstaanlosvandeslaapproblemenvanhetkind.
5. Welke uitspraak over pijn bij kinderen met CP is correct?
a. Eenkleindeel(<20%)vandekinderenheeftpijnmaardepijnleidtniettotfunctionelebeperkingen.
b. DeprevalentievanpijnstaatlosvanhetGFMCSniveau.
c. Depijnisvaakmoeilijktebehandelen.
d. Ruimdehelftvandekinderenheeftpijnenbijeenkwartvandezekinderenleidtdittotfunctionelebeperkingen.
6. Welke uitspraak over krachttraining van de onderste extremiteiten bij adolescenten met CP is correct?
a. Krachttrainingheeftgeeneffectopspierkrachtenleidtdusookniettotfunctioneleverbetering.
b. Krachttrainingheeftgeeneffectopspierkrachtmaarleidtweltotfunctioneleverbetering.
c. Krachttrainingheefteenpositiefeffectopspierkrachtmaarleidtniettotfunctioneleverbetering.
d. Krachttrainingheefteenpositiefeffectopspierkrachtenleidttotfunctioneleverbetering.
U vindt de antwoorden met toelichting op pagina 92.
Vragenlijst ‘Bijblijven of Achterlopen’ D C R MD C R M
Dutch Congress of Rehabilitation MedicineDutch Congress of Rehabilitation Medicine
CHANGINGCHANGINGZH O R I O N S
Important datesAbstract submission deadline: June 1
Start online registration: August 1
Earlybird registration deadline: September 8
Online registration deadline: November 3
De Doelen Rotterdam, The NetherlandsDe Doelen Rotterdam, The NetherlandsNovember 6 and 7, 2014November 6 and 7, 2014www.rehabilitationmedicinecongress.nlwww.rehabilitationmedicinecongress.nl
A importeren A4_Opmaak 1 08-04-14 09:04 Pagina 1
D C R MD C R MDutch Congress of Rehabilitation MedicineDutch Congress of Rehabilitation Medicine
CHANGINGCHANGINGZH O R I O N S
Important datesAbstract submission deadline: June 1
Start online registration: August 1
Earlybird registration deadline: September 8
Online registration deadline: November 3
De Doelen Rotterdam, The NetherlandsDe Doelen Rotterdam, The NetherlandsNovember 6 and 7, 2014November 6 and 7, 2014www.rehabilitationmedicinecongress.nlwww.rehabilitationmedicinecongress.nl
A importeren A4_Opmaak 1 08-04-14 09:04 Pagina 1
72
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeIntERVIEW
1.Waaromhebjeditvakgekozen?
“Ikwerktealsfysiotherapeutopdeafdelingenneuro
logievandeValeriuskliniekinAmsterdam.Destijds
wasprof.Koetsierdaarhoogleraarneurologie.Jekon
erveelleren;alsjejestilhieldmochtjeoveralbijzijn,
visites,patiëntenbesprekingen,totaanhersenobduc
tiestoe.Daardoorismijninteresseindewerkingvan
hetbreinontstaan.Ikbeslootindeeltijddeopleiding
klinischeneuropsychologieaandeVUtegaandoen.
Dieopleidingduurdezesjaar.Aansluitendbenikin
eigentijdeenpromotieonderzoekgaandoenenna
vijfjaarbenikin1995gepromoveerdopeenonder
zoeknaardeziektevanAlzheimer.Ikbleefwerken
alsfysiotherapeutominhetonderhoudvanmijen
mijnfamilietevoorzienenhaddaarnaasteenprodeo
baanbijdeVUwaarikonderwijsgafenonderzoek
deed.Jezoukunnenzeggendatikerindekelder
begonnenben.”
2.Datgetuigtwelvanveeldoorzettingsvermogenen
deliefdevoorhetvak.Wanneerbenjetothoogleraar
benoemd?
“In2000kreegikeenhalftimedienstverbandals
docentaandeVUenin2002werdikbenoemdtot
bijzonderhoogleraarneuropsychologie.
EnkelejarenlaterwerdikbenaderddoordeFaculteit
BewegingswetenschappenvandeUniversiteitvan
Groningenenin2005werdikdaarbenoemdtot
hoogleraarbewegingswetenschappen.Onsgezinmet
opgroeiendekinderenkooservoorominAmsterdam
teblijvenwonenenikhebvierjaarinGroningen
gewerkt.Hetwerkbevielprimaenikwasheel
productief,maarhetwaseeneenzaambestaan.Toen
ikhoordedatereenvacaturewasvoorhoofdvande
afdelingklinischeneuropsychologieaandeVUheb
ikdirectgesolliciteerd.Ikwerdbenoemdtothoog
leraarenhoofdvandeafdeling.Ikbenoverigensnog
steedsalshoogleraarverbondenaandeFaculteitvan
BewegingswetenschappeninGroningenenhebmet
heneenhelefijnesamenwerking.”
3.Watzijndehoofdlijnenvanjeonderzoek?
“Erlopennuvierprogramma’s.
1. Heteersterichtzichopderelatie tussen licha-
melijke activiteit en gedrag bij patiënten met
en zonder dementie.Deonderdelenvangedrag
diewebekijkenzijncognitie,slaapwaakritme,
enstemming.Demeestrobuusteeffectenvan
lichamelijkeactiviteitopcognitieffunctioneren
zienwebijouderemensenzonderdementiedie
eenzittendbestaanleiden.Opvallendisdatbe
paaldeexecutievefuncties,zoalsimpulscontrole
encognitieveflexibiliteit,demeestveelbelovende
effectenlatenziennadeelnameaaneenoefen
programma.Bijpatiëntenmet(voortgeschreden)
dementiezijndeeffectenvanlichamelijkeactivi
teitopcognitieinconsistent.Datwilzeggendat
Acht vragen aan prof. dr. Erik J. A. scherder
‘niet alleen bij onrust maar ook bij apathie denken aan pijn’L. Heijnen
Mw. dr. Lily Heijnen, redactie Nederlands Tijdschrift voor Revalidatie
geneeskunde
Prof. dr. Erik Scherder.
DerelatiesdieprofessorScherdermetzijnonderzoeklegttussenbewegenenpijnenbewegenencognitiezijnvoorderedactieredenhemeenaantalvragentestellen.ProfessorScherderishoogleraarklinischeneuropsychologieenhoofdvandieafdelingaandeVrijeUniversiteitAmsterdam(VU)enhoogleraarbewegingswetenschappenaandeRijksUniversiteitGroningen(RUG).
73
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde
erzowelpositievealsnegatieveeffectentezien
zijn.Ondankshetfeitdatdegunstigeeffecten
bijpatiëntenmetdementienietconsistentzijn,
wetenweweldatfysiekeinactiviteitdecognitieve
achteruitgangvandezepatiëntenversterkt.Met
anderewoorden:defocusvanonsonderzoek
ligtzowelopdefysiekeactiviteitalsdefysieke
inactiviteitbijpatiëntenmetdementie.
Apathieenagitatiekunnenook
eenuitingvanpijnofdiscomfort
zijnbijmensenmeteendementie!
2. Detweedeonderzoekslijnbetreftderelatie
tussen pijn, fysieke activiteit en gedrag bij
patiënten met een cognitieve beperking(demen
tie,mensenmeteenverstandelijkebeperking
zoalsmensenmethetsyndroomvanDown).De
neuronalesystemenindehersenendiebetrok
kenzijnbijhetverwerkenvanpijnprikkelszijn
identiekaandesystemendieeenrolspelenbij
cognitieveprocessenzoalsexecutievefuncties
engeheugen.Wanneerersprakeisvangrijzestof
neuropathologiezoalsatrofiekanjeverwachten
dateenachteruitgangindecognitieveproces
sensamenzalgaanmeteenachteruitgangin
hetverwerkenvanpijnprikkels.Integenstelling
hiermeekunnenwittestoflaesiescognitieve
functiesenerzijdsdoenverslechterenenan
derzijdsdebewustwordingvanpijnversterken.
Dezelaatstgenoemdenegatieverelatieisklinisch
relevantomdateenachteruitganginhetcognitief
functionerengecombineerdmeteentoenamevan
pijnbelevinghetrisicovanonderbehandelingvan
depijnvergroot.Doortoenamevandepijnzou
depatiëntinactiefkunnenwordenomdatbewe
genpijnveroorzaakt.Aandeanderekantkan
toenamevanpijnbijpatiëntenmetdementiezich
uiteningeagiteerdgedrag.Hetisopvallenddat
oppsychogeriatrischeafdelingenapathieenagi
tatievaakwordenbeschouwdalssymptomendie
onderdeelzijnvandementieennietalssignalen
vanpijnofonbehagenbijdepatiënt.
3. Eenderdeonderzoekslijnrichtzichophersen-
letsel na sport (zoals voetbal) en gedrag,meerin
hetbijzonderop‘returntoplay’.Hetisopvallend
daternauwelijksenigemedischeprocedureis
betreffendereturntoplaywanneereenvoet
balspelermildtraumatischhersenletseloploopt
gedurendedewedstrijd.Hetonderzoekrichtzich
opeenbaselinemetingvancognitievefunctiesen
slaapwaakritmevanallespelersaanhetbegin
vanhetseizoen.Dezemetingenwordendirectna
eentraumatischhersenletselherhaald.Alleenop
dezemanierishetmogelijknategaanofdespe
lervolledighersteldisnahettraumaenweerin
staatisomoptimaaltefunctioneren.Eenuitbrei
dingvanhetonderzoekisdeinclusievan(jonge)
kickboksers.
4. Devierdeonderzoekslijnbetreftderelatie tussen
fysieke (in)activiteit, cognitie (met name impuls-
controle) en gedrag (met name agressie) in de
psychiatrische penitentiaire afdelingenvanvijf
gevangenisseninNederland.Hetisbekenddatde
prefrontalecortexlaatrijpiseneencrucialerol
speeltbijdeexecutievefuncties(waaronderim
pulscontrole).Eenverrijkteomgevingisessentieel
voorderijpingvanhetbreineninhetbijzonder
voorderijpingvandeprefrontalecortex.Depri
vatiedooreenverarmdeomgevingzoalsineen
gevangenisdaarentegen,belemmertdeontwikke
lingvanhetbrein/prefrontalecortex.Metandere
woorden:voordegenendiealeenverminderde
impulscontrolehebben,zoalshetgevalismet
demeestemisdadigers,zalgevangenschapde
dysfunctievandeprefrontalecortexverergeren
endaarmeedeafnamevandeimpulscontrole.
Eriseenpilotstudiegeplanddiezichrichtophet
verrijkenvandegevangenissituatiebijvoorbeeld
doorhetdeelnemenaaneenfysiekactiviteiten
programma.Ineenanderesubstudiewordende
effectenvanlooptherapieopcognitieengedrag
onderzocht.”
4.Metwiewerkenjulliesamen?
“Bijhetonderzoeknaarbewegenwerkenwesamen
metGroningen.Hetpijnonderzoekdoenwesamen
metLeidenenhetErasmusinRotterdam.Hetforen
sischeonderzoekdoenwesamenmetVught,Scheve
ningenendebajesinZwolle.
InternationaalisereenEuropesewerkgroeppijnbij
mensenmetverstandelijkekwetsbaarheid.Enwe
werkensamenmetonderzoekersinAustralië.”
5.Kanjeietszeggenoverpijnnaeenberoerte?
“Jazeker.Omovercentralepijntekunnennadenken
ishetbelangrijkdebetrokkenbaansystemenen
hersenlocatiesenhunfunctievoorogentehebben.
Eenbelangrijkerolspeeltdetractusspinothalamicus,
dezekomtvanuithetruggenmerg,waaiertuitviade
medullaoblongataenbereiktdaarnadethalamus.
Vandaargaanbanennaardedorsolateraleprefron
talecortex(DLPFC).Wehebbeneenpijnremmend
systeemopdrieniveaus:spinaal,indehersenstam
encorticaal.Deprefrontalecortexisbelangrijkbij
deanticipatie:bijbloedafnamezieikeennaalden
verwachteenpijnlijkeprik.BijmensenmetAlzheimer
ontbreektdeanticipatie,maardaardoorkomtde
IntERVIEW
74
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde
prikkelwelharderbinnen.DeDLPFCheeftookde
functiedezeprikkelsenduspijngewaarwordingte
onderdrukken.Bepaaldekernenzoalsdehippocam
pus,amygdalaenanteriorcingulatecortex(ACC)zijn
heelkwetsbaar;maarookhersenstamgebiedendieal
ineenvroegstadiumvanParkinsonzijnaangedaan,
waardoorpijneenonderdeelisvanditziektebeeld.
Ookeenonderbrekingvandeverbindingtussen
afferentezenuwbanenenbijvoorbeelddethalamus
speelteenrol,ditzouéénvandeoorzakenkunnen
zijnvandecentralepoststrokepijn.Debanendie
degebiedenmetelkaarverbinden(dewittestof)zijn
gevoeligvoordoorbloedingenbijeeninfarctrakenze
beschadigd.Alsditgebeurtinofrondomdethalamus
krijgtdezeonvoldoendeprikkelsengaathetzelfde
ontbrekendeinformatieinvullen(completion).Ditis
eeneigenschapvanhethelebrein:alsjealleenhet
laatstestukjevanmijnpantalonachterdedeurziet
verdwijnen,weetjetoch:daarlooptErikweg.En
alsjemeineenisoleercelzetgaikhallucineren:ik
(=mijnbrein)vultdanzelfdeontbrekendeprikkels
in.Ditfenomeenziejeookbijfantoompijn.Bijzo’n
infarctrondomdethalamusgenereertdezeduszijn
eigenpijn.Datwordtdecentraleneuropathische
pijngenoemd,ontstaanopbasisvandeafferentiatie.
Kenmerkendisdatdezepatiëntenvoordeberoerte
geenpijnhaddenendaarnaineenswel.Alszo’n
patiënthetbijlichteaanrakinguitschreeuwtvan
depijn(allodynie)moetjeeropbeduchtzijndater
sprakekanzijnvancentraalneuropathischepijn.Bij
patiëntenmetvasculairedementieziejedatzijmeer
pijnkrijgenterwijlzecommunicatiefsteedsslechter
worden.Hierdoorwordtdezepijnteweinigherkend
enonderbehandeld.Doordatdepijnnietbehandeld
wordt,zijndezemensenonrustigenwijdenkendan
datdieonrusteenonderdeelisvandedementie.Ook
bijmensenmeteenafasieisdezevalkuilaanwezig.
Steljevoordatdepatiëntonrustigisennaarzijn
gezondearmofbeenwijst.Jeonderzoekthemen
vindtniets.Danzoudeneigingbestaandepatiëntte
sederenterwijljepijnmedicatiehadmoetenvoor
schrijven.”
6.Welkebehandelingenzijnmogelijkbijcentraal
neuropathischepijn?
“Jemoetdepatiëntuiteraardzelfgoedonderzoeken.
Bijallodyniekunnenperifereprikkelspijnveroor
zaken,bijvoorbeelddoorknellendekledingofslecht
passendschoeisel.Danisheteenkwestievande
oorzaakwegnemen.Enpijnlijkeperifereprikkelszijn
mogelijkmetparacetamoltebeïnvloeden.
Alshetechtuithethoofdvandaankomtzonderperi
fereprikkelshelptparacetamolniet.Danmoetjekij
kenofhetverantwoordisantiepilepticabijvoorbeeld
cabamazepineofantidepressivazoalsamitryptiline
voorteschrijven.
FysiotherapeutenwillennogweleensTENStoepas
sen,maardatwerktmetnameopdegebiedeninde
hersenstam(locusceruleus,nucleusraphedorsalis,
nucleusgigantocellularise.a.)endezezijnaangedaan
bijbijvoorbeeldParkinson.Overigensmoetenvoor
TENSookdeafferentebanenintactzijn.”
7.Integenstellingtotdedementiepatiëntenzieje
bijpatiëntennaeenberoertesomsnogwelneuro
logischherstel.Magjeookophetgebiedvande
centraalneuropathischepijnverminderingofherstel
verwachten?
“Ikkendaarovergeenstudiesmaarhetlijkteen
logischeveronderstelling.Voorhetoverigeverwacht
ikindeloopvandetijdeerdereenverslechteringop
basisvanverderedesintegratievanhetsysteemals
devasculaireproblementoenemen.”
8.Hebjeeenklinischeboodschapvooronzelezers?
“Waarikgraagdenadrukopwilleggenisdatjeniet
alleenbijonrustmaarookbijapathiemoetdenken
aanpijn.Wantalsgeringeprikkelsalpijnveroorzaken
zaldepatiëntnietmeerbewegenomzodezeprikkels
tevermijden.
Alsjedoorbewegendeprefrontalecortexweerkan
stimuleren,kanjedezedepijnopzijnbeurtonder
drukken.Ikzouditgraagwillenonderzoeken.Maar
danhebjeeengrotegroepCVApatiëntennodigdieje
gerandomiseerdwelofnietlaatbewegen.Hetzelfde
geldtvoorMSpatiëntendiekrijgenpijndoordewitte
stofproblemen(deafferentiatie).Integenstelling
totvroegervindenwijdatzijwelmoetenbewegen.
Wehopendatditvaninvloedisopdepijn.Erliggen
plannenklaaromdittegaanonderzoeken.”
IntERVIEW
75
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePROEfsCHRIft
discharge location IntheNorthernNetherlands(inclusiveofGroningen,
FrieslandandDrenthe),55%ofthepopulation
undergoingamputationaredischargedtospecialised
nursingcentres(Dutch:verpleeghuizen)fortheir
rehabilitation.7Althoughtheoverallnumberof
peoplewithamputationadmittedtothissettingis
substantial,thepatientsarespreadacrossanumber
oflocations,with34centresthroughouttheregion.
In20082009,therewerebetween019admissions
withlowerlimbamputation,representingamaximum
of3.6%ofallpatients.8
challenges in proViding rehaBilitation
Duetotherelativelysmallnumbersseenineach
centre,theabilityofcliniciansworkinginthis
settingtoobtainandmaintainknowledgeandskills
fortreatingthepopulationwasquestioned.To
investigate,aqualitativestudywith9elderlycare
physiciansand9physiotherapistswasperformed.
Thishighlightedthreemainissuesinthetreatment
ofpeoplewithamputation:difficultyimplementing
andusingguidelines;alackofinvolvementand
specialisationofthemultidisciplinaryteam;and
alackofpeopleadmittedwithamputationto
eachcentre.
‘Thebestthingreallywouldbeifyoucouldhave
alittlesectionwherethecareisveryspecialised,
becauseeverytime(thereisanamputation
admission)wespendquitealotoftimeteaching
othershowtocareforthose(patients)intheright
way.Itcostsalotofenergy,buttherearejust
toofewpeoplewithamputationadmittedhere.’
[Physiotherapist]
Lauren V. Fortington, PhD, BP&O Australian Centre for Research into Injury
in Sport and its Prevention (ACRISP), Federation University Australia
Promotie: 8 april 2013, Rijksuniversiteit Groningen
Promotoren: Prof. dr. J.H.B. (Jan) Geertzen en prof. dr. P.U. (Pieter) Dijkstra,
afdeling Revalidatiegeneeskunde, UMC Groningen
Copromotor: Dr. G.M. (Clemens) Rommers, afdeling Revalidatie
geneeskunde, UMC Groningen
Rehabilitation in specialist nursing care for the elderly person with lower limb amputationL.V. Fortington
Followinglowerlimbamputation(LLA),rehabilitationaimstosupportapersontoregainmobilityandindependence.Rehabilitationsettingafterlowerlimbamputationhasmainlybeenlookedatfromtheperspectiveoftraditionalrehabilitationcentreinpatientcare.Thissettinggivesbestoutcomesintermsofsurvival,receivingaprosthesisandgreatermobility,beingmorelikelytoreturntoindependentliving,greatermedicalstability,alowernumberofsubsequentamputationsandahigherqualityoflife.1,2,3,4Rehabilitationfortheelderlypopulationhasseenmoreinteresttowardmoreprevalentpopulations,namelypeoplewithstrokeororthopaedicdisorders.Fortheelderlypopulationwithamputation,traditionalinpatientrehabilitationprogrammescanprovetoodemandingduetothepresenceofphysicalandcognitivecomorbidity.Tworecentstudiesonamputationrehabilitationinthesettingofspecialisednursingcarereported5765%ofpeoplereturninghomewithinoneyear,withpreoperativefunctionalabilitythemainfactorassociatedwiththisoutcome.5,6
ENABLING the elderly person with lower limb amputation
THROUGH SURGERY, REHABILITATION AND LONG TERM CARE
Lauren Fortington
76
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde
Despitefairlypositiveoutcomesforpatients
withLLA,toalargeextent,careextendsfroma
processofcontinuousproblemsolving,alongwith
theenergyandempathyofthecliniciansinvolved.
Mostoftheamputationaspectsofrehabilitation
laywiththephysiotherapistwiththewidermulti
disciplinaryteamlargelyunutilised.Thereis
relativeinexperienceintreatingtheamputation
population.Flexibilityandinformalcommunication
betweenteammembersallowsthesepatientsto
stillachievefairlygoodoutcomes.Unfortunately,
thisapproachtocareofpeoplewithLLAislargely
unsustainable,whenconsideredinthecontextof
increasingdemandforevidenceindecisionmaking
andaneedforgreaterefficiency.Inthismanner,the
currentsetupappearedlargelyunsustainableand
discussiononmethodsforimprovementbetween
elderlycarephysicians,rehabilitationphysicians,
physiotherapistsandthewideralliedhealthteam
needstooccur.
outcome measures are needed
Amajorlimitationwithresearchinthissetting
todatewasboththelackandchoiceofoutcome
measuresused.Forexample,intheresearch
mentionedearlier,asuccessfuloutcomeof
rehabilitationwasdefinedas‘returntohome’.5,6
However,thisdoesnotnecessarilyequatetobetter
outcomesintermsofmobility,functionorquality
oflife,asreturntohomeforthispopulationisalso
highlyreliantonadditionalresourcessuchasthe
availabilityoffamily/carersandaccessibilitytothe
homeoritcouldevenreflectachoiceforpalliative
endstagecare.Formalisedoutcomemeasuresin
specialistnursingsettingwereinfrequentlyused.8
Determiningwhichmeasuresareofimportancefor
evaluatingrehabilitationoftheelderlypersonwith
LLA,andimplementinguseofthesemeasures,will
addmuchneededsupportforcontinuingthisservice.
conclusion
AmputationrehabilitationinDutchspecialised
nursingcareisgainingincreasinginterestandit
appearstoofferalotofpositiveopportunities.
Thisinterestislikelytocontinueasachangeto
thefundingofrehabilitationserviceswasrecently
implemented,takingeffectfrom2013.Itisclearthat
olderagedoesnotpreventsomeoneachievinggood
outcomesafteramputationbutcontinuedresearch
intohowtheseoutcomescanbebestachievedshould
beundertaken.
references
1. CzernieckiJM,TurnerAP,WilliamsRM,etal.The
effectofrehabilitationinacomprehensiveinpatient
rehabilitationunitonmobilityoutcomeafterdysvascular
lowerextremityamputation.ArchPhysMedRehabil
2012;93:13841391.
2. KurichiJE,SmallDS,BatesBE,etal.Possibleincremental
benefitsofspecializedrehabilitationbedunitsamong
veteransafterlowerextremityamputation.MedCare
2009;47:457465.
3. StinemanMG,KwongPL,KurichiJE,etal.The
effectivenessofinpatientrehabilitationintheacute
postoperativephaseofcareaftertranstibialor
transfemoralamputation:studyofanintegrated
healthcaredeliverysystem.ArchPhysMedRehabil
2008;89:18631872.
4. DillinghamTR,PezzinLE.RehabilitationSettingand
AssociatedMortalityandMedicalStabilityAmong
PersonsWithAmputations.ArchPhysMedRehabil
2008;89:10381045.
5. HershkovitzA,DudkiewiczI,BrillS.Rehabilitation
outcomeofpostacutelowerlimbgeriatricamputees.
DisabilRehabil2013;35:221227.
6. EijkMvan.Determinantsofoutcomeingeriatric
rehabilitation;theGRAMPSstudy.Thesis.Radboud
UniversityNijmegen,theNetherlands,2012.
7. FortingtonLV,DijkstraPU,GeertzenJHB.Determinants
ofdischargetolongtermcareafterlowerlimb
amputation.JournaloftheAmericanGeriatricsSociety.
2013;61(2):98299.
8. FortingtonLV,RommersGM,WindKralA,DijkstraPU,
GeertzenJHB.Rehabilitationinskillednursingcentres
forelderlypeoplewithlowerlimbamputations.Journal
ofRehabilitationMedicine.2013;45(10):10651070.
Correspondence
LaurenFortington,AustralianCentreforResearch
intoInjuryinSportanditsPrevention(ACRISP)
FederationUniversityAustralia|SMBCampus|
POBox668|Ballarat|VIC3353|Australia
Email:[email protected]
PROEfsCHRIft
Lauren Fortington PhD.
77
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePROEfsCHRIft
Hetaanbiedenvanpassendeinformatieaande
patiënt,evenalsdezorgdiegeleverdwordtdoor
eenmultidisciplinairteammakenbeidedeeluitvan
hetChronicCareModel(CCM,figuur1),eenmodel
waarinwordtaangegevenwatoptimalekwaliteitvan
chronischezorgis.
Inditproefschriftwordtmiddelseenaantalonder
zoekendieperingegaanopdeproductieveinteractie
tussen‘degeïnformeerdeengeactiveerdepatiënt’
en‘eenvoorbereidenproactiefteam van zorg-
verleners’.
informatie
Ziektegerelateerdeinformatiehelptpatiëntenmet
RA,omtegaanmetdegevolgenvanhunziekteen
omeenactieverolindeeigenbehandelingtespelen
(zelfmanagement).Belangrijkisdatdeaangeboden
informatieaansluitbijdeinformatiebehoefte.
DutchEducationalNeedsAssessmentTool(DENAT)
DeENATiseeninstrumentdatsystematischde
informatiebehoeftevanRApatiëntenevalueert.
DeDENAT,diebestaatuit39items(7domeinen),
isafgenomenonder165poliklinischeRApatiënten
(146vrouwen,medianeleeftijd68enziekteduur13
jaar).Degrootsteinformatiebehoeftebestondinde
domeinen:‘Ziekteproces’(o.a.oorzaak,erfelijkheid),
‘Behandelingenzorgverleners’(o.a.medicijnen,hulp
middelen)en‘Zelfhulpmethoden’(o.a.voeding,leef
stijl,oefening).Lagereleeftijdenlangereziekteduur
warengeassocieerdmetmeerinformatiebehoefte.
DeDENATlijkteengeschiktinstrumentomde
individueleinformatiebehoeftenvanRApatiënten
tebepalen.
InformatieoverdezorgvoorRApatiënteninderegio
Ineenvervolgonderzoekisdeinformatiebehoefte
vanRApatiëntenverderonderzochtdoor:1)hetken
nisniveauendeinformatiebehoefteover18regionaal
beschikbarezorgverleners(zoalseengespecialiseerd
fysiotherapeut,ergotherapeut,maatschappelijk
the role of the patient with rheumatoid arthritis in multi-disciplinary careJ.J.L. Meesters
The role of the patient with rheumatoid arthritis in multidisciplinary care
Jorit Meesters
The role of the patient with rheum
atoid arthritis in multidisciplinary care
Jorit Meesters
Dr. Jorit Meesters heeft in het LUMC onderzoek gedaan naar multidiscipli
naire zorg voor Reumatoïde artritis patiënten. Hij is werkzaam als coördi
nator onderzoek bij het Kenniscentrum van Sophia Revalidatie en als post
doc onderzoeker in het LUMC en de Skåne University Hospital (Epicentre
Skåne) in Lund, Zweden.
Promotie: 4 september 2013, Universiteit Leiden
Promotoren: Prof. dr. T.M.P. (Thea) Vliet Vlieland: hoogleraar afdeling
Orthopedie, Revalidatie en Fysiotherapie in het LUMC. Wetenschappelijk
coördinator Rijnlands Revalidatiecentrum en Sophia Revalidatie
Prof. dr. T.W.J. (Tom) Huizinga: reumatoloog, hoogleraar in de experimentele
reumatologie en afdelingshoofd Reumatologie in het LUMC
Reumatoïdeartritis(RA)iseenchronischeautoimmuunaandoeningdiezichkenmerktdoorgewrichtsontstekingen.OndanksflinkevooruitgangindemedicamenteuzezorgvoorRAdeafgelopendecennialeidtRAbijeendeelvandepatiëntentotgewrichtsschade,(cardiovasculaire)comorbiditeit,verminderdekwaliteitvanlevenalsmedeeenverminderdactiviteitenenparticipatieniveau.Optimale(medicamenteuze)behandelingkanalleenbereiktwordenmeteengoedeinformatievoorzieningaandepatiënteneengoedesamenwerkingtussenpatiëntenmultidisciplinairbehandelteam.
78
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde
werker,orthopedischschoenmakerofpsycholoog)
tekwantificerenen2)vervolgenspatiëntente
informerenoverregionalezorgverleningmiddelseen
website.
Eensteekproefvan400poliklinischepatiëntenmet
RAwerduitgenodigdomvoorafgaanden24maanden
nadewebsiteintroductieeenvragenlijstintevullen
overhunkenniseninformatiebehoefte(scorevan
018)van18regionaalbeschikbarezorgverleners.
Opbaselineantwoordden251patiënten(181vrouwen
(72%),gemiddeldeleeftijd60,5,ziekteduur12,5
jaar).Inhetbeginvandestudiegafdemeerderheid
(94%)vanderespondentenaanonvoldoendekennis
tehebbenoveréénofmeeraspectenvandezorgver
lening,terwijleenkleinerdeelinformatiezouwillen
ontvangen.Erbleekeenopvallendhoogkennisgebrek
(72%)enhogeinformatiebehoefte(36%)voorde
gespecialiseerdfysiotherapeut.Hetzelfdegoldvoor
intensieveoefengroepen(73%,31%)engesuper
viseerdeoefengroepenvoorchronischepatiënten
(80%,30%).Honderdzestigvandepatiëntenvulden
devragenlijstooknadelanceringvandeinformatieve
websitein.Erbleekeensignificanteafnamevande
informatiebehoeftevoor15vande18zorgverleners.
Dezeresultatenvanhetonderzoektonendatgebruik
vaninternetompatiëntenteinformerenoverprakti
scheaspectenvanregionalezorgverleningeffectief
kanzijn.
multidisciplinaire teamzorg EendeelvandepatiëntenmetRAondervindt
problemenenbeperkingendienietmetenkelvoudige
poliklinischezorg,aldannietgecombineerdmet
eerstelijnszorg,optelossenzijnmaarmultidiscipli
naireteambehandelingvereisen.Omteonderzoeken
ofdeuitkomstenvanmultidisciplinaireteambe
handelingvanRApatiëntendelaatste2decennia
veranderdzijn,zijngegevensvanvierobservationele
jaarcohorten(1992,2001,2003en2008)inhet
LUMCvergeleken(figuur2).Hetteambestaatuiteen
reumatoloog,ergotherapeut,fysiotherapeut,maat
schappelijkwerkereneenreumaverpleegkundige.
Indiennodigkunnendisciplineszoalsderevalidatie
artsoforthopeedaanhetteamwordentoegevoegd.
Klinischopgenomenpatiëntenkregenbehandeling
opalle5werkdagen,revalidantenindagbehandeling
kregenmultidisciplinairebehandelingop23dagenin
opeenvolgendebehandelweken.Vooriederepatiënt
werdaanhetbeginvandebehandelingeenbehandel
planmetindividuelebehandeldoelenopgesteld.Het
behandelprogrammabestonduitindividuelebehan
delingdoorreumatoloogenoverigeteamleden.Daar
naastnamenpatiëntendeelaangesuperviseerdeen
gestandaardiseerdeoefensessiesingroepsverband,
gerichtophetverbeterenvanhetaeroobuithou
dingsvermogenenspierfunctie.
Degemiddeldematevanbeperkingenindagelijkse
activiteitenbijaanvangvandeopname(figuur2),
uitgedruktindeHealthAssessmentQuestionnaire
(HAQ;03,goedslecht),bleekdeafgelopenjaren
flinkaftenemen(van1,94naar1,39),terwijldeab
soluteverbeteringoverdetijdongeveergelijkbleef
PROEfsCHRIft
Figuur 2. HAQscores tussen opname en ontslag
in vier verschillende cohorten van RApatiënten in
multidisciplinaire reumarevalidatie.
Figuur 1. Het ‘Chronic Care model’ dat belangrijke aspecten van
kwaliteit van chronische zorg, zoals zelfmanagement en het
zorgproces beschrijft (uit Wagner EH et al. J Altern Complement
Med 2005).
79
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePROEfsCHRIft
(0,150,25).Dezeresultatengevenaandatineen
tijdperkwaarinmeerdereeffectievemedicamenten
beschikbaarzijnernogsteedspatiëntenmetRAzijn
bijwiemultidisciplinaireteamzorgtoteenverbete
ringleidt.
Patiëntenperspectief
Deinhoudvandemultidisciplinaireteamzorgmoet
aansluitenopdeverwachtingenvandepatiëntvande
revalidatie.Overhetpatiëntenperspectiefopmul
tidisciplinaireteamzorgisnogweinigbekend.Door
eenfocusgroeponderzoekzijndeaspectendieRA
patiëntenbelangrijkvindeninderevalidatiesystema
tischgeïnventariseerdenvergelekenmetdeinhoud
vanrevalidatieinstrumentendiegebruiktwordenin
reumarevalidatie.HetRevalidatieActiviteitenProfiel
(RAP),deCanadianOccupationalPerformance
Measure(COPM),WHODASIIende‘ICFCoresetsfor
RA’.Intotaalwerden51uniekeconceptengenoemdin
4focusgroepinterviews,waarvan50aandeICFge
koppeldkondenworden.Achtentwintigvandeze50
conceptenhaddenbetrekkingopdeICFcomponent
‘ActiviteitenenParticipatie’,13op‘FunctiesenAna
tomischeeigenschappen’en9op‘Externefactoren’.
Deovereenstemmingtussenhetpatiëntenperspec
tiefende‘ICFCoresetsforRA’wasveelgroterdan
deovereenstemmingmetdeRAP,COPMenWHODAS
II.Uitdezestudiekangeconcludeerdwordendatde
‘ICFCoresetsforRA’gebruiktdienttewordenom
degezondheidstoestandvanRApatiënteninkaartte
brengen,revalidatiedoelentestellenenderevalida
tiebehandelingteevalueren.
Behandeldoelen
Ommeerinzichttekrijgenindeinhoudvanrevali
datiedoelenvanRApatiëntenwerddeinhoudvan
dedoelenvan80willekeurigepatiëntenuit(reuma)
revalidatiekliniekeninDenemarken,Noorwegen,
ZwedenenNederlandlandengeanalyseerddoorze
tekoppelenaandeICF.
Erwerdenindedossiersintotaal495revalidatie
doelengevonden,diegekoppeldwerdenaan952
ICFcodes(waarvan151uniekeICFcodes).Twee
honderdvijfenzeventig(29%)vande952ICFcodes
warengerelateerdaan‘Functies’(bcodes),80(8%)
aan‘Anatomischeeigenschappen’(scodes),419
(44%)aan‘Activiteitenenparticipatie’(dcodes)en
178(19%)aan‘Externefactoren’(ecodes).
DeICFcodesvanderevalidatiedoelenwerdvervol
gensvergelekenmetdeICFCoresetsforRA’.De
overlaptussenbeidewassubstantieel,35vande
151uniekeICFcodes(23%)uitderevalidatiedoelen
kwamennietvoorindeCoresets,waaronderbij
voorbeeld‘b530Handhavinglichaamsgewicht’,en
‘d1Lerenentoepassenvankennis’.Daarnaastbleken
23vande96ICFcodesuitdeCoresetsnietinde
revalidatiedoelenvoortekomen,waaronderonder
andere‘b640Seksuelefuncties’.DeCoresetslijkt
nogmaalsgeschiktvoormultidisciplinaireteamzorg
maarvoorafgaandaanimplementatieisaanpassing
vereist.
discussie en conclusies
Eensystematischeinventarisatielietziendatpatiën
tenmetRAdieonderspecialistischebehandelingzijn
eensubstantiëleinformatiebehoeftehebben,niet
alleentenaanzienvandeziekteendebehandeling
algemeen,maarookmetbetrekkingtotallerleiprak
tischeaspectenvanderegionalezorgverlening.Indit
proefschriftwerdgebruikgemaaktvaneenwebsite.
Demogelijkhedenompatiëntenteinformerenmet
(mobiele)apparatenzoalstablets,smartphonesen
laptopsgroeienzeersnel,evenalsdebeschikbaar
heidvanonlineinformatie.BijvoorbeeldviahetElek
tronischPatiëntenportaal(EPP)datapplicatieskan
bevattendiehetvoordepatiëntmogelijkmakenom
toegangtekrijgentotinformatiediebeheerdwordt
dooreenzorgverlenendeinstanties.EenEPPkan
instructievideo’sbevattenvoorjuistmedicijngebruik,
ofeenlandkaartmetrelevantezorgverleners.EPP’s
zullenooktoegankelijkwordenviamobielinternet.
Multidisciplinaireteamzorgisookinhettijdperkvan
sterkverbeterdemedicatieeffectiefvoorpatiënten
metRA.Hetontbrekenvaneengemeenschappelijke
structuuromdecomplexeinterventie‘reumarevali
datie’teomschrijvenmaakthetechtermoeilijkom
effectievecomponentenaantewijzen,interventies
Jorit Meesters met op de achtergrond één van zijn
paranimfen Bob Stevens (paranimf Astrid Pijpker is
niet zichtbaar aanwezig).
80
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePROEfsCHRIft
metelkaartevergelijkenenonderzoeksresultatente
implementeren.Recentiseenraamwerkontwikkeld
omeenbasalebeschrijvingvanreumarevalidatie
onderverschillendeomstandighedenmogelijkte
maken.1
Derevalidatieinstrumentendiegebruiktwordenin
demultidisciplinaireteamzorgvoorpatiëntenmetRA
komenonvoldoendeovereenmethetpatiëntenper
spectiefopteamzorgenderevalidatiedoelenuitde
klinischepraktijk.DeCoresetskennendebestedek
kingmaarmoetenaangepastwordenvoorgebruikbij
RApatiënten.Bijdemultidisciplinairerevalidatievan
patiëntenmeteendwarslaesiewordendeCoresets
algebruiktalseendigitalechecklistomdepatiëntte
screenen,doelentestellenendoelenteevalueren.
Hetpatiëntenperspectiefopmultidisciplinaire
teamzorgisbelangrijkomdegebodenzorgaante
latensluitenopdebehoeftenenverwachtingenvan
depatiënt.Ditisgeblekenuiteenkwalitatiefonder
zoekdatuitgevoerdisinnauwesamenwerkingmet
patiëntendieopgeleidwarenalsonderzoekspartner
omhetpatiëntenperspectiefinonderzoekteverte
genwoordigen.Hetbetrekkenvanpatiëntenbijalle
fasenvanhetonderzoekversterkthetonderzoekin
de(reuma)revalidatie.
referentie
1. KlokkerudMetal.Developmentofaframework
identifyingdomainsandelementsofimportancefor
arthritisrehabilitation.JRehabilMed2012;44(5):40613.
Correspondentie
J.J.L.(Jorit)Meesters
Kenniscentrum,SophiaRevalidatie
Open access proefschrift:
https://openaccess.leidenuniv.nl/handle/1887/21637
Voor meer informatie gaat u naar www.canonboeken.nl
Onze canonboeken zijn mooie tijds-
documenten en bevatten veel weetjes,
anekdotes en interessante afbeeldin-
gen. De redactie is enorm trots op
het resultaat dat mede tot stand is
gekomen dankzij de inspanningen van
vele zeer welwillende auteurs, allemaal
experts op hun gebied.
In 50 tot 60 vensters wordt de geschie-
denis van verschillende specialismen
geschetst. Op chrono logische volgorde
wordt geschreven over ontdekkingen,
ontwikkelingen, behandel methoden en
theorieën over de oorzaak van aandoe-
ningen.
De geschiedenissen laten u met
bewondering of verwondering zien hoe
het verleden bij het heden terecht is
gekomen.
Canon van de
ouderen geneeskunde
Canon van de ouderengeneeskunde
ISBN: 978-94-90826-19-2
Canon van de
gynaecologie
en obstetrie
Canon van de gynaecologie en obstetrie
56 historische vensters
van de gynaecologie
Matthé Burger (eindredacteur)
Herman van Geijn
Jan de Graaff
Velja Mijatovic
Robert Bakker
ISBN: 978-94-90826-20-8
Nederlandse Vereniging voor Obstetrie & Gynaecologie
Logo Wit (K=0%)
12 mei 2009
Canon van de
plastische chirurgie
Canon van de plastische chirurgie
60 thema’s van de
plastische chirurgie
Barend Haeseker
Mick Kreulen
Klaas Marck
ISBN: 978-94-90826-16-1
Canon van de
dermatologie
Canon van de derm
atologie
De 50 thema’s van de
dermatologie ter ere van
het 23e lustrum van de NVDV
Onder redactie van:
Jannes van Everdingen
en Henk Menke
Beeldredactie:
Johan Toonstra
ISBN: 978-94-90826-09-3
Canon van de
cardiologie
55 vensters van de
cardiologie
Ernst E. van der Wall
Albert V.G. Bruschke
Pieter A.F.M. Doevendans
Norbert M. van Hemel
Canon van de cardiologie
ISBN: 978-94-90826-32-1
geneeskundegeneeskundeCanon van de
endocrinologie
44 vensters van de
endocrinologie
Jan Willem Elte
Nel Geelhoed
Loek de Heide
Wouter de Herder
Hanno Pijl
56 historische vensters
van de gynaecologie56 historische vensters
van de gynaecologie
Matthé Burger (eindredacteur)
Canon van de huisartsgeneeskunde
52 vensters van de
huisartsgeneeskunde
Jan van Eijck
Barend Haeseker
Joep Jansma
Wouter van Kempen
Harry Vink
Canon van de
huisarts-geneeskunde
ISBN: 978-94-90826-28-4
lustrum van de NVDV
60 thema’s van de
plastische chirurgie
het 23e lustrum van de NVDV
Onder redactie van:Canon van de
kno-heelkunde
50 historische vensters
van de keel-, neus- en
oorheelkunde en heelkunde
van het hoofd-halsgebied
Prof. dr. E.H. Huizing
Binnenkort Binnenkort Binnenkort verschijnen de verschijnen de verschijnen de
volgende canonboeken:volgende canonboeken:volgende canonboeken:volgende canonboeken:volgende canonboeken:volgende canonboeken:volgende canonboeken:volgende canonboeken:volgende canonboeken:
reumatologie, reumatologie, reumatologie, reumatologie, reumatologie, reumatologie, urologieurologieurologie
81
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeHEt DEBAt
HetaantalmensendatinNederlanddediagnose
kankerkrijgt,groeitnogsteeds.Steedsmeermensen
overlevenkanker;ongeveer58%vandeoncologi
schepatiëntenpopulatieheefteenoverlevingskans
vanmeerdan5jaar.HetaantalNederlandersdat
leeftmetkankerofdegevolgendaarvan,neemtsterk
toetotnaarschatting660.000mensenin2020.
Kankerendehieraangerelateerdebehandelingen
gaanvaakgepaardmetrestklachten,dieuiteindelijk
kunnenleidentoteenverminderdekwaliteitvan
levenopverschillendelevensgebieden.Deproblemen
kunnenzichopverschillendegebiedenvoordoen,
zowelfysiek,sociaal,psychischenspiritueel.Naast
kankergerelateerdevermoeidheidzijnookpijn,
depressieenangstproblemendiemensenkunnen
ervarentijdensofnadebehandelingvoorkanker.
OpinitiatiefvanhetIntegraalKankercentrumNeder
land(IKNL)iseenmultidisciplinairerichtlijn‘Oncolo
gischerevalidatie’opgesteld(oktober2011)metde
VRAalshoofdeigenaar.
Uitonderzoekblijktdat70%vanallekankerpatiën
tenredelijktotgoedfunctioneelhersteltnade
primairebehandeling,echterzo’n30%heeftlang
durigestoornissenendaardoordreigendebeperkin
gen.Dezegroepzalrevalidatiezorgnodighebben,
ommaximaaltekunnenherstellenvandeprimaire
behandeling.
Waaromrevalidatiegeneeskundigezorgvooreen
beperktegroepkankerpatiënten?Revalidatiegenees
kunderichtzichopoptimaliserenvankwaliteitvan
levenenopherstelvanparticipatieenautonomie,
metalsdoelzogrootmogelijkezelfstandigheidvan
depatiënt.Ermoeteenrelatiezijnmethoudingen
bewegingsapparaattothetdagelijksfunctioneren
enermoetsprakezijnvanmeervoudigencomplexe
problemen.Ditwordtvooralgezienbijoncologie
Oncologische revalidatie behoort tot het domein van de revalidatiegeneeskunde
Derevalidatiegeneeskundebevindtzichineenbelangrijkefaseinhaarontwikkelingalsspecialismebinnenhethuidigezorgstelsel.Discussieoverderichtingvandekoersdiederevalidatiemoetvarenisinteressant,prikkelend,maarooknoodzakelijk.Inderubriek‘hetDebat’nementweedeskundigenuitderevalidatiegeneeskundehetoptegenelkaaraandehandvaneenstellinguitdeactualiteitvanderevalidatiezorg.Metvileinepenwordendevoorsentegensvandestellingkortuitgewerkt.Deaftrapwordtgegevendoordr.JanPaulvandenBerg,revalidatieartsAVLKIReadeenkolonelb.d.enrevalidatieartsWimWertheim.Destellingluidt:Oncologischerevalidatiebehoorttothetdomeinvanderevalidatiegeneeskunde.
Oncologische revalidatie behoort tot het domein van de revalidatiegeneeskunde
Wim Wertheimisvoor
zittervandeBeroeps
belangencommissievan
deVRA.Hijisvoormalig
hoofdmedischedienstvan
hetMilitairRevalidatie
centrumAardenburgenis
nuwerkzaamineenZBC
metdefocusoprevali
datieenparticipatie.
Jan-Paul van den Berg
isvoorzittervandeVRA
WerkgroepOncologische
Revalidatie(WOR),lid
vandelandelijkeimple
mentatiecommissievan
derichtlijnOncologische
revalidatieenvoorzitter
vandemultidisciplinaire
richtlijnwerkgroeprevisie
richtlijnOncologische
revalidatie.
82
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeHEt DEBAt
patiëntenmetuitgebreidechirurgiemetdaardoor
functionelebeperkingen,radiotherapiegeïnduceerde
chronischeschade,chemotherapiegeïnduceerde
afwijkingen(fysiek,cognitief,psychosociaal),emo
tioneledistress,psychosocialeproblemenenernstige
vermoeidheidsklachten.
Hetrevalidatiegeneeskundigzorgmodelsluitper
fectaanbijdebehoeftenendeproblematiekvan
deoncologiepatiëntmetmeervoudigeencomplexe
problemen,teroptimaliseringvanhetfunctioneren
enkwaliteitvanleven.
JanPaulvandenBerg,
revalidatieartsAVLNKI/Reade
Oncologische revalidatie is revalidatie maar kan zonder revalidatiearts
Dekrachtvanderevalidatieartsisvooralgelegenin
hetdoenvaneengoedeintakevooreenrevalidatie
proces.Hetvaststellenvanaardenomvangvande
medischtechnischeproblematiekenhetanalyseren
vandeveranderbaarheidvaneenpatiëntmakendeel
uitvandieintake.Eventueleaanvullendeorthope
discheofneurologischediagnostiekbehoorttot
hetarmentariumvanderevalidatiearts.Daarnaast
stellenweeenfunctioneleprognose.Hetspaaklopen
vaneenrevalidatietrajectvindtveelalzijnoorzaakin
eengebrekaankwaliteitvandeintake.Hetcoachen
vanhetbehandelteamenhetuitvoerenvaneven
tuelemedischtechnischeinterventiescompleteren
dewerkzaamhedenvanderevalidatiearts.
Hetcoachenvanhetteamwordtdoorsommigen
vanonsalskernactiviteitgezien.Ikziedatevident
anders,naeengoedeintakeenhetstellenvanduide
lijkedoelenbestaaternauwelijksnoodzaakomeen
teamvanprofessionalstecoachen.
Hoeverhoudtzichdatbinnendeoncologischerevali
datie?OncologischerevalidatiewordtdoorZorginsti
tuutNederland(voorheenCVZ)gedefinieerdalszorg
diegerichtisopdefunctionele,fysieke,psychische
ensocialeproblemenverbondenmetkanker,inclusief
nazorgenrevalidatie.Hetgaatdaarbijomadviesen,
waarnodig,begeleidingbijhetomgaanmetdeziekte
(coping),herstel,hetinstandhoudenenverbeteren
vandeconditie.Oncologischerevalidatiemoetzich
volgensZorginstituutNederland(CVZ)richtenophet
geheletraject:diagnose,behandelingennazorgvoor
allepatiënten.
Eenhelderestellingdieslechtseenduidigvaltuit
teleggen.Wekunnendezedefiniëringbezieninhet
lichtvandeeerderdoormijgesteldeactiviteitenvan
derevalidatiearts.Hetzalvooriedereenduidelijk
zijndaterinhet(medischtechnische)procesvan
deoncologischebehandelinghelderheidzalbestaan
overdeaardenomvangvanhetmedischtechnische
probleem.Hetoncologischteamzaldezezakenecht
opeenrijtjehebben.Hetvaststellenvaneengoede
functioneleprognosenaeenoncologischeaandoe
ningisperdefinitieongewis.
Opbasisvandezeonderbouwingishetopportuunen
geloofwaardigomtestellendatderevalidatiearts
geennoemenswaardigerolkanofbehoefttespelen
bijoncologischerevalidatie.
Bescheidenheidisdoorgaansnietéénvanmijn
kernkwaliteiten,tochachtikbinnendeoncologische
revalidatieenigebescheidenheidvanderevalidatie
artsopzijnplaats!
WimWertheim,
kolonelb.d.,revalidatiearts
Geef uw mening
Wiltuookmeepratenindezediscussie?Gadannaarwww.revalidatiekennisnet.nlenlaatuwreactie
achterinhetForumhierovervanNTR,tevindenonderKennisbankSturing&Ondersteuning.
83
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeACtUEEl
Jeaninewaseenvandeeersteagiko’sinderevali
datiegeneeskundeenpromoveerdein2004ophet
onderwerpDisuseandphysicaldeconditioningin
chroniclowbackpain.Jeanineismomenteelwerk
zaamalsrevalidatieartsinhetMUMC+(Maastricht
UniversityMedicalCenter),gedetacheerdvanuit
Adelante.Delaatstejarenligthaarfocusnaast
chronischepijninhetalgemeen,vooralopjongeren
metpijn.DeoratievanJeanineVerbuntwerddanook
voorafgegaandooreendrukbezochtsymposiumover
nieuweontwikkelingeninderevalidatiebehandeling
voorjongerenmetpijn.Inditsymposium,datthera
peuten,clinicienonderzoekersvanuithetheleland
naarhartjeMaastrichttrok,werdhetaccentgelegd
opnieuweontwikkelingenophetgebiedvanonder
liggendemechanismenvoorervarenbeperkingen
enbehandelingenvanjongerenmetpijn.Daarnaast
werdereenvertaalslaggemaaktvanwetenschappe
lijkekennisnaardedagelijksepatiëntenpraktijk:wat
zijnconsequentiesvoorbehandeling?Duidelijkwerd
datderolvandeoudersbijdezebehandelingniet
vergetenmagworden.
chronische pijn: een maatschappelijk proBleem
InhaarredenamJeanineonsmeedoordeepidemio
logievanchronischepijn.Zijpresenteerdebevindin
genoverdeinvloedvangeslacht,leeftijdencultuur
ophetervarenvanchronischepijn.Daarnaastmogen
degevolgenvanpijnvoorparticipatieinarbeid,
hobbyofschoolooknietvergetenworden.Pijnheeft
nietalleeneenimpactopdelijdervandepijn,maar
ookeenimpactopzijnofhaarnaasten(zoalseen
partner,vader,moeder,zusofbroer),envervolgens
opdegehelemaatschappij.Detotalegezondheids
zorggerelateerdekostenvanaandoeningenaanhet
bewegingsapparaatenbindweefsel,waarpijnklachten
ondervallen,staanindetop5vanmeestkostbare
aandoeningen.Chronischepijnklachtenaanhethou
dingsenbewegingsapparaatkunnendusmetrecht
eenmaatschappelijkprobleemwordengenoemd.
reValidatieBehandeling Van chronische pijn
Revalidatiebehandelingbijchronischepijnrichtzich
ophetverbeterenvanhetniveauvanfunctioneren,
dematevanparticipatieindesamenlevingende
kwaliteitvanlevenvanpatiënten,diebeperktzijnin
hunfunctionerendoorchronischepijn.Revalidatie
behandelingmeteencognitiefgedragsmatigeinsteek
iseenevidencebasedaanpakvoorbehandeling
vanbeperkingenbijchronischepijn.Indefunctie
vanhoogleraarzalJeaninezichdekomendejaren
inzettenomrevalidatiezorgvoormensenmetpijn
teverbeteren.
Driespeerpuntendaarbijzijn:
1.Beterebehandelingdooronderzoek
Onderzoekenbehandelingvanpijndientzichte
richtenoppatiëntkenmerken(subgroepidentificatie),
beperkingen,doelmatigheid(kaneenbehande
lingcompacter?)enhetverbeterenvanhetteam.
Jeaninebenadruktdaarbijdateenrevalidatiebehan
delingteamworkis,maarrevalidatieonderzoekis
zekerookteamwork!Zijmoedigthetaandatonder
Oratieboekje.
Prof.dr. Jeanine A.M.C.F. Verbunt
Faculty of Health, Medicine and Life Sciences
Een overpeinzing over pijn;revalidatieonderzoek in de praktijk
Inaugurele rede
Oratie prof. dr. Jeanine Verbunt
‘Een overpeinzing over pijn’V. Baadjou
PreciestienjaarenenkeledagennahetverkrijgenvanhaardoctorsgraadaandeUniversiteitMaastrichtpresenteerdeprof.dr.JeanineA.M.C.F.Verbuntop24januari2014opnieuwindeAulaaandeMinderbroedersbergteMaastricht.Ditmaalsprakzijhaarredeuitbijaanvaardingvanhetambtvanhoogleraarklinischeepidemiologieinrevalidatiegeneeskunde,metdenadrukopchronischepijn,aandeFacultyofHealth,MedicineandLifesciences.
84
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeACtUEEl
zoekersmetverschillendeachtergrondenonderzoek
doennaarchronischepijnomdefysieke,psycholo
gischeensociologischeaspectenvanpijngoedte
kunnendoorgronden.
Ommeerinzichttekrijgeninchronischepijnbij
volwassenenenjongerenzaltoekomstigonderzoek
zichrichtenop:
• Hetuitbreidenvandekennisoverbeïnvloedende
factoren in het beperkingenniveaubijchronische
pijn(onderzoeknaarverklaringentoetsingwer
kingsmechanismen).
• Risicofactorenvoorbeperkingenbijpijnenhet
bestuderenvanhetbeloopindeloopvandetijd
(prognostischonderzoek).
• Hetverbeterenvanderevalidatiediagnostieknaar
beperkingenbijpijn(onderzoeknaarpsychometri
scheeigenschappenvanmeetinstrumenten).
• Hetverbeterenvanderevalidatiebehandelingop
hetgebiedvanchronischepijn(onderzoekvande
(kosten)effectiviteitvanrevalidatiebehandeling
voorchronischepijn).
VoorbeeldenvanstudiesdiemomenteelaandeUni
versiteitMaastricht/Adelantelopenzijnonderzoeken
naartransitievanadolescentienaarvolwassenheid
vanjongerenmetpijn,crossculturelevaliditeitvan
eenvragenlijstvoorjongerenmetpijn,preventie
vanpijnbijmusici,motivationalinterviewingvoorde
behandelingvanchronischepijnenheteffectvan
eenmultimodaalbehandelprogrammametmodules
overpijngerelateerdevreesenhypermobiliteitinde
behandelingvanjongerenmetpijn.
2.Beterebehandelaarsdooronderwijs
Onderwijs:lerenoverpijn.Chronischepijnisonder
belichtinhethuidigegeneeskundecurriculum.
DegemiddeldetijddieindeEuropesecurricula
geneeskundewordtbesteedaanhetthemapijnis
12uur.Voorveleartsenischronischepijnechtereen
belangrijkthemainhundagelijksepraktijk.Jeanine
zietmethaarrolalsonderwijscoördinatorvande
vakgroeprevalidatiegeneeskundeeenbelangrijkerol
voorhetverbeterenvanonderwijsoverchronische
pijn.Nietalleenvoorartsen,maarook(post)docto
raalonderwijsvoorpsychologenenparamedici.
Onderwijs:lerenoveronderzoek.Dooraandachtvoor
klinischeepidemiologievanpijnindegeneeskundeen
aiosopleidingwordenbehandelaarsbetergeschoold.
Jeaninezietdaarbijookeenbelangrijkerolvoor
‘bruggenbouwers’,artsenoftherapeutendiedoor
eencombinatievanklinischeervaringenonderzoek
servaring(bijvoorbeelddehuidigeaioskoopleiding)
eenaansluitingtekunnenmakentussenwetenschap
enkliniekomvragenuitdekliniektekunnenonder
zoekenenresultatenuitdewetenschaptekunnen
implementeren.
3.Beterefocusoppijn
Eenderdemanieromtewerkenaanverbeteringvan
revalidatiezorgvoorpatiëntenmetpijnisdoorhet
probleempijnbeterzichtbaartemaken.Belangrijk
isomsamenmetvertegenwoordigersvanpatiën
tenverenigingenaandachttevragenvoorhetthema
pijn.Gedachtkanwordenaanhetontwikkelenvan
richtlijnen,organiserenvansymposiaofhetgesprek
aangaanmetbeleidsmakers.
expertisecentrum chronische pijn en reVali datie adelante
Doorhetbundelenvankrachtenopgebiedvan
patiëntenzorg,onderzoekenonderwijsophetthema
chronischepijnkunnenpatiëntenvannuendievan
detoekomststeedsbetergeholpenworden.Methulp
vanallecollega’svanhetMUMC+enAdelantezal
eentoekomstoverpeinzingvanprofessorJeanine
Verbuntinaugustus2014werkelijkheidkunnen
worden.HetExpertisecentrumChronischepijnen
revalidatieAdelantezalzichdanaanuvoorstellen.
Dezetoekomstoverpeinzingleidttoteenplek:
• waarrevalidatiezorgwordtgeleverdvolgensde
laatsteontwikkelingenophetgebiedvanrevalida
tieenchronischepijnvoorallematevancomplexi
teitinbeperkingen,
• waarookzorgopmaatwordtgeleverd;voorieder
eenisereenpassendebehandelingquaomvang
afgestemdopdecomplexiteitvanhetprobleem,
• waareencontinueprikkelistotverbeteringvan
bestaandeprogramma’sdoorhetuitvoerenvan
wetenschappelijkonderzoekdirectaandebronen
dezorgcontinuwordtaangepastopbasisvande
laatsteontwikkelingen,
• waarnieuwebehandelaarsenonderzoekersopge
leidwordenomhetteamookindetoekomstte
blijvenversterken,
• waareenbijdragewordtgeleverdaandemaat
schappelijkediscussieoverrevalidatieenchroni
schepijn,
• waarwordtsamengewerktmetanderepartners,
nationaaleninternationaal,aanzorg,onderzoeken
onderwijs.
Opdezewijzeishetmogelijkomnuenindetoekomst
nogbetertekunnenwerkenaanzorgvoorpatiënten
metchronischepijn.
Oratieboekje
Ukuntditoratieboekjedownloadenopde
websitevanUniversiteitMaastricht,
www.maastrichtuniversity.nl.Zoekoporatiesen
redes2014.
85
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeACtUEEl
DeaulavanhetacademiegebouwaanhetDomplein
inUtrechtzitbomvolalsAnneVisserinaanwezig
heidvaneenindrukwekkendcortègehaaroratie
uitspreekt.Alvorensintegaanopdetitelwijstzeop
recentonderzoeknaardeopvattingvanpatiënten
overgezondheid.Patiëntenbenoemenzesdimensies
–waaronderkwaliteitvanleven,sociaalmaatschap
pelijkfunctionerenendagelijksfunctioneren–diezij
allemaalevenbelangrijkvinden.HiermeelegtAnne
Visserderelatiemetderevalidatiegeneeskundedie
zichbezighoudtmethetopheffen,verminderenen
voorkomenvandegevolgenvanaandoeningenop
activiteitenenparticipatie.
leercirkels en co-creatie
Indeoratiestaanleercirkelencocreatiecentraal.
Hetzijnbegrippendieeenbrugslaantussenweten
schappelijkonderzoekenpatiëntenzorg.Leercirkel
staatvoorleren,terugkijkenenverdieping.Verdie
pingenfundamenteelonderzoekzijnnodigomverder
tekomen.Cocreatiestaatvoorinnovatieensamen
werkingindeketenenmetdepatiënt.“HetKennis
centrumRevalidatiegeneeskundeUtrechtiseen
samenwerkingtussenhetUMCUtrecht(metname
hetHersencentrum)enDeHoogstraatRevalidatie
vooronderzoekenzorginnovaties.Weverwachten
datonderzoekersbijdestartvanhetonderzoekal
metdepatiëntofpatiëntenverenigingbesprekenhoe
deresultatenvanhetonderzoekgeïmplementeerd
wordenendatpatiëntenenzorgverlenersinput
gevenvoornieuwonderzoek”,zegtze.
anne citeert uit de oraties Van haar Voorgangers
In1984steltHanBakkerdatlerenbelangrijkisvoor
derevalidantendatderevalidantvooralvanzijn
mederevalidantenkanleren.DeoratievanAriePrevo
in1998isgetiteldInzichtinuitkomst.Hijpleittevoor
onderzoeknaarfactorendiekunnenvoorspellenhoe
hetuiteindelijkmetmensenmeteenbeperkinggaat.
In2003steldeElineLindemandatlerenhetfocus
vanhetrevalidatiegeneeskundigonderzoekis.Haar
onderzoekrichttezichoptrainingsmechanismenen
degeneraliseerbaarheidvantraining.
Omdeindividuelepatiënteffectieveropmaattekun
nenbehandelenisvolgensAnneVisserverdieping
nodigvankennisvanfuncties,structuurenplastici
teitvanbreinenspieren,maarookvanpersoonlijke
factorenenomgevingsfactoren.Omkennisteverta
lennaarzorghebbenwedepatiëntalspartnernodig
endaarmeeisdecirkelrond
InUtrechtisgekozenvoorthemagerichtwerken,
omdatdeverschillendeziektebeeldenmeerovereen
komstendanverschillenvertonen.Fitheid,Cognitie
enFamilyempowermentzijnbelangrijkomdeelte
kunnennemenaanonzemaatschappijenomgezond
teblijven.Hetzijnookdethema’sdiepatiëntenbe
langrijkvindenenwaarzeprioriteitaanwillengeven
vooronderzoek.Dezethema’swordeninhetKennis
Oratie prof. dr. Anne Visser Meily
leercirkels en Co-Creatie L. Heijnen
Op10maart2014hieldprofessordr.AnneVisserMeilyhaaroratiegetiteldLeercirkelsenCoCreatie.Zijwerdper1juli2013benoemdtothoogleraarrevalidatiegeneeskundeaandefaculteitGeneeskundevandeUniversiteitUtrecht.UitgangspuntvoorAnneVisserisdatonderzoekbinnenderevalidatiegeneeskundemoetleidentotzorginnovatieszoalsnieuwebehandelingenofnieuwoefenmateriaalmettoegevoegdewaarde.Daarombetrektzijbijalhaaronderzoekdepatiëntenzijnofhaaromgeving.Ditisdebasisvoorhaaroratie.
Oratieboekje.
Leercirkels en Co-Creatie
Oratie Anne Visser-Meily
86
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeACtUEEl
centrumonderzochtbijvierneurologischeaandoe
ningen:beroerte,cerebraleparese(CP),dwarslaesie
enspierziekten.
1.Leercirkelfitheid
Watisfitheidenwaaromzoudenwefitheidoffysieke
activiteittrainen?Bijfitheidgaathetomdesamen
hangtussenuithoudingsvermogen,kracht,lenigheid
encoördinatie.Jebentfitalsdezevierinbalanszijn.
Fitheidwordtsnelinverbandgebrachtmetsporten
entrainen.Maarjekuntnatuurlijkookfitzijnzonder
sporten.Hethangtsamenmetvoldoendelichamelijk
bewegen.Fitzijniseenvoorwaardeomlichamelijk
relatiefzwarevaardighedentekunnendoenzoals
traplopen,fietsen,tuinierenenstofzuigen.Daarnaast
isjegezondheidbeteralsjefitbent.
“Watiktotnutoegezegdhebteltvooruenvoor
mij”,zegtAnne.“Maarhoezitdatdanalsjeinde
rolstoelzit,moeilijkbeweegt,ofmethulpmiddelen
loopt?”Recentonderzoekbijdwarslaesiepatiënten
geefthierantwoordop.Ookalsjeinderolstoelzit
blijktereenrelatietusseninspanningscapaciteiten
hetwelbevinden.Hoefitterhoehogerhetwelbe
vinden.Methetvindenvandezerelatiezijnerdus
genoegargumentenomookmensendieinderolstoel
zittentemotiverenfittezijnofteworden.Ookbij
kinderenmeteencerebralepareseisonderzoek
gedaannaarverbeterenvanfitheid.Ditonderzoek
vondplaatsopverschillendemytylscholen.Erwerden
positieveeffectengevonden.Dusookbijkinderen
metCPishetmogelijkomdeconditieteverbeteren
mettrainen.
ErlooptnogonderzoeknaarhoepatiëntenmetMS,
ALSenberoerteoptimaalgetraindkunnenworden.
Nogbelangrijkerwellichtisdevraaghoewepatiën
tenmotiverenomteblijvenbewegenenhetbehaalde
niveauvasttehouden.Trainingseffectenbestendig
dennamelijkniet,bleekinonzestudies.Bijpatiënten
ishetzoalsindegezondepopulatie:useitorlooseit!
Bijdespierziektenisdoorhetonderzoeksconsortium
Facts2NMDsubsidieaangevraagdomdepatiëntop
afstandtekunnencoachenomzoactiefmogelijk
teblijven.
“Ookbijberoerteligtvooraldeuitdagingommensen
inbewegingtehouden”,zegtAnne.“Wegaaneen
grotegroeppatiëntennaontslaguithetrevalidatie
centrumvolgenenhetbeweeggedraginkaartbren
genmetactiviteitenmonitors.Zohopenwetezien
wiewelenwienietactiefblijft.Tegelijkertijdlooptin
onzeeigenCVAketeneenprojectomactiviteitenmo
nitorsindezorgtegaaninzettenenzofeedbackte
gevenaanpatiënten.Ookzijnweactiefbetrokkenbij
deHersenstichtingendeVandeSarfoundationwil
patiëntenmethersenletselineigenomgeving‘bijeen
fitnesscentrumomdehoek’latensporten.Bewegen
ineigenomgeving,uithetmedischcircuit,zelfgrip
opgezondheid,datzijnsleutelwoorden.”
2.Leercirkelcognitie
AnneVisser:“Dekomendejarengaanweinveste
reninfundamenteelonderzoek.Waaromherstelt
deenepatiëntwelendeandereniet?Watishet
mechanismetussendeafwijkinginhetbreinende
klachtenvandepatiënt?Welkebreinafwijkingen
liggenertengrondslagaanklachtenvandepatiënt?
Voorditonderzoekkunnenweprachtigaansluitenbij
deandereonderzoekersinhetHersencentrum,de
neurologen,neuropsychologenenderadiologie.Ons
eigenonderzoekrichtenwenuoptweespecifieke
aandachtsproblemen:neglectennavigatie.”Met
navigatiewordtbedoeldhetvindenvandeweg.Ditis
eencomplexevaardigheiddiezichuitinveelverschil
lendecognitieveaspecten,zoalshetherkennenvan
eenomgeving,hetonthoudenvandeverschillende
afslagen,enhetcreërenvaneenmentaleplatte
grond.Aldezeaspectentezamenmakenhetmogelijk
omzelfstandigvandeenenaardeanderelocatiete
verplaatsen.Eenaanzienlijkdeelvandemensenmet
eenberoerteheeftproblemenmethetvindenvan
deweg.Anne:“Weproberenbetertesnappenwelke
hersengebiedenzijnaangedaan.Zowelvoorneglect
alsvoorhetnavigatieprobleemzijnweookgestart
metklinischonderzoek.Voorneglectwordtprisma
adaptatieonderzocht,eenbehandelingdiezichtricht
opfunctieniveau.Voornavigatieproblemenhebben
weeenstrategietrainingontwikkeld.”
3.Leercirkelfamilyempowerment
Indetroonredevan17september2013werdgesteld
datdeklassiekeverzorgingsstaatlangzaammaarze
kerverandertineenparticipatiesamenleving,waarin
iedereendiedatkanverantwoordelijkheidneemt
voorzijnofhaareigenlevenenomgeving,zonder
hulpvandelandelijkeofplaatselijkeoverheid.Van
gezinsleden,familie,vriendenenburenwordtechter
eengroterebijdrageverwacht.StaatssecretarisVan
Rijnschrijftineenbriefaandekamerindezomer
2013dathijervanuitgaatdatdeinformelezorgin
hetvizierisgekomenbijgemeenten,instellingen
enprofessionals.Erzijnnogveelaanpassingenen
veranderingennodig,ookbijzorgverleners.
BinnenhetKenniscentrumwordtalsinds2000
onderzoekgedaannaarhoehetmetnaastenen
gezinnengaatenhoewehenkunnenhelpenmeer
griptekrijgenopheteigenlevenmeteenbeperking.
Eenaandoeningkrijgjenietalleen.Naastdepersoon
metdedwarslaesieofspierziekte,ofhetkindmetCP
moetenookdenaasten,partners,kinderenofouders
lerenlevenmetdegevolgen.Hoezijdatdoenheeft
87
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde
groteinvloedophetsucceswaarmeedepersoonmet
eenbeperkingzijn/haarlevenweeroppaktenhoe
kinderenmeteenbeperkingzichontwikkelen.
UitUtrechtsonderzoekblijktdat25%vandegezin
nen,waarineenkindmetCPopgroeit,veelstress
ervaart.Ditpercentageisbijnatweekeerzohoog
alsingezinnenmeteengezondkind.Dematevan
stressblijktmeersamentehangenmetdegedrags
problemenvanhetkinddanmetdeernstvande
aandoening.Onderzoeknaarpartnersvanmensen
dieeenberoertehebbengehadlaathetzelfdebeeld
zien.Stresshangtdeelssamenmetdeernstvande
beroertemaarookmetdehoeveelheidtakendiede
mantelzorgerheeft.Heefthijofzijooknogeenbaan
enanderetakendanzijnhetwelheelveelballendie
iemandindeluchtmoethouden.Ookpersoonlijke
kenmerkenspeleneenbelangrijkerol.Hoegaat
iemanddezenieuwesituatieaanpakken?
DekomendejarenwilAnneVissermethetonder
zoeknogmeerinzoomenopbevorderingvanauto
nomieeneigenregievangezinengezinsleden.De
ReStoRe4Strokestudienaarpsychologischefacto
renalsbelangrijkstevoorspellervoorkwaliteitvan
levennaeenberoertebijpatiëntennaastengaat
aanknopingspuntenopleverenvoorbehandeling;zo
ookhetonderzoeknaarbevorderenvanzelfmanage
mentbijmensenmeteenberoerteenhunnaasten.
co-creatie is innoVatie samen met de patiënt
BinnenhetKenniscentrumzijnpatiëntenbetrokken
bijnieuweaanvragenvooronderzoekenbijhetuit
werkenvanderesultatenvanonderzoeknaarnieuwe
innovaties.Endatlevertheelveelop.Opdevraag
vandepatiënthoehijkonwetenofhij50%vanzijn
geopereerdebeenbelastte,werddeSensistepsamen
metdepatiëntontwikkeld.“DeOefengidsvoormen
senmeteenberoertehadertotaalandersuitgezien
alswijdepatiëntenverenigingniethaddengevraagd
ommeetedenken.Eenzwartwitgeplastificeerd
boekwerkvondenwijaleengrootsucces.Patiënten
wezenonserechterfijntjesopdatoefenmateriaal
tochinelkgevalmoestconcurrerenmetdeLibelle
enNuSportophetnachtkastje.Ookhetcognitieve
programmaNietRennenMaarPlannenwasnooitzo’n
succesgewordenzonderinputvandepatiënten.Zij
vroegenomopdrachteninhetwerkboekgerichtop
betercommunicerenmethuneigenpartnerennet
werk.Hoehaddenwedatkunnenvergeten?”Bijhet
innovatieprojectHetDigitaleRaamwaseenvande
oudersdéprojectmedewerker.HierbijwerdeniPads
ingezetomkinderenvaardighedentelatenoefenen
enviavideostreamingkondendeoudersthuisofop
hunwerkhunkinderenhierbijvolgen.Tweevliegenin
eenklap.”
“Dezorgverleneranno2014isnietmeerdetraditi
oneletherapeutmaarmoetderolvancoachaan
nemen”,concludeertAnneVisser.“Dezerolismeer
gerichtopversterkingvanzelfbeschikking,empower
mentengeloofineigenkunnenvandepatiëntenzijn
partnerofdepatiëntenzijngezin.Datvraagtomeen
anderescholingvanparamedicienandererevalida
tiezorgverleners.”
Tenslotteverwachtzijdatdepatiëntindetoekomst
geenhulpvraagmeerzalstellenmaareenbehandel
opdrachtkangeven.
U kunt het oratieboekje opvragen bij:
krijgenhetboekjethuisgestuurd.
ACtUEEl
88
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeACtUEEl
Indeafgelopendecenniaiserviainterneteen
enormehoeveelheidinformatiebeschikbaargekomen
overspierziekten.Aandeenekanteenaanwinst,aan
deanderekantkunnenpatiëntenerbehoorlijkvanin
dewarraken.Zekervoormensendienetdediag
nosegehoordhebben,kandezegeweldigeovervloed
aaninformatiestressveroorzaken.Hetdoelvande
Spieracademieisdanookommeersamenhangte
brengeninhetinformatieaanbod.“MetdeSpier
academiewillenweeencombinatieaanbiedenvan
onlinecursussenmetbijeenkomsten”,verteltSylvia
Louwarts,projectmedewerkerSpieracademievan
SpierziektenNederland.“Uitonderzoekblijktdat
75%vandeledendoorhunlichamelijkebeperkingen
eenvoorkeurheeftvoorcursussenviainternet.Daar
hebbenwegoednaargeluisterd.”
“Hetinteractievekaraktermaaktmaatwerkenzelf
managementmogelijk.Cursistenkunnenzelfkiezen
opwelkmomentzijmetbepaaldeonderwerpenaan
deslaggaan.Somsslaanzijbepaaldeonderdelen
bewustover,omdathetwattedichtbijkomt”,aldus
Louwarts.
Veel Vragen
Revalidatieartsenenandereprofessionelszien
voordelenvandeSpieracademie.Indeaanloopfase
zijndecursussenookdoorartsenbeoordeeld.Esther
KruitwagenvanReenenisrevalidatieartsinUMCU
enDeHoogstraatinUtrecht.Zijheeftmethaarteam
actiefmeegewerktaandecursusLevenmeteen
spierziekte.“Vooralnetnadediagnosehebbenmen
senongelooflijkveelvragen,zegtEstherKruitwagen.
Alsartsendenkenwijvaakdatwehetallemaalgoed
uitleggen,maarerkomtdanzoveelopmensenafdat
hetheelbelangrijkisdatzehetthuisnogeensrustig
eenpaarkeerkunnennalezen.”DeSpieracademie
zietzijalseenlaagdrempelignieuwmedium.Zever
volgt:“Defilmpjesendeinterviewsmetlotgenoten
makendeinformatieheeltoegankelijk,vooralvoor
nieuwepatiënten,maarookvoormensendieverder
achteruitgaan.Alsjedemogelijkhedenkentommet
eenspierziekteomtegaan,kunjebeterderegieover
jelevenhouden.”Deroldiegespecialiseerdereva
lidatieteamsdaarinkunnenspelenblijftnogtevaak
onderbelicht.“Uitenquêtesdiewijhoudenblijktdat
mensenmetrelatieflichteklachtenvaaknietnaar
eenrevalidatieteamwordenverwezen,maardaar
pasterechtkomenalszeinhetdagelijkslevenzijn
vastgelopen.Hetisbeteromineenvroegstadium
bijonstekomenvooradviesencontrolezodatje
bijklachtenmeteendejuistehulpkrijgt.Zoalsin
decursustezienis,werkenwijdaarvoormetbreed
samengesteldeteams.”
oerlelijke schoenen
Indecursussenisdeprofessioneleinbrengvanuit
derevalidatieoverduidelijkaanwezig.Aandeandere
kantzorgendeervaringsverhalenvoorherkenbaar
heidenzeleverenpraktischetipsop.Zovertelt
AnneliesBoenwatergebeurdetoenzijachtjaar
geledendediagnosekreeg.“Daardoorleekhetalsof
ikineenshelemaalveranderdwas.Ikvoeldeikme
ergalleen.Mijnartshadmijwelvoorinformatienaar
SpierziektenNederlandverwezen,maardeverhalen
ophetpatiëntenforumvondiknogteconfronterend
entevervanmijnbed.”ZedenktdatdeSpieraca
demiekanbiedenwatzijtoenheeftgemist:opvang
enhulpbijhetverwerkenvandediagnosewaardoor
jejegaatrealiserendatjelevendoordespierziekte
nietvoorbijis.Ookpraktischeinformatieoverallerlei
E-learning ondersteunt revalidatieproces
spieracademie: cursussen voor mensen met een spierziekteH.W. van Uden
De heer drs. H.W. van Uden, hoofd afdeling communicatie, Spierziekten
Nederland Baarn
SpierziektenNederlandheefteind2013deSpieracademiegeopend.Hetiseenplatformvoorelearningcursussen.Hetdoelismensenondersteuningtebieden,tipsenadviestegevenenteverwijzennaardejuistezorg.DeSpieracademie,eeninitiatiefvanSpierziektenNederland,sluitmooiaanbijdeondersteuningvanuitderevalidatie.
89
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeACtUEEl
zakenwaarmeejedooreenspierziekteineenste
makenkrijgt,lijkthaarergnuttig.AnneliesBoen:
“Inhetbeginwerdikvanhotnaarhergestuurden
kreegikbijvoorbeeldoerlelijkeenveeltezware
orthopedischeschoenenaangemeten.Diekistenheb
ikmeteenindehoekgesmeten.Maardaardoorhebik
welverschillendemalenmijnenkelbandengescheurd
enveelpijngeleden.Pastoenikeenandererevali
datieartskreegkwamikerachterdatjeookmooie
schoenenkuntlatenmakendienietzoveelwegen.”
aan het werk BlijVen
InhetaanbodvandeSpieracademiezittentevens
cursussenoverwerk.Ookdaarligteenduidelijk
raakvlakmetderevalidatie.Annelieskanmeepraten
overhetbelangvanondersteuningopditgebied.Om
zichopdetoekomstvoortebereidendeedzevorig
jaarmeeaandeworkshopoverzelfstandigonderne
merschapdienudoordeSpieracademieisomgezet
ineenonlinecursus.“Ikwerkteeerstindekinder
opvang,zegtAnnelies,daarbeniknamijndiagnose
weggepest.Indevolgendebaanhebikmijnspier
ziekteverzwegen.Iksleeptemedetrappenopvan
eenoudherenhuis,mijnarmenvolordners.Pastoen
ikontslagenwerd,begonhetrouwproces.Ikraakte
inpaniekenkwamineenintensiefrevalidatietraject
terecht.Hetwasheelprettigomdaareenpsycholoog
tesprekendiebegreepdathetrouwprocesbijeen
progressievespierziektenieteenmaligis,maardat
jetelkensweerafscheidmoetnemen.Anderenkeken
alleennaarhoeikeruitzag,metmijnrodelippenstift.
Zevonden‘datikertochgoeduitzag’,terwijlikvan
binnennietwistwaarikhetzoekenmoest.”
reValidatie in Beeld
Demeerwaardevandeonlinecursussenligtonder
andereindefilmpjesmetpraktischevoorbeelden
enpersoonlijkeverhalen,vindtSylviaLouwartsvan
deSpieracademie:“Daarmeekunjeingewikkelde
informatie,zoalsdeproceduresvoorwoningaanpas
singenmeeralsverhaalbrengenenerherkenbare
persoonlijkeervaringenaantoevoegen.Welatenook
eenaantalbelangrijkedisciplinesbinnendereva
lidatiezien,zodathetbelangvanbijvoorbeeldeen
logopedistofeenergotherapeutduidelijkuitdeverf
komt.Mensenmeteenspierziektelevennogtevaak
indeveronderstellingdatrevalidatienietsvoorhen
is,omdateenspierziektetochnietmeerovergaat.”
Aanonderwerpenvoornieuwecursussenisvoorlopig
geengebrek.SpierziektenNederlandwilbijvoorbeeld
graagcursussenmakenoverademhalingsonder
steuning,behoudvanconditie,vermoeidheidenpijn.
IndetoekomsthooptSpierziektenNederlandmeer
diagnosespecifiekecursussenteontwikkelen,waarin
allekennisoverdeachtergrondenvandeziekte,
debehandelingendeverwerkingervanworden
gebundeld.
Cursusaanbod spieracademie.nl
DeSpieracademiebiedtdevolgendeonline
cursussenaan:
• Levenmeteenspierziekte
• Mantelzorg
• Woningaanpassingen
• Opvoeden
• Startenalszelfstandigondernemermeteen
spierziekte
• Effectiefcommunicerenophetwerkmeteen
spierziekte
Vaniederecursusiseendemonstratieversie
beschikbaar.
Kijkvoordedemoversiesenmeerinformatieop
spieracademie.nl.
Correspondentie
Deheerdrs.H.W.vanUden,
hoofdCommunicatieSpierziektenNederland
Tel.0355480491
90
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeACtUEEl
patiënten als onderzoekspartners
HetRijnlandsRevalidatiecentrum(RRC)inLeidenis
inmei2013gestartmethetwervenvanonderzoeks
partners.SophiaRevalidatieinDenHaagisinmiddels
bijdezeontwikkelingaangesloten.Eenonderzoeks
partneriseenpersoonmeteen,vooreenbepaaldon
derzoek,relevanteaandoening.Eenonderzoekspart
nermaaktactiefenopbasisvangelijkwaardigheid,
samenmetonderzoekersenandereexperts,deel
uitvaneenonderzoeksteam.Opdezewijzewordt
eenhogematevanparticipatieopdezogenaamde
‘participatieladder’nagestreefd(figuur1,gebaseerd
opArnstein,19695).
eerste erVaringen in het rrcHetwetenschappelijkonderzoekvanhetRRCen
SophiaRevalidatierichtzichmetnameopNietAan
geborenHersenletsel(NAH).Opditmomentiserbij
hetRRCeenpoolvanonderzoekspartnersdieallen
inbehandelingzijngeweestnaNAH.Dezepatiënten
hebbeneenintroductiegehadoverwetenschappelijk
onderzoekdoormiddelvaneenpresentatieeneen
workshop.Drievanhenzittenindeprojectgroep
vanhetStrokeCohortOutcomesofREhabilitation
(SCORE)onderzoek.BinnenhetSCOREproject
onderzoekenRRC,SophiaenLUMCdeinhouden
uitkomstenvanCVArevalidatie.Deonderzoekspart
nershebbenmeegedachtoverdewijzevanwerving
vanpatiënten,overdedataverzamelingenoverde
inhoudenlengtevanvragenlijsten.Opbasisvanhun
inputzijnwaardevolleveranderingendoorgevoerd
inhetonderzoeksprotocol,zoalsindeinhoudvan
depatiëntenfolder.Ookheeftdeinbrengvande
onderzoekspartnersgeleidtothetvoornemende
vragenlijstenpercomputeraantebieden.Zowelde
onderzoekersalsdedeelnemersaanhetonderzoek
profiterenvandezeaanpassingen.Deeersteervarin
genmetdeonderzoekspartnerszijnpositief.
eValuatie Van het project onderzoekspartners in de reValidatie
InhetkomendejaargaanRRCenSophiaRevalidatie
hetconceptonderzoekspartnersinderevalidatie
verdertoepassenbinnenhetonderzoeknaarNAH.
Watdezedoelgroepwezenlijkandersmaaktisde
cognitieveproblematiekwaarpatiënten,endusook
onderzoekspartners,meetemakenhebben.In2014
Onderzoekspartners in het revalidatieonderzoekF.M. van Vree, J.J.L. Meesters, T.P.M. Vliet Vlieland, I.F. Groeneveld, P.H. Goossens
Drs. ir. Félicie van Vree, manager Kenniscentrum, Rijnlands Revalidatie
Centrum, Leiden en Sophia Revalidatie, Den Haag
Dr. Jorit Meesters, Onderzoekscoördinator, Sophia Revalidatie, Den Haag en
Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden
Prof. dr. Thea Vliet Vlieland, hoogleraar Doelmatigheid van revalidatiepro
cessen, in het bijzonder fysiotherapie, Leids Universitair Medisch Centrum,
Leiden en onderzoeksadviseur Sophia Revalidatie, Den Haag en Rijnlands
Revalidatiecentrum, Leiden
Dr. Iris Groeneveld, onderzoeker, Rijnlands Revalidatie Centrum, Leiden en
Sophia Revalidatie, Den Haag
Dr. Paulien Goossens, revalidatiearts, Rijnlands Revalidatie Centrum, Leiden
en Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden
Destemvanpatiëntenalservaringsdeskundigenbijdeopzetvanwetenschappelijkonderzoekstaatvolopindebelangstelling.1Patiëntenblijkenbelangrijkeaspectenvoorhetonderzoekaantedragen,waaronderzoekersnietdirectaandenken.Methuninbrengwordthetpatiëntenperspectiefmeegenomeninallefacettenvanonderzoek.Inverschillendemedischspecialismen,zoalsindereumatologie,zijnconceptenvanpatiëntenparticipatieverderontwikkeldenuitgewerkt.Hieruitblijktondermeerdatonderzoeksdesignsscherperwordenendatonderzoekenmeermaatschappelijkewaardekrijgen.24Binnenderevalidatiewordenpatiëntenvanoudsherintensiefbetrokkenbijaspectenrondomhuneigenbehandeling.Zijhebbendaarnaastviapatiëntenverenigingenofdecliëntenraadinvloedopdeontwikkelingvanrevalidatiebehandelingen.Patiëntenwordenechternognauwelijksbetrokkenbijhetopzettenvanwetenschappelijkonderzoekinderevalidatie.
Figuur 1. Participatieladder.
91
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeACtUEEl
staansessiesmetalleonderzoekspartnersgepland
overonderwerpenalsbelastbaarheidinrelatietot
onderzoekenoveruitkomstmatenvanrevalidatie.
Ookzullenweindekomendeperiodeonderzoeken
welkebelemmerendeenbevorderendefactorener
zijnvoorparticipatievanNAHpatiënteninonder
zoek.
referenties
1. ZonMwprogramma:Patiëntenparticipatieinonder
zoek,kwaliteitenbeleid.
2. Eentienvoorpatiëntenparticipatie.ZonMwenVilans.
2013.http://www.zonmw.nl/uploads/tx_vipublicaties/
Een_10_voor_patientenparticipatie.pdf
3. ElberseJE,WitMPTde,VelthuisHMA,DijkmansBAC,
EversAWM,GeenenR,GorterSL,LankveldWvan,Vliet
VlielandTPM.Getraindepatiëntvertegenwoordigers
betrokkenbijonderzoek.NederlandsTijdschriftvoor
Reumatologie2009;12(4):4044.
4. WitMde,EngelsJ,KortenhoevenP,VenLvande,Vliet
VlielandTPM,VoshaarM.Bestpracticesinpatiëntenpar
ticipatie:uitkomstenvandedialoogtussenonderzoekers
enpatiënten.NederlandsTijdschriftvoorReumatologie
2007;10(1):4249.
5. Arnstein,SherryR.ALadderofCitizenParticipation.
JAIP,Vol.35,No.4,July1969,pp.216224.
Correspondentie
FélicievanVree
Onderzoekspartners van het Rijnlands Revalidatiecentrum (RRC).
92
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde
De vragen zijn te vinden op pagina 70.
1. Welke uitspraak over intrathecale Baclofen bij kinderen met CP is correct?
IndezestudiewerdenvoornamelijkkinderenmetCPGMFCSniveauV6tot9jaargevolgdnaITB.ITBhadeenblijvend
enstabielpositiefeffectoppijnenverzorgingsgemak.Bij17kinderenwerdenintotaal43bijwerkingengeconstateerd.
Bron:MediGrip26072013
Correct:b
2. Welke uitspraak over Extracorporeale shock Wave therapy (EsWt) van de kuitspieren bij kinderen met CP
is correct?
HetaantalartikelenoverESWTbijspasticiteitiszeerbeperkt.Debehandelingisnietpijnlijkeneenreductievan
spasticiteitentoenamevanrangeofmotionisgevonden.Indeverschillendestudieswordteeneffectduurbeschreven
van4tot12weken.WellichtisESWTeengoedeaanvullingopbehandelingmetbotuline.
Bron:MediGrip10052013
Correct:c
3. Welke uitspraak over handspalken bij kinderen met CP is correct?
Dezesystematicreviewconcludeertdatergeenpositieveeffectenzijnvanhandspalkenopfunctie/activiteit,noch
opspierlengteengewrichtrangeofmotion.TheauteursmenendatdekostenenbelastingvanhetkindmetCPniet
opwegentegendezeerminimaleofzelfsafwezigeeffecten.
Bron:MediGrip16082013
Correct:d
4. Welke uitspraak over slaapproblemen bij kinderen (en hun moeders) met CP is correct?
SlaapproblemenbijkinderenmetCPenhunmoederszijnrelatiefonbekend.Dekinderenhebbenveellastvanslaap
angst,slaapwandelen,wakkerwordenenparasomnia.40%vanhunmoedersheeftslechteslaapkwaliteitendezeis
sterkgecorreleerdmetdeslaapproblemenvandekinderen.
Bron:MediGrip13092013
Correct:c
5. Welke uitspraak over pijn bij kinderen met CP is correct?
PijnbijkinderenmetCPwordtvaakonderschat.Meerdandehelftheeftpijnklachtenendezenementoebijhogere
GMFCSniveaus.Debelangrijksteoorzakenzijnconstipatie,gastrooesofagealerefluxenheupluxatie,aandoeningen
dietevoorkomenoftebehandelenzijn.
Bron:MediGrip29112013
Correct:d
6. Welke uitspraak over krachttraining van de onderste extremiteiten bij adolescenten met CP is correct?
IndeafgelopenjareniserregelmatiggetwistoverhetnutvankrachttrainingbijkinderenmetCPenerisconsensus
datdekrachttoeneemtzonderdaterfunctioneleverbeteringopvolgt.Bijadolescentengeldthetzelfde.Loopafstand,
6minutenlooptest,loopsnelheidenkinematicaverbeterdenniet.Wellichtisaanvullendelooptrainingnodigincombi
natieofaansluitendaandekrachttraining.
Bron:MediGrip31012014
Correct:c
toelichting en antwoorden ‘Bijblijven of Achterlopen’
93
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeKERnGROEP
Naam: AnneMariekeMartens
Leeftijd: 30jaar
Studies: GeneeskundeRijks
UniversiteitGroningen
Inopleidingtot Revalidatiearts
sindsseptember2012
Opleidingscircuit: NijmegenDenBosch
Buitenland(waar): RevalidatiecentrumCuraçao
(mei2010augustus2011)
Buitenland(omdat): ikaltijdaleensineenzonnig
landwildewerkenenwonen
HoeisdeambitieontstaanominCuraçaotegaan
werken?
“Deambitieomeensinhetbuitenlandtewillenwer
kenenwonenhadikallanger.Mijnoomgrapteeens:
“Jekuntmijnlijfartswordentijdensmijnverblijfop
Aruba.”MijnvaderwisttevertellendatopCuraçao
eenrevalidatiecentrumwas.Altijdensmijnstudiege
neeskundehebikdestouteschoenenaangetrokken
encontactgezochtmetrevalidatiearts,AyalZahavi.
inhetRevalidatiecentrumCuraçao(onderdeelvan
SGRgroep),inWillemstad.Opdatmomenttwijfelde
iknogofikhuisartsofrevalidatieartswildeworden.
WerkeninhetrevalidatiecentrumopCuraçaoleek
mijdeuitgelezenkansomhetvakrevalidatiegenees
kundeindebreedstezinteexploreren.”
Hoehebjejezelfvoorbereidophetwerkindit
centrum?
“NaregelmatigmailentelefonischcontactmetAyal
Zahavi,derevalidatieartsaldaar,bleekdaterplek
wasvooreenaniosenbegoneensollicitatieproce
dure.’sAvondslaat(doorhettijdsverschilvan5of
6uur)hebikeenSkypegesprekgehad,waarnaikge
lukkigtehorenkreegdatikwasaangenomen.Twee
maandenlaterzatikinhetvliegtuigomaanmijn
eerstebaantebeginnen!EenvoordeelvanCuraçao
isdatergeenspecifiekeexamensvereistzijnomals
artstemogenwerken.
OpCuraçaosprekendemeestemensenNederlands
enPapiamento.Eendubbeleuitdaging.Hetwordt
erggewaardeerddoordelokalebevolkingalsjehen
aanspreektinhetPapiamento.Vantevorenhebik
mijzelfwatPapiamentogeleerd.Terplekkehebikeen
uitgebreideretaalcursusgevolgdenbenhetgewoon
gaanspreken.Datisdebesteleerschool.”
Revalidatiegeneeskunde over de grens: Curaçao
‘Een bijzondere plek waar ik kennis heb gemaakt met de veelzijdigheid van ons vak’ Namens de kerngroep: P. van der Meer, V. BaadjouMet dank aan A. Martens
IndezerubriekverteltAnneMariekeMartens,aios,overhetlandwaarzijhaarpassievoorderevalidatiegeneeskundeheeftontdektenwaarzijhaarkeuzeheeftgemaaktomtegaanwerkeninditvakgebied.
Paulien van der Meer, aios circuit Utrecht, De Hoogstraat Revalidatie, UMCU
Vera Baadjou, aiosko circuit OORZON
AnneMarieke Martens, aios circuit NijmegenDen Bosch
AnneMarieke Martens.
94
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde
Hoeisderevalidatieopdezeplekvandewereld
georganiseerd?
“HetwerkveldisvergelijkbaarmetNederland:
erwordenconsultengedaaninhetziekenhuisen
patiëntenkunnenklinisch,poliklinischofindeeerste
lijnrevalideren.Erisééntherapeutischepeutergroep
eneenmytyl/tyltylschool.Erwordtgewerktmeteen
RAPeneenmultidisciplinairteam.Erzijnmultidisci
plinairespreekurenmetdepodotherapeutendeor
thopedischschoenmaker.Daarentegenishetaantal
klinischebeddenergbeperkt,namelijk12klinische
beddenvoorCuraçao,SintMaarten,Bonaire,Saba
enSt.Eustatius.Revalidatieinhetverpleeghuisis
nietmogelijk.Erisslechtséénrevalidatiearts.Omde
revalidatiezorgopalleeilandentewaarborgenvliegt
derevalidatieartsregelmatignaardeandereeilan
denomdaarpolitedoen.Recentisereentweede
revalidatieartsaangenomen.”
“HetrevalidatiecentrumisontworpendoorGerrit
Rietveld.Hetisspeciaalontworpenomdewindzo
optimaalmogelijkverkoelingtelatengegeven.Eris
éénmannenkamervoor6personenen3vrouwen
kamersmetelk2klinischebedden.Eriseenhuis
kamerondereengrootafdak.Momenteelwordter
gebouwdaaneennieuwrevalidatiecentrum.
Op10minutenrijdenvanhetrevalidatiecentrum
ligthetSintElisabethHospitaal(SEHOS),waarikde
consultendeed.Hetiseengrootgebouwbestaande
uit2verdiepingen.Ookditisopdewindgebouwd
metgalerijenenopenramen.Alshetregentwilhet
nogweleensnatworden…Erisinhetziekenhuiseen
scheidingvanmannenenvrouweneneenklassesys
teem.Indelaagsteklasseliggenveelmensenopéén
kamerenwordterverwachtdatjejeeigenventilator
meeneemt.
Erisopheteilandéénverpleeghuisenmeerdere
kleinereverzorgingshuizen.Eenvervolgplekvinden
voorpatiëntenisdaardoorsomserglastig.”
HoezieteendageruitbijdeStichtingRevalidatie
centrumCuraçao?
“Om6.00uurgaatdewekker.Buitenishetdannog
relatiefkoel.Alsjewiltsportenisdithetmomentom
eenrondjetegaanhardlopen.Iedereengaathiermet
deautoofdebusnaarzijnwerk.Ondanksdatdittien
minutenrijdenis,isfietsengeenoptie.Tewarmente
gevaarlijkaangezienergeenfietspadenzijn.
Om8.00uurzijndemeesteninhetcentrumaan
wezigenbegintdewerkdag.Voordenieuwepoli
patiëntenhebikéénuurdetijd,voordecontroles
30minuten.Ikkrijgeenscalaaanverschillende
zorgvragenenzieeenafwisselendepopulatieaan
mijvoorbijtrekkenophetochtendspreekuur.Reva
lidantenmetamputaties,gevolgddooriemandmet
eenberoerte,eendwarslaesieofeenpijnprobleem
zonderduidelijkeoorzaak.Bijnoodishetsimpel:men
beltderevalidatieartszelfenmochthijopeenander
eilandzitten,danbenikbereikbaar.Eenaantalmede
werkersisopgeleidomtehandelenbijcalamiteiten
eneriseencrashcaraanwezig.Dienstenwordenver
deeldtussenderevalidatieartseneencollegaarts.
Tussendemiddagiservoordemeestemedewerkers
eenlangepauze,van12.0013.30uur.Echtermijn
middagpauzeisvaakwatkorter.Daarnaiserweer
polienderestvandemiddagschrijfikmijnbrieven
voordehuisartsen,inhetNederlands(deofficiële
taal).Tussen17.0018.00uurzitdewerkdagerop.
Eenserieuzewerkdag,integenstellingtotsommige
vooroordelen.’sAvondskomikbij,samenmetmijn
vriendaanonshuisjebijdezeeensluitendedagaf
meteenafkoelendeduikinhetzeewater.”
Watzijnjemeestbijzondereervaringen?
“DemenseninCuraçaozijnmeerontspannenen
relaxt.Ikheblerenomgaanmeteenanderecultuur
eneenanderebeschikbaarheidvanmiddelen.Verder
KERnGROEP
Mijn artsenkamer.
Het gebouw van de revalidatiearts (poli en
secretariaat).
95
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde
benikeentaalrijkergeworden.Daarnaastwordt
erzeldeneenrollatorgeadviseerd,dewegenzijn
gewoonteslecht.Eenlooprekofweerkunnenauto
rijdeniseenbelangrijkdoel,anderskomjenergens.
Fietsendoetbijnaniemand.Quaziektebeeldenheb
ikrelatiefveelmensenmeteenamputatiebijdiabe
tesgezienenwondenineenvergevorderdstadium.
Daarnaastwarenerveelpatiëntenmeteencervicale
kanaalstenose.
Dezorgisnietaltijdtoegankelijkvooriedereen
ondankshetfeitdathetcentrummaximaaléén
uurreizenisvanuitalleuithoekenvanheteiland.
Debusissomsalteduurendaardoorishetvoor
eenenkelingnietmogelijkomnaarhetrevalidatie
centrumtekomen.
ErisgeenklinischekinderrevalidatieopCuraçao.
DiekinderengaanvaaknaarNederland.Patiënten
wordensomsuitgezondenvoormedischebehande
lingnaarColombiaofVenezuelaalsdebehandeling
nietinCuraçaomogelijkis.
HetlevenopeenCaribischeilandwaseenmooie
ervaring.Alsjenietaanhetwerkbenthebjealsnel
eenvakantiegevoel.Inhetweekendgingikvaaknaar
hetstrand,bijvoorbeeldmeteengroepassistenten
uithetziekenhuis.Verderishetfijnomaltijdbuiten
tezijnenhetisbijnaaltijdlekkerweer.Ookwashet
leukomdeAntilliaansecultuurtelerenkennenen
feestenalscarnavalenKerstmisdaarmeetemaken.
Eengrappigfeit:hetsalarisontvingikinAntilliaanse
guldens!
Eenkleinnadeel:algemeengenomenisdebureau
cratiewattraag.Alsmenietsmoetregelen,staje
rustigéénuurtewachten.”
Watzijnjeervaringenmethetonderwijs?
“Erwerdinhetziekenhuisregelmatigdiscipline
overstijgendonderwijsgegeven.Omdatikdeenige
assistentbijderevalidatiewas,iserweinigrevalida
tiespecifiekonderwijs.Éénkeerpertweejaariser
eenrevalidatiecongresvandeNederlandsCaribische
StichtingvoorKlinischHogerOnderwijs(NASKHO)
metzowellokalealsNederlandsesprekers.
Aniosenaioszijntotophedennietvaakgezienhier
inhetrevalidatiecentrum.Inhetbeginwasheteven
zoekennaardejuistebalans.Derevalidatiearts
hadaltijdalleszelfmoetendoenennuwasikdaar
4dagenperweek.Wewerktenopaangrenzende
kamers.Supervisiewaszeergoedgewaarborgden
laagdrempelighaddenweoverleg.Eenheleprettige
plekomtestartenmeteeneerstebaanwaarikeen
enormeleercurvehebmeegemaakt.Inmiddelswordt
ergekekenofhetmogelijkisomindetoekomstaios
hiereenstukjevanhunopleidingtelatenvolgen.Een
aanrader!”
IsjevisieopderevalidatiezorginNederland
veranderd?
“Mijnbeeldvanderevalidatiegeneeskundewasre
delijkbeperkttoenikopCuraçaobegonmetwerken.
NuikinNederlandbijderevalidatiewerk,merkikdat
erinhoudelijkgezienweinigverschillenzijn.Ookdaar
volgdenwedeNederlandserichtlijnen.Welzijnerin
Nederlandmeer(technische)mogelijkheden.”
KERnGROEP
Afscheidsfeest op het strand met een groot deel van alle collega’s.
96
2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeIn MEMORIAM
nanneke: een reValidatiearts in hart en nieren
NannekegroeideopinVleuteninderegioUtrecht.
Haarmiddelbareschooltijdwerddoorlopenophet
NiftarlakeCollegeinMaarssen.OmdatNannekewerd
uitgelootvoordestudiegeneeskunde,gingzein
1995psychologiestudereninLeiden.Eenjaarlater
haaldezehaarpropedeusecumlaude,waarnaze
geneeskundegingstudereninAntwerpen.Zebleek
eensuccesvolstudentenhaaldemeerderemalen
deaantekening’metgrootsteonderscheiding’.In
Antwerpenleerdezeookmedestudentengrote
liefdeRubenEngelskennen.Hijmaaktealdaarzijn
opleidingtotgynaecoloogafenNannekependelde
vanuitAntwerpennaarhaaropleidingsplaatsenin
Limburg.LatergingenzeinNoordBrabantwonen,ze
trouwdenenNannekewerdzwangervaneeneeneiige
tweeling.Op17september2007werdenBeauenLuc
geboren.Vierjaarlaterwerdop28november2011
hunderdezoonVincegeboren.Vierwekendaarna
overleedNanneke’smoederaanlongkanker.
arts-assistent
NadegeneeskundestudiebegonNannekeop
1september2003methaareerstebaanalsanios
neurologieteVeldhoven:jarenlaterwerderdoor
deverpleegkundigenvandeafdelingnogoverdeze
‘goedeartsassistent’gesproken.Eenjaarlaterging
Nannekewerkenalsaniosrevalidatiegeneeskunde
inrevalidatiecentrumLeijparkteTilburg,waar
haarenthousiasmetotrevalidatiegeneeskunde
werdbevestigdenvergrootonderleidingvanEvert
Schouten.Nannekebesloottesolliciterenvoorde
opleidingeneenhalfjaarlaterstarttezemetveel
plezierdeopleidingtotrevalidatieartsincircuit
Limburg,onderleidingvanopleiderWipBakx.
Nannekestondbekendalseenintegerenhard
werkendeaios,voorwiedekwaliteitvanhetwerken
depatiëntenzorgbelangrijkwaren.Tegelijkertijdhad
Nannekeoogvoorgoedtimemanagement(alvond
zezelf,bescheidenalszewas,datzehierinnogveel
telerenhad)enkonwerkenprivégoedscheiden.In
2007en2008waszesecretarisvandeKerngroep.
Hetlaatstedeelvandeopleidingtotrevalidatiearts
heeftNannekeinVieCuriMedischCentrumVenloaf
gerond,waarnazeaansluitend,op1november2009,
metveelplezierhaarcollega’skwamversterken.
reValidatiearts
InVieCuriMedischCentrumteVenlostondNanneke
bekendalseenbetrouwbarecollega,meteengoede
kwaliteitvanwerk.Zewaskritisch,kordaat,tothe
pointenstondbekendomhaargrotebetrokkenheid
bijhaarpatiëntenenhetwerk.Zijwaseeninspiratie
bronvoorhaarcollega’s.
ZiekenhuisbreedmaakteNannekezichsterkvooreen
introductiecursusvoornieuwemedischspecialisten
metalsdoelommeerinzichttekrijgenindeorga
nisatorischeenbeleidsmatigeaspectenvanVieCuri
MedischCentrum.Daarnaastzettezijzichinvoorhet
multidisciplinairehandenteam.Alsaandachtsgebied
hadzedeNAHpatiëntenenzewaslidvandeWCN
(VRAWerkgroepCVANederland).OokwasNanneke
betrokkenbijhetopstartenvanpoliklinischerevali
datiebandelinginVenray.
slecht nieuws…Inoktober2012werdbijNannekeborstkanker
ontdekt.Nannekestoptemetwerken,maarbleef
betrokkenenattentnaarhaarcollega’senteamleden
toe.Opvallendwashoezedegeheleziekteperiode
openlijkcommuniceerde.Helaaskwamertegenslag
nategenslag.Nannekebleefdapperenvollevenslust
destrijdaangaanenisgrensnagrensovergegaan.
Echter,tweemaandennahaarneoadjuvanteenadju
vantechemotherapie,blekenermultipleuitzaaiingen
tezijn.Op10januari2014,slechts15maandennade
diagnose,isNannekeoverleden.
Nannekeheefteenonuitwisbareindrukachter
gelaten.Wezullenhaarblijvenmissen.
Collegaerevalidatieartsen
VieCuriMedischCentrumVenlo
In Memoriam
nanneke Engels-van Verseveld 1977 – 2014
ö Eerste ervaringen met het SACZO binnen de revalidatiezorg
ö Evaluatie van het behandelprogramma Oncologische dwarslaesie van Reade
ö Implementatie van de richtlijn Oncologische revalidatie
ö Interview met Gert Kwakkel
ö Zorgpad Postanoxische Encephalopathie na Reanimatie (ZuPER)
ö Nieuwe rubriek: Revalidatiegeneeskunde over de grens
ö Vertrek Ben Drentje als hoofdredacteur
3 5 e j a a r g a n g 2013 | 04
NederlaNds tijdschrift voor
R e v a l i d a t i e
g e n e e s k u n d e
Eerste ervaringen met het SACZO binnen de revalidatiezorg
Evaluatie van het behandelprogramma Oncologische dwarslaesie van Reade
Zorgpad Postanoxische Encephalopathie na Reanimatie (ZuPER)
2013 |
tijdschrift
R e v a l i d a t i e
g e n e e s k u n
3 5 t h v o l u m e 2013 | 05VRA Annual Congress 2013
Rehabilitation Rehabilitation MedicineMedicine
‘UN’LIMITED
Thursday October 31 and Friday November 1, 2013
voorpagina tijdschrift_Opmaak 1 26-09-13 13:46 Pagina 1
NederlaNds tijdschrift voor revalidatiegeNeeskuNdeCongress reader
ö Congress Programme Overview
ö Keynote Speakers
ö Workshops & Minisymposia
ö Free Papers
ö Poster Presentations
mber 1
evalidatiegeN
ö Nieuwe beroepsgroep in de revalidatiebehandeling: ervaringsdeskundigen
ö Het inzetten van een ergotrainer voor handbiketraining en testen
ö TOP-artikel: de keuze van prof. dr. H. Stam
ö Interview met Caroline van Heugten
ö ACT op afstand
ö PPP-Arm
ö Eindelijk kunnen rennen met de racerunner
3 5 e j a a r g a n g 2013 | 06
NederlaNds tijdschrift voor
R e v a l i d a t i e
g e n e e s k u n d e
Nieuwe beroepsgroep in de revalidatiebehandeling: ervaringsdeskundigen
Het inzetten van een ergotrainer voor handbiketraining en testen
2013 | 06
tijdschrift voor
R e v a l i d a t i e
g e n e e s k u n d e
ö Thuisbehandeling van decubitus bij dwarslaesiepatiëntenö Interview met Guus Schrijversö Behandeling van neuropathische pijn bij dwarslaesiepatiënten (met P(E)NS)ö Inspanningsanalyse bij kinderen met beperkingen loopvaardigheidö Richtlijn Subarachnoïdale Bloedingö Richtlijn Amputatie en Prothesiologie Onderste Extremiteit
3 6 e j a a r g a n g 2014 | 01
NederlaNds tijdschrift voor R e v a l i d a t i e g e n e e s k u n d e
ö Vroeg mobiliseren na een aSAB
ö BrainSTARS
ö Interview met Erik Scherder
ö NIEUW: Het Debat
ö Oratie Jeanine Verbunt
ö Oratie Anne Visser-Meily
3 6 e j a a r g a n g 2014 | 02
NederlaNds tijdschrift voor
R e v a l i d a t i e
g e n e e s k u n d e
De advertentie is in A4 formaat en full color, de prijs is exclusief btw.Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Suzan Keuter.
Telefoon 023-551 48 88 of mail naar: [email protected].
Plaatsingsoverzicht 2014
Aanleverdatum Verschijning
Juni 28-05-2014 16-06-2014
Augustus 31-07-2014 18-08-2014
Oktober 02-10-2014 20-10-2014
December 27-11-2014 15-12-2014
Op zoek naar een nieuwe collega?Adverteer voor maar € 750,- in het
Nederlands Tijdschrift voor Revalidatiegeneeskunde
Samenwerkende producenten van orthopedische maatschoenenen voethulpmiddelen
www.buchrnhornen.nl
www.pendersvoetzorg.nlwww.oim.nl
www.footcare.nlwww.federatie-pas.nl
P A S | a l t i j d e e n p a s s e n d a n t w o o r d
adv_Pas2014_A4_÷ 14-04-14 13:44 Pagina 1