OPŠTA ISTORIJA UMETNOSTI SREDNJEG VEKA II

PRVI SEMESTAR(beleške sa predavanja)

UPOZNAVANjE SA OSNOVAMA SREDNjOVEKOVNE CIVILIZACIJE

Stvari se moraju sagledati onakvim kakve jesu. Merilo je bilo klasična umetnost 15 veka. Tada i nastaje termin ''srednji vek''.

Dolazi do razvitka gradova, u čijem je centru katedrala, ljudi se sahranjuju unutar građevina, sistem obrazovanja, sholastika, univerzitet kao gradska tekovina, škole su uz katedrale.

ABELAR je začetnik pariskog univerziteta, bitan je sistem preispitivanja autoriteta, a do odgovora se dolazi kroz raspravu.1096 godine bio je I krstaški rat.Srednjovekovni čovek je uvek bio HOMOVIJATOR. On je težio ka tome da prihvati svete tajne, tj. etape kroz koje prolazi tokom života (krštenje, pričešće, venčanje, miropomazanje, ispovest…).

U čitavom srednjem veku aktuelan je drugi Hristov dolazak.

Avgustin je formulisao vreme pre zakona, vreme zakona i vreme milosti. Vreme se računalo od postanka sveta, pa do propasti sveta tj. do Strašnog Suda.

HILIJAZAM ili MILENERIZAM – oko 1000 god, Sotona je vezan (Biblija, Otkrovenje), osećaj blizine kraja sveta. Kraj kosmičke sedmice, a svaki dan traje 1000 godina. To je isto verovanje u kraj. 1492 god, se predviđao taj kraj. Zanimljivo je to što je te godine Kolumbo otkrio Ameriku. Četiri decenije pre toga pao je Carigrad. Ljudi su očekivali kraj sveta na zemlji, i to tačno u Jerusalimu, onda kada poslednji car položi krunu na Hristov grob. Raj se po verovanju nalazio u Mesopotamiji, između Tigra i Eufrata a uz termin raj i pakao pojavljuje se i čistilište. Smatralo se da se ulazak u Ad nalazio negde na teritoriji između Južne Italije i Sicilije.Trgovačko-zanatski centri – Italija, Flandrija, Alzas (granica između Francuske i Nemačke).

Karmina Burana je pijana pesma.Svete lude imaju direktnu komunikaciju sa bogom.

SAN KENERIJA I – javljaju mu se tri reda a to su radnici, vitezi i sveštenici.

Skripte SF-a nisu namenjene da se koriste umesto obavezne literature, već uz nju. Niko ne garantuje potpunu ispravnost ovih skripti (sve podatke bi trebalo proveriti). Niko ne garantuje pozitivan ishod na ispitu, u slučaju učenja samo iz ovih skripti. Na našem sajtu (www.studentski-forum.org) možete naći i kompletan spisak uže i šire literature preporučene od strane profesora.

SREDNjOVEKOVNE MAPE – imale su edukativnu funkciju, bile su velikih dimenzija i bile su namenjene kako vladarima tako i svetovnim licima. Takve mape se nisu sačuvale u velikom broju. Uglavnom su to kopije iz 19 veka. Na vrhu je slika stvoritelja sveta, a u centru Jerusalim.Translatio – tj. Jerusalim može biti bilo gde;translatio imperi – prenos svetosti manifestovala se na različite načine npr. prenos relikvija, moštiju, dolazi do čudesnog pojavljivanja ikona.Ljudi su za vreme I krstaškog rata pravili mape sa prikazom Jerusalima, ali ne na onaj faktografski način. Tu se zapravo može videti kako se vizualizuje ideal. Opet je prisutan princip kruga, tj. sfere i princip kvadrata što vuče poreklo još od Etruraca, tj. od njihovog sistema planiranja gradova.Kombinacija kruga i kvadrata su vizuelni elementi koji se koriste za uobličavanje slike idealnog grada.

Isidor iz Sevilje nudi jednu takvu sliku sveta: * trodelna podela sveta na Evropu, Aziju i Afriku. Na obodima tog sveta su fantastične i realne životinje, ljudi drugih rasa. Isto to će se pojavljivati na romaničkim portalima i kapitelima.

Jerusalim je u centru

Raul Glaber bio je monah iz klinijevskog reda, napisao je hroniku. Govorio je o tome kako je rasporedom godišnjih doba i ostalih prilika došlo do haosa. U to vreme Halajeva kometa je prošla pored zemlje. Svi događaji su splet znakova koji određuju sudbinu. Pored svega toga, a posebno verovanja u Strašni sud ljudi su očekivali dan kada će Vaskrsnuti.U osnovi svakih verovanja bio je neki magijski aspekt. Sa jedne strane postoji strah zbog dolaska kraja, a od 1000 godine dolazi do razvitka agronomije što je u neku ruku kontrasno. Ceo polet evropskog družtva je uspeo uz pomoć pasulja (Gof).Dani gneva – dies ireTa civilizacija je u svemu videla pouku, tako da su znaci koji su naglašavali Strašni Sud nalagali da svako za sebe spere svoj greh da bi čovečanstvo bilo spašeno. Ideal očišćenja je monaški život. U to vreme dolazi do reforme monaštva.Sv.Benedikt je ustanovio načela monaštva. Te regule su doživele svoje reforme.

Ideali monaškog života bili su :-odricanje svega zemaljskog-odlaganje oružja-post i život u nevinostiVreme je strogo određeno kod monaha i podeljeno na tri dela. Ključ kolektivnog iskupljena ležao je u manastirima. Manastirska crkva u Kliniju je na čelu novog carstva. Glavni nosioci tih reformi su manastiri i car koji je tad oličen iz Selijevske

- 2 -

dinastije, takođe i novi element ogleda se na političkoj sceni gde su predstavnici nekadašnjih varvarskih plemena koji stižu do juga Italije. To su bili Normani.Manastirska crkva je oličenje svih hrišćanskih ideala. Taj koncept manastirske crkve se zasniva na retro umetnosti, ali i donosi određene novine. Kult relikvija je bitan, tela pokojnika su predavana crkvama i tako su zapravo imala veće mogućnosti da Vaskrsnu jer se nalaze blizu svetitelja pošto su sahranjeni na manastirskom grobnju.Broj oltara se povećava i to uslovljava nova strukturalna rešenja. Služba se mora obavljati na više oltara u crkvi.Treba rešiti pitanje odnosa sa vlastelom jer su se manastiri nalazili na teritoriji vlastele. Opati su se često parničili sa plemstvom. Kada je izvršena reforma manastira, takvi obnovljeni manastiri su se udruživali i spajali su se u celine da bi odoleli uplivima svetovne vlasti i uplivima sa strane. Crkve npr. Klinijevskog reda (osnovane 910 godine na posedu vojvode Vilijama) su dosta slične crkvi Klini (ali one iz treće faze).

CRKVA SV. MAGDALENE U VEZLEJU je slična klinijevskoj crkvi.

Opat Vilijam od Volpijana – crkva Sv.Beninija u Dižonu. Opat je zahtevao super regulu po pitanju nošnje, hrane... Bila je ta regula dosta strožija od regule Benedikta. Umro je 1031 godine i bio je glavni opat mreže manastira širom Evrope.1450 manastira je imala mreža Klinijvskog reda. Zahvaljujući svojoj reformi Klini je postao super sila u Evropi.

KLINI Osnovan je 910 godine u Burgundiji. Crkva je posvećena Sv.Petru i Sv.Pavlu, danas je u ruševinama tj. dobar deo kompleksa je uništen. Postoje tri faze u izgradnji glavne manastirske crkve. Druga faza izgrađena je u osmoj deceniji 10 veka, a treća faza za vreme opata Iga, koji je bio na čelu manastira 60 godina, tj. od 1049 – 1109 godine. Ta treća faza se datuje u 30.9.1088 godine. Crkvu je osvetio papa Urban II 25.10.1095 godine. Pored glavne manastirske crkve postoji čitav kompleks građevina: trpezarija, ćelije, radionice za izradu bogoslužbenih predmeta. Kod Klinijevaca princip rada (fizičkog) zamenjuje se principom druge vrste rada. Biti ktitor bogoslužbenih predmeta je bogougodno delo. Glavna manastirska crkva-obred odlučuje o izgledu prostora, kult relikvija, prikazivanje novog autoriteta klinijevskog reda. Grgur VII govori da je vicarus dei vladar a ne sam car.Crkva je Velikih dimenzija, petobrodna je bazilika, ima narteks sa dve kule. Istočno postrojenje je malo složenije, ona je primer prvih crkava koje imaju dva transepta na istoku. U Otonsko vreme takođe je postojalo isto građenje dva transepta ali jedan se nalazio na istoku a drugi na zapadu.Svaki od transepta ima kapele, a hor ima deambulatorijum i zrakasto raspoređene kapele.Zrakaste kapele se pojavljuju još za vreme Karolinga ali kod Karolinga mnogo su bile bitnije kripte. Postoji jedna gravira na kojoj se vidi izgled pre francuske revolucije. Veoma značajnu ulogu imaju kapiteli. U zapadnom delu Klinija kapiteli su neka vrsta korintskog kapitela. Na istoku su oni figuralni. U svemu tome značajnu ulogu igra komunikacija monaha i laika, koji tu dolaze na poklonjenje, sa tim kapitelima. Teme na tim figuralnim kapitelima su: četiri rajske reke, personifikacija tonova Grigorijanskog pojanja, muzika je veoma bitna.Akustika crkve – glavni brod je zasveden, a to podrazumeva nova tehnička dostignuća. Svod se zasniva na prelomljenom luku. Upotreba tih različitih vrsta svodova je novina 11 veka.

- 3 -

Oko 1125 god, došlo je do obrušavanja svodova u Kliniju pa su se pojavili kontrfori i potporni luci. Postojala je težnja da se izgradi od nekog trajnijeg materijala, a to je kamen koji obezbeđuje večnost, to ukazuje na simboličnu večnost, a ne na fizičku večnost. Klini je trebalo da bude oličenje neba na zemlji. Načela gradnje i proporcije u Kliniju iz treće faze zasniva se na Vitruvijevim principima. Ti principi dobijaju novu auru.Kenet Konant je jedan od najvećih istraživača Klinija.Bitan je odnos prema Rimu. Klini je sagrađen po vitruvijevom konceptu, zbog toga je bitan odnos Rima i Klinija. Klini se smatra Novim Rimom zbog podudarnosti dimenzija sa Sv.Petrom. Klini je novi autoritet. Svi elementi estetike kao što su monumentalnost, grandioznost, luksuz, formiraju novi centar duhovnosti. Ulaz u manastir bio je obeležen propilejima. Klinijevska crkva je od početka stavljana pod jurisdikciju rimske crkve.

Oko sredine 11 veka dolazi do prožimanja svetovne i duhovne vlasti. Svi su usmereni ka obnavljanju autoriteta duhovne vlasti.1077 papa je trijumfovao, a car je klekao pred njim.

MONTE KASINOIzvan mreže klinijevske crkve je Monte Kasino tj. opatija koju je osnovao Benedikt. Nalazi se u Kapuu i vezuje se za opata Deziderija (Južna Italija).1944 opatija je stradala. U tekstu ''Lav od Ostije'' pohvaljuje se opat Deziderije i ujedno se opisuje sama crkva. Opet dolazi do imitacije Rima tako da se i ova crkva može smatrati ''Novim Rimom''.Bazilika je ista kao i Sv.Petar u Rimu. Ima transept na istoku. Konceptualno ova crkva ima istu šemu kao Sv.Petar u Rimu. Dolazi do programske upotrebe spolija. Stubovi sa starih rimskih građevina su donošeni i ugrađivani u Monte Kasino. Postoji veza između Monte Kasina i vizantijskog bazileusa, jer finansije stižu iz Carigrada. Vizantijski mozaičari odlaze u Monte Kasino, a njihovi lokalni učenici nastavljaju i dalje da šire te uticaje koji stižu sa izvora tradicije.

SAN AMBROĐO U MILANUBenediktinska crkva, osnovana krajem 4 veka zahvaljujući episkopu Ambroziju. Građevina je dobila na znaćaju kada su otkrivene mošti Gervazija i Protasija. U kripti crkve se nalaze mošti Sv.Ambrozija. Kasnije je, za vreme Karla Velikog crkva obnovljena. Još za vreme Karla utvrđeno je da jedan krug kanonika treba da vrši službe za laike. Crkva ima dve kule, a jedna je kula kanonika. Krajem 11 i početkom 12 veka crkva dobija novi izgled, slično kao u Rimu. Ova crkva predstavlja važan primer zbog načina na koji su arhitekti rešili zasvođavanje broda crkve, a da to pritom ne bude drvena konstrukcija. Ima krstasto – rebrasti svod. Dva bočna traveja odgovaraju dužini jednog traveja. Majstori iz okoline jezera Komo putujući po Evropi prenose lombardijski stil. Predikaonica je sastavljena od dva sarkofaga, koji su ranohrišćanski, friz ima starozavetne teme.

CRKVA U ŠPAJERUPodignuta je za vreme Henriha IV u Nemačkoj.Metropolis GermaniaŠpajer je mauzolej nemačkih kraljeva, u njemu su sahranjena četiri vladara sa ženama. Sa jedne strane može se opet uočiti pozivanje na Rim, jer je ova crkva

- 4 -

bazilika sa transeptom na istoku. Ima vestverk i dve kule uz apsidu. Crkva na fasadi ima niz slepih arkadica, otvora itd, a to je lombardijski uticaj. Centralni brod i bočni brodovi su povezani tako što otvori bočnih brodova odgovaraju interkolumnim prostorima.Normani, osvajači sa severa nastanili su se na severu Francuske u 9 i 10 veku. Oni su krenuli u osvajanja na severu i na jugu. Vojvoda Vilijem Osvajač u bici kod Hejstingsa kreće na Englesku.

Mauzolej Vilijama Osvajača posvećena je Sv.Stefanu. Nalazi se u Kanu, i sagrađena je oko 1060 -1065 godine. Ima šestodelni svod.Žena Vilijama Osvajača takođe je podigla crkvu, posvećenu Sv.Trojstvu. Ova crkva ima krstaste svodove.Od 1066 godine, kada su osvojili Englesku podiže se mnogo crkvi. Blizu Hejstingsa je podignuta opatija.

CRKVA U DARAMU ima sedmodelne rebraste svodove. Gradnja crkve je otpočela posle smrti Vilijama Osvajača.

Bela Kula u Londonu – drvene fortifikacije zamenjuju stabilnije kamene fortifikacije. Centar ovog utvrđenja je Dondžon kula koja ima odbrambenu, stambenu i religioznu funkciju. U njoj postoji kula iz veka koja je posvećena Sv.Jovanu Krstitelju (kapela).

Tapiserija iz Bajea – sa prikazima Vilijemovog pohoda.

CRKVA SV.MAGDALENE U VEZLEJUNalazi se u Francuskoj, pripadala je klinijevskom redu. Umesto poluobličastog svoda kakav je u Kliniju ovde je svod krstast. Očuvana je skulptorska dekoracija. Klini ima arhitektonsku plastiku na ulazu u crkvu i na kapitelima. Program je složeniji. Tema Hrista u slavi – car strašne slave. Portal koji deli naos i narteks ima kao temu Odašiljanje apostola, tj.širenje prave vere do granica poznatog sveta. Na trimou je predstava Jovana Krstitelja. Ovde su takoće postavljeni zodijački znaci, godišnji radovi, ljudi različitih masa.

CRKVA SV. LAZARA U OTENU Takođe pripada klinijevskom redu. Pre nego što je Klini bio skroz završen (1118. god) bila je sazidana i crkva Sv.Stefana St.Etjen. U portalu crkve Sv.Lazara nalazi se skulptoralna dekoracija. U luneti je Strašni sud, iznad su kosmološki motivi, tj. zodijački znaci. Ovde je prikazano i sveopšte vaskrsenje mrtvih. Postoji natpis u kome je ime umetnika koji je ovo napravio. U unutrašnjosti stubovi su sa kanelurama. Imaju figuralne kapitele, kakvih inače nema npr. u Kliniju ali su zato u Kliniju stubovi sa kanelurama jedno od glavnih obeležja.

Rukopisi sa tekstom apokalipse:Apokalipsa iz Bomberga iz 11 veka, ilustracija 12-te glave (apokalipsa). Predstavljena je žena sa suncem u kosi i mesenjcom pod nogama. To je aluzija na Bogorodicu.Iz 10 veka jedna od španskih Apokalipsi. Oličava spoj vizantijske i islamske umetnosti.

- 5 -

U zidnom slikartvu takođe se pojavljuje tematika Hrista u slavi, npr. u Berzelevilu (u Francuskoj) koji je bio kao letnjikovac klinijevskih opata. Ova tema se spaja sa bočnim figurama gde su Sv.Petar i Pavle takođe predstaljeni tako da dolazi do spajanja Traditio legis i Maiestas Domini.Postoji i scena mučeništva gde je spor oko toga ko je mučenik.

San Anđele in Formis u Italiji – očuvana dekoracija, u apsidi je predstavljen Hrist na prestolu. Inkarnat Hristov pokazuje način interpretacije lokalne radionice vodeće umetnosti Vizantije. Naspram Hrista je Strašni sud, na zapadnom zidu. U brodu, iznad arkade su serije scena Novog i Starog zaveta sa posebnim naglaskom na Hristova čuda i parabole. Obnovitelj crkve Deziderije prinosi model crkve.

Na severu Italije nalazi se crkva San Pjetro al Monte koja ima otvorenu drvenu tavanicu. Sagrađena je u 11 veku. Sa horom nebeskih sila prikazan je Hristos u slavi, (anđeli i arhanđeli ubijaju aždaju – 12. glava Otkrovenja). Tema Nebeskog Jerusalima doslovno je prikazana (Apokalipsa – sa vratima koja su po jedno pleme Izrailja), princip kvadratne forme je vidljiv.

HODOČAŠĆE – KULT RELIKVIJA

Hodočasničke crkve uglavnom imaju više brodova, jedan transept, kulu, zrakaste kapele. Iznad bočnih brodova su galerije.

SEN SERNIN U TULUZIBitno je osvetljenje, ono dolazi i sa galerija i iz bočnih brodova. Crkva je polutamna, glavno osvetljenje je iz kupole. Ovakav tip građevine će se ponavljati. Iznad bočnih brodova su krstasti svodovi, a naos ima poluobličasti svod. Ukrašavanje crkve – Tematika se vezuje za Apokalipsu. U Luneti portala je Vaznesenje, a ispod su Apostoli koji posmatraju Vaznesenje. Portal Meževil u Tuluzi, crkva Sen.Sernena – tema Vaznesenje.

ST.FOA U KONKUCrkva je dominirala okolinom, monumentalna je. Trobrodna je bazilika, svetlost dolazi sa galerija, i iz bočnih brodova. Portal ima razvijenu predstavu Strašnog suda; natpis je na latinskom: ''Grešnici ako ne popravite svoje ponašanje u budućnosti čeka vas Strašni Sud''.

-SV.MARTIN U TURU -SEN MARSIJAL U LIMOŽU uništene su u francuskoj revoluciji -SEN ETJEN U NEVERU

Santjago de KompostelaBio je shvatan kao novi cilj. Ova crkva se suočavala sa velikim preprekama. Na ukrsnici glavnog broda sa transeptom visio je veliki polijelej. Portal crkve oličavao je

- 6 -

portal slave. Ovo je ublažena verzija Hrista koja se bliži gotičkom konceptu. David nije prikazan sa harfom već sa nekim gudačkim instrumentom. Odlazak na hodočašće je bila zaloga spasenja. Ljudi-hodočasnici su posle hodočašća nosili amblem na osnovu kojeg se znalo da su posetili Sv.Mesto, a to je ŠKOLjKA. Simbolika školjke pojavljuje u srednjem veku npr. u Raveni na sarkofazima. Umrli se na tim sarkofazima prikazuju ispod školjke, što simbolizuje nebesku sferu i zaklon.

-HAKA-SAN HUAN DE LA PENjA-HUESKA, LEON, SAN MARTIN U FROMISTIPostoji čitav niz škola, regionalnih rešenja, isto su se nalazile na hodočasničkim putevima. Ta regionalna rešenja se vezuju za određene oblasti.

CRKVA SV.PETRA U MOSAKU Nalazi se u oblasti Langdoka. Središnji stub portala je trimo. Predstava u luneti portala je 24 starca Apokalipse, dok je Hristos predstavljen kao Majestas Domini. Na arhitravnoj gredi su stilizovane rozete, koje se ovde mogu tumačiti kao kružeće sunce. Biljna ornamentika se javlja svuda, ali je ne treba posmatrati samo kao ukras, već ona ima određeno značenje. Na trimou Sv.Petra na 2 stranice su starozavetni proroci, a na druge dve su predstave fantastičnih životinja. Prorok Isaija – stilizacija. Poruka se može javiti kroz tekstove, kroz fantastična bića. Portal ove crkve je jako uvučen, tako da na zidovima pre stepenastih dovratnika imamo scene greha.Psihomahija (pudencijeva) – tekstovi o grehovima koji su čitani u srednjem veku. Figuralni kapiteli dobijaju posebno značenje. On postaje glavni nosilac programa crkve.

scene grehaportal

Na tim kapitelima se javljaju ornamenti i fantastična bića, starozavetne i novozavetne scene. Sve to spada u domen moralizatorske tematike, teme potiču iz usmenih predanja (bajke, basne).Iz basne: Magarac, vuk, lisac – sveštenik, riter, seljak

Portal crkve u to vreme predstavlja žižu, glavni događaji se dešavaju ispred portala. Često su na njima predstavljeni akrobate i žongleri.

Iz Mosaka – borba Samsona sa lavom nalazi se na kapitelu.Kapitel Iz Šovinjije – bića vrebaju dušu čoveka, personifikacija mračnih sila. Motiv čeljusti, menjanje obličja, prožimanje, ovde je moguće da jedno biće ima dva tela, jednu glavu – Udvojeni stubovi sa jednim kapitelom (npr. u Mosaku)

U klausterima su se obavljali neki obredi. U to vreme se pojavila struja u monaštvu koja se usprotivila takvim dekorisanju. Jedan od njih bio je iz reda Cisterita – Bernard Klervoa. Cisteritski red osnovan je 1098 godine, a osnovao ga je Rober iz Molemzea. Bernard je osnovao Klervo 1113 god. Crkve cisterita su bazilike, nisu više monumentalne, bez figuralnih su kapitela, bez velikih prozora, bez unutrašnje dekoracije – asketski minimalizam.

- 7 -

Na zapadu Francuske nastaje čitav niz crkava sa specifičnim rešenjima. Jednobrodne su, naos je prekriven nizom kupola, koje počivaju na trompama (Sv.Petar u Angoleumu). Crkva Sv.Fronta U Perigeu slična je Sv.Marku iz Venecije. Centralnu kupolu nose stupci.

Sv.Petar u Angoleumu ima na zapadnoj fasadi tematiku apokaliptične vizije, Hrista u slavi. To je projektovano na čitavu fasadu.

Bogorodičina crkva iz Poatjea, specifična je i po tome što je tu 732 godine Karlo Martel zaustavio invaziju Arabljana. To je takođe mesto Sv.Ilarija koji je bio učitelj Sv.Martina. Kod ove crkve čitava zapadna fasada je ukrašena. Elevacija bočnih brodova odgovara elevaciji glavnog. Helenkirhe – dvorske crkve

Crkva Sv. Trofima u ArluNalazi se u Provansi, bitna je njena fasada. Klauster iz ove crkve ima udvojene stubove.

Sen Žil di Gar – takođe je iz Provanse.

Opatija Fontenvro je grobna crkva dinastije Plantageneta.

SEN SAVEN SUR GARTAMPIznad centralnog broda ima dekoraciju sa starozavetnim scenama. Svod je poluobličasti. U samom svodu postoji podeljenost na trake. Slikarstvo nije bilo rasprostranjeno samo u ulazu i u naosu, već je postojalo i u kripti. Bliže ulaznom delu nalazile su se apokaliptične scene, a u kripti program dekoracije odnosio se na ktitora. Pozadina je podeljena na segmente, što je uticaj rukopisa (još od Vivijanove biblije).

ROMANIČKA FORMA:-linija igra važnu ulogu, izrazito naglašene konture; linearizam-pojednostavljenost, simbilički predstavljena realnost-linija u okviru kontura je kao ornament

SV. MARTIN U TURUIma niz stojećih figura jako velikih dimenzija. Na jednoj je Sv.Florencijus, ovde su freske slične vizantijskim freskama. Pretpostavlja se da su umetnici iz Severne Italije i iz Španije doneli ovaj stil u Tur. Boja, statičnost figure, plava pozadina i zlatna pozadina.

U 12 veku u Engleskoj su najvažniji centri za iluminaciju.

SANTA MARIA DETAKULjNalazi se u Španiji. U apsidi je predstava Bogorodice sa Hristom. Vidljiv je uticaj iz Italije.

- 8 -

Rekonkvista – ponovno osvajanje tj. povratak teritorija hrišćanskih vladara. Još od Karlovog vremena uočava se težnja da se od Arabljana teritorija Španije vrati u ruke hrišćanskih vladara. Sa strane Bogorodice prikazana su tri mudraca. Dve tema su glavne: Bogorodica u slavi i Majestas Domini. U ranoM hrišćanstvu Hristos se prikazuje na dugi kako sedi na sarkofazima npr. u Hosios Davidu.

SAN KLEMENTE DETAKUTakođe iz Španije. U apsidi je Majestas Domini.

PANTEON DE LA SEREJESOvo je grobnica kraljeva. Na jednom segmentu svoda prikazan je Hristos u slavi, pokolj vitlejemske dece. Težnja da se prikaže otvaranje neba i pojava Hrista koji dolazi.Scene: Prvi greh, Anđeo se javlja pastirima.

Ornamenta eklezija – mobilijar crkve. Nijedna crkva nije postojala a da nije imala raspeće koje je stajalo iznad pregrade koja je odvajala naos od oltarskog prostora. Hristos se na drvenim raspećima predstavljao sa raširenim rukama, spreman da primi grešnike. Ovakvih krstova ima puno iz Španije i Nemačke.Iz katedrale Hironi u Kataloniji – tapiserija sa scenom Stvaranja sveta, podeljenost na segmente, koncentrični krugovi. Ovakve tapiserije su visile sa pregrade koja deli naos od oltarskog prostora.

Skulpture Bogorodice sa Hristom uglavnom su bile drvene, neke su čak bile monumentalne. Ni jedna crkva nije postojala bez toga. Ove skulpture su stajale u oltarskoj menzi. Ova skulptura je bila mobilna, ona je učestvovala u procesijama, a nekad su u njih bile postavljane čestice moštiju svetitelja tako da su ove skulpture imale relikvijsku funkciju.

Evlogije - predmeti koji su se donosili sa hodočašća i koji su imali funkciju svetosti. Te skulpture imaju i religioznu i političku funkciju.

Relikvijar iz Konka iz crkve Sen Foa – bukvalna vizualizacija, tj. relikvijar ima oblik npr. ruke ukoliko su u njemu čestice ruke svetitelja, ili npr. stopala.Nijedna crkva nije mogla biti osvećena ukoliko nisu imale čestice moštiju nekog svetitelja. Politička moć se zasnivala na moći relikvije. Čestice moštiju su ugrađene npr. u regalije tj. simbole političke moći.

Žitije grofice Matilde od Kanose – prikazano je čerećenje tela Sv.Apolonija.

U Italiji papstvo je u ekspanziji. Dolazi do formiralja papse kurije, teritorijalne pretenzije kurije ostavljaju veliki utisak. Sami gradovi su kao komune (komune – formiranje građana u svrhu odbrane integriteta građana).Umetnički centar umetnički je u Milanu (Lombardija – dolina reke Po). On je bio i veliki trgovački grad. Dobio je neke povlastice još za vreme Otona. Oni su trgovali žitom, tom mrežom vodenih puteva dolazi do protoka robe i iz udaljenih naselja. Piza i Đenova su trgovali sa Afrikom. Venecija je takođe bio bitan trgovački centar. Tada se i podižu gradske katedrale.

- 9 -

KATEDRALA U MODENISa gradnjom se počinje 1099 godine, patron je Sv.Đenimijano. Crkvu zidaju Lan

Franko (arhitekta), i Viligelmo (skulptor). Modena je primer tipične lombatdijske crkve. Istočno postrojenje je urađeno tako da se dobije dvospratno rešenje. Ima kriptu. Vertikalna povezanost između moštiju i trpeze, tako da je bilo bitno napraviti prolaz za kriptu. Oltarski prostor je izdignut. To se često ponavlja u lombardijskim crkvama. Lezene dele fasade na segmente. Portal: karakterističan je za Lombardiju. Skulpture dva lava (sa strane ulaza), Iznad ima baldahin, a lavovi nose kolonete. Portal je izbačen. U frizovima na panelima nalaze se skulpture (oko portala). Tu su prikazane starozavetne scene, ali u sklopu dekoracije na bočnim portalima nalaze se skulpture lokalnih kultova. Ova crkva ima portal patrona i ktitora. Iznad oltarskog prostora je CROCE DIPINTI, ali je on iz 14 veka.

Identitet grada dobija se kroz katedralu. U skulpturi su sačuvane ilustracije o kralju Arturu, predstave iz basni se prikazuju, tj. usmena predanja. Prikazuju se i razne fantastične životinje.

San Zeno Mađore u Veroni – ima izbačen portal.

Katedrala, zvonik, baptisterijum u Parmi

SAN KLEMENTE U RIMU1084. godine bio je požar, pa je crkva obnovljena. Prvobitna crkva se nalazi ispod temelja sadašnje crkve. Ona je iz 4 – 5 veka i zovu je Donja crkva San Klemente. Obnovljena je za vreme pape Paskala II. Karakterišu je antički stubovi, ovde je vidljiva težnja za dostignućem zlatnog doba u Rimu – od Konstantina do Justinijana. Apsida je ukrašena mozaikom, a uzori za to su iz doba ranog hrišćanstva. Opus alexandrinum – opus u kome je rađen pod. Nosilac programa cele crkve je mozaik u apsidi, u konhi je raspeće okruženo vrežam, a koje su krajnje stilizovane (kao na Konstancinom sarkofagu). Ispod su jaganjci.

1086. u Sv.Petru u Rimu je papa Viktor III. U to vreme dolazi do jačanja centralne uprave, pojava većeg broja kardinala. Centar za razvoj pravne nauke bio je Bolonj (Gracijan je jedan od najpoznatijih pravnika).

Sv.Kliment je četvrti po redu papa. Stradao je mučeničkom smrću u vreme Trajana i Decija. Ćirilo i Metodije su preneli njegove mošti (stopalo) u Rim u 9 veku. Dolazi do ponovnog vraćanja mozaika, sa načelom srednjovekovne estetike. Ovo nije kopija doslovna nekog ranohrišćanskog mozaika već je kombinacija više. Napravnjen je čitav izbor tema. Smišljena upotreba antičkih spolija. Kanelirani i porfirni stubovi. Kosmati porodica je radila u celoj Italiji.

- 10 -

Stara crkva Sv.Klementa bila je mitreum, a na njenim temeljima je podignuta nova crkva. U donjoj crkvi San Klemente u to vreme napravljen je ciklus fresaka posvećen patronu crkve. Ova Donja crkva je sad služila kao kripta. Freske su posvećene trenucija čudotvorenja Klimenta npr. Kliment je služio misu na kojoj je prisustvovala Teodora čiji je muž Sisinije prefekt grada i paganin. Sisinije je krenuo da traži crkvu u trenutku kad je ona bila na misi, a kada je ušao u crkvu oslepeo je, pa mu je Kliment vratio vid. U ovoj crkvi takođe je prikazan prenos moštiju: tj. čudesno izbavljenje iz Azovskog mora. Mošti Klimenta bile su bačene u more, a na tom mestu (loka sankta) jednom godišnje voda bi iščezla i otvarala put narodu koji bi došao do tog mesta i tu bi se stvarala kapela u koju bi ljudi došli na poklonjenje. Tu se jednom dete udavilo a Kliment je ''na daljinu'' spasio dete.Još za života Klimenta najavljeno je njegovo delovanje. Aleksej je otižao u inostranstvo i kad se vratio kući živeo je kao rob, on je svoju ispovest napisao na papirusu, umro je pišući. Zatim dolazi Kliment i vadi papirus iz zgrčenog stava Alekseja.

Lokalna tradicija je bitna u Rimu jer se u ovom trenutku svako polje prekriva snopom linija. To se javlja i u ovoj crkvi. Vidi se na Teodorinoj, Sisinijevoj i Klimentovoj odeći.U 11 veku dolazi do ponavljanja apsidalnih programa standardnih rimskih rešenja, kao npr. što je bio slučaj kod Sv.Kozme i Damjana sa stojećom figurom. Takođe u Sv.Pudentijani ona prilazi Bogorodici.

SAN PJETRO U TOSKANISagrađena je u trećoj deceniji 12 veka. U apsidi je Vaznesenje Hristovo.Za Italiju nije karakteristično slikanje Mjastas Domini ili npr. Bogorodice sa Hristom.

Pred kraj 11 veka mnoge crkve doživljavaju obnovu. 36 crkava dobija monumentalne zvonike, sa novim monumentalnim ulazima (Santa Marija in Kosmedin). Pojavljuju se ulazi kao u Deziderijevoj crkvi, a to je naglašen portik sa lukom iznad. Ona u stvari ponavnja izgled crkve Sv.Petra.

Klaustar crkve San Paolo Fuori le Mura je sa tordiranim stubovima, koji treba da asociraju na Solomonov hram.

Toskana tog vremena bila je pod upravom kraljice Matilde. Ona je bila prijateljica pape Grgura VII. Firenca je sedište Toskane i ona je bila papski orijentisana. Tada se podiže čitav niz crkava koje se oslanjaju na iste izvore, a to su ranohrišćanski izvori (u literaturi to se zove protorenesansa).

SAN MINIJATO AL MONTE Nalazi se u blizini Firence, ali za razliku od Rima ovde se upotrebljava mermerna oplata. Ima otvorenu drvenu tavanicu. U apsidi je prikazan Hristos.

Badia Fiesolana, San Domenico di Fiesole

Baptisterijum u Firenci – mermerna oplata, način na koji se raščlanjuje prostor.

- 11 -

Kompleks u Pizi – katedrala, atrijum i baptisterijum. Ceo taj prostor zove se Polje čuda. Sa podizanjem katedrale počela je komuna, potisnuti su Saraceni. Od kraja 11 veka pizanska flota je prevozila Krstaše, brodovi koji su se vraćali iz Sv.Zemlje kao balast nosili su zemlju odatle, a tom zemljom je nasipan atrijum. U toj zemlji u atrijumu su polagani vernici. Bosketus je bio vizantinac.

Kod pizanske katedrale vidljiv je plan tri bazilike (2 u transeptima i jedna glavna). Matilda je došla do Sardinije, gde se može videti izraziti toskanski uticaj.

San Mikele u Paviji – stepenasto uvučen portal, skulpture su aplicirane na fasadi.

Hodočasnička crkva u TuluziPredmet od drveta koji predstavlja Hrista u slavi iz Sv.Marije Detahulj. To je oltarska slika, kombinacija slike i skulpture, oko Hrista su starozavetne ličnosti.

Nalonj – mesto sa koga se čitaju jevanđelja. Nose 4 jevanđelista.

Vinčesterska biblija – inicijal sa scenom, to je istorijski inicijal, majuskula.

Egzultet – svici rađeni u skriptorijumu Monte Kasina, to je inače tipično za Južnu Italiju.

Teratološki inicijali – zoomorfni inicijali

VIZANTIJA

Aleksej I Komnin vlada od 1081-1118 (porodica Komnina vlada do 1185). Srednjovizantijski period traje do 1204 godine.Dolazi do širenja vizantijske umetnosti na Balkan, Južnu Italiju i Rusiju. Egejska ostrva su pod komandom franačkih vitezova. Neki delovi Italije su pod venecijanskom vlašću.Dolazi do širenja vizantijskih rukopisa koji se koriste kao predlošci za dekorisanje crkava širom Evrope. To dovodi do toga da se i u Tirou koji se nalazi na severu Italije vide ikonografska stilska rešenja Vizantije.

Manastir Hrista Pantokratora je jedan od poslednjih primera građenja monumentalnih gradskih crkava. Ta tradicija podizanja crkava vuče korene još od Romana I koji je podigao Mireleon (Bodrum Džamija). Od Romana I pa nadalje vide se nastavci građenja tih monumentalnih zdanja. To se takođe nastavlja za vreme Romana III i njegove žene Zoe. Od vremena ikonoborstva pa do četvrtog krstaškopg rata primetan je urbanistički razvoj. Na obodima centralnog gradsog jezgra podižu se građevine. Bitan je broj trgovaca koji se nastanjuju bliže Zlatnog Roga i u Galati (trgovci iz Amalfija, Pize, Đenove, Venecije). Podižu se grobne crkve vizantijskih careva. Do tada oni su se sahranjivali u crkvi Sv.Apostola.

Crkva Sv.Mihajla je grobna crkva Komnina. Carevi postaju ktitori manastira. Oni podrazumevaju i moćne i bogate metohe i izvan Carigrada. Ti manastiri su često bili starački domovi, bolnice.

Fenomen uspona monaštva i monaškog života može se sagledati u kontekstu nove duhovnosti 11 veka.

- 12 -

Simeon Novi Bogoslov bio je u jednom od bitnih carigradskih manastira, bio je u Studijskom manastiru (fokus ikonodule – poštovanje ikona), zatim je bio iguman Sv.Mamase koji je obnovio. On je formulisao obrasce duhovnog života i formuliše ''duhovno očinstvo''.

Monaštvo igra važnu ulogu u odgoju. I sami carevi sada, a posebno za vreme Manojla I, se upodobljavaju idejama monaškog života. Monasi na zemlji već žive živorom anđela jer se odriču svih zemaljskih strasti. On kaže: ne pokušavaj da nađeš posrednike.Angelicos bios – anđeoski život.

Car Manojlo I se pred smrt zamonašio što se do tada nije dešavalo (imitatio christi). Od tog njegovog čina to postaje redovna pojava. Za svoju crkvu Hrista Pantokratora donosi na leđima ploču iz Efesa, donosi je iz luke do samog manastira. Manastirske komplekse je bilo bitno opredeliti. Pojavljuje se veliki broj ikona koje imaju specifičnu ulogu. Oltarska pregrada je glavni fokus i glavno mesto za sretanje vernika sa nebom na zemlji. Ikona funkcioniše kao platno kroz koje sunce isijava na zemlju. U 11 veku ikone se postavljaju i na arhitravnu gredu, kao što je to slučaj bio na Sinaju gde postoji greda sa čitavim nizom ikona. Ikone se ne nalaze samo na oltarskoj pregradi, već i na proskinitarima, ali pojavljuje se i veliki broj ličnih ikona. Te ikone su vezane za predstave Bogorodice i Hrista – EKFRASIS –opis um dela, on ne služi da bi se to delo samo opisalo, on ima za cilj i da opiše doživljaj čoveka prilikom kontakta sa tim delom.

Period obnove platonističkih teorija – Mihajlo Pselm i njegov učenik Jovan Ital. Mihajlo je napisao eksfrasis o svojoj ikoni raspeća. Ekfrasisi su se nalazili i na samim ikonama. Liturgija i crkvena poezija utiču na formiranje ikonografije.Bogosložbeni tekstovi dosta utiču na ikonografiju, i to je dosta izraženo u oltarskom prostoru. U polukaloti apside je Bogorodica, ispod je Pričešće Apostola, a ispod Poklonjenje arhijereja.

Arhiepiskop Lav preuzeo je obnovu Sv.Sofije u Ohridu, i dekorisao je oltarski prostor. U središnjoj zoni je Hristos koji blagosilja hleb, a prilaze mu Apostoli. Ovde se hleb posebno potencira. U ovo vreme šizme postavlja se pitanje kvasnog ili nekvasnog hleba. Ovom scenom Lav je nastavio carigradsku dogmu. Liturgija na zemlji je odraz liturgije na nebu. Takve evharističke scene nalaze se i na rukopisu, sa tekstom Vasilija Velikog 14 (taj svitak se čuva u Jerusalimu – 11 vek) i sadrži uz tekst liturgije, a na marginama scenu Pričešća. Pored scene pričešća u Ohridu nalazi se scena iz života Vasilija Velikog, a to je služba Vasilija Velikog. On je tu poluokrenut ka oltaru. Ima svitak na kome je ispisan tekst liturgije Vasilija Velikog. Čitav niz stojećih figura otaca crkve je prikazan. U kapeli iznad đakonikona je Deizis. U ovoj crkvi prikazana je i Avramova žrtva. Plava pozadina, ispod baldahina je Hristos kome prilaze Petar i Pavle, i 2 anđela sa ripidama. U tom oltaru je i ciklus Vasilija Velikog, gde se on klanja časnoj trpezi sa svitkom, u stavu koji će biti uobičajen kasnije za prikaz službe arhijereja.Deizis se takođe javlja u apsidi, u Emali Kilisi.

CRKVA BOGORODICE ELEUSE IZ STRUMICE U MESTU VELUSA – 1080 god.U apsidi crkve ispod Bogorodice na prestolu su Vasilije Veliki i Jovan Zlatousti. Oni se klanjaju Hetimasiji (baptisterijum ortodoksnih) sa svetim duhom (golub), i

- 13 -

jevanđeljima. Hetimasija u ovo vreme dobija mnogo na značaju, a to je u vizantijskom krugu u domenu eshatološke dogmatike, a na Zapadu je npr. to Majestas Domini. U kupoli crkve nalaze se dve scene: Deizis, tj. medaljon sa predstavom Hrista u kaloti, a u tamburu su Bogorodica, Preteča, 2 anđela i proroci. Deizis se vezuje za krug eshatoloških tema i drugi Hristov dolazak. Ovakav Deizis će se javiti kasnije u Kapadokoji u apsidi.

-carska odežda: loros i divitision-božanska investitura: vladar dobija insignije-car se predstavlja i na nekim scenama (npr. Bogorodičin akatist)-vladar – prikazuje se kao uvršćen u red svetitelja-žitejne ikone- gestovi su značajni, posebno u Komninsko vreme-prislanjanje ruke na lice – žalost-otvoreni dlanovi, šake: molitva upućena žrtvi, zastupništvo npr. u ktitorskim kompozicijama-u helenističkoj umetnosti je difinisana čitava serija gestova i izraza lica-gradacija svetosti od kupole pa nadole

Hosios Lukas, Nea Moni na Hisou, Dafni primeri su ktitorske delatnosti. Glavni su predstavnici sistema dekoracije.

HOSIOS LUKAS – 1030 god.Katolikon posvećen Sv.Luki. U kontinuitetu je trajao život manastira i monaha. U crkvi je predstavljeno 159 pojedinačnih figura. Mermerna oplata Hosios Lukasa penje se visoko, scene se nalaze u najvišoj zoni. U polukaloti je silazak Sv.Duha. Čitav kompleks je imao funkciju isceljenja, jer je formiran kao grob, nalazi se u severnom delu Katolikona. Ova crkva ima galeriju jer su ljudi koji bi dolazili na poklonjenje radi spasenja spavali u crkvi. Ne potenciraju se scene iz jevanđelja, ima ih svega 7 – 9. Velika pažnja je usresređena na monahe i svetitelje.

NEA MONI NA HIOSU – sredina 11 veka (1049-1055)1049. Konstantin Monomah izdao je hrisovulju. On je bio jedan od ktitora, prvi ktitori su bile Zoja i Teodora. Ima katolikon koji je posvećen Bogorodici isto kao i crkva u Dafni. Ciklus stradanja se nalazi u priprati, a dve scene Velikih praznika nisu mogle stati u naos pa su prikazane u priprati (Vaznesenje i Duhovi). U priprati je prikazan i Bogorodičin ciklus. Razmatraju se pojave rastućeg kulta Bogorodice ne samo u Vizantiji već i na Zapadu. Kroz kult Bogorodice odvija se kult inkarnacije. Bogorodica je omogućila inkarnaciju logosa jer je rodila spasitelja. Krštenje, Raspeće (naslućuje se razvoj onog stila koji će kulminirati u Nerezima), Skidanje sa krsta (mini ciklus stradanja, naglašena je patnja), Silazak u Ad (začetak komninskog linerizma koji je u funkciji izražavanja jakih emocija), pozadina je zlatna.

Rukopis Homilije iz 12 veka govori o Bogorodici i scenama vezanim za njen kult.

DAFNI KOD ATINE (1080-1100 god.)U 13 veku crkvu je napustilo bratstvo, pa ona postaje cisteritska crkva. U 19 veku je obnovljena, pa su tada i mozaici obnovljeni tako da je narušen prvobitni način ređanja tesera.

- 14 -

U Carigradu iz Komninskog perioda sačuvani su portreti u južnoj galeriji Sv.Sofije. Prikazani su Jovan i Irina Komnin 1118 godine, i Aleksej Komnin 1122 godine.

Mnoge crkve su uništene tokom IV krstaškog rata tako da nije mnogo toga sačuvano u Carigradu toga doba.

Sv.Pantelejmon u Nerezima kod SkopljaKtitor je Aleksej Komnin Anđeo, koji je bio rođak carske porodice. On je potomak i porodice Anđela. Otac mu je bio vlastelin Konstantin Anđeo, a majka ćerka Alekseja Komnina. Ova crkva predstavlja zenit komninskog monumentalnog slikarstva.Crkva ima 5 kupola, upisanog je krsta. Bočne kapele su specifične. Nema mermerne oplate. Unutrašljost crkve pruža mogućnosti za bogat slikarski program. Od oltara prema naosu prikazani su: poklonjenje hetimasiji, arhijereji su okrenuti ka sredini, nose razvijene svitke sa ispisanom liturgijom, scene Velikih praznika i scene iz Bogorodičinog ciklusa, scene Stradanja Hristovog (oplakivanje Hrista i Skidanje sa krsta). U priprati su scene sa Sv.Pantelejmonom. Sačuvana su dva proskinitara (Bogorodica sa Hristom i Sv.Pamtelejmon). Okvir tih ikona je vrhunac vizantijske plastike, simboliše rajsko naselje.

Sjajan, vedar kolorit upotrebljava se sredinom i krajem 12 veka. Sve se usložnjava i ulazi u jednu uslovno rečeno manirističku fazu. U to spada crkva Sv.Đorđa u Kurbinovu iz 1191 godine, zatim crkva Sv.Vrača u Kastoriji, scene iz Panagije ton Halkeon, postoje samo njihovi crteži, zatim manastir Vatoped gde su sačuvane predstave zagrljenih Petra i Pavla, zatim manastir Sv.Jovana Bogoslova na Patmosu i Panagia Ton Araku na Kipru.

Sačuvan je i čitav niz rukopisa iz carigradske skriptorije iz 11 i 12 veka koji govore o slikarstvu tog perioda.Naznačajniji je Paresinus Grekus 74 koji je iz 7/8 decenije 11 veka. Jevanđeoski tekst gde slika direktno prati tekst sa razvijenom ikonografijom. Posebno je razvijena scena strašnog suda. Rukopisi su značaji su jer minijature služe kao predložak slikarima za monumentalno slikartvo.U to vreme nastaje veliki broj rukopisa sa više ili manje razvijenom ikonografijom (jevanđelja, homilije npr. Grigorija Nazijanskog). Ovi rukopisi su veoma bogato opremljeni, npr. poslanica Apostola Pavla, čuva se u univerzitetskoj biblioteci u Moskvi, pisana je mijuskulom, i to zlatnom. Često je tekst pisan u obliku krsta. Tu je i Agio Tafu iz crkve Sv.Groba, čuva se u Jerusalimu, najfinije izvođenje, vrhunac iluminacije, možda je umetnik pojedine detalje izvodio dlakom. Tu su razne homilije npr. Jakova Kokinovafosa (carigradski monah), tu se javljaju iluminacije vezane za Bogorodicu. Tu su i mnogi didaktički i moralizatorski spisi.Lestvice Jovana Lestvičkog sa scenama iz monaškog života. Sijamski rukopis sa homilijama Grigorija Nazijanskog gde sve podseća na emalj, upotreba zelene, crvene, oker, zlatne, plave. Tu je važna kombinacija floralne i figuralne dekoracije.

Nea Moni – jake boje, nije suptilno, sa valerima, na predstavi Solomona i Davida, jedan od njih ima crveni nimb.

- 15 -

Dafne – Veliki praznici u trompama, Pantokrator je u kupoli. Raspeće je sažeto, mali je broj učesnika, akcenat je na patosu.

VEZE IZMEĐU VIZANTIJE I ZAPADA

VENECIJALinearni i ciklični koncept vremena. Ciklični se javlja u srednjevizantijskom periodu. Od samog nastanka grada formirale su se razne legende. Za vreme IV krstaškog rata ona je bila na vrhuncu moći.

BAZILIKA SV.MARKAVenecija je osnovana u 5 veku, u vreme upada plemena u centre rimskog carstva. Veneciju su zvali Grad na lagunama.829. godine u Veneciju su prenete mošti Sv.Marka iz Aleksandrije. Od tada je Venecija pod zaštitom Sv.Marka. Međutim u ovom gradu su i pre Sv.Marka bili veoma poštovani drugi sveci, npr. Sv.Teodor Stratilat, jedan od Sv.Ratnika. Do prenosa moštiju došlo se svetom krađom, tj. furta sacra. Svetitelj se javio određenim osobama i rekao je da želi biti premešten iz jednog grada u drugi. Ove 829 godine oni su praktično ukrali te mošti koje su sakrili ispod tovara slanine (muslimani to nisu dirali zbog stava prema ovom mesu). Tada počinje da se zida čitav niz crkava. Crkva Sv.Marka, koja i danas postoji je treća po redu sagrađena.

- 16 -