30.KAZISONULARITOPLANTISI 3. CLT

T.C.KLTR VE TURZM BAKANLII

Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl

30.KAZI SONULARI

TOPLANTISI3. CLT

26-30 MAYIS 2008ANKARA

T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Yayn No : 3171-3Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl Yayn No: 130 - 3

YAYINA HAZIRLAYANLARDr. Haydar DNMEZDr. Adil ZME

Kapak ve UygulamaSuna HKENEK

ISBN: 978-975-17-3396-2 (3. Cilt) 978-975-17-3242-2 (Takm)ISSN: 1017-7655

Kapak Fotoraf: Michael BLMER, Engelbert WINTER (Das Zentralheiligtum Des Iupiter Dolichenus Auf Dem Dlk Baba Tepesi Bei Doliche - Forschungen Des Jahres 2007)

Not : Kaz raporlar, dil ve yazm asndan Klsik Filolog Dr. Haydar Dnmez tarafndan denetlenmitir. Yaymlanan yazlarn ieriinden yazarlar sorumludur.

ANKARA-2009

NDEKLER

Guido ROSADA, Maria Teresa LACHIN Excavations 2007 at Tyana..................................................................................1

Abdullah YAYLALI 2007 Yl Tralleis Antik Kenti Kaz almalar ...................................................17

Bozkurt ERSOY Kale-i Tavas (Tabae) 2007 Yl Kazs.................................................................41

Felix PIRSON Pergamon-2007 Yl almalar n Raporu ......................................................57

Ltife SUMMERER, Alexander von KIENLIN Pompeiopolis 2007 Yl almalar ...................................................................77

Aykut INAROLU, Duygu ELK Alaca Hyk 2007 Yl Kazs .............................................................................91

Nurettin ASLAN, M. DENNERT, B. BHLENDORF-ARSLAN Assos 2007 Yl Kaz almalar .....................................................................105

Serdar AYBEK, Ali Kazm Z, Aygn Ekin MER Metropolis 2007 Yl Kazlar ...........................................................................123

G. Kenneth SAMS Gordion, 2007 ................................................................................................139

Isabella CANEVA, Glgn KROLU Excavations at Mersin Yumuktepe Hy in 2007 .........................................151

Klaus SCHMIDT Gbekli Tepe Kazs 2007 Yl Raporu ..............................................................163

Mevlt YMEZ, zdemir KOAK, Ahmet LASLI Dede Mezar Nekropol 2008 Yl Kazlar .......................................................183

Sachihiro OMURA 2007 Yl Kaman-Kalehyk Kazlar ...............................................................197

Mark JACKSON, Nicholas POSTGATE Excavations at Kilise Tepe 2007 ......................................................................207

Yaar ERSOY, Hseyin CEVZOLU, mit GNGR, lkan HASDALI, Polat ULUSOY 2007 Yl Klazomenai Kazs ............................................................................233

Marcella FRANGIPANE, Francesca BALOSSI The 2007 Excavation Campaign at Zeytinli Bahe ............................................255

Adnan DLER, Bekir ZER, mr D. AKMAKLI, Sinem TRKOLU Pedasa, 2007 ..................................................................................................267

K. Aslhan YENER Alalakh (Aana Hyk) 2007 Yl almalar ..................................................285

Mirko NOVK, Ekin KOZAL, Christoph KUMMEL, Alexander AHRENS,INgrid LAUBE 2006-2007 Yllarnda Sirkeli Hykte (Adana-Ceyhan) Yaplan Trk-Alman Kazlar .......................................................................................297

Aliye ZTAN, Fazl AIKGZ, Benjamin S. ARBUCKLE 2007 Yl Kk Hyk Kazlar .........................................................................311

Aliye ZTAN 2007 Yl Acemhyk Kazlar ..........................................................................329

Levent ZOROLU, Mehmet TEKOCAK Kelenderis 2007 Yl Kaz ve Onarm almalar ..............................................343

B. Yelda OLCAY UKAN, Yaln MERGEN, Zeliha DEMREL GKALP,Muradiye BURSALI, Gken ZTAKIN, ener YILDIRIM, Emre NC Olympos Kazs 2007 Yl almalar ..............................................................373

Nicol MARCHETTI The 2007 Joint Turkish-Italian Excavations at Tilmen Hyk ...........................387

Ergn LAFLI Hadrianopolis-Eskipazar Paphlagonia Hadrianoupolisi Arkeolojik Kazlar ...........................................................................................399

Elif Tl TULUNAY Nif (Olympos) Da Aratrma ve Kaz Projesi: 2007 Yl Kazs .........................411

Marc WAELKENS Report on the 2006 and 2007 Excavation and Restoration Activities at Tepe Dzen and at Sagalssos ......................................................................427

Fokke GERRITSEN, Rana ZBAL Barcn Hyk Excavations, 2007 .....................................................................457

Remzi YACI, Fatih Hakan KAYA Soli/Pompeiopolis Antik Liman Kenti 2007 Yl Kazlar ...................................465

Andreas SCHACHNER Boazky-Hattua 2007 Yl almalar ..........................................................475

Vedat DL, Musa KADIOLU 2007 Yl Nysa Kaz ve Restorasyon almalar ...............................................499

11

EXCAVATIONS 2007 AT TYANAGuido ROSADA*

Maria Teresa LACHIN

* Prof. Dr. Guido ROSADA, Topografi a antica Universit degli Studi di Padova Dipartimento di Archeologia DARC Piazza Capitaniato, 7-35139 Padova/TALYA. Tel. [+39] 0498274579- Fax [+39] 0498274613 [+39]335.5354292 email:guido.rosada@unipd.it

Come abbiamo detto nelle relazioni precedenti, le indagini archeologiche della Missione Italiana a Tyana hanno avuto inizio nel 2001 con un survey e sono proseguite negli anni successivi con lo scavo sistematico delle terme romane, con la esplorazione delle tecniche costruttive della grande piscina di captazione a Kk e con lanalisi delle fondazioni dei piloni dellacquedotto. Tutte queste strutture sono risultate databili alla prima met del III sec. d.C., in particolare al primo quarto, dando quindi ragione alle fonti e segnatamente a Filostrato che ci parlano di consistenti ed estesi interventi edilizi favoriti da Iulia Domna e dal fi glio Marco Aurelio Antonino, detto Caracalla. Infi ne lo scavo ha interessato larea settentrionale di Kemerhisar (Fig: 1), in origine per portare in luce il castellum aquae che doveva trovarsi in quel settore altimetricamente pi elevato della citt, laddove terminano le arcate dellopera di adduzione idrica.

Invece, come talora accade in archeologia, la ricerca per ora ha portato a scoprire una cosa completamente diversa e in realt, nel nostro contesto, anche storicamente pi importante ovvero un battistero cristiano (Fig. 2), caratterizzato planimetricamente da unabside poligonale e da un transetto che si raccordava con alcuni gradini al muro di una costruzione posta a quota pi alta. In posizione leggermente eccentrica rispetto allasse dellabside si trovava una vasca bettesimale tetraconcale decorata lateralmente, su campiture lisce, da croci a bracci espansi.

Delledifi cio, terrazzato a valle (cio a nord) da un muro di contenimento che si impost sui piloni decapati dellacquedotto, non rimane lalzato essendo stato eraso fi no al livello pavimentale; resta soltanto ben leggibile lalto basamento che nella parte absidata costituito da uno zoccolo modanato in grandi blocchi di marno bianco legati da grappe (con riuso di materiale

22

di spolio). Anche loriginale pavimentazione andata pressoch perduta: tuttavia la parte centrale, tenendo conto dei pochi elementi superstiti e delle impronte lasciate sullo strato di preparazione, doveva essere decorata con opus sectile in serie di pannelli, dove si pu riconoscere uno schema reticolare (a quadrati, triangoli e cerchi) o a esagoni e triangoli (a formare stelle a sei punte); si invece ben conservato un tratto del pavimento del transetto meridionale, costituito da pannelli defi niti da lastre marmoree rettangolari campiti da ottagoni e quadrati (motivo ad alveare). La completa rasatura del battistero si deve alla ripresa abitativa dellarea, probabilmente tra XI e XII sec. d.C. e soprattutto in epoca selgiuchide. Ne sono testimonianza diretta i dolia interrati nel sottofondo pavimentale e un forno addossato allo zoccolo di marmo.

In questo quadro di distruzione dopo la fi ne delluso del battistero pochi sono i materiali che aiutano a stabilire una cronologia delledifi cio di culto. Tuttavia la fortuna ha voluto che in uno scarico esterno allabside si siano ritrovati i frammenti di uno o pi baltei con iscrizione incisa sul listello superiore. Due (un terzo reca forse -]tito[-) in particolare sono di fondamentale importanza perch il testo un poco pi leggbile: in uno scritto -o]n Patrik[io]u aghiotatou archiepisko[pou-, nellaltro -]on Paulo[u aghiotatou archiepiskopou-1. Ora come noto queste due personalit sono ben note attraverso gli atti conciliari, dai quali si ricava che il primo, Patrikios, fu vescovo tyanense della Cappadocia Seconda ai concili di Efeso (449 d.C.) e di Calcedonia (451 d.C.), mentre il secondo fu vescovo al concilio di Costantinopoli/Gerusalemme ottantacinque anni dopo (536 d.C.). Se si mettono insieme questi riferimenti cronologici dei concilii e alcuni manufatti ritrovati in stratigrafi e non manomesse e quindi attendibili (segnatamente manufatti bronzei come croci, un peso da stadera con immagine di principessa bizantina, un gancio per polykandelon Fig. 3-, un anello-chiave Fig. 4-, ma anche un pilastrino -forse destinato a sostenere un balteo- con una croce decorata da foglioline cuoriformi e da globetti- Fig. 5) una datazione del battistero al V sec. d.C. sembrerebbe ragionevolmente plausibile. Pertanto ci si troverebbe davanti, come abbiamo avuto modo di dire in altre occasioni, a una delle aule di culto pi antiche della Cappadocia.

1 Sarei propenso a integrare quell -on che viene prima del nome del vescovo in topon, accusativo di topos, forse a indicare idealmente i seggi dei vescovi tyanensi.

33

Lo scavo 20072 ha allargato lindagine nel settore occidentale, dove si pensava di trovare, in relazione con il grande muro a cui si addossava il battistero, ledifi cio di culto vero e proprio.

A partire dagli strati pi recenti il quadro della tipologia insediativa non si mostrato diverso da quello gi rilevato negli anni precedenti. Nel periodo infatti che si pu datare tra XVII/XVIII secolo e i nostri giorni le strutture murarie, conservate per pochi tratti a motivo del continuo spolio, suggeriscono la presenza di vani con orientamento prevalente allincirca EO (o talora anche NS), come del resto si riscontra nelle vecchie case ancora superstiti nel quartiere (e come anche si era riscontrato in quelle che insistevano nellarea di scavo e successivamente abbattute) (izim: 1). La tecnica muraria sempre approssimativa e recupera materiali di epoche precedenti. Data la frammentariet dei muri e la labilit di certi rapporti stratigrafi ci non possibile non solo stabilire con certezza le dimensioni dei vani, ma neppure indicare linterno-esterno. Una indicazione praticabile in questo senso potrebbe essere data solo dai fornetti (ocak, multipli o del tipo con tubo per lareazione, in tempi recenti non pi in uso) (Figs. 6-7), che dovevano essere utilizzati a cielo aperto.

Un muro (7057) sembra marginare verso settentrione un ampio terrazzamento, tagliando gran parte degli strati pi antichi. Unaltra struttura analoga (7106) disposta in parallelo poco pi a nord (circa m 1.20) forse in rapporto con un muro ortogonale (7067), ma con tutta probabilit sono entrambi da riferire a una fase precedente, riutilizzati tuttavia anche successivamente.

2 Per la bibliografi a precedente di riferimento, cfr. G. ROSADA, Tyana/Kemerhisar: gli scavi 2005, in 28. kaz sonular toplants, 2 cilt (29 Mays-2 Haziran 2006), Ankara 2006, pp. 513-528 e Gli scavi di Tyana/Kemerhisar 2006, in 29. kaz sonular toplants, 3 cilt (28 Mays-01 Haziran 2007), Ankara 2008, estr. La Missione Archeologica Italiana a Tyana 2007 era composta da: prof. dr.Guido Rosada (direttore della Missione, Topografi a antica, Universit degli Studi di Padova, Dipartimento di Archeologia/DArc, Piazza Capitaniato, 7-35139 Padova-Italia. Tel. +39.0498274579-Fax +39.0498274613-Cel. +39.3355354292. e.mail guido.rosada@unipd.it), dr.ssa Maria Teresa Lachin (direttore di cantiere), prof. Ermanno Finzi (responsabile delle prospezioni geofi siche), dr.ssa Cristina Mondin (responsabile del laboratorio grafi co e fotografi co), drr. Jacopo Turchetto (collaboratore di cantiere, ha curato anche la versione inglese di questa nota), Paolo Vedovetto (disegnatore). Commissario governativo del Ministero della Cultura e Turismo della Repubblica di Turchia: umali Ayabakan del Museo Archeologico di Antalya. Si ringrazia per la sempre presente amicizia Fazl Akgz, direttore del Museo Archeologico di Nide. I fi nanziamenti sono stati assicurati dal Ministero per gli Affari Esteri italiano, dalla Provincia di Padova, dal Comune di Borgoricco (Padova) e dallUniversit degli Studi di Padova.

44

Infi ne a questo periodo forse da attribuire un manufatto (7027/7059) di incerta funzione (un ambar?) coperto da una pietra di cospicue dimensioni e dotata di un piccolo foro centrale.

A una fase pienamente osmanica, tra XIV/XV e XVII/XVIII secolo, si pu attribuire lunico vano riconoscibile, di cui si sono messi in luce due muri (7040) e una pavimentazione in battuto di calce (7045). Il vano viene tuttavia successivamente modifi cato con linserimento di un muro obliquo, che crea lo spazio per lalloggiamento di dolia (in particolare 7049) (Figs. 8-9). E in effetti a questa fase sono da riportare un gran numero di forni, di dolia e molte buche preparate per interrarli, nonch alcune tubature fi ttili e una cisterna a fi asca, costruita con mattoncini sottili e coperta da una lastra di pietra. Sempre a periodo osmanico, ma non ulteriormente precisabile, sembrano risalire a settentrione la gi citata struttura muraria (forse con marciapiede e canaletta di drenaggio: 7106, 7125 e 7123) e un possibile silos o ambar quadrangolare (7145/7146) con piano di base calcinato. Un altro manufatto per il quale poco chiara la funzione 6073/7176, posto appena sud del battistero, che trova precisi confronti con strutture analoghe ritrovate negli anni precedenti. E a pianta poligonale, profondo circa m 2.20 e costruito con grandi blocchi parallelepipedi di pietra e chiusa superiormente da lastre, in una delle quali si apriva un foro di m 0.40 di diametro (Fig. 10). Nei depositi interni stata trovata una coppa invetriata verde e graffi ta (Fig. 11).

Abbiamo defi nito fase immediatamente posteriore alla defunzionalizzazione delledifi co di culto il periodo tra X-XI secolo e gli esigui livelli ritrovati sopra la rasatura del battistero. Questi erano caratterizzati da sporadici punti di fuoco e da qualche buca, ma soprattutto dalla presenza di due inumati (un maschio di circa 25 anni e un infante di circa 1 anno/1 anno e mezzo) e dal ritrovamento di molte ossa in collocazione secondaria. Il ritrovamento in questo contesto di monete di epoca romana (di III e IV secolo) e, in stratigrafi a assimilabile, di materiali ceramici (sigillata anche con bollo, lucerna) (Fig. 12) databili a intorno al V secolo potrebbe signifi care che la rasatura e il successivo riutilizzo dellarea con le fosse per le sepolture e con altre manomissioni del terreno dovettero portare in superfi cie materiali anche assai pi antichi. Questo daltra parte sembra essere una costante che interessa sia questa prima, sia la seconda fase cronologica post battistero. E basterebbe in proposito pensare solo al movimento terra causato dalla costruzione proprio del battistero.

55

Il livello contemporaneo alledifi cio di culto ha presentato qualche sorpresa. Infatti a una distanza variabile tra 3 e 4 metri, quindi con un andamento non del tutto parallelo alla parete sud occidentale del battistero, si ritrovato un muro largo poco pi di 1 m. (7116). Questo delimitava un corridoio pavimentato con lastre rettangolari di varie misure (tra le altre, m 0.77x0.38; 0.64x0.45; 0.37x0.30; 0.40x0.36) di bel marmo bianco che sembra analogo a quello utilizzato nel transetto meridionale (Fig. 13). Mentre a settentrione la lastricatura fu tagliata dalla costruzione delle strutture di II e III fase, il corridoio sembra essere stato interrotto a sud dallinserimento successivo di un muro ortogonale che in parte and a coprire e a smantellare il tessellato policromo scoperto nel 2006.

In base a quanto fi n qui descritto, lo scavo 2007 sembra quindi aver evidenziato nellarea antistante il battistero i resti di un possibile porticato (quadriportico? atrio?) che potrebbe richiamare una planimetria riscontrabile a Mileto nella chiesa diocesana di V secolo d.C., dove il battistero si colloca (come a Tyana) a nord est dellatrio che precede il vero e proprio edifi cio ecclesiale (Fig. 14).

***

As has already been stated in previous reports, the archaeological research conducted by the Italian Mission to Tyana/Kemerhisar commenced in 2001 with a preliminary survey and has continued over the course of the following years with the systematic excavation of the Roman baths together with an investigation into the techniques adopted during the construction of the huge reservoir at Kk and an analysis of the foundations of the piers of the roman aqueduct. All of these structures can be dated to the fi rst half of the third century A.D., or, more specifi cally, to the fi rst quarter of that century, thereby confi rming earlier accounts and in particular those of Philostratus, who referred to the substantial and extensive building works promoted by Iulia Domna and later by her son Marcus Aurelius Antoninus, known as Caracalla. Finally, the excavations were undertaken across the northern area of Kemerhisar, with the aim of bringing to light the castellum aquae which, it was reasonable to suppose, would have been found in that area of the city, given that it was situated at a greater altitude, and it was also where the aqueduct terminated.

However, as happens from time to time in archaeological investigations, the research has brought to light something quite different from what was expected; that is to say a Christian baptistry whose design was characterised

66

by a polygonal apse and a transept which linked, by means of a small staircase, to a building set on a higher plane. In a position which is slightly off-centre in respect to the apses axis, a baptismal font tetrakonchos was discovered, whose sides are decorated with four crosses.

Nothing remains of the building itself, which was bordered on its northern side by a retaining wall that was set on the piers of the aqueduct, since all of this has been razed to ground level. Only a continuous pedestal has survived, of which the apsidial section consists of a platform with large blocks of white marble decorated with mouldings and clamped together with metal grips, with the re-use of stonen materials.

The original fl ooring has been more or less completely lost: however, taking into account its few surviving remains and also the marks left on the foundations, it is believed that the central part was decorated with panels in opus sectile: in which either a reticular scheme (composed of squares, triangles and circles) or a pattern of hexagons and triangles arranged to form six-pointed stars may be discerned.

On the other hand, a block of pavement from the southern transept survives in a well-preserved state; this consists of panels which are in the form of rectangular marble slabs decorated with octagons and squares in a beehive pattern. The reason for the complete levelling of the baptistry can be attributed to the area in which it was located becoming re-used for housing purposes, probably between the 11th and the 12th centuries A.D. and especially in the Seljuk era. Evidence of this can be seen in the dolia within the foundations of the pavement, and in an oven which adjoins the marble platform.

In view of all the destruction which occurred after the baptistry fell into disuse, there are very few surviving materials which may point us towards establishing a chronology of the building. Nevertheless it is particularly fortunate that fragments of a number of baldrics with Greek inscriptions, founds in a tip situated outside the apse. Two, in particular, are of fundamental importance because the text is far more legible. One of these contains the words -o]n Patrik[io]u aghiotatou archiepisko[pou, and on the other we can read -]on Paulo[u aghiotatou archiepiskopou-3. It is signifi cant that these two bishops are well known by virtue of their names appearing in Council documents of the

3 My own inclination is to integrate that -on which precedes the name of the bishop in topon, with the aim (ideally) of indicating the offi cial seats held by the Tyana bishops.

77

period, and we recall that the fi rst, Patrikios, was Bishop Tynon of Kappadokas deutras (Cappadocia Secunda) at the Councils of Ephesus (449 A.D.) and Calcedonia (451 A.D.), whereas the second was a bishop at the Councils of Constantinople/Jerusalem some eight-fi ve years later (536 A.D.).

The artefacts discovered, in particular articles of bronze such as crosses, a fragment from a weighing-balance which bears an image of a Byzantine princess, a hook and a cross for polykandelon, a key-ring, and also a small marble base, confi rme the hypothesis that the baptistry dates from the 5th century A.D. It therefore appears likely as we have suggested on other occasions that we are standing before one of the earliest buildings in Kappadokia pertaining to the Christian religion.

The excavation which took place in 2007 extended the investigation of the western area, where it was believed that the principal building occupied by the cult would be found, taking into account the huge walls which borded the baptistry.

Beginning with the most recent layers, the overall description of the settlement typology shows no signifi cant difference from what had already been revealed in previous years. In the period which extends from the 17th/18th centuries to the present day, the wall structures of which only a few sections have survived as a result of continuous pillaging suggest the presence of rooms whose orientation would have roughly been EO (or occasionally NS), as is also the case with those ancient houses which still survive in the locality (and, indeed, with the remains of those demolished dwellings that infringed onto the area of the excavations). The building technique employed is always very approximate in character and re-utilises materials which had been salvaged from demolished buildings dating from previous eras. Because of the highly fragmentary condition of the walls and the weakness of certain stratigraphic links, it is neither possible for us to establish the dimensions of the rooms themselves, nor to indicate their inner and outer extremities. The only stratigraphic links that can be of any help in this context, is to be derived from the ocak (of a type no longer in use, which were equipped with aeration tubes and were intended to be used in the open air).

One wall (7057) appears to border on its northern side onto an extensive terrace, cutting across a large part of older strata. Another similar structure (7106), which is set in parallel slightly to the north, at a distance of approximately

88

1.20 m., can perhaps be linked to an ortogonal wall (7067), although it is more likely that both of these refer to an earlier phase which was incorporated into later building developments.

Another structure which can possibly be dated to this period is No. 7027/7059. Its precise function is uncertain, although it may perhaps have been a utility room (or, in Turkish, an ambar). It benefi ted from a stone roof of ample dimensions, and was equipped with a small central aperture.

Turning now to a period which is thoroughly Osmanic, dating between the 14th/15th and 17th/18th centuries, we come to the only completely recognizable room, two of whose walls have been brought to light (7040), together with a fl oor of solid limestone. This room was, however, subsequently modifi ed through the addition of an oblique wall which created a space where dolia could be housed (in particular 7049). We can also attribute to this phase a large number of ovens, dolia and many pits in which to bury them, together with a number of fi ctile pipes and a cistern built from thin bricks and covered by a stone slab.

The wall structure on the north side can also be traced to the Osmanic period, although no more precise date than that can be established: it is possible that this also had footpaths and drainage-gutters (7106, 7125 and 7123), together with silos or rectangular ambar constructed over limestone bases. Another structure whose function is not altogether clear is 6073/7176, located just to the south of the baptistry: this structure, however, is directly and precisely comparable with similar structures unearthed in previous years. It is polygonal in form, having a depth of approximately 2.20 metres and is built from large parallelepiped blocks of stone, closed off at the top by slabs, one of which contained an aperture of some 40 centimetres diameter. A green-glazed cup, scratched with a marking gauge, was discovered inside the internal storage-area.

We have defi ned the period between the 10th and 11th centuries and the scant levels found above the demolition of the baptistry as the phases which immediately followed the cult buildings fall into disuse. These levels were characterised by sporadic fi resides and by various pits, but more importantly by the discovery of two burials (a male approximately 25 years old at the time of death and an infant aged roughly between 12 and 18 months), accompanied by the fi nding of many other bones in secondary deposition. The additional

99

discovery of coins from the Roman era (dating from the 3rd and 4th centuries A.D.) and, at a comparable stratigraphy, of ceramic materials (terra sigillata bearing also a trademark and an oil-lamp) which date from the 5th century may indicate that the demolition of the building and the subsequent re-use of the area is likely to bring a lot of much older material to the surface. This, on the other hand, would seem to be a constant which concerns not only the fi rst but also the second of the chronological phases which followed the disuse of the baptistry.

The layer which can be dated back to the same years as the cult building came as a surprise. In fact, a wall (7116), which has a wideness of approximately 1 meter and which is not perfectly set in parallel to the south-west wall of the baptistry, was found at the changeable distance of 3- 4 meters from the wall itself.

It bordered onto a corridor, which was characterized by pavements made of panels in the form of high-quality rectangular marble slabs of different dimensions (for example, m. 0.77x0.38; 0.64x0.45; 0.37x0.30; 0.40x0.36). This peculiar marble appears to be similar to that used in the southern transept. While the northern part of the paved corridor/hall was cut by the 2nd and 3rd phases structures, the southern sector of it seems to have been interrupted by an orthogonal wall, which partially covered and broke up the polychrome mosaic, discovered in 2006.

Referring to what has been described up to now, the excavations of 2007 seem to have brought to light, in front of the baptistry, the remains of a possible porticus ( a four sides porticus? an atrium?), which could remember the design of the Miletus Diocesan church (5th century A.D.), whose baptistry (as happens in Tyana) is placed in the north-eastern part of the atrium, which precedes the out-and-out religious building.

1010

izim: 1

1111

Resim: 2

Resim: 1

1212

Resim: 3 Resim: 4

Resim: 5

1313

Resim: 7

Resim: 6

1414

Resim: 8

Resim: 9

1515

Resim: 11

Resim: 10

Resim: 12

1616

Resim: 13

Resim: 14

1717

2007 YILI TRALLES ANTK KENTKAZI ALIMALARI

Abdullah YAYLALI*

Prof. Dr. Abdullah YAYLALI, Adnan Menderes niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, 09100 Kepez-Aydn/TRKYE.

e-mail:ayaylali@adu.edu.tr 2 Temmuz28 Aralk 2007 tarihleri arasnda Aydn Mzesinden Arkeolog Arzu Cevizci,

Bakanlk temsilcisi olarak grev yapmlardr. Kendilerine zverili almalarndan dolay teekkr ederiz.

Kaz Heyeti: Do. Dr. S. Yaylal, Do. Dr. A. Saraolu, Yrd. Do. Dr. N. ztrk, Yrd. Do. Dr. A. Civelek, Yrd. Do. Dr. . Ttncler, Ara. Gr. S. Akkurnaz, Ara. Gr. M. ekilmez, Ara. Gr. A. Ern.

Ayrca Adnan Menderes niversitesi ve dier niversitelerin arkeoloji blmlerinden toplam 24 renci Tralleis antik kenti kazlarnda grev almtr.

2007 ylnda Tralleis antik kenti arkeolojik kazlar, gymnasium ve nekropol alannda gerekletirildi. Kazlarmzn yan sra alan alanlarn tahribatn nlemek iin de, zellikle Bizans Dnemi dkknlarnda koruma almalar gerekletirdik.

Gymnasium alanndaki almalarmz youn olarak, gymnasiumun ok harap durumdaki kuzey cephesinde, Bizans Dnemine ait dkknlarda yrttk. Bu almalarmzda aa kartmz ok harap durumdaki duvarlarda gerekli salamlatrma almalarn da zaman iinde yok olmamalar iin hemen gerekletirdik. Gymansiumun kuzeydou ucundaki kaz almalarmzda mozaik demeli blm ile Ge Roma-Bizans Dnemi dkknlar ortaya karld. Gymnasium ierisindeki almalarmz yrttmz alanlarda biri de palestrann hemen batsndaki Bizans Dnemine ait sarncn temizlenmesiydi. Gymnasiumdaki dier bir alma alanmz da kuzey yardaki soyunma odas ve tepidarium ksmlarnda gerekleti. Ancak burada Bizans Dneminde ina edilen bir bazilika, gymnasiumun nemli olabilecek bir blmn yok etmitir. Gymnasiumdaki dier bir alma alnmz da latrinada yapld.

1818

GYMNASUM KAZI ALIMALARI

I No.lu Alan

zlem TTNCLER

Bir nceki kaz sezonunda gymnasiumun kuzeydousunda sonlandrdmz ksmda, 2007 kaz sezonunda, kuzey ynnde 5 x 5 m. boyutlarnda ama ile devam ettik. Yaklak iki metre kalnlnda toprak dolgunun temizlenmesinden sonra 2.60 x 1.35 m. boyutunda bir kap eiine ve eiin hemen kuzey ve kuzeybatsnda ok kaln olmayan bir yangn katman altnda mermer ve mozaik demeye rastland. Amann dou ve kuzey yn yol olarak kullanldndan, geici bir sre oralardaki almalarmz durdurarak amamz batya doru yrttk. Buray dou-bat dorultusunda 10 m. kuzey-gney dorultusunda 2 m. geniletilebildik. Toplam 15 x 7 m. boyutlarnda bir alanda 2 m. lik bir dolgu toprandan sonra ince bir yangn katmannn tm alan kaplad grld. Bu yangn katmannda Bizans Dnemine ait bronzdan ha semboll kandil ele geirildi (Resim: 1). Geniletilen alandaki almalarda, 2.70 x 1.50 m. boyutlarnda ikinci bir kap eii tespit edildi. Bylece meknn 11.70 m. uzunluundaki gney duvarnda iki kap girii olduu anlald. Meknn gney duvarnn bat ucu kuzey-gney dorultulu bir duvarla birleti. Meknn batsndaki bu duvarn 6.02 m. lik ksm aa karlarak mozaikli alann bat snr tespit edildi. Tamamen alamadndan meknn kesin lleri verilememektedir. 2007 kaz sezonunda mozaikli ve mermer demeli meknn 11.30 x 5.21 m. boyutlarndaki ksm aa karlabildi (Resim: 2).

ki kap eii bulunan gney duvarnn kuzeyindeki alanda, dou taraftaki eikle balantl mermer kaplamann kuzeye doru 6.23 m.lik blm alabildi. 2.30 m. geniliinde olan bu mermer kaplamann batsnda kalan alan mozaik taban demesine sahiptir. Ayrca demenin dousunda ama kesitinde yaptmz kk bir alma, demenin bat ynnde de mozaikli bir alann olduuna dair ipular vermektedir. Mermer demenin uzun kenarlarnn kuzey-gney, dar kenarlarnn dou-bat eksenli olarak ve kuzey uca doru 30 dou ynne kaydrlarak yerletirildii anlald. Mermerler, dar kenarlarda enlemesine, uzun kenarlarda uzunlamasna birbiri ardna dizilerek bir ereve oluturmaktadr. Uzun dikdrtgen ereve ortadan kareye yakn drt mermer tan dizilimiyle ikiye blnmektedir. ereve iine mermerlerin baklava deseni grnts oluturacak ekilde yerletirildii grlmektedir.

1919

Mermer demenin batsndaki mozaik demenin 9.09 x 5.21 m. llerindeki ksm aa karld ve mozaik tabann kuzeye doru devam ettii tespit edildi. Mozaik tabanda mavi, krmz, sar, beyaz renkte kare kp ya da dikdrtgen prizma eklinde kesilmi ta tesseralar kullanlmtr. Mozaik taban ok renkli geometrik ve bitkisel bezemeye sahiptir. Orta alandaki mozaiklerde ksmen eksiklikler ve tabanda hafi f bir knt mevcuttur. Ayrca geirmi olduu yangndan dolay byk bir ksmnda siyahlamalar ve tesserralarda bozulmalar grlmektedir. Kenarlardaki mozaiklerin tesseralarndaki renklerin daha canl olduu gzlemlenebilmektedir. Meknn bat kap eiinin hemen kuzey ynnde, eie paralel bir hat zerinde, meknn bat duvarndan mermer demeye kadar kalp eklinde yaprak dzenlemeli sarmak dal motifi yer almaktadr. Mozaikli alann orta sahnesi kenar bordryle evrelenmitir. Kenar bordr sslemesi, birbiriyle balantl, yatay, ileri eitli geometrik, ematik ya da rozet eklinde motifl erle doldurulmu ift giyo biimindedir. Mozaikli alann orta sahnesi dikdrtgen ereve iine alnarak ii bir kompozisyon oluturacak ekilde dzenlenmi olup belli bir sralama ierisinde kare ve kk dikdrtgen alanlara blnmtr. Her alann iinde yer alan birbirine teet geen daireler geometrik, bitkisel ve ematik motifl erle doldurulmutur. Mozaikli tabanda 0.20 m. apnda mermerden yaplm bir hatl dikme yuvas tespit edildi. Yine mozaikli alann kuzey ama kesitinin tam snrnda tabanda 0.10 m. apnda 0.50 m. derinliinde az evresi bir mermer plka ile snrlandrlm delik aa karld. Delik dou-bat dorultusundaki kanalizasyon borusuna balanmaktadr. Gerek mozaik taban zerinde gerekse mermer taban zerinde mantar bal maden iviler bulundu. Bu ivilerden birka tabana saplanm olarak ele geirildi.

Burada yaplan kaz almalarnda, meknn bat duvarnn hemen nnde latrinaya kuzey ksmndan giriin saland bir sokak tespit edildi. Sokan zemini zensiz ekilde rlm kk moloz talardan oluturulmutur. Zemin demesinin hemen altnda ve stnde kanalizasyon sistemine alan kanallar ortaya karld. Bu sokak alannda kk buluntu olarak yedisi Roma mparatorluk Dnemine; Bizans Dnemine ait 10 adet sikke olduka korozyonlu bir durumda ele geirildi. Dier bir nemli buluntu, S. II. yzyla tarihlenen 40 x 35 x 12 cm. boyutlarnda yazt parasdr. Epigraf Blmel bu

2020

parann, Tralleis halknn kentin konsln ve imparatoru onurlandrmak iin diktirdii bir yazta ait olduunu ifade etti1. Bu alandan elde edilen dier buluntular mermer kaplama ve mortarium paralar, kemik ineler, bronz objelerdir.

Nurettin ZTRK

Aydn ERN

Sedat AKKURNAZ

Latrina

2006 yl kaz almalar srasnda latrinann su havuzu ile tuvalet ihtiyacnn giderildii alanlar ortaya karlmt. Dou-bat ynnde ina edilen latrinann dousunda havuz ksm; kuzey, gney ve batsnda ise tuvalet ihtiyacnn giderildii blmler bulunmaktadr. ynnde oturma sralar olan latrina, kiilerin ve eldeki verilerin oturma dzenine oranlandnda, burann yaklak 65 kiilik bir kapasitesinin olduu dnlmektedir.

Bu ylki almalar srasnda 155,53 m. kot seviyesinden 155,23 m. kot seviyesine kadarki dolgu toprak alnarak latrinann zemini ve kanalizasyon kanallar temizlenmitir (Resim: 3).

Buluntular: Latrinada 0.30 m. alan dolgu toprak ierisinde 44 adet sikke ele geirilmitir. Sikkeler genel olarak Ge Roma ve Bizans Dnemlerine tarihlenebilir. Sikkeler ok fazla korozyona uramtr. Bunun yan sra kanalizasyon blm ierisindeki dolgu toprakta Hellenistik Dneme tarihlenen bir kadn heykelcii bulunmutur. nce damarl beyaz mermerden yaplm heykelciin ok kk bir blm korunabilmitir. Giysi altndan parmak ular grnmektedir.

Latrinann ierisinde dank olarak bronz objeler, Ge Roma-Bizans Dnemine tarihlenen kaba seramik paralar, Korinth dzeninde yaplm olan plaster paralar, mermer kaplama paralar, mimar paralar ele geirilmitir.

1 eviriyi szl olarak aktaran Epigraf W. Blemele teekkrlerimizi sunarz.

2121

IV No.lu Alan (Hamam Salonlar)

Gymnasiumun kuzeyinde yaptmz almalara 3 Temmuz tarihinden itibaren IV No.lu Alan olarak nitelediimiz meknda balanmtr (Resim: 4). IV No.lu alanda 156,27 m. kot seviyesinden 155,01 metre kot seviyesine kadarki dolgu toprak alnmtr. Bu alanda kaz almalar srasnda ok miktarda yklm tonoz kalntlar bulunmutur. Bu durum gymnasiumun bu blmnn zerinin tonozlarla kapatldn kantlamaktadr. IV No.lu alann zemininde mermer kaplama paralar kullanlmtr. 2007 yl kaz almalar srasnda gymnasiumun kuzey blmnde ortaya karlan mermer demeli alan byk bir ihtimalle yapnn hamam salonu olmaldr. Yap simetrik planda yapld iin ortaya karlan meknlarn kuzey ve gney blmlerde ayn ekilde olmas gerekmektedir.

Buluntular: Gymnasiumun kuzey yars antik dnemde ve gnmzde defi necilik faaliyetleri srasnda ok fazla tahrip edilmitir. Bu sebepten dolay kaz almalar srasnda az sayda eser bulunmutur. Kuzey hamam salonunda az sayda heykel paras, bir sikke ve Osmanl Dnemine tarihlenen bir pipo bulunmutur.

V No.lu Alan (Sarn)

2007 yl kaz almalarnda, gymnasium palestrasnn batsnda, benzerlerine gre imparatorluk salonunun olmas geren yerde, ortadaki moloz ynn dousunda yer alan meknn kazs yapld. Yaplan incelemeler sonucunda 30 x 15 m. llerindeki bu meknn Bizans Dneminde iinin svanarak bir sarnca dntrld saptanmtr (Resim: 5). Sarncn dou uzun duvarn oluturan blm horasan harc iinde kiremit, tula ve moloz talarn belirli bir dzende rlmesiyle oluturulmutur. Havuzu evreleyen duvar kalnl 2. 30 m. dir. Havuzun dou duvarnda tayc zellii bulunan, yanlardan bask, 3.5 m. aralkl yedi adet mermer stun kullanlmtr. Bu stunlar meknn erken kullanm evresinde yaplm olmaldr.

1.75 m. derinliindeki havuzun taban ve duvarlar 0.06 m. kalnlndaki harla svanmtr. Meknn, ortadaki destek stunlar ve bunlarn kabaca ilenmi balklar dikkate alndnda, ge dnemde su deposu olarak kullanld da dnldnde, zerinin kapal olmas gerektii, sylenebilir. Havuzun boylamasna dizilmi stunlar travertenden yaplm stun tamburundan olumaktadr. Her bir stun tamburunun ykseklii 0.750.80

2222

m. arasnda deimektedir. In situ olarak ilenmemi kaba, Bizans Dnemine ait balklar ele geirilmitir. Havuzun iinde, uzun mekn enlemesine blen 4.20 m. aralklarla yaplm olan duvar statik amalarla yaplm olmaldr. Yine havuzun dou uzun duvarnda, iten duvara yapk, yaklak 4.30 m. aralkla travertenden yaplm yarm stun tamburlar vardr. Havuzun taban sva kalnl 0.06 m. llerindedir. Taban demesini oluturan malzeme 0.70x0.70x0.06 m. llerinde tula plkalardan olumaktadr. Havuzun iinde gney ve kuzey d duvarlar yaklak iki metre ykseklikte metre genilikte bir gezinti alan oluturulmutur.

Bu mekn hamam-gymnasium yap kompleksinin orijinal plannda byk bir olaslkla palaestraya bitiik olarak ina edilmi mparator Salonu olarak adlandrlan blm veya bir havuz olmaldr. mparatorluk salonu hamam-gymnasium yap komplekslerinin en gze arpc meknlardr. Bu sebepten dolay yaplarn en merkez noktasna ina edilmektedirler.

III No.lu Alan (Ge Roma-Bizans Dnemi Dkknlar)

Gymnasiumun kuzeyinde yrttmz kaz almalarnda kuzey duvarna bitiik olarak yaplm ilik veya dkkn olarak nitelediimiz ge dnem meknlar tespit edilmitir (Resim: 6). Toplam 95.58 m. uzunluunda olan dkknlarn tam ortasnda yarm daire eklinde bir eme yer almaktadr. emenin her iki yannda simetrik olarak yaplm, eme ile balantl yedier adet dkkn yer almaktadr. Dkknlarn en douda yer alan ile havuzun batsnda yer alannn cam atlyesi olarak kullanld saptanmtr. Dier dkknlarn ilevleri ok fazla tahrip edildikleri iin henz saptanamamtr. Dkknlarn en batda olan latrinann kuzeybatsndan caddeye alan yolun batsnda yer almaktadr.

Merkez noktada bulunan eme olaslkla iki yanndaki yer alan dkknlar ve cam atelyelerinin su ihtiyacn karlamak amacyla yaplm olmaldr. 8.28x7.19 m. llerindeki emenin ii kil harla svaldr. ki kademeli olarak yaplm, harla sval blmn zerinde yine yarm daire eklinde dzgn bir ekilde rlm tula rgs bulunmaktadr. Tula rgsnn merkez noktasnda emeye su doldurulmasn salayan, dikine yerletirilmi knk sistemi yer almaktadr. Bu durum emenin gneyden, merkezden doldurulduunu kantlamaktadr. Merkez noktadan aa doru inen knk sistemi yarm daire eklinde yaplm olan havuzun her iki kesine doru

2323

uzanmaktadr. Buradan yine dikine yerletirilmi knklerle getirilen su havuza ve havuzla balantl olarak yaplm dier yaplara uzanmaktadr. emenin zemini tula plkalarla rlmtr. Tula plkalarnn da zeri yapnn su szdrmamasn salamak iin kil harla svanmtr. emenin kuzeybat kesinde suyun yapnn dna karlmasn salayan gider delii bulunmaktadr.

Dkknlarda yaplan kaz almalarna, 156,06 m. kot seviyesinden balanm 154,30 m. kot seviyesindeki, yer alan tula demeli tabana dek kaz almalarna devam edilmitir. Dkknlar yaklak olarak 5.20x6.15 m. llerindedir. Dkknlarn duvar rg teknii Sardeis Bizans Dkknlar ile benzer tarzdadr. Meknlarn byk ounluu ok fazla tahribat grmesine karn, baz dkknlarda kire, tula harl sva zerine siyah ve krmz renkler kullanlarak yaplm geometrik bezemeler grlmektedir. Duvarlar ierisinde meknlarn ilevine uygun olarak tasarlanm, ileri sval niler yer almaktadr. Dkknlarn st rt sistemiyle ilgili olarak maalesef ok az veri elde edilmitir. 4 No.lu dkknn gneydou kesinde korunmu olan tula har destekli moloz yn meknn zerinin orta ksmda bulunan duvara kadar tonozla kapatlm olmas gerektiini kantlamaktadr.

Dkknlarn son kullanm evresinde de taban demesi olarak belli bir zen ierisinde yerletirilmi tula plkalar ile dzgn yass uzun talar kullanlmtr. Tula taban demelerinin tahrip edildii dkknlarda, erken dnem kullanmlarn saptamaya ynelik olarak sondaj almalar yaplmtr.

Buluntular: eme yapsnn kaz almalarnda youn miktarda heykel paralarna rastlanmtr. Ele geirilen heykel paralarndan ikisi olduka nemlidir (Resim: 7). emede Yksek Hellenistik Dneme tarihlenen bir Nymphe heykeli bulunmutur. Yaklak olarak 1.25 m. yksekliinde olan heykel .. 170/160 ylarnn stil zelliklerini gstermektedir. Nymphe heykelinin gymnasiumun Ge Roma-Bizans Dnemine tarihlenen dkknlarnda tek bana bulunmu olmas baka bir yerden getirilerek buraya yerletirilmi olduunu akla getirmektedir. emede bulunan bir dier nemli eser Aphrodite heykelciidir. Eser Roma Dnemine tarihlenmektedir. Bu nemli eserlerin yan sra kk paralar hlinde heykel ve kandil paralar bulunmutur.

2424

Ge Roma-Bizans Dnemi dkknlarnn kaz almalar srasnda kaz envanterine geebilecek nitelikte ok sayda eser ele geirilmitir; bunlar grup ierisinde deerlendirmek uygun olacaktr. lk gruptaki eserler yzey toprana yakn alanlarda bulunan, belli bir tabaka ierisinden gelmeyen Roma mparatorluk Dnemine tarihlenen heykel ve mimar paralardr.

kinci grup ierisinde yer alan eserler Ge Roma-Bizans Dnemi dkknlarnn ierisinden gelmitir. Tabaka vermeleri ve dkknlarn Ge Roma-Bizans Dneminde kullanldn kantlamalar bakmndan olduka nemlidirler. Dkknlardan genel olarak Ge Roma-Bizans Dnemine tarihlenen altn ve bronz sikkeler, pimi toprak kandiller, metal objeler ve pimi toprak eserler bulunmutur. 2 No.lu dkknda in situ be adet altn Bizans sikkesi bulunmutur (Resim: 8). Bulunan sikkelerden 1 tanesi Heraklius Dnemine, 4 tanesi ise Phokas Dnemine aittir.

nc grup ierisinde yer alan eserler dkknlarn erken dnem kullanmlarn saptamaya ynelik olarak alm sondaj ukurlarndan gelmitir. Ge Roma-Bizans Dnemi kullanmnn altnda, ierisinde Klsik ve Hellenistik Dneme tarihleyebileceimiz seramik paralarnn yer ald dolgu toprann kullanld anlalmtr. Ancak bu sondajlarmzda bir katmanlama saptayamadk. Klsik ve Hellenistik Dneme tarihlenen seramik paralarnn Ge Roma-Bizans Dnemi dkknlarnn zemininde kullanlm olmas gymnasium evresinde erken dnem yerleimini kantlamaktadr.

Tralleis Antik Kenti Cam Atlyeleri

Serap YAYLALI

Gymnasiumun kuzeyinde boydan boya dou-bat dorultusunda sralanan dkknlardan dou taraftaki ilk dkkn 5.14x5.70 m. boyutlarnda olup (yaklak 30 metrekare) nndeki stunlu caddeye alan kaps 1.47 m. geniliindedir (Resim: 9). Meknn gneydou kesinde yuvarlak, tula rgl duvar kalntsndan kubbe biimli bir rt sisteminin olduu anlalan frn kalnts ile karlalmtr. 1. 83 m. apndaki frnn kuzeyinde, 0.60 m. geniliinde kapak ya da az akl yer alr. Her ne kadar frnn kubbesi tahribata uramsa da, ele geirilen yaklak 1.70 m. yksekliindeki tula rg kalnts, frn, plan, yapm teknii ve kullanm zellikleri bakmndan deerlendirebilmemiz iin yeterli olmaktadr.

2525

Frnn d-bat yannda, taban seviyesinden 0.50 m. ykseklikte, zeri pimi topraktan yaplm yass taban tula plkalaryla denmi yaklak 1.95x2.40 m. boyutlarnda seki eklinde bir yer hazrlanmtr. Yuvarlak biimli bu alann n yz moloz talarla dzensiz rlm duvarla desteklenmitir. Sekinin dzgn yzeyi, frnda oluturulan cam hamurunun ekillendirilmesinden sonra scak cam eyalarn soutulmak zere bekletildii dzlemdir. Frn ve sekinin, son kullanm katmannda olmasndan ve bunlarn korunmalar gerektiinden dolay daha alt katmalar iin derine inemedik. Bu nedenle erken dnemde de burada bir cam retiminin olup olmad konusunda bilgi edinemedik.

Atlyenin gneydou kesinde, frnn kuzeyinde tam karda, yaklak bat duvarna 4.10 m. uzaklkta, 1.00x0.70 m. boyutlarnda dikdrtgen formlu kk bir havuzcuk bulunmaktadr. Kaln kire harla svaldr. Dar kenarnn st yznn tam ortasnda bir girinti oluturulmutur. Bu ksm, havuzcuktaki kzn sca ile yumuatlacak cam hamurunun tutturulduu demir ubuun yerletirildii oyuntudur.

Cam ubuklarnn Bulunduu 2 No.lu Dkkn

Cam frnndan sonraki, 5.03X6.11 m. boyutlarndaki 2 No.lu dkknda, Ge Roma-Bizans Dnemi kullanm tula taban demelerinin zerinde, cam frnlarnda ilenmek zere hazrland anlalan cam ubuklar ele geirilmitir. Ucu sivriltilmi kalem biimli cam ubuklarn d, okgen (drt, be ya da alt) yzey oluacak ekilde hazrlanmtr. Uzunluklar ve kalnlklar farkllk gsterir. Tamam effaf ve renksiz olan ubuklarn bazlarnda morumsu erguvan ile sar renk izleri grlr. Cam ubuklarnn frnn bulunduu atlyede deil de, ondan 3 sonraki dkknda ele geirilmesi ve ayrca bu dkknda cam crufl arnn da bulunmas, bize bu dkknda frnn bulunduu atlyede yaplan almalar dnda, yine camla ilgili bir baka ilevsel almann yapldn dndrmektedir. Zaten baz dkknlar arasndaki duvarlarda grlen pencere karakterli aklklar, dkknlar arasnda, almalaryla ilgili bir iletiim ya da ibirlii olduu yorumunun yaplmasna katkda bulunmaktadr.

2626

Cam Eser retim Atlyesi (7 No.lu Dkkn)

Merkezde yer alan emenin hemen batsndaki dkkndr. eme yapsyla arasndaki dar koridor nedeniyle, dorudan balantldr. 5.02x5.92 m.boyutlarndaki, dkknn kuzeyinde, nndeki caddeye alan 1. 64 m. genilikte kap akl vardr. Dkknn dou duvarnda, gney kenara yakn olarak alm bir ni yer alr. st ksm tahribat grm olmasna ramen, mevcut kalntlardan stnn eyrek kubbeyle rtl olduu anlalmaktadr

Dkknn gneybat kesinde yarm daire eklinde frnn varl, 0.33 m. yksekliindeki ksm korunmu olan tula rgl duvar kalntsndan anlalmaktadr. Yuvarlak taban ve tulalarn rg tekniinden frnn kubbeli bir st rtsnn olduu anlalmaktadr. Frnn kuzeye bakan ksmnda, taban yzeyinde, frn tututurup yakmak iin odunlarn konmasnda ve kllerin karlmasnda kullanlan, az ya da kapak akl vardr. Frnn ierisinde tabana dik olarak yerletirilmi olarak bulunan pimi toprak knk, byk olaslkla baca grevini yapmak zere yerletirilmi olmaldr.

Frnn dnda, dousunda devirme malzemeler kullanlarak bir seki oluturulmutur. Tabandan 0.26 m. ykseklikteki seki, st pimi topraktan yaplm, yass tula plkalarla kaplanmtr. Yaklak 1.27x1.72 m. boyutlarndaki sekinin kuzey tarafnda tula plkalarn stne, dikdrtgen biimli mermer plka dzgn olarak yerletirilmitir. Anlan dzgn yzeyler, frnda yksek atete elde edilen cam hamurunun demir ubuk ucuna taklp soutarak ekillendirilmesinde ve ekillendirilen cam eyalarn soutulmak iin bekletilmesinde kullanlmlardr. Anlan mermer plka yzeyinde, ekillendirilecek cam hamuruna sonradan farkl renklerin verilmesi ya da alacal olarak katlmas istendiinde, istenen rengi ve alacay salayacak tozlar mermer plkaya yaylarak demir ubuk ucundaki yumuak kvaml cam hamuru, bu tozlar zerinde bastrlp dndrlerek cam hamuruna yapp onunla btnlemesi salanr.

Atlyenin kuzeybat kesinde yer alan dikdrtgen prizma biimli, dzgn kesilmi, kenarlar dzgn tralanm, 0.21x0.78 ve 0.16x0.80 m. boyutlarnda olan iki mermer blok parasnn retimde nemli bir yeri vardr. Uzun kenar zerinde dik olarak duran bu iki blok birbirine paralel olarak yerletirilmemitir. Arka ular n ularna gre birbirinden daha fazla ayrktr. Arka ular aras 0.25 m. iken, n ular aras 0.13 m.dir. Bu dzenek, frn ve evresinde retilerek ekillendirilen cam kap ya da vazolarn, kulp ve

2727

az eklentilerinin el demeden rahatlkla yaplabildii yerdir. yle ki, iki mermer bloun geni olan arka aklndan, az ksm ne gelecek ekilde sokulan kap boynundan, mermer bloklarn dar aklkl n ksmna sktrlr. Bylelikle, tehlikesizce kontrol altna alnan kabn ya da vazonun, az kenar ve kulp eklemeleri ustas tarafndan rahatlkla yaplabilmektedir. Burada tamamlanarak ii biten cam eserler, hemen kuzey yanndaki platformda beklemeye alnm olmaldr.

BATI NEKROPOLS ALANI KAZI ALIMALARI

Asl SARAOLU

Murat EKLMEZ

Tralleis antik kentinde farkl alanlarda yaplan almalardan birisi, Bat Nekropolisi olarak adlandrlan alanda gerekletirilmitir2. Burada yaplan almalarn amac, alann hangi dnemlerde kullanldn belirlemek, mezar trlerini tespit etmek ve Tralleisin farkl dnemlerdeki l gmme gelenekleri hakknda bilgi edinmektir3. Bu amaca ynelik olarak, ilk B 300200 K 300400 plan karesinde 1 No.lu ama ile kazya balanm ve yaplan almalarda ok sayda Ge Roma-Erken Bizans Dnemine tarihlenen mezarlar ortaya karlmtr. Bu mezarlar iinde ele geirilen buluntular, zellikle de mezarlarda youn biimde bulunan sikkeler, bu alann .S. 4. yzylda gm yapmak amacyla kullanldn gstermitir. Ge Roma Dneminde bu alann etrafna mezarlarn zarar grmesini nlemek amacyla harsz, moloz talardan iki adet destek duvarnn eklendii tespit edilmitir (izim: 1). Sz konusu duvarlar, gerek malzeme, gerekse iilik ynnden ayn dnem zelliklerini sergilemektedir. Bu destek duvarlarnn gneydou kesinde, bulunan 2 No.lu duvarn iinde Roma Dnemine ait bir gladyatr steli bulunmutur. 0.29 m. geniliinde, 0.31 m. yksekliinde, 0.7 m. derinliindeki stelin zerinde saa profi lden betimlenen bir gladyatr yer almakta, stelin sa alt kesinde dikdrtgen bir altar ve zerinde sola profi lden bir ku, kuun zerinde bir palmiye yapra ile altta iki satrlk yazt bulunmaktadr.

2 Kaz almalarnda ele geirilen iskeletlerin antropolojik incelemesi, stanbul niversitesi, Cerrahpaa Tp Fakltesi, Adli Tp Enstits retim yesi Prof. Dr. Mehmet Yaar can ve ekibi tarafndan yaplmtr. zverili almalar nedeniyle kendilerine teekkr ederiz.

3 Tralleis Bat Nekropolisi kaz etkinliklerine, 03.07.2007 tarihinde balanp 15.08.2007 tarihinde son verilmitir.

2828

Ama iersinde yaplan almalarda 16 adet at kiremitli mezar ortaya karlmtr. Form ve ekil asndan birbirine benzeyen bu mezarlarda, pimi toprak plkalar karlkl gelecek ekilde dik konarak gen yapm ve plkalarn etraf kaymamas iin kk talarla desteklenmitir. Ele geirilen plakalar yaklak 0.53 m. uzunluunda, 0.62 m. geniliinde ve 0.7 m. derinliindedir. Genellikle yetikin olarak nitelendirebileceimiz kiilere ait bu mezarlarn iine inhumasyon gm yaplmtr. Dou-bat ynndeki mezarlarda, iskeletlerin ba ounlukla douda, ayaklar ise batda yer almaktadr. skeletlerden bazlarnn ba ksmlarna yastk ilevi gren dikdrtgen biimli kiremitler yerletirilmitir. Bu tipteki mezarlarda iskeletin ayak ucuna genellikle tek kulplu testi, amphora, kandil gibi mezar armaanlar konulmutur (Resim: 10). Ayrca mezarlarn pek ounda iskeletlerin yanna, ruhun br dnyaya yolculuu srasnda Akheronun kayks Kharona vermek iin sikke konulmutur. Baz mezarlarda bir adet sikke bulunurken, bazlarnda ok sayda sikke ele geirilmitir. rnein 6 No.lu mezar iinde iskeletin karn zerinde 34, ayak ksmnda ise 4 adet olmak zere toplam 38 adet bronz sikke bulunmutur. Mezarlarda ele geirilen ok saydaki .S. 4. yzyla zellikle de II. Constantinus (.S. 337340), II. Constantius (.S. 337-361) ve Constans (.S. 337-350) Dnemine tarihlenen bronz sikkeler, mezarlarn bu dnemde kullanldn gstermitir. Mezarlardan bir tanesinde form ve iilik ayn olmakla birlikte, dierlerinden farkl olarak bir kpek iskeleti ile karlalmtr. 2 No.lu duvarn 2.07 m. kuzeyindeki, 3 No.lu at kiremitli bu mezarda, inhumasyon tarznda gmlen kpein ba douda olup n ayaklarn karnna doru eken hayvann, arka ayaklar batdadr.

2 No.lu duvarn kuzeyinde, kuzeydou-gneybat dorultusunda bir mezar daha ele geirilmitir. Ancak bu rnekte gm zeri herhangi bir donanma rastlanmamtr. Antropolojik aratrmalardan anlald kadaryla 30lu yalara varmam bir erkee ait iskelet, dou-bat dorultusunda uzatlm olup ayaklar gneybatda bulunmaktadr. skeletin sol dizinin altnda camdan yaplm krk bir ungentariumun az ve boyun paras, sa ayann altnda cam bir kabn krk taban paras ile el, ayak ve vcudunun d tarafl arnda, ucu bklm ivi ve metal paralar ele geirilmitir. Belirli aralklarla bulunan iviler, ahap bir donanm ile ilgili olmaldr.

Topraa gm dnda alma alanmz iinde deiik formdaki kaplara yaplm gmlere de rastlanmtr. Bu tip gmlerden ilki byke kp biimli kaplar iine yaplandr ve bunun en gzel rneklerinden biri dromoslu

2929

oda mezarn dousundaki platformda ele geirilmitir. ki adet traverten blok arasna yerletirilen ve etraf kk talarla desteklenen kap, kuzey-gney dorultusunda yerletirilmi olup yaklak 0. 56 m. yksekliindedir. Kuzey taraftaki az ksm, byke bir tabakla kapatlm ve sabitletirme amacyla mermer bloa yaslanmtr. Kap iinde ise kuzey-gney dorultusunda yerletirilmi yeni domu bir ocua ait iskelet bulunmaktadr. Yine youn biimde tahribat gren ve krk paralar hlinde ele geirilen bir dier kap iinde daha gmye rastlanmakla birlikte, kemikler erimi durumda olmalar nedeniyle antropolojik inceleme sonucunda bilgi edinilememitir. inde bulunan az miktardaki kl paralar olaslkla kemiklerin yakldna iaret etmektedir. Ayrca kap iersinde mezar hediyesi olarak bir bronz an (muhtemelen oyuncak) ele geirilmitir.

Bu rneklerden baka, amphora formundaki kaplar da gm iin kullanlmtr ve yaplan almalarda bu tipte rnek belirlenmitir. Bunlardan zellikle Ge Roma Dnemine tarihlenebilecek biri, dierine gre daha iyi korunmu durumdadr. Bat-dou dorultusunda yerletirilen kabn az batdadr. Dip ksm ise, iskeletin kap iersine yerletirilmesi srasnda krlm ve gm yapldktan sonra kapak grevi gren yass bir moloz ta ile diklemesine kapatlmtr. Antropolojik incelemeler, ele geirilen iskeletin anne karnnda ya da doar domaz len bir ocua ait olduunu gstermitir. ocuun ba amphorann boyun ksmnda, elleri yanda, ayaklar ise hocker tarzda karna ekili olan iskeletin yannda herhangi bir mezar hediyesine rastlanmamtr. 1 No.lu duvarn 0. 66 m. gneyinde de yine iine gm yaplm ikinci bir amphora daha ele geirilmitir. Kuzeybat-gneydou dorultusunda yerletirilen ve olduka hasarl durumdaki kap iinde, az miktarda kemie rastlanm ve yaplan antropolojik incelemeler, iine olaslkla bir ceninin ya da yeni domu bir bebein gmldn ortaya koymutur. ine gm yaplan dier amphora ise dromosun 0.25m. dousunda, 2 No.lu duvardan 0.75 m. kuzeyde ele geirilmitir. Kuzeybat-gneydou dorultusundaki kap, dromos duvarna dayanm ve etraf kk talarla desteklenmitir. Korunan iskelet sistemi ve diler zerinde yaplan antropolojik incelemeler, iine 56 yalarnda bir ocuun konduunu gstermitir.

Bu alanda yaplan almalarda yukarda bahsettiimiz rnekler dnda, iinde kemikler bulunan urnalar da ele geirilmitir. Bat nekropolisi kaz alannda ele geirilen pimi toprak urnalar, kentte inhumasyon gm

3030

yannda, kremasyonun da yapldn ortaya koymaktadr. Ele geirilen urnalar genellikle turuncu-kahve renkte mikal kilden yaplm olup ou kapakldr. Boylar genellikle 0.30 m. ile 0.60 m. arasndadr. Dik ekilde topran iersine yerletirilen urnalarn etraf genellikle koruma amal olarak kk talarla desteklenmitir. Bu urnalardan ilki 1 No.lu destek duvarnn gneyinde ve ona bitiik ele geirilmi ve zeri bir kiremitle kapatlmtr. Daha fazla anm durumdaki ikincisi amann gney kesitinde, dieri ise amann gneydousunda ele geirilmi ve yaplan antropolojik incelemeler, kemiklerin yetikin bireylere ait olduunu gstermitir.

alma alanmz iinde pimi topraktan situla biimli kaplara yaplan gmlere de rastlanm, ancak bu rneklerde genel bir yn birliktelii belirlenememitir. Sz konusu silindir kaplar yatay biimde topraa yatrlarak zarar grmemesi iin etraf kk moloz talarla desteklenmitir. Gm yapldktan sonra kabn ak olan iki taraf ta ya da pimi toprak levhalarla kapatlmtr. Antropolojik almalar ilerine genellikle alt yandan kk ocuklarn gmldn ortaya koymutur.

Tralleis 2007 yl kaz sezonunun en dikkat ekici mimar buluntularndan birisi, ilerleyen kaz almalarnda amann bat tarafnda ortaya karlan ve zengin buluntularyla byk nem tayan dromoslu bir oda mezardr (izim: 1). Ge Hellenistik Dnemden balayarak .S. 2. yzyl sonlarna kadar kullanlan bu mezar yaps, dousunda yer alan ve farkl dneme ait malzemelerin bir araya getirilmesiyle oluturulmu bir platformla balantldr (Resim: 11). Yaplan almalar ve dromoslu mezar etrafnda ele geirilen ok sayda farkl teknikle yaplan gmler, bu alann Tralleis halk tarafndan yaklak Hellenistik Dnem ortalarndan balayarak, Erken Bizans Dnemine kadar mezarlk olarak kullanldn gstermekte ve kentin l gmme gelenekleri konusunda nemli bilgiler vermektedir.

Kuzeybat-gneydou dorultusunda, moloz talardan zenle ina edilen, zeri tonozla rtl oda mezarn gneyinde, ayn dorultuda 3.15m. uzunluunda bir dromosu bulunmaktadr. Dromosun bitiminde, kayrak tandan tek blok eklinde yaplm 1.24 m. yksekliinde, 1.07 m. geniliinde, 0.11 m. kalnlnda bir kapak ta yer alr. Mezar kapsn kapatan kayrak tann kaldrlmasndan sonra 0.80 m. geniliinde bir kapyla karlalmtr. Mezar iinde yaplan almalarda tabanda yaklak 0.45m. lik bir dolgu toprakla karlalm ve yapya bat tarafndan su girmesi nedeniyle duvarlarn ve klinelerin zerindeki iskeletlerin nemli ortama maruz

3131

kalarak youn biimde tahribata urad grlmtr (Resim: 13). Farkl byklkteki iki odadan oluan mezarn kuzeydeki daha by 2 No.lu, gneydeki daha k ise 1 No.lu oda olarak adlandrlmtr. 1 No.lu odann dou ve bat kenarlarnda birer adet olmak zere iki adet kline bulunmakta, gneydeki 1 No.lu odadan dierine gei kemerli bir kap ile salanmaktadr. Dromoslu mezarn kuzey ynndeki ikinci odasnda ise dou, bat ve kuzey kenarlarda olmak zere toplam adet kline bulunmaktadr. Bunlardan dou taraftaki 4 No.lu klinenin gneyine, urna koymak iin kare eklinde bir blme eklenmitir. Ayrca 5 No.lu klinenin duvarnn zerine, urna koymak iin bir ni ald grlmtr (Resim: 13). Dromoslu oda mezar iindeki klineler, moloz talardan rlp, svanarak, zerleri pimi toprak levhalarla ya da kayrak talaryla rtlmtr. Klineler iinde ok sayda ele geirilen ahap ve ivi paralar, iskeletlerin stnn olaslkla ahap bir panel ya da kapakla kapatldn gstermitir.

1 No.lu odann bat kenarnda, 2.08 m. uzunluunda, 0.73 m. geniliinde, 0.67 m. derinliinde, taban sktrlm toprakla kapl 1 No.lu kline yer alr. D ksm sva ile kapl klinenin zeri tula plkalarla rtlmtr. Ancak bu plkalarn zaman iinde tahribat grd ve zerlerine sonraki dnemlerde yeniden gm yapld anlalmaktadr. Kline iinde yaplan almalarda ok sayda erimi durumda kemik paras ele geirilmitir. Klinenin taban zerinde, kuzey-gney dorultusunda uzatlan iskeletin bann gney ynnde olduu ve iskeletin ayak ucuna ok sayda kandil ve unguentariumun hediye brakld grlmtr (Resim: 12).

1 No.lu odann dou kenarnda yer alan 2 No.lu kline, 2.14 m. uzunluunda, 0.49 m. geniliinde, 0.71m. derinliindedir. Klinenin etraf moloz talarla rlm ve zeri pimi toprak levhalarla kapatlmtr. Pimi toprak levhalarn zerine 1 No.lu kline gibi, ge dnemde gm yapld anlalmaktadr. Klinenin iine ok sayda tahrip edilmi kemik ve metal paralar yaylmtr. Kk talarla sktrlm topraktan yaplan taban zerine kuzey-gney ynnde yatrlan iskeletin ba gneyde olup ayak ucuna bronz bir kl ile salam durumda kandiller, altn ss eyalar ve cam ie konmutur.

2 No.lu odann bat tarafnda yer alan, 2.21m. uzunluunda, 0.92m. geniliinde, 0. 64 m. derinliindeki 3 No.lu kline de dierleri gibi, moloz talarla rlm ve zeri svayla kaplanmtr. Pimi toprak levhalarn zerine ge dnemde iki adet gm yapld anlalmaktadr. Klinenin gney

3232

kesindeki duvara yaslanm bir adet kapakl urna iinde salam durumda kemikler bulunmutur. Klinenin youn neme maruz kalmas, iskeletlerin ok tahribata urayp bozulmasna neden olmutur. Yaplan almalarda taban zerinde bir adet kaidesiyle birlikte terrakotta Eros heykelcii, salam durumda kandiller ve unguentariumlar ele geirilmitir (Resim: 14).

2 No.lu odann dou tarafnda yer alan 4 No.lu kline, 3.23 m. uzunluunda, 0.83 m. geniliindedir. Pimi toprak levhalarn zerine ge dnemlerde iki gm daha yapld anlalmaktadr. Klinenin gney kesine yaslanm durumda ele geirilen bir adet kapakl urnann iinde, salam durumda kemikler bulunmutur. Taban zerine kuzey-gney ynnde yatrlan iskeletin gneydeki ba ksmnda iki adet bronz ayna, bronz kpe, yzk paralar, salam durumda kandil ve unguentariumlar, ayak ucunda ise bronz bir ine, kandiller ve terrakotta fi grin paralar bulunmutur. 4 No.lu klinenin gneyinde, 0.87 m. uzunluunda, 0.47 m. geniliindeki moloz talarla zenle rlm bir blme bulunmaktadr. Bu dikdrtgen blmde yaplan almalarda, ikisi tabana, dier ikisi onlarn zerine konmu salam durumda drt adet urna ele geirilmitir. Tm bu veriler, 4 No.lu klinenin gney blmesinin, urnalarn saklanmas iin zel olarak dzenlendiini ortaya koymaktadr. Ele geirilen urnalarn bazlar yalnzca krem renkli astar boyal, bazlar ise piirme srasnda siyah renkte mat boya ile yaplm dalgal kaln bantlarla sslenmitir. Bu urnalarn iinde yanm kemik paralar ile yanlarnda salam durumda kandiller, unguentariumlar ve bir mask paras ele geirilmitir (Resim: 14).

2 No.lu odann kuzey tarafnda, dou-bat dorultusundaki 5 No.lu kline yer alr (Resim: 13). 2.25 m. uzunluunda, 1.77 m. geniliindeki moloz talarla rl ve zeri svayla kapl klinenin st pimi toprak levhalarla ve kayrak talaryla rtldr. Pimi toprak levhalarn ve kayrak tann zerine ge dnemde iki gm daha yaplmtr. Taban zerine dou-bat dorultusunda yatrlan iskeletin batdaki ba ksmnda salam durumda unguentariumlar bulunmutur. Ayrca klinenin bat kesinde duvara yaslanm iki byk urna, iinde kemikleriyle salam ele geirilmitir. Bu urnalardan zellikle bir tanesi dierlerinden ayrlan byk boyutuyla dikkat ekicidir. Yaplan antropolojik incelemelerde urna iinde krime edilmi durumda farkl ya zellikleri gsteren kemiklerin belirlenmesi, urnann deiik dnemlerde tekrar tekrar kullanldn gstermitir.

3333

Dromoslu mezarn dousunda, kuzey ksmnda farkl dnem malzemelerini ieren bir platform bulunmaktadr. Taban sktrlm toprak ve toplama talardan oluturulan platformun taban seviyesi, yaklak dromoslu mezarn tavan seviyesine kadar inmektedir. Bu platformun kuzey tarafna moloz talardan rlm iki destek duvar yaplmtr. Bu alan bat taraftaki dromoslu mezarla yaklak bitiik durumda olup hemen dousunda, on stilinde bir adak bal, kuzeyinde ise alt ksm profi lli bir yazt blou ele geirilmitir. Blok zerinde 3 satrlk Greke bir yazt bulunmaktadr.

Dromoslu mezar dnda, alma alanmzda adet ta sanduka mezar ortaya karlmtr. 1 No.lu ta sanduka mezar, kuzey-gney dorultusunda, 2.14 m. uzunluunda ve 0.54 m. geniliindedir. indeki iskeletin kafatas kuzeyde, ayaklar ise gneydedir. Yaplan antropolojik incelemeler, gen bir erkee ait olduu dnlen iskeletin omurlarnn durumundan, olaslkla ar bir ite altn gstermitir.

Bu tip rneklerden 2 No.lu ta sanduka mezar, amann dou kesitinde ele geirilmitir. 2.07 m. uzunluunda ve 0.62 m. geniliindeki kuzeydou-gneybat dorultulu mezarn, drt taraf moloz talarla rlm ve zeri be adet yass kayrak tayla kapatlmtr. 0.83 m. derinliindeki mezarn tabannda youn olarak akl ve kum karm sktrlm toprak bulunmaktadr. ersinde herhangi bir kemik parasna rastlanmayan mezar olaslkla Antik Dnemde soyulmutur.

3 No.lu ta sanduka mezar ise amann gneybatsnda, kuzeybat-gneydou dorultusunda bulunmutur. Sz konusu mezarlardan zellikle 3 No.lu rnek, gm geleneini gstermesi bakmndan nemlidir. 1.25 m. uzunluunda, 0.42 m. geniliindeki mezarn zeri drt adet uzun, yass kayrak tayla kapatlmtr. Kuzeybat-gneydou dorultusunda yatan iskeletin kafatas douda, ayaklar ise batdadr. Kafatasnn bulunduu dou ksmda, iki adet unguentarium, bir bronz sikke ve ayak ucunda adet kandil ele geirilmitir.

2 No.lu Ama

Bat Nekropoliste, B 300200 K 300400 plan karesinde, 1 No.lu amann dousundaki mezar yaplar hakknda bilgi edinmek amacyla 5x5m. llerinde bir ama daha yaplmtr. Bu alanda yaplan almalarda krk paralar hlinde Ge Roma Dnemi seramiklerine rastlanmtr. Buluntularn

3434

akma toprak iinden geldii grlmtr. almalarda, herhangi bir mimar yapya ve mezara rastlanmad iin, fotorafl ama ve belgeleme ilemlerinden sonra bu alanda almalar bitirilmitir.

3 No.lu Ama

Bat Nekropoliste, B 300200 K 300400 plan karesinde, 1 No.lu amann batsndaki mezar yaplar hakknda bilgi sahibi olabilmek amacyla 5x2.5m. llerinde bir ama daha yaplmtr. Yaplan almalarda, krk paralar hlinde Ge Roma Dnemi seramikleri ve salam durumda adet kandil bulunmutur. Krk paralar eklindeki seramiklerin akma toprak iinde bu alana geldii grlmtr. Bu alanda herhangi bir mimar ve mezar yapsna rastlanmamtr.

3535

izim: 1

Resim: 1

3636

Resim: 2

Resim: 4

Resim: 3

3737

Resim: 6

Resim: 5

Resim: 7

3838

Resim: 8

Resim: 9

3939

Resim: 10

Resim: 12

Resim: 11

4040

Resim: 13

Resim: 14

4141

KALE- TAVAS (TABAE) 2007 YILI KAZISIBozkurt ERSOY*

Prof.Dr. Bozkurt ERSOY, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm Bornova, zmir/TRKYE.

Kale-i Tavasta 15 Austos 2007- 15 Eyll 2007 tarihlerinde ilki gerekletirilen kaz almalar, Denizli Mze Mdrl ve Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm retim elemanlar tarafndan Denizli Valilii ve Kale Belediye Bakanlnn katklaryla yrtlmtr. Deerli katklar nedeniyle Denizli eski Valisi sayn Dr. Hasan Canpolata, almalarmzn her aamasnda yanmzda olan, ekibimizin barnma, ulam ve beslenme gibi gereksinimlerinin giderilmesinde yardmlarn esirgemeyen Kale Belediye Bakan Sayn Abdullah Karaayvaz ve tm Kale Belediyesi alanlarna; kaz almalarnn yrtlmesinde desteklerini esirgemeyen Denizli Mzesi Mdr Sayn H. Hseyin Baysal bata olmak zere tm mze alanlarna teekkr bor biliriz. Prof. Dr. Bozkurt Ersoyun bilimsel danmanlnda gerekletirilen kaz almalarna Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm retim elemanlar Prof. Dr. nci Kuyulu Ersoy, Yard. Do. Dr. akir akmak, Yard. Do. Dr. Harun rer, Yard. Do. Dr. Yekta Demiralp, r. Gr. Dr. Sedat Bayrakal, r. Gr. Dr. Sevin Grhan, Uzm. Hasan Uar ile ayn blmn rencileri Gkben Ayhan, Ceren Erdoan, lknur Yaz, Duygu Kse ve 20 ii katlmtr.

Kale-i Tavas, Antik Tabae kenti zerine kurulmu; Mentee Beyliinin nemli kentlerinden biri olmu ve Osmanl Dneminde de Kale-i Tavas adyla nemini korumutur. 1330lu yllarda kenti gren bni Batuta, kentin kalesi hakknda bilgi vermi; Evliya elebi ise 1670li yllarda gezdii kentin 50 ev ve bir cami ieren bir i kale ile 300 ev, 5 mahalle, 5 cami, 1 han, 1 hamam, 3 mektep, 3 sebil, 2 tekke ve 6 zaviyesi olan bir d kaleden olutuunu ifade etmitir. 1950li yllarn sonuna dek kesintisiz olarak iskn gren kent, doal afetler gerekesiyle boaltlm ve iki cami, bir hamam, birka eme dnda kentin neredeyse tamam toprak altnda kalmtr (Resim: 1).

4242

Kentte tmyle salam olarak kalabilmi tek yap Cevher Paa Camisidir. Yap, kuzey-gney ynnde uzanan dikdrtgen planl bir harim ile kuzeyindeki alt destekli son cemaat yeri ve kuzeybatsndaki silindirik gvdeye sahip minareden olumaktadr. Yapnn duvarlar kaba yonu ta ve moloz tala ina edilmi; kemerler, pencerelerin atk talar ve mihrapta kesme ta kullanlmtr. zeri drt yne eimli krma atyla rtl ve kiremitle kapldr. Harim girii zerinde yer alan boya ile yazlm tarih kitabesi 1235/18191820 yln vermektedir. Denizli evresindeki benzer planl yaplardan da yola karak camiyi XVIII. yzyl sonu ve XIX. yzyl bana tarihlendirmek olanakldr.

Kentten gnmze ksmen salam ulaabilmi dier bir yap da, Cevher Paa Camisinin dousunda yer alan, halk arasnda Pazaryeri ya da ar Camisi adlaryla bilinen yapdr. 2007 yl almalar kapsamnda kaz ve temizlii gerekletirilen yapnn, sonradan ina edilmi olan minaresinin krssnde 1284/18671868 ylnda Feyzullah adl bir usta tarafndan yapldn belirten bir kitabesi vardr. Blgedeki benzer zelliklere sahip yaplardan hareketle, caminin XVIII. yzyl sonlar ile XIX. yzyl ortalarna kadar uzanan bir zaman diliminde ina edildii sylenebilir.

Kale-i Tavas kentinden gnmze ulaan hamam ise, Cevher Paa Camisinin kuzeyinde yer almaktadr. Yapnn lklk ve scaklk blmleri ksmen ayaktadr. Ilklk meknnn kare planl ve bir kubbeyle rtl olduu, bu meknn dousunda yine kare planl ve kubbeyle rtl bir tralk mekn bulunduu tespit edilebilmektedir. Scaklk mekn, eyvanl ve iki halvetli bir emaya sahiptir. Scakln kuzeyinde yer alan su deposuna ait duvarlarn byk ksm yklmtr. Kalan izlerden gnmze ulamayan soyunmalk ksmnn yapnn batsnda yer ald anlalmaktadr. Mimar zelliklerinden hareketle hamam kalntsn imdilik kaydyla XIVXV. yzyllara tarihlemek olanakldr. Dolaysyla hamam, Kale-i Tavas kentinden gnmze ksmen salam olarak ulaabilen en erken tarihli yap olmas asndan nemlidir.

Kale-i Tavasta 2007 yl almalar kapsamnda ncelikle alana ilikin yzey aratrmalar yaplm; yzeyde mevcut tm eser ve buluntular fotorafl a belgelenmitir. Ayrca alanda mevcut tm eserler, Kale Belediyesi tarafndan balatlan koruma amal imar plan almalar erevesinde hazrlanan 1/1000 lekli hlihazr harita zerine koordinatlaryla birlikte ilenmi (izim: 1); tm alan 50 x 50 m. boyutlarnda gridlere blnmtr.

4343

Sarn (izim: 2, Resim: 2-3)

15 Austos-15 Eyll 2007 tarihlerinde gerekletirilen kaz almalar srasnda tespit edilen ve kazsna balanan sarn, yre halknn verdii bilgilere gre; Kale-i Tavas yerleiminin Aa ve Yukar Pazar mevkii arasnda kalan alanda yer almaktadr (Plan kare CVII). Anadoludaki bir grup sarn rnei gibi tamam toprak altnda olmak zere ina edilen ve yzeyde herhangi bir ipucu vermeyen sz konusu yapnn varl, havalandrma akl ile defi neciler tarafndan tahrip edilen gneybat tonoz alnlndan fark edilmitir.

Yapnn hem bu delikten hem de havalandrma bacasndan akan moloz ve toprak nedeniyle byk lde dolduu grlmtr (Resim: 2-3). Kuzeydou-gneybat ynnde uzanan sarn, beik tonozlu iki birimden olumaktadr. Birimler, kare kesitli drt destek zerine oturan yuvarlak kemerlerle birbirinden ayrlmtr (izim: 2 ).

Dta, sarncn batsnda balanan kaz almalar srasnda, niteliksiz duvar kalntlar ile ok sayda metal ve seramik malzemeye rastlanmtr. Bir taraftan sarncn iini boaltmak, dier taraftan topran ie akmasn nlemek amacyla yrtlen almalarda, defi neciler tarafndan alan deliin evresindeki toprak tabakas alnarak bu blm geniletilmitir. Gerek bu blmn gerekse havalandrma deliinin i aydnlatmada yetersiz kalmas nedeniyle sun kla aydnlatma yoluna gidilmi; sarncn gneydou kesindeki havalandrma bacasndan asansr sistemiyle; tahrip nedeniyle gneybat kede alan boluktan ise tama yolu ile toprak boaltma ilemlerine balanmtr.

Sarntan boaltlan dolgu toprak iinde bol miktarda seramik ve sikke ile metal ve mermer buluntu ele geirilmitir.

almalar sonunda, sarncn her iki birimini birbirinden ayran 5 kemer gz, yaklak olarak kemer zengi hattna kadar ortaya karlmtr. Ancak kaz sezonu sonunda zemin seviyesine inilememi; 2007 yl almalar alnan koruma ve gvenlik nlemleri ile tamamlanmtr. Bu kapsamda sarncn zeri, ahap at ve yaltm malzemeleri ile kaplanarak toprakla rtlm; evresine ise drenaj alarak su almasnn nne geilmeye allmtr.

4444

Pazaryeri (ar) Camisi (izim: 3, Resim: 4-5)

Cevher Paa Camisinin dousunda, Yukar Pazar mevkiinde yer alan Pazaryeri (ar) Camisinde gerekletirilen kaz almalarna alandaki bitki ve moloz tabakasnn temizlenmesiyle balanm; beden duvarlar ksmen grlebilen yapnn iinde ve dnda kaz almalarna geilmitir (izim: 3, Resim: 4-5). Harim bat duvarnn dnda yaplan almalar srasnda gneybat kede dkkn olabilecek bir yapnn temel izlerine rastlanmtr. Ayrca bu kede mihrap duvarna paralel olarak uzanan 20 cm. geniliinde zeri kayrak talarla kaplanm bir su yoluna da ulalmtr. Bu cephede yaplan almalarla duvar dibindeki dknt talar kaldrlm, yer yer dzgn kesme ta malzemenin kullanld duvar cephesi ortaya karlmtr.

Mihrap duvarnn gneyinde mihraba ait olduu anlalan yarm daire kesitli kesme talar bulunmutur. Harimin gney duvarnda yer yer ahap hatllara yer verildii de saptanmtr.

Caminin dou duvarnn dnda yaplan kaz almalar srasnda, bu duvarn gney ucunda bir adet mezar ortaya karlmtr. Talarla evrili mezarn ve Osmanlca yaztl mezar tann boyutundan bir ocua ait olduu tahmin edilmektedir. Kaba yonu ta ile rlen harimin dou duvarnn gney kesinde dzgn kesme ta kullanld ve ayn kesimde bir pencere aklnn bulunduu tespit edilmitir.

Yapnn kuzey cephesinin dnda yaplan kaz almalar srasnda, eme yala olarak kullanld anlalan Roma Dnemine ait bir mermer lhitin zeminine ulalmtr. 1980li yllarda salam olduu tespit edilen bu lhitin zemin dndaki blmleri daha sonraki yllarda alnmtr. Gnmze gelebilen izlerden yalak olarak kullanlan lhit st blmnn, iki dar kenardan ykselen bir merdivenin sahanl olarak deerlendirildii anlalmaktadr. Kaz almalar sonunda kuzey cephede bir son cemaat yerinin bulunduu ve bugn ayakta olan minarenin giriinin son cemaat yerinden saland tespit edilmitir.

Yapnn kuzeyinde yaplan kaz almalar srasnda, 11m. geniliinde ve 5 m. uzunluundaki son cemaat yeri ortaya karlarak dzgn sva ile kapl zemine ulalmtr. Son cemaat yerinin iki yannda kalan blmlerin zemini

4545

birer seki eklinde yksek tutulmu; ortada kalan yaklak 2m. genilikteki blmn zemini ise dk kotta braklmtr. Harim kuzey duvarnn batsnda yarm daire kesitli bir d mihrap ortaya karlmtr.

Yapnn kuzeybat kesinde yer alan minarenin kaidesinde dzgn kesme ta ve tula, dier blmlerde ise sadece dzgn kesme ta malzeme kullanlmtr. Gvdesinde statik sorunlar ierdii anlalan minarenin nmzdeki yllarda konsolidasyonu planlanmaktadr.

15m. x 11m. boyutlarndaki dikdrtgen planl harime olduka geni bir aklktan girilmektedir. Giri aklnn mermer eii salam durumdadr. Harimde yaplan kaz almalar srasnda da zemine ulalm; beden duvarlar etrafnda zeminin salam olduu, orta alanlarda ise kt grlmtr. Beden duvarlarnn i yzeylerinde yer yer svalara rastlanmtr.

Harimin kuzeyinde kadnlar mahfi lini tayan ahap desteklerin oturduu iki adet mermer kaide ortaya karlmtr.

Kaz almalar sonunda 80 cm. geniliindeki beden duvarlarnn zeri herhangi bir tahribata kar kuru duvar ile rlm; son cemaat yerindeki ykk alanlar talarla doldurularak bu blmdeki terasn kaymasn engellenmeye ynelik nlemler alnmtr.

eme (izim: 4, Resim: 6-7)

2007 ylnda kazs yaplan baka bir yap kale girii yanndaki emedir (izim: 4). Kaz almalar sonucunda, eme duvarlarndan gnmze sadece yaklak 1m. ykseklikteki blmn gelebildii; kuzeydou ve gneydou duvarlarnn moloz tala, kuzeybat ve gneybat duvarlarnn ise dzgn kesme tala ina edildii anlalmtr (Resim: 6-7). Kesme talarn bir blmnn devirme olduu; dikkati ekmektedir. Su deposu iindeki molozlarn temizlenmesi sonucunda taban ve duvar ilerindeki svann korunduu, buna karn, gneydou duvar i yzeyindeki svann byk blmnn yok olduu grlmtr. Ayn duvarn d cephesinde de grlen duvar rgsndeki bozulma, bu cephenin sonradan elden geirildiini ve bu ilem srasnda zgn su giriinin de ortadan kaldrldn akla getirmektedir.

4646

Yapnn kuzeybat cephesinde iki adet lle boluu, cephe nnde ise kesme talarla oluturulmu bir yalak mevcuttur. Yalak cephesinden itibaren kuzeybatya doru toprak yzeyi kayrak talarla kaplanm; akan su ise kayrak talarla kapatlm bir kanal ile gneybat cepheden ehrin kanalizasyon sistemine balanmtr.

KK BULUNTULAR

Seramikler (Resim: 8-9)

Yukarda ksaca tanmladmz kaz almalar sonucunda zellikle sarnta bol miktarda seramik malzeme ortaya karlmtr. Roma, Bizans, Beylikler ve Osmanl olmak zere eitli dnemlere ait olduklar tespit edilen ve byk blm srsz olan bu seramiklerin konservasyon ilemlerine devam edilmektedir.

Roma Dnemi Seramikleri

Roma Dnemine ait terra-sigillata ve red slip seramik paralar ile insan ve aslan fi grinleri ele geirilen srsz seramikleri oluturmaktadr. Ayrca, zerinde insan fi gr yer alan bir negatif kalp olduka ilgi ekicidir. Ge Roma/ Erken Bizans Dnemine tarihlenen bu kalp, zellikle erken dnemlere ait bir seramik retimine ilikin ipular sunmaktadr (Resim: 8). Seramiklerin yan sra, eitli dnemlere tarihlenen araklar da bulunmutur.

Beylikler ve Osmanl Devri Seramikleri

Beylikler ve Osmanl Devri seramikleri; srl ve srsz kaplardan olumaktadr. Srsz, tek renk srl, sgraffi to, slip ve Milet ii znik sralt teknikli seramikler ile Ktahya sralt teknikli rnekler, krk ve kk paralar eklindedir. rneklerin byk blm profi l vermemekle birlikte, renk ve desen zellikleri asndan, eitli alt gruplara ayrlabilmektedir. Bu tr seramiklerin tamamna yakn hamur, krmz ve kahverengi tonlarndadr.

4747

zellikle Beylikler dnemine ait tek renk srl, sgraffi to, slip ve Milet ii znik sralt teknikli seramiklerde krmz renkli hamur kullanlm, sratl teknikli Ktahya seramiklerinde ise dneminin zellii olarak beyaz/krem renkli hamur tercih edilmitir.

Genellikle yayvan ve ukur kselere ait olduu anlalan srl paralarn yan sra byk bir blm XIX. ve XX. yzyla ait srsz gve ve testiler de bulunmaktadr. Bunlarn yan sra yuvarlak anakl ve lle tipli lle rnekleri de ele geirilmitir (Resim: 9).

Heykel (Resim: 10)

2007 yl almalarnn en nemli buluntularndan biri Sarnta bulunan mermer Tykhe ba olmutur. M.S. I-II. Yzyla, Roma Dnemine ait olduu anlalan heykelcik ba, 15.9 cm. ykseklikte, 11.3 cm. geniliktedir (Resim: 10). Alt ksmnda bulunan 11mm. apnda ve 35mm. derinlikteki oturma yuvas, ban portatif olarak tasarlandn gstermektedir. Heykelciin st kesiminde detaylandrlmam bir balk bulunmaktadr. Byk boyutlu Tykhe balarnda baln sur duvar eklinde ilenmesine karn, bu eserde detaylandrlmadan braklmasn, kk boyutlu oluuyla aklamak olanakldr. Heykelciin aln ksmnda diadem vardr. Salar arkada topuz eklinde toplanmtr. Kulaklar yarm ekilde san altnda gsterilmitir. Byk lde salam olan heykelciin sadece burun ucu krk durumdadr.

Sikkeler (Resim: 11)

2007 ylnda, zellikle sarnta gerekletirilen kaz ve temizlik almalar srasnda 251 bronz, 13 gm, 4 bakr, 3 nikel olmak zere, eitli dnemlere ait toplam 271 adet sikke bulunmutur. Bunlarn dnda Trkiye Cumhuriyetine ait 3 adet de kuru ele geirilmitir. Sikkelerin neredeyse tamam kt durumdadr. zellikle sarnta bulunan ve Roma Dnemine ait olduklarn tahmin ettiimiz bronz sikkeler, uzun yllar neme maruz kalmalar nedeniyle youn bir ekilde oksitlenmilerdir (Resim: 11).

slm Dnem sikkelerinin de ou kt durumdadr. Sarnta ele geirilen, Osmanl Dnemine ait, birbirine kaynam durumdaki 11 adet

4848

gm pul sikke hakknda, temizlik ilemleri yaplmad iin bugn iin herhangi bir yorum yapamyoruz. Kazda bulunan dier 2 gm sikke de krk ve tamamen anm durumdadr.

Sarnta bulunan 4 bakr sikkeden 2si okunamayacak ekilde bozulmutur. Dier 2 sikke ise XIV-XV. yzyllara ait olmaldr. Bu sikkelerden birinin n yz okunamamakla birlikte, arka yznn ortasnda 6 yaprakl iek motifi ieren bir mhr- Sleyman motifi grlebilmektedir. Dier bakr sikkenin n yznde Murad yazs seilebilmekte, arka yz okunamamaktadr. Murad kelimesinin darp alannn sonunda bulunmas, akla sikkenin II. Mehmed Dnemine (1451-1481) ait olabileceini getirmektedir.

almalar srasnda bulunan 3 adet nikel sikkeden 2si yzeylerindeki oksitlenmeye karn, ksmen okunabilmektedir. Her ikisi de Sultan V. Mehmed Read Dnemine (1909-1918) ait olan bu 2 sikkeden biri 5 para, dieri 40 paradr. 3. nikel sikke oksitlenme nedeniyle okunamasa da, malzemesi ve boyutlar bakmndan ayn dneme ait gibi grnmektedir.

Kaz almalar srasnda, yukarda tanmladmz Roma ve Osmanl sikkelerinin yan sra, Trkiye Cumhuriyetinin erken yllarna ait 3 adet de kuru bulunmutur. Bunlardan biri 1944 tarihli 25 kuru, biri 1948 tarihli bir delikli kuru, dieri ise tarihi okunamayan bir 5 kurutur.

2008 yl almalar kapsamnda, gerekli malzeme ve ekipmann salanmas ve sikkelerin temizliklerinin yaplmas planlanmaktadr. Bylece 2007 yl sikke buluntular hakknda daha salkl bilgi verilebilecektir.

4949

izim 1: Kale-i Tavas (Tabae) haritas

5050

izim 2: Sarn. Plan

izim 3: Pazaryeri (ar) Camisi. Plan

5151

izim 4: eme. Plan

Resim 1: Kale-i Tavasn (Tabae) kuzeyden genel grn

5252

Resim 2: Sarncn gneybat biriminin kaz ncesi grn

Resim 3: Sarncn gneybat biriminin kaz sonras grn

5353

Resim 4: Pazaryeri (ar) Camisinin kuzeyden genel grn (kaz ncesi)

Resim 5: Pazaryeri (ar) Camisinin kuzeyden genel grn (kaz sonras)

5454

Resim 7: emenin kuzeybat cephesi (kaz sonras)

Resim 6: emenin kuzeybat cephesi (kaz ncesi)

5555

Resim 8: Ge Roma/ Erken Bizans Dnemine ait negatif kalp

Resim 9: Osmanl lle rnekleri

5656

Resim 10: Mermer heykelcik ba

Resim 11: Sarnta ele geirilen sikkeler

5757

PERGAMON - 2007 YILI ALIMALARIN RAPORU

Felix PIRSON*

* Dr. Felix PIRSON, Alman Arkeoloji Enstits, Ayazpaa Camii Sok. 48 TR-34437 Gmsuyu-stanbul/TRKYE. pirson@istanbul.dainst.org

Martin Bachmann ve Ralf von den Hoffun raporlaryla. Metni Trkeye eviren . Banu Doan ve Ali Akkayaya ok teekkr ederim. Ksaltmalar: Alman Arkeoloji Enstits yaynlarnda geerli ksaltmalar dnda (www.dainst.

org/index_141_de.html) aadaki ksaltmalar kullanlmtr: Pirson 2006: F. Pirson, Pergamon - Das neue Forschungsprogramm und die Arbeiten in der

Kampagne 2005, AA 2006/2. Pirson 2007: F. Pirson, Pergamon Bericht ber die Arbeiten in der Kampagne 2006, AA

2007/2, 13-70. Radt 1999: W. Radt, Pergamon. Geschichte und Bauten einer hellenistischen Metropole (Darm-

stadt 1999).1 Ayrntl n raporlar AA yllnda yaynlanmaktadr. Daha geni bilgi: www.dainst.org/

index_650_de.html. Bu ylki almalar 17.2.-17.3.2007 arasnda (Bergama Mzesi ile dou nekropolde k kampanyas) ve 30 Temmuzdan 13 Ekim 2007ye kadar srmtr (yaz kampanyas). Alman Arkeoloji Enstits Pergamon Kazs, bu yl da almalar destekleyen kurum ve kiilere teekkr eder. Bunlarn banda T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl, Almanya Bykelilii Kltr Blm (Ankara) ile Bergama Belediyesi gelmektedir. Madd katkda bulunanlar ve ibirlii yaplanlar, ilgili blmlerde yer almaktadr. Genel Mdrl temsilen bu yl Akif Gaffarolu (Alanya Mze-si Mdrl) katlmtr. almalar ilgiyle destekledii iin kendisine teekkr ederiz.

Giri1

Pergamon kazs iin 2007 yl almalar, ksa sreli bir k kampanyasyla

balamtr. Bu almann nedeni, gneydou kent suru nndeki arazide

inaat alma hazrlklar srasnda ortaya kan nekropoln srpriz kefi dir.

Pergamon yaz kampanyasndaki almalarn odak noktasn, geen yl

olduu gibi yeni bir arkeolojik haritann hazrlanmas, Hellenistik Dnemdeki

kent genilemesi blgesinde yzey aratrmas ve baz stratigrafi k sondajlar,

gimnazyumun arkeolojik ve mimarlk tarihi asndan aratrlmas ve Kzl

Avlunun korunmas projesi oluturmutur. Aada baz almalarn en

nemli sonularna genel bir bakla deinilecektir (Resim: 1-2).

5858

3 Boyutlu Arkeolojik Harita

2005 ylnda yaplmasna balanan Pergamonun dijital haritas ve bununla ilgili model almasnn ilk ara sonucu olarak akropoln grsel sunumu hazrdr (Resim: 3)2.

Hellenistik Dnemde Kentin Genilemesi

Pergamonun Hellenistik Dnemde genilemesinin ilevsel blmlerini ve tarihlenmesini anlamak iin planlanan tasaryla ilgili aratrmalar, bu yl gneydou yamacnn yerleim tarihesini ve yol sistemini anlamaya younlamtr. Aa agora blgesinde stratigrafi k sondajlar da yaplmtr3. Bu balamda akropolisin bat yamacnda ilk taramalara da balanmtr.

Sondajlar

Akropolisin dou yamacnn yerleim tarihesini ve yol sistemini aratrmak iin, 2007 yl almalarnda toplam 3 sondaj almtr (Resim: 2). Bunlar arasnda Sondaj 18 (Resim: 4) ile geen ylki lm verileri snanmtr. Burada gerekten de iki arazinin st ste geldii ve bir cadde tarafndan blnd anlalmtr. Ayrca buras douda bir peristasis daha dorusu bir arazi kntsyla snrlanmaktadr. Kayaya oyuk durumdaki atk su kanal sayesinde cadde olduu anlalmaktadr. Cadde, sondajn dou tarafnda da devam etmekteyken, kaya srt burada sona ermektedir, nk caddenin sa ve solunda iki yapnn keleri girmitir (Resim 4: Yap 1 ve 2). Douda yksek toprak dolgu nedeniyle, buradaki antik duvarlar 3,5 m. ykseklie ulamaktadr. Buna karn sondajn bat tarafnda, ok az miktardaki Bizans yerleim kalnts altnda, Antik Dnem mimarsine ait kesin bir bulgu ele geirilmemitir. Yamata yukarya doru giden cadde, sondaj 18de gneydou yamacnn yerleim tarihesi zerine nemli yeni bilgiler vermitir. Yap 1deki en eski tabann varl, yapnn M.. 2.-1. yzyla tarihlenmesine uygun grnmektedir. Yeni kefedilen sokak, gneydou yamacnn yol

2 Pirson 2007, 13. Bu proje Karlsruhe Teknik niversitesi Jeodezi Blm ve Karlsruhe Yksek Okulu Jeomatik Blmnn ibirlii ile yaplacaktr. Her iki blm de Elaiann 3 boyutlu haritasnn oluturulmasna katlmaktadr. 3 boyutlu model, Sebastian Rolfesin Karlsruhe Yksek Okulu diploma almas erevesindedir.

3 nceki yllara ait almalar iin baknz: Pirson 2007, 15-26 dipnot 4.

5959

sistemine baland iin terminus ante quem yoluyla Yap 1 ve blgeyi de Hellenistik Dneme tarihlendirmektedir4. Yap 1in zellikle masif ina tarz, kentin bu ksmnda da Hellenistik-Roma dnemlerinden M.S. 2. yzyla kadar eitli kullanm evreleri bulunmas, burada da grkemli yaplarn hesaba katlmas gerektiini gstermektedir. nceki yllardaki sondajlardan farkl olarak, burada nemli Bizans mimar kalntlarna rastlanmamtr. Bu bulgu da, yzey aratrmasnda, gneydou yamacn kuzey ksmlarnda Bizans Dnemi keramikleri azalmaktadr (aaya baknz), gzlemiyle rtmektedir. Yani, gneyde olduundan daha az bir younlukta bir yerleim sz konusu olmaldr.

Sondaj 22nin yaplmasna yol aan baka bir gzlemi daha yzey aratrmasna borluyuz (Resim: 2, 5, 6). Ama, yeni kefedilen Yap Tnin toprak stnde belirgin olan kuzey-gney uzantsnn tam olarak katlaca bir ekilde konumlandrlmtr. Bylece bu yapnn Cadde 9 tarafndan kuzeyde snrlandrlp snrlandrlmad anlalacaktr (Resim: 5, 9). almalar henz sona ermediinden, sonular ancak geicidir. Kuzeyde sokak seviyesine henz ulalamamtr, bu yzden Cadde 8in varl imdiye kadar belli deildir.

Yzey Aratrmas

Akropolisin gneydou yamacnda Hellenistik Dnemdeki genilemenin yap strktrn ve younluunu anlamaya ynelik almalara geen yl balanmtr. Bu alma, btn kalntlarn plana ilenmesi, verilerin GIS-Pergamona ilenip ve buluntu istatistiinin oluturulmasn da kapsamaktadr5. Bu kampanyada btn admlar atlmtr, kuzeye doru, batda kaya formasyonuyla snrl ve bat-dou konumlu boaza kadar olan ykseklie ulald (Resim: 2, 9). Aratrlacak blge st ksmlarda, gimnazyumun ve kent kazsnn molozlar ve douda zeytinlik nedeniyle buluntu istatistii yapmak imknszdr.

Dikkat ekici buluntu yukarda tarif edilen Yap Tdir (Resim: 7). Yol ann rekonstrksiyonu iin 2. temizlik srasnda ele geirilen deme plkas ok nemlidir, zira yamaca paralel giden ve 14 numara ile gsterilen yan yol sz

4 Pirson 2007, 26.5 Pirson 2007, 19-26.

6060

konusu olmaldr (Resim: 8, 9). Deme plkasnn uygulanmas, kullanm izleri ve altndaki toprak bir su borusu kantyla desteklenen bu buluntunun yorumu, gelecek yl yaplacak aratrmalarla onaylanmas beklenmektedir.

Sonular

Dou yamata bu yl yaplan almalarda ok sayda duvar kalnts bulunmutur. Bu buluntularn dorultular, yol ann imdiye kadar yaplan rekonstrksiyonunu onaylamaktadr. Ayrca, sondajlar ve yzey aratrmalarnn yeni sonular, dou yamacn meknsal blnmesi ve alm hakkndaki dncelerimize belirginlik katmtr (Resim: 9). Cadde 9un yan sra, baka bir yan yolun kefi , yol ann yapsna yeni baklar kazandrmtr. 2. temizlikte ortaya karlan (Resim: 8) parke tann, yol demesinde (No. 14) kullanld yorumunun doruluunu, yukarda saylan kantlarn dnda, yaklak sokak 13 ile sur iindeki sokak boyunca demenin devam etmesi de gstermektedir. En son sz edilen yer, geen yl gney kapsndaki sondajda No. 15 ile ve yukarda ad geen zeytinlikte toprak stnde grlen yap kalntlaryla sokak No. 16 olarak tespit edilmitir (Resim: 9)6.

2. temizlikteki buluntularn kesin verileri onaylanana kadar ekinceli kalmak kaydyla 13 ve 14 numaral yan yollardaki bilgilerden ilk kez insula bykln canlandrabiliriz (Resim: 10). Her iki kenarndan 5er metre sapma hesaba katlarak, hafi f bir yamuk biimindeki insula yaklak 35-45 metredir7. En yakn paraleli Ge Klassik Prienede grlen bu yol zgaras, Hellenistik dnem iin ok mtevaz llerdir (Insula bykl 35,30 x 47,10m.)8. Genellikle uzunluk ve genilikleri arasndaki ilikinin 1:2 olduu yeni kurulan Hellenistik Dnem yerlemelerindeki insuladan belirgin bir ekilde ayrlmaktadr9. Pergamon insulalar, Hellenistik Dnem kent planlamaclnn ideal tasarmna uymuyorsa da, dou yamacnn zor arazi koullarnda daha kk ve bylece esnek bir lnn kullanlmas, akla yatkn gelmektedir.

6 Pirson 2007, 30-32.7 Bylece daha eskiden yaplan, Hellenistik Dnem kent genilemesiyle ilgili yol a

rekonstrksiyonlar ve bu erevede yaplan insula lmleri geersiz olmaktadr: U. Wulf, Der Stadtplan von Pergamon. Zur Ent