3.-sheikh-tahir-jalaluddindan-karya-bertulisan-jawi-beliau-di-arkib-negara-malaysia.pdf

29

SHEIKH TAHIR JALALUDDIN DAN KARYA BERTULISAN JAWI BELIAU

DI ARKIB NEGARA MALAYSIA

(Sheikh Tahir Jalaluddin And His Written In Jawi Script At

National Archives Malaysia)

Oleh:

Noorzahidah Mohd Zain*

Faisal @ Ahmad Faisal Abdul Hamid**

Abstrak

Artikel ini dibuat adalah bertujuan mengumpul dan mengkaji sistem tulisan Jawi Sheikh Tahir

Jalaluddin dalam Koleksi Persendirian beliau di Arkib Negara Malaysia (ANM). Dalam

artikel ini juga, penulis memilih lima karya sahaja untuk dikaji. Bagi penulis, setiap karya

yang ada dalam koleksi tokoh ini adalah melambangkan kepada pemikiran dan

kecenderungan beliau terhadap sesebuah seperti falak dan gerakan pembaharuan.

Kata Kunci: Sistem Tulisan Jawi, Sheikh Tahir Jalaluddin, Koleksi Persendirian, Arkib

Negara Malaysia (ANM).

Abstract

This article was made to collect and review Jawi system Sheikh Tahir Jalaluddin in his

Private Collection at the National Archives of Malaysia (ANM). In this article, the authors

choose five written for review. For the author, every written in the collection of this figure is

symbolic thought and his tendency towards a reform movement such as astronomy and

reformist.

Keywords : System Jawi, Sheikh Tahir Jalaluddin, Private Collection, National Archives of

Malaysia (ANM).

Pendahuluan

Apabila menyentuh mengenai perkembangan sistem tulisan Jawi di Tanah Melayu,

seharusnya dimulai dengan kedatangan Islam kerana kedatangan Islam ke Tanah Melayu

merupakan titik tolak kepada kelahiran tulisan Jawi di Tanah Melayu di mana sebelum

kedatangan Islam ke Tanah Melayu, orang-orang Melayu mengamalkan kehidupan yang

dipengaruhi oleh agama Hindu-Buddha dan animisme. Kedatangan Islam telah membawa

perubahan yang besar terhadap masyarakat Melayu di mana kesannya sebagaimana yang

dapat dilihat dalam sejarah. Antaranya berlaku perubahan dari segi akidah, intelektual,

kemasyarakatan dan sebagainya. Pada umumnya terdapat tiga teori utama kedatangan Islam

ke Nusantara iaitu Islam datang dari tanah Arab, Cina dan India. Di Tanah Melayu, terdapat

bukti-bukti yang kuat bahawa agama Islam itu dibawa secara langsung dari tanah Arab.

Antara bukti yang menunjukkan bahawa Maharaja Derbar Raja II, raja Kedah telah pun

diislamkan pada tahun 531H/1136M oleh Sheikh Abdullah bin Sheikh Ahmad al-Qaumiri al-

Yamani, seorang ulama berbangsa Arab yang datang dari Yaman.1

* Beliau merupakan calon Sarjana Ususluddin di Jabatan Sejarah dan Tamadun Islam, Akademi Pengajian Islam,

Universiti Malaya. ** Beliau merupakan Pensyarah Kanan dan Ketua Jabatan di Jabatan Sejarah dan Tamadun Islam, Akademi

Pengajian Islam, Universiti Malaya. 1 Abdullah Ishak, Islam di Nusantara (Khususnya di Tanah Melayu), Petaling Jaya: al-Rahmaniah, 60.

Jurnal Al-Muqaddimah Bil 2 (1) 2014,29-38

30

Manakala para sarjana seperti S.Q Fatimi, Morison Harison, RA. Kern dan Snouck Hurgronje

berpendapat, bandar pelabuhan Gujerat di India memainkan peranan penting dalam

penyebaran Islam melalui perdagangan. Mereka juga berpendapat mengatakan ramai

pemimpin Abbasiyah dan dan Umayyah di Andalus melarikan diri daripada tindakan pihak

berkuasa dan pelarian politik dan mendapatkan perlindungan di India dan juga Alam Melayu.

Hujah mereka adalah berpandukan kepada persamaan mazhab yang dianuti iaitu mazhab

Syafie. B.Harrison pula berpendapat bahawa masyarakat Nusantara memandang ke India bagi

mendapatkan khidmat nasihat dan bimbingan dalam hal-hal perniagaan dan kebudayaan.

Menerusi hubungan dua hala itu, penduduk Nusantara berminat dengan Islam yang telah pun

dianuti oleh pedagang-pedagang India.2 Pendapat di atas dibuktikan melalui penemuan batu

nisan Sultan Malikul Saleh, raja Samudera yang bertarikh 1297 Masihi. Batu nisan ini

dipercayai dibawa dari Gujerat berdasarkan persamaan dari segi reka bentuk batu nisan di

kedua-dua tempat tersebut. Dengan itu para sarjana tersebut telah bersetuju bahawa Islam

dibawa ke Alam Melayu melalui perdagangan dan penemuan batu nisan tersebut.

Manakala teori kedatangan Islam dari China pula, dipercayai bahawa Islam telah sampai ke

China pada zaman pemerintahan Dinasti Tang iaitu sekitar tahun 650 Masihi dan Canton

merupakan tempat utama kepada para pendakwah untuk berdakwah. Terdapat beberapa teori

yang turut menyokong kedatangan Islam dari China. Emanuel Godinho De Evedia

mengatakan Islam datang ke Nusantara dari China melalui Canton dan Hainan pada kurun ke-

9 Masihi. Pendapat ini terbukti melalui penemuan batu bersurat di Kuala Berang, Terengganu

yang terletak di Pantai Timur Tanah Melayu. Pada tahun 878 Masihi pula telah berlaku

pemberontakan di Canton yang menyebabkan seramai 100 000 orang asing terbunuh

terutamanya orang Arab-Islam. Akibat peristiwa ini telah menyebabkan ramai orang Arab-

Islam melarikan diri ke Kedah dan Pelembang. Dalam masa yang sama, cacatan Dinasti Sung

pula mengatakan bahawa kedatangan Islam ke Alam Melayu adalah melalui sepanjang pantai

Laut China Selatan dan dibawa oleh pedagang-pedagang Islam pada awal 977 Masihi.3

Oleh itu, dengan perkembangan agama Islam di Alam Melayu, maka bahasa Melayu telah

dijadikan sebagai bahasa ilmu pengetahuan dan mulai mendapat tempat di kalangan penduduk

yang menganut agama Islam. Bahasa Melayu kuno yang menggunakan huruf-huruf dari India

seperti huruf Kawi, mula menggunakan huruf-huruf Arab yang dikenali sebagai huruf jawi.

Melalui pengaruh Islam dan huruf Arab dalam pengkajian Melayu, maka bahasa Melayu telah

berkembang dengan pesatnya dan menjadi bahasa yang kaya dengan berbagai-bagai istilah

yang telah dipinjam daripada perbendaharaan Arab dan Parsi. Dengan perkembangan

tersebut, bahasa Melayu mulai menjadi bahasa pengantar dalam pengkajian bercorak Islam

dan karya-karya kesusasteraan.4

Selain daripada bahasa Melayu menjadi bahasa lingua franca di Alam Melayu pada masa

tersebut, terdapat satu tulisan yang terpengaruh dengan huruf-huruf Arab dan diasimilisasikan

dengan Melayu, maka terhasilnya sistem tulisan Jawi. Tulisan Jawi ini merupakan salah satu

sumbangan terbesar kedatangan dan perkembangan Islam di Alam Melayu dan tulisan ini

ditemui dalam manuskrip-manuskrip Melayu Islam seperti Hikayat Nabi Muhammad s.a.w.,

Hikayat Para Nabi dan Rasul, Hikayat Para Sahabat, Hikayat Para Pahlawan Islam dan

Hikayat Ahli-ahli Sufi dan Orang-orang yang Salih. Manakala puisi yang terkenal yang

dipengaruhi oleh sastera Islam contohnya ialah Syair Perahu, Syair Burung Pingai oleh

2 Abdullah Ishak, Islam di Nusantara (Khususnya di Tanah Melayu) (Petaling Jaya: al-Rahmaniah), 61. 3 Ibid, 65. 4 Ismail hamid, Wahyunah Abd. Ghani, Hikayat Para nabi dan Tokoh-tokoh Islam dalam Kesusasteraan Melayu

Tradisional (Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 2002), 17.

Sheikh Tahir Jalaluddin Dan Karya Bertulisan Jawi Beliau Di Arkib Negara Malaysia

31

Hamzah Fansuri dan Syair Makrifat oleh Abdul Rauf Fansuri. Bukan itu sahaja, buku-buku

sejarah juga mempunyai tajuk asal dalam bahasa Arab seperti Sulalatus Salatin, Tuhfat al-

Nafis, Bustanus-Salatin dan lain-lain lagi.5 Selain itu juga, sistem tulisan Jawi telah

mengalami perkembangan yang pesat sehinggalah pada abad ke-20 di mana ramai ulama dan

tokoh-tokoh pembaharuan yang muncul pada abad ke 20 ini, kebanyakannya menulis artikel

dan kitab mereka dalam tulisan Jawi. Antara tokoh-tokoh tersebut ialah Tuan Husain Kedah,6

Hj. Yusof Rawa,7 Zainal Abidin Ahmad (Zaba)

8 dan tokoh-tokoh yang lain.

Setelah melihat secara ringkas tentang sejarah kedatangan Islam, sejarah perkembangan

tulisan Jawi hinggalah lahirnya karya-karya dalam persuratan Islam yang pelbagai. Oleh

kerana Sheikh Tahir banyak menulis karyanya dalam tulisan Jawi pada abad ke- 20, pengkaji

mengfokuskan kepada subjek utama kajian iaitu Sheikh Tahir Jalaluddin(1869-1956). Beliau

adalah tokoh dalam bidang falak serta tokoh pembaharuan di Tanah Melayu. Nama sebenar

Sheikh Tahir Jalaluddin ialah Muhammad Tahir Syeikh Muhammad Jalaluddin telah

dilahirkan pada 9 Disember 1869/4 Ramadhan 1288 di Surau Kamba, Kota Tua, Ampek

Angkek, Bukit Tinggi, Sumatera Barat. Beliau berasal daripada keturunan Melayu

Minangkabau. Beliau lebih dikenali sebagai Tuanku Muhammad atau Tuanku Cangking

kerana bapanya Tuanku Ahmad Jalaluddin adalah berketurunan orang kenamaan

Minangkabau, malah bersusur galur keturunannya berbalik kepada Imam Bonjol, seorang

ulamadan pejuang terkenal dalam Perang Paderi di Sumatera Barat.9

Selepas kematian kedua ibu bapanya, beliau dipelihara oleh keluarga sebelah ibunya

sehinggalah beliau meningkat umur 9 tahun. Pada usianya masih muda, beliau telah

mempelajari Al-Quran di kampungnya sendiri. Setelah itu, pada tahun 1880 M/ 1297 H,

beliau telah belajar ke Makkah dengan sepupunya yang terkenal sebagai seorang alim

reformis dan Guru Besar bagi mazhab Shafii di Masjid al-Haram iaitu Syeikh Ahmad Khatib.

5 Zainal Abidin Abdul Wahid, Sejarah Malaysia: Pentafsiran dan Penulisan (Bangi : Penerbit Universiti

Kebangsaan Malaysia, 1992), 28. 6 Nama sebenar beliau adalah Hj. Husain Mohd Nasir al-Masudi al-Banjari. Beliau dilahirkan di Kampung Titi

Gajah, Kedah pada 20 Jamadilawal 1280H/1863M. Beliau juga merupakan seorang tokoh agama yang suka

mengembara, mendirikan pondok di Kedah dan Pulau Pinang serta menulis sebanyak 18 buah kitab dan risalah

dalam pelbagai bidang seperti tauhid (Al-Nur al-Mustafid fi Aqaid al-Tauhid, 1887 M), fikah(Hidayat al-

Nikah, 1928 M), tasawuf(Bidayat al-Talibin) dan seterusnya. Lihat; Abdul Rahman Hj. Abdullah, Pemikiran

Islam Masa Kini: Sejarah dan Pemikiran (Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1987), 203. 7 Nama sebenar beliau ialah Hj. Yusof Hj. Abdullah, merupakan seorang tokoh yang sangat aktif dalam bidang

penulisan, peniaga, pendakwah, aktivis masyarakat dan ahli politik yang dihormati. Beliau dilahirkan pada 8 Mei

1922 di Acheen Street(kini Lebuh Aceh), Georgetown, Pulau Pinang. Antara buku yang ditulis oleh beliau ialah

Penuntun Jiwa(tasawuf), Zad al-Mutaallim(tauhid,fikah dan tasawuf), Tafsir al-Rawi dan banyak lagi buku

yang ditulis oleh beliau. Selain itu, beliau juga merupakan penerbit majalah Al-Islah(1970-1973). Lihat; Mujahid Hj. Yusof Rawa, Permata dari Pulau Mutiara (Kuala Lumpur: Warathah Hj. Yusof Rawa Sdn. Bhd. dan Dewan

Muslimat Sdn. Bhd., 2001), 5. 8 Beliau merupakan seorang cendekiawan dan patriot Melayu yang ulung dan yang amat prihatin terhadap

masalah umat Melayu dalam pelbagai bidang terutamanya bahasa, pendidikan,agama dan ekonomi. Beliau

dilahirkan pada 16 September 1895 dan dibesarkan di Negeri Sembilan. Beliau telah dianugerahkan oleh

Kongres Bahasa dan Persuratan Melayu Ketiga dengan gelaran yang unik iaitu Pendeta Bahasa yang bermaksud

ilmuan bahasa yang ulung. Zaba yang merupakan seorang tokoh yang terbilang dalam bidang persuratan telah

meninggal dunia pada 23 Oktober 1973, ketika berusia 78 tahun. Lihat laman web,

http://pmr.penerangan.gov.my/index.php/pendidikan/5547-tokoh-pendidikan.html, dicapai pada 12 Jun 2014. 9 Haji Bachtiar Djamily, Riwayat Hidup dan Perjuangan : Syeikh Tahir Jalaluddin al-Falaki al-Azhari, edisi

Malaysia, (Kuala Lumpur : Asmah Publisher, 1994), 13-16.

http://pmr.penerangan.gov.my/index.php/pendidikan/5547-tokoh-pendidikan.html


32

Di bawah bimbingan dan tunjuk ajar sepupunya, beliau telah mempelajari ilmu dalam

pelbagai bidang ilmu seperti bahasa Arab, bahasa Melayu, nahu, saraf, mantik(logik), fiqh,

bayan, maani, handasah dan sebagainya.10

Kajian ini juga tidak lengkap sekiranya kita tidak mengkaji subjek utama kajian iaitu Koleksi

Persendirian Sheikh Tahir (SP 10). Kajian terhadap koleksi ini penting kerana dari sini

pengkaji dapat mengkaji dan memilih beberapa karya untuk dijadikan sampel bagi mengkaji

tulisan Jawi yang digunakan oleh tokoh ini. Hasil kajian yang dibuat, pengkaji mendapati

bahawa terdapat 1916 bahan dalam koleksi persendirian Sheik Tahir yang terdapat di ANM.

Setiap bahan dalam koleksi ini dikelaskan oleh pihak arkib berdasarkan kepada beberapa

kategori iaitu surat-menyurat, manuskrip dan terbitan. Selain itu, terdapat juga bahan-bahan

lain yang dikategorikan lain-lain oleh pengkaji merangkumi not lagu, syair, skrip, novel,

artikel, surat khabar, teks ucapan, buku, buku cenderamata, buletin, carta, gambar foto,

kalendar, keratan akhbar, kertas kerja, laporan, lukisan, majalah, memorandum, pamplet,

pekeliling, pelan, pelbagai, personalia, peta, poskad dan program.

Dalam kajian ini juga, pengkaji telah memilih beberapa karya dalam koleksi persendirian

Sheikh Tahir. Pemilihan pengkaji adalah disebabkan keterbatasan masa dan keperluan kajian

hanya untuk melihat sistem tulisan yang digunakan oleh Sheikh Tahir Jalaluddin dalam setiap

karyanya. Kajian ini juga mengkaji adakah beliau terpengaruh dengan individu atau institusi

tertentu dalam penggunaan tulisan Jawi, adakah beliau konsisten atau tidak dalam menulis

karyanya. Di samping itu, pemilihan karya-karya tersebut adalah berdasarkan keadaan bahan

yang baik, tulisan yang mudah dibaca dan mempunyai persamaan tulisan antara satu sama

lain.

Kesimpulannya, kajian ini patut dikaji kerana kajian mengenai koleksi beliau dan sistem

tulisan Jawi yang digunakan oleh Sheikh Tahir masih kurang. Maka tugas kita sebagai

seorang pengkaji adalah mengetengahkan karya-karya beliau di samping mengetahui

gambaran sebenar proses yang dilakukan oleh ANM dalam mendapatkan bahan terutamanya

koleksi persendirian.

Biografi Ringkas Sheikh Tahir Jalaluddin

Sheikh Tahir Jalaluddin(1869-1956) yang mana merupakan seorang tokoh yang banyak

menulis karyanya dalam tulisan Jawi. Beliau adalah tokoh dalam bidang falak serta tokoh

pembaharuan di Tanah Melayu. Nama sebenar Sheikh Tahir Jalaluddin ialah Muhammad

Tahir Syeikh Muhammad Jalaluddin telah dilahirkan pada 9 Disember 1869/4 Ramadhan

1288 di Surau Kamba, Kota Tua, Ampek Angkek, Bukit Tinggi, Sumatera Barat. Beliau

berasal daripada keturunan Melayu Minangkabau. Beliau lebih dikenali sebagai Tuanku

Muhammad atau Tuanku Cangking kerana bapanya Tuanku Ahmad Jalaluddin adalah

berketurunan orang kenamaan Minangkabau, malah bersusur galur keturunannya berbalik

kepada Imam Bonjol, seorang ulamadan pejuang terkenal dalam Perang Paderi di Sumatera

Barat.11

Selepas kematian kedua ibu bapanya, beliau dipelihara oleh keluarga sebelah ibunya

sehinggalah beliau meningkat umur 9 tahun. Pada usianya masih muda, beliau telah

mempelajari Al-Quran di kampungnya sendiri. Setelah itu, pada tahun 1880 M/ 1297 H,

beliau telah belajar ke Makkah dengan sepupunya yang terkenal sebagai seorang alim

reformis dan Guru Besar bagi mazhab Shafii di Masjid al-Haram iaitu Syeikh Ahmad Khatib.

10 Ibid., 22-23. 11 Haji Bachtiar Djamily, Riwayat Hidup dan Perjuangan : Syeikh Tahir Jalaluddin al-Falaki al-Azhari, edisi

Malaysia, (Kuala Lumpur : Asmah Publisher, 1994), 13-16.


33

Di bawah bimbingan dan tunjuk ajar sepupunya, beliau telah mempelajari ilmu dalam

pelbagai bidang ilmu seperti bahasa Arab, bahasa Melayu, nahu, saraf, mantik(logik), fiqh,

bayan, maani, handasah dan sebagainya.12

Sebagai seorag murid yang cerdik dan berjaya menguasai pelajarannya dengan baik, beliau

telah dilantik sebagai guru bagi mengajar murid-murid lain di Masjid al-Haram. Pada masa

yang sama juga, beliau telah mempelajari bahasa Belanda dan bahasa Inggeris atas kesedaran

dan persediaannya bagi memahami serta menghadapi bangsa asing pada masa hadapan.

Menurut beliau, seorang dai perlulah menguasai banyak bahasa dan mengenali

persekitarannya supaya mesej yang dibawanya dapat disampaikan secara efektif apabila

kembali ke tanah air nanti. Namun begitu, beliau lebih terpengaruh dengan pemikiran

sepupunya Syeikh Ahmad Khatib agar dapat melaksanakan tugasnya bagi memperbaiki

amalan-amalan Islam di Indonesia mahupun Tanah Melayu yang banyak bercampur-baur

dengan adat resam Melayu yang jelas bercanggah dengan ajaran Islam yang sebenar.13

Setelah menuntut ilmu di Makkah selama 12 tahun, Syeikh Tahir telah pergi ke Mesir bagi

melanjutkan pengajiannya dalam bidang agama dengan memasuki Universiti al-Azhar pada

tahun 1893 hingga 1897.14

Di sini, beliau telah mempelajari Ilmu Syariah dan Ilmu Hisab

dengan pengkhususan dalam Ilmu Falak. Semasa belajar di Universiti al-Azhar, beliau telah

menjalinkan hubungan persahabatan yang erat dengan Sayid Muhammad Rasyid Ridha, anak

murid kepada Syeikh Muhammad Abduh. Hal ini menyebabkan beliau terpengaruh dengan

idea-idea islah yang disiarkan oleh Sayid Muhammad Rasyid Ridha melalui penerbitannya,

Al-Manar15

dan membawanya menyebarkan idea-idea tersebut apabila beliau memimpin

majalah Al-Imam di Singapura beberapa tahun selepas itu.16

Walaupun Syeikh Tahir Jalaluddin pernah mengajar di Perak dan Johor, namun beberapa

buku yang dibaca oleh pengkaji menunjukkan bahawa kerjayanya banyak tertumpu di Pulau

Pinang. Kerjayanya sebagai seorang guru di Madrasah al-Mashoor bermula apabila sahabat

karibnya, Syed Syeikh al-Hadi menubuhkan madrasah tersebut pada tahun 1919 di

Georgetown, Pulau Pinang.17

Beliau mula mengajar di madrasah tersebut pada tahun 1920

atas jemputan Syed Syeikh al-Hadi18

. Selain mengajar, beliau juga telah menghasilkan

beberapa buah buku yang diterbitkan di Pulau Pinang bagi menyebarkan pandangan golongan

reformis serta bagi menangkis pandangan Kaum Tua (ulama Tradisional) yang umumnya

telah mempengaruhi pandangan golongan istana di Negeri-Negeri Melayu pada masa itu.

Antara bukunya yang diterbitkan di Pulau Pinang dalah Takyit Tazkirat Mutabbi al-Sunnat

dan Risalah Penebas Atas Bidaah (Kepala Batas, Pulau Pinang).

12 Ibid., 22-23. 13Ibid., 23-26. 14 Ibid., 35. 15 Fadhlullah Jamil, Pengaruh Pemikiran Syed Jamaluddin al-Afghani dan Syeikh Muhammad Abduh terhadap

Syeikh Tahir Jalaluddin, dalam Syeikh Tahir Jalaluddin: Pemikir Islam, ed. Sohaimi Abdul Aziz (Pulau Pinang

: Penerbit Universiti Sains Malaysia, 2003), 35-36. 16

Fadhlullah Jamil, Tokoh-Tokoh Agama Yang Menulis Di Pulau Pinang, dalam Cakerawala Penulisan

Sejarah Dan Intelektualisme : Sumbangan Penulis-Penulis di Pulau Pinang, e.d Sohaimi Abdul Aziz (Pulau

Pinang : Penerbit Universiti Sains Malaysia, 2008), 125-126. 17 Talib Samat, Syed Syeikh al-Hadi : Pelopor Pendidikan Islam Terawal di Pulau Pinang, 25. 18 Ismail Ibrahim et.al., Syeikh Tahir Jalaluddin (1869-1956), Reformis Islam, dalam Ulama Silam dalam

Kenangan, ed. Ismail Mat (Bangi : Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia, 1992), 28.


34

Di samping itu juga, Syeikh Tahir Jalaluddin juga turut menyumbang beberapa artikel kepada

majalah Al-Ikhwan yang diterbitkan oleh Syed Syeikh al-Hadi serta menulis buku-buku dan

artikel yang kebanyakannya diterbitkan di Singapura dan Kuala Lumpur. Kesemua buku dan

artikelnya berkaitan pandangan yang keras dan kritikan tajam terhadap amalan khurafat,

tahayul dan bidaah. Hal ini menyebabkan beliau tidak disenangi oleh golongan tradisional

yang kuat berpegang kepada amalan tradisional dan adat resam pada masa tersebut.19

Tambahan pula, beliau juga mempraktikkan secara berkesan aplikasi matematik dalam ilmu

falak. Karya beliau yang masyhur dan tinggi mutunya ialah Pati Kiraan (1938), Natijatul

Umur (1936) dan Jadual Nukhbat At-Taqrirat (1954).20

Semangat dan kewibawaan Sheikh Tahir sebagai tokoh ulama juga hasil pengaruh secara

langsung dari tokoh intelektual dan reformasi Islam pada awal kurun ke 20 seperti Sheikh

Muhammad Abduh, Sheikh Jamaluddin al-Afghani21

dan Sheikh Muhammad Rashid Ridha22

.

Tokoh-tokoh ini telah memberi inspirasi kepada Sheikh Tahir dalam menyerlahkan idea-idea

reformasi pendidikan dan kebudayaan Islam di Alam Melayu pada zamannya.23

Sheikh Tahir

merupakan seorang tokoh yang kaya budi bahasanya. Beliau adalah seorang yang mengenang

jasa orang lain di mana beliau sering menukilkan nama orang yang ada hubungan dengan

ilmu yang diperolehinya. Misalnya pujian beliau kepada Abi Fadhal dengan ayat...guru yang

mulia,taulan yang berbahagia Sheikh Muhammad Abi Fadhal, mendoakan gurunya yang

telah wafat, al-Alamah as-Sheikh Muhammad bin Yusof al-Khayat serta sentiasa tidak lupa

mendoakan pengguna makalah dan anak-anak muridnya dalam setiap kata-kata pengantar di

halaman depan makalah dan dalam khutbah kitab.24

Dalam pada itu, ketegasan tokoh ini mempertahankan kebenaran ilmu tidak ada tolok

bandingnya, kerana prinsipnya adalah berani kerana benar. Beliau muncul ketika mana

sebahagian masyarakat Melayu-Islam di Tanah Melayu selesa dengan sindrom bertaklid

buta, terutamanya terhadap ilmu pengetahuan. Masa yang sama juga berlaku pertentangan

antara ulama kaum muda dan tua. Aplikasi matematik dan peralatan falak yang diperkenalkan

oleh Sheikh Tahir, dilihat sebagai satu pembaharuan yang melampaui keperluan agama.25

19 Fadhlullah Jamil, Tokoh-Tokoh Agama Yang Menulis Di Pulau Pinang, dalam Cakerawala Penulisan

Sejarah Dan Intelektualisme : Sumbangan Penulis-Penulis di Pulau Pinang, e.d Sohaimi Abdul Aziz (Pulau

Pinang : Penerbit Universiti Sains Malaysia, 2008), 127. 20 Baharrudin Zainal, Ulasan Karya Falak Sheikh Muhammad Tahir Jalaluddin (makalah, Seminar Keilmuan

Falak 'Sheikh Tahir Jalaluddin dan Sheikh Abdullah Fahim' : Perintis Ilmu Falak Moden, Pulau Pinang, 5

September 2005 ), 1. 21Tokoh Islam terkenal pada kurun ke-19. Ketokohan beliau begitu terserlah dalam dua asepk penting

masyarakat Islam untuk menyongsang arus imperialism Barat iaitu melalui intelektualisme dan politik. Beliau

telah dilahirkan di Assadabat, berhampiran bandar Hamadan di barat daya Iran pada tahun 1838 atau 1839. Lihat Abdul Aziz Mat Ton, Politik al-Imam (Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka, 2000), 136-157. 22 Muhammad Rashid Ridha(1865-1935) merupakan seorang tokoh reformis pada zaman beliau. Dilahirkan di

al-Qalamun,Lubnan. Sejak awal lagi beliau terpengaruh dengan pemikiran dan bersama-sama Sayid Jamaluddin

al-Afghani dan Muhammad Abduh berjuang di Mesir. Semasa di Mesir, beliau telah menerbitkan al-Manar.

Selain itu juga,beliau terlibat dengan politik dengan menyertai Parti Disentralisme di mana beliau

mengendalikan masalah-maslah Turki dengan British dalam hubungannya bagi kepentingan negara-negara Arab.

Lihat Abdul Rahman Haji Abdullah, Pemikiran Islam Masa Kini: Sejarah dan Aliran (Kuala Lumpur : Dewan

Bahasa dan Pustaka, 1992), 215-223). 23 Ibid., 2. 24 Ibid., 21. 25 Ibid.


35

Maka Sheikh Tahir, juga mengalami tentangan di mana isu-isu berkaitan falak sering

dibahaskan seperti yang terdapat dalam koleksi SP tokoh ini. Misalnya terdapat satu rencana

pemberitahuan Sheikh Tahir, tentang ketidakjujuran seorang engineer British dalam

penentuan arah kiblat Masjid Sultan, Singapura pada tahun 1927.26

Arkib Negara Malaysia (ANM)

Kajian ini juga kurang lengkap sekiranya pengkaji tidak membincangkan secara ringkas

tentang Arkib Negara Malaysia (ANM) yang berperanan menyimpan karya Sheikk Tahir

Jalaluddin. Arkib Negara merupakan sebuah Jabatan Kerajaan yang besar peranannya

terutama dalam memulihara bahan-bahan bersejarah di negara kita. ANM juga ialah

organisasi pentadbiran yang bertanggungjawab terhadap penyimpanan dan pemeliharaan

khazanah persuratan yang berkaitan dengan sejarah negara serta membekalkan maklumat bagi

kepentingan masyarakat.27

Arkib Negara juga adalah sebuah Jabatan Kerajaan yang terletak di

bawah tanggungjawab Kementerian Kebudayaan, Kesenian Dan Warisan. Sebelum

dinamakan sebagai Arkib Negara Malaysia, ia dikenali sebagai Pejabat Rekod Kerajaan yang

ditubuhkan pada 1 Disember 1957. Kesedaran dan keperluan menubuhkan satu badan bagi

mengadakan perkhidmatan rekod di Malaysia telah disedari sejak sebelum Perang Dunia ke-2

lagi yang mana keinginan tersebut telah menimbulkan tindakan positif melalui Surat

Pekeliling Despatch 1948 dalam bulan Mac oleh Setiausaha Negara Britain, At Newboult28

yang telah mengarahkan agar penyiasatan dan pemerhatian yang teliti dilakukan ke atas

rekod-rekod kerajaan di Malaya di mana telah membawa kepada terbentuknya satu

jawatankuasa penyiasatan yang berhubung dengan pemeliharaan dan pemusnahan rekod-

rekod awam yang telah dilantik oleh Setiausaha Malaya.29

Antara ahli-ahli jawatankuasa tersebut terdiri dari pegawai-pegawai pentadbir Inggeris yang

merangkumi Peguam Negara, Ketua Setiausaha Negeri, Pengarah Jabatan Ukur dan

sebagainya. Namun begitu, jawatankuasa ini terbengkalai sehingga bulan Ogos 1951 dan

dalam bulan Januari 1956, laporan jawatankuasa tersebut berjaya disiapkan walaupun telah

beberapa tahun tertangguh. Menerusi jawatankuasa ini, akhirnya tertubuhnya satu jentera

pentadbiran di bawah kawalan seorang pegawai Arkib Negara Malaysia (ANM) yang

bertindak memulihara dan memisahkan dengan cara yang lebih sistematik terhadap rekod-

rekod awam dan dokumen-dokumen bersejarah bagi seluruh Persekutuan Tanah Melayu yang

mana pada akhirnya melahirkan Pejabat Rekod Awam pada 1 Disember 1957.30

Koleksi Persendirian Sheikh Tahir Jalaluddin (SP 10)

Dalam kajian ini, terdapat sebanyak 1916 bahan dalam koleksi persendirian Sheikh Tahir

Jalaluddin. Pengkaji juga telah mendapati bahawa daripada 1916 bahan yang didapati

daripada Encik Nazri, hanya 1754 bahan sahaja yang boleh diakses dalam sistem compass di

dewan penyelidikan Arkib Negara Malaysia (ANM). Ini kerana terdapat beberapa keadaan

dan status bahan yang menyebabkan bilangan bahan yang dapat melalui Encik Nazri dan

26 Penerangan lanjut mengenainya terdapat dalam manuskrip SP (Surat Persendirian),dengan catitan tulisan Jawi

dan rumi oleh Sheikh Tahir. Arah kiblat Masjid Sultan ditanda oleh Sheikh Tahir sama dengan orang Survey

Office, tapi tidak sama dengan engineer yang dikatakan tidak pandai menggunakan kompas dengan betul. 27

http://prpm.dbp.gov.my/Search.aspx?k=pentadbiran+negara.&d=8, dicapai pada 29 Oktober 2012. 28 Ketua Setiausaha Negara ketika itu ; http://ms.wikipedia.org/wiki/Bendera_Malaysia, 29 Oktober 2012. 29 Nur Hafizah Md. Hamzah, Peranan Dan Sumbangan Arkib Negara Malaysia (ANM) : 1957-2007 ( latihan

ilmiah, Program Sejarah Pusat Pengajian Sejarah, Politik Dan Strategi, Fakulti Sains Sosial Dan Kemanusiaan,

Universiti Kebangsaan Malaysia, 2009), 1. 30 Ibid., 1-2.


36

sistem compass berbeza. Hal ini disokong oleh seorang pegawai arkib di Seksyen

Perolehan31

, terdapat empat keadaan bahan ialah baik, rosak, sangat rosak dan amat rosak.

Manakala status bahan pula terbuka, terhad, sulit serta rahsia dan rahsia besar.

Selain itu juga, pengkaji telah menemubual Puan Sulasteri Abd Hamid32

bagi mengetahui

proses penerimaan koleksi persendirian Sheikh Tahir Jalaluddin(SP 10). Menurut beliau,

terdapat dua kaedah dalam mendapatkan bahan tokoh. Yang pertama adalah inisiatif ANM

sendiri yang mengenalpasti tokoh yang memberi sumbangan kepada negara dan mempunyai

bahan bersejarah. Manakala kaedah kedua adalah ahli keluarga atau saudara tokoh yang

mempunyai kesedaran bagi memulihara bahan tokoh di samping memberi bahan tersebut

untuk dirujuk oleh orang awam. Oleh itu, koleksi Sheikh Tahir adalah antara SP yang

terawal33

dibawa dan disimpan mengikut kaedah pertama iaitu inisiatif pihak ANM mencari

karya tokoh untuk disimpan. Menurut beliau lagi, koleksi ini kebanyakannya sumbangan

daripada ahli keluarga tokoh terutamanya anak beliau. Setelah memilih dan mengambil bahan

Sheikh Tahir, pihak ANM akan memuliharanya, meletakkan kod dan seterusnya

memasukkannya ke dalam sistem compass bagi rujukan penyelidik. Koleksi ini dinamakan

Sheikh Tahir Jalaluddin adalah sebagai tanda penghormatan terhadap sumbangan karya beliau

di mana ia sesuai dengan konsep ANM iaitu setiap bahan yang disimpan akan disimpan

sebagaimana bahan itu.

Tambahan pula, hasil daripada kajian pengkaji terhadap koleksi ini mendapati bahawa bahan-

bahan yang terdapat dalamnya adalah melambangkan kepada karekter Sheikh Tahir. Ini

kerana kebanyakan karya adalah mengenai falak dan melalui koleksi ini juga kita dapat

ketahui siapa sebenarnya Sheikh Tahir, pemikirannya dan minatnya terhadap apa. Pernyataan

ini juga turut disokong oleh Puan Sulateri kerana menurut beliau, bahan-bahan yang terdapat

dalam koleksi adalah melambangkan siapa tokoh tersebut dan minatnya cenderung terhadap

bidang apa.

Di samping itu, pengkaji telah mengklasifikasikan koleksi persendirian Sheikh Tahir

Jalaluddin berdasarkan tiga subjek utama iaitu berdasarkan versi atau bahasa, tahun dan

bidang. Setiap tajuk tersebut akan dilampirkan di bawah ni berdasarkan tafsiran dan analisis

pengkaji sendiri berasaskan logik dan data-data yang diperolehi beliau daripada Arkib Negara

dan buku-buku yang membicarakan tentang Sheikh Tahir Jalaluddin. Oleh yang demikian,

pengkaji mengkategorikan versi atau bahasa kepada enam iaitu versi Melayu-Jawi (629

karya), versi Arab (901), versi Melayu-Jawi dan Arab atau Arab dan Melayu-Jawi (34 karya),

bahasa Inggeris (30 karya), versi campuran (32 karya) serta versi tidak pasti (278 karya).

Manakala dari segi pentarikhan pula pengkaji telah mengelaskan kepada empat iaitu sebelum

merdeka (284), selepas merdeka (59), tahun Islam (90), banyak tarikh (6) dan tidak pasti

(431).

31 Temubual Dengan Puan Normadiah Pada 25 March 2014, Jam 10.45 Pagi 32 Ketua di Seksyen Perolehan, Arkib Negara Malaysia. Temubual pada 25 March 2014, Jam 11.30 Pagi 33 Walaupun didaftarkan dalam sistem compass tahun 2006 tetapi sebenarnya SP ini telah disimpan di ANM

tidak kurang daripada 10 atau 20 tahun yang lepas. Bagi mengetahui lebih lanjut, perlu lihat Laporan Tahunan

ANM 10 atau 20 tahun terkemudian(diakui oleh Puan Sulateri semasa menemubual beliau)


37

Di samping itu, klasifikasi yang terakhir adalah bidang atau subjek bahan dan dibahagikan

kepada lima bahagian iaitu ibadat atau soal jawab agama (76 karya), fiqh atau falak (253

karya), sejarah atau sejarah Islam (21 karya), pendidikan (170 karya) dan yang terakhir lain-

lain (1495 karya). Oleh itu, berdasarkan kajian pengkaji mendapati bahawa Sheikh Tahir

merupakan seorang tokoh yang sangat aktif dalam menulis dan kebanyakan tulisannya banyak

dalam tulisan Jawi.

Penutup

Di sini, dapat disimpulkan bahawa gerakan Syeikh Tahir yang muncul pada kurun ke-20

adalah satu gagasan gerakan pembaharuan yang berusaha memperbaiki umat Islam yang telah

rosak supaya kembali kepada ajaran Islam yang sebenar. Apa yang dikatakan kepada gerakan

pembaharuan yang dibawa beliau sebagai gerakan yang menyeleweng daripada Islam dan

adalah satu mazhab baru yang terkeluar dari mazhab Islam adalah satu tuduhan yang diada-

adakan kerana ia adalah satu rekaan daripada musuh-musuh Islam,walhal gerakan ini

mewakili mazhab Ahl al-Sunnah wal al-Jamaah yang bergerak mengembalikan umat Islam

kepada akidah salafiyyah. Cuma apa yang kurang disenangi oleh banyak pihak tentang

gerakan ini adalah sikap keras atau tegas dalam penentangannya terhadap bidah, khurafat dan

cara penetapan arah kiblat yang kurang tepat.

Tindakannya menegur para pemerintah atau sultan tentang cara pemerintahan dan penetapan

kiblat yang salah kadang kala menimbulkan perasaan kurang senang dalam hati mereka.

Padahal teguran beliau adalah untuk kemaslahatan bersama dan beliau menganggap teguran

itu wajib dilakukan bagi membetulkan salah faham masyarakat tempatan pada masa tersebut

dalam soal kiblat khususnya.

Oleh itu, pemuliharaan dan penjagaan yang betul terhadap karya beliau amat penting bagi

mengkaji pemikiran tokoh yang sebenar dan sebab beliau terlalu keras menentang amalan

tersebut. Kita juga bertanggungjawab memulihara karya tulisan tokoh-tokoh agama dan

kemerdekaan tanah air yang lain supaya ia kekal terpelihara dan dimanfaatkan ilmunya oleh

semua lapisan masyarakat negara kita.

Rujukan

Amat Juhari Moain, Perancangan Bahasa: Sejarah Aksara Jawi (Kuala Lumpur : Dewan

Bahasa dan Pustaka, 1996).

Fadhlullah Jamil, Pengaruh Pemikiran Syed Jamaluddin al-Afghani dan Syeikh Muhammad

Abduh terhadap Syeikh Tahir Jalaluddin, dalam Syeikh Tahir Jalaluddin: Pemikir Islam, ed.

Sohaimi Abdul Aziz (Pulau Pinang : Penerbit Universiti Sains Malaysia, 2003).

, Tokoh-Tokoh Agama Yang Menulis Di Pulau Pinang, dalam

Cakerawala Pengkajian Sejarah Dan Intelektualisme: Sumbangan Pengkaji-Pengkaji di

Pulau Pinang, e.d Sohaimi Abdul Aziz (Pulau Pinang : Penerbit Universiti Sains Malaysia,

2008).

Fadzilah A Rahim, Styles Of Jawi Scripts Of The Early Malay Manuscripts(16 -20th

Century),

(Selangor : Thinkers Library Sdn. Bhd., 2010).

Haji Bachtiar Djamily, Riwayat Hidup dan Perjuangan : Syeikh Tahir Jalaluddin al-Falaki

al-Azhari, edisi Malaysia, (Kuala Lumpur : Asmah Publisher, 1994)


38

Hashim Bin Musa Sejarah Awal Kemunculan Dan Pemapanan Tulisan Jawi Di Asia

Tenggara (Seminar Antarabangsa Manuskrip Melayu di Kuala Lumpur, 1995).

Hashim Musa, Epigrafi Melayu Sejarah Sistem Tulisan Dalam Bahasa Melayu, ed. ke-2

(Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka, 2006).

Ismail Ibrahim et.al., Syeikh Tahir Jalaluddin (1869-1956), Reformis Islam, dalam Ulama

Silam dalam Kenangan, ed. Ismail Mat (Bangi : Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia,

1992).

Kang Keong Sok, Sejarah Tulisan Jawi Dalam Masyarakat Melayu (Kuala Lumpur :

Universiti Malaya, 1986).

Katalog Manuskrip Melayu Koleksi Perpustakaan Negara Malaysia Tambahan Ketiga

(2003), Percetakan Watan Sdn. Bhd, 30.

Konvensyen Tulisan Jawi, Anjuran Bersama Yayasan Islam Terengganu dan Dewan Bahasa

dan Pustaka, berlangsung pada 9-6 Rejab bersamaan 8-11 April 1984.

Niswa @ Noralina Abdullah, Penguasaan Dan Penggunaan Tulisan Jawi Dalam

Pembelajaran : Kajian Di Kalangan Guru Pelatih Pendidikan Islam, Institut Pendidikan Guru

Malaysia (disertasi, Jabatan Sejarah dan Tamadun Islam, Akademi Pengajian Islam,

Universiti Malaya, 2014).

Noresah Baharom et.al (ed.) (2007), Kamus Dewan Edisi Keempat, c.2, Kuala Lumpur:

Dewan Bahasa Dan Pustaka.

Nur Hafizah Md. Hamzah (2009), Peranan Dan Sumbangan Arkib Negara Malaysia (ANM) :

1957-2007, ( Latihan Ilmiah, Program Sejarah Pusat Pengajian Sejarah, Politik Dan Strategi,

Fakulti Sains Sosial Dan Kemanusiaan, Universiti Kebangsaan Malaysia).

Othman Mohd. Yatim & Abdul Halim Nasir, Epigrafi Islam Terawal Di Nusantara, Kuala

Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka, 2007).

Tajuddin Saman & Ab. Manaf Haji Ahmad, Tokoh-Tokoh Agama Dan Kemerdekaan Di Alam

Melayu (Kuala Lumpur : Yayasan Dakwah Islamiah Malaysia, 2005).

Talib Samat, Syed Syeikh al-Hadi : Pelopor Pendidikan Islam Terawal di Pulau Pinang.

Temubual dengan Encik Encik Nazri Nazba pada 19 Februari 2014, jam 2.00 p.m. Temubual

berlangsung di Dewan Penyelidikan Arkib, Arkib Negara Malaysia.

Temubual Dengan Puan Normadiah Pada 25 March 2014, Jam 10.45 Pagi

Temubual Dengan Puan Sulasteri Abd. Hamid Pada 25 March 2014, Jam 10.45 Pagi

http://journal-almuqaddimah.com/wp-content/uploads/2013/03/07-Niswa.pdf, rujuk pada 20

March 2014.

http://ms.wikipedia.org/wiki/Bendera_Malaysia

http://pmr.penerangan.gov.my/index.php/pendidikan/5547-tokoh-pendidikan.html, dicapai

pada 12 Jun 2014

http://prpm.dbp.gov.my/Search.aspx?k=pentadbiran+negara.&d=8, 29 Oktober 2012, 2.00

p.m.

http://www.arkib.gov.my/arkibhomepagetheme/images/arkib/pdf/PuspawangsaBil.2_2012.pd

f, 29 Oktober 2012, 2.00 p.m.

http://journal-almuqaddimah.com/wp-content/uploads/2013/03/07-Niswa.pdfhttp://pmr.penerangan.gov.my/index.php/pendidikan/5547-tokoh-pendidikan.html


39

3.-sheikh-tahir-jalaluddindan-karya-bertulisan-jawi-beliau-di-arkib-negara-malaysia.pdf

Documents