Intervista

Dokumente të reja mbi masakrën e ÇamërisëBibliotekë

Veshja shqiptare në studimet e Franc NopçësSkicat e rralla

Petro Dhimitri, si i fiksoi momentet historikeFotografi

Të punoje me Viktor Gjikën…Kujtime

E diel, 29 mars 2009 Redaktore përgjegjëse: Admirina PEÇI milosao2005@yahoo.com

Në faqen 2

NGA QERIM VRIONI

NGA ALEKSANDER PEÇI

NGA ADMIRINA PEÇI

Agim Sulaj:Mençuria e plakut dhe loja e fëmijës

NGA DR. SC. FLAMUR DOLI

At Zef PllumiZbulohet “Saga e fmijnisë”

Dorëshkrimi i fundit...

Në një fletore me kuadrata, me kapakë të kaltër,me kaligrafi të qartë e të bukur, gjendenshënimet e fundit që At Zef Pllumi la para setë ikte nga kjo jetë. Është një dorëshkrim irrallë, me rrëfime fantastike që ai e ka quaj-tur “Saga e fmijnisë”. Një rrëfim që na përligj një shprehitë veçantë të pader Zefit, i cili shkruan në fletën e parë tëdorëshkrimit: “Unë që jetova shumë shekuj...” Po si mundtë jetonte ai në shumë shekuj? Ja çfarë shkruan në hyrje tëkëtij dorëshkrimi: “Lexuesi e kupton mirë se un nuk jetovaas nji shekull të vetem. Vendi në të cilin linda, ngjarjet që

jetova, rrethanat e ndryshme të globit toksor e të jetes sime,më suellën at fat ose at fatkeqsi – thuej ti si të duesh – që untë jetojshem realisht si epoken e gurit, ashtu qytetnimet par-akristjane, kohët klasike, epoken Mesjetare e, po, shekulline njizetë. Por nuk jam i knaqun nga të gjitha kto. Un kamaspirue gjithmon nji epokë tjeter t’ardhme për krejt njerz-imin. Do të vijë ndonjiherë ajo? Un besoj”. Dorëshkrimi qëpo flasim, e për të cilin fare pak njerëz ishin në dijeni tash-më është bërë gati për botim dhe do të bjerë në duart e lex-uesve pas pak ditësh ...

E diel, 29 Mars 2009II- ZBULIMI

RrëfimetFëmijërisë

eStudiuesja Ledi Shamku Shkreli ka bërë gati për botim dorëshkrimin e fundit të atitfrançeskan Zef Pllumi. Fletorja me kapakë të kaltër ishte ndër objektet që ai mbajti nëduar deri në fund të jetës së tij. Nuk donte ta botonte sa ishte gjallë, madje nuk mbërriti ta përfun-donte atë dorëshkrim...Po cila është historia e këtij dorëshkrimi dhe çfarë shkruhet në ato fletë mekaligrafinë e veçantë të At Zef Pllumit? Në këtë intervistë Ledi Shamku Shkreli zbulon shumë detaje...

At Zef PllumiDorëshkrimi i fundit...

“Saga e fmijnisë”

ADMIRINA PEÇI

Në një fletore me kuadrata, mekapakë të kaltër, me kaligrafitë qartë e të bukur, gjendenshënimet e fundit që At Zef Pllumi la para se të ikte nga kjojetë. Është një dorëshkrim i rrallë, merrëfime fantastike që ai e ka quajtur “Sagae fmijnisë”. Një rrëfim që na përligj njëshprehi të veçantë të pader Zefit, i cili shk-ruan në fletën e parë të dorëshkrimit: “Unëqë jetova shumë shekuj...” Po si mund të je-tonte ai në shumë shekuj? Ja çfarë shkruannë hyrje të këtij dorëshkrimi: “Lexuesi ekupton mirë se un nuk jetova as nji shekulltë vetem. Vendi në të cilin linda, ngjarjet qëjetova, rrethanat e ndryshme të globit tok-sor e të jetes sime, më suellën at fat ose atfatkeqsi – thuej ti si të duesh – që un të je-tojshem realisht si epoken e gurit, ashtuqytetnimet parakristjane, kohët klasike,epoken Mesjetare e, po, shekullin e njizetë.Por nuk jam i knaqun nga të gjitha kto. Unkam aspirue gjithmon nji epokë tjetert’ardhme për krejt njerzimin. Do të vijëndonjiherë ajo? Un besoj”. Dorëshkrimi qëpo flasim, e për të cilin fare pak njerëz ish-in në dijeni tashmë është bërë gati për bot-im dhe do të bjerë në duart e lexuesve paspak ditësh me rastin e ditëlindjes së paderZefit me 7 prill. Jo se data 7 prilli ishteditëlindja e tij e vërtetë. Në fakt ajo datë kanjë histori të veçantë, histori, të cilën bash-kë me shumë detaje e rrëfime interesanterreth “Sagës...” do të na i rrëfejë studiuesjadhe mikesha e pader Zefit, Ledi Shamku Sh-kreli, e cila i ka përfunduar tashmë gatitjetpër botimin e këtij dorëshkrimi.

“Sa“Sa“Sa“Sa“Saggggga e Fmijnisë”, dorëshkrimi i fun-a e Fmijnisë”, dorëshkrimi i fun-a e Fmijnisë”, dorëshkrimi i fun-a e Fmijnisë”, dorëshkrimi i fun-a e Fmijnisë”, dorëshkrimi i fun-dit që na la At Zefdit që na la At Zefdit që na la At Zefdit që na la At Zefdit që na la At Zef Pllumi është g Pllumi është g Pllumi është g Pllumi është g Pllumi është gaaaaati përti përti përti përti përbotim. Ç’mund të na zbbotim. Ç’mund të na zbbotim. Ç’mund të na zbbotim. Ç’mund të na zbbotim. Ç’mund të na zbuloni nguloni nguloni nguloni nguloni nga ka ka ka ka kyyyyydorëshkrim?dorëshkrim?dorëshkrim?dorëshkrim?dorëshkrim?

Është dorëshkrimi i mbramë qëtrashëgojmë prej At Zef Pllumit, dhe pikër-isht se i tillë, ndoshta na mundëson më forttë kuptojmë thelbin e përbashkët të gjithëkorpusit letrar të tij. Them korpusit, pasipadër Zefi shkroi njimend shumë brenda njëkohe relativisht të shkurtë, madje shpeshqeshej duke thënë: “A din çfarë, padër? Nji

shkrimtar thuejse e ka mbyllë karrierën evet n’moshën gjashtëdhetepesë vjeç, e un ehapa nj’atëherë”. Duke u kthyer te ky bot-im, “Saga e fmijnisë”, po shpjegoj sh-kurtimisht verbin “saga”. Kjo fjalë është njëhuazim ndërkombëtar prej gjuhëve nordike,dhe përgjithësisht don të thotë “tregim”, porështë përdorë rëndom si sinonim i fjalëslegjendë. Në një kuptim më të saktë, quhenkallëzimet në prozë, të cilat i takojnë traditësgojore dhe përbëjnë pjesën më të hershmetë epikës skandinave.

Pas këtij sqarimi, besoj se mund të rrokete plotë kuptimësia e titullit, pra edhe bren-dia e krejt veprës. Ndonëse në vështrim tëparë ky libër ngjan si një tregim thjesht au-tobiografik, në të vërtetë padër Zefi nuk esjell veten aspak si personazhin kryesor tëkëtyre fletëve. Vendi që i ka caktuar vetesnë këto radhë është pakashumë si vendi qëka rapsodi teksa, i ulur përballë nesh, nakallëzon gojëdhana e ndodhì të motmotit.Njëlloj si lahutari, edhe padër Zefi zgjedh tëshërbejë si shtegu që e mundëson historinë

të vërshojë mes nesh, ashtu siç veproi edhetek “Rrno për me tregue” apo “Françeskanëte mëdhaj”. Pa të tillë ndërmjetësa do ishimvërtet të vorfën në vetëdijen tonë kombëtare,pasi mes nesh dhe kësaj vetëdije janëndërkallë vijimisht shumë ndeshtrasha, tëcilat na i kanë shprishë kodet e brendshmetë komunikimit. Flasim në thelb të njëjtëngjuhë me të parët tanë, ndoshta dhe të nje-jtat fjalë, por nuk mbërrijmë dot të kupto-hemi; atëherë ndërmjetësì të tilla, sikundërjanë shkrimet e padër Zefit, na ndihmojnëta rekuperojmë përmasën trashendentale tëvetëdijes sonë e të arnojmë sa mundemi atëqë Pashko Gjeçi e pat quajtur “pëlhura epamort”, e cila nuk është gjë tjetër përveçsethurja e së tashmes me të shkuarën. E qëpërbën atë truall të lëvizshëm mbi të cilinduhet të ndërtojmë të nesërmen tonë.

Kështu, me fjalë të tjera ky botim vjenedhe si një dokument, përveçse si një vepërletrare, i kundërt, ndonëse me të njejtindrejtim, me filmin pa zë. Këtu kemi të bëjmëme filmin pa figurë, veçse me një zë i cili

nuk na prek vetëm shqisën e të dëgjuarit,por shumë më tepër se kaq. Padër Zefi ësh-të gjyshi, stërgjyshi, katragjyshi i mbërthy-er në kodin tonë gjenetik. Ai na e sjell atënga viti Njëmijë drejt e në vitin Dymijë.Kështu, me nji t’kërcitun gishtash!

Si ju ra në dorë kSi ju ra në dorë kSi ju ra në dorë kSi ju ra në dorë kSi ju ra në dorë ky dorëshkrim?y dorëshkrim?y dorëshkrim?y dorëshkrim?y dorëshkrim?Për hir të së vërtetës ky shkrim, shumë

më përpara se në dorë, më ra në vesh, mapat thënë padër Zefi vetë. Kisha nevojëshpesh e më shpesh ta takoja atë njeri, ponuk di ta ndaj mirë (e mbase as nuk mundtë ndahet) nëse kjo shtysë më vinte prejsemerrem me albanologji, apo ngaqë ky frat ishtyrë në moshë dinte mirë me fashitëkërkesat e mendjes e të shpirtit. Kishtepothuajse për çdo dilemë nga një përgjigjetë atillë që vështirë se gjendet sot tjetërkund.Kështu, një nga këto herë kur po prisja memarrë shpjegim prej tij për do kuptime tërralla fjalësh arbënore, ai befas ndërroitemë e tha: “O varza jeme, a po m’merr veshtse për nji kto që po m’pvetë jam tue shkruenji monografi; e due me e quejtë Saga e fm-ijnisë. Ashtë saga e nji shkreliani, se ti e dinqë un jam Shkrelian, e? Po, n’mujtsha me ekrye, nuk kam dishirë me e botue në gjall-meni teme”. Atypari nuk e kuptova fortç’lidhje kishte fminija e padër Zefit me kup-timet e fjalëve për mua t’errëta, por bisedandrroi shteg sërish e herët tjera që e takovanuk ma përmendi më.

Një ditë mbas do kohësh, s’bashku meArdian Klosin e Brikena Çabejn, u nisëm për

Askush më natyrshëm se padër Zefi nuk fliste me tënjejtin seriozitet e preokupacion si për drangojt e përkulçedrat ashtu edhe për internetin e celularin. Për tëkëto gjëra nuk përbënin asnjë diferencë thelbësore

At Zef Pllumi duke i lexuar “Sagën e fmijnisë” studiueses Ledi Shamku

E diel, 29 Mars 2009

në Malsi t’Madhe me ngulminpër me gjetë se ku mund t’i pre-heshin eshtnat albanologut tëmadh, dom Nikoll Gazullit.Padër Zefi e dinte që atë ditëdo shkoja në krahinë të Shkre-lit, dinte edhe për çfarë po sh-koja, ngaqë e kisha pyetë mëparë në ia njihte ndesh-trashën e mbrame dom Ni-kollit; e siç thashë pak mëlart, ai kishte gjithnji njëpërgjigje. Kur nisi me ramuzgu, ndërsa zbritshim

prej Mal-sie, em b a j t ë mf r y m ë ndrejt e teqela e padërZefit, në Ku-v e n d i nFrançeskantë Arrës Mad-he. Ai ishteaty. U ulëm e it h a s h ë :“Padër, kamboll met’tregue!”. I dëf-tova për lug-inën e PrronitThatë, përKishën e Shkre-lit ku njimendprehej prej gjash-të dekadash domNikolli, për kori-jet që hapeshinnjimbasnji deri nëFushë-Lugje kugjendej Shpell’ ePriftit, për bisedatme malsorë tash tëmotnuem, dikurvocrrakë që dom Ni-kolli i mblidhte rrethvotrës e ju mësonteshqip, histori e urtì.

“Ndigjoji tashpadër malsorët e tu sikuvendojnë”, - i thashëduke i avitë një mag-netofon doracak kukisha regjistruar bise-

dat tonat me ta. Pashë si ju njomën sytë, jupërndez fytyra e zu të përsriste n’heshtje veçme lëvizje buzësh fjalët e malsorve. U ngritvrik mandej e na tha: “Po kam dishirë me julexue Sagën e fmijnisë!”. Ja ku m’u shfaq sër-ish ky titull, e kësaj radhe jo më thjesht ishqiptuar, po i shkruar mbi një fletore mekapak të kaltër, nëpër fletët e të cilës padërZefi mundohej me shkoqitë germat. A më sak-të nuk mundohej asfare; kishte shend zëri itij kur lexonte. Sot e gjithë ditën e kam endenë vesh atë lexim. Ndoshta përshkrimet evendit dhe tingllima e t’folunit të gjindjes sëvet që ndjeu atë natë, e morën me vete shpir-tin e tij riosh, flurudhë nëpër bashtinat e ko-rijet e vendlindjes, aty ku këmbët e pamujtu-na nuk e çonin më prej vitesh. Kështu ai deshtme e ndjekë s’paku me mend atë shtegtim,duke zgjedhë të na lexojë pjesë nga dorësh-krimi që kish nisë të shkruante.

Kur padër Zefi ndrroi jetë, mjerisht pamundur ta përfundojë Sagën, At Viktor De-maj u kujdes t’ia daktilografonte dorësh-krimin aq sa ish. Dhe qe Padër GazmendTinaj, Provinciali i Françeskanëve, ai që mabesoi përgatitjen e veprës për botim. Tash pomë duket sikur historia që sapo tregova nukështë veçse një zgjatim i Sagës.

Diku ne hDiku ne hDiku ne hDiku ne hDiku ne hyryryryryrje të dorëshkrimit At Zefje të dorëshkrimit At Zefje të dorëshkrimit At Zefje të dorëshkrimit At Zefje të dorëshkrimit At ZefPllumi cilëson “Un që jetoPllumi cilëson “Un që jetoPllumi cilëson “Un që jetoPllumi cilëson “Un që jetoPllumi cilëson “Un që jetovvvvva shumë shek-a shumë shek-a shumë shek-a shumë shek-a shumë shek-uj”. Çfuj”. Çfuj”. Çfuj”. Çfuj”. Çfarë donte të thoshte me këtë? Pse karë donte të thoshte me këtë? Pse karë donte të thoshte me këtë? Pse karë donte të thoshte me këtë? Pse karë donte të thoshte me këtë? Pse kyyyyyshënim?shënim?shënim?shënim?shënim?

Po e nis më mirë këtë përgjigje me vetëshënimin hyrës të autorit.

“Lexuesi e kupton mirë se un nuk jetovaas nji shekull të vetem. Vendi në të cilin lin-da, ngjarjet që jetova, rrethanat e ndryshmetë globit toksor e të jetes sime, më suellën atfat ose at fatkeqsi – thuej ti si të duesh – qëun të jetojshem realisht si epoken e gurit,ashtu qytetnimet parakristjane, kohëtklasike, epoken Mesjetare e, po, shekullin enjizetë. Por nuk jam i knaqun nga të gjithakto. Un kam aspirue gjithmon nji epokë tjetert’ardhme për krejt njerzimin.

Do të vijë ndonjiherë ajo? Un besoj.”.Është shumë e vështirë për t’u thënë me

pak rreshta pse-ja që ju kërkoni. Libri ështëfort i shkurtë e mund të lexohet brenda ditës.Është më mirë ta lexoni aty. Askush më natyr-shëm se padër Zefi nuk fliste me të njejtinseriozitet e preokupacion si për drangojt epër kulçedrat ashtu edhe për internetin ecelularin. Për të këto gjëra nuk përbënin as-një diferencë thelbësore.

ZBULIMI- III

Një letër…

Fort i shtrêjti pader Zef,po t’i shkruej këto dy fjalë si postille t’rravgimit që sapo u mbyll.

U mbyll tash për tash. Po shkruej n’giuhen tande pader, a ma sak-të n’giuhen tonë. Veç nuk dij me t’kallxue, këto t’mbrame fjalët’mijat a janë gulç malli, apo dishirë për me u prrallë rishmas mety.

Me çka ke shkrue e ke folë për s’gjalli, ke çelë mendjet tona,pader Zef, e tash s’fundi, me këte rrëfim vetanak, na çele edheshpirtin tand. Me këte dishmì t’pakryeme por t’perkryeme, ti nagrish me lundrue në t’shkuemen e gjindjes tonë arbnore, gjithëtue vozitë përmes dêjsh e rrembash t’zemrës sate. T’asaj zemreqë, siç e thue ti bukur mirë, rrnoi ma shum se njimijë vjet. Mekenë vallë ky testamenti yt? Për këte deshta m’u prrallë, pader, eme t’pvetë. E s’mûj. E tash m’duhet me i persiatë vetë shumë gja-na, tue u rrekë me fëtyrue gjithnji cili kish me kenë gjykimi yt. Senjerzit janë bashkë edhe kur s’janë bashkë, apo jo pader Zef ?

Them se saga e fminisë sate âsht edhe saga e fminisë këtij kom-bi, që ka besue tek e mira si fmijë e ka luftue për t’miren si burrë.Saga jote mbet e pakryeme. Shumkush mund t’gjykojë se ti nukmujte me e krye, pader, dhe ndoshta biologjikisht nuk gabon. Porun që jam besplote se kjo sagë vetanake shërben njiherit edhe sipreludi i sagës tonë kombtare, prirem me mendue se ti nuk desh-te me e sosë këte rrëfenjë, tue na lanë sot shtegun çelë ne sh-qiptarvet, për me e shkrue na vetë, gjith’ tok e me ty bashkë, epi-logun e kësaj zanafille. E n’kjoftëse âsht kshtu siç po due un tashme e kuptue, at’here m’vjen me thanë se ke bâ nji punë fortt’lëvdueshme edhe tipike françeskane, o mendjeholli pader Zef !

Ledi Shamku-ShkrLedi Shamku-ShkrLedi Shamku-ShkrLedi Shamku-ShkrLedi Shamku-Shkrelielielielieli

Dorëshkrimi përfundon me një kaligDorëshkrimi përfundon me një kaligDorëshkrimi përfundon me një kaligDorëshkrimi përfundon me një kaligDorëshkrimi përfundon me një kaligrafirafirafirafirafitjetërtjetërtjetërtjetërtjetër, që dëshmon se kjo pjesë n, që dëshmon se kjo pjesë n, që dëshmon se kjo pjesë n, që dëshmon se kjo pjesë n, që dëshmon se kjo pjesë nuk ështëuk ështëuk ështëuk ështëuk ështëshkrshkrshkrshkrshkruajtur pruajtur pruajtur pruajtur pruajtur prej tij. E ka ndihmuar dikush?ej tij. E ka ndihmuar dikush?ej tij. E ka ndihmuar dikush?ej tij. E ka ndihmuar dikush?ej tij. E ka ndihmuar dikush?

Po, ashtu është. Në të vërtetë bëhet fjalëpër fletët e fundit, të cilat janë shkruar nganjë dorë jo fort e sigurtë sa i përket regjistritgjuhësor. Është pjesa kur At Zef Pllumiligështohet edhe më, sa nuk mundet as tëshkruajë, dhe provon ta vazhdojë rrëfimin etij nëpërmjet diktimit. Por janë shumë pakfletë. Ishte gjithnji e më rrallë në gjendje përpunë. Saga mbetet e papërfunduar. Nukmund ta dijmë dot sa e gjatë do t’kish qenëajo, as se ç’kumte të mëtejshme do t’na për-cillte. Dijmë vetëm që padër Zefi, kushedipërse, nuk donte ta botonte Sagën sa qe gjallë.

Pse del pikërisht tani kPse del pikërisht tani kPse del pikërisht tani kPse del pikërisht tani kPse del pikërisht tani ky botim?y botim?y botim?y botim?y botim?Sepse pas pak ditësh është 85-vjetori i

lindjes së tij. Më 7 Prill. Është një datë kuri-oze kjo, dhe padër Zefin e zbaviste mjaft tëtreguarit e “ditës” së tij të lindjes. Shtatë Pril-li qe ditëlindja që i “ngjitën” hetuesit e bur-gut të parë. Pa përfillur të dëgjonin prej tij sekur kish lindur, e plotësuan me kokë të vetskedën personale, duke i thënë: “Ty të shkonkjo datë se i ke shërbyer fashizmit”. PadërZefi e mbajti këtë datë edhe më vonë. E mbaj-ti si shenjë e sensit të tij të humorit, karak-teristik ky tipar për te.

E fundja, tani që e mendoj, për ne bëri mirëqë nuk e ndërroi. 7 Prilli s’do të na kujtojëvetëm humbjen e lirisë me Tridhjetenëntën,por edhe lindjen e nji t’madhi Frat të Vogël,At Zef Pllumit.

KKKKKy dorëshkrim i fundit paraqet njëy dorëshkrim i fundit paraqet njëy dorëshkrim i fundit paraqet njëy dorëshkrim i fundit paraqet njëy dorëshkrim i fundit paraqet njëtjetër atjetër atjetër atjetër atjetër atmosferë gjuhësortmosferë gjuhësortmosferë gjuhësortmosferë gjuhësortmosferë gjuhësore nge nge nge nge nga ajo që tash-a ajo që tash-a ajo që tash-a ajo që tash-a ajo që tash-më lexuesi njeh ngmë lexuesi njeh ngmë lexuesi njeh ngmë lexuesi njeh ngmë lexuesi njeh nga padër Zefi. Çfa padër Zefi. Çfa padër Zefi. Çfa padër Zefi. Çfa padër Zefi. Çfarëarëarëarëarëndikimesh ka në të?ndikimesh ka në të?ndikimesh ka në të?ndikimesh ka në të?ndikimesh ka në të?

Po, është e vërtetë. Në këtë vepër haset njëshqipe pak më ndryshe nga ajo që lexuesi kashijuar fjala vjen tek “Rrno për me tregue”.Sintaksa paraqitet po ajo, por në linearitetine saj mbërthehen natyrshëm e me vetëdijemjete kumtuese që burojnë prej një truallispecifik, me jeh historik, i cili sot duket seka filluar të mehet prej braktisjes masive tëmaleve nga banorët e lashtë të tyre. Pra ndry-shon gjuha e kësaj vepre fillimisht për ngaleksiku, dhe kjo është mëse e kuptueshme potë kemi parasysh parimin “les mots et le cho-ses”. Përditshmënia e jetës së maleve kërkonligjërimin e vet, dhe padër Zefi len t’i burojëvetiu ky arketip gjuhësor. Mirëpo fjalët nukjanë vetëm përmbajtje, ato janë edhe formë.Këto leksema të arketipit mvishen me mor-fema nga po ky arketip skajesh gjuhësore ehistorike, dhe kështu vetë konteksti i kësajvepre, i ndryshëm nga të tjerat, sjell me veteedhe një tjetër atmosferë gjuhësore ngaç’jemi mësuar të përftojmë deri më tashprej autorit.

Gjithsesi kjo është një qasje teknike,dhënë përmes parimeve të gjuhësisë kon-tekstuale, për të cilën nuk lypet ta keshnjohur nga afër shkruesin. Por gjej mevend të shtoj këtu edhe një përshtypje qëka të bëjë me vitin e fundit të jetës së AtZef Pllumit. Përshtypja është se ai n’atomomente të vështira të ekzistencës së vetdukej shumë i dhënë mbas personalitetit tëalbanistit Shtjefën Gjeçov, madje mund tëthem se Pllumi po përjetonte një pasion tëvërtetë ndaj Gjeçovit. Ndër planet e tij atëkohë ishte botimi i pionierit të arkeologjisësonë, e për këtë më nxiti të bëj një kërkimnë Institut të Kulturës Popullore. Qe ajoperiudhë kur padër Zefi mbante mbi ko-modinë një libër të von Hahnit dhuruarGjeçovit me kushtesë, madje një herë mëpat thanë se në rasë të botimit të jetësh-krimit të Gjeçovit, donte t’i bënte një par-athënie të posaçme, të cilën mjerisht nukmbërriti ta shkruajë. Në këtë kontekst nukduket e beftë që ligjërimi i Sagës përkonnë masë të madhe me ligjërimin e Gjeço-vit tek “Agimi i Gjytetnisë”. E dukej se mekëtë stil shkrimor, padër Zefi në t’mbrametë ditëve të tij po përmbyllte një rreth tëri të një qarku të vjetër letrar me qendërnë Shkodër. Apo mbase një rreth të vjetër!Kush mund ta dijë këtë sot?! Shtigjet përtek gjuha shqipe janë infinite.

E diel, 29 Mars 2009IV- TRASHEGIMIA

VeshjetPopullore

E gjithë tipologjia e veshjeve kombëtare shqiptare, e paraqitur këtu, shkëlqen me njëbegati dhe larmi të pashoqe. Ajo përshkohet, mbi të gjitha, me një harmoni të tillë organike, sa itërë kompleksiteti përmbajtësor e krijues sajon një simfoni të mirëfilltë, të njësishme dhe tëpapërsëritshme në fushën e artit utilitar, përkatësisht në kulturën e veshjes popullore, në mbarëtruallin evropian

Veshja kombëtare shqiptarenë studimet e Franc Nopçës

DR. SC. FLAMUR DOLI

Kurdo që studiuesi zbulon ndonjë risi nga ekaluara e popullit tëtij, atë e përshkojnëndjenja të veçanta kre-narie dhe ngazëllimi. Kjo më ndo-dhi verën e kaluar, kur, në fshatinLëbushë të Rrafshi të Dukagjinit,shkova për të parë një “shtëpiçardak” të moçme mbi 350 vjetë.Dhe vërtet, posa u hapën dyert eoborrit, para meje u shfaq një ve-për arkitektonike, e cila edhe pse ebraktisur që prej kohësh, shën-driste mahnitshëm me vlerat e sajtë jashtëzakonshme.

Ky monument kulture, i denjëpër respekt, është i ndërtuarpothuaj tërsishtë prej drurit tëgështenjës dhe pjesërisht prej gu-rit, sipas vlerave dhe tipareve ar-kitektonike formësuese, mbase ngaçdo studiues i arkitekturës do tëcilësohej si vepër e “rrymës ar-kitektonike postmoderne”.

Këtë kënaqësi të papërshk-rueshme, e ndjeva me rastin eshpalimit të një kompakt-disku ngai cili para syve të mi u shfaqën pam-je mahnitëse nga veshja kombëtareshqiptare e fillim shekullit të XX,si dhe nga arkitektura tradiciona-le e Malësisë së Veriut Shqiptar, tëbëra nga ekipi kërkimor hulum-tues i Franc Baron Nopçës, gjeolog,paleontolog dhe etnograf hun-garez.

Vizatimet brilante, të bëra ngaekipi i Nopçës në vitet 1903 deri më1922, dhe të arkivuara në këtë ko-mpakt-disk u mblodhën në bib-liotekën universitare të Vienës.Kam fatin dhe kënaqësinë eveçantë, që në këtë revistë para lex-uesve të nderuar, ta shfaqi gjithëbegatinë dhe larminë e tipologjisësë veshjes kombëtare shqiptare tëprezantuar në mënyrë të përkryernga ekipi kërkimor hulumtues iNopçës.

E gjithë tipologjia e veshjevekombëtare shqiptare, e paraqiturkëtu, shkëlqen me një begati dhelarmi të pashoqe e cila përshkohet,mbi të gjitha, me një harmoni or-ganike. I tërë kompleksiteti përm-bajtësor e krijues sajon një simfo-ni të mirëfilltë, të njësishme dhe tëpapërsëritshme në fushën e artitutilitar, përkatësisht, në kulturën eveshjes popullore, në mbarë tru-allin evropian. Këtu është paraqi-tur vetëm një segment i kulturës sëveshjes popullore shqiptare, pra i

pjesës së Malësisë Veriore të trual-lit shqiptar.

LarLarLarLarLarmi tipolomi tipolomi tipolomi tipolomi tipologjisëgjisëgjisëgjisëgjisësë ksë ksë ksë ksë kostumeostumeostumeostumeostumevvvvveeeee

kkkkkombëtarombëtarombëtarombëtarombëtareeeeeKrahasuar me madhësinë e

trevës së sotme gjithëshqiptare delse tipologjia e kostumeve ko-mbëtare paraqitet në një larmi dhepasuri të jashtëzakonshme. E gjithëkjo, nga shkencëtarët e kësaj fushe,u shpjegua me faktin se veshjet ko-mbëtare shqiptare kanë njëorigjinë shumë të lashtë, dhe ato uruajtën nga kohërat ilire, kur kypopull e banonte gjithë gadishullinilirik, pra, me një sipërfaqeshumëfishë më të madhe se ajo etanishmja e popullit shqiptar. Do tëthotë se kultura e veshjes populloreu ruajt, mbase e pa reduktuar, gjatëgjithë rrjedhës historike, që ngailirët e tek shqiptarët. Por krahaskësaj, tokat iliro-shqiptare, gjatëgjithë kësaj historie shkuan gjith-një duke u rrudhur, si rrjedhojë,deri në gjysmën e parë të shekullitXX, përpjestimisht me popullatënshqiptare, u paraqit një larmi tejete madhe e tipologjisë së kostumevekombëtare, e pakrahasueshme mepopujt e tjerë evropian.

Në kuadër të një segmenti të ti-pologjisë tejet të begatë të kos-tumeve popullore shqiptare tëparaqitura këtu, siç shohim ngatabloja V, është dhënë edhe xhyble-ta e lashtë e Malësisë. Ky fustan nëformë këmbane, me pala vertikale,përkon tërësisht me fustanat në fig-urat neolitike, njëherësh ka njëpërgjasim të madh me tipin e fus-tanit nga Mikena dhe Kreta. Për mëtepër, siç shohim nga fig.1. dhe fig.2.të dhëna në një bashkëlidhje kra-hasuese, xhybleta e malësisë, njërandër veshjet më të vjetra nëEvropë, si mbetje e një qytetërimitë lashtë mesdhetar, e ruajtur meshekuj e milienume në mënyrë mëbesnike dhe më autentike në tra-ditën e veshjes popullore shqiptare,paraqitet në një analogji apo

përkim të plotë me veshjen e vall-tares etruske. Në këtë konteks, pokështu edhe struktura mor-fologjike e veshjes së grave tëShestanit (Malësia e Mbishkodrës)është besnikrisht e ruajtur dhepothuaj identike me atë të gruasilire. Përveç kësaj, shkenca et-nologjike ka provuar katërçipër-isht se edhe elementet specifike tëkostumit - veshjes dimërore dheverore të gruas së Shestanit, siç

BiografiNOPÇA Franc (Franz Nopcsa, 1877-1933). Gjeolog, paleontolog, dhe et-nograf hungarez. Nga v.1903 deri më1922 erdhi disa herë në Malësinë eVeriut të Shqipërisë. Në fushën egjeologjisë Franc Nopça u mor mestudimin e ndërtimit gjeologjik të Sh-qipërisë Veriore. Hodhi bazat e strati-grafisë dhe të ndarjes tektonike të sajsi të Dinarideve, duke qenë përkrahësi hipotezës për zhvendosjet e mëdhatektonike horizontale. Botoi mjaft stu-dime me vlerë gjeologjike për zonëne alpeve shqiptare. Vepra e tij krye-sore është: Gjeografia dhe gjeologjiae Shqipërisë Veriore, Budapest 1929,që shoqërohet edhe me hartën e parëgjeologjike 1:200.000 të ShqipërisëVeriore. Mblodhi edhe një material tëpasur etnografik dhe rezultatet e stu-dimeve i botoi në disa artikuj dhe nëveprën: Shqipëria – ndërtime, veshjedhe enë e orendi, Laipcig, 1925. Lanë dorëshkrim veprën tjetër: Sh-qipëria – Fiset e Malësisë së Sh-qipërisë së Veriut dhe ligji i zakoneve.Është ndër të parët që në studimetetnografike për Shqipërinë futi përkrahasim edhe të dhënat e arke-ologjisë. Për objekte të kulturës ma-teriale përdori, jo gjithnjë me sukses,metodën krahasuese me vendet etjera të pellgut të Mesdheut dhe tëAzisë së Afërme.(Nga FJALORIN ENCIKLOPEDIKSHQIPTAR, Tiranë 1985, faqe 761)

1a 1b

Franz Baron Nopsca, veshur mekostum shqiptarë të Malësisë

E diel, 29 Mars 2009 TRASHEGIMIA - V

janë: zhguni, fudullat dhe gërsheti,janë mbijetoja gjurmët e të cilëvatë shpiejnë në thellësitë e lashtailire.

Përfundimet e mësipërmembështeten mirëfilli edhe në liter-aturën shkencore kroate, ku përveçtjerash thuhet: “veshja populloreshqiptare edhe pse ju nënshtruandryshimeve dhe ndikimeve, ajo uruajt në disa treva, kurse në disaforma ka mbetur gadise intakte.Shqiptarët ende e mbajnë fus-tanellën, e cila nga kohërat e vje-tra u gjet te Vaçi në Kranjskë, dhe ipërket shtresës kulturore ilire. Fus-tanat e femrave në formë këmbane,që veshen në Malësi të Madhe,përkojnë tërësisht me fustanat nëfigurat neolitike, të gjetura nëKliçevë të Sërbisë, po ashtu kanënjë përgjasim të madh me tipin efustanit nga Mikena dhe Kreta”.Linja e mbijetesës së një fije tjetërtë pashkëputur që nga pellazgët eMikenës deri tek shqiptarët provo-het edhe me këtë: Në veprën“L’orient et la Gréce” të autorëveA. MALET dhe J. ISAAK (botim IV,Libr. Hachette - Paris, në faqe 199)është një vizatim i Mikenës mbi njëenë nën të cilën shkruan: “Në këtëvizatim s’gjendet trajta e rregulltklasike greke. Fytyra është mbulu-ar prej mjekrës, flokët mvaren pra-pa kokës; mbulesa e kokës është sikësulë katrore, si ajo që mbajnë sotshqiptarët e Epirit”.

Disa përkufizime mbi botën ekrijimtarisë popullore shqiptare nëlëmin e endjes dhe thurjes në tek-stil

Sistemin e motiveve zbuku-ruese, i cili ngërthente pandashëmedhe konceptin e së bukurës (kon-ceptin estetik), e hasim jo vetëm tekilirët e arbërit, por më vonë edhetek shqiptarët, përkatësisht në njëmasë të caktuar edhe tek objektete tekstilit të punuar nga gruajaKosovare. Këto objekte etnografike,më drejt, elementet e veshjes ko-mbëtare shqiptare të grave e fëm-ijëve, pastaj objektet e tjera me kar-akter të ndryshëm, siç janë jas-tëkët, duqtë (hejbet), shamitë,mbulesat, etj., shquhen për njëformësim tejet elegant e harmon-ik, dhe siç është konstatuar nga stu-diuesit e huaj, edhe me një monu-mentalizëm të shembujve antikë.

Vërtet, gruaja shqiptare, siçmund të shihet nga një numër

shumë i madh objektesh tekstili,me punën e saj shekullore arriti tëkrijoj një koncept estetik plotësishttë qartë e me tipar dallues. Madje,me plot gojën, mund të themi se ajoarriti idealin antik të estetikës, qëshquhet për një harmoni kompozi-cionale të përkryer, së cilës, siç thu-het, s’mund t’i shtosh e as t’i heqëshgjë. Sajimi i tërësisë kompoziciona-le, tek endja e tekstilit nga gruajashqiptare, ishte zhvilluar deri nënjë sistem kompozicional - estetik,i cili pandashëm nga koncepti es-tetik i koloritit, shquhet për tipareautentike. Koncepti i së bukurës, nëkontekst të krijimtarisë së gruasshqiptare, në lëmin e endjes dhethurjes në tekstil, si në Has, po ash-tu edhe në Drenicë, pastaj në Duk-agjin, apo në Rrafshin e Kosovës,etj., me kohë, duke u përcjellë brezpas brezi, mer tiparet e një shkollekrahinore të të krijuarit artistik.Në Drenicë, tradicionalisht, tjerrja,sipas zakonit: “janë mbledh gratëme tjerrë”, mbahej në fund të verësose në fillim të vjeshtës, gjithnjëpas dite. Llojet dhe numri i furkave,ishte prej atyre më të thjeshtave e

deri tek ato shumë të zbukuruarame daltim, dhe krahas kësaj, herë-herë, të zbukuruara me motivellojesh të ndryshme, realizuar nëteknik të ngjyrosjes. Zakonisht nëoborr të ndonjë shtëpie të fshatitmblidheshin grupe grash, prej 10deri në 40 sosh, për të qëndisur dhethurur, dhe po atë ditë i bënin punëtpërgaditore për endje.

Në kuadër të shprehjes figura-tive, në artin e endjes dhe thurjesnë tekstil, gruaja shqiptare aplikoimotive dhe variacione kompoz-imesh të nduarnduarta dhe tëpanumërta, gjithherë sipas njësistemi plotësisht të formuar tëmotiveve zbukuruese, kryesisht tëkarakterit gjeometrik. Krahaskësaj, kjo veprimtari shquhej përzbatim ngjyrash origjinale e dal-luese, siç është, bie fjala, e verdhame të portokalltën, e verdha me tëkaltrën, e gjelbra origjinale, menuanca të papara gjetkë, në kom-binim me ngjyra të tjera, e sidomosme të zezën. Pra, e gjithë krijimtar-ia e gruas shqiptare, në endje dhenë thurje, përbën edhe dimension-in e koloritit, i cili shquhet për ti-

pare autentike, me një koncept tëdalluar të harmonisë së ngjyravedhe nuancave, zbatuar në formësintetike me sistemin e motivegjeometrike dhe teknikën e endjesapo të thurjes. Në këtë kontekst doshtuar se, shumë prej motiveve or-namentale të aplikuara në endjedhe thurje të tekstilit, ne i hasim sitek gjetjet arkeologjike, po ashtuedhe tek objektet etnografike, mëtej, tek objektet e arkitekturës pop-ullore, tek veshja kombëtare egrave, tek arkat, tek djepet, tek av-lëmendi, tek gurët mbivarrorë, nëballinë apo mbi portat kryesore tështëpive, si dhe në objekte të tjeratë luajtshme. Përfundimin e sipër-shtruar mirëfilli e mbështesin edheetnologet: Darmanoviq dhe Kul-lashi, të cilat thonë: “Punimi tradi-cional i stolive në Kosovë ekzistonnë një kontinuitet kohor – që prejparahistorisë, antikës, mesjetës,deri më sot. Për këtë më së miridëshmojnë gjetjet arkeologjike, nganjëra anë, dhe ato etnografike, ngaana tjetër, tek të cilat shfaqenpërkime të plota ndërmjet llojeve tëmaterialeve dhe përdorjes së tekni-

kave dhe motiveve të njëjta. Formamë e përhapur dhe më e rëndë-sishme e shprehjes figurative nëartin popullor pasqyrohet në arte-faktet e tekstilit. Gruaja e Kosovësedhe sot është artiste e vërtetë përharmonizimin e ngjyrave, qoftë kurend, qëndisë, apo kur thurrë. Ajo,me një shkrim ornamentesh dhesimbolesh, të njohur vetëm për të,e shpreh luftën e saj personale përt’i mbrojtur familjarët e saj dhe përtë sjellë përparim në shtëpi.” Nëkëtë kontekst do cituar edhe MisEdit DURHAMIN, e cila kur e vizi-toi një shtëpi të madhe në Brigjet eHotit, në fillim të shek.XX, ajo veçtjerash, për gratë e shtëpive të tillae thotë edhe këtë: “Ato bartin drutëe zjarrit dhe ujët, edhe kur shkojnëe vijnë nga burimi me bucelat e rën-da të lidhura me litarë leshi nësupe, dredhin ose punojnë lesh papushim.

...Ato endin dhe bëjnë të gjithaveshjet e punuara deri te gajtanëte zinj të mrekullueshëm të tirqevetë burrave, sipas modelit tradicio-nal. Madje edhe gajtani vetë puno-het me dorë me tetë fije mbi njëgjysmëcilindër të thurur sishportë, të cilin endësja e mban megjunjë, duke i hedhur masuret kër-citëse nga njëra anë te tjetra, dheduke e mbërthyer gajtanin embaruar me shkathtësi të madhe.Duhen disa dhjetëra metra për njëkostum; por del një punë artistikekur mbarohet”.

E gjithë kjo që u tha mësipërdëshmon se, kostumet kombëtare tëshqiptarëve, përveçse shquhen përtipare me vlera të larta artistikedhe laryshi të pakrahasueshme, atonjëherësh përfaqësojnë një kulturëgjenetike kombëtare me një lashtë-si të thellë, si pjesë shumë e rëndë-sishme e mbamendjes së kulturësgjithëbotërore.

Në foto:

1a dhe 1b. Veshje katolike të Sh-kodrës dhe Veshje myslimane tëShkodrës2a dhe 2b Veshje tradicionale teMirditës3a dhe 3b Veshje të Malësisë sëMadhe dhe Veshje të Malësisë sëVogël4a dhe 4b Veshje të Dukagjinit dheVeshje të Kelmenëve

2b2a

3a

3b

4a4b

E diel, 29 Mars 2009

Një letër…VI - EPISTOLAR

Bashkatdhetar, që kthehesh nga Shqipëria! Mos ke mësuar vallë përmotrën time? Si ne, çame, nga vendet tonaështë. Jam e pikëlluar. Asnjë nuk di paskaq shumë vite që kanë kaluar.

Bashkatdhetar! Ti, që je kthyer para dokohe nga Shqipëria, mos vallë e di në serron ende motra ime e dashur?

Ishte truppakë, sygështenjë. E bukur. Emartuar së vogli. Bijë e vetme mes katërvëllezërve. Dhe s’kishte mbushur motin,që kishte lindur një vajzë. E pamësuar ish-te me vështirësitë e jetës.

Të vogla, ktheheshim nëovorua dhe loznim me gura-lecë. Në sterenë e madheulnim kokat dhe thërrisnimtë dëgjonim jehonën e zëravetanë.

Motmoti besimi nuk nandante, kisha dhe xhamia nabashkonin. Një miqësi e lash-të i lidhte familjet tona.

-Ta ketë duruar rrugën emërgimit?

- Mendoj se po, jeton-përgjigjet zemra e përmallu-ar. Por, vitet kalojnë pa lajmedhe gjithçka e bren dyshimi

dhe ankthi.Dhe ja, dyzeteca vjet më pas, nga Sh-

qipëria vjen një letër e përmortshme,bukur shkruar nga vëllai i madh.

Në fillim për të afërmit pyet: Kushrron? Kush nuk është më? Dhe në fundvijnë vuajtje pa fund:

“Sapo lamë vatrat tona, rrugës na vdiqmotra jote. Ishte vetëm njëzet vjeç. Dhenuk vonuan ta ndiqnin e bija dhe i shoqi.

Vdiq edhe i ndjeri baba me gjyshen. Tëpambaruara qenë lotët e hidhërimit parase të arrinim të shlodheshim diku.”

Letër e kobshme! Kaqvjet zëmërdridhur, kaq vjetdyshimet largoja.

O zot! Sa të tmerrshëm,sa të neveritshëmgjakëtarët, tiranët, paranoi-tikët që vunë popujt tëvriten dhe nuk i lanë tërrojnë me dashurinë e zem-rën për njëri- tjetrin.

(Marrë nga libri i TulaStefanidhu (Malakata):“Margariti” Athinë, 1989, f.125)

PërPërPërPërPërktheu: Pktheu: Pktheu: Pktheu: Pktheu: Petrit Demietrit Demietrit Demietrit Demietrit Demi

ENVER KUSHI

Kur në gjysmën e dytë të shek.XIX, engjëlli mbrojtës i shqiptarëve Naim Frashëri, do tëshkruante në gjuhën greke poemën “Dëshirë e vërtetë e sh-qiptarëve” dhe pak kohë para tij Rigas Fe-rajo, poeti i madh ëndërrimtar dhe idealistgrek, do t’i këndonte miqësisë së popujveballkanikë, jam i bindur se përveç vetëdijessë lartë qytetare dhe emancipuese që atajepnin për kohën, bëheshin edhe zëdhënëstë popujve që u përkisnin ose më saktë,zbërthenin kodet e popujve. Sepse popujtkanë kodet e tyre të komunikimit dhe mirëk-uptimit, herë të qarta e dukshme, herë-herëtë mjegullta, me simbole nga më të çuditsh-met....

Ballkani ynë i vogël, ky gadishull mitik,me popuj dhe kultura magjepse, që prejmijëvjeçarëve vazhdon të rrezatojë jo vetëmnë Evropë pjesë e secilës është, por edhe nëbotë një art të papërsëritshëm, ka qenë edhei mbushur me grindje, sherrnaja nga më ab-surdet, luftra, përgjakje...

Lexoni poezinë popullore ballkanase,rapsoditë, eposin e popujve të këtij gadishul-li apo letërsinë e krijuar në të dhe do të gje-ni të pasqyruar dramat ballkanase në shek-uj...

E megjithatë, po t’u rikthehemi kodevetë komunikimit, popujt e Ballkanit, kanëditur, që përtej acareve të politikavepërçarëse, ideologjive ekstremiste naciona-liste, stinëve të shpeshta të përgjakura qëka shoqëruar historinë e tyre, të mirëkup-tohen mes tyre.... Dhe nuk kishte si tëndodhte ndryshe... Ballkanasit e sertë, poredhe të mençur, kanë ditur të japin dhe mar-rin mes tyre.... Një këngë, valle, melodi be-fas natyrshëm kapërcente kufijtë e një fs-hati të humbur malor dhe qindra kilometramë në Jug, veri, lindje apo perëndim, bëhejpjesë e kulturës shpirtërore të atij vendi...

Kështu ka ndodhur edhe mes shqiptarëvee grekërve, veçanërisht në zonat skajore tëtyre...

Shumë vite më parë, duke ndjekur nëqytetin e Durrësit shfaqjen e një grupi pop-ullor nga Greqia fqinje, kam ndjerë emo-cione të papërsëritshme, kur valltarët e tal-entuar grekë, kërcyen mahnitshëm vallen“çamiko”, pra vallen e çamëve të Thespro-tisë... Unë mbaj mend që në dasmat çamenë qytetin e vogë të Rrogozhinës, kën-doheshin dhe kërceheshin edhe këngë evalle popullore greke... Në një nga kasetatme këngë e valle popullore greke, që unë edëgjoj shpesh në shtëpinë time në Tiranë,më emocionon sa herë e dëgjoj një këngë përvalltarin çam dhe trimin kundër pushtues-it turk, Osman Taka.

.... Të gjitha këto përsiatje apo meditime,më shoqërojnë sa herë që lexoj një letër qëvjen përtej brigjeve të lumenjve mitikë Kala-ma dhe Aheron. Letra është marrë nga lib-ri ‘’Margariti’’ (Athinë 1989, f. 125), shkru-ar nga Tula Stefanidhu (Malakata).

Është një letër tronditëse, e shkruar medhimbje, dashuri, pathos, humanizëm...Është një letër mesazh, më e vërtetë se evërteta, më tragjike se tragjikja. Atje shpal-

oset drama e një populli, që u bë pre e nacio-nalizmit ekstrem, që u penalizua në masë qënga fëmija i pafajshëm e deri tek plaku i pafu-qishëm dhe i sëmurë. Tula Stefanidhu(Malakata) u flet bashkëkombësve të saj,troket në ndërgjegjen e trazuar të atyre qëbënë krime monstruoze, apelon për drejtë-si e humanizëm, rikujton të pafajshmen,motrën e saj çame, miqësitë e ndërprera ngadhuna mizore... Tula Stefanidhu (Malakata)të drithëron me sinqeritetin e saj dhe zërinrevoltues në fund të letrës: “O zot! Sa tëtmerrshëm, sa të neveritshëm gjakatarët,tiranët, paranoitikët, që vunë popujt tëvriten dhe nuk i lanë të rrojnë me dashur-inë e zemrën për njëri- tjetrin!”

Popujt tanë kanë nevojë për mesazhe siajo e znj. Stefanidhu.... Unë jam nga ata qëbesojnë në miqësinë njerëzore... Unë jamnga ata që adhuroj kulturën e madhegreke... Në zyrën time në Muzeun HistorikKombëtar, në tavolinën e punës, mbaj dhee rilexoj ‘’Antologjinë e poezisë greke’’,ndërsa në bibliotekën personale shumëvepra të autorëve grekë që nga Homeri imadh deri tek Kazanzaqi, Samaras, Ricos,Kavafis etj, etj. Unë nuk urrej. Të parët emi, që janë lindur e rritur pranë brigjevetë lumit Kalama, më kanë folur e më flasinpër miqësitë me familjet ortodokse çame,familjet greke dhe ato vllahe të Thespro-tisë... Unë nuk urrej... Sepse Tula Ste-fanidhu (Malakata) nuk urren... Popujtkanë nevojë për zëra si ajo e znj Tula... Eardhmja u përket këtyre mesazheve. Lumata politikanë, intelektualë apo klerikë qëi kuptojnë mirë kodet që vinë nga brigjetthesprote dhe Greqia e demokracisë dhe ekulturës... Jetojmë në një epokë globale, tëlirisë, demokracisë, respektimit të tëdrejtave të njeriut, qarkullimit të lirë tënjeriut, respektit reciprok... Jam i bindurse zëri i Tula Stefanidhut (Malakata) nukështë i vetëm në Greqinë fqinje. Unë nuk enjoh këtë grua e nënë. Nuk kam parë nëndonjë foto as portretin e saj.. E megjith-atë jam i bindur se ndonjë ditë, po të mëjepej mundësia të kapërceja lumenjtë Kala-ma e Aheron, të shkoja në Margëlliç (Mar-gariti) e më tutje, në Athinë, do ta njihjaatë mes mijëra grave e nënave greke. SepseTula Stefanidhu (Malakata) është një nënëe mirë greke e ballkanase, siç janë edhenënat shqiptare, edhe nënat serbe, bosh-njake, malazeze, maqedonase, bullgare, ru-mune, turke... Ne, ballkanasit, kemi nevojëpër këta zëra nënash, kemi nevojë për ko-det e mirëkuptimit të popujve tanë.

Dhe në fund të këtyre shënimeve, do tëkisha dëshirë që në qoftë se është gjallë,doja ta takoja këtë grua fisnike, t’i shpreh-ja mirënjohjen për mesazhet që përcjell, t’iputhja duart në emër të mijëra e mijëraçamëve...

Dhe në qoftë se ka ndërruar jetë, do tëshkoja në vendin ku prehet e qetë, përt’i vënë një tufë me manxuranë apo va-silikua nga brigjet e Thesprotisë time.Letra që po publikojmë, është përkthy-er në gjuhën shqipe nga i ndjeri zoti Pet-rit Demi, familja e të cilit ka dhënë kon-tribut edhe në harmoninë mes popullsisëçame dhe asaj greke.

Përtej lumenjve Kalama dhe Aheron(Meditime për një letër)

Motra ime çame… ku të jetë vallë?

E diel, 29 Mars 2009 PORTRET-VII

Petro DhimitriQERIM VRIONINë shejzën e fotografëvemë të hershëm shqiptarë, një vend iveçantë i përket edhemjeshtrit të aparatit,Petro Dhimitri. Ai është quajtur mëndryshe edhe Petro Fotografi, përshkak të profesionit dhe Petro Sh-qiptari, në sajë të përkushtimit tëmadh për çështjen kombëtare. Ve-primtaria e tij përqendrohet mëtepër në fotografinë dokumentaredhe historike, shpesh edhe mengjyrim artistik.

Petro Dhimitri është lindur nëKorçë në vitin 1861. Qysh në moshëtë re, ai mërgon në Turqi (Stam-boll), ku mëson edhe mjeshtërinë efotografimit në një studio vendase.Këtu, rreth vitit 1890, fillon të bëjëfotografitë e para. Ndër to, përveçfotove për popullatën, kishte reali-zuar dhe peizazhe të bëra përkënaqësi, si ai mjaft piktorik i fs-hatit bregdetar arvanitas Hidër, nëGreqi më 1895. Pak më vonë, aikthehet në atdhe. Në vitet që përf-shijnë fundin e shekullit XIX dhefillimin e atij XX, Petro Dhimitrinis gjallërisht pjesëmarrjen e tij nëlëvizjet për çlirim kombëtar dukeu regjistruar edhe si anëtar i Klu-bit atdhetaro-kulturor “Dituria” tëKorçës. Paskëtaj merr pjesë mearmë në dorë në çetat patriotike tëÇerçiz Topullit dhe Mihal Gra-menos. Për veprimtarinë e tij atd-hetare, për një periudhë kohe, aiështë burgosur dhe internuar ngaautoritetet turke, por pa mundur tagjunjëzojnë si veprimtar të çështjeskombëtare. Për të njëjtat arsye, më1905, dhespoti fanariot i Korçës,Foti, e çkishëroi Petro Shqiptarin,po nuk e përkuli dot shpirtin e tijliridashës.

Ndërkohë, Petro “Shqiptari” ish-te bërë dalëngadalë një figurë e njo-

hur në Korçë dhe rrethina si nëfushën politiko-shoqërore, ashtudhe në atë kulturore. Ai me nuhatjeartisti e, njëherazi dhe me shpirtatdhetari, mundohej që veprim-taritë e tij në rrafshe të ndryshme,të ndihmonin njera-tjetrën, gjith-monë në shërbim të çështjes ko-mbëtare. Kështu, ai shihej shpeshduke mbajtur me vehte armën, ponjëkohësisht edhe aparatin fo-tografik i cili ndonëse jo praktik,nuk e bezdiste. Me atë aparat, PetroDhimitri ka fotografuar pjesëtarëte çetave ku bënte edhe vet pjesë,para ose pas betejave luftarake mepushtuesin për lirinë e vendit. E,megjithëse nuk ka fotografuarçaste përpjekjesh të armatosura,çka ishte edhe e pamundur praktik-isht, po vetëm aktorët e tyre, ai nënjë farë mënyre mund të quhetedhe “fotografi i parë i luftës” nëShqipëri.

Në vitin 1908, Petro “Fotografi”,edhe pse ishte dhe aktor, fotografonpjesë nga çfaqjet teatrore në Korçë,që janë nga të parat, në mos më tëparat në historinë e artit dramatiknë vend. Kështu sot na kanë mbri-tur foto nga shfaqjet e dramës“Besa” të Sami Frashërit dhe tëdramës “Karl Topia”, kumti i tyreishte një shkundje e kujtesës së sh-

qiptarëve nëpërmjet ngjarjeve his-torike dhe traditave të popullit përforcimin e frymës kombëtare tëtyre.

Ai bashkë me Thanas Floqin kakrijuar stampat e flamurit ko-mbëtar që zbukuruan rrugët eVlorës me rastin e Shpalljes së Pa-varësisë. Sipas disa shkrimeve mbiveprimtarinë e tij, Petro Shqiptarika pikturuar edhe shqiponjën medy krerë në një flamur të kuq tëpërgatitur së bashku me ThanasVisso Mborjen, i cili u ngrit nëKalanë e Beratit në janar 1913.

Ndër fotografitë më të shquaratë Petro Dhimitrit, në lëmin his-torik e dokumentar, mendoj se janë

edhe ato të realizuara në Vlorë merastin e përvjetorit të parë të Pavar-ësisë, më 28 nëntor 1913. Në mestyre është edhe një foto shumë enjohur, ajo që paraqet Ismail Qema-lin, Plakun e Flamurit së bashkume anëtarët e Kuvendit Kombëtarduke përshëndetur nga ballkoni indërtesës së qeverisë së asaj kohe.Kjo foto gjatë diktaturës komunisteka pësuar riprekje (retushime)shumë të mbrapshta. Prej saj u ho-qën të gjithë të tjerët, që ishinanëtarët e qeverisë dhe, u la vetëmIsmail Qemali. Po ashtu fotoja para-qitej sikur ishte e 28 nentorit 1912,kur në të vërtetë ishte e një viti mëpas, një shtrembërim i pafalshëmhistorik ky. Duke mbetur te fo-tografitë që ka realizuar ai në përv-jetorin e parë të pavarësisë, për-mendim edhe disa foto çasti menjerëz që natyrshëm të gëzuar, do-nin të përngrinin në letër atë at-mosferë festive, por edhe të tjerë qëkapeshin vjedhurazi nga Petro “Fo-tografi”.

Një fotografi interesante për ngavlerat dokumentare është edhe ajoqë i ka bërë Petro Shqiptari, Mitin-gut të Shkronjave Shqipe të zhvil-luar në Kodrën e Shëndëllisë (Ko-rçë) më 13 mars 1909, i quajtur“Mitingu i Shëndëllisë”. Ajo luzmë

Fotografi i momentevetë rralla historike

MITINGU I SHKRONJAVENjë fotografi interesante për ngavlerat dokumentare është edheajo që i ka bërë Petro Shqiptari,Mitingut të Shkronjave Shqipe tëzhvilluar në Kodrën e Shëndëllisë(Korçë) më 13 mars 1909, iquajtur “Mitingu i Shëndëllisë”.Ajo luzmë njerzish të mbledhuratë ditë të ftohtë marsi, i jeptetubimit edhe ngjyrën e njëplebishiti miratimi për abecenshqipe, sepse gjithçka ishtevendosur katër muaj më pare, më22 nëntor 1908, në Kongresin eManastirit

AKTORI I 1908Në vitin 1908, Petro “Fotografi”,edhe pse ishte dhe aktor,fotografon pjesë nga çfaqjetteatrore në Korçë, që janë nga tëparat, në mos më të parat nëhistorinë e artit dramatik në vend.Kështu sot na kanë mbritur fotonga shfaqjet e dramës “Besa” tëSami Frashërit dhe të dramës“Karl Topia”, kumti i tyre ishte njëshkundje e kujtesës sëshqiptarëve nëpërmjet ngjarjevehistorike dhe traditave të popullitpër forcimin e frymës kombëtaretë tyre

njerzish të mbledhur atë ditë tëftohtë marsi, i jepte tubimit edhengjyrën e një plebishiti miratimipër abecen shqipe, sepse gjithçkaishte vendosur katër muaj më pare,më 22 nëntor 1908, në Kongresin eManastirit. Atdhetari dhe eruditi injohur, Mit’hat Frashëri, nëgazetën e tij “Lirija” që botonte nëSelanik, shkruan se në të ishinrreth 15 mijë pjesëmarrës. Natyr-isht, edhe fotografi ynë ka qënë njëme ta dhe e ka shtypur butonin mekënaqësi të madhe duke përjetuarme gëzim haren e përgjithëshme.

Petro Dhimitri shquhet edhe sipersonalitet politik, kulturor dheshoqëror, ai dinte disa gjuhë të hua-ja, ishte grafist (piktor) i mirë sidhe ka luajtur rolin e Asllanit nëdramën “Besa” të Sami Frashëritnë vitin 1908, në Korçë. Një pjesë efotografive të tij janë kthyer në kar-tolina pas 1908, kur xhon turqit tol-eruan disa liri shoqërore. Gjithash-tu, ai ka gdhendur në dru, stampapër parullat festive-atdhetare merastin e përvjetorit të parë të Pavar-ësisë që u kremtua në Vlorë memadhështi. Interes të veçantëparaqet edhe një portret fotografiki tij me veshje kombëtare të kra-hinës së Shkodrës, gjë që tregon seduhet të ketë qënë në qytetin eMarubëve dhe njohur me ta. Në njëpeizazh i përgjithshëm fotografik tëVoskopojës më 1914, ai shënon jo pakeqardhje “Voskopoja paraprishjes së tretë”. Një pjesë e fo-tografive të Petro Dhimitrit, në xha-ma, filma dhe letër, ndodhet nëArkivin e Shtetit në Tiranë. PetroDhimitri është ndarë nga jeta nëKorçë, në vitin 1947. Duke lëvruarme përkushtim fotografinë metema atdhetare, por në një farëmënyre edhe me kërkesa estetike,mendojmë se Petro Dhimitri, mundtë renditet bashkë me Pjetër dheKel Marubin, Kol Idromenon, Kris-to Shulin, dhe Vani Burdën, nëyllësinë e fotografëve shqiptarë tëRilindjes Kombëtare.

Burime:Burime:Burime:Burime:Burime:1.Revista “Skena dhe Ekrani”, Nr.1,19882.Gazeta “Panorama”, 5 shkurt20073.Elsie Robert—”Dritëshkronja”—Prishtinë, 20074.Gazeta “Lirija”— Selanik, sh-kurt, 19105.Gazeta “Drita”, 21 tetor 19626.Thëllimi Nedai— “Korçarët nëshekuj”—Korçë, 20027.Gazeta “Illyria”—Nju Jork,27.02—05.03.20098.Pepo Petraq—”Kujtime ngaLëvizja për Çlirim Kombëtar”—Tiranë, 1962

28.11.1913,Vlore, Rr. Justin Godard 28.11.1913,para nderteses se Qeverise 28.11.1913,Vlore, Rr.Justin Godard

Mitingu i Shkonjave që umbajt në Korçë më14 shkurt 1910 merreth 15000 pjesëmarrës

E diel, 29 Mars 2009VIII- LETERSI

SHKËLQIM ÇELA

Ëndër me miting. Në sheshin Skenderbej. Podiumi te shkallët ePallatit të Kulturës plot titullarëme solemnitet të merakosur.Folësi pritet të vijë. Është njëgjerman, një Fihte, Fihte, për të cilin cathonë është kushuri i dytë me princ Vidin,ca i tretë me mbretëreshën Geraldinë. Përk-thyesi i gjermanishtes ka mbërritur me kohëdhe qysh pa filluar, i duket vetja më i madhse folësi. Ai hedh ca shikime të rrepta mbiturmën njëqindmijëvetëshe, e cila është po-rositur të brohorasë një herë shqip, një herëgjermanisht “E duam Shqipërinë si Bavar-ia”. Kishte patur polemika për këtë, se pru-sianeve mund t’u mbetej hatri, e kishin qua-jtur miopi gjeopolitike, ishin grirë e prerëpër Hamburgun dhe përfaqësimin e tij pa editur mirë edhe se ku binte ky qytet me vulë,por fakti që Mynihu lidhej me Franc Beken-bauerin i kishte vënë kapak muhabetit. Ba-varia ishte edhe gjermanike, edhe jugore,ç’ka shkonte shkëlqyeshëm me dyfaqësine(jo mësallore) tonën si komb. U trajtua edhengjashmëria e Peqinit me Ingolshtadin.

Mikrofoni lëshon kakofoninë e zakon-shme të rradhës, pa e gërgarë njeri, një piu-uu cingërisëse si majë gozhde mbi xham,pasuar nga një “Scheisse!” e përkthenjësitbrun. Vajti ora, njeri s’po vjen. Çudi se këtagjermanët janë dhe të përpiktë. Megjithëseëndër hesapi, realitet allosoj, aty të del sh-qiptari i përpiktë, italiani pa qejf për dash-ni, greku si allvanofil e gjermani si jo kor-rekt.

Në krah tim një bashkëturmës. Kujtojmëse duam t’i flasim njeri-tjetrit. Jam kozmo-polit, prezantohet; kam ardhur të shprehkundërshtimin tim. Ah, qenke antimitings?Jo, jam qytetar i botës, thotë me krenari. Mëtregon një bilbil me të cilin kishte vendosurtë shprehte kundërshtimin e tij të kulturu-ar kozmopolitan ndaj folësit. Më duket se vëre një shkëndijë epërsie në shikimin e tjetrit.Përgatitem për sulm, që është mbrojtja më emirë. T’i tregoj vendin, pra kush jam unë.Me inat mitingor, me dy xhunga zemërakepapandehur mbi ballë, xhunga identitare,nukleike, atrofike (brirë dhie të papërdorurprej kohësh), xhunga arbërore bërthamore,e shoh drejt në sy e ia përplas në fytyrë, “jamkombëtarist konservativ”. “Jo liberal” shtojpas pesë sekondash, me një ton fundor që ingjan goditjes së një vule noteri. Ah sa buku-ri ka grindja, sa gaz bie karshillëku! Në fund,si të jetë një titull fisnikërie, i mëshoj: “ka-tunar Ali Demi”. Ndjej ngjitjen kapilare tëkënaqësisë nëpër gjithë poret e trupit; qej-fin tim, gjithnjë shijuar, por kurrë kuptuar.Nuk di për shembull, ç’më ngazëllen kurduke i grahur makinës, i bie pellgut mes përmes, vetëm të stërpik gjindjen që ecën anash.Më mallkojnë ato figurat këmbësore të bërahelaq, i shoh nga pasqyra tek tundin grush-tat dhe kokat gjithë indinjatë e helm pasmeje, ndërsa unë, në qiell të shtatë, i jap gazittriumfator… ahahaa… jeta është e bukur,pak më optimizëm, më pozitivitet, ju lutem.Ashtu ndjeva triumf kur goja më tha tetër-rokshin folklorik “jam katunar Ali Demi”,ndërsa sytë vazhduan: “kishe gjë ti?” Cili je,cili jam, cili je ti more burrë. Oktametri labe,

kush je ti e kush jam unë. Por tjetri ështëmendjehapët, gjithëpërfshirës, ai pranon sirealitete të detyrueshme deri bushmenët eAustralisë dhe eskimot. Më pranon dhe mua.Më sheh me pak mëshirë ç’është e drejta,pohimi i fundit me aildem i jep një ndjenjëkeqardhje, por edhe një mirëkuptim të plotë,solidaritet në fatkeqësi, shpirtmadhësi, gjëraqë ndodhin, mos e humb besimin, …

Ky që do flasë është Fihte, më thotë. Po-hoj me kokë. Fihte mavriu, them, sa për tëmos ngelur pa thënë gjë edhe unë.

- Është filozof, - më thotë me një farë qorti-mi të përkorë që s’e di pse e meritoj.

- Po, - i them. - Kështu si neve u është drej-tuar edhe të tijve një herë vaktit.

Tjetri shqyen sytë. Pyetja “po ti nga e di”,ngatërrohet me frazën “në Ali Dem nuk kabibliotekë” dhe dalin të dyja duke capërluarnjera tjetrën.

- Nuk kam lexuar libra, - shpjegohem. –Me të thëna e kam. Ma ka treguar një ko-mshije, një “ish e deklasuar” që jetonte teNadire jevga me qera.

- Ahààà... - Tjetri shfaq një shenjë qetësi-mi. Bota është prap në rregull. Sidoqoftë dotë sqarohet: - Nga ky (tregon nga tribuna) ekemi peshqesh filozofinë mbi epërsinë gjer-mane, - hesht një çikë. – Edhe nacional-so-cializmin. Mauthausenin. Treblinkën...

Dua t’i them që nuk e ka hiç nga ai, pornga vektorë të padukshëm që bubrrojnënëpër shtresat shistike të demosit e ethnos-it, posi lumenjtë që bëhen nga ujërat e paduk-shëm nën tokë e jo nga liqenet që duken. Pordiç më pengon. Ndoshta duhma që vjen nganjë grup i palarë prej kohësh që kalonatypari, duke goditur një daulle të vjetër,dum dum dum... daullja dhe ata duan diçka,e cila s’merret vesh në atë am-bi-gui-tet ën-drre. Si dhe një mesogrua, me diçka hedhurkrahëve që quhet “fësh-fëshe”, me diçkatjetër mbathur këmbëve të quajtur “sho-shone”, me shall militant njëngjyrësh, tëgjitha sintetike, që po ushtron fytin për thir-rjen heraldike: Ghandi, Ghandi, Ghandi... Esi mund të thuash fjalën ethnos në atë mishmash! Ka fjalë, që si asin nën mëngë, ne iruajmë nën gjuhë për raste të veçanta. Tëbëjmë përshtypje. Një fjalë ndan një dynja.Thuaj dhe ti një fjalë të madhe, i thanë kan-didatit për dhëndër, që e kishin porositur tëmos fliste, në donte të mirr’ grua. Elefant,tha dhëndëri për mosditje të balenës. Dem-os dhe ethnos i kisha gati prej kohësh, si dhetitullin e librit që do më jepte një vend nderinë çdo tryeze debati innnntelennnnktual,“The dark side of Democracy”. Me pak kar-akter pikant nga Darth Veder dhe PinkFloyd. Imagjino, kur fjalia fillon me fjalët:“Siç thotë Michael Mann...”. Nc nc nc… Pormë shkoi huq. Ato janë fjalë kumbuese, qëkanë nevojë për qetësi nën kupola tunxhi,nuk harxhohen raketat ajër-ajër nëpërrrëmuja... Unë s’do harxhoj një raketë dymil-ion dollarëshe për t’ia ngulur një gamilejenë prapanicë, tha Bushi. Kur e pyetën pses’po gjuante ende.

- Ajo punë u nis nga Franca, - ia kthej meesnafllëk pazari gjithëditës. – Invadimi i Na-poleonit.

Ndjesia që niveli i muhabetit nuk ra,megjithë mungesën e termit elitar etnokra-ci të sakrifikuar për arsye objektive, vërsh-

en e ngrohtë dhe me shkumë si kapuçino. Mëbën të lumtur. Sa pak do njeriu...

- Nga Franca vijnë gjithnjë të këqijat.Franca i ka gjithë fajet.

- Jo pse? Harrove gijotinën? Brixhit Bar-donë?

- Ah… pardon. Nejse. Francezëve,xhanëm, mirë t’u bëhet. Po gjynah gjermanëtama... Kishin dorën e tyre të inteligjenciesata (tregon nga foltorja), për së mbari, .... equanin: (ah mos....heshtje përgatitore... sisekonda-vit para ekzekutimit)... Bil-dungs-bür-ger-tum (medet... e tha fjalën emadhe....ah, ç’ma hodhi me këtë, mendojvetëtimthi nën peshën e beftë të disavan-tazhit). Nga kozmopolitë liberalë për sëmbari, tip Humboldti (bën një shenjëtreguese nga vetja), kaluan në kombëtarizëmjakobin... (këtu nuk bën me gisht nga unë...por shton) të këtij (dhe tregon prapë nga tri-buna, ku vendi i folësit vazhdon bosh). Doca fara kungulli? – thotë befas me ton të afërt.

- Mirë, - i them, ndërsa hap vend për dikëqë po përpiqej të thyente rekordin Guinesspër mbajtje të topit të tenisit me këmbë parënë në tokë. Për nder të gjermanit. Befasturma u elektrizua dhe nisi të thërresë“Fihte”, “Fihte”. Përndezje e kotë. Ishte njëteknik për mikrofonin. Topi i tenisit kërcenmbi truall fatalisht. Vate dhe rekordi iGuiness. Shans i humbur kombëtar. Oportu-nitet i shkuar dëm për njohje. Një hap i vogëlpër Gim Jankun, një kërcim gjigand nëlëmìnë e kozmopolitizmës dhe kombëta-rizmës bashkë.

Sidoqoftë, më bën përshtypje zhdërvjelltë-sia e tjetrit që bën filozofi gozhduese edhenë afërsi të Ver Llapës, i cili shfaqet nga as-gjëja me emblemën e grupit “The Rolling-stones”, atë me gjuhën nxjerrë përjashta. Epata zili Kozmanë (kështu e quajta me mendkozmopolitin). I shkonte për mrekulli filoz-ofia. Detaji i farave të kungullit e afronte meapologjinë e Sokratit. Filozofët e xhiros sëbulevardit Dëshmorët e Kombit qenkëshinnjë specie shumë kokëfortë ndaj çdo tikuevolucionar. Nuk kishin ndryshuar shumënë 20 vitet e fundit. Më hyn një duhmë filoz-ofie, po bëj brrof, do them një gjë dhe unë ses’bën… të tjerët po bëjnë namin. Ty lopa nuktë ka bërë. Ti për bukë vetëm nuk e ke gojën,i them vetes. Edhe pa shkak fare, e kap përmënge atë botin dhe ç’nuk i këpus:

- Laje gojën kur flet për kombëtaristët ti!Ne jemi dukuri e re, e vonë, moderne. Ju jeniëndër e vjetër në diell. Dava stoikësh e cini-kësh. Ç’pret nga dikush që futet në fuçi sikurdo bëhet turshi, aman? A? Qytet univer-saaaal... nc nc nc... lere lere, po ku i derdhujërat e zeza ky qyteti universal, please, tellme... apo s’bëni nga ato gjëra ju... UnamSanctam edhe aty? ... avash se do na thyhenbrinjët së qeshuri.

Sa e dua veten kur flas. E adhuroj. Nukngopem. Çfarë zëri, ç’thellësi mendimi.Vazhdoj i inkurajuar nga heshtja e tjetrit qëe perkthej natyrisht në kuptimin e parë, përdobësi: - Jo po Jus Naturaaaale... ha ha ha...Ku e ke, se nuk po e shoh gjëkundi hiç. DeCivitate Dei... bythë, bythë, o non, do thosh-te çuni i Nadire jevgës për këtë... imperiummuuuundi, jo po imperjum mu… si tha pajZotin, ai mësjë Monteskjeja juaj që i pëlqenteklima e Francës vetem pse ishte franceze...po

të dija tha, diçka të dobishme për atdheuntim që do paragjykonte Europën, ose diçkatë dobishme për Europën që do paragjykon-te mbarë njerëzimin, unë do e quaja si krim.Avash se na çudite, thuaji. S’po mbushemidot me frymë. Na zu spazma. Jo po mirë qënuk vazhdoi me sistemin diellor. Me Kash-tën e Kumtrit. S’e pat njohur Nastradinin ai?The “Larg Bythës Sime” theory? Domethënë“Away From My Ass Theory”, shkurt AF-MAT. Apo nuk të duket paragjykim ndajbotës arabe ky.... relativist i…

Befas tjetri mu kthye me fytyrë të sendërg-juar. S’ishte me kozmopoliti. Ah, moj ëndër,të daltë një gjëndër! Tjetri foli latinisht. Kish-te diçka nga gargoilat e Notrë Damës në fy-tyrën e tij të hirnosur. Tha: - Humana uni-versitas est quoddam totum.

- Aaa, jo me Danten, jo me Danten, tëlutem.

Tjetri kupton.- Franca i ka gjithë fajet, - thotë. - Ajo ban-

jë gjaku, prerje kokash, dalje kokash, tamammitër e historisë. Ah Franca, Franca... pasasaj erdhen gjithë ato Risorgimento eAufklärung. I ra goja Immanuelit për paqene përjetshme. Kujt i thotë se? Mirë që motoriperpetuum mobile qenka i pamundur, porpaqa?

- Paqa është edhe më e pamundur, - i them.- Pastaj këta Kantët e tu mos na i bëj kaqmelaqè e humbameno ti. Kush tha: “Negritmund që bëhen të disiplinuar dhe të kultu-ruar, por kurrë të civilizuar”? A? Gjenial

Kufijtë e shpirtit:Ave Herr Fichte!

E diel, 29 Mars 2009 LETERSI -IX

MBAJ DRITARE TË HAPURAShoh dritare të hapuraMe xhama të kaltra,Si sy të pastër vajzeMe një botë të madhe.

Shoh dritare të mbylluraMe grila të rënda,Si qepalla ëndërronjëse vajzePër mikrobotë të ëmbël.

Mbaj dritare të hapuraMe xhama të kaltra...Dielli, si lule e madheÇel me petale të arta.

TINGUJ NË LIQENEci buzë liqenit të kaltër, të kaltër,Që nën këmbët e mia nanurit.Degët e shelgjeve si mendime të gjelbëra zg-jatenDhe dialogun me valët nisin.

Unë e dua këtë kaltërsi të liqenit dhe të qiellit,Dlirësinë e hapësirës përreth,Dhe më pëlqen, kur në shkallën e gurtë shohNjë djalosh që zë peshqit me grep.

Mbrëmja vjen mes refleksesh e ngjyrash ylberi,Hëna rri si krehër në flokët e shelgut,Ndërsa derdhen në prehërin blu të liqenitYje dhe tingujt e një varke peshkimi.

FËSHFËRIU PLEPI I VERDHËFëshfëriu plepi i verdhë,Mua era m’i mori flokëtDhe më hodhi mbi sup një gjethe,Si fragment bisede të ftohtë.

Fleta m’u drodh nëpër duarDhe fluturoi përsëri pas erës,Sikur ta kuptonte që s’duaTë kotem pas mendimesh të verdha.

NESËR IKINesër unë do të shfaqem para tejeSi një qiell vjeshte.Mes bori makinash do të flas fjalë të dridhshme.Nesër iki. Do të na marrë malli të shihemi.Shikomë sot, sa për tridhjetë ditë.

SË BASHKUKemi folur fjalë duke ecur,Kemi heshtur të heshtur,

Jemi takuar në mëngjes herët,Jemi ndarë në mbrëmjen e errët,

Kemi dëgjuar sirenën e lokomotivës,Kemi ndier përbrenda gulçimat,

Jemi lodhur nga pritja e gjatë,Jemi gëzuar nga takimi prapë,

Kemi ngrënë fruta në rrugë,Kemi thënë vargje të bukura,

Jemi kuptuar me zemër,Jemi penguar të shprehemi,

Kemi gabuar së bashku,Kemi gabuar pa dashur.

FRIKË E ËMBËLPo sikur të të dua?Veshët po më buçasin nga zërat e jetës,Sytë më çelin lule në pragunE ditëve të gjelbra.Nuk më binden duartDhe sesi më rreh zemra:Seç kam një frikë tani,Një frikë si të ëmbël,Ndryshe i çel sytë ditën,Ndryshe i mbyll dhe në mbrëmje.

PËR TË QENË DITËDitësPër të qenë ditëPërplasja me natën i duhet.

GëziminE shprehin më bukurSytë që provuan dhe lotin.

KështuNatyra e gjërëKrijon dhe mban fijet e jetës.

Dhe muaM’u desh të të çmojMë fort mes ankthit të humbjes.

E MEGJITHATË...Kam parë në jetëQë dashuria të ngatërrohetMe një mbulesë të shtrenjtëMbi shtratin e martesës.

Dhe ata të dy mund të flenëMbi shtratin e mëndafshtëE megjithatë,S’janë kurrë bashkë.

Sa njerëz në botë, sa shumë njerëzBien të flenë larg njëri-tjetrit,E megjithatë,S’janë kurrë vetëm.

Ai është tek ajoDhe ajo tek ai,Dhe s’dihet kush thotë i fundit:“Tani fli”.

BAR BUFEJA “PORTA E KALASË”Bar bufeja “Porta e Kalasë”Dhe kjo mbrëmje e zakonshme korriku.Ti i lirë, me mua të lirën bashkëVjen të blesh cigare me filtër.

Bar bufeja “Porta e Kalasë”Dhe kjo mbrëmje e zakonshme korriku.Kam dëshirë, një herë tjetër bashkëTë pimë këtu lashtësitë.

tjetri. I ndan gjërat. Ja shiko katunarët tanë.Çoji ku të duash. I ka caktuar kufijtë te tha-na tjetri me vakt. Dang, në kokë gozhdës.Nuk ishte filozof i bulevardit “Dëshmorëte Kombit” që dhe pllakat gjithnjë të prishu-ra i ka, nga zinxhirët e tankeve të paradëssë fundit.

Dua të vazhdoj edhe më, por një grup membyt me këngën “Jam kaçaku i ferrës, tëpres te pragu i derës”. Që s’paskesh qenëveçse prelud për një dorë të shpejtë domi-no. Sa të vijë Fihte... që i ardht mbas qafe.

Po kjo marksiste nga mbiu, them teksashoh një gocë të re, në ti-shërtin e së cilësdrapëri kishte rrezik të priste njerin gjoks,kurse mjekra e Engelsit po guduliste tjetrin.Asaj i prezantohem vetë i pari, merret vesh.Dhe kuptohet, i them që jam kozmopolit.Kam dëgjuar që kjo është një plus me fem-rat. E ndërroj fenë. Tak-fak. Kushtrimi i tëparëve. Vazhdimësi e species. Të recitoj njëvjershë? (në mend kam Internacionalen qëe godet me brryla pasaporta sovjetike e Ma-jakovskit). Të këndoj një këngë? (në mendkam “A working class hero is something tobe”, që kurrë nuk e përkthva dot mbarazi).Eh, ç’bëjnë simbolet ideologjike kur shkru-hen mbi kodra.... gjinjsh. Ju kujtohen atoparrullat me gurë qëmoti? Ato gërmat mbiShpirag? ... und Mitwoch und Donnerstag!Kjo është edhe gjermanisht, edhe rimon.Bën lidhje të fortë mes Shpiragut dhe tëEnjtes. Paraprirëse e të Premtes, tomorrow,Tomor... e sa të thella janë ca gjëra. Ç’u bë

ajo akademia, t’ia trondisja themelet mekëtë thagmën e fundit… Donnerstag i biedita e gjëmimeve. Donnerwetter! Si s’povjen gjermani që gjemon! Me makina tëmëdha. Ah gjerman, a gjerman... degjojnë tjetër kontekst, domethënë si nuk ivrave të gjithë ata që s’i duam sot gjatëluftës së dytë botërore. Të binim rahat.Internacionale do jetë bota e re, thotëmilitantja e bukur. Sa bukur flasin gocate bukura, sa të drejtë kanë! Po, i them meshikim te Engelsi, të dyja hemisferat.

- Por kjo nuk është e njëjtë me global-izmin, - shpejton të sqarojë ajo. Zëri i sajka diçka luftarake si nga Amerika latine.Ata gjinjtë me duken tani si dy bomba il-egale. Gati t’u dalë tym si gjoks fem-botësh. Sytjenat e çelikta. Trupi i saj sifushë e minuar me teza të pakundërsh-tueshme. Oh, behave, baby.... – Globalizi-mi është në fakt amerikanizim, osePerëndimorizim, - thotë. - Ç’ka ështëkatërcipërisht e kundërta e Lindorizim-it!

Behaaave! Pendohem për qasjen timekozmopolite. Vajza i merr shumë seri-ozisht të katër pikat e horizontit.Demoskeptik do kish qenë ku e ku mëmirë, mendoj. Tepër vonë. Zot, pse s’ibëre të gjitha komunistet si Klara Cetkin,të kishim mbledhur mendjen!

- Lindja është e kuqe, - ia mbys kot,pasi as Engelsin nuk e kap dot, pale mëFidelin më poshtë që as mund të men-dohet.

- Po, - thotë vajza, - por kush dëgjon se!U është bërë koka perëndim mirë, lindjekeq. Francezët i marrin italianët si mëpak europianë, pra më të keqinj, pastajitalianët sllovenët, sllovenët kroatët,kroatët serbët, serbët shqiptarët, sh-qiptarët turqit…

- Eh, u bë me keq se gradientiDeltaF508 i fibriozës cistike – them nëpërpjekien e fundit të dëshpëruar për t’ubërë interesant. Ç’nuk bën njeriu për paktë uruar vëmendje.

Marksistja nuk ma var. Shkon te cafëmijë romë, njeri nga të cilët thotë vazh-dimisht: Mister Gringo, my father heain’t no Che Guevara….

Mbetem vetëm. Farat e kungullit kanëmbaruar. Pa praninë e dikujt tjetër nukkam nevojë të hiqem as kozmopolit, as ko-mbëtarist. Se skajet bashkohen dhe aibashkim të shtrëngon si nofullat e njëmorsete. Kozmopolitizmi i paqes së për-jetshme, Imagine i Lennonit, qyteti ibotës nuk do bëheshin mendim pa vep-rimin e Aleksandrit të madh me origjinëashtu... ose pa idenë imperiale të Romesme ca perandorë ilirë shkartisur nëpërtë; kozmopolitanizmi është (bërë) koracae hekurt ideologjike për sundiminbotëror; dhe është aq ndryshe nga kombë-tarizmi, saç janë të ndryshëm një peran-dor me një princ lokal.

Fihte s’po vjen. Daullet e grupit me erëpërç janë venitur. Ca metra më tutje njëgrup që duket se do këndonte pas mitin-gut, e nis që tani: O halldup shallavergjerë,në ta zënça dot guberrë, do ta bëj si tjetërherë...

Iki. Gjermani nuk do vijë me sa duket.Nuk ka Fihte për këtë miting. Nuk kaFihte për këtë popull. Kur jam larguarshumë, vjen një oshëtimë. E ngjashme mekoncertin e parë perëndimor në sta-diumin lindor Qemal Stafa, atë me Alba-non. Një fjali e sjell era si pendë zogu nëfluturim: “Kufijtë e parë të shteteve janëpa dyshim kufijtë e shpirtit…..Vetëm kurçdo popull vetiu zhvillohet dhe formohetsipas cilësive të veta të veçanta, dhe vetëmkur në çdo popull, çdo individ zhvillohetsipas atyre cilësive të përbashkëta….”

Është era, besoj. Ai nuk ka ardhur.Pastaj, ai nuk do lexonte të njëjtin fjalim…

Binte ndërkaq një shi global. Shi ëndëre.Nga një rè e përbotshme. Që futej individ-ualisht në çdo këpucë të çarë.

“Ajo melodi e ne të dyve” është antologjia poetike e Beatriçe Bal-liçit e sapobotuar nga “Ombra GVG”, prej nga kemi shkëputurdhe këtë cikël me poezi. Ndër të tjera në vlerësimin e tij për poez-inë e Balliçit, Perikli Jorgoni shkruan: “...poezia e Beatriçe Balliçitështë konkrete, me bërthamë mendimi filozofik e me gjendje emo-cionale. Kjo poezi ka prirje t’i shmanget subjektit e rrëfi mit, anonpërgjithësisht nga poezia meditative e me nuanca impresionizmie neorealismi. Ajo ka përfituar nga estetika e poetëve modernë siPol Elyar e Zhak Prever. Por Beatriçe Balliçi e ka krijuar prej ko-hësh fizionominë e saj të veçantë, fizionomi që duket më qartë sekudo në këtë përmbledhje antologjike...

Tinguj në liqen...BEATRIÇE BALLIÇI

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

E diel, 29 Mars 2009X - BIBLIOTEKE

BBIBLIOTEKE“Masakra mbi Çamërinë” është një libër që përmbledh një pjesë të doku-menteve të arkivave shqiptare në të cilat dëshmohen ngjarjet e dhimbshme qëndodhën gjatë viteve 1944 – 1945 në krahinën shqiptare të Çamërisë...

Masakranë Çamëri

Dalin në dritë dëshmie dokumente të reja

Një libër dëshmi mbimasakrën e fundit qëndodhi në krahinënshqiptare tëÇamërisë në vitin1944. Një gjenocid i pashembullt, indodhur në mes të Europës ndaj njëpopullsie civile të pambrojtur si ajoçame, e mbuluar nga zhvillimet efundit të luftës së atëhershme tëpërbotshme. Nëpërmjet dokument-eve zyrtare apo dëshmive të të mbi-jetuarve, arrihet të shihen vuajtjete mundimet, dëmet ekonomike,viktimat e shumta dhe gjithë ajogjëmë e madhe që i ndodhi jugut tëShqipërisë (Çamërisë). “Masakrambi Çamërinë” është një libër qëpërmbledh një pjesë të dokument-eve të arkivave shqiptare në të cilatdëshmohen ngjarjet e dhimbshmeqë ndodhën gjatë viteve 1944 – 1945në krahinën shqiptare të Çamërisë.Këto dokumente në pjesën më tëmadhe vijnë nga Arkivi i Minis-trisë së Brendshme (i paraqitenpublikut për herë të parë) dhe njëpjesë e vogël nga dy arkiva të tjeratë rëndësishme të vendit. Botimi nëvetvete synon më tepër të paraqesëatë që ndodhi në Çamëri dhe jo seçfarë ndodhi më pas dhe si u traj-tua kjo çështje në vitet në vazhdim.Libri përmban gjithashtu edhe disainformacione enciklopedike rrethÇamërisë. Më poshtë do të japimdisa prej dëshmive të dokumentu-ara botuar në këtë libër.

DËSHMI TËTË MBIJETUARVE

***Më 18 shtator 1944 ikëm nga

Filati dhe vajtëm në katundin Spa-tar, atje erdhën ushtarë zervistadhe më morën burrin pas tre ditëbashkë me gra të tjera shkuam nëFilat për të parë burrat të cilëtndodheshin në burg . Në këtë kohëna vënë edhe neve burg ku na lanënjë natë. Tjetrën ditë na morën dhena shpunë në ikotrofie dhe burratna i vranë në fushë të Filatit. Midistë tjerëve ishte edhe burri i jemBarjam Azemi vjet 48 edhe kunatitim Lahe Halil Azem. Në burguntonë të grave zervistat zgjidhningratë që u pëlqenin dhe iç’nderonin. Për këtë vrasje dheç’nderime kaq ç’njerëzorekërkojmë nga ai komision që të sh-kojë në vend dhe të hetojë përsasipër.

Delvinë më 26 shkurDelvinë më 26 shkurDelvinë më 26 shkurDelvinë më 26 shkurDelvinë më 26 shkurt 1947t 1947t 1947t 1947t 1947ShaShaShaShaShabane Azbane Azbane Azbane Azbane Azemiemiemiemiemi

***Ushtarët zervista hynë në

Paramithi më 28 qershor 1944 tëMartën dhe të mërkurën, ushtarizervist Kiço Koma nga Paramithiamori burrin tim Velinë, vjeç 68 dhema theri me thikë. Të enjten ush-tarët zervista erdhën të merrninvajzën time Shuquranën por eshpëtova se ju dhashë të gjithaparatë që kisha afro tridhjetë mil-iona dhrahmi një unazë floriri dygjysma lirash dhe një palë vathë flo-riri si edhe sende të tjera tëçmuara. Zervisti Dhimo Pasko medjalin e tij Sotir Pasko ngaParamithija më morën djalin tim

Abedinin vjeç 19 dhe ma vranëbrenda në shtëpi. Një tufë leshbashkë me lëkurën e kokës së tij embaj akoma në xhep për kujtim.Ushtarët zervista rrahën për vde-kje djalin tim të vogël Prenjën parasyve të mi dhe mbasi unë doja tambroja më rrahën barbarisht dhemua. Kërkoj që komisioni të shkojënë vend për të hetuar rreth këtyrengjarjeve të tmerrshme.

Delvinë më 26 shkurDelvinë më 26 shkurDelvinë më 26 shkurDelvinë më 26 shkurDelvinë më 26 shkurt 1947t 1947t 1947t 1947t 1947FFFFFaaaaatime Prtime Prtime Prtime Prtime Prenjoenjoenjoenjoenjo

***Ne çamët e vendosur në Nën-

prefekturën e Sarandës të perseku-tuar nga repartet ushtarake tëNapolon Zervës në qershor e shta-tor të vitit 1944 e shkurt mars tëvitit 1945 mbasi lamë në Çamërinëtonë eshtrat e 100 vëllezërvemotrave, baballarëve, nanave dheçilimiqëve tanë, mbasi na u grabite tërë pasuria tonë mbasi motratdhe vajzat tona pësuan ç’nderimetmë ç’njerëzore, emigruam në Sh-qipëri ku gjetëm përkrahjen mëvëllazërore nga populli shqiptar.Vuajtjet tona nuk përshkruhen. Nenuk e meritonim këtë trajtim, sepseedhe ne u radhitëm krahas popu-jve përparimtarë antifashist për zh-dukjen e murtajës naziste. Ne idhamë kauzës së përbashkët të ko-mbeve të bashkuara repartet tonapartizane dhe dëshmorët tanë.

barbarëve zervista.Delvinë më 27 shkurDelvinë më 27 shkurDelvinë më 27 shkurDelvinë më 27 shkurDelvinë më 27 shkurt 1947t 1947t 1947t 1947t 1947KKKKKomisioni: Ismail Halili, Dineomisioni: Ismail Halili, Dineomisioni: Ismail Halili, Dineomisioni: Ismail Halili, Dineomisioni: Ismail Halili, Dine

Mani, FMani, FMani, FMani, FMani, Ferik Meçoerik Meçoerik Meçoerik Meçoerik Meço, Idriz Bajram,, Idriz Bajram,, Idriz Bajram,, Idriz Bajram,, Idriz Bajram,Mehlika MetiMehlika MetiMehlika MetiMehlika MetiMehlika Meti

***Unë Melika Met Sali nga Filati i

Çamërisë njoftoj se në shtator të1944 kur hynë ushtarët e Zervës nëFilat, na mblodhën të gjithë neveshqiptarët duke na ndarë gra e çil-iminj veç ku përbëheshin prej 500vetash dhe burrat veç, na burgosënnë ikotrofio të Filatit ku nga uriavdiëq mëse 70 gra e çiliminj sepseracioni bukës që na jepesh ishtevetëm 50 gram në ditë. Këtu pashëme sytë e mi të torturoheshin pamëshirë shumë gra nga zervistatdhe midis të tjerave gruan e SherfiSulejmanit 50 vjeçare e cila vdiqnga druri si dhe nanën e Hate Hal-lunit nga Filati. Mua më rrahënpersonalisht me kamxhik. E shoq-ja e Xhelo Rexhos nga Dovani uburgos me 7 fëmijë nën 12 vjeç dhekëtu i vdiqën 6 fëmijë një e quajturMerushe nga Dovani u burgos me3 çiliminj dhe doli vetëm. 50 ditë nambajtën në ikotrofio dhe pastaj napërcollën për në Koske pasi namorën të gjitha plaçkat që kishimme vete. Në Koskë, ushtarë tëZerves ç’nderuan 10 gra, nuse dhevajza nga konaku ku isha vetë. Ngakëto e shoqja e Xhelo Galbaqit sëbashku me mbesën dhe të reja tëtjera nga Varfanji e Lopësi. Kërkojqë komisioni të shkojë në krahinate Çamërisë dhe të hetojë rreth sathash më sipër

Sarandë më 27 shkurSarandë më 27 shkurSarandë më 27 shkurSarandë më 27 shkurSarandë më 27 shkurt 1947t 1947t 1947t 1947t 1947Melika Met SaliMelika Met SaliMelika Met SaliMelika Met SaliMelika Met Sali

***Unë Idriz Bajrami nga Kar-

bunari Çamërisë vërtetoj se në sh-tator të 1944 trupat e Zervës të ko-manduara nga kolonel Kamara dhenënkolonel Kranja hynë në fshatintonë dhe vranë nanën time LuftieBajrami vjeç 60 me 5 gra të tjeraMehani Isufi së bashku me nusen edjalit Saja (Gjylsim Vehipin) Kadr-ije Hamdinë dhe nanën e SimoDodit nga Paramithia. Me këtë rastushtarët zervista vranë 39 personanë fshatin tonë gra pleq dhe fëmijë,ndër të cilët Osman Pasha, NeimeRexhepi, Kadrie Metushi me 3 va-jzat dhe të vjehrrën Mine Jahja,Zeqir Duli, Hajrije Xhemo dhe tëbijën Mate, Fatime Xhaferin me dytë bijat, Dul Mellija, Shaqire Abe-dini, Sherif Feimi, Ramadan Jasi-ni, Haxhi Aliago, Isa Omer, HamideHusnija, Hajredin Mane, HanemeTahire, Hasije Alush, Zubo Shpatae të tjerë të ndjekur nga trupat eZervës dhe që strehoheshin në Kar-bunarë. Janë vrarë 6 veta në Kar-dhiq: Xhafer Lushi së bashku megruan dhe me djalin Tafil Isai,Hadër Bazi dhe Lako Kasemi. Përkëto krime të shëmtuara të kryerandër fshatare të pafajshëm kërkojqë komisioni të shkojë në vende tëÇamërisë për të hetuar të vërtetënmbi barbarizmat e pa mëshirshmetë kësaj ushtrie.

Sarandë më 27 shkurSarandë më 27 shkurSarandë më 27 shkurSarandë më 27 shkurSarandë më 27 shkurt 1947t 1947t 1947t 1947t 1947Idriz BajramiIdriz BajramiIdriz BajramiIdriz BajramiIdriz Bajrami

Të dhënat e librit“Masakra në Çamëri”Përgatiti: Kastriot DervishiBotoi: Shtëpia botuese “55”Faqe: 240Çmimi: 700

Kërkojmë që komisioni përshqyrtimin e kaq pësimeve tona tëshkojë në Çamërinë tonë për të kon-statuar së afërmi tragjedinë e pop-ullatës çame. Atje do të diktohenvendet ekzakte të masakrave bar-bare, atje do të vihet ekzaktësishtgishti ujkut fashist atje do të dalinnë dritë kockat e viktimave, atje dotë duket begatia e Çamërisë sonëlarë me djersën tonë dhe shkatër-rimet përfundimtare të vatravetona nga njerëzit e autorizuar të

E diel, 29 Mars 2009

ligjshme. Ajo i kushtoi pak vëmend-je Anabelës, gjë që e vura re ngamënyra se si u bë copë për të.Pastaj, kur e kuptoi se im vëlla dhegruaja e re e kishin seriozisht, tëpaktën më seriozisht se zakonisht,ajo pati një zmbrapsje, çka donte tëthoshte se po përpiqej ta vristemendjen. Përfundimisht, ajo gjykoise Anabela ishte e pranueshme sinuse, ndonëse u ankua fillimisht se

BIBLIOTEKE - XI

Sekretet përvëluesetë Patrick Besson

“Kunata”

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

Çfarë ndodh kur vëllai i madh bie në dashuri me të fejuarëne vëllait të vogël? Thelbin e këtij romani e përbëjnë marrëdhënietsentimentale, bashkë me dëshirat, xhelozitë, keqardhjet, fjalët e pathë-na që mund t’u helmojnë shpirtin...

TEREZA BABASULI

Dy vëllezër dhe njëgrua. Patrick Besson ka zgjedhurtemën universale tët r e k ë n d ë s h i tdashuror për romanin e tij. Njëhistori që është e dënuar, për ngathelbi i saj, të përfundojë keq. Pornë vend që ta lerë historinë tërrjedhë qetësisht, autori ka bërënjë zgjedhje të mençur të person-azheve për nga bukuria, ligësia,mirësia dhe prejardhja. Kunata,e sjellë në shqip nga DITURIA mepërkthim të Edmond Tupes, kri-jon një lloj suspensi, që më tepërtë krijon një ndjesi bezdisëse,pasi të lind dëshira për të mësuarmenjëherë fundin e romanit.

Zhili, vëllai i madh që punonsi gazetar, takohet me Anabelën,me të cilën Fabieni, vëllai i vogëlqë është një yll kinemaje, po men-don të bashkëjetojë. Ai marrosetpas vajzës së re dhe lexuesit i lin-din me mijëra pyetje: Do tadashurojë vallë duke vuajtur nëheshtje? Anabela më zgjati faqene lëmuar si fletë letre e bardhë.Shkrova atje dashurinë time përtë në trajtën e një të puthure ngaato që këmbehen në gjirin efamiljes. A nuk do të bëhej ajokunata ime? Apo do t’ia shprehëndjenjat e tij? Në qoftë se po, sido reagojë Anabela? Po Fabieni?

Zhili është një burrë, i cili tëbën për vete që në fillim të librit,madje pa e kuptuar pse. Duket see torturojnë disa gjëra, sidomosdivorci që ka hedhur paskrahëve, megjithëse lexuesit nuki bëhet i njohur ky fakt. Pornjëherazi ai ruan një qetësi tëhabitshme në vetvete, pikërishtsi burrat dyzetvjeçarë. E preklexuesin kur bie në dashuri metë fejuarën e vëllait të vet, pasinë qoftë se do e kalojë kufirin emarrëdhënieve “familjare” metë, asgjë nuk do jetë më si mëparë... Nga kjo ndjenjë lind njëtension i madh, që vazhdon derinë fund të romanit. Gjatëshfaqjes së filmit gjashtë perso-na gjendeshim midis meje dheAnabelës, domethënë gjashtëpalë këmbë, megjithatë unë shi-hja vetëm të sajat që shkëlqeninnë errësirë. Vuaja ngaqë Fabie-ni ishte aq i bukur në ekran dhema hante mendja se vetë Anabe-la ishte pushtuar, përmbytur,përpirë nga bukuria e tij. Përseim vëlla kishte vendosur të bëhejaktor filmash? Për të kjo dontetë thoshte ta shumëzonte menjëzet ose tridhjetë përsosurinëe tij fizike duke na e dhënë sindëshkim.

Fabieni, vëllai i vogël i Zhilit,ka filluar të bëhet shumë i njo-hur. Ai është një djalë të ri, i de-hur nga suksesi, që pëlqenshumë bredhërimet pas grave,por edhe shumë “kënaqësi” tëtjera që të fal alkooli apo droga.Është e vështirë të lidhesh paskëtij personazhi, që duket isheqerosur, i pasigurt në vetvetedhe mban një qëndrim, pas të cil-it duket sikur fsheh me kujdesdhimbjen. Por ç’është kjo dhim-

bje? Fabieni parapëlqente të vazh-donte me uiski dhe Koka-Kola.Pinte uiski me Koka-Kola që pesëm-bëdhjetë vjeç e gjysmë. Së shpejtikëtë do ta tregonte fytyra e tij dhe,kur ime më dhe unë ia bënim këtëvërejtje, ai thoshte se e pranonte qëtani rrënimin fizik, duke mos e di-tur se, një vit e gjysmë më vonë, dota shmangte atë duke shkuar nëbotën e amshuar me gjithë bukur-inë e tij.

Katerina është nëna e dy djemve.Në pamje të parë mund të duket sipersonazh i dorës së dytë, eparëndësishme, por shumë shpejtkuptohet se është vetëm e kundër-ta. Ajo është një grua e fortë,“ndëshkuese”, që krejt e vetmembizotëron në familje.

S’është për t’u habitur, që ka farepak vend për bashkëjetuesin e saj,Saverion që pavarësisht të gjithaveështë një burrë tërheqës. Për tëdashurat e Fabienit, nëna jonëshpaloste përçmimin buzagaz tëbashkëshortes që i pranon mezemërgjerësi dhe shpengim har-bimet e bashkëshortit më të ri seajo, duke e ditur që ai do të kthehetnë gjirin e familjes për t’u strukurnë krahët e dhembshur, ndonësepak të dobët, të gruas së tij të

Librii Ri

Rreth autoritPatrick Besson është shkrimtardhe gazetar francez. Ka lindur më1 qershor 1956 nga një baba rusdhe një nënë kroate. Në moshënshtatëmbëdhjetëvjeçare boton ro-manin e tij të parë Les Petits mauxd’amour. Dhjetë vjet më vonë fi-ton Grand prix du roman për ro-manin Dara nga AkademiaFranceze dhe çmimin Renaudotmë 1995 për Les Braban. Ka botu-ar mbi dyzet libra dhe me mijërafaqe në gazeta e revista. Ndër ro-manet e tij më të suksesshëmmund të përmendim Saint Sépul-cre, Les Braban, Accessible acertaine mélancolie, Défiscal-isées, Zodiaque amoureux, Lesexe fiable etj.

KunataAutor: Patrick BessonPërktheu: Edmond TupjaBotoi: DituriaFaqe: 156Çmimi: 600 lekë

ishte e heshtur, kurse, më vonë,se ishte e zhurmshme. Anabela,e dashura e Fabienit, është njëgrua e re, delikate, e dashur, dheme sa duket e tërhequr tej masenga fama... Asaj do t’i duketshqetësuese sjellja e Zhilit karshisaj, por a do t’i dorëzohet vallë pa-sionit të tij? Kur e depërtova, undjeva më në fund si në shtëpinëtime të ligjshme pas një jete en-dacake shumëv