27 mayıs 1960 darbesi raporu

7/28/2019 27 Mays 1960 Darbesi Raporu

1/191

27 MAYIS 1960

DARBES RAPORU


2/191

2

NDEKLER

KISALTMALAR .......................................................... ................................................................. ....................... 4

GR ..................................................................................................................................................................... 6

BRNC BLM

II. DNYA SAVAI SONRASI DNEMDE TRKYE VE DEMOKRASYE GE SREC

I. Sava Sonras Dnemde Trkiye Panoramas................................................................ ........... 11

II. DPnin Kurulu Sreci ....................................................................................................................... 14

III. 1946 Seimleri ve DPnin Muhalefet Sreci........................................................ .................... 15

IV. 19461950 Dneminde DP-Basn likileri ........................................................ .................... 18

KNC BLM

TRKYENN DEMOKRAT PARTL YILLARI

I. 1950 Seimleri ve DPnin ktidara Gelii................................................................ ..................... 20

A. Seim ncesinde Basn ve Radyoda Durum ............................................................... ......... 20

B. Seim ncesinde lkedeki Siyasi Durum ......................................................... .................... 22

C. 14 Mays 1950 Seimleri: Beyaz htilal .............................................................. .................... 29

D. Seim Sonras Dnemde Ordu ve Darbe Sylentileri...................................................... . 30E. Seimler Sonularnn Trkiyede ve Dnyada Yansmas ............................................. 32

II. 1950-1954 DP Hkmeti craatlar............................................................................................. 35

A. Siyasi Durum ............................................................................................................................... 35

B. Kore Sava ....................................................................................................................................... 37

III. 1954 Seimleri ve Sonras Dnem .............................................................................................. 37

A. 6-7 Eyll Olaylar............................................................................................................................ 38

IV. 1957 Seimleri ve Sonras Dnem .............................................................................................. 42

A. Trkiyede Gizli Askeri-Darbeci Komitelerin Kurulmas................................................ 43B. Dokuz Subay Olay ......................................................................................................................... 45

C. Darbeye Zemin Hazrlayan Olaylar ......................................................................................... 48

V. 1950-1960 Aras Dnemde DP- Basn likisi................................................................ .......... 59

VI. 1950-1960 Aras Dnemde DP-CHP likisi................................................................ ........... 62

VII. Dier Partilerin ktidar Partisiyle likileri................................................................ ........... 64

VIII. Sivil Brokrasi-27 Mays likileri ........................................................................................... 64


3/191

3

NC BLM

27 MAYIS 1960 DARBES VE TRK SYAS HAYATINDA YEN BR DNEMNBALANGICI

I. 27 Mays Darbesi .................................................................................................................................. 69II. 27 Mays Dnemi Basn Politikalar ............................................................................................ 71

III. Yargnn 27 Mays ncesi ve Sonras Dnemdeki Durumu .............................................. 73

IV. 27 Mays-niversite likisi ........................................................................................................... 74

V. Sendikalar ve eitli Meslek Kurulular ile 27 Mays Arasndaki liki........................ 75

VI. zel Sektr27 Mays likisi ........................................................................................................ 77

A. Ko Grubuyla 27 Mays Arasndaki liki .......................................................... .................... 77

B. Sabanc Grubuyla 27 Mays Arasndaki liki ............................................................. ......... 79

C. Eczacba Grubuyla 27 Mays Arasndaki liki ........................................................ ......... 80

DRDNC BLM

DARBE SONRASI DNEMDE TRK SYAS HAYATI

I. Milli Birlik Komitesi Dnemi ........................................................................................................... 82

A. Milli Birlik Komitesinin Yapsal Analizi........................................................... .................... 82

B. Milli Birlik Komitesi ve Ordudaki atmalar, Temizlik Harekat ve On drtler

Olay ......................................................................................................................................................... 89C. Milli Birlik Komitesiden Tabii Senatrle Uzanan Sre ............................................ 94

II. Yassada Yarglamalar ..................................................................................................................... 98

III. 1961 Anayasasnn Hazrlan ve Kurucu Meclisin Teekkl ....................................102

IV. Yeni Siyasi Partilerin Kurulmas................................................................................................104

V. 1961 Anayasasyla Birlikte Trk Siyasi Hayatna Katlan Kurumlar ............................106

A. Anayasa Mahkemesi....................................................................................................................106

B. Milli Gvenlik Kurulu ve OYAK ...............................................................................................108

C. Cumhuriyet Senatosu..................................................................................................................109D. Yksek Hakimler Kurulu ve Yksek Savclar Kurulu .....................................................110

II. 1961-1965 Koalisyon Hkmetleri Dnemi ..........................................................................112

A. 1961 Seimleri ..............................................................................................................................112

B. 27 Mays Sonras Dnemde Gizli Yaplanmalar ve Darbe Giriimleri .....................116

C. Demokrat Partililerin Af Sorunu ............................................................................................133

D. 147likler Olay..............................................................................................................................140

SONUve NERLER ........................................................ ................................................................. ....... 150

KAYNAKA ...................................................... ................................................................. ............................. 150EK 1 27 MAYIS KRONOLOJS .............................................................. .................................................. 150


4/191

4

KISALTMALAR

AP Adalet Partisi

a.g.e. Ad Geen Eser

a.y. Ayn Yer

bkz Baknz

BBYKP Birinci Be Yllk Kalknma Plan

BM Birlemi Milletler

CENTO Merkezi Antlama rgt (Central Treaty Organization)

CHP Cumhuriyet Halk Partisi

CKMP Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi

CMP Cumhuriyeti Millet Partisi

ev. eviren

DP Demokrat Parti

DPT Devlet Planlama Tekilat

GSMH Gayri Safi Milli Hasla

HF Halk Frkas

IMF Intenational Money Fond

KT Kamu ktisadi Teekklleri

MBK Milli Birlik Komitesi


5/191

5

MGK Milli Gvenlik Kurulu

MKP Milli Kalknma Partisi

MP Millet Partisi

MSB Milli Savunma Bakanl

NATO Kuzey Atlantik Antlamas rgt (The North Atlantic Treaty Organization)

OECD Ekonomik birlii ver Kalknma rgt ( Organization for EconomicCooperation and Development)

SCF Serbest Cumhuriyet Frkas

SBK Silahl Kuvvetler Birlii

TBMM Trkiye Byk Millet Meclisi

TCF Terakkiperver Cumhuriyet Frkas

TCK Trk Ceza Kanunu

TP Trkiye i Partisi

TMO Toprak Mahsulleri Ofisi

TSK Trk Silahl Kuvvetler

YAD Yksek Adalet Divan

YSK Yksek Soruturma Kurulu

YTP Yeni Trkiye Partisi


6/191

6

GR

27MAYIS VE KAVRAM KARGAASI

27 Mays tarif iin kullanlan kavramlar ayn zamanda mahiyete de iaretetmektedir. 27 Maysn aktrlerinin ve bu harekete menf bakmayanlarn hemen hemenhepsinin kulland kavramlar ounlukla devrim, ihtilal, inklp, bunlara nazarandaha az kullanlan kavram da mdahaledir. Darbe istisnaen yine de ihtilal manasndakullanlmaktadr. Ancak 27 Maysa taraftar olmakla birlikte MBKnin icraatlarnaduyduklar tepki sebebiyle darbe kavramna imaen menf mana yklendiine de ahitolunmaktadr. Prof. Reat Kaynarn niversitede tasfiye karar sebebiyle yaynladkitabnn ad niversiteye Darbedir.

27 Maysn madurlarnn ve bu harekete mspet yaklamayanlarn kullandkavramlar ise bata darbe olmak zere fiili durum, hkmet darbesi gibikavramlardr.

Uur Mumcuya gre 27 Mays da yine bir ttihatlk ruhuyla yaplmtr ve yineayn siyasal izgidedir.1 27 Maysn ttihadlkla ilikisi ikinci blmde incelenecekolmakla birlikte bu grn geni bir kabule mazhar olduu sylenebilir. Ancak darbeaktrleri ve destekileri esas itibariyle ihtilal, inklab, devrim ve mdahalekavramlarn tercih etmektedirler. Bilhassa Komisyonumuzun dinledii MBK yeleridarbe kavramna itiraz etmi, gerekletirdikleri hareketin darbe olarak tavsif vetesmiye edilmesine itirazda bulunarak ihtilal, devrim ya da mdahale

kavramlarnn kullanlmasn tercih ve hatta tavsiye etmilerdir.

MBK yesi Sami Kk 27 Mays bir askeri mdahaledir. Sonradan getirdiianayasa ilkeleriyle, bir darbeden km, bir ihtilal hviyetine brnmtr diyerek darbeve ihtilal arasnda bir ayrm yapmaya almaktadr.2 Mmtaz Soysal Brokrasinintemsil ettii Kemalist yaklam ikinci plana atmak isteyen bir iktidar karsnda, memur,renci ve asker btnlemesi 27 Maysa bir brokratik hareket niteliini veriyor diyerekdarbenin brokratik ynne dikkat ekmektedir.327 Maysn aktrlerinden ve 14lerolarak tasfiye edilen MBK yelerinden Orhan Erkanl, 27 Mays yalnz D.P. iktidarn

ykan ve yeni bir anayasa dzeni kuran bir hareket olarak deil, Trk Silahl Kuvvetlerinipolitikaya sokan, sk sk sivil idareyemdahale arzu ve geleneini yaratan bir olay olarakda incelenmelidir demektedir.4 Numan Esin devrim kavramn tercih kabuletmektedir. Biz kendimizi darbeci olarak deil, 27 Mays devrimcisi olarak gryoruz. Bizhalktan kopuk, halka kar bir hareket iinde asla bulunmadk. Biz, demokrat insanlardk.

1Bedri Baykam, 27 Mays lk Akmzd, Ankara, mit Yaynclk, 1994, s.230.

2Baykam,27 Mays lk Akmzd, s.193.

3Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.278. Mmtaz Soysal, 1950 seimlerinin kendilerine bir eit Kemalist

brokrasiye kar bir hareket olarak gzktn syleyerek dilin eski dile dntrlmesi, ya da ezann

Arapa okunmas bir eit irticann belirmesi gibi eyler oldudiye ilave eder. Baykam, 27 Mays lk Akmzd,s.272273.4Orhan Erkanl, Anlar Sorunlar Sorumlular, stanbul, Baha Matbaas, 1972, s.3.


7/191

7

27 Mays devrimcilerinin byk ounluu, belki hepsi demokrat insanlardr. Demokrasizlemini ne koymulardr Biz, halkla btnlemeye halk ikna ederek, ihtilal meclisinindinamizmi ierisinde bir devrim yaratmaya almzdr5. Esin, Komisyonumuzundeerli bir yesinin sorduu soruya verdii cevapta da Milli Birlik Hareketi ve 27

Mays htilali kavramlarn kullanmtr. SELUK ZDA (Manisa) Efendim, darbeyapmasaydnz da ve ihtilal yapmasaydnz NUMAN ESN htilal deyin una. Darbelafn sevmiyorum. Ya Mill Birlik hareketi diyeceksiniz, ya 27 Mays ihtilali .6Komisyonumuzun bilgisine bavurduu isimlerden TALAT TURHAN grme esnasnda Ben zaten darbe demiyorum, devrim diyorum nk etimolojik olarak baktmzvakit, devrimin tarifi ani bir deiim demektir. O ani deiim oldu nk birparlamentoyu olduu gibi kaldran bir hareket, devrimdir. Art, yzde 62 kamuoyudesteiyle bir Anayasa kt, 61 Anayasas. Ki o zamanki anayasa profesrlerininkitaplarn okursak, hatta dnyadaki btn kitaplar okumusak, hatta bu konuda okyetkin bir kitap var, Christian Rumpfun Almanca bir doktora tezi var. Orada Trkiyedegelmi gemi, hatta dnyada gelmi gemi en iyi anayasa olarak 61 Anayasas gsterilireklinde gr beyan etmitir.7MBK yelerinden Suphi Grsoytraka gre 27 Mays birhalk hareketidir.8 MBK yelerinden Haydar Tunkanat 27 Maysn sebep ve mahiyetihakknda izahta bulunurken ihtilal kavramn kullanmaktadr. 27 Mays htilali, diktayave keyfi idareye kar insan haklarna dayal, Bat anlamnda demokratik, laik bir hukukdevletini btn messeseleriyle kurmak iin yaplmtr.9

Komisyonumuzun dinledii isimlerden biri olan MBK yesi Mustafa Kaplan iseKomisyonumuzun darbe tabirini kullanarak sorduu bir soruya ise yann ve

tecrbesinin tezahr bir latife ile yle cevap vermitir: SELUK ZDA (Manisa) - Sizne zaman tantnz bu darbe yapmak isteyenlerle efendim? imdi darbeyi bize bir anlatrmsnz ltfen, darbe nedir efendim? MUSTAFA KAPLAN imdi Sayn Vekilim, vallahi bendarbeyi bilmiyorum. Benim bildiim darbe, sanatkrlarn tahtay ey yapan, bir vurguylaalamazsa ona gelip keserle iki, tane gl vurmada bulunmas bir darbedir ama .htilal nedir, sorusuna verdii cevap ise Mdahale eklinde olmutur: SELUK ZDA(Manisa) - htilal nedir efendim? Sizin yaptnz ihtilal miydi? MUSTAFA KAPLAN Mdahale.10

27 Mays ile ilgili en ilgin kavram kullanan ise MBK yesi Kamil Karavelioludur.Yazd hatratnn baln Bir Devrim ki Darbe olarak takdir eden Karaveliolu 27Mays iin devrim ve ihtilal kavramlar yannda kar darbe tabirini de

5Numan Esin, Devrim ve Demokrasi Bir 27 Maysnn Anlar, stanbul, Doan Kitap, 2005, s.156157.

6Numan Esinin 26 Haziran 2012 Tarihli Dinleme Tutana,TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat:

7Talat Turhann 26 Haziran 2010 Tarihli Dinleme Tutana,TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat:

8Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.118; Suphi Grsoytrak, 27 Mays Bir Halk Hareketidir, Tarih ve Toplum,

say:125.9

Haydar Tunkanat, 27 Mays 1960 Devrimi(Diktadan Demokrasiye), stanbul: ada Yaynlar, 1996, s.461.10Mustafa Kaplann 26 Haziran 2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat:

.


8/191


9/191

9

Her ne kadar darbe ile ihtilal ve benzeri kavramlarn kullanl aratrmakonumuzun esasna taalluk etmese de kavramlarn tarif ve mahiyeti ile merulukgerekeleri arasnda bir illiyet rabtas da gzlemlenmektedir. htilal ve devrimkavramlarnn kullanld yerlerde 27 Mays ayn zamanda meru bir hareket olarak

kabul ve takdim edilmekte, hareketin salt bir asker darbe ya da mdahale olmadihsas ettirilmeye allmaktadr. Suphi Grsoytrak 27 Maysta o gn eer Trk ordusuduruma hkim olmasayd, Romanyada grdmz gibi halk ayaklanmak zereydi.Aslnda 27 Mays kartlarnn btn iddialarna ramen tipik bir halk hareketidir. Genlikba ekiyordu. Genliin ncln yapt, hakszla tahamml edemeyen Trkhalknn, iisinin, kylsnn, aydnlarnn verdii bir savan sonucu oluan bir eylemdir.Ordu buna son safhada katld demektedir.15Uur Mumcuya gre 27 Maysn arkasndabir halk hareketi vardr. Halk hareketi de genlik eliyle sokaa yansmtr16. 27 Maysncesi DPye muhalif gazetecilerden Hilmi Yavuz ise 27 Maysn niin ihtilalolamayacan genlik hareketidir vurgusuyla u ekilde ifade etmektedir. Ne olursaolsun 27 Mays bir halk ayaklanmas deildir. Bu ihtilal deildir. Bir coup detadr,kudetadr (darbe). Yalnz gryoruz ki, baz kudetalar ne olursa olsun ou kez deilsebile, zaman zaman arkalarnda halk ynlarnn desteini de bulmutur. 27 Mays iinbyle bir ey sylenebilir mi? O konuda da ok fazla bir ey sylemek istemiyorum. nkok emin deilim. 27 Mays sabah yaanan bir enlikti. nsanlar sokaklara bir karnavalcokusuyla kmlardr. Ama bu, o insanlarn 54-60 arasnda, Menderes ynetimine itirazolan, Menderes ynetimini onaylamayan ve bu ynetimin radikal bir ekilde deimesiniisteyen insanlar olduu anlamna gelmez. Bizde genellikle byle bir takm deterministbalantlar kurulmutur. Halk sokaklara dkld. yleyse ihtilali, 27 Mays

destekliyorlard. Bence byle determinist neden- sonu ilikileri kurulamaz. nk kitlepsikolojisi var. Dolaysyla 27 Maystan nceki Trkiyeye, halk ounluu dzleminde deilde daha snrl bir muhalefet olay ieriinden bakmak daha doru olur demektedir.17

27 Maysn ne olduu, ne olmad hususunda Beyaz htilaldir, bir Kabak, birPatrona isyan deildir diyen Dndar Seyhan ise ilgin bir yaklam sergilemektedir. Buhareket fikir getiren, Atatrk dirilten, ihtilal vasfn biraz da hareket ertesi gelimelerletezahr ettiren bir vasftadr: 27 Maysta koskoca bir vatan yerinden oynad. Atatrk,Ant-Kabirden kalkarak btn hametiyle yeniden Trk milletinin bana dikiliyor 1960

da Atatrk Trk milleti, tarihinin hibir devrinde bu derece byk bir ilah ltfaeriemedi. Evet, 27 Mays ihtilli, Atatrkn 22 yl sonra dirilerek Trkiyenin kaderini elealyd.18

15Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.118; Suphi Grsoytrak, 27 Mays Bir Halk Hareketidir, Tarih ve Toplum,

say:125.16

Baykam,27 Mays lk Akmzd, s.230.17

Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.325. Hilmi Yavuz, 27 Mays iin halk hareketi olduunu kesinlikle

syleyemem. Ama bunun bir genlik hareketi olduu rahatlkla sylenebilir demektedir. Baykam, 27 Mays lkAkmzd, s.330.18

Dndar Seyhan, Glgedeki Adam, stanbul: Nurettin Uycan Matbaas, 1966, s.7880.


10/191

10

lerleyen blmlerde de grlecei zere ihtilal ve devrim kavramlar 27Maysn halktan kopuk asker bir darbe olduu gereini etkilemektedir. 27 MaysnTrk siyasal hayatnda baka hibir darbeyle kyaslanamayacak bir etki vebelirleyiciliine sahip olmas onu bir halk hareketi haline getirememektedir.

Babakan Adnan Menderes de 27 Mays ncesi bata smet nn, muhaliflerdentarafndan da kullanlan ihtilal kavramn tercih edenlerdendir. Ancak Menderes,ihtilali, salt iktidara kar giriilen bir hareket olarak grmemektedir. Hkmete ynelikhalk destei ve ihtilale direni de ihtilalidir: htilal yalnz iktidara kar yaplan birhareket deildir. htilal kanunlar ineyenlere, milletin haklarna taarruz ve tecavzedenlere kar milletin bir kyam demektir. Bugn milletin haklarna tecavz edenler,milletin iradesini yok etmek isteyenler, iktidarda olanlar deil, aksine olarak bugnkendilerinin millet haklarnn koruyucusu olduklarn sahte bir eda ile ilan ederek, milletiradesini yok etmeye kyam etmi olanlardr. Binaenaleyh, ihtilal onlarn hakk deil,

milletin ana haklarn inemek isteyenlere, onlara kar millete durmak, bir milletin entabii hakk saylmak icapeder. htilalin ne demek olduunu bu szde ihtilalciler elbette anlamakta gecikmiyeceklerdir.19 Ancak Menderesin anlad anlamda bir ihtilal vukubulmam, darbeye/ihtilale kar direni eklinde bir ihtilale tesadf edilmemitir.

1927.5.1960 tarihli Havadis gazetesinden aktaran: Hasan Halis Sungur, Anayasay hlal Sular, stanbul: stanbul

Matbaas, 1961, s.167.


11/191

11

BRNC BLM

II. DNYA SAVAI SONRASI DNEMDE TRKYE VE DEMOKRASYE GE SREC

I. Sava Sonras Dnemde Trkiye Panoramas

II. Dnya Sava sona ermek zereyken Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ynetimikendini yepyeni bir takm sorunlarla kar karya bulmutur. Bunlar bir bakma,1923ten beri uygulanmakta olan siyasal modelin tkanma noktasna geldiinigstermektedir. Halk daha fazla siyasetin dnda tutmak, rejimi ilemez hale

sokabilirdi. Bata smet nn olmak zere, devrin ileri gelenlerinin bunu idrak etmiolduklar tahmin edilebilir. stelik II. Dnya Sava sonunda faist totaliteryenizminyklmasyla birlikte btn dnyada demokrasi rzgarlar esmeye balam; hattasava sonu konjonktr iinde Bat dnyasna yanamak zorunda kalan Trkpolitikasna bu ynde d basklar younlamtr. Trkiyenin 1945lerdeki iktisadidurumunun parlak olmay, yneticileri -bata ABD olmak zere- Batl demokrasilerinanlayna muhta hale getirmitir. Buna bir de kuzey komumuz Sovyetler BirliininBoazlarn statsnde sz hakk ve Trkiyenin dousundan toprak talebindebulunmasn da eklenirse, lkenin genel manzara tamamlanm olur.20 Byle bir

uluslararas ortam iinde zellikle hr dnya lkelerinden anlay bekleyenTrkiyenin nce kendi evinin iini dzeltmeye balamas, bu dorultuda baz admlaratmas kanlmaz hale gelmitir. Bu admlardan biri de ok partili hayata gei sreciolacaktr.21

Trkiye 19231945 dneminde genel TCF ve SCF denemeleri hari CHPiktidarnda tek partili bir sistemle ynetilmitir. Siyasi sistemde deiiklik yaplmasynndeki ilk nemli iaret, dnemin Milli efi, Cumhurbakan smet nnden

20

Baskn Oran, Trk D Politikas, C.I, stanbul, letiim Yaynlar, 2001, s. 472-473.21 Mustafa Erdoan, Trk Demokrasisinin Doum Tarihi: 14 Mays, Liberal Toplum Liberal Siyaset, Ankara,

Siyasal Kitapevi, 1992, s. 253.


12/191

12

gelmitir. Almanyann teslim olmasndan ok ksa bir sre sonra, 19 Mays 1945teyapt nl konumada, nn, sava bittiine gre artk demokrasi yolunda yeniadmlar atlabileceini bildirmitir.22 kinci nemli adm, 17 Haziran 1945te altmilletvekillii iin yaplan ara seimlerde, iktidardaki tek parti olan CHPnin (CHP) aday

gstermemesi olmutur. Resmi aday yokluu, bu ara seimlerin demokratik ekimeiinde gemesine yol amtr. Bundan sonra, liberalleme admlar byk bir hzlabirbirini izlemeye balamtr.23

Bu arada Temmuz aynda yeni bir parti kurmak iin iadam Nuri Demira 18Temmuz 1945de valilie bavuruda bulunmutur. Ancak tm ilgilerin CHP iindekimuhalefete yneldii bu dnemde kurulan Milli Kalknma Partisi (MKP) hem iktidarhem de basn tarafndan ilgisizlikle karlanmtr. Nitekim MKP 27 Ekimde resmenkurulduu halde nn 1 Kasmdaki Byk Millet Meclisini a konumasnda bupartiyi adeta yok sayarak partiden ihra edilen muhaliflere seslenmitir.

...Bizim tek eksiimiz, hkmet partisinin karsnda bir parti bulunmamasdr. Tekdereceli olmasn istediimiz 1947 seiminde, milletin oklukla verecei oylar gelecekiktidar tayin edecektir. O zamana kadar ayr bir parti kurulabilip kurulamayacan...bilemeyiz. unu biliriz ki, bir siyasi kurul iinde prensipte ve yrtmede arkadalarnataraftar olmayanlarn hizip eklinde almalarndan fazla, bunlarn, kanaatleri veprogramlar ile aktan kar durum almalar, siyasi hayatmzn gelecei iin yapc birtutumdur.24 Nitekim Nuri Demiran kurduu Milli Kalknma Partisi 25 Trk siyasihayatnda fazla tutunamayarak kapanmtr.

Bu dnemde smet nnnn istedii ayarda kurulacak muhalefet partisiDemokrat Parti (DP) olacaktr. DP kurulmadan daha birka ay ncesine dek, drt kurucuCelal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Kprl CHP yesi idiler. Bayarnyeni partinin yaknda kurulacan aklayan demeci Tan Matbaas olaynn hemenncesinde basnda yer alm ve burada Bayar Kemalizmden baka herhangi bir ideolojiile alakam yoktur26diyerek ar akmlardan uzak duracan belirtmitir. Souk Savaortamnn olumaya balad 1945 sonlarnda, CHP iktidarnn Sovyet yanls solmuhalefetle ilikisi olan bir muhalefet partisine izin vermeyeceinin bilinciyle hareket

eden Bayarn belirtilen yasaklara uymak kouluyla (irtica ve komnizm) iktidardan22

Cumhuriyet, 20.5.1945, s.1.23

Cem Eroul, ok Partili Dzenin Kuruluu:19451971, Gei Sresince Trkiye, (der. Irvin Cemil Schick,Erturul Ahmet Tonak), stanbul, Belge Yaynlar, 1990, s. 11224

Nihal Kara nciolu, Trkiyede ok Partili Sisteme Gei ve Demokrasi Sorunlar, Trkiyede Siyaset:Sreklilik ve Deiim, ( Editrler: Ersin Kalaycolu, Ali Yaar Sarbay), stanbul, Der Yaynlar, t.y., s. 270.25

MKP ok partili siyasi hayata geidneminde merkezi stanbulda olmak zere Nuri Demira, Hseyin AvniUla ve Cevat Rifat Atlhan tarafndan kuruldu. Parti bakan Nuri Demira idi. Tz muhafazakr bir nitelik

tayan MKP, 1946dan itibaren katld seimlerde hi baar salayamad, kurucularndan Demira da 1954seimlerinde DP listesinden bamsz olarak parlamentoya girebildi. Demiran lmnden sonra, genel kurul

toplantsn yapmam olmas sebebiyle parti 22 .5. 1958 tarihinde mnfesih hale geldi. Bkz. Fatma Klnolu, ,

Milli Kalknma Partisi ve Nuri Demira, Gaziantep niversitesi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Gaziantep,2003.26

Cumhuriyet, 1.12.1945, s.1.


13/191

13

ekl olmayan bir gvence ald sylenebilir. Bayarn aklamas zerine CHP yanlsgazeteciler yorumlarnda CHP kkenli olan kadrolarn kuraca yeni partiden duyduklarmemnuniyeti dile getirirken, bazlar da ne tr bir muhalefet partisinin ngrldnaka ifade etmilerdir. Hseyin Cahit Yalnn deyimiyle DP bir kontrol partisi

olacaktr. Yaln, Bir demokraside en az iki parti olmazsa murakabe bulunamazd. Bununiin en iyi arenin mevcut frka iindeki baz zatlarn ayrlarak esas programda mttehitkalmakla beraber bir kontrol partisi vcuda getirmeleri olacan sylemitik diyerekbunu aka beyan etmitir.27

19 Mays 1945te Cumhurbakan nnnn bayram mesajnda, sistemindemokratikletirilmek istendiine ilikin dolayl bir ifadesi gze arpmaktadr. nnbunu leri bir insan cemiyeti olmann maddi artlarn hele manevi vastalarn mmknolduu kadar abuk tamamlamak iin durmadan hamleler yapmak zorundayz.Cumhuriyetle kurulan halk idaresi her istikamette ilerlemeleri ve artlaryla gelimeye

devam edecektir. Harp zamanlarnn ihtiyatl tedbirlere lzum gsteren darlklar kalktkamemleketin siyaset ve fikir hayatnda demokrasi prensipleri daha geni lde hkmsrecektir. En byk demokrasi messesemiz olan Byk Millet Meclisi ilk gnden itibarenidareyi ele alm ve memleketi demokrasi yolunda mtemadiyen ilerletmitir eklindeifade etmitir.28

Bu aklamay CHP milletvekili Celal Bayar, Refik Koraltan, Fuat Kprl ve AdnanMenderesin imzalaryla yaynlanan 7 Haziran tarihli Drtl Takriri izlemitir.nergede halkn, Anayasann salad demokratik hak ve zgrlkleri kullanmasnn

nndeki engeller kaldrlmas gerektii belirtilmitir. Ancakbu nerge sonucu doacaktepki imzaclarn bekledii seviyeyi amtr. Bunlar dzenleme istemiyor, parti kurmakistiyorlardenilmitir. nn, Bunu partide yapmayn, karmza gein, tekilatnz kurunve ayr parti olarak mcadeleye girindeyince gelimeler hem hzland hem de yn belliolmutur. 12 Haziranda CHP Grubu nergeyi gizli oturumunda grlm ve imzasahiplerinin oyu dnda ounlukla reddetmitir.

Drtl takrir belgesinin zeti yledir: Kuruluundan beri Trkiye Cumhuriyetininve CHPnin en temel ilkesi olan demokrasi prensiplerine inanm Trk milletinin ancak bu

prensiplerin uygulanmasyla refah ve saadete ulaaca kanaatine balanm olanvatandalarn btn memlekette ve zellikle partimiz mensuplar arasnda bykounluk oluturduklar phesizdir. Bu kanaatle millete arzulanan bu amacngereklemesi iin gerekli grdmz tedbirleri partimizin meclis grubuna arz ve teklifetmeyi bor bildik.

Trkiye Cumhuriyeti Tekilat- Esasiye Kanunuyla dnyann belki de en demokratikanayasasn meydana getirmi, gerek ferdi hrriyetleri gerekse milletin denetim hakkn engeni ekilde salama imkann vermitir. Burada izahna lzum grmediimiz Serbest

27nciolu, a.g.e., s.270.

28Cumhuriyet, 20.5.1945, s.1.


14/191

14

Frka tecrbesinin uyandrd tepkilerden dolay siyasi hrriyetlerin kstlanmasnaramen Cumhuriyet idaresinin demokratik gelime yolunda ilerleme kararndan geridnd herhalde sylenemez. Keza II. Dnya Sava ile ortaya kan askeri tehdi t bir keredaha siyasi hrriyetlerin kslmasna yol am, dolaysyla anayasann demokratik

ruhundan biraz daha uzaklalmtr.

Btn dnyada hrriyet ve demokrasi cereyanlarnn zafer kazand, devletlerindemokratik hrriyetlere uymasnn gvence altna alnmak zere olduu u gnlerde,cumhurbakanndan en kk ferdine kadar btn milletin demokratik lkleritadndan phe edilemez. Asrlardr bamsz yaayan halkmzn siyasi hrriyetleribilinli kullanacak seviyede olduu inkar edilemez. Gerek i gerekse d artlaranayasamza hakim olan demokratik ruhu bugnk siyasi hayat ve tekilatmzda kuvvetleortaya karmak zamannn geldii kanaatine bizi sevk etmi bulunuyor. Bunun bir annce gereklemesi ynndeki dncelerimizi yle zetliyoruz

1- Milli hakimiyetin en tabii neticesi ve dayana olan meclis denetiminin,anayasamzn yalnz ekline deil ruhuna da uygun olarak yerine getirilebilmesinisalayacak tedbirler alnmaldr.

2-Btn yurttalarmzn siyasi hak ve hrriyetlerini ilk anayasamzn imkan verdiigenilikte kullanmasnn imkan salanmaldr.

3-Btn parti almalar bu esaslara uygun olarak yeniden dzenlenmelidir.

Takririmizin Byk Millet Meclisinde parti grubunun ak oturumunda mzakeresinirica ederiz.29

CHP takrirde dile getirilen demokrasi talebine kar kmam, imza sahiplerininisteklerini kanun deiiklii teklifi hazrlayarak getirebileceklerini, parti tzyle ilgilitalepleri karara balama merciinin kurultay olduunu, dolaysyla konunun gruptagrlmesinin mmkn olmadn sylemilerdir.

II. DPnin Kurulu Sreci

Yeni partinin bakan olan Celal Bayar, -smet nnnn arka planda kald birdnemde- Atatrkn son babakanyd ve parti kurulu sreci iinde nn ile srekliiliki iinde olmu Adnan Menderes, Celal Bayar, Fuat Kprl ve Refik Koraltantarafndan demokratikleme taleplerini ieren bir nergenin CHP meclis grubuncareddedilmesi zerine, 7 Ocak 1946 tarihinde nerge sahiplerince DP kurulmutur.DPnin kuruluu CHP yanls basn organlarnda sevinle karlanm ve istenilen tiptebir parti kurulmu olmasndan duyulan ferahlk dile getirilmitir. New York Times ise

29Ayrca tam metin iin bkz. Mete Tunay, Drtl Takririn Tam Metni Tarih ve Toplum Dergisi, No. 54, 1985,

s. 1518. Avni zgrel, Hl Gncel Bir Manifesto, Radikal ,8.5.2005.


15/191

15

yeni partinin Majestelerinin sadk muhalefeti gibi dnldn ileri srmtr. Budurum muvazaa iddialarnayol am ve DP iindeki muhalefet, partinin kurucularnbu biimde sulamtr. 30

DPnin kuruluunda rol oynayan Bayar ve Menderes gibi iki nemli isim ilekadrolar aslnda Halk Partisinin milletvekili statsnde olan kiilerdir. zellikle Bayar,gerek ttihat-Terakki dneminde ve gerekse milli mcadele dneminde etkinfaaliyetlerde bulunmu ve hatta milli mcadelenin baz blgelerinde gstermi olduufaaliyetler ile yeni kurulacak olan Trk Devletinin temel yap talarndan biri olarakroller stlenmitir. Atatrk dneminde ise savunduu liberal politikalar ile smetnnnn devleti modeline kar Atatrk tarafndan tercih edilen bir isim olmu ve Bankasnn kuruluunda aktif olmu ve hatta 1927 tarihinden itibaren babakanlkkoltuunda iktidar kadrolarn idare etmitir. 31

Adnan Menderesin politik hayat ise 1930 ylnda Serbest Cumhuriyet Frkasndabalamtr. Bu partinin kapatlmasndan sonra ise Menderes, Atatrk ile yapt -5dakika olarak planlanan ama yaklak 4 saat sren- bir grmenin neticesinde 1931ylnda CHP Aydn milletvekili olarak meclise girdi ve siyasi faaliyetlerine bu partininats altnda devam etmitir.32

Bu iki nemli isimle birlikte dier arkadalarnn Halk Partisi ile olan ilikileriningerginleme sreleri, 1945 yl ierisinde meclise sevk edilen ve toprak reformuamacn tayan Kyly Topraklandrma Kanunu Tasars ile balamtr. ktidar bu

kanun tasarsn meclisten geirerek byk toprak sahiplerinin ellerindeki topraklardanbir ksmn alp bunlar ihtiyac olan kimselere vermek istemitir. Kendisi de byktoprak sahibi olan Menderes ise bu kanun tasarsna karlk yapt sert klar ile partiierisinde sivrilmeye balaynca artk dn olmayan bir sonun da balangcnagelinmitir.33

III. 1946 Seimlerive DPnin Muhalefet Sreci

deolojik olarak CHPden farkl olmayan DP, daha az merkeziyeti ve daha azbrokratik bir devlet ngrmtr. Yinede bu model, nnnn hesaplarna tmyleuygun bir geliim de gstermemitir. Geri, tm solu ve meru olmayan sa oyundnda tutmada, model kendisinden bekleneni vermitir. Ancak, muhalefetinbeklenenden ok daha hzl gelimesi, ynetimin birok umudunu da ykmtr. DPkurulur kurulmaz, basnn, i evrelerinin, aydnlarn ve geni halk kitlelerinin desteinihzla kazanarak, tm yurtta aniden her yana yaylmtr.

30nciolu, a.g.e., 271.

31Aye Trak, Liberalizm-Devletilik Tartmas (19231939), Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C.IV,

stanbul, letiim Yaynlar, 1984, s. 10851089.32kr Apuhan, teki Menderes, stanbul, Tima Yaynevi, 1997, s. 8789

33Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul, Afa Yaynlar, 1986, s. 108125.


16/191

16

Bu geliimi yavalatmak iin, CHP iki tr nleme bavurmutur. Birinci trnamac, halkn tevecchn kazanp DPye kaymay durdurmaktr. rnein, Haziran1946da tek dereceli seim usul kabul edilmi34, yine Haziranda basn yasasnnhkmete gazete kapatma yetkisi veren hkm kaldrlm, niversiteye zerklik

tannmtr.35

kinci tr nlemin amac ise muhalefetin glenmesini engellemektir. Butr nlemler iinde en gze batan, 1947de yaplmas gereken genel seimlerin anidenbir yl ncesine alnmas, bylece, henz alt aylk gemii olan muhalefetin doru drstrgtlenmesine frsat braklmamasdr. Bununla birlikte 21 Temmuz 1946 genelseimleri, tam bir bask iinde gemitir.

Seimlerden nce 6 Haziran 1946da hkmetin hazrlad yeni bir seim kanunuyaynlanmtr. Artk seimler tek dereceli ama yine ounluk esasna gre yaplacaktr.Trk siyasal yaamnda 1876 ylndan beri uygulanan iki dereceli seim sistemi terkedilmitir. Basit ounluk esasna dayanan seim sistemi 1960a kadar siyasal bunalmn

kaynaklarndan biri olacaktr. DP erken seim iin tam hazrlkl deildir. Kurulal henz6 ay olmutur. Ksa bir tereddtten sonra seime girmeye karar verdiler ve youn birseim kampanyas balatmlardr. Demokratlarn yapt mitinglere byk kalabalklarkatlmaya balamtr. Bu durum, DPye ynelik basky da beraberinde getirmitir. BazDPli yneticiler yaralanmtr. Ama en vahimi Adnan Menderesin kahyasnnldrlmesi olaydr.36

1946 ylndaki ilk ok partili seimlerde ilk kez bir siyasal rekabet yaanmtr.Seimler byk bir heyecan iinde yaplmtr. DP 465 milletvekillii iin 273 aday

gstermi, bunun da ancak 62si seilebilmitir. Ancak dahaoy verme srasnda itirazlarbalamtr. DPnin seim ncesinde ve sonrasnda en ok eletirdii konu, seimyasasnn antidemokratik hkmleridir. Seimlerin ardndan da usulszlk yapldnne srerek eletiri dozunu arttrmtr. Bu amala stanbul bata olmak zere Bursa,Balkesir, Adana, Konya ve Ankarada byk mitingler yaplmtr. Seim sonularnaitiraz ettiyse de bir sonu kmamtr. Gerekten de Trkiyenin birok yerinde seimehile karm ve usulszlkler yaplmtr. CHPnin uygulad bu usulszlklernedeniyle bu seimler hileli seimler olarak anlacaktr. DP, seim ve yarggvencesinin salanmadn, hkmet ile memurlarn tarafsz kalmadn ve seimlerin

CHPnin bask ve mdahalesi altnda getiini srarla vurgulamtr.CHP ise DPyi halkayaklanmaya kkrtmakla sulamtr. Sonbaharda yaplan il genel meclisi yelik seimide benzer bir hava da gemi, gerilim trmanmtr. Trkiye alk olmad muhalefetletanyor, parlamentoda sert tartmalar yaplmtr. ok partili siyasal yaama geelineredeyse bir yl olmutu ki ilk ciddi siyasal kriz patlak vermitir. CHP hkmeti, DPyigayr meru ilan etme noktasna kadar gelmitir. 37

34Cumhuriyet, 31.5.1946.

35

Cumhuriyet, 13.6.1946.36Cumhuriyet, 19.7.1946.

37M. . Alkan, a.g.e., s. 5354.


17/191

17

te bu aamada DPnin taknd tutum, Trkiyede, snrl da olsa ok partilidemokrasinin yerlemesi bakmndan, son derece nemli olmutur. DP, meruiyetsnrlarnn dna kmamaya zen gstermekle birlikte, bu snrlar iinde olabilecek encesur muhalefeti kararllkla srdrmtr. DPnin baskya kar en etkili arac, on

binlerce insann topland byk meydan gsterileri olmutur. Trk siyasal yaamndabunun ne denli byk bir yenilik olduu aktr. 38

DPnin demokrasi mcadelesi ilk nemli sonucunu 1011 Mays 1946da verdi:CHPnin Olaanst Kurultaynda Milli ef ifadesi kaldrlm ve Deimez Bakanyerine Genel Bakann seimle gelmesi esas kabul edilmitir. Mcadelenin ikincinemli sonucu 5 Haziranda tek dereceli seim kanunun kabul edilmesidir. Ertesi ylRecep Pekerin 1 Nisanda stiklal Mahkemelerinin henz kaldrlmam olduunuhatrlatan tehdidi bir yana braklrsa,39 demokratik gelime asndan daha mitvericidir. DPnin (711 Ocak 1947 tarihinde yaplan) Byk Kongresinde Hrriyet

Misak karar altna alnmtr. Buna gre, demokratiklemenin tam ve gerek anlamdasalanabilmesi iin:

a) Anti-demokratik kanunlarn kaldrlmas,

b) Seimlerin yarg denetimi altnda yaplmas,

c) Cumhurbakanl ile parti bakanlnn ayrlmas gerekmektedir. 40

Bu karar 7 ay sonra ksmen etkisini gstererek, Cumhurbakan smet nn 12Temmuz 1947de, 12 Temmuz Beyannamesi olarak anlan bir bildiri yaynlamakzorunda kalmtr.41 nn yaynlad bildiri ile taraflar skunete davet etmi,atmay uzlamaya, kavgay bara evirmitir. Seimle oluan parlamentodakimuhalefet partisi olan DPnin meru olduunu srarla belirtilmitir. ok partilidemokrasinin yryeceini vurgulamas ise Trkiyeyi rahatlatmtr. Bylece ok partilisiyasal yaama geite son derece nemli bir rol oynayan smet nn, ilk krizin deatlatlmasn salamtr.

CHP 1950ye kadar geen dnem iinde lml politikalar takip etmeye almtr.Brokratlarn tarafszlatrmas, gizli oy ak saym gibi demokratiklemelersalanmtr. Recep Peker ynetimindeki uzlamaz, kat, merkeziyeti hkmetin yerineHasan Saka ve emsettin Gnaltay gibi lmllardan kurulu hkmetler getirilmitir .Ksacas CHP gemi yllardaki baskc kimliini halka unutturmaya altrmtr.

Sonu olarak Trkiyenin ksa vadede bandan geecek birok olayn altyaps vesiyasi aktrlerin bilinaltna yerleen biz ve teki kavramlarnn daha da

38Eroul, ok Partili, s. 116.

39

Cumhuriyet, 2.4.1947.40Vatan, 12.1.1947.



18/191

18

belirginletii 19451950 dneminde, ok-partili bir sistemin ileyebilmesi iin gerekliolan kurumsal dzenlemelerin yaplmam olmas 1950de iktidarn el deitirmesininleyememitir. Ancak, 1950 sonras politik sistemin ileyiinde ortaya kan sorunlarnda kayna bu be yllk dnemdedir.

IV. 19461950 Dneminde DP-Basn likileri

Bu evrede, tek partili yllarn otoriter niteliinden mlhem gdml bir basn veson derece kstl bir basn hrriyeti sz konusudur. zellikle 1925 sonrasnda Takrir-iSkn Kanunuyla,42 rejimin otoriter bir karakter kazanmasyla birlikte, neyin yazlpneyin yazlamayaca noktasnda Matbuat Umum Mdrlnden yaplan telkinler katyaptrmlara balanmtr.43 1930un sonlarnda giriilen ikinci bir parti vastasylamurakabeli ynetime gei denemesinin baarszlkla sonulanmas, bu parti etrafnda

yayn yapan gazetelerin de matbuat leminden ekilmesiyle sonulanm; rejim yenidentek partili otoriter idarenin gdmndeki tek sesli karakterine geri dnmtr. 44zellikle Atatrkn vefatnn hemen ertesi gn balayan Milli ef dnemi, kendinibirdenbire yeni bir dnya savann eiinde bulmutur. Bir yl sonra scak atmayadnen milletleraras ihtilaf, tam alt sene boyunca harbe girip girmeme noktasndakitereddtl bekleyiin de etkisiyle ok partili rejime geii, ancak harbin demokratik(SSCB hari) cephe tarafndan kazanlmas neticesinde d dinamiklerin dayatt bir srpriz olarak mmkn klmtr.45

kinci Dnya Harbi ertesinde yeniden kurulmaya allan dnya dzeninin iinde

yer almaya gayret eden Trkiyenin, tek partili, tek efli ve gdml kamuoyu oluturmamekanizmalarnn varlyla birlikte yaad uyum sorunlarndan birisi de lkenin fiilenbir diktatrlk rejimiyle ynetiliyor eklindeki grntsdr.46 Anayasal herhangi birengel olmamasna ramen lkede muhalif bir siyasi partinin kurulmas, TerakkiperverCumhuriyet47 ve Serbest Cumhuriyet48 Frkalarnn bana gelenler bilindike ancak biriaretle; daha dorusu bir icazetle mmknd. aret merciinin Milli efolduu hususu

42

Bu srecin, basn asndan tam anlamyla trajedi olduu grlyor. lk kapatlan gazete ve d ergiler, TevhidiEfkr, stikll, Son Telgraf, Aydnlk, Orak eki ve Sebilrreatd. eyh Sait syann dolayl olarak kkrttklar

gerekesiyle tutuklanan baz gazeteciler ise unlard: Eref Edip, Velid Ebzziya, Abdulkadir Kemali (t),

Fevzi Ltfi (Karaosmanolu), Sadri Ethem (Ertem), lhami Safa, Gndz Nadir, Ahmet Emin (Yalman), Ahmetkr (Esmer), Suphi Nuri (leri), smail Mtak (Mayakon). Bkz. Mete Tunay, T.C.nde TekParti YnetimininKurulmas (19231931),stanbul: Cem Yaynevi, 1992, ss.142143.43

Ahmet Kabakl, Temellerin Durumas,stanbul: Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, 1989, s.273 vd.44

Alpay Kabacal,Trk Basnnda Demokrasi,Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1999, s.142 vd.45

Ahmet Yeil, Trkiyede ok Partili Hayata Gei,Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 2001, s.54 vd.46

Konunun ayrntlar u almadan takip edilebilir, Nilgn Grkan, Trkiyede Demokrasiye Geite Basn(19451950), stanbul: letiim Yaynlar, 1998.47

Geni bilgi iin bkz. Erik Jan Zrcher, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, ev. Gl aal Gven, stanbul:

Balam Yaynlar, 1992.48 Tafsilat iin bkz. Abdlhamit Avar, Serbest Cumhuriyet Frkas (Bir Partinin Kapanmasnda Basnn Rol),

stanbul: Kitabevi Yaynlar, 1998.


19/191

19

ise yadsnamaz bir gereklik olarak belirmektedir.49 Nihayet19 Mays 1945ve 1 Kasm1945 tarihleri, bu iaretlerin verildii iki nemli gndr.50 Birincisinin ardndan MilliKalknma Partisi,51 ikincisinin ardndan ise DPnin, kurulan en nemli iki parti olduubiliniyor.52 DPnin kuruluunun, dierlerine nazaran kamuoyunda en ciddi beklentiyi

yaratt sylenebilir. lkenin, anayasannvazettii tarzda ynetilmesi, anayasaya aykranti demokratik kanunlarn ilgas talepli takririn parti grubuna verilmesinin yarattdar hiziplemenin ilk belgesi olan Drtl Takrir, basnn Celal Bayar, Adnan Menderes,Refik Koraltan ve Fuat Kprl isimlerini stunlarna yerletirip sempatiylebahsetmesiyle balayan bir DP-Basn ilikisini de bylece balatm oluyordu.53Kamuoyunda sol evreler olarak bilinen pek ok ismin bu evrede DP ile olan samimiyaknlnn, bir mddet sonra CHPliler tarafndan DPnin komnizmle ibirlii iindeolduuna ynelik sulamalar yapmalarna neden olduu dnldnde, ellili yllarda,rollerin nasl deimi olduu aka grlebilir.54 Zaten basnn byk bir ksm daDPnin, ellili yllarda 19461950 arasndaki vaatlerini yerine getirmedii sulamalarylamuhalefete geildiini ifade edecektir.

49Osman Akandere, Milli ef Dnemi (okPartili Hayata Geite Rol Oynayan ve D Tesirler 19381945),

stanbul: z Yaynclk, 1998, s.331 vd.50

Nihal Karanciolu, Trkiyede ok Partili Sisteme Gei ve Demokrasi Sorunlar, Ersin Kalaycolu ve AliYaar Sarbay (Ed.), Trkiyede Siyaset: Sreklilik ve Deiim, stanbul: Der Yaynlar, ty. ss.265278.51

Partinin niteliini ortaya koymas asndan bkz. Milli Kalknma Partisi Nizamnamesizahlar ve KyKalknmas,stanbul: aka Matbaas, 1950.52

Cem Eroul, Demokrat Parti(Tarihi ve deolojisi), Ankara: mge Kitabevi, 1990, s.46 vd.53

Takririn tam metni iin bkz. Yeil, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, ss.189192.54Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi (Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temeller), stanbul: AFA Yaynclk, 1996,

s.154 vd.


20/191

20

KNC BLM

TRKYENN DEMOKRAT PARTL YILLARI

I. 1950 Seimleri ve DPnin ktidara Gelii

A. Seim ncesinde Basn ve Radyoda Durum

27 Maysa giden sreci iyi anlamak demokrasi tarihinin milad saylan 14 Mays1950 seim srecini iyi analiz etmek gerekmektedir. O dnem basn incelendiindegze arpan ilk ey gazetelerin tarafsz bir tutum izlemediidir. ncelediimiz gazetelerasndan baktmzda, her gazetenin kendisini yakn hissettii ya da zaten o partinin

yayn organ olduu iin doal taraftar olduu gze batan bir gerektir. Bu yzdenkendine taraftar gazeteler bulmak ya da kurmak partiler iin nemli bir seim hareketiolacaktr.

DPnin belki de en byk seim arac basn olmutur. Kurulduundan berihakknda her gn olumlu yazlar, makaleler yaynlayan gazeteler, halkn DPyeynelmesinde nemli bir etki gstermilerdir. zellikle Vatan Gazetesi ve Ahmet EminYalman DPyi, tantmak ve halka benimsetmek adna mit verici bamakaleler yazyor,gven alamtr. Parti kurulduunda parti programn birok ynden tahlil edenYalman, objektif olmaya alsa da DPnin yannda olduunu gstermitir. Bunun yansra partinin kurulduu gnlerde Celal Bayarntorunlaryla ekilmi bir resmini koyanVatan Gazetesi, Celal Bayarn siyaseti ynyle birlikte aile yapsnn da kuvvetliolduunu gstermeye almtr. Bir baka yntem ise Celal Bayarn Atatrkle ekilmiresimlerini koymak ve Atatrkle anlarn yaynlamaktr. Vatan ve Yeni Asrgazetelerinin sklkla izledii bu yntem, her ne kadar o gnlerde kullanlan birpropaganda ekli olarak grlmese de, halk zerinde olumlu etkiler meydanagetirmitir. Vatann yannda Tasvir de DP tarafnda olmutur.55

55Hfz Topuz, 100 Soruda Trk Basn Tarihi, stanbul, Gerek Yaynevi,1973, s.172.


21/191

21

Dnemin gazeteleri incelendiinde hemen her gn DP ile ilgili bir yaz bir haberbulmak mmkndr. DPliler buna ayr bir nem vermiler, bata Celal Bayar olmakzere btn kurucular eitli sebeplerden dolay deme verip, bu demelerin gazetelerinbirinci sayfasndan gsterilmesi iin almlardr. DP geliimini salamak iin basnn

desteine ihtiya duymu ve bunun neminin farkna varmtr. O dnem iinde en etkilireklam, basndr. Gazete, hemen her eve girmese de halk ile siyasi partilerin iletiimarac haline gelmitir. 1950 Seimlerinden nce Trkiye yeni bir gelime dahayaamtr. 16 ubat 1950 itibariyle seim konumalar ilk kez radyodan yaynlanmtr.Bu kanuna gre radyolarda propaganda her siyasi parti iin gnde 10 dakika olarakbelirlenmitir. Yayn yapabilmek iin en az be seim evresinde aday gsterilmi olmasgerekmi ve 20den fazla seim evresinde aday gsterilmi olan partilere gnde 20dakika konuma hakk verilmitir. Konumalar seimlerden 10 gn nce balam 3 gnkala ise son bulmutur. Partilerin konuma zaman ve sras iin kura ekilmitir.

CHPnin seim almalar dneminde en nemli silah ayn zamanda partinin gz,kula ve sesi olan Ulus gazetesi olmutur. Ulus gazetesi bir yandan partininfaaliyetlerini takip edip halka aktarrken; bir yandan da muhalefete yklenmitir.zellikle DPlilerin aklarn gzler nne sererek partisini deerini artrmtr. Mesela14 ubat 1950de yaynlad bir haberi u ekildedir:

Seimde hile yapan DPli tutuldu. Edremitin Camc Kynde yaplan muhtarseimine DPliler hile kartrm, smail elik adnda bir demokrat sanda fazla reyatarken sust yakalanmtr. Bu messif hadiseyi mteakip ky halkndan bazlar

DPden istifa ederekCHPye yazlmlardr. Bu vatandalar Demokratlarn yaratt baskaltnda ve hileli bir ekilde cereyan eden bu seimin iptal edilerek yeniden seim yaplmashususunda. DPnin yeni bir taktii: Propagandaclar dkkn dkkn, ev ev dolaarakekerin vesikaya bineceini sylyorlarm56

Ulus gazetesi rneklerdeki gibi CHPye tevik edici, muhalefeti sindirici haberlerlegndem oluturmaktadr. Ayn zamanda CHPnin ocaklar, toplantlar, kongreleri admadm takip edilmekte, CHPnin saflarna geenler manetten duyurulmutur.

1950 Seimleri iin propagandalar, mays ayndan itibaren balamtr. Buna greilk seim konumasn saat 18.20de MP, sonra 18.50de DP, 19.20de CHP ve son olarak20.00da da MKP yapacaktr. Konumalar 10 Maysa kadar devam edecektir. 57 Dahakyler elektrik enerjisiyle tanmamken kyller, siyasi sylemin deimesinde nemlibir pay olan transistorlu radyoyla tanmlardr. Radyo sayesinde politikaclar okumayazma bilmeyen semenlerine dorudan doruya ulaabiliyor, bu semenler de seimsrecine etkin biimde katlm olmulardr. Bu dnemde Trkiyede radyo saysndabyk bir art olmutur. Dnemin gazeteleri yarm boy Amerikan radyolarnn

56Ulus, 14.2.1950.



22/191

22

reklamlar ile dolarken, Trk halk yava yava siyasi hayata, dinleyici olarak da olsa,adm atmaya balamtr.

CHP listesinde de, DP listesinde de baz gazete sahipleri, bayazarlar ve yazarlaryerlerini almlardr. CHPdekiler daha oktur. Aralarnda, Ulus bayazar Hseyin CahitYaln Ulusun eski bayazar, Falih Rfk Atay, son telgrafn sahip ve bayazar, Etem zzetBenice, Vakitin sahiplerinde Hakk Tark Us, milletvekiliydiler. Yeniden adaygstermilerdir. Onlara Cumhuriyetin yneticisi Cevat Fehmi Bakut ile yazar BurhanFelek eklenmitir. Ayrca karikatr dergisi akbabann iki sahip ve bayazarda birnceki dnemdeki gibi, CHP listesinde yer almtr: Orhan Seyfi Orhon ve Yusuf ZiyaOrta Onlara, saclyla tannm olmakla birlikte, son sralarda Ulus yazarlar arasnagiren Peyami Safada bir yeni CHPli olarak katlmtr.

DPde ise Tasvir bayazar Cihat Baban ile Son Posta sahibi Selim Ragp Eme ve -

bamsz olarak- Cumhuriyet sahibi Nadir Nadi vardr. nk DP bu seimde de bazadaylarn yanna parantez iinde bamsz sfat eklemitir. Bunun anlam udur: DPonlar, partiye katlmam olmalarna ramen memlekete hizmet etme yeteneklerini gznnde tutarak listesine almtr. Onlarda bunu kabul ederek DPyi onurlandrmlardr.Bunlar arasnda CHPden son dakikada ayrlan Ali Fuat Cebesoy, Hamdullah SuphiTanrver, Sinan Tekeliolu da vardr. Ancak CHPlileri kzdran biri vard ki o datarafszlna gvenerek seim kanununu hazrlayan komisyonun bana getirilmi olanYargtay Bakan Halil zyrktr.

B. Seim ncesinde lkedeki Siyasi Durum

1950 seimlerinden nce, DP programnn 20. maddesine gre ylda iki keztoplanan istiare toplants, 7-8-9 Ocak tarihleri arasnda Ankarada yaplm ve 153delegenin katlmyla gereklemitir. stiare sonucunda yaynlanan teblide, DP,iktidar seimsistemi konusunda uyarm (o zaman seim kanunu kesinlememitir) vebu durumun dzenlenmemesi halinde seimlere girmeyebileceklerini aklamlardr: Umumi seimlere doru gittiimiz u srada iktidarn haksz ve yersiz bir tecavz ve tehditpolitikas tatbikine kalkmasn memleket hesabna ok zararl grdn aklamak

zorundadr. Seimlerde byle bir tehdit veya bask havas iinde gitmeyi kendi hesabnamuvaffakiyetli netice verecek bir usul zanneden iktidarn imdiden bilmesi ve dnmesiicap eder ki DPmemleket hesabna ok az ve felaketli neticeler yaratabilecek byle birvaziyette vatann selameti namna umumi seimlere girmemek kararn vermek zorundakalabilir. Yahut kt ve hileli bir seim neticesinde teekkl edecek meclise itirakkenistinkaf (ekince) tek memleket menfaatine daha uygun bulabilir. te iktidar mevkiindebulunanlarn btn bu ihtimalleri imdiden gz nnde bulundurmalar ve dar


23/191

23

dncelere kk hesaplara kaplarak memleketi fena akbetlere gtrecek bir harekethatttakibinden ihtiraz etmeleri lazmdr kanaatindeyiz.58

DP bu sylemiyle bir anlamda Milli Teminat Andn tekrarlamtr. Bu tebliecevap Nihat Erimden gelmitir: Milletin temsil vazifesinden, u parti kaarsa onun yerinibaka bir parti elbette alacaktr.59 CHP ile DP arasndaki bu karlkl sz atmalarseimlere kadar devam edecektir. Ulus gazetesi ise bu tebliin partiyi blnmeaamasna getirdiini yazm, baz demokratlarn seime girilmemesi durumundapartiden ayrlacan yazmtr.60

Sz dellolar ve seim kanunu kavgalar arasnda, Seim Kanunu henz Meclistenkmadan ve henz seim tarihi belirlenmedii halde, Ocak ay sonunda nce DP 61, ikign sonra da CHP seim kampanyalarna balamlardr. Babakan ise, seimlerde huzurve sakinlii bozacak, lkenin asayiini tehlikeye drecek hibir harekete izin

vermeyeceini vatan borcu olarak grdn sylyordu. Her iki parti de seimkampanyasna ok nem verdikleri Ege Blgesinden balamlardr.62 Nadir Nadi,konuyla ilgili Balarken balkl makalesinde, nce, Bayarn ve CHP Bakanvekili HilmiUrann ayn trenle zmire gittikleri bilgisini vermi, bu durumu, Seim kampanyasnaolduka demokratik ve Avrupai bir hava iinde giriyoruzszleriyle yorumlamtr. Nadi,ayn makalenin sonunda,CHPnin drt yldr oy kaygsyla devletilik ve liklik ilkeleriniiyice zedelediini, softalara tavizler verildiini ve ekonomik politikalarda ileri genbocaladn belirterek, bu durumun seimlerde bir zaaf olarak grleceini yazmtr.63

24 Nisanda CHP seim beyannamesini iln etmi, Nadir Nadi beyannameyi,ieriinde "Geen drt yl iinde Halk Partisi hkmeti tarafndan yurtta msbet olarakneler baarldna dair hibir bilgiye rastlayamad gerekesiyle eletirmitir. Nadimakalesinin sonunda, beyannamede srekli olarak gelecekle ilgili vaatlerdebulunulmasndan da yaknmtr.64 CHP seim bildirgesini yaynlandnda 24 Nisangn milletvekili adaylarn da ilan etmi, bu listede eski milletvekillerinden 169ununadlarna yer verilmemitir. 26 Nisanda ise DP listelerini kamuoyuna aklanmtr.Cumhuriyet gazetesi Yaz leri Mdr Cevat Fehmi Bakut ve ke yazar Burhan FelekCHPden aday olurken, mer Rza Dorul ve Nadir Nadi DP listelerinden aday

gsterilmilerdir.65

1950 seimlerinde CHPnin en nemli almalarndan birisi de CHP danmabrolar idi. Halkn btn mkllerini cevaplandracak olan bu brolardan yedisi

58Cumhuriyet, 13.1.1950; Vatan, 14.1.1950.


60Ulus, 19.1.1950.

61Cumhuriyet, 28.1.1950

62Cumhuriyet, 30.1.1950; Ulus, 25.3.1950.

63

Cumhuriyet, 29.5.1950.64Cumhuriyet, 25.5.1950.



24/191

24

stanbulda ald. lk olarak Kadkyde iki, Eminnnde , skdarda bir,Kasmpaada bir danma brosu almt.Bu brolara halk mracaat ettikleri zamanher trl mkllerini halledecek ekilde yol gsterilecek, kanuni ve idari malumatverilecektir. te yandan CHP Genel merkezinden gelen bir tamimde parti ile yakn

ilgilerini devam ettiren yeler tespit edilmekte ve yeni ye kaydedilmesi iin faaliyetegeimli, i bulunmaktadr. Bu faaliyet ilk hamlede verimli neticeler gstermektedir.

Seim almalar boyunca CHPnin iledii konularn banda d politikagelmitir. Bata nn olmak zere CHP tarafndan d politika hususunda, vatannbyk tehlikelerle kar karya bulunduu iktidarn bu konuda zamannda tedbir aldve izlenen yolun btn siyasi evrelerin takdirini kazandn, nmzdeki senelerde ded emniyet meselesinin balca kayg olacan, d politikada gsterilen baarlicraatlarn bundan sonrada ehil ellerle (yani CHP) devam ettirilmesi gerektiivurgulanmtr.66 nn seim nutuklarnda muhalefet partilerinin bnyesinde

barndrd iddet politikasn eletirmitir. nnye gre muhalefet partilerininbnyesine arz olan iddet politikalar ykc neticelere sebep olmaktadr. Ayrca seimkonumalarnda zerinde durulan nemli konulardan biride anayasa deiiklii fikridir.nn demelerinde lke hayatnda demokratik artlar gelitirecekekilde anayasanndeitirileceine sz vermitir. Bu fikir CHPnde ilk kez CHP meclis Grubu bakan vekiliHseyin Cahit Yaln tarafndan dile getirilmitir. Anayasa meselesi bal ile Ulusgazetesinde 20 Aralk 1948de yaynlanmtr. nnnn anayasa deiiklii ile ilgilidier bir yaklam ise alt okun anayasadan kartlmas ile alakaldr.nn, Krkkalekonumasnda ise alt temel ilkenin vatandaa beendirilmesini CHPkendisi yapacaktr

diyordu. 67

Seim almalar esnasnda CHPnin iledii dier nemli konu ise demokrasimeselesidir. Buna gre lkeye demokrasi getiren ve gelitiren CHPdir. Bundan sonradademokrasi iin CHParttr. Demokratik hayata gemede karar sahibi olan, i ve dpolitikada stn baar gsteren nnnn etrafnda birlemek hem rejim hem de gelecekiin tarihi bir grevdir. Yoksa memleketin gelecei rastgele insanlardan birine nasl teslimedilebilir.68 CHPliler meydan ve salonlarda bu konular zerinde dururken muhalefetiniddet politikalarndan da sk skikayetetmilerdir. yle ki, CHPlilere gre muhalefet,

iktidarn hogrsne ve iyi ilikilere verdii neme ramen vatanda birbirinedrc husumet antlar ilan etmektedir.69 Dikkat edilirse 27 Maysn en bykargmanlarndan birisi olan blclk imaj DPliler daha iktidara gelmedenkendilerine ilitirilmitir.

CHPde sadece nn yurt gezilerine toplantlarna gitmemitir. CHPli bakanlarmilletvekilleri ve milletvekili adaylar birok yerde halkn ayana kadar gidiyor,

66Ulus, 28.3.1950.

67

Ulus , 26.3.1950.68Ulus, 11.5.1950.

69Ulus, 7.5.1950.


25/191

25

mitinglerle, toplantlarla ve radyo konumalar ile halktan oy istemilerdir. nk bulkede tarihi bir genel seim olacaktr. Bata Babakan emsettin Gnaltay olmak zere,Tarm Bakan Cavit Oral, CHP Genel Bakan Vekili Hilmi Uran, alma Bakan Reatemsettin Sirer, Devlet Bakan Cemil Sait Barlas, Bayndrlk Bakan evket Adalan, CHP

Genel Sekreter Yardmcs Cevat Dursunolu, Devlet Bakan ve Babakan YardmcsNihat Erim gibi birok CHP ileri geleni yurt gezileri, toplantlar, radyo konumalar ileyoun seim almalar ierisindeolmulardr.

CHPli ileri gelenlerin mitinglerde, toplantlarda gazetelerden elde ettiimizbilgilere dayanarak ortak olarak muhalefetin husumet verici tarz eletirilmekte, bunaramen CHPnin ne kadar hogrl olduu vurgulanmakla birlikte demokrasiortamnn inkiafnda ve lkenin ite ve dtaki onurlu mcadelesinin tek sebebininCHP olduunu ve halka hizmet iin var olduklarn dile getirdikleri grlmektedir. Aynzamanda CHPnin yaptklar ile yapacaklarnn teminatlar verilmektedir. Mesela, Ulus

gazetesinde yaynlanan baz CHPli ileri gelenlerin demeleri ile ilgili haberlerebakmakta yarar vardr:

emsettin Gnaltay: Vatandalar arasnda sevginin esas olduunu belirtenbabakan, dar kafal kimseler elinde bu rejimin bir felaket getirebileceini iaret etti.

CHP Genel Bakan Vekili Hilmi Uran: Bu memlekette ve bu rejimde btn isteklerhatta btn ihtiraslar millet iradesini ifade eden kanunlar erevesi iinde yrrler veonun dna knca ya susarlar yahut susturulurlar, Ne ifal ne tahrik ne tehdit bizim

bugnde dnde iltifat etmediimiz ve davamzn samimi inan iinde iltifat etmeye de aslalzum hissetmediimiz vastalardr.

Cavit Oral (Tarm Bakan): Bir memleket programlarla kalknr, bo istinatlarladeil.

Kemal Satr(Ulatrma Bakan): nsafsz bir muhalefetin terbiye hudutlarn aaniftira ve istinatlarna ayn ekilde cevap vermemeyi bir memleket vazifesi sayyoruz. Bizmemlekette huzur ve sknu temine ve vatandalar arasnda karlkl sevgi hislerininartmasna alyoruz

evket Adalan(Bayndrlk Bakan): Huzur ve skn bozan her fikir millete gerievrilmektedir.

Cevat Dursunolu (Genel Sekreter Yardmcs): Biz propaganda yalanndankaarz, CHP kendini byle bir tenzih eder. Muhalefetin elindeki demagoji bayrahakikatin karsnda inmee balamtr.

Cemil Sait Barlas (Devlet Bakan): Bizim kan dkme ile elde ettiimiz inklplar

tehlikeye drecek propagandalar yaptlar. Askerlik kalkacak dediler, eski harfler


26/191

26

dnecek dediler. Muhalefetin uurlu insanlarndan 1950 seimlerinde bu yolagitmeyecekleri hususunda imdiden ahdu peyman etmelerini beklemekteyim..

Emin Sazak: Memleketin hayati menfaatleri CHPnin iktidarda kalmasn icapettiriyor, onun tuttuu yol kurtulu ve selamet yoludur.

lkenin ilk kez yaad bylesi hareketli bir seim dneminde artk halketkilemek, ynlendirmek ok nemlidir. te bunun o dnem iin en etkiliyntemlerinden biride gazetelerdir. Partilerin gazetelerle salad bu gc ynlendirenve makaleleriyle halk etkileyen nemli yazarlar CHP iinde vazgeilmezleri olmutur.Bunlara rnek olarak Ulus gazetesinde bayazar olan Hseyin Cahit Yaln ve PeyamiSafa gibi yazarlar gsterilebilir. Mesela, seim mcadelesi dneminde Hseyin CahitYaln bir makalesinde yle demektedir:

HalkPartisine hcum etmeyi kendilerine meslek edinmi olan baz kalem sahipleri,DPyi mdafaadan aciz bir duruma dtkleri zaman, ne denirse densin, halk hkmettenve Halk Partisinden memnun deildir diyerek iin iinden kmak istiyorlar ve bunusylemekle davalarn kazanm olduklarn zannediyorlar. Mcerret bir iddiann hibirzaman delil tekil etmedii bu zatlarn mehuldr, galiba. Kendilerinin memnunolmalarn btn dnyann da memnuniyetsizliklerine bir delil telakki etmekle yalnzkendilerini inandrm olabilirler

Yine Hseyin Cahit Yaln baka bir makalesinde CHPnin seim beyannamesini

takdirle deerlendirmektedir:

Muhalif gazeteler bile CHPnin beyannamesinde millete kar alnan taahhtleri pekcazip bulmaktan kendilerini alamadlar ve bunlarn birden bire iyi bir tesir yaptntasdike mecbur kaldktan sonra bu tesiri izale edecek areler aramaya baladlar. Halkpartisi, millet meclisi seimlerine belediye seimleri ile kartracak kadar dalgnlkgsteren DP eflerinden Dr. Nihat Reat gibi stanbulu suya kavuturmak vaadi ilemilletin karsna kmyor

Dier bir nemli yazar Peyami Safa ise bir makalesinde muhalefeti yleeletirmektedir.

Milli husumet andnn karde kavgas karmak iin deil rey hrszlna maniolmak iin hazrlandn iddia ediyorlar. Trkiyede hibir namuslu emniyet ve adaletmercii yokmu gibi bunlar kendi balarna bir sandk polisi ve adliyesi mi kuracaklar?DPnin seim beyannamesinin gecikmesini ise Peyami Safa yle deerlendirmitir: DPneden beyannamesini vaktinde karmad veya karmayacak? Sebep meydandadr: EvvelaDPnin ana program CHPninkinin kopyas olduu iin

8 Mays 1950de ise Niin mi Halk Partisi?isimli makalesinde Peyami Safa, halknneden CHPne oy vermesi gerektiini deerlendirmitir:


27/191

27

nk: CHPiktidarnn yklmasn btn muhalif partilerimizden daha fazla isteyenkapdaki dman, gzn anahtar deliine uydurmu aramzdaki ekimeyi seyrediyor ve14 Mays gn sandklarmzdan kacan umduu ykl mjdesini bekliyor. Onusevindirmemek lazm. Yarn bugnknden fazla muhta olacamz milli birlii ve

younluu temelinden sarsacak bir deiiklikten saknmamz lazm. nc bir dnyaharbinin mmkn olduu ve barn muhakkak olmad bu karanlk ve sallantl gnlerdehibir iktidar staj ve denemesi olmayan toy partilerce devlet binasn bir prova salonu gibiteslim etmemek lazm

Yine Peyami Safa kinci kaptan balkl bir makalesinde DP lideri Celal BayarAtatrkn ve nnnn ikinci kaptan olarak nitelendirmekte ve semeni yleynlendirmektedir: Baklarn dnyann simsiyah ufuklarna salm, kopacak bykfrtnay sezenuyank bir semen DPli bile olsa bir u oynak denize birde hala d tehlikeuurundan mahrum ikinci kaptann babacan ve sakin tipine bakar, devlet gemisini ona

teslim etmenin ne tehlikeli bir hafiflik olacan anlar

Seimler ncesi dnemde basn, zellikle de Ulus gazetesi iktidar lehine esmi;DPyi acemilikle sulam, muhalefete Yan unutan muhalefet gibi yaktrmalaryapmtr.

Sonu olarak CHPnin seim almalar 1946dakine gre daha etkindi. CHP,gemi kampanyalara oranla daha olumlu bir hava sergilemitir. Dier muhalif partilergibi, vatandalarla birebir yaknlamaya allm, btn kadrosuyla halkn ayana

gitmitir. CHP seimler iin parti ilkelerinden de taviz vermitir. lkretime dinderslerinin konulmas, mam Hatip okullarnn almas, cami yaptrma gibi laiklii vecumhuriyetin temel ilkelerini sarsacak dzenlemelere gitmesi akllarda soru iaretibrakmtr. Babakan Yardmcs Nihat Erime bu gidiat soran Nadir Nadi u cevabalmtr: imdi seim kampanyasna girmek zereyiz. Bu srada devrim ilkelerini elealmak seim taktii bakmndan doru olmaz. Atatrkn kurduu CHP elbette yrektendevrimlere baldr. Bir kere u seimleri kazanalm, o zaman btn gcmzle bykesere sarlacaz. Vatanda oyunun bizi destekledii anlaldktan sonra devrimleri dahabyk bir gvenle koruyacamza inanmaz msnz.70CHP, seimi kazanmak iin temel

ilkelerinden bu sebeple vazgemitir. Toprak Reformu da bu arada kabul edilmitir.Ancak reformun en temel noktalar metinden karlmtr. Bu yasa, zellikle seimzamannda kylerde nfuzlu olan toprak sahiplerine, CHPnin tand bir ayrcalkolarak nitelendirilmitir.

CHPnin seim almalar boyunca ne srd eitli propaganda aralar unlarolmutur: Cumhuriyeti bizkurduk, lkeyi dmanlardan biz kurtardk. Dimyatta pirincegiderken evdeki bulgurdan olmayn. DP, lkeyi birbirine drmeye alyor, hiziplemeyaratyor. Kyler zenginletirilecektir. Deneme zamannda deiliz. Tm bu sylemlerlelke mitingler dzenlemi, halkn sevgisini tekrar kazanmaya almtr.

70Nadi, Nadir, Perde Aralndan, 3. Bask, stanbul ada Yaynlar, 1979, s. 357.


28/191

28

9 Mays 1950de DP seim beyannamesini aklarken, 10 Maysta nnstanbul'da Taksim meydannda son konumasn yapmtr. Celal Bayar ise GneydouAnadolu'da bulunmutur. Nihayet propaganda sresi bitmi, 14 Mays 1950'de artk szsemene gemitir. Yeni Seim Kanunu btn lkede hi kimsenin ikayetine yer

vermeyecek ekilde uygulanmtr. Celal Bayarn zmire gelecei haberi tm zmirdeheyecanla karlanmtr. Bursadan zmire geen Bayar, yol boyunca DPli halknilgisiyle karlam baz yerlerde kk konumalar yapmtr. 10 Mays sabah birokzmirli Celal Bayarn konuma yapaca Cumhuriyet Meydanna toplanmayabalamtr. Bir Yeni Asrn muhabirinin grne gre, kalabalk, nnnn topladkalabaln katdr.71

Bayar, Cumhuriyet meydann dolduran kalabala kar uzun bir konumayapmtr ve CHPlilerin kendilerini srekli olarak huzur bozmakla itham etmelerinedeinmitir. Biz her zaman olduu gibi milletimizin asil ruhuna ve memlekette yalnz

huzur ve sknun selmet temin edecei kanaatinde bulunduuna inanmaktayz. Bizmemleketimizi her eyden fazla sevdiimiz iin memlekette istikrar, skn ve huzurubizzat mdafaa etmek azmindeyiz. Ama hakszlk edenlere kar "hakszsnz" demei devicdan borcu, mukaddes vazife bileceiz. Hkimiyet ve mill irade ebed olacaktr. nkTrk milletinin saadetini bal bana temin eden bir kaziyedir. Yaasn Trk milleti.72

DP seim propagandas boyunca CHPye yklenmitir. Ancak gizliden gizliye departi ile brokrasiyi ayrarak basky daha az brokrasiye yneltmeye balamlardr .nk kendisine cephe alm bir brokrasinin, seim sonularn olumsuz etki

etmesinde endie edilmitir. Bunun yannda DPnin iktidara gelmesi durumunda iseprogram zerinde bir fren oluturacakt. Bu nedenle brokrasi kazanlmaldr. Bunedenle devr-i sabk yaratmayacaz sz brokrasi asndan nemlidir. CHPningemile ilgili yaptklar hatalar brokrasiden sorulmayacaktr. Demokratlar seimbeyannamesinde, bir iktidar deiiklii halinde lkede maddi ve ruhi hibir sarsntyameydan vermeyeceklerini aklamlardr: Hibir vatanda, hibir snf veya zmreiktidar deimesinden zerre kadar ykntya maruz kalmayacak aksine olarak, memleket,millet iradesine ve fikirlere dayanan bir iradenin nimetlerinden faydalanmaya

balayacaklardr73. Bu hem brokratlar iin hem de halk iin bir gvencedir.

Bu iki partinin yannda seimlere katlan Millet Partisi kurulduu gnden itibarenhem CHPye, hem de paralanarak geldii DPne ar eletirilerde bulunmutur. CHPnindin ve laiklik anlayna kar kan parti DPyi muvazaa parti olmakla sulayp gerekmuhalefeti kendisinin yaptn ileri srmtr. Parti 1949 da meclisteki MstakilDemokrat Grubu ile z Demokratlar Partisinin katlmyla glense de pek fazla etkinlikoluturamamtr. Partinin en byk kozu Mareal Fevzi akmaktr. Ancak akmak,seimlerden nce vefat etmitir ve yerine ei stanbuldan aday olarak gsterilse de

71

YeniAsr, 10.5.1950.72Zafer, 10.5.1950.

73Cumhuriyet, 9 .5. 1950.


29/191

29

kazanamamtr. Millet Partisinin propagandasnda genel olarak Milli efe ynelttiklerieletiriler arlk kazanmtr. Partinin programnda demokratik bir ynetim kurulmas,Alt Okun Anayasadan karlmas, kii zgrlklerinin geniletilmesi, genel birkalknma programnn hazrlanmas ve liberal bir iktisat politikas izlenmesi gibi

dceler ve grler yer alyordu. Bunlarn yan sra parti, cumhurbakannn tekdnem iin seilmesi ve ift meclis sistemine geilmesini de savunulmutur.74

C. 14 Mays 1950 Seimleri: Beyaz htilal

1950 seimleri ncesinde, 16 ubat 1950de emsettin Gnaltay hkmeti,muhalefetteki DPnin de eletirilerini dikkate alarak demokratik bir seim yasashazrlamtr. Bu yasaya gre seimler tek dereceli, genel, eit, gizli oy, aktasnif esasnagre yaplacaktr. Seimlerde propaganda serbest braklm ve yarg gvencesigetirilmitir. Artk btn gzler seim gnne evrilmitir. Mays banda partiler

radyoda propaganda konumalarna balamlardr. DP, bu seimde hala belleklerdeolan ok arpc bir afi kullanmtr. Afi, Seluk Milar tarafndan bir gecede izilmi,lkenin drt bir yanna aslm ve ok yank uyandrmtr. Afite bir el resmedilmi veu yaz yer almt: Yeter Sz Milletin! Bu afi, DPnin seimi kazanmasna nemli birkatk yapmtr. Afiten CHPliler de etkilenmitir. O kadar ki, Ankarada Teknik retimMstearlnda alan Milarn 20 gn sonra Urfaya tayini kmtr.75

14 Mays 1950 tarihinde yaplan seimlere yedi parti katlmtr: CHP btnillerde, DP Hakkari hari btn illerde, Millet Partisi 22 ilde, Milli Kalknma Partisi 3 ilde,

Toprak Emlak ve Serbest Teebbs Partisi, Trk Sosyal Demokrat Partisi ve i iftiPartisi sadece stanbulda seimlere girmitir. 76

14 Mays 1950deki seimlerde DP 408, CHP 69 sandalye kazanmtr . Bamszmilletvekillerinin says ise 9dur. Beyaz ihtilal ya da afili seim: Yeter Sz Milletin!kelimeleriyle de zetlenecek bir durum arz eden 1950 seimleri, Trk demokrasi tarihiasndan nemli bir yer tutmaktadr. Trkiyede ilk iktidar deiiklii son derece barbir ortamda ve seimle gereklemi ve ok partili siyasal hayat yeni bir boyutkazanmtr. Meclis 22 Maysta toplanmtr. Meclis bakanlna Refik Koraltan,

cumhurbakanlna Celal Bayar seilmitir.77

Hkmet, Adnan Menderesinbabakanlnda kurulmutur. Trkiye yeni bir iktidarla tanm ve CHP bu tarihtensonra siyaseti iktidarn -eklen- yegane iktidar olma gcn kaybetmitir. AdnanMenderes 3 Eyll 1950de yaplan belediye seimlerinden sonra 14 Maysta Trk milleti

74 Daha geni bilgi iin bkz: Mithat, Atabay, ok Partili Dnemde Bir Muhalefet Partisi: Millet Partisi (20

Temmuz 1948-27 Ocak 1954), Ankaraniversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi,

Ankara 1991.75

Mehmet .Alkan, Osmanldan Gnmze Trkiyede Seimlerin Ksa Tarihi, Gr Dergisi, .5. 1998, s.54.76M. Serhan Ycel, Demokrat Parti Kongreleri, Ankara, Emek Matbaas, 1997, s. 79.



30/191

30

Halk Partisini iktidardan sildi; 3 Eyllde de muhalefetten sildi78 eklinde bunu dilegetirmitir.

Seimleri kaybeden CHP bu dnemde iktidar gasbetmi olarak grd DPyekar adeta bir devlet partisi olarak muhalefet yrtmtr. Denilebilir ki, 1950li yllarCHP'nin oulcu ve rekabeti bir sistem iinde ilev gren ve toplumu temsil etmekaygsnda olan bir parti olmakla devlet partisi gelenei arasnda bocalad birdnemdir. Buna karlk seimle iktidara gelen DP ise asker ve sivil brokrasiylezdelemi olan CHP karsnda balangtan itibaren kendisini tehdit altnda hissetmive muhalefete kar bir bask politikas izlemitir. Bunu yapabilmesi iin gereklimekanizmalar da vardr. nk iktidar kaybetmeyecei varsaymyla hareket eden CHPgei dneminde muhalefetin yaamas iin yeterli yasal gvenceyi salayacakdeiiklikleri gerekletirmemitir. Devlet partisi geleneiyle halk adna konuanmuhalefet partisi karsnda, 1950 ncesinde daha liberal ve oulcu bir syleme sahip

olan DP liderleri, 1950 yl ortalarnda -milli irade- kavramna dayanarak aznlkhaklarn hie sayan bir tutum almtr. Seimi kazanan mutlak ounluun halksayld, buna karlk kaybeden aznln ise hi sayld bu anlay muhalefeti ortadankaldrmaya kadar gidebilmitir.79

D. Seim Sonras Dnemde Ordu ve Darbe Sylentileri

Trk siyasi tarihinde yeni bir dnem aan 1950 seimleriyle birlikte darbesylentileri de Ankara kulislerinde yaylr olmutur. 1950 seimlerine mdahale

edilmesi endiesinin tamamen bo olduu sylenemez. Seimlerden birka ay nceBirinci Ordu Komutan General Asm Tnaztepe, Nihat Erim araclyla nnye okpartili siyasete geiten duyduu endieyi iletmitir. nn de liberallemenin neminianlatmak ve ordunun siyasetin dnda kalmas gerektiini vurgulamak iin Ankaradanstanbula giderek80Tnaztepe ve dier generallerle grmtr. 9 Haziran 1950 tarihliHrriyet gazetesindeki bir haberde komutanlarn 14 Mays akam ankayaya karakCumhurbakan nnye bir emri olup olmadm sormalar bu operasyonunyaplmasnda etkili olmutur. Seimlerden hemen sonra drt st rtbeli komutannnye gelerek sonularn iptali iin darbe yapmay nermiler, nn ise neriyi

reddetmitir.81

Genelkurmay Bakan Abdurrahman Grmann DP liderlerine ordununseim sonularna saygl olacan sylemesi ortam rahatlatmtr. Halee gre,seimlere mdahale edilmemesinin sebebi ksmen ordunun tarafszla tam

78Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye 1945-1980, eviren: Ahmet Fethi. stanbul, Hil Yaynlar, 1996, s.

51.79

nciolu, a.g.e., s. 274.80

Ahmad, Demokrasi Srecinde, s. 251.81

rfan Nezirolu, ok Partili Trk Siyasi Hayatnda Askeri Mdahaleler,Yeni Trkiye Dergisi, No. 2324,stanbul, 1998, s. 1238; William Hale, Trkiyede Ordu ve Siyaset, ev. Ahmet Fethi, stanbul, Hil Yaynlar,1996, s. 88.


31/191

31

sadakatinden ok, Menderes yanllar ve kartlar olarak blnm olmasdr. 82

Bu olay ordudaki CHP ve DP yanls hizipler arasndaki bir hesaplamadan ibaretolaca gibi DPli eski babakan yardmcs Samet Aaoluna gre ordu iinde altrtbedeki subaylarn bir ksm Demokrat iktidardan geni bir tasfiye ile beraberordunun yalnz sava zamanlarnda deil, sulh zamanlarnda da memleket idaresindeimtiyazl bir yeri olmasn istemektedir. Yksek rtbeli subaylar ise ordunun o gnekadar kabul edilmi imtiyazl mevkiine dokunulmamas gerektii, nk subaylarndevlet tekilatnda memur saylamayaca inancndadrlar.83

5 Haziran 1950de bir albay, Babakan Adnan Menderese 89 Haziran gecesi yenihkmete kar bir darbe yaplaca ihbarnda bulunmutur. hbar ncesinde Ankara-Erzurum arasnda kurye grevi yapan bir grup askeri uan ehir ve kylerdengeerken halka nn etrafnda mutlak surette toparlanlmas gerektii ars yapan

beyannameler atmas84 DP iktidarn tedirgin etmitir. Menderes de Bayarlagrmesinin ardndan 6 Haziranda ordunun st kademesinde Genelkurmay BakanNafiz Grman, Genelkurmay kinci Bakan, Deniz ve Hava Kuvvetleri komutanlar ileordu komutanlarn ieren geni apl bir operasyon yapmtr. Darbe sylentilerizerine genelkurmay bakan, kuvvet komutanlar dahil 15 general ve 150 albayemekliye ayrlmtr.85 Operasyonun ardndan Menderesin orduya hakim olduusylenebilir.

1952 ylnda Seyfi Kurtbekin Milli Savunma Bakan olmasndan sonra ivme

kazanan ordu iindeki reformlar, eski ve otoriter generallerin etkisizletirmesinidayatyordu. 1953te st dzey geleneki generallerin tasfiyesi DP iinde Seyfi Kurtbekeynelik komplolarnda balangcn oluturdu. Seyfi Kurtbekin, Enver Paann 1914teyapt gibi, orduyu temizleyip ardndan da Savunma Bakanln btn iktidar elegeirmenin atlama tahtas olarak kullanaca sylentileri kt.86nceleri gelenekselci vennye sadk generalleri tasfiyesi nedeniyle destek alan Kurtbekin bu sylentilersonrasnda istifaya zorlanmas reform programn da kesintiye uratt. DPnin iktidarn,geleneki CHPnin ve onun kurumlarna kar sevinle karlayan gen subaylar kua ,DPnin devrim nitelii tayan kararlara imza atmasn beklerken, DPnin gelenekselci

tarzn devamndan farkl bir gr ortaya koymadn dnmeye baladlar.Kurtbekin istifas gen subaylarn 1950 ncesi DPye bakn bir anda tersineevirmiti.87

1954 seimlerinden sonra Menderesin, halen nnnn etkisinde olduundan

82Hale, Trkiyede Ordu, s. 88.

83Samet Aaolu, DP Dou ve Ykseli Sebepleri/ Bir Soru, stanbul, Baha Matbaas, 1972, s. 217-218.

84Osman Metin ztrk, Ordu ve Politika, Ankara, Gndoan Yaynlar, 1993, s. 66.

85Milliyet, 7.6.1950. Grman 27 Maystan sonra Kurucu Meclis Devlet Bakan Temsilcilii (6 Ocak 1961 - 15

Ekim 1961)yapmtr.86Hale, a.g.e.,s.93

87Ahmad, a.g.e., s. 134.
http://tr.wikipedia.org/wiki/6_Ocakhttp://tr.wikipedia.org/wiki/6_Ocakhttp://tr.wikipedia.org/wiki/1961http://tr.wikipedia.org/wiki/15_Ekimhttp://tr.wikipedia.org/wiki/15_Ekimhttp://tr.wikipedia.org/wiki/1961http://tr.wikipedia.org/wiki/1961http://tr.wikipedia.org/wiki/15_Ekimhttp://tr.wikipedia.org/wiki/15_Ekimhttp://tr.wikipedia.org/wiki/1961http://tr.wikipedia.org/wiki/6_Ocak


32/191

32

kukuland ordu ve mensuplarna srtn iyice dndn grmek mmkndr.zellikle Ben orduyu yedek subaylarla idare ederim, kravatl valyelerin burunlarnkracam szleri ordu iinde dalgalanmalara yol aarak subaylarn kzgnlnarttrmtr.88 Bu olay bundan sonra kurulacak cuntalarn da habercisi olmutur.

E. Seimler SonularnnTrkiyede ve Dnyada Yansmas

Gazeteler seim sonularn gnn artlarna gre vermilerdir. Mesela seimsonularnn netlemeye balad gn 15 Mays sabah Ulus gazetesi Altan ymeninyorumuyla devlet Radyosu gibi bir gei gn habercilii yapmtr. CHP yandaokurlar geree altrmak manevras iinde olmulardr. Bal yledir: Seimlerbtn yurtta sknetle sona erdi. Baz illerde itirak nispeti ok yksek oldu. Katineticelerin bugn alnmas muhtemel.89

DPnin yayn organ Zafer, teknik zorluklar yznden erken basld iin ihtiyatlbir manet atmtr. Sonucu kendi adna uygun olarak Zafer diye nitelemi: DP ZaferYolunda90

16 Mays sabah ise ikisinin de tavr kesinlemitir. Zafer, Zafer kelimesinikullanrken Ulus, partisinin yenilgisini itiraf etmitir: Milletimizin verdii karar Pazargn ki seimde tecelli etti. CHPmeclis iinde ve dnda tam bir muhalefet ve tenkit partisiolarak vazifesine devam edecektir.91

Ahmet Emin Yalman, Vatan gazetesindeki smet nn'ye tebrik mektubu balklyazsnda, nn'den vg ile sz etmitir: Sizin bu milli zaferin amilleri arasnda yksekbir mevkiiniz vardr. Bu sayededir ki; on iki seneden beri igal ettiiniz Cumhurbakanlmevkiinden ayrlrken klmeyeceksiniz, milletin nazarnda yeni bir mertebeyeykseleceksiniz. Siyasi hayatnz bu memleket iin kapanmamtr. En tatl, heyecanl, enhayrl ve verimli devriniz, bu saniyede muhalefet lideri sfatyla balyor.92

Bu seimler Tark Zafer Tunayann yorumu ile ...sakin ve vakur bir nkilapmahiyetini tamaktadr.93 Milletvekili olduktan sonra hapisten kan Zafer bayazarMmtaz Faik Fenik ise; "Vazife byk ve etindir" balkl 17 Mays 1950 tarihliyazsnda; "Bu esiz mcadelenin, kansz ve uurlu bir ihtilal" olduunu belirtmitir.94Kudret gazetesinden Nurettin Ardolu da "Halk Partisi nasl muhalefet yapabilir"balkl yazsnda: Yeni mecliste muhalefet, hem kemiyet hem de keyfiyet bakmndanzayf kalmtr. Halk btn gc ile CHP tahakkm ve diktatrln ykmaa koarken,

88Orhan Erkanl, Anlar, Sorunlar, Sorumlular, stanbul, Baha Matbaas, 1972, s. 7.

89Ulus, 15 .5. 1950.

90Zafer, 15.5.1950.

91Ulus, 16 .5. 1950; Zafer, 16 .5. 1950.

92

Vatan, 16.5.1950.93Vatan, 26.5.1950.

94Zafer, 17.5.1950.


33/191

33

bu arada l kaybolmu ve karmza adeta tek bir partiden ibaret bir meclis kmtr.95diyerek yine tek partili bir meclisin ortaya karaca sorunlara iaret etmek istemitir.

Mmtaz Faik Fenik 23 Mays 1950 tarihli Zafer gazetesinde "nn'den Bayar'a"balkl yazsnda nn'den vgyle sz etmitir:"Tarih elbette ki, Sayn nn'nn bumemlekete yapt byk hizmetleri unutmayacak Lozan'n banisi deerli asker ve devletadamn takdirle yadedecektir."96

Seimleri kaybeden Necmettin Sadak ise Akam'daki "Eski iime balarken"balkl yazsnda yle demitir: Hkmette bulunan bakanlardan hibiri seimdekazanamad. Bilmiyorum, byle bir hadise herhangi bir memlekette bir partinin banagelmi midir? Bu halin Trkiye'de de bir daha grleceini sanmyorum. nk bu seimlerbir sel bir yabanc gazetenin yazd gibi bir heyelan gibi geldi. Millet iradesinin akabeliren okluu, CHP Partisini iktidardan bir hezimet halinde devirmeyi tek hedef

edinmiti. Sadak bu yazsnda DP'nin baa gelmesini olumlu karlam, yepyeni birhkmetin Trk demokrasisi iin esiz bir olay olarak ifade etmitir.97

Babakan emsettin Gnaltay, seimin arifesinde Vatana verdii mlakatta uszleri sylemitir: "Seimin drst bir surette cereyan edecei hakknda millete karverdiimiz szn tutulacan ve- seim imtihann insanlk huzurunda mkemmel birsurette geirmemiz iin ne yapmak mmknse yaplacan hadiseler ispat edecektir.Millete gven verecek istikrarl ve modern bir iradenin nesillerden beri bir trl temeliatlamamasndan dolay milletimiz ok felaket grmtr. Mazinin ac tecrbelerinden

ders alarak, bu noksan ortadan kaldrmak ve parti menfaatlerinden ok evvel memleketidnmek zorundayz. Hadiselerin iyi niyetimi isbat edeceini bildiim cihetle beni miinnemli olan nokta, elli yl sonra bu devrin tarihini yazacak bir tarihinin "Trkiye'de hakikidemokrasi idaresinin temel tutmas ve vatandalarn ruhuna huzur ve emniyet gelmesi iinferagatla alm adamlardan biridir" hkmn vermesidir98

Hseyin Cahit Yaln Seim sonular ile ilgili olarak "smet nn'nn Zaferi"balkl yazsnda DP'nin iktidar kazandn, seimlere itirak nispetinin her trltahmin ve beklentinin stnde olduunu, bunun Trk Milletinin mukadderatn kendi

eline almak azmini ispat ettiini, DP'nin iktidara g bir zamanda geldiini buglnde d politikann zorluundan kaynaklandn ettiini yazmakta, i politikadagelebilecek sarsntnn bir buhran eklini almadan normal bir tarzda cereyan edeceinimit ettiklerini, irtica konusunda Halk Partisinin daima DP yannda yer alacanbelirtmitir. Yaln yazsna u ekilde devam etmitir: "Seimlerin gsterdii umumimanzaray bir tablo halinde temaa ederken bundan kan manay dnrken busahnenin zerinde smet nn'nn muhterem simasnn ebediyet nurlarndan vcuda

95Kudret, 20.5.1950.

96

Zafer, 23.5.1950.97Akam, 22.5.1950.

98Vatan, 16.5.1950.


34/191

34

gelmi bir hale iinde ykseldiini gryoruz. u dakikada ahidi olduumuz byk nklapO'nun eseridir. Atatrk demokrasi inklabnn temelinin att, heykelini nn ykseltti.smet nn o heykele can verdi".99

17 Mays 1950 Vatan Gazetesinde Nihat Erim "Seimin Neticesi ve Otuzbeler" adlmakalede; "Millete faydal olmak iin almaktan geri kalmayacaz. Tek Partili rejimininkilaplar yapm partisinin kendi eliyle iktidar devredecek artlar yaratt artk tarihibir hakikattir. Millet iradesinin bu ekilde tecelli etmesi karsnda CHP mensubu olaraksayg duymaktaym. Bugn dnya tarihinde bu ekilde bir iktidar devrine baka misalgsterilemez. Halk Partisinin meydana getirdii seim kanunu ok gzel ilemitir..."demitir.100 Nihat Erim'in burada CHP'nin demokrasi yolunda samimiyetle yrypyrmeyecei hususunda tereddt gsterenlere seslendii aikardr.101

BBC Ankara muhabiri 1950 seimlerini DP'nin kafi bir zaferi eklindeki

yorumunda bu seimlerin Halk Partisi iin nemli bir srpriz olduunu sylemitir.Dou Avrupa'daki memleketler tek parti sistemine dnerken ve demokratik hayatkaybederken Trkiye Bat dnyasndaki yerini tayin etmektedir" szleri ile Trkiye'nin1950 seimleri ile Bat demokrasisinde kendine yakr bir stat elde ettiibelirtilmitir.102

Amerika Dileri Bakanlnn gr Trkiye'deki genel seimler AmerikaDileri Bakanl resmi evreleri tarafndan demokrasinin Yakn arkta shhatligelimesinin bir nianesi olarak mlahaza edilmitir. Bakanlk resmi evreleri hangi

parti kazanrsa kazansn Amerika'nn askeri ve iktisadi yardmnn devam edeceini,Trkiye ve Amerika arasndaki samimi dostluk balarnn eskiden olduu gibi devamedeceini belirtmilerdir.

Zafer gazetesi 17 ve 18 Maysta dnya basnndan verdii rneklerle DPnin seimzaferinin yanklarn okuyucularyla paylamtr. Buna gre Amerikan gazeteleriTrkiye'nin Orta Dou'da nemli bir rol oynayabileceini ve yeni iktidarn zel sektr veyabanc sermayeye kar daha olumlu bir tavr alaca konulan zerinde dedurmulardr. Amerikan gazetelerinden New York Times, "Trkiye demokrasiye oy

verdi" balkl yazda; "Trk seimlerinin hayret verici neticesinden yalnz Trkler deil,garp demokrasileri de hakkyla gurur duysalar yeridir. Bir zamanlar Avrupa'nn hastaadam adyla anlan bu eski memleket, imdi bizim inandmz ve zlediimiz cihanayeni bir kura efrad gibi katlm bulunmaktadr." New York Herald Tribune de "Trkiyebir istihale geiyor" balkl yorumda; Trkiye bir Cumhurbakanl diktatryasndanimdi demokrasiye doru planl nizaml ve emsalsiz sratle bir istihale geirmektedir"denilmitir. Yine kan dklmeden gerekleen 1950 seim ihtilalinin baarcs Halk

99Ulus, 17.5.1950.

100

Vatan, 16.5.1950.101Vatan, 16.5.1950.

102Vatan, 16.5.1950.


35/191

35

Partisi ve nn'nn kendilerinin kurban gittii bunun da kaderin bir oyunu olduuifade edilmitir.103

II. 1950-1954 DP Hkmeti craatlar

A. Siyasi Durum

DP seimi kazandktan sonraki dnemde halk ycelten ve ona gerek deeriniatfetmeyi vadeden bir retorii getirmitir. Parti liderleri konumalarnda vebeyanlarnda srekli olarak halk zerine bir vurgu yapmlardr. rnein Menderes birrportajnda Kemalist elite kar reformlarn gerek muhafznn Trk milleti olduunuilan etmitir 104 veya sk sk halkn aslnda muhalefetin ngrd gibi cahil ve gericiolmad ifade etmitir. Ancak DP poplizmini bu ekilde sadece halkn yceltilmesiolarak yorumlayp gemek byle bir sylemin siyasal almlarn gz ard etmek olur.

Nitekim DPnin anti-elitist vurgusu siyasal elit karsndaki her kesimin bir btn olarakalglanmasyla paralel bir gelime gstermi ve sonunda parti tm milleti temsil eder birhal almtr. yle ki partinin nde gelenlerinden hsan Yurdolu bir konumasndaBtn milleti etrafna toplayan DPnin davas bir parti davas deil; btn Trk milletininmterek hrriyet ve kurtulu davasdrdemektedir. Bu balamda DP milli iradeyi temsilettiini iddia etmi ve bu kavram partinin izledii politikalar meru bir zemineoturtmas iin srekli bavurduu bir savunma mekanizmas haline gelmitir.105

DP ile balayan sreci, brokrasiden demokrasiye, baka bir deyile memurlarn

iktidarndan halkn iktidarna gei olarak da tanmlanabilir. 14 Mays brokratikdiktatrln sonu olmu ama Trkiyede hala brokratik tutuculuun etkisi tam olarakkrlamamtr. Brokratik iktidarn transandantal (mteal, akn) devletinin yerinienstrmental (arasal) devlet almaya balam, bylece kutsal (kendi kendinin amacolan) devlet kavram etrafnda rlm bulunan brokratik ideoloji zayflamayabalamtr. Bu ise devlet arlkl bir ynetim modelinden toplum arlkl bir siyasetegei demektir. Baka bir ifadeyle, DP ile birlikte toplum arlkl siyasal sistem, soyutdevlet aleyhine genilemeye balam ve bylece vesayeti demokrasi anlay temelsizhale gelmitir.

Trk demokrasisinin bir noktada doum tarihi olan 14 Mays 1950den itibarensiyasetin sosyolojik taban deimeye balarken, deiimin baz kltrel uzantlar daortaya kmtr. Bylece, ta Osmanl dneminden beri bir sekin kltr olarak halkayabanclam olan merkezin deerler kadrosu ile evrenin kltr birbirineyaknlamaya balamtr. Bu yaknlamann Trk siyasal kltrnn iki ynl olarakdemokratiklemesine katkda bulunduu sylenebilir. lk olarak, siyasal kadrolarngeleneksel sekinci kltr halkn deerlerinden etkilenmeye balamak suretiyle bir

103Zafer, 17-18.5.1950.

104

Ahmad, Demokrasi Srecinde, s. 351105Fulya zkan, 1950lerin Poplizm Asndan Bir ncelemesi, Journal of Historical Studies, No.2, stanbul,

2004, s. 32.


36/191

36

bakma halkla btnlemenin yolu alm, bu ise siyasal kltrmzdeki devletmerkezliin yerini sivil toplum-merkezlie brakmas eilimini ortaya karmtr. kinciyn, halk arasnda vatandalk ve demokrasi bilincinin gelimesinde kendinigstermektedir. Siyasete katlmann kendisi asndan olduka fonksiyonel olduunu

ve bu katlmada kendi deer ve beklentilerinin, kendi dilinin etkili olduunu gren halksisteme yabanclamadan kurtulmaya balamtr. Bu suretle oluan yaknlamaduygusu ve siyasal sistemi benimseme tutumu halkn geleneksel baskc devletkavrayn terk etme eiliminin de balangc olmutur. Bu deiimin znde sakl temelanlam popler kltrn demokratiklemesi olarak adlandrabilir. 106

Bu erevede DPnin ilk yllarnda yapt en nemli icraatlarn banda Trkeokunan ezann tekrar Arapa okunmasna dair kanunun Meclise sunulup kabul edilmesiolmutur. Gazetecilerin bu konu hakknda sorduu sorular zerine BabakanMenderesin gazetelerde yaynlanan aklamas u ekildedir: Her taassup, cemiyet

hayat iin zararl neticeler dourur. Cemiyethayatnda esas deiikliklerin yaplabilmesievvela taassup zihniyetinin yklmasna baldr. Bu hakikatin iyice kavranm olmasneticesidir ki, Byk Atatrk birtakm hazrlayc n inklaplara balarken taassupzihniyetiyle mcadele etmek lzumunu hissetti. Ezann Trke okunmas mecburiyeti debyle bir zaruretin neticesi olarak kabul edilmelidir. Zamannda ok lzumlu olan bumecburiyet ve tedbir, dier tedbirlerle birlikte bugnn hr Trkiyesine zeminhazrlamtr. Ezann Trke okunmasna mukabil camii iinde btn ibadet ve dualarnndin dilinde olmas garip bir tezat tekil eder gibi grnr. Bunun izah arz ettiim gibi,gemiteki hadiselerin hatrlanmasna ve taassup zihniyetine kar mcadele zaruretinin

kabul olunmasna baldr.107

DP, iktidarnn ilk bir ka ylnda hava artlarnn uygun olmasyla hasadnbollamas, ekonominin iyilemesi DP iin nfusun byk bir ksmnn yaad krsalkesimin oylarn garantilemitir. CHPnin DPye ynelik klasik irtica sylemlerine kar(o yllarda Ticanilerin Atatrk heykel ve bstlerine ynelik saldrlar vard) 25 Temmuz1951de Atatrk Koruma Kanunu karlmtr. Dini istismar ediyor gerekesiyle 8Temmuz 1953te Millet Partisini kapatlmtr.108

1953 ylnda CHP'nin tek-parti iktidar srasnda edindii mallar haczedilmi vehazineye aktarlmtr. Halkevleri kapatlm ve Ky Enstitleri retmen Okullarnadntrldmtr 1954 genel seimlerinin arifesine gelindiinde, lkenin genelgrnm yle zetlenebilir: Trkiye Batnn en sadk dostlarndan biridir; dta veite azgn bir komnizm dmanl egemendir. Halk, henz enflasyon ve yokluadnmemi olan iktisadi liberalizmin salad genel canlanmadan, brokrasinin

106

Erdoan, a.g.e., s.58.107Cumhuriyet, 16.6.1950.

108Cumhuriyet, 8.7.1953, s.1.


37/191

37

gcnn krlm olmasndan honuttur. DP iinde Menderesin kiisel ynetimi giderekyounlamtr.109

B. Kore Sava

DP Hkmeti 25 Temmuz 1950 gn Hkmet, Birlemi Milletler GvenlikKonseyinin talebi zerine 4509 kiilik Trk Sava Birliinin gnderilmesine kararvermitir.110 Kore Savana katlma karar, Trkiyenin DP ile yeni bir d politikabelirlediinin bir gstergesidir.nn, gazetecilere verdii demete: Karar, TBMMdengeirilmemi ve memleketi savaa gtrecek byle nemli bir konuda muhalefetpartisiyle fikir teatisinde bulunulmamtrdiyerek DPnin kararn eletirmitir.111

Millet Partisi Genel Bakan Hikmet Bayur Bugn Birleik Amerika Korede savaaatlmsa bunu orada pek byk Amerikan ideali olduu iin mi, Birlemi Milletler

lksn kurtarmak iin mi yapmtr szleriyle Koreye asker gnderilmesine karkmtr. Yeni Sabah ve Ulus gibi g

27 mayıs 1960 darbesi raporu

Documents