2.4. yedİncİ sinif fen ve teknolojİ dersİ ÖĞretİm...

7. Sınıf Üniteler

186

2.4. YEDİNCİ SINIF FEN VE TEKNOLOJİ

DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI

ÇİZELGELERİ


187

Üniteler

1. Ü�ĐTE : Vücudumuzda Sistemler

2. Ü�ĐTE : Kuvvet ve Hareket

3. Ü�ĐTE : Yaşamımızdaki Elektrik

4. Ü�ĐTE : Maddenin Yapısı ve Özellikleri

5. Ü�ĐTE : Işık

6. Ü�ĐTE : Đnsan ve Çevre

7. Ü�ĐTE : Güneş Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi


188

ĐLKÖĞRETĐM FE� VE TEK�OLOJĐ DERSĐ ÖĞRETĐM PROGRAMI 7. SI�IF ÖĞRE�ME ALA�LARI, Ü�ĐTELER VE Ö�ERĐLE� SÜRELER

ÖĞRE�ME ALA�I Ü�ĐTELER KAZA�IM SAYISI SÜRE/DERS SAATĐ* ORA�I (%)

CA�LILAR VE HAYAT

1. Vücudumuzda Sistemler 27 30 20,8

6. Đnsan ve Çevre 12 16 11,1

Toplam 39 46 32

MADDE VE DEĞĐŞĐM 4. Maddenin Yapısı ve Özellikleri 46 36 25

Toplam 46 36 25

FĐZĐKSEL OLAYLAR

2.Kuvvet ve Hareket 31 16 11,1

3. Yaşamımızdaki Elektrik 32 16 11,1

5. Işık 29 16 11,1

Toplam 92 48 33,3

DÜ�YA VE EVRE�

7. Güneş Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi

27 14 9,7

Toplam 27 14 9,7

Genel Toplam 204 144 100

*: Üniteler için verilen ders saatleri öğretmen tarafından şartlara göre ±%10 oranında değiştirilerek uygulanabilir.

7.sınıf Üniteler

189

Öğrenme Alanı : Canlılar ve Hayat

1. Ünite : Vücudumuzda Sistemler

Önerilen Süre : 30 ders saati

A. Genel Bakış

Öğrenciler 5. sınıf Fen ve Teknoloji dersinde sistem kavramına girmeden sindirim ve boşaltımda görevli yapı ve organların yerlerini ve genel hatları ile işlevlerini, besinler ve dengeli beslenmenin önemini öğrenmişlerdi. 6. sınıfta destek ve hareket, dolaşım, solunum sistemleri, bu sistemlerin sağlığı ve teknolojinin sistemlerin sağlığına etkisi işlenmişti. Sindirim ve boşaltım sistemi ile başlayan bu ünitede ise denetleyici ve düzenleyici sistemlerde görevli yapı ve organlar, duyu organları ve bu sistemlerin sağlığı, sistemlerle ilgili sağlık sorunlarının giderilmesine teknolojik gelişmelerin etkisi, vücudumuzdaki sistemlerin birbirleriyle ilişkili olarak çalıştığı belirtilecektir. Ünitede öğrencilerin verilen tüm bu konuları anlamlı öğrenmesi amacı ile deney yapma, tartışma, simülasyon gibi farklı öğrenme etkinliklerine yer verilmiştir. 4-7. sınıflarda işlenen vücudumuz ile ilgili konular orta öğretim seviyesinde, bitki ve hayvanlardaki sistemler konusuna temel oluşturması açısından da önemlidir.

Öğretim ve değerlendirme etkinlikleri bölümünde bireysel farklılıklara uygun olarak geleneksel ve alternatif ölçme değerlendirmelere çeşitli örnekler verilmiştir. Süreç ve ürün değerlendirmesinde, kavram haritası oluşturma, tanılayıcı dallanmış ağaç, yapılandırılmış grid; ürün değerlendirmesinde ise çoktan seçmeli, açık uçlu ve boşluk doldurma tipinde sorulara yer verilmiştir.

Ünitede verilen öğrenme, öğretim ve değerlendirme etkinlikleri öneri niteliğindedir. Öğretmenler fizikî şartları da dikkate alarak tüm öğrencilerin etkin katılımını sağlayacak uygun bir öğrenme ortamı hazırlamalıdır. Konular işlenirken kavram ve becerilerin günlük hayatla ilişkilendirilmesine önem verilmelidir. Günlük hayatta önemli bir yere sahip olan teknolojinin sistemlerle ilişkisi ile ilgili organ nakilleri ve tıbbi teknoloji ürünlerine örnekler verilerek konuların hayatla bağlantısı kurulmalıdır. Ünitede her sistem ile ilgili konunun başındaki öğrenme etkinliklerinin öğrencilerin ön bilgilerini yoklayan ve öğretim esnasında dikkate alan bir tarzda yapılması, daha sonra öğrencilerin konu sonunda bilişsel yapısında meydana gelen değişiklikleri gözlemlemesi, öğrencinin öğrendiğinin farkına varması açısından önemlidir.

B. Ünitenin Amacı Bu ünitede öğrencilerin; sindirim, boşaltım, denetleyici ve düzenleyici sistemler ve bunlara ait

organları tanımaları, sistemlerin düzenli ve birbirleri ile eş güdümlü çalıştığını kavramaları, bunların sağlığını korumak için yapılması gerekenleri ve sistemlerle ilgili sağlık sorunlarının giderilmesinde teknolojik gelişmelerin önemini fark etmeleri amaçlanmıştır.

7.sınıf Üniteler

190

C. Ünitenin Odağı

Bu ünitede; sistem kavramı etrafında öğrencilerin gözlem, karşılaştırma, model oluşturma, bilgi ve veri toplama, verileri kaydetme, yorumlama, sonuç çıkarma ve sunma becerilerini geliştirmeye odaklanılmıştır. Kendini, görme ve işitme engelli kişilerin yerine koyarak onları anlama, sağlık sorunu olan bireylere karşı anlayışlı olmaya önem verme “Tutum ve Değer” açısından, organ nakilleri ise “Fen-Teknoloji-Toplum-Çevre” ilişkisi bakımından önemlidir. Ç. Önerilen Konu Başlıkları

• Sindirim Sistemi • Boşaltım Sistemi • Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler • Duyu Organları

7.sınıf Üniteler

191

D. Ünitenin Kavram Haritası

BU KAVRAM HARĐTASI SADECE ÖĞRETME-Đ BĐLGĐLE-DĐRMEK VE Ü-ĐTE ĐÇĐ-DEKĐ KAVRAMLARI BĐR BÜTÜ- HALĐ-DE GÖSTERMEK AMACIYLA VERĐLMĐŞTĐR. BU KAVRAMLAR KULLA-ILARAK FARKLI KAVRAM HARĐTALARI DA OLUŞTURULABĐLĐR.

7.sınıf Üniteler

192

E. Ünite Kazanımları ve Etkinlikler

ÖĞRE-ME ALA-I : CANLILAR VE HAYAT 1. Ü-ĐTE: VÜCUDUMUZDA SĐSTEMLER Ü-ĐTE KAZA-IMLAR ETKĐ-LĐK ÖR-EKLERĐ AÇIKLAMALAR

VÜ

CU

DU

MU

ZD

A

SĐS

TE

ML

ER

1. Sindirim sistemi ile ilgili olarak

öğrenciler;

1.1. Sindirim sistemini oluşturan yapı ve organları; model, levha ve/ veya şema üzerinde gösterir (FTTÇ-4).

1.2. Besinlerin vücuda yararlı hâle gelmesi için değişime uğraması gerektiğini tahmin eder.

1.3. Besinlerin kana geçebilmesi için fiziksel (mekanik) ve kimyasal sindirime uğraması gerektiğini belirtir.

1.4. Enzimin kimyasal sindirimdeki işlevini açıklar.

1.5. Karaciğer ve pankreasın sindirimdeki görevlerini ifade eder.

1.6. Sindirime uğrayan besinlerin bağırsaklardan kana geçişini açıklar.

1.7. Sindirim sistemi sağlığını olumlu-olumsuz etkileyecek etkenleri özetler ve tartışır (BSB-25, 27, 32).

↸ Ön bilgilerin yoklanması ve hatırlanması amacıyla öğrencilerden besinler ile enerji arasında ilişki kurmaları istenir. Besin - enerji ilişkisi sınıfta tartışılır. Sonra öğrenciler “sindirim, karbonhidrat, protein, yağ, vitamin, su, mineral ve diş” kelimelerini cümle içinde kullanırlar. Bu cümleler sınıfta okunur. Öğrenciler sırasıyla sindirimde görevli yapı ve organları model, levha ve/veya şema üzerinde gösterir. Öğretmen bu ön bilgileri, varsa kavram yanılgılarını ders işlenişinde dikkate alır.

↸ Midedeki Asitlerin Besinlere Etkisi Öğrenciler mide asidinin besinleri nasıl etkileyeceğini tahmin eder. Öğretmen gösteri etkinliği olarak yarım bardak sütün içine iki kaşık hidroklorik asit (HCl) dökerek sütü 10 dakika sıcak bir yerde bekletir. Deney sonunda tahminlerin doğruluğu tartışılır. Öğrenciler yapılan deney ile bağlantı kurarak mide asidinin etkisini açıklar (1.2; 1.3), (BSB-1, 2, 31).

↸↸↸↸ Yediğim Besinlere -eler Oluyor? Öğrenciler “Ekmek, marul, et, domates ile hazırladığınız bir sandviçi (ekmek arası, lavaş vb.) yediğinizde bu yiyeceklere ne olur?” sorusunu tartışır. Sonra “fiziksel (mekanik) sindirim, kimyasal sindirim, tükürük, yutak, mide, besinler, incebağırsak, kalınbağırsak, karaciğer, pankreas” kelimelerinin kullanılacağı boşluk doldurmalı bir paragraf tahtaya yazılır, boşluklar tartışılarak doldurulur (1.2-1.5). ↸↸↸↸ Sindirim Sistemi Simülasyonu Öğrenciler gruplara ayrılır. Her grup 3-4 bisküvi, bir bardak su, haşlanmış yarım patates, plastik kilitli torba, makas, kâğıt havlu, bayan çorabı getirir. Bisküviler kilitli plastik torbaya konur ve elle ezilir (çiğneme simülasyonu). Patates de plastik torbaya konur, su eklenir (tükürük simülasyonu). Torbanın içindeki hava boşaltılarak torba kilitlenir (mide simülasyonu). Öğrenciler torbayı ellerinde ovuşturmaya başlar (midenin çalkalama simülasyonu). Bu işlem 5 dk yapılır. Bir gazetenin üzerinde, torbanın alt ucu biraz kesilerek buraya bayan çorabı yerleştirilir. Plastik torba sıkılarak besinlerin torbadan (mideden) çoraba (incebağırsak simülasyonu) geçmesi sağlanır. Çoraptan besin maddeleri dışarı akacaktır (incebağırsaktan emilim simülasyonu). Çorap sıkıştırılarak besinler ilerletilir ve sonunda kalanlar kâğıt havluya aktarılır (kalınbağırsak simülasyonu). Kâğıt havlu ıslanacaktır. Kâğıt havlu içindekiler dışkı yoluyla atılacak sindirilmemiş atıklardır (1.2-1.6), (BSB-1, 2, 3, 17, 28, 30, 31).

�� 1.1 5. sınıf “Vücudumuz Bilmecesini Çözelim” ünitesindeki Besinlerin Sindirimi ve Besin Đçerikleri ve Görevleri konularıyla ilişkilendirilir.

[!] Kimyasal madde muhafazası ve kullanımına dikkat edilmelidir.

�� 1.2, 1.3 Kimyasal ve fiziksel (mekanik) sindirim tanımları verilir, kimyasal sindirim denklemlerine girilmez.

??? 1.3 Öğrenciler sindirimin sadece midede gerçekleştiğini düşünebilirler. �� 1.4 Sindirimde görevli sindirim enzimlerinin isimleri verilmez. �� 1.6 Villusun sindirimdeki önemi vurgulanır, yapısı anlatılmadan şekil olarak verilir.

[!] 1. 7 Sindirim sistemi sağlığını olumlu etkileyen etkenlerden lifli besinler, dengeli beslenme; olumsuz olarak etkileyen etkenlerden stres, dengesiz ve yetersiz beslenme vb. örnek olarak verilebilir.

�� 1.7 kazanımı, Türkçe dersi “Okuma” temel dil becerisi ile ilişkilendirilir.

� Boşluk Doldurma

� Tanılayıcı Dallanmış Ağaç ↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik �: Okul Dışı Etkinlik ��: Ders Đçi Đlişkilendirme ��: Diğer Derslerle Đlişkilendirme ��: Ölçme ve Değerlendirme ???: Kavram Yanılgısı [!]:Uyarı ��: Sınırlamalar �: Ara Disiplinlerle

Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.)

7.sınıf Üniteler

193


VÜ

CU

DU

MU

ZD

A

SĐS

TE

ML

ER

2. Boşaltım sistemi ile ilgili olarak

öğrenciler;

2.1. Boşaltım sistemini oluşturan yapı ve organları; model, levha ve/veya şema üzerinde gösterir (FTTÇ-4).

2.2. Boşaltım sisteminde böbreklerin görevini ve önemini açıklar.

2.3. Boşaltım sistemi sağlığının korunması için alınabilecek önlemlerin farkına varır.

2.4. Bazı böbrek rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılan teknolojik gelişmelere örnekler verir (FTTÇ-5, 17, 29, 30, 32).

↸ Öğrenciler ön bilgilerin yoklanması ve hatırlanması amacıyla boşaltımda görevli yapı ve organları uygun malzemeleri kullanarak kartona çizilmiş boş insan modeli üzerine yerleştirir ve böylece boşaltım sistemi şeması/ levhası oluşturur (2.1), (BSB-17, 28).

↸ Misafirimiz Var Sınıfa davet edilen bir sağlık personeli; boşaltım sistemi hastalıkları, korunma ve tedavi yöntemleri ile ilgili bilgi verir. Öğrenciler, sağlık personeline konu ile ilgili merak ettikleri soruları yöneltirler. Çeşitli kaynaklardan temin edilecek görsel ve yazılı materyaller sınıf panolarında sergilenir (2.3). ↸ Öğrenciler “Böbreklerim benim için önemlidir. Çünkü, …” ile başlayan bir paragraf yazarlar. Yazılan paragraflar okunduktan sonra böbrek sağlığının korunması için gerekenler listelenir (2.2; 2.3).

�� 2.1-2.2 5. sınıf “Vücudumuz Bilmecesini Çözelim” ünitesi Zararlı Maddelerin Boşaltımı konusu ile ilişkilendirilir.

�� 2.2 Nefronun boşaltımdaki önemi vurgulanır, yapısı anlatılmadan şekil olarak verilir.

[!] 2.2 Boşaltımda deri, akciğer ve karaciğerin görevleri de vurgulanır.

[!] 2.4 Böbrek yetmezliği, böbrek taşı, böbrek nakli, diyaliz, yüksek frekanslı ses dalgaları ve lazer gibi teşhis/tedavi yöntemleri vurgulanır.

�� 2.4 kazanımı, Sosyal Bilgiler dersi 6. sınıf “Bilim, Teknoloji ve Toplum” öğrenme alanı, “Elektronik Yüzyıl” ünitesi kazanım 3 ile ilişkilendirilir.

� Çoktan seçmeli soru

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik �: Okul Dışı Etkinlik ��: Ders Đçi Đlişkilendirme ��: Diğer Derslerle Đlişkilendirme ��: Ölçme ve Değerlendirme ???: Kavram Yanılgısı [!]:Uyarı ��: Sınırlamalar �: Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.)

7.sınıf Üniteler

194


VÜ

CU

DU

MU

ZD

A

SĐS

TE

ML

ER

3. Denetleyici ve düzenleyici sistem ile ilgili olarak öğrenciler;

3.1. Denetleyici ve düzenleyici sistemin

vücudumuzdaki sistemlerin düzenli ve birbiriyle eş güdümlü çalışmasını sağladığını belirtir.

3.2. Sinir sisteminin bölümlerini; model, levha ve/veya şema üzerinde gösterir (FTTÇ-4).

3.3. Sinir sisteminin bölümlerinin görevlerini açıklar.

3.4. Refleksi gözlemleyecek bir deney

tasarlar (BSB-16). 3.5. Đç salgı bezlerini; model, levha

ve/veya şema üzerinde göstererek görevlerini açıklar (FTTÇ-4).

↸ Mesajınız Var Sınıftan seçilen 10 ya da daha fazla sayıda öğrenci daire oluşturacak şekilde sıralanır. Öğrenciler ellerini havaya kaldırır. Öğretmen kâğıda bir uyartı mesajı yazar ve 1.öğrencinin eline ‘mesaj’ yazılı kâğıdı verir. Öğrenciler, mesajı elden ele geçirirler (sinirsel iletimin simülasyonu). Öğretmen, bir öğrenciyi ‘beyin’ olarak seçer ve mesaj iletimi bu öğrencide durur. Bu öğrenci mesajı beyin olarak yorumlar ve cevabını yazar. Cevap mesajı geldiği yönün tersine 1. öğrenciye kadar iletilir. Seçilen öğrenci beyinden gelen mesajı okur ve uygular. Örneğin; uyartı mesajı: burnun kaşınması, beyinden gelen cevap mesaj: burnunu kaşı. Öğrenci burnunu kaşır (3.3), (BSB-31). ↸ Refleks Öğretmen öğrencilere günlük hayatlarında düşünmeden hızla hangi olaylara tepki verdiklerini sorar. Öğrencilerin verdiği cevaplardan refleks örneklerine ilgiyi çekerek bunlarla ilgili sorular sorar ve ‘refleks’ kavramına ulaşmalarını sağlar (3.4). ↸ Kim Daha Hızlı? Öğrenciler ikişerli gruplara ayrılır. Gruplar uzun bir cetvel veya cetvel şeklinde bölümlendirilmiş uzun bir kâğıt hazırlar. A öğrencisi kâğıdı veya cetveli üst ucundan tutar. B öğrencisi ise alt uç 0 (sıfır) noktası hizasında baş parmağı ve işaret parmağı ile tutacak şekilde bekler. A öğrencisi haber vermeden kâğıdı veya cetveli bırakır, B öğrencisi kâğıdı tutar. B öğrencisinin kâğıdı veya cetveli kaçıncı bölmeden tuttuğu kaydedilir. Bu işlem 3-4 kez tekrarlanır ve ortalaması alınır. Sonuçlar diğer grupların sonuçları ile karşılaştırılır (3.4), (BSB- 1, 3, 22, 27, 31). ↸ Hormonlar Öğretmen, öğrencilere “Korktuğunuzda yada heyecanlandığınızda vücudunuzda ne gibi değişimler olur?” sorusunu sorar. Cevaplardaki benzer olan değişimler tahtaya yazılır. Öğrencilerin, heyecan veya korku anındaki bu değişimlerin sebebinin bu sırada vücutta üretilen bazı maddeler olduğu sonucuna ulaşmaları sağlanır. Sonra “Bu maddeler vücudumuzda nerelerde üretilir?” sorusundan yola çıkarak iç salgı bezleri, bunların ürettiği hormonlar, bu hormonların işlevleri listelenir. Öğrenciler uygun malzemeleri kullanarak kartona çizdikleri boş insan modeli üzerinde iç salgı bezleri şema/levhası oluşturur (3.5), (BSB-17, 28).

[!] 3.1 Denetleyici ve düzenleyici sistemleri olumsuz etkileyen etmenler ( uyuşturucu, alkol ve sigara) ile ilgili örnekler verilir. �� 3.2 Sinir sisteminin bölümleri; merkezî (beyin, omurilik) ve çevresel sinir sistemi olarak verilir, yapılarına girilmez. Beynin bölümlerinden olan beyincik ve omirilik soğanının yapısına girilmeden görevleri verilir �� 3.5 Đç salgı bezleri olarak hipofiz, pankreas, tiroit, böbrek üstü bezleri ve eşeysel bezler verilir, yapılarına girilmez. Erkek ve dişi salgı bezleri ayrı ayrı şekiller üzerinde verilir.

�� 3.5 Hormonlara örnek olarak günlük hayattan bilinen hormonlar (tiroksin, büyüme hormonu, insülin, glukagon, adrenalin vb.) verilir.

� Yapılandırılmış Grid ↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik �: Okul Dışı Etkinlik ��: Ders Đçi Đlişkilendirme ��: Diğer Derslerle Đlişkilendirme ��: Ölçme ve Değerlendirme ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı ��: Sınırlamalar �: Ara Disiplinlerle

Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.

7.sınıf Üniteler

195

ÖĞRE-ME ALA-I : CANLILAR VE HAYAT 1. Ü-ĐTE: VÜCUDUMUZDA SĐSTEMLER

Ü-ĐTE KAZA-IMLAR ETKĐ-LĐK ÖR-EKLERĐ AÇIKLAMALAR

VÜ

CU

DU

MU

ZD

A

SĐS

TE

ML

ER

4. Duyu organları ile ilgili olarak öğrenciler;

4.1. Çevremizdeki uyarıları algılamamızda duyu organlarının rolünü fark eder.

4.2. Duyu organlarının yapılarını şekil ve/veya model üzerinde açıklar (FTTÇ-4) .

4.3. Duyu organlarının hangi tür uyarıları aldığını ve bunlara nasıl cevap verildiğini açıklar.

↸ Öğretmen öğrencilerin ön bilgilerini belirlemek amacıyla duyu organları ile ilgili bildiklerini içeren bir paragraf yazmalarını ister ve yazılanlar okunarak ürün seçki dosyasında saklanır. Öğretmen konu bitiminde öğrencilerden duyu organları ile ilgili bir paragraf daha yazmalarını ister. Öğrenciler bu iki yazıyı karşılaştırarak neler öğrendiklerini tartışırlar (4.1). ↸ Duyu Organlarım Olmasa Öğretmen bir kutu içerisine farklı büyüklükte, çok sayıda cisim (çubuk, kalem vb.) koyar. Sınıftan gönüllü 2 öğrenci seçilir. A öğrencisi kutudaki cisimleri büyüklüklerine göre ayırırken, B öğrencisi kronometre ile ölçtüğü süreyi kaydeder. Cisimler tekrar kutuya konur. A öğrencisinin gözleri bağlanır. A öğrencisi kutudaki cisimleri gözleri bağlı olarak büyüklüklerine göre ayırırken B öğrencisi yine kronometre ile ölçtüğü süreyi kaydeder. Sonuçlar tartışılır (4.1), (BSB- 1, 3, 6, 27, 31). ↸ Dokunma Öğrenciler iki kişilik gruplara ayrılır. Öğrencilerden biri arkadaşının gözlerini kapatır. Diğer öğrenci iki kalemi bir araya getirerek uçlarını arkadaşının dudak, kol, parmak, bacak ve ayaklarına hafifçe bastırır. Arkadaşının ne zaman iki kalem, ne zaman tek kalem hissettiğini tahtaya çizilen bir tabloya işaretler ve en duyarlı bölgelerini belirlemeye çalışır (4.3), (BSB- 1, 31). ↸ Tek Göz Yanılır Öğrenciler bir gözlerini kapatır. Bir eli ile tükenmez kalemi diğeriyle de kalemin kapağını tutarak göz hizasına getirir, kapağı kapatmayı dener. Öğretmen, “Kapağın kalemin önünde mi, arkasında mı olduğunu anlayabiliyor musunuz?” sorusunu sorar. Öğrenciler kapalı olan gözlerini açarak tekrar kapağı kapatmayı dener. Farkın nedeni tartışılır (4.3), (BSB- 1, 31). ↸ -asıl Tat Alırız? Öğrenciler temiz bir kâğıt mendil ile dilinin üstünü kurutur ve kesme şekeri koyar. Öğretmen öğrencilere “Tat alabildiniz mi?” sorusunu yöneltir. Öğrenciler dillerini ağızlarının içine alır, dillerini kurutmadan şekeri tekrar dillerinin üzerine koyarlar. Öğretmen, “Tat alabildiniz mi?” sorusunu tekrar yöneltir. Sonuçlar sınıfta tartışılır (4.3), (BSB- 1, 31). ↸ Bil Bakalım Öğretmen portakal, havuç, elma, patates, greyfurt, armut gibi meyvelerden aynı şekil ve büyüklükte parçalar keser, bunların her birini belli olmayacak şekilde ayrı kağıtlara sararak sınıfa getirir. Sınıftan 3 gönüllü öğrenci seçilir. 1. öğrencinin gözleri bağlanır, verilen 3 ayrı maddeyi sadece koklayarak tanıması istenir ve tahminleri kaydedilir. Öğrencinin gözleri açılır ve tahminlerinin doğruluğu kontrol edilir. 2. öğrenci aynı işlemleri maddelere dokunarak yapar, tahminleri kaydedilir ve tahminlerinin doğruluğu kontrol edilir. 3. öğrencinin ise gözleri bağlanmaz. Bu öğrenciye de 3 ayrı madde verilir ve dokunarak, koklayarak, görerek maddeleri tanımaya çalışır, tahminleri kaydedilerek bunların doğruluğu kontrol edilir. Öğretmen öğrencilere “Hangi öğrenci besinleri en kolay tanıdı? Neden?”, “Hangi maddeleri tanımak daha kolaydı?”, “Hangi maddeleri tanımak zordu?” şeklinde sorular sorar. Öğrencilerin duyu organları beraber çalıştığında algılamanın daha kolay ve doğru olduğu sonucuna ulaşmalarını sağlayacak sorularla tartışma yönlendirilir (4.3), (BSB- 1, 2, 6, 27, 31).

�� 4.3 Duyu organlarında bulunan özel almaçların (duyu reseptörleri) deride sıcaklık, dokunma, acı, basınç; gözde ışık; burunda koku; dilde tat; kulakta ses uyarılarını aldığı vurgulanır. Tüm duyu organlarındaki duyu almaçlarının uyarıları, duyu-sinir yolu ile beyindeki özel merkezlere ilettiği ve yanıt verdiği düşünülerek tek bir duyu organı örneği üzerinden uyarı alımı-cevap verme süreci açıklanır. Diğerlerinin açıklaması öğrenciden beklenir.

[!] 4.3 Kulağın vücudumuzun dengesinin sağlanmasına yardımcı olduğu belirtilir.

� Bulmaca

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik �: Okul Dışı Etkinlik ��: Ders Đçi Đlişkilendirme ��: Diğer Derslerle Đlişkilendirme ��: Ölçme ve Değerlendirme ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı ��: Sınırlamalar �: Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.

7.sınıf Üniteler

196

ÖĞRE-ME ALA-I : CANLILAR VE HAYAT 1. Ü-ĐTE: VÜCUDUMUZDA SĐSTEMLER


VÜ

CU

DU

MU

ZD

A

SĐS

TE

ML

ER

4.4. Koku alma ve tat alma arasındaki ilişkiyi deneyle gösterir (BSB-1).

4.5. Duyu organlarındaki aksaklıklara ve teknolojinin bu aksaklıkların giderilmesinde kullanımına örnekler verir (FTTÇ 31,32).

4.6. Duyu organlarının sağlığını korumak amacı ile alınabilecek önlemlere günlük hayatından örnekler verir.

4.7. Kendini, görme veya işitme engelli kişilerin yerine koyarak onları anlamaya çalışır (TD-3).

↸ Burnumuz Olmasaydı Öğrenciler gruplara ayrılır. Gruptaki öğrenciler çiğ patates, soğan ve elmayı eşit büyüklükte keserek üç ayrı kaba koyar. Gruptan bir öğrenci diğer arkadaşlarının gözlerini bağlar. Bunlardan A ve B öğrencileri burunlarını kapatır, C ve D öğrencileri ise burunlarını kapatmaz. Arkadaşlarının ağzına bu yiyeceklerden birer tane vererek tattıklarının hangi yiyecek olduğunu sorar. Verilen cevapları aşağıdaki tabloya kaydeder. Grupların sonuçları sınıfta tartışılır (4.4), (BSB- 1, 27, 31).

Yiyecek A öğrencisi B öğrencisi C öğrencisi D öğrencisi Soğan Patates Elma

↸↸↸↸ Misafirimiz Var Sınıfa davet edilen göz doktoru göz sağlığı hakkında bilgi verir, konuyla ilgili merak edilen soruları cevaplar. Öğrenciler göz sağlığının önemi ve korunması hakkında kompozisyon yazar ve bunları sınıfta okurlar (4.6).

↸ Bana -eler Oldu? Sınıf 2 gruba ayrılır. Đlk üç dakika A grubu gözlerini, B grubu ise kulaklarını kapatır. Öğrenciler bu 3 dakikadaki deneyimlerini yazarlar. 2. üçer dakikada ise A grubu kulaklarını, B grubu gözlerini kapatır ve yine deneyimlerini yazar. Öğrenciler her 2 durum için yazdıklarını sınıfla paylaşır. Görme, işitme engelli insanların karşılaşabilecekleri zorluklar hakkındaki düşüncelerini içeren bir kompozisyon yazarlar (4.7), (BSB- 1, 27, 31, 32).

�� 4.5 Aksaklıklar tanım düzeyinde verilir. Teknolojik örnek olarak lens, gözlük, işitme cihazı, kornea nakli vb. belirtilir.

[!] 4.5 Rehberlik Araştırma Merkezi ve Okul Rehberlik Servisi ile iş birliği sağlanarak “Göz Tarama Testi” yapılabilir. �Đnsan Hakları ve Vatandaşlık (4.7 – 9 )

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik �: Okul Dışı Etkinlik ��: Ders Đçi Đlişkilendirme ��: Diğer Derslerle Đlişkilendirme ��: Ölçme ve Değerlendirme ???: Kavram Yanılgısı [!]:Uyarı ��: Sınırlamalar �: Ara Disiplinlerle

Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.)

7.sınıf Üniteler

197


VÜ

CU

DU

MU

ZD

A

SĐS

TE

ML

ER

5. Vücudumuzdaki sistemlerle ile ilgili olarak öğrenciler;

5.1. Vücudumuzdaki tüm

sistemlerin birlikte ve eş güdümlü çalıştığına örnekler verir.

5.2. Bağımlılığa sebep olan maddelerin sistemlere etkisini araştırır ve sunar (BSB-25, 27, 32; FTTÇ-28, 29, 32).

5.3. Organ bağışının önemini

vurgular. 5.4. Sağlık sorunlarıyla birlikte

toplumda görevlerini devam ettiren bireyleri takdir eder ve anlayışlı olur (TD-3).

↸↸↸↸ Hayal Et, Düşün, Bul “Uyurken çevrenizi algılayabiliyor musunuz? Uyandığınızda çevrenizin daha çok farkında olursunuz. Sabah okula gitmek için ayarladığınız çalar saatinizin sesi ile uyandığınız zaman annenizin hazırladığı omletin kokusunu alabilir, yoldan geçen aracın gürültüsünü ya da kuş seslerini duyabilirsiniz. Sizce bütün bunları algılamanızı sağlayan sistem ve yapılarınız nelerdir? Yataktan kalkıp banyoya elinizi, yüzünüzü yıkamaya giderken hangi sistemleriniz devreye girdi? Karnınızın acıktığını hissetmenize neden olan nedir? Kahvaltı yaparken hangi sistemleriniz devreye girdi? Yediğiniz besinlere ne olduğunu hiç merak ettiniz mi? Sindirilen ve sindirilemeyen besinlere ne olur? Bütün bu etkinlikleri yerine getirebilmeniz için gerekli enerjiyi vücudunuz nasıl sağlar?” gibi sorularla vücuttaki sistemlerin birlikte ve eş güdümlü çalıştığı ortaya çıkarılır (5.1). ↸ Sistemlerim Beraber Çalışır Öğrenciler örnek bir etkinlik ile sistemlerin beraber çalışmasını anlatan bir metin yazar (futbol oynarken hangi sistemlerin çalıştığını anlatan bir metin yazılması gibi). Yazılanlar sınıfta okunur, sistemlerin birlikte ve eş güdümlü çalıştığı, farklı örnekler üzerinde açıklanır (5.1). ↸ Misafirimiz Var Sınıfa davet edilen uzman bir kişi bağımlılığa sebep olan maddeler ve zararları hakkında bilgi verir. Öğrenciler uzmanlara konu ile ilgili merak ettikleri soruları yöneltirler. Uzmanlardan sağlanan yazılı ve görsel materyaller okul panosunda sergilenir (5.2). ↸ Dikkat! Öğrenciler 3 gruba ayrılır. Gruplar insan sağlığına zararlı ve bağımlılığa sebep olan maddelerden bir tanesini seçer. Her grup kendi içinde slogan oluşturma, resim çizme, araştırma yapma, hazırlanan çalışmayı sunma vb. görev dağılımını yapar. Gruplar, belirlenen süre sonunda çalışmasını sınıfa sunar (5.2), (BSB-25, 27, 31, 32). ↸ Poster Hazırlama Öğrenciler gruplara ayrılır. Her grup organ nakline yönlendirici birer slogan, poster veya drama etkinliği hazırlar ve sınıfa sunar. En ilgi çekici slogan ve poster seçilerek okul panosunda sergilenir (5.3) , (BSB- 25, 27, 32).

� ↸ Genç Gazeteci Öğrenciler organ nakli yapılmış bir kişi ile röportaj yapar ve bunu sınıfa sunar. Organ naklinin önemi tartışılır (5.3) , (BSB- 25, 27, 32). ↸ Ben de Olabilirdim Öğrenciler gruplara ayrılır. Her grup yakın çevrelerindeki bireylerde görülen sağlık sorunlarının çeşitleri, görülme sıklığı, hastalıkların yaş grubu vb. hakkında araştırma yapar. Araştırma sonuçlarını tablo, grafik gibi görsel ögeler kullanarak sınıfa sunar. Sağlık sorunu (AIDS, lösemi, böbrek hastalıkları gibi) olan bireylere kişisel ve toplumsal yardım, anlayış konusunda neler yapılabileceğine ilişkin görüşler belirtilir (5.4), (BSB- 25, 27, 32).

� Rehberlik ve Psikolojik Danışma (5.2 – 9,10)

� Sağlık Kültürü Eğitimi (5.2-7; 5.3-23) [!] 5.2 Rehberlik Araştırma

Merkezi ,Okul Rehberlik Servisi ve Yeşilay kulübü ile iletişim kurularak bağımlılığa sebep olan maddeler ve zararları ile ilgili broşürler istenerek dağıtılabilir.

�� 5.2 Bağımlılığa sebep

olan maddeler 5. sınıf “Vücudumuz Bilmecesini Çözelim” ünitesindeki Sigara ve Alkol ile ilişkilendirilir.

�� 5.2 kazanımı, Türkçe dersi “Okuma”, “Konuşma” ve “Yazma” temel dil becerisi ile ilişkilendirilir.

[!] 5. 3 Organ bağışı konusunda Atatürk’ün millî birlik ve beraberliğe ile toplumsal dayanışmaya verdiği önem örneklerle vurgulanır.

� Đnsan Hakları ve Vatandaşlık (5.4 -9)

� Açık Uçlu Soru � Kavram Haritası

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik �: Okul Dışı Etkinlik ��: Ders Đçi Đlişkilendirme ��: Diğer Derslerle Đlişkilendirme ��: Ölçme ve Değerlendirme ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı ��: Sınırlamalar �: Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.)

7.Sınıf Üniteler

198

F.Önerilen Öğretim ve Değerlendirme Etkinlikleri Etkinlik -umarası : 1 Etkinlik Adı : Boşluk doldurma Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.1- 1.5

Verilen sözcükleri kullanarak “Sandviçime ne oldu?” sorusuna cevap oluşturacak şekilde aşağıdaki paragrafta boş olan yerleri doldurunuz.

vitaminler ince bağırsak pankreas fiziksel (mekanik) tükürük kimyasal proteinler yutak enzimler mide mide asidi kan safra kalın bağırsak yemek borusu anüs Sandviçimi dişlerimle kopardım ve çiğnemeye başladım. Dişlerimiz ve dilimiz yardımıyla yaptığımız bu işlem _________ sindirimdir. Bu sindirim işlemi besinlerin küçük parçalara ayrılmasıdır. Ağzımızın içinde _________üretilir. Bu, yiyeceklerin ıslanmasını ve kolay yutulmasını sağlarken aynı zamanda ağızda ___________ sindirimin de başlamasını sağlar. Bu sindirim çeşidi ise besinlerin enzimler yardımıyla hücre zarından geçebilecek kadar küçük moleküllere ayrılmasıdır. Tükürükte bulunan enzim sandviçteki nişastaya etki eder ve nişastanın küçük moleküllere ayrılması ağızda başlar. Sonra besinler dilimiz yardımıyla _________ itilir. Buradan sırasıyla ___________ ve ____________ gelir. Midede hem fiziksel (mekanik) hem de kimyasal sindirim vardır. Midede kimyasal sindirim __________ ve _________ sayesinde olur. Enzimler ile _________ parçalanmaya başlar. Mide kaslarının hareketi ile besinler iyice karıştırılır. Yaklaşık 3 saat sonunda sandviçimiz yoğun bir sıvı hâline gelir. Artık mideden ________ geçmeye hazırdır. Đnce bağırsakta _________ gelen enzimler ve karaciğerden salgılanan _________ sayesinde yağların sindirimi başlar. Đncebağırsakta yağ, protein ve nişasta sindirimi tamamlanır. Sandviçimiz artık vücudumuzun kullanabileceği hâle gelmiştir. Bu küçük moleküller ince bağırsaktaki villuslardan emilerek _________ geçer ve vücutta gerekli kısımlara iletilir. Mineraller ve ________ küçük moleküllü olduğu için sindirilmeden kana geçer. Besinlerin hepsi sindirilmez ve atıklar oluşur. Bu atıklar __________ geçer ve _________ vücuttan atılır.

7.Sınıf Üniteler

199

Etkinlik -umarası : 2 Etkinlik Adı : Tanılayıcı Dallanmış Ağaç Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.1-1.5

Aşağıda birbiri ile bağlantılı Doğru / Yanlış tipinde ifadeler içeren tanılayıcı dallanmış

ağaç tekniğinde bir soru verilmiştir. a. ifadesinden başlayarak her Doğru yada Yanlış cevabınıza

göre çıkışlardan sadece birisini işaretleyiniz.

Örneğin: a ifadesine Doğru /Yanlış olduğu belirtilir. Doğru ise b ifadesine, yanlış ise

c ifadesine ulaşılır. b ifadesinin Doğru /Yanlış olduğu belirtilir. Doğru ise d ifadesine, yanlış ise

e ifadesine ulaşılır. d ifadesinin Doğru /Yanlış olduğu belirtilir. Doğru ise 1.çıkışa, yanlış ise 2.

çıkışa ulaşılır.

� Öğrenci 4. çıkışa ulaştıysa; a ifadesine doğru diyerek doğru yanıt vermiş ve b ifadesine ulaşmıştır. b ifadesine yanlış diyerek doğru yanıt vermiş ve e ifadesine ulaşmıştır. e ifadesine yanlış diyerek doğru yanıt vermiştir. Bu durumda öğrencinin 3 doğru yanıtı olduğu için 3 puan almıştır.

� Öğrenci 1. çıkışa ulaştıysa; a ifadesine doğru diyerek doğru yanıt vermiş ve b ifadesine

ulaşmıştır. b ifadesine doğru diyerek yanlış yanıt vermiş ve d ifadesine ulaşmıştır. d ifadesine doğru diyerek doğru yanıt vermiştir. Bu durumda öğrencinin 2 doğru yanıtı olduğu için 2 puan almıştır.

7.Sınıf Üniteler

200

� Öğrenci 8. çıkışa ulaştıysa; a ifadesine yanlış diyerek yanlış yanıt vermiş ve c ifadesine

ulaşmıştır. c ifadesine yanlış diyerek doğru yanıt vermiş ve g ifadesine ulaşmıştır. g ifadesine yanlış diyerek yanlış yanıt vermiştir. Bu durumda öğrencinin 1 doğru yanıtı olduğu için 1 puan almıştır.

� Öğrenci 6. çıkışa ulaştıysa; a ifadesine yanlış diyerek yanlış yanıt vermiş ve c ifadesine

ulaşmıştır. c ifadesine doğru diyerek yanlış yanıt vermiş ve f ifadesine ulaşmıştır. f ifadesine yanlış diyerek yanlış yanıt vermiştir. Bu durumda öğrencinin hiç doğru yanıtı olmadığı için 0 puan almıştır.

Etkinlik -umarası : 3 Etkinlik Adı : Çoktan Seçmeli Soru Đlgili Olduğu Kazanımlar : 2.1; 2.2; 2.3

I. Boşaltım sistemi kanın atık maddelerden arınmasını sağlar. II. Deri, akciğer ve karaciğer boşaltım sistemine yardımcıdır. III. Uzun süre tutulan idrar, böbrek taşlarının oluşumuna neden olur. Yukarıdaki bilgilerden hangisi veya hangileri doğrudur?

a) Yalnız I b) I ve II c) II ve III d) I, II, III

7.Sınıf Üniteler

201

Etkinlik -umarası : 4 Etkinlik Adı : Yapılandırılmış Grid Đlgili Olduğu Kazanımlar : 3.5 Numaralandırılmış kutucuklarda bazı iç salgı bezleri ile hormonlar verilmiştir. Kutucuk numaralarını kullanarak aşağıdaki soruları yanıtlayınız.

a) Yukarıdaki kutucukların hangilerinde iç salgı bezleri verilmiştir? b) Yukarıdaki kutucukların hangilerinde hormonlar verilmiştir? c) Yukarıdaki kutucukların hangilerinde şeker hastalığı ile ilgili olan iç salgı bezi ve

hormonlar verilmiştir? d) Yukarıdaki kutucukların hangilerinde guatr hastalığı ile ilgili olan iç salgı bezi ve

hormon verilmiştir? e) Yukarıdaki kutucukların hangilerinde cücelik – devlik ile ilgili olan iç salgı bezi ve

hormon verilmiştir?

DEĞERLE-DĐRME

Öğrencilerin her soruya verdikleri cevapları değerlendirmek için kullanılan formül şöyledir:

C1 C3 C1= Doğru seçilen kutucuk sayısı C2= Toplam doğru kutucuk sayısı

C2 C4 C3= Yanlış seçilen kutucuk sayısı C4= Toplam yanlış kutucuk sayısı

Bu formüle göre öğrencilerin puanları –1, 0 ve +1 arasında değişir. Bu puanı on

üzerinden değerlendirmek için negatif sonucu ortadan kaldırmak amacıyla, 1 ile toplanır ve elde

edilen sayı 5 ile çarpılır.

*Bütün cevapların yanlış olması durumunda değerlendirme için verilen formül

uygulanmadan soru “0” (sıfır) puan ile değerlendirilir.

Böbrek üstü

1

Đnsülin

2

Tiroit

3 Büyüme hormonu

4

Hipofiz

5

Adrenalin

6 Pankreas

7

Tiroksin

8

Glukagon

9

7.Sınıf Üniteler

202

Etkinlik -umarası : 5 Etkinlik Adı : Bulmaca Đlgili Olduğu Kazanımlar : 4.1; 4.2; 4.3

Duyu organlarımızla ilgili aşağıda verilen cümlelerdeki boşlukları uygun kavramlarla doldurunuz. Bu kavramları, harfler çizelgesinde yatay, dikey ve çapraz sütunlarda bularak işaretleyiniz.

a) .................................., gözün ön bölümündeki renkli kısımdır. b) .................................., gözü hareket ettiren kasların uyumsuzluğu ile oluşan göz

kusurudur. c) .................................., kulak kepçesi ve kulak yolundan oluşur. d) .................................., burnun içinin nemli kalmasını sağlar. e) .................................., en büyük duyu organımızdır. f) .................................., tat almanın yanı sıra konuşmamızda da rol oynar. g) .................................., olduğumuz zaman kokuları algılayamayız. h) .................................., duyu organlarımız tarafından algılanır.

D A Ş A L Ü D Ü E I A Z Đ R E S L E Ş O D E R Đ Z A I K Đ L E R E R L U U A Y Đ N A I M L L E R E P K Ü A N A Z N U Y A R T I K

Etkinlik -umarası : 6 Etkinlik Adı : Açık Uçlu Soru Đlgili Olduğu Kazanımlar : 5.2 Alkol ve sigaranın vücudumuza ne gibi zararlı etkilerinin olabileceğini açıklayınız.

7.Sınıf Üniteler

203

Etkinlik -umarası : 7 Etkinlik Adı : Kavram Haritası Đlgili Olduğu Kazanımlar : Đlgili tüm kazanımlar

Aşağıdaki “Vücudumuzda Sistemler” kavram haritasındaki boşluklara, verilen kavramlardan uygun olanlarını yerleştiriniz.

Sindirim Glukagon Böbrek Eşeysel Bezler Eklem Çevresel Karaciğer Hipofiz Beyin Tiroksin Dolaşım Böbrek Üstü Fiziksel (Mekanik) Đnsülin Mide


204

Öğrenme Alanı : Fiziksel Olaylar

2. Ünite : Kuvvet ve Hareket


A. Genel Bakış

Öğrenciler 6. sınıfta sürat, kuvvetin ölçülmesi, kuvvetlerin yönlü doğru parçaları ile gösterimi, ağırlık-kütle farkı ve kuvvetlerin dengesi hakkında bilgi ve deneyim edinmiş, bu kavramlarla uğraşmanın gerektirdiği becerileri kazanmıştı. Bu aşamadan sonra öğrenciler kuvvetle hareketin buluşma noktası olan enerji, enerji dönüşümlerini ve korunumunu öğrenecek düzeye erişmiş bulunmaktadır. Bununla birlikte sarmal yayları, basit makineleri tanıyacaklar ve sürtünme kuvvetinin enerji kaybına yol açacağını sezeceklerdir.

Bu ünitede öğrenciler, sarmal yayların esneklik özelliği ile ilgili olarak gerilme ve sıkışmayı, esneklik sınırının aşılması durumlarını, yaya kuvvet uygulandığında yayın davranışını keşfedeceklerdir. Uygulama olarak da bir dinamometre yapmaya çalışacaklardır. Daha sonra öğrenciler fiziksel anlamda “işi” tanımlayacak ve daha önce varlığını sezdiği enerjiyi, iş yapabilme yeteneği olarak nitelendirecektir. Ayrıca iki temel enerji formu olan kinetik ve potansiyel enerjiyi ve bu enerjilerin nelere bağlı olduğunu fark edeceklerdir. Çekim potansiyel enerjisini ve yayları tanıyan öğrenciler esneklik potansiyel enerjisini de keşfedecektir. Öğrenciler bu ünitede son olarak basit makinelerin özelliklerini, çeşit ve örneklerini, sürtünme kuvvetinin kinetik enerjide meydana getireceği azalmayı enerji dönüşümleri ile açıklayacaktır.

Ünitede verilen öğrenme, öğretim ve değerlendirme etkinlikleri öneri niteliğindedir.

Öğretmenler fizikî şartları da dikkate alarak tüm öğrencilerin etkin katılımını sağlayacak uygun bir öğrenme ortamı hazırlamalıdır. Ünitede öğrencilerin sarmal yayları ve basit makineleri tanımalarına yönelik etkinlik örnekleri verilmiştir. Bu etkinlikleri yaparken öğrencilerin çeşitli tahminlerde bulunmaları, bu tahminleri test etmeleri, doğru ölçümler yapmaları ve sonuç çıkarmaları sağlanarak alt sınıflarda edindikleri bilimsel süreç becerilerini geliştirmeleri hedeflenmektedir. Ayrıca teknolojinin doğası ve insanlık için önemi, fen ile ilişkisi hayatımıza getirdikleri hakkında öğrencileri eleştirel düşünmeye yöneltmek ve bu konuları tanıtarak içselleştirmeleri için olanaklar sunmak, ilgili etkinliklerin özünü oluşturmaktadır.

B. Ünitenin Amacı Bu ünitede öğrencilerin; sarmal yayların özelliklerini fark etmeleri, kuvvet, iş ve enerji

arasındaki ilişkiyi kavramaları, enerji dönüşümlerini anlamaları, basit makinelerin ne amaçla kullanıldığını, hayatımızdaki önemini ve sürtünme kuvvetinin kinetik enerjide bir azalmaya neden olduğunu keşfetmeleri amaçlanmaktadır.

C. Ünitenin Odağı Ünitenin odağını; enerji ve kuvvet kavramı etrafında iş, çekim potansiyel enerjisi ve

esneklik potansiyel enerjisi, sarmal yay, basit makine sistemlerinde ölçme, sonuç çıkarma ve sunma bilimsel süreç becerileri oluşturmaktadır. Öğrencilerin bilgiye ulaşmada bu becerileri kullanmaları ve geliştirmeleri beklenir.


205

Ç. Ünite Đçin Önerilen Başlıklar • Sarmal Yayları Tanıyalım • Đş ve Enerji • Enerji Çeşitleri ve Dönüşümleri • Hayatımızı Kolaylaştıran Buluşlar: Basit Makineler • Enerji ve Sürtünme Kuvveti


206


*BU KAVRAM HARĐTASI SADECE ÖĞRETME-Đ BĐLGĐLE-DĐRMEK ĐÇĐ- VERĐLMĐŞTĐR


207


ÖĞRE-ME ALA-I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 2. Ü-ĐTE: KUVVET VE HAREKET


KU

VV

ET

VE

HA

RE

KE

T

1. Sarmal yayların özellikleri ile ilgili olarak öğrenciler;

1.1. Yayların esneklik özelliği gösterdiğini gözlemler (BSB-1).

1.2. Bir yayı sıkıştıran veya geren cisme, yayın eşit büyüklükte ve zıt yönde bir kuvvet uyguladığını belirtir.

1.3. Bir yayı geren veya sıkıştıran kuvvetin artması durumunda yayın uyguladığı kuvvetin de arttığını fark eder (BSB-1).

1.4. Bir yayın esneklik özelliğini kaybedebileceğini keşfeder (BSB-16,18).

1.5. Yayların özelliklerini kullanarak bir dinamometre tasarlar ve yapar (BSB-16,22,23,24,27, FTTÇ-9; TD-3).

↸↸↸↸ Yaylarla Oynayalım

Öğrencilere bir dizi sarmal yay dağıtılır. Öğrenciler yayları değişik büyüklükte kuvvetlerle gerer ve sıkıştırır. Yayların sıkıştırılması ve gerilmesi durumlarındaki gözlemlerini paylaşırlar ve gözlem sonuçlarını tartışırlar. Öğrenciler bir yayı sıkıştırırken ve gererken uyguladıkları kuvvetin yönünü ve yayın uyguladığı kuvvetin yönünü çizerek gösterirler (1.1,1.2,1.3).

↸↸↸↸ Yaylar Esneklik Özelliğini Kaybedebilir

Öğrenciler bir silindir çubuğa tel sararak kendi yaylarını yapar. Bu yaylara küçük bir kuvvet uygulayarak yaylarının esneklik özelliği gösterdiğini gözlemlerler. Daha sonra aynı yaylara büyük bir kuvvet uygulayarak yaylarda meydana gelen değişiklikleri gözlemlerler. Yayların esneklik özelliklerini kaybettikleri sonucuna ulaşırlar. Yayların hangi amaçlar için ve nerelerde kullanıldığını araştırırlar. Yayların kullanıldığı yerlere örnekler vererek “Mancınık bir yay mıdır?” sorusunu tartışırlar (1.4).

↸↸↸↸ Basit Bir Dinamometre Yapalım

Öğrenciler, bir yaya farklı büyüklükte ağırlıklar asarak yayda meydana gelen uzamaları dikkatlice ölçer ve ölçüm sonuçlarını bir tabloya kaydeder. Tablodaki verileri çizgi grafik hâlinde göstererek grafiği yorumlarlar. Çizilen grafiği kullanarak, grafikte her hangi bir nokta için cismin ağarlığını yada yayın miktarını tespit eder. Bir yayın uzama miktarının yaya uygulanan kuvvete bağlı olduğu sonucunu çıkarır. Öğrenciler, yayların bu özelliklerini kullanarak bir dinamometre tasarlar ve yapar (1.5).

[!] Öğrenciler sıkıştırılan veya gerilen yayların eski hâllerine geri dönerken kendileri ve çevredekiler için tehlike oluşturacak tarzda hareket edebilecekleri konusunda uyarılmalıdır.

�� 1.4 Yayların esneklik özelliklerinin farklı olabileceği vurgulanmalı; fakat yay sabiti ve geri çağırıcı kuvvet kavramları kullanılmamalı ve bunlarla ilgili matematiksel bağıntılara girilmemelidir.

�� Kavramları Bulup Yerleştirelim

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik �: Okul Dışı Etkinlik ��: Ders Đçi Đlişkilendirme ��: Diğer Derslerle Đlişkilendirme �: Ölçme ve Değerlendirme ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı ��: Sınırlamalar �: Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.)


208



KU

VV

ET

VE

HA

RE

KE

T

2. Kuvvet, iş ve enerji ile ilgili olarak öğrenciler;

2.1. Kuvvet, iş ve enerji arasındaki ilişkiyi araştırır.

2.2. Fiziksel anlamda işi tanımlar ve birimini belirtir.

2.3. Bir cisme hareket doğrultusuna dik olarak etki eden kuvvetin, fiziksel anlamda iş yapmadığını ifade eder.

2.4. Enerjiyi iş yapabilme yeteneği olarak tanımlar.

2.5. Hareketli cisimlerin kinetik enerjiye sahip olduğunu fark eder (BSB-1,3,8).

2.6. Kinetik enerjinin sürat ve kütle ile olan ilişkisini keşfeder (BSB-16,19,20,27,32).

↸↸↸↸ Hangi Durumda En Fazla Đş Yaparız?

Öğrencilerden biri, yerdeki bir cismi kaldırarak sınıfın bir köşesinde bulunan dolabın yanına kadar taşır. Daha sonra bu cismi biraz daha yukarıya kaldırarak dolabın üzerine bırakır. Arkadaşlarını gözlemleyen diğer öğrenciler, yukarıda sırası ile numaralandırılmış her bir eylemde yapılan işi, sebepleri ile tartışarak hangi durumda daha fazla iş yapıldığına karar verir. Son olarak öğrenciler, bir kuvvetin iş yaptığı ve yapmadığı durumları farklı örneklerle tartışır (2.2;2.3).

↸↸↸↸ Kütle, Kinetik Enerjinin Büyüklüğünü Değiştirir

Öğrenciler ,aynı süratle hareket eden bazı cisimleri durdurmanın neden tehlikeli olabileceği sorusuna cevap aramak için tahminlerde bulunur. Bu amaçla eğik bir düzlem ve bunun en alt ucundan belirli bir mesafeye konmuş tahta bloktan oluşan bir düzenek hazırlar. Öğrenciler, oyuncak bir arabayı eğik düzlemin en üst noktasından serbest bırakarak tahta blokla çarpışmasını sağlar. Tahta bloğun zemin üzerinde ne kadar sürüklendiğini ölçerler. Sonra aynı işlemi oyuncak arabanın kütlesini artırarak (iki katına çıkararak) tekrar ederler. Tahta bloğun her iki denemedeki sürüklenme miktarını karşılaştırırlar. Her iki durumda da eğik düzlemi aynı süratle terk eden oyuncak arabanın tahta bloğu neden farklı miktarlarda sürüklediği hakkında fikir üretirler. Oyuncak arabanın kütlesindeki değişimle arabanın kinetik enerjisindeki değişim arasında ilişki kurarlar. Benzer bir düzenek, süratin kinetik enerjiyi nasıl etkilediğini göstermek için kurulur ve sürat ile kinetik enerji arasındaki ilişki tartışılır (2.5;2.6).

[!] Đş birimi joule (jul) olarak verilir.

�� 2.2 Đşin fiziksel olarak ne anlama geldiği tanımsal düzeyde verilmeli ve bir cisme etki eden kuvvetin hangi durumda iş yaptığı örneklerle sezdirilmeli ,iş ile ilgili hesaplamalara (W=F.x) girilmemelidir.

�� 2.3 Hangi kuvvetlerin fiziksel anlamda iş yapacağı konusunda, sadece hareket doğrultusuna dik olarak etki eden kuvvetin, fiziksel anlamda iş yapmadığı ve bu özel durumun dışında kalan kuvvetlerin iş yapacağı vurgulanmalı ,açı yapan kuvvetlerin bileşenleri ile ilgili hesaplamalar yapılmamalıdır.

[!] 2.4 Öğrenciler iş ve enerji kavramları arasındaki farkı ve ilişkiyi fark edebilmelidir.

�� 2.5 Sadece hareketli cisimlerin kinetik enerjiye sahip olacağından bahsedilmeli ,bununla ilgili matematiksel bağıntılara girilmemelidir. �� 6. sınıf “Kuvvet ve Hareket” ünitesi ile ilişkilendirilir.

�� Hangi Kuvvet Đş Yapar?

�� Hangi Durumda Daha Kolay Yukarı Çıkarırız?



209



KU

VV

ET

VE

HA

RE

KE

T

2.7. Cisimlerin konumları nedeniyle çekim potansiyel enerjisine sahip olduğunu belirtir.

2.8. Çekim potansiyel enerjisinin cismin ağırlığına ve yüksekliğine bağlı olduğunu keşfeder (BSB-16,19,20,27,32).

2.9. Bazı cisimlerin esneklik özelliği nedeni ile esneklik potansiyel enerjisine sahip olabileceğini belirtir.

2.10. Sıkıştırılmış veya gerilmiş bir yayın esneklik potansiyel enerjisine sahip olduğunu fark eder (BSB-16,19,20,27,32).

2.11. Yayın esneklik potansiyel enerjisinin yayın sıkışma (veya ,gerilme) miktarı ve yayın esneklik özelliğine bağlı olduğunu keşfeder (BSB-16,19,20,27,32).

2.12. Potansiyel ve kinetik enerjilerin birbirine dönüşebileceğini örneklerle açıklar (BSB-25).

2.13. Enerji dönüşümlerinden hareketle, enerjinin korunduğu sonucunu çıkarır.

2.14. Çeşitli enerji türlerini araştırır ve bunlar arasındaki dönüşümlere örnekler verir (FTTÇ-7,30,33,34; TD-3).

↸↸↸↸ Çekim Potansiyel Enerjisi -elere Bağlıdır?

Öğrenciler iki basketbol topu gibi ağırlıkları eşit iki cismi farklı yüksekliklerden (Olayın kolayca fark edilebilmesi için yükseklikler mümkün olduğunca farklı alınmalıdır.) serbest bırakarak bu cisimlerin kumlu bir zemin üzerinde oluşturacağı etkileri gözlemler ve sonuçları karşılaştırır. Daha sonra öğrenciler basketbol topu ve plastik bir top gibi ağırlıkları farklı iki cismi eşit yüksekliklerden serbest bırakarak bu cisimlerin kumlu bir zemin üzerinde oluşturacağı etkileri gözlemler ve sonuçları karşılaştırır. Her iki denemeden elde ettikleri sonuçları kullanarak çekim potansiyel enerjisinin yükseklik ve ağırlıkla olan ilişkisini fark ederler (2.7).

↸↸↸↸ Esneklik Potansiyel Enerjisi -elere Bağlıdır?

Öğrenciler bir yayı sıkıştırarak önüne bir cisim koyar. Sonra sıkıştırılmış yayı serbest bırakarak cismin hareketini gözlemler. Aynı işlemi, yayı daha fazla sıkıştırarak tekrar denerler. Benzer bir denemeyi, ucuna cisim bağlanmış bir yayı gererek yaparlar. Cisimlerin hareketlerinin sebebinin ne olduğunu tartışırlar. Cisimlerin aldığı yolu yayın sıkıştırılma/gerilme miktarını yayın sahip olduğu esneklik potansiyel enerjisi ile ilişkilendirirler. Son olarak öğrenciler, farklı esneklik özelliğine sahip birkaç yayı, aynı miktarda sıkıştırarak veya gererek yukarıdaki işlemi tekrar eder. Yayların esneklik özelliğinin yayların esneklik potansiyel enerjisini değiştirdiğini gözlemler (2.9;2.10).

↸↸↸↸ Enerjiyi Vardan Yok, Yoktan Var Edemeyiz!

Öğrenciler belirli bir yükseklikten bir cismin serbest bırakılması, hareket eden bir cismin belirli bir yüksekliğe çıkması, sıkıştırılmış bir yayın önüne konulan bir cismi fırlatması veya hareketli bir cismin bir yayı sıkıştırması olaylarını tartışarak potansiyel ve kinetik enerjinin birbirine dönüşümlerini fark eder. Çeşitli enerji dönüşümlerini araştırarak enerjinin korunduğu sonucuna ulaşırlar (2.11;2.12;2.13).

�� 2.7 Burada konumla ilgili olarak öğrenciler bir cismin yerden yüksekliğini dikkate almalıdır.

�� 2.8 “Potansiyel enerji” kavramı öğrencilere sezdirilmeli ;bununla ilgili matematiksel bağıntılar verilmemelidir.

�� 2.9 Öğrenciler kütle (m) ve yer çekimi ivmesinin (g) çekim potansiyel enerjisine etkisini, ayrı ayrı değil onlara tanıdık gelen ve kütle ile yer çekimi ivmesinin çarpımlarının yerine geçen ağırlık olarak incelemelidir. Çünkü öğrenciler yer çekimi ivmesi ile ilgili bilgileri almadan bir cismin ağırlığını dinamometre ile belirleme becerisini 6. sınıfta kazanmıştır.

�� 2.7 Dünya-Ay ve Dünya-Güneş arasındaki çekim potansiyel enerjisine değinilmez.

[!] 2.9 Bazı cisimlere örnek olarak balon, lastik, cetvel verilebilir.

[!] Enerjinin, harcanması, tüketilmesi ve kullanılması günlük dilde sıkça geçer. Böyle durumlarda enerjinin yok olmadığı, genellikle başka bir enerjiye dönüştüğü vurgulanmalıdır.

�� 2.14 kazanımı, Türkçe dersi “Okuma” dil becerisi amaç 6 ile ilişkilendirilir.



210



KU

VV

ET

VE

HA

RE

KE

T

3. Basit makineler ile ilgili olarak öğrenciler;

3.1. Bir kuvvetin yönünün nasıl değiştirilebileceği hakkında tahminlerde bulunur ve tahminlerini test eder (BSB-1,9,16).

3.2. Bir kuvvetin yönünü ve/veya büyüklüğünü değiştirmek için kullanılan araçları basit makineler olarak isimlendirir.

3.3. Basit makine kullanarak uygulanan “giriş” kuvvetinden daha büyük bir “çıkış” kuvveti elde edilebileceğini fark eder (BSB-1,16,22,23,24,32).

3.4. Bir işi yaparken basit makine kullanmanın enerji tasarrufu sağlamayacağını ,sadece iş yapma kolaylığı sağlayacağını belirtir.

3.5. Belirli bir giriş kuvvetini, en az üç basit makineden oluşan bir bileşik makineye uygulayarak çıkış kuvvetinin büyüklüğünü artıracak bir tasarım yapar (BSB-16,22,23,24,27; FTTÇ-8,9).

3.6. Farklı basit makine çeşitlerini araştırarak basit makinelerin geçmişte ve günümüzde insanlığa sunduğu yararları değerlendirir (FTTÇ-7,30,33,34; TD-3).

3.7. Tasarladığı bileşik makinenin uzun süre kullanıldığında, en çok hangi kısımlarının ne şekilde aşınacağını tahmin eder (BSB-9; FTTÇ-10).

↸↸↸↸ Basit Makineler Đşlerimizi Kolaylaştırır

Öğrenciler ağır bir cismi, nasıl hareket ettirebilecekleri veya bu cismi daha yüksek bir yere nasıl çıkarabilecekleri gibi konular hakkında tartışarak tahminlerde bulunur. Tahminlerini basit deneylerle test ederler. Cisimlere etki eden kuvvetlerin yönlerini, uyguladıkları kuvvetlerin yönleri ile karşılaştırırlar. Kullandıkları basit makinelerin uygulanan kuvvetlerin yönlerini değiştirebileceğini fark ederler. Daha sonra öğrenciler basit makine ile yapılan bir işi, basit makine kullanmadan yapmaya çalışırlar. Basit makine kullandıkları ve kullanmadıkları durumları karşılaştırarak sonuçlarını tartışırlar. Basit makinelerin uygulanan kuvvetin yönünü değiştirerek ve genellikle daha küçük bir kuvvetle aynı işi yapmaya yardım edecekleri sonucuna ulaşırlar. Basit makinelere örnekler vererek günlük hayattaki uygulamalarını belirtirler (3.1;3.2;3.3;3.4).

�� 3.2 Basit makine çeşitleri olarak eğik düzlem, kaldıraç, makara ve dişliler verilir.

[!] 3.3 Basit makinelerden bahsederken “giriş kuvvetleri” ve “çıkış kuvvetleri” terimleri bir sistemi ifade etmesi nedeniyle tercih edilir. Ancak uygun yerlerde “uygulanan kuvvet” ve “doğan kuvvet” terimleri de kullanılabilir.

[!] Basit makinelerle ilgili matematiksel bağıntılara girilmeden öğrencilerin basit makineleri tanımaları ve bunların sağladığı kolaylıkları fark etmeleri sağlanmalıdır.

[!] Atatürkçülük ile ilgili konular (3.6-1)

[!] 3 .6 Atatürk’ün bilim ve teknoloji konusundaki sözlerine örnekler(‘ Ben, manevî miras olarak hiç bir âyet, hiçbir dogma, hiçbir donmuş ve kalıplaşmış kural bırakmıyorum. Benim manevî mirasım ilim ve akıldır.’gibi) verilmelidir.

[!] 3.6 Öğrencilerin, araştırma yoluyla vida, çıkrık, keski, tekerlek vb. basit makineleri tanımaları sağlanır.

[!] Atatürkçülük ile ilgili konular ( 3.6 -1) [!] Basit makinelerin bize fazladan bir enerji

sağlamadığı, yani enerji üretmedikleri, aksine sürtünmeden dolayı enerji kaybına yol açtığı vurgulanmalıdır.

[!] Fatih Sultan Mehmet’in Đstanbul’u fethederken gemilerin Haliç’e nasıl indirildiği ve Arşimet’in basit makinelerle ilgili çalışmalarından söz edilebilir. �� Basit Makineleri Tanıyor muyuz? �� Basit Makinelere Hayatımızdan Örnekler Verelim



211



KU

VV

ET

VE

HA

RE

KE

T

4. Sürtünme kuvvetinin enerji kaybına yol açması ile ilgili olarak öğrenciler;

4.1. Sürtünen yüzeylerin ısındığını deneylerle gösterir (BSB-16).

4.2. Sürtünme kuvvetinin, kinetik enerjide bir azalmaya sebep olacağını fark eder (BSB-15,16,17,18,19,20).

4.3. Kinetik enerjideki azalmayı enerji dönüşümüyle açıklar.

4.4. Hava ve su direncinin de kinetik enerjide bir azalmaya neden olacağı genellemesini yapar.

4.5. Sürtünme kuvvetinin az veya çok olmasının gerekli olduğu yerleri araştırır ve sunar (BSB-32).

↸↸↸↸ Kinetik Enerjide -eden Azalma Oldu?

Öğrenciler bir eğik düzlemi öncelikle beton zemin üzerine koyarak eğik düzlemin en üst noktasından bir oyuncak arabayı serbest olarak bırakırlar. Oyuncak arabanın eğik düzlemi terk ettikten sonra ne kadar yol aldığını ölçerler. Öğrenciler daha sonra bu işlemi aynı oyuncak araba ve eğik düzlemi kullanarak farklı zeminlerde (toprak, halı vb.) tekrar ederek sonuçları karşılaştırırlar. Eğik düzlemi aynı süratle terk eden oyuncak arabanın farklı zeminlerde neden farklı yollar aldığını tartışırlar (4.1;4.2;4.3).

�� Sürtünme kuvveti ile ilgili matematiksel bağıntılara girilmemelidir.

�� 4.3 Sürtünmenin etkisiyle kinetik enerjinin ısı, ses ve ışık enerjilerine dönüşümünden bahsedilir.

�� 4.5 kazanımı, Türkçe dersi “Okuma” dil becerisi amaç 6, “Konuşma”dil becerisi, “Yazma” dil becerisi amaç 1,2,3 ile ilişkilendirilir.

[!] Atmosfere giren meteorların yeryüzüne düşerken kütlelerinin neden değiştiğinden söz edilebilir.

�� Neden Daha Az Yol Aldı?



212

F. Önerilen Öğretim ve Değerlendirme Etkinlikleri

Etkinlik -umarası : 1

Etkinlik Adı : Kavramları Bulup Yerleştirelim

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.1;1.2;1.3;1.4;1;5

Aşağıdaki bulmaca içindeki kavramları bularak kavram haritasında uygun yerlere

yerleştiriniz.

R Ü V E B E Y E T A I M Ü I D İ N A M O M E T R E D G P D E K O Ğ A S Ü F � H Ö E A R Ü T Ü Z N C E Ç E E M L J T İ S Ü E D A İ L G E R İ L M E N K Y P Z A A Ğ İ T E K N O L O J İ Ğ

V İ Ç İ S E A Y İ F D H Y

E Ç Ü Ğ E K S I K I � M A

A S L E K Ü E S A T İ V Y


213


Etkinlik Adı : Hangi Kuvvet Đş Yapar?

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 2.2;2.3

Aşağıda bir zemin üzerinde bulunan bir cisme farklı yönlerde eşit büyüklükte etki

eden kuvvetler uygulanmaktadır. Bu kuvvetlerin hangi durumlarda iş yapabileceğini tartışınız. Etkinlik -umarası : 3 Etkinlik Adı : Basit Makineleri Tanıyor muyuz? Đlgili Olduğu Kazanımlar : 3.1;3.2

Aşağıda basit makinelerden oluşan bir sistemin şekli verilmiştir. Şekil üzerinde 1’den

6’ya kadar rakamlar bulunmaktadır. Her bir rakamın hangi basit makineyi temsil ettiğini kutular içine yazınız.

6

1 4

3

2 5

6


214


Etkinlik Adı : Basit Makinelere Hayatımızdan Örnekler Verelim

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 3.1;3.2;3.3;3.4;3.5

Aşağıdaki tabloda belirtilen basit makinelerin her birinin kullanıldığı yerlere en az iki örnek veriniz. Örnek olarak verdiğiniz basit makinelerin hayatımızı nasıl kolaylaştırdıklarını belirtiniz. Makara ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Eğik Düzlem ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Dişliler ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Kaldıraç ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


Etkinlik Adı : Hangi Durumda Daha Kolay Yukarı Çıkarırız?

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 3.3;2.1;2.2

Bir cisim aşağıdaki resimlerde görüldüğü gibi üç farklı yolla aynı yüksekliğe

çıkarılmak isteniyor. Resimlerde verilen durumları inceleyerek bu cismi yukarı çıkarmak için hangi durumda en az kuvvet harcayacağınızı nedenleri ile birlikte tartışınız. Hangi durumda uygulanan kuvvet iş yapmaktadır? En fazla iş hangi durumda yapılmış olur?


215


Etkinlik Adı : Daha Kolay Nasıl Hareket Ettirir?

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 3.3

Bir çiftçi tarlasındaki bir kaya parçasını tarlanın dışına atabilmek için aşağıdaki

şekilde görüldüğü gibi bir kaldıraç kullanıyor. Çiftçi kayayı daha kolay hareket ettirebilmek için kaldıracı nasıl kullanmalıdır? Tartışınız.


Etkinlik Adı : Neden Daha Az Yol Aldı?

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 4.1;4.2;4.3;4.5

Yanda eğik düzlem, oyuncak araba ve zeminden oluşan bir sistem verilmektedir. Oyuncak araba yukarıdaki şekildeki gibi eğik düzlemin üst noktasından serbest bırakılıyor. Birinci denemede oyuncak araba eğik düzlemi terk ettikten sonra 3 metre yol alıyor. Đkinci denemede ise araba 1 metre yol alabiliyor. Bu olayın sebebinin ne olabileceğini tartışınız. Sistemde ne gibi değişiklikler yapılmış olabilir. Enerji ile sürtünme kuvveti arasındaki ilişkiyi yorumlayınız.


216


3. Ünite : Yaşamımızdaki Elektrik


A. Genel Bakış

Bu ünite, 6. sınıfta yer alan iletken, yalıtkan, direnç kavramlarına ek olarak soyut kavramlar olan yük, elektrik akımı ve gerilim kavramlarını veren bir içeriğe sahiptir. Ünitede elektriklenme çeşitleri ile elektrik yükleri tanıtılarak sürtmeyle cisimlerin sadece temas yüzeylerinin artırıldığı, dolayısıyla iki çeşit (temas ve etki) elektriklenme çeşidi olduğu vurgulanmıştır. Öğrencileri çeşitli kavram yanılgılarına götürebileceğinden “Statik Elektrik = Durgun Elektrik” ifadesi (elektriklenmede yüklerin hep durgun olduğu, yıldırım vb. olaylarda yüklerin akmayacağı vb.) verilmemiş, elektriklenme olayı bir yük dengesizliği ve yük alışverişi olarak ifade edilmiştir. Ayrıca elektriklenme olayı ile ilgili günlük hayatta çeşitli örneklere değinilmiştir. Bunun yanı sıra pillerin, akülerin vb. elektrik enerjisi kaynaklarının belli bir gerilimlerinin olduğunu ve kapalı bir elektrik devresine bir elektrik akımı sağladığını, tıpkı bir su tesisatındaki su akışı, su pompası, su boruları, musluk ve suyun akışına benzeterek verilmesi ön görülmektedir .

Bu ünite işlenirken soyut kavramlar olan akım ve gerilimin bir elektrik devresinde ampermetre ve voltmetre kullanılarak nasıl ölçüleceği, akım-gerilim-direnç ilişkisini verirken bu ölçümlere dayandırma esas alınmıştır. Ayrıca ünitede, ampullerin (dirençlerin) seri-paralel bağlanması durumunda devrede ne gibi değişiklikler olacağını; bu bağlama şekillerinin günlük hayatta kullanım amaçlarına göre nasıl değiştiğinin verilmesi hedeflenmektedir. Bu ünite, öğrencilerin deney yapmalarının yanı sıra, bir elektrik devresindeki problemi, istenen şartlara uygun olarak çözmelerini teşvik edecek öğrenme etkinliklerini içermektedir.

Ünitede verilen öğrenme, öğretim ve değerlendirme etkinlikleri öneri niteliğindedir. Öğretmenler fizikî şartları da dikkate alarak tüm öğrencilerin etkin katılımını sağlayacak uygun bir öğrenme ortamı hazırlamalıdır. Ünitede öğrencilerin, giriş etkinliğinde yer alan sürtmeyle elektriklenme konusundaki ön bilgilerini hatırlaması, dokunma ve etki ile elektriklenme kavramları için temel oluşturur. Öğrencilerin bu etkinlikleri yaparken çeşitli tahminlerde bulunmaları, bu tahminleri test etmeleri ve problem çözmeleri teşvik edilerek alt sınıflarda edindikleri bilimsel süreç becerilerini geliştirmeleri hedeflenmektedir. Öğrenciler, “El El Üstünde” öğretim ve değerlendirme etkinliği ile elektrik akımı, üreteç, açık-kapalı devre kavramlarını rol yaparak öğrenmeye çalışır. Bu etkinliğin gerçek hayata benzeyen ve benzemeyen yönleri yorumlanır.

B. Ünitenin Amacı

Bu ünitede öğrencilerin; elektriklenme çeşitlerini ve teknolojideki uygulama alanlarını, elektrik akımı ve gerilim kavramlarını anlamaları, bir elektrik devresindeki akımı ve gerilimi ölçebilmeleri, akım-gerilim-direnç ilişkisini kavramaları, ampullerin seri-paralel bağlanma şekillerini ve günlük hayatta kullanım amaçlarını keşfetmeleri hedeflenmektedir.


217


Bu ünitenin odağı, elektrik devrelerindeki yük-akım-gerilim ve direnç kavramları etrafında farklı basit elektrik devreleri oluşturmanın yanında devre elemanlarının birbirleriyle ilişkisini deney, araştırma ve gözleme dayalı etkinliklerle araştırmak ve öğrencilerin deney araç-gereçlerini kullanma becerilerini geliştirmektir.

.

Ç. Önerilen Konu Başlıkları

• Cisimleri Dokunarak/Dokunmadan Elektrikleyelim

• Yıldırımdan Korunalım

• Elektrik Akımı Nedir?

• Akımı ve Gerilimi Ölçelim

• Ampulleri Seri ve Paralel Bağlayalım

• Elektrik Akımı Az Dirençli Yolu Tercih Eder!


218


BU KAVRAM HARĐTASI SADECE ÖĞRETME-Đ BĐLGĐLE-DĐRMEK VE Ü-ĐTE ĐÇĐ-DEKĐ KAVRAMLARI BĐR BÜTÜ- HALĐ-DE GÖSTERMEK AMACIYLA VERĐLMĐŞTĐR. BU

KAVRAMLAR KULLA-ILARAK FARKLI KAVRAM HARĐTALARI DA OLUŞTURULABĐLĐR.


219

E. Ünite Kazanımları ve Etkinlikler ÖĞRE-ME ALA-I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 3. Ü-ĐTE: YAŞAMIMIZDAKĐ ELEKTRĐK


YA

ŞA

MIM

IZD

AK

Đ E

LE

KT

RĐK

1. Elektriklenme ve çeşitleri ile ilgili olarak öğrenciler;

1.1. Bazı maddelerin veya cisimlerin birbirlerine temas ettirildiğinde elektriklenebileceğini fark eder.

1.2. Aynı yolla elektriklendikten sonra aynı cins iki maddenin birbirlerini dokunmadan ittiğini, farklı cins iki maddenin ise birbirlerini dokunmadan çektiğini deneyerek keşfeder (BSB-8, 9, 30, 31).

1.3. Deneysel sonuçlara dayanarak iki cins elektrik yükü olduğu sonucuna varır (BSB-31).

1.4. Elektrik yüklerinin pozitif (+) ve negatif (-) olarak adlandırıldığını belirtir.

1.5. Aynı elektrik yüklerinin birbirini ittiğini, farklı elektrik yüklerinin ise birbirini çektiğini ifade eder.

1.6. Negatif ve pozitif yüklerin birbirine eşit olduğu cisimleri, nötr cisim olarak adlandırır.

1.7. Yüklü bir cismin başka bir cisme dokundurulunca onu aynı tür yükle yükleyebileceğini ve bu cisimlerin daha sonra birbirini itebileceğini deneyerek keşfeder (BSB-8, 9, 30, 31).

1.8. Elektriklenme olaylarında cisimlerin negatif yük alış-verişi yaptığını ve cisimler üzerinde pozitif veya negatif yük fazlalığı (yük dengesizliği) oluştuğunu ifade eder.

1.9. Elektroskopun ne işe yaradığını, tasarladığı bir araç üzerinde gösterir (BSB-18, FTTÇ-5).

↸↸↸↸ Cisimleri Elektrikleyelim Öğrenciler, yünlü bir kazağa sürttükleri bir balonu cama veya duvara yaklaştırdıklarında neler olabileceği hakkında tahminlerde bulunur ve tahminlerini test ederler. Sonra öğrenciler iki gruba ayrılır. 1. gruptaki öğrenciler, ebonit çubuğu veya plastik bir tarağı yünlü bir kumaşa; 2. gruptaki öğrenciler ise cam bir çubuğu, ipek bir kumaşa sürter. Sonra gruplar ebonit ve cam çubukları, alüminyum folyodan yapılmış iple astıkları küçük toplara dokundurmadan yaklaştırır. Gruplar gözlemlerini karşılaştırarak tartışır. Daha sonra öğrenciler, üç gruba ayrılır. 1. grup yünlü kumaşa sürttükleri ve ortalarından iple bağlı iki plastik çubuğun sürtülen taraflarını birbirine yaklaştırarak gözlemlerini kaydeder. 2. grup, aynı denemeyi iki cam çubuğu ipek kumaşa sürterek; 3. grup ise bir plastik çubuğu, yünlü kumaşa ve bir cam çubuğu ipek kumaşa sürterek tekrarlar. Bu etkinlik sonucunda her bir grup kaydettiği gözlem sonuçlarını birleştirerek bir tablo oluşturur. Bu tablodan yola çıkarak öğrenciler, aynı ve farklı cins maddelerin elektriklendikten sonra birbirleri ile etkileşme durumlarını ifade eden genel bir yargıya varır (1,1; 1.2; 1.3). ↸↸↸↸ Dokundur ve Gör Öğrenciler, “Elektriklenen cisimler birbirlerine dokundurulduğunda acaba nasıl davranır?” sorusuna ilişkin tahminlerde bulunur. Daha sonra elektriklediği bir ebonit çubuğu (plastik çubuğu) küçük bir top hâline getirip iple astığı bir alüminyum folyoya yaklaştırır. Yaklaştırma esnasında alüminyum topun hareketini tahmin eder. Topun plastik çubuğa değdikten sonraki hareketini gözlemler. Ön bilgilerini de kullanarak topun çubuğa değmeden önceki ve değdikten sonraki her iki durumunu yorumlamaya çalışır (1.7). ↸↸↸↸ Bir Elektroskop Yapalım Öğrenciler, cisimlerin yüklü olup olmadığını ve yüklü ise yüklerinin türü hakkında nasıl yorum yapılabileceğini test etmek için basit araç ve gereçlerle (alüminyum folyo yaprakları, kavanoz, çivi vb.) bir elektroskop yapar. Yüklediği cisimleri yaptığı elektroskopun topuzuna önce yaklaştırır, sonra dokundurur. Her denemede gözlem sonuçlarını kaydeder. Daha sonra sınıfa gerçek bir elektroskop getirilir. Öğrencilerden kendi elektroskopları ile gerçek elektroskobu karşılaştırmaları istenir (1.9).

??? Sürtünme, elektriklenmeyi kolaylaştırıcı (etkileşme yüzeyini artıran) bir etkendir. Burada önemli olan temas yüzeyidir. Bu nedenle öğrenciler “Elektriklenme sürtünme ile oluşur.” kavram yanılgısına düşmemelidir.

[!] Elektriklenme ile ilgili etkinlikler nemli ortamlarda sonuç vermediğinden kuru bir ortam tercih edilmelidir.

[!] 1.8 Negatif yüklerin elektronlar, pozitif yüklerin ise protonlar olduğu 4. Ünite olan “Maddenin Yapısı ve Özellikleri” ünitesinde verilecektir.

[!] Elektriklenme konusundaki (+), (-) sembolleri matematikteki toplama ve çıkarma işlemleri ile karıştırılmamalıdır.



220

ÖĞRE-ME ALA-I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 3. Ü-ĐTE: YAŞAMIMIZDAKĐ ELEKTRĐK Ü-ĐTE KAZA-IMLAR ETKĐ-LĐK ÖR-EKLERĐ AÇIKLAMALAR

YA

ŞA

MIM

IZD

AK

Đ E

LE

KT

RĐK

1.10. Yüklü cisimlerden toprağa, topraktan yüklü cisimlere

negatif yük akışını “topraklama” olarak adlandırır. 1.11. Cisimlerin birbirine dokundurulmadan etki ile

elektriklenerek zıt yükle yüklenebileceğini deneyerek keşfeder (BSB-8, 9, 30, 31).

1.12. Elektriklenmenin teknolojideki ve bazı doğa olaylarındaki uygulamaları hakkında örnekler vererek tartışır (FTTÇ-5).

↸↸↸↸ Haydi Yükler Toprağa! Öğrenciler, yün kumaşa sürterek yükledikleri bir balonu elektroskobun topuzuna dokundurmadan yaklaştırır. Yaprağın hareketini gözlemleyerek gözlem sonucunu kaydeder. Daha sonra balonu uzaklaştırmadan yaprakların bulunduğu metal çubuğun en alt ucuna dokunarak yaprağın hareketini gözlemleyerek sonuçlarını kaydederler. Önce ellerini çeker, bir süre sonra da balonu uzaklaştırırlar. Yine elektroskobun yaprağının hareketini gözlemleyerek sonuçlarını tartışır ve yorumlarlar. Öğrenciler bu etkinliğin sonucunda elektroskobun yapraklarına ellerini dokundurduklarında basit bir topraklama yaptıklarının farkına varırlar (1.10, 1.11). ↸↸↸↸Yıldırımdan Korunalım Öğrenciler, günlük yaşamda elektriklenmenin uygulamaları (fotokopi makineleri, çakmaklar, paratonerler vb.) ile ilgili araştırma yapar. Bir doğa olayı olan “yıldırım düşmesi” konusunda bilgi edinerek korunma yolları ve binalardaki paratonerlerin önemi ile ilgili araştırmalarda bulunur.Araştırma sonuçlarını arkadaşlarına sunarlar (1.12).

[!] 1.10 Toprağın yani yerkürenin aslında çok büyük bir nötr cisim olduğu hatırlatılmalıdır.

[!] 1.11 Cisimleri etki ile yüklemek için topraklama yapılması gerektiği vurgulanmalıdır.

� Afetten Korunma ve Güvenli Yaşam

(1.12-9 )

�� Tahmin Et-Gözlemle- Açıkla

2. Elektrik devrelerindeki akım, gerilim ve direnç ilişkisi ile ilgili olarak öğrenciler;

2.1. Elektrik akımının bir çeşit enerji aktarımı olduğunun farkına varır.

2.2. Elektrik enerjisi kaynaklarının, devreye elektrik akımı sağladığını ifade eder.

2.3. Elektrik devrelerinde akımın oluşması için kapalı bir devre olması gerektiğini fark eder.

2.4. Bir elektrik devresindeki akımın yönünün üretecin pozitif kutbundan, negatif kutbuna doğru kabul edildiğini ifade eder ve devre şeması üzerinde çizerek gösterir.

2.5. Ampermetrenin devreye nasıl bağlanacağını devreyi kurarak gösterir (BSB-17, 18).

↸↸↸↸ Elektrik Akımı -edir? Öğrenciler, ampul, duy, anahtar, pil ve bağlantı kablolarından oluşan bir elektrik devresi kurar. “Acaba hangi durumlarda lamba söner?” sorusuna cevap teşkil edecek tahminlerde bulunur. Örneğin; devrede pil, akü vb. bir elektrik enerjisi kaynağı olmadığında, anahtar açıkken devre tamamlanmadığında ne olacağını tahmin eder. Tahminlerini test edecek denemeler yapar ve deneme sonuçlarını kaydeder. Sonuçta ampulün yanabilmesi için genel bir yargıya varır. Öğrenciler bu olayı bir su tesisatındaki suyun akışına benzeterek yorumlar. Burada su elektrik akımına, su tesisatındaki su pompası pile, musluk veya vana anahtara, borular elektrik kablolarına benzetilerek bu modelin benzemeyen yönleri ile birlikte tartışılır (2.1; 2.2; 2.3).

[!] 2.1. Öğrencilere, bir devrede elektrik enerjisi kaynağı nedeniyle yüklerin kinetik enerjilerini birbirlerine aktarmaları sonucu elektrik akımının oluştuğu, yüklerin kapalı devre boyunca iletkenin bir ucundan diğer ucuna gitmediği vurgulanmalıdır.

[!] Öğretmen su tesisatı modelinin sadece bir benzetme olduğunu ve eksiklerinin bulunduğunu vurgulamalıdır



221

ÖĞRE-ME ALA-I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 3. Ü-ĐTE: YAŞAMIMIZDAKĐ ELEKTRĐK Ü-ĐTE KAZA-IMLAR ETKĐ-LĐK ÖR-EKLERĐ AÇIKLAMALAR

YA

ŞA

MIM

IZD

AK

Đ E

LE

KT

RĐK

2.6. Basit elektrik devrelerindeki elektrik akımını ölçmek için ampermetre kullanır ve akım biriminin amper olarak adlandırıldığını ifade eder. (BSB-17).

2.7. Gerilimi, bir iletkenin iki ucu arasında akım oluşmasına neden olabilecek enerji farkının bir göstergesi olarak ifade eder.

2.8. Voltmetrenin devreye nasıl bağlanacağını devreyi kurarak gösterir (BSB-17, 18).

2.9. Pillerin, akülerin vb. elektrik enerjisi kaynaklarının kutupları arasındaki gerilimi, voltmetre kullanarak ölçer ve gerilim biriminin volt olarak adlandırıldığını ifade eder. (BSB-17).

2.10. Bir devre elemanının uçları arasındaki gerilim ile üzerinden geçen akım arasındaki ilişkiyi deneyerek keşfeder (BSB-8, 9, 30, 31).

2.11. Bir devre elemanının uçları arasındaki gerilimin, üzerinden geçen akıma oranının devre elemanının direnci olarak adlandırıldığını ifade eder.

2.12. Volt/Amper değerini, direnç birimi Ohm’un eş değeri olarak ifade eder.

↸↸↸↸ Devredeki Akımı ve Gerilimi Ölçelim Öğrenciler, sınıfa getirilen farklı pillerin üzerinde yazan gerilim değerlerini voltmetre kullanarak ölçebileceklerini test eder. Daha sonra öğrenciler, basit bir elektrik devresindeki akımı ampermetre ile, ampulün uçları arasındaki gerilimi ise voltmetre ile ölçer. Öğrenciler böylece ampermetre ve voltmetrenin ne işe yaradığını, ne şekilde kullanıldığını test eder (2.6; 2.7; 2.8). ↸↸↸↸ Direnç-Akım-Gerilim Đlişkisi Öğrenciler pil, ampul ve bağlantı kablolarından oluşan basit bir elektrik devresi kurar. Ampul yanarken devreden geçen akımı ampermetreyle, ampulün uçları arasındaki gerilimi ise voltmetre ile ölçer. Daha sonra öğrenciler 2. bir pili ve ardından 3. bir pili devreye seri bağlar. Her durum için devreden geçen akımı ve ampulün uçlarındaki gerilimi ölçerek bir tabloya kaydederler. Tabloya yeni bir sütun ekleyerek her bir deneme için Gerilim/Akım oranını hesaplar. Ayrıca topladığı verileri kullanarak bir “gerilim-akım” çizgi grafiği oluşturur. Tabloyu ve grafiği yorumlayarak akım ile gerilim arasındaki ilişkiyi ifade eden bir genellemeye varır. Bir direnç ölçer yardımıyla ampulün direncini ölçerek “gerilim/akım” oranıyla karşılaştırır (2.10; 2.11), (BSB-26, 27, 28, 30).

[!] 2.6-2.8 Voltmetrenin iki uç arasındaki gerilimi, ampermetrenin ise iletkenin üzerinden geçen akımı ölçtüğünden farklı bağlandığı vurgulanmalıdır.

[!] Öğrencilere, konunun tarihsel gelişimi ile ilgili bir okuma metni verilerek akımın yönünün negatif yüklerin akış yönünün tersi olarak kabul edildiği verilmelidir.

[!] Şehir geriliminin ölçümünün tehlikeli olacağı vurgulanmalıdır.

�� El El Üstünde



222

ÖĞRE-ME ALA-I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 3. Ü-ĐTE: YAŞAMIMIZDAKĐ ELEKTRĐK


YA

ŞA

MIM

IZD

AK

Đ E

LE

KT

RĐK

3. Ampullerin (dirençlerin) bağlanma şekilleri ile ilgili olarak öğrenciler;

3.1. Ampullerin seri ve paralel bağlandığı durumları devre kurarak gösterir (BSB-17).

3.2. Ampullerin seri ve paralel bağlanması durumunda devredeki farklılıkları deneyerek keşfeder (BSB-8,9,30,31).

3.3. Seri ve paralel bağlı ampullerden oluşan bir devrenin şemasını çizer.

3.4. Ampullerin paralel bağlanmasından oluşan devrelerin avantajlarını ve dezavantajlarını fark eder.

3.5. Seri bağlı devre elemanlarının hepsinin üzerinden aynı akımın geçtiğini fark eder.

3.6. Paralel bağlı devre elemanlarının üzerinden geçen akımların toplamının, ana koldan geçen akıma eşit olduğunu fark eder.

3.7. Ampullerin seri-paralel bağlandığı durumlardaki parlaklığın farklılığının sebebini direnç ile ilişkilendirir.

3.8. Devrede direnci küçük olan koldan yüksek; direnci büyük olan koldan daha düşük akımın geçeceğinin farkına varır.

↸↸↸↸ Ampulleri Seri ve Paralel Bağlayalım Öğrenciler iki gruba ayrılır. 1. grup, bir elektrik devresine önce bir ampul bağlar ve ampulü yakar. Daha sonra ikinci, ardından üçüncü bir ampulü seri bağlayarak devreyi yeniden kurar. Gruptaki öğrenciler her denemeden önce lambanın parlaklığının değişimi hakkında tahminlerde bulunur. Tahminlerini test eden denemeleri yaptıktan sonra ampullerin parlaklıklarını gözlemleyerek sonuçlarını kaydederler. Öğrenciler, lambalar üzerinden geçen akımı ölçer ve tabloya kaydeder. 2. grup, tek ampullü devreyi kurar. Daha sonra ikinci ve üçüncü bir ampulü paralel bağlar. Her denemeye ait ampullerin parlaklıklarını gözleyerek kaydeder. Her denemeden sonra lambalar üzerinden geçen akımı ölçer ve tabloda gösterir. Gruplar kaydettikleri sonuçlarını birleştirerek ampullerin hangi bağlama şeklinde daha parlak yandığını tartışarak bulur. Daha sonra akım değerlerinden yola çıkarak her denemeye ait parlaklıkları yorumlar. Bu parlaklık farkının direnç ile olan ilişkisi hakkında tahminlerde bulunur. Öğrenciler bir direnç ölçer yardımıyla devreleri kurmadan önce eş değer direnci ölçerek veya her bir devre için Gerilim/Akım oranından (ampermetre ve voltmetre kullanarak) devrenin eş değer direncini hesaplayarak tahminlerinin doğruluğunu ispatlamaya çalışır. Daha sonra her grup, devresindeki ampullerden birini duydan çıkararak diğer ampullerin durumunu gözlemler. Ortaya çıkan durumu sebebini açıklamak amacıyla çeşitli fikirler öne sürer. Ev ve okul gibi binalarda lambaların ne şekilde bağlandığı hakkında bir çıkarım yapar (3.1; 3.2; 3,3; 3,4; 3.5; 3.6; 3,7). ↸↸↸↸Az Direnç, Çok Akım Öğrenciler, “Devrede yanar durumda bulunan bir ampulün uçlarına paralel olarak bir bağlantı kablosu dokundurulduğunda ne olmasını beklersiniz?” sorusuna ilişkin tahminlerde bulunur. Daha sonra tahminlerini test eder. Sonucu tartışarak akımın, direnci az olan koldan geçtiği çıkarımını yapar. Bu olayın kısa devre olarak adlandırıldığını öğrenir (3.8).

[!] 3.1 Etkinlikler ampuller yerine direnç (reosta vb.), pil yerine güç kaynağı kullanılarak yapılabilir. �� 3.2 Pillerin paralel bağlanması konusuna bu düzeyde girilmeyecektir. �� 3.7 Seri bağlanan dirençlerin eş değer direncinin arttığı, paralel bağlı dirençlerde ise azaldığı, formüllere girilmeden verilecektir. � Farkları Bul � Eleştir-Değerlendir

� Hangisi Daha Parlak



223



Etkinlik Adı : Tahmin Et-Gözlemle-Açıkla


Öğrenciler gruplara ayrılır. Gruplardan her biri aşağıdaki resimde görülen etkinliği, farklı maddeler (çivi yerine tahta, cam, plastik çubuk vb.) de kullanarak yapmaya çalışır. Her denemeden önce grupların alüminyum folyonun hareketi hakkında tahminleri tahtaya çizilen bir tabloya kaydedilir. Daha sonra her bir grubun tahminleri test edilir. Tahminlerden hareketle maddelerin özellikleri hakkında genel bir sonuca varılır.


Etkinlik Adı : Farkları Bul

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 3.1; 3.2; 3.3; 3.5; 3.6; 3,7

Aşağıda verilen iki devreyi kurarak her iki devre arasındaki akım, potansiyel ve lambaların parlaklığı gibi değişkenlere göre benzerlik ve farklılıkları yazınız.


224


Etkinlik Adı : Eleştir-Değerlendir

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 3.1; 3.2; 3.3; 35; 3.6

Yukarıda bir elektrik devresi verilmiştir. Bu devreye aşağıdaki gösterildiği gibi farklı şekillerde kablolar eklenmiş ve yeni durumlar için yorumlar belirtilmiştir. Buna göre belirtilen yorumlara katılıp katılmadığınızı nedenleri ile açıklayınız.

Kablo eklenince sağ üstteki lamba sönecektir; çünkü iki tarafı bir kablo ile bağlanmıştır, dolayısıyla üzerinden akım geçmeyecektir. Diğer üç lamba ise etkilenmeyecektir.

Akım pilin sağından çıkar. Đlk kavşağa geldiğinde bir bölümü sola akarken geri kalanı yukarı gitmeye devam eder. Yukarı giden akım üstteki lambayı yakar. Sola giden akım ise direncin en az olduğu yeri seçer ve alttaki lambanın yerine eklenen kablodan geçer. Üst lamba yanmaya devam eder, alt lamba söner, diğerleri etkilenmez.


Etkinlik Adı : Hangisi Daha Parlak

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 3.1; 3.2; 3.3; 3.7; 3.8

Aşağıdaki elektrik devrelerindeki özdeş lambaları parlaklıklarına göre sıralayınız ve sebeplerini açıklayınız.

1. Devre 2. Devre 3. Devre


225


Etkinlik Adı : El El Üstünde

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 2.1; 2.2; 2.3

Öğrenciler, elektrik akımı oluşması için kapalı devre olması gerektiği koşulunu öğrenmek,

kapalı ve açık devre kavramı arasındaki farkı açıklamak ve basit elektrik devresini tanımlamak için aşağıdaki rol oynama etkinliğini gerçekleştirir. Bu etkinliğin gerçek duruma benzeyen ve benzemeyen yönlerini belirler.

(Bu etkinlik öğrenme-öğretme etkinliği olarak da kullanılabilir.) Roller

• Üreteç rolü oynayan öğrenciler: Üreteç, akım üretir ve elektrik potansiyel enerjisi verir. Üreteç belli aralıklarla yük yollar. Bir üreteç iki kişiden oluşur. Bu iki öğrenci sırt sırta vererek üretecin artı ve eksi kutuplarını oluştururlar.

• Direnç rolü oynayan öğrenciler: Hareketi engeller. Fiziksel yapılarına bakılarak 4 öğrenci

seçilir. 2 öğrenci büyük, 2 öğrenci küçük direnç rolünü oynar. Yüzleri daire merkezi dışına doğru olacak şekilde sırada yer alırlar. Aldıkları iletiyi geç iletirler.

• Anahtar rolü oynayan öğrenci: Akımı kesmeye yarar. “Açık” ve “kapalı” diyerek etkinliğe

yön verir. “Açık” dediğinde iletim sürekliliğini kaybeder. Herkes yaptığı işe son verir. “Kapalı” dediğinde iletimin sürekliliği devam eder.

• Ampermetre rolü oynayan öğrenci: Ampermetre devreye seri bağlanır. Bu kişi iletiyi alır,

aynen iletir, ilettiği iletileri sayar. • Tel rolünü oynayan öğrenciler: Teller üreteç tarafından gönderilen iletileri kesintiye yol

açmadan birbirlerine iletirler. Kullanılan araç-gereçler • (+), (-) yazılı kartlar üreteçleri oluşturan öğrencilere kutupları belirtmesi için takılır. Yönergeler

1. Öğrenciler yüzleri merkeze bakacak şekilde daire oluştururlar. 2. Daire oluşturan öğrenciler sağ avuç içi yukarıya, sol avuç içi aşağıya bakacak şekilde kollarını

açarlar. 3. Öğrenciler kollarını açarak, sağ ellerine arkadaşlarının sol, sol ellerine de arkadaşlarının sağ

elleri gelecek şekilde ellerini üst üste tutarlar. 4. Üreteç rolü oynayan öğrenci her ikişer sayımda arkadaşının eline vurarak iletimi başlatır. 5. Sağ eline vurulan kişi iletiyi aldıktan sonra, sol eliyle arkadaşının sağ eline vurur. 6. Bu vuruşlar üreteç rolü oynayan öğrenci tarafından ritmik şekilde belirli bir süre yapılır.


226

Anahtarın açık ve kapalı olma durumu

Yönergeler 7. Daireyi oluşturulan öğrencilerden birine anahtar olma görevi verilir. 8. Bu öğrenci belli aralıklarla “kapalı" ve "açık" diye gruba seslenir. 9. "Açık" dendiğinde devredeki bütün öğrencilerin hareketlerine son verip, donmuş halde

kalmaları söylenir. 10. “Kapalı" dediğinde devredeki bütün öğrencilerin hareketlerine devam etmeleri

söylenir. 11. Bu durumun bir kaç defa anahtar tarafından tekrarlanması istenir.

Devre elemanlarının içinde ve bağlantılarında kopukluk olması

I. Üretecin devreden çıkarılması Yönergeler 12. Üretecin iletiye ara vermesi söylenir. 13. Bu durumda öğrencilerin de iletimi durdurması istenir. 14. Bu durum belli aralıklarla tekrarlanır. II. Tellerin kopması Yönergeler 15. Daireyi oluşturan öğrenciler tel görevindedir. 16. Bu öğrencilerden birinin daireden çıkması istenir. 17. Bu durumda öğrencilerin hareketi gözlemlenir. Basit Devre: Bir üretecin kutupları bir iletkenle birleştirilip araya bir de lamba (direnç) konulursa basit elektrik devresi elde edilir. Yönergeler 18. Öğrenciler bir önceki etkinlikteki gibi daire şeklini oluştururlar. 19. Önceden belirlenmiş, direnç rolünü oynayan öğrenciler, bu daireyi oluşturan

öğrenciler arasına yerleştirilir. 20. Üreteç tarafından iletiler gönderilir. 21. Bu daireye yerleştirilen öğrencilerin iletiyi nasıl devam ettirdikleri gözlemlenir. 22. Bu ileti belli süre tekrarlanır. 23. Dirençlerin yanına ampermetre rolünü oynayan öğrenci yerleştirilir. 24. Bu öğrenci kendine gelen iletileri sayarak, kaydeder.


227

-eler Gözlemledik, Paylaşmaya Hazır mıyız?

1. Sırt sırta veren iki öğrenci etkinlikte ne yapıyor? ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 2. Sırt sırta veren iki öğrencinin görevi nedir? ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... 3. Üreteç gerçek devrede neyi sağlar? ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 4. Anahtar görevi olan öğrencinin “açık” demesiyle devrede nasıl bir değişiklik gözlemlenir? ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 5. Gerçek devrede “açık devre” kavramını nasıl tanımlarsınız? ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 6. Anahtar görevi olan öğrencinin “kapalı” demesiyle devrede nasıl bir değişiklik gözlemlenir? ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 7. Gerçek devrede “kapalı devre” kavramını nasıl tanımlarsınız? ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 8. Sırt sırta veren iki öğrencinin daireyle ilişkisinin kesilmesinin devreye etkisi nedir? ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 9. Daireyi oluşturan öğrencilerden birinin çıkmasıyla ne olur? ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 10. Basit devre kısmındaki etkinlikte daireye yerleştirilen öğrenciler neyi sağlar? ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 11. Direnç, gerçek devrede neyi sağlar? ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ....................................................................................................................................


228

12. Ampermetre olan öğrencinin görevi nedir? ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 13. Bu devreyi aile gibi düşünürsek, bu ailede tanımlanan elemanlar nelerdir? ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 14. Etkinlikteki rollerin gerçek duruma benzeyen, benzemeyen yönlerini listeleyin. Benzeyen Yönler Benzemeyen Yönler • ........................................................... ................................................................. ................................................................. • ........................................................... ................................................................. ................................................................ • ...........................................................

• ........................................................... ................................................................. ................................................................. • ........................................................... ................................................................. ................................................................. •...........................................................


229

Öğrenme Alanı : Madde ve Değişim

4. Ünite : Maddenin Yapısı ve Özellikleri

Önerilen Süre :36 ders saati

A. Genel Bakış

Öğrenciler, 6. sınıf Fen ve Teknoloji dersinde maddenin görünmez küçük taneciklerden oluştuğunu öğrenmiş, atom olarak adlandırdıkları bu taneciklerle molekül, element, bileşik, saf madde kavramlarını ilişkilendirmiş, sürtme ile maddelerin farklı yüklerle yüklendiğini keşfetmiş durumdadır. Bu ünitede öğrenciler; elementleri sembollerle, bileşikleri formüllerle göstermenin bilimsel iletişimi kolaylaştıracağını fark edecek, maddelerin farklı yüklerle yüklenmesinden yola çıkarak atomların proton, nötron ve elektronlardan oluştuğunu kavrayacaklardır. Ayrıca bu ünitede öğrenciler, elektron alış-verişi ve elektronların ortaklaşa kullanılmasıyla kimyasal bağları ilişkilendirecek, çözünme olayını çözücü-çözünen etkileşimleriyle açıklamaya çalışacaklardır. Böylece öğrenciler, 8. sınıfta periyodik cetvel ve kimyasal tepkimeler konusu için alt yapı oluşturacaktır.

Öğrencilerin atomun yapısını kavrayabilmesi için atom modellerini kullanması esastır. Bu nedenle, özellikle periyodik cetveldeki ilk 20 elementin atomu için yörünge modeline göre önceden kartlar hazırlanmalı, öğrenme etkinlikleri öğrencilerin bu kartları kullanabileceği şekilde planlanmalıdır.

Ünitede verilen öğrenme, öğretim ve değerlendirme etkinlikleri öneri niteliğindedir. Öğretmenler fizikî şartları da dikkate alarak tüm öğrencilerin etkin katılımını sağlayacak uygun bir öğrenme ortamı hazırlamalıdır.

B. Ünitenin Amacı

Bu ünitenin amacı, öğrencilerin elementlerin sembollerini ve bileşiklerin formüllerini öğrenmesini, atomun proton, nötron ve elektrondan oluştuğunu kavramasını, kimyasal bağları sınıflandırmasını, çözünme olayını çözücü ve çözünen moleküllerinin ilişkisiyle açıklamasını sağlamaktır.


Bu ünite, atomun yapısı ve kimyasal bağ kavramları etrafında öğrencilerin, gözlem yapma, karşılaştırma, sınıflandırma, çıkarımda bulunma, tahmin etme ve model oluşturma gibi bazı bilimsel süreç becerilerini geliştirmeye odaklanmıştır.


•••• Elementler ve Sembolleri

•••• Atomun Yapısı

•••• Katman Elektron Dizilimi ve Kimyasal Özellikler

•••• Kimyasal Bağ

•••• Bileşikler ve Formülleri

•••• Karışımlar


230


KAVRAM HARĐTASI SADECE ÖĞRETME,Đ BĐLGĐLE,DĐRMEK VE Ü,ĐTE ĐÇĐ,DEKĐ KAVRAMLARI BĐR BÜTÜ, HALĐ,DE GÖSTERMEK AMACIYLA VERĐLMĐŞTĐR. BU KAVRAMLAR KULLA,ILARAK FARKLI KAVRAM HARĐTALARI DA OLUŞTURULABĐLĐR.


231

E. Ünite Kazanımları ve Etkinlikler ÖĞRE,ME ALA,I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 4. Ü,ĐTE: MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ

Ü,ĐTE KAZA,IMLAR ETKĐ,LĐK ÖR,EKLERĐ AÇIKLAMALAR

MA

DD

E,

Đ, Y

AP

ISI

VE

ÖZ

EL

LĐK

LE

RĐ

1. Element ve elementlerin sembolleri ile ilgili olarak öğrenciler;

1.1. Model üzerinde, bir elementin bütün

atomlarının aynı olduğunu fark eder (BSB- 28).

1.2. Model ve şekilleri kullanarak farklı

elementlerin atomlarının farklı olduğunu sezer (BSB-5,6).

1.3. Periyodik sistemdeki ilk 20 elementi ve

günlük hayatta karşılaştığı yaygın element isimlerini listeler

�� Atomların Hepsi Aynı Öğretmen, bir katı element ve sodyum klorür tipi bir bileşik modeli veya resmi üzerinde, öğrencilere, her iki örgüde kaç tip atom bulunduğunu sorar. Öğrenciler, hangi örgünün elementi, hangi örgünün de bileşiği temsil ettiğini irdeler. Özdeş atomlardan oluşmuş maddenin element olarak adlandırıldığı hatırlatılır.

Hidrojen, oksijen gibi molekül yapılı gaz elementlerin küresel model resimleri kullanılarak bunların da element olup olmadığı tartışılır. Bu yapılarda moleküllerin varlığı hatırlatılır. Molekül olsa bile atomlar, aynı tip kaldığı sürece eldeki maddenin element olduğu genellemesine götürecek öğretmence yönlendirilmiş bir tartışma açılır. Böylece öğrenciler, element kavramı ile maddeyi oluşturan atomların türü arasındaki ilişkiyi sezer (1.1).

�� Maddeler Hangi Elementlerden Oluşmuştur? Öğrenciler; ziynet eşyalarının, çatal, kaşık tencere gibi mutfak gereçlerinin nelerden yapıldığını, termometrenin içinde hangi sıvının olduğunu, kurşun kalemde hangi maddenin kullanıldığını, havada hangi gazların olduğunu araştırır, bunların nelerden yapıldığını bir tabloya kaydeder. Öğrenciler, hazırladıkları tabloları karşılaştırıp çeşitli elementler bulunduğunu fark ederler. Öğretmen, ilk 20 elementin ve en yaygın kullanılan 10 elementin listelerini kullanarak hangi elementin gündelik hayatın hangi alanında kullanıldığına örnekler verir. Đlk 20 elementin periyodik düzene göre adları verilir. Öğrenciler, elementleri, hidrojenden başlayarak 1, 2, 3, ….., şeklinde numaralar. Öğretmen, yaygın kullanılan 10 elemente, araya başka elementler girdiği için, şimdilik numara verilmeyeceğini vurgular.

Alüminyum, demir gibi farklı elementlerin atomlarla modelleri yapılır. Modeller yapılırken, her element için farklı renk veya büyüklükte küreler kullanılır. Öğrenciler, yaptıkları modelleri resim ile gösterirler. Öğretmen kılavuzluğunda, farklı elementlerin farklı atomlardan oluştuğu; fakat aynı elementte bütün atomların özdeş olduğu genellemesine götürecek bir tartışma yaparlar (1.2, 1.3).

�� 1.1 Atom, molekül, element, bileşik,

saf madde ve karışım kavramları 6. sınıfta edinilmiş olup bu kazanım, bir hatırlatma olarak düşünülmelidir.

�� 1.1 Element kavramının ilk tanıtımının, küresel modeller üzerinde ve atomların özdeşliği temelinde sezdirilmesi amaçlanmıştır. Bu kavramın tanımı, fiziksel ve kimyasal olayların tanıtımından sonra“kendinden daha basit maddelere ayrışmama” esasına göre verilecektir.

[!] 1.3 Demir, bakır, altın, gümüş, çinko, kalay, kurşun, civa, iyot ve krom yaygın elementlerin başlıcalarıdır.

[!] 1.3 Elementlerin numaralandırılması, atom numarası kavramına bir hazırlıktır.

[!] 1.3 Yaygın kullanılan elementlerin isimlerinden sembollerinin türetilmesine örnekler verilir.

[!] 1.3 Periyodik cetvel üzerinde ilk 20 element ve en yaygın 10 element gösterilir.

[!] 1.3 Burada amaç; elementlerin isimleri ile sembolleri arasında ilişki kurmaktır. Element özellikleri ve keşfi ile ilgili bilgiler asli bilgiler gibi düşünülmemelidir.

�� Akran Değerlendirme Formu �� Öğrenci Gözlem Formu �� Kavram Haritası �� Yapılandırılmış Grid



232

ÖĞRE,ME ALA,I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 4. Ü,ĐTE: MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ Ü,ĐTE KAZA,IMLAR ETKĐ,LĐK ÖR,EKLERĐ AÇIKLAMALAR

MA

DD

E,

Đ, Y

AP

ISI

VE

ÖZ

EL

LĐK

LE

RĐ

1.4. Elementleri sembollerle göstermenin

bilimsel iletişimi kolaylaştırdığını fark eder (FTTÇ- 4).

1.5. Đlk 20 elementin ve yaygın elementlerin

sembolleri verildiğinde isimlerini, isimleri verildiğinde sembollerini belirtir.

�� Sembol Kullanmak ,e Rahat! Öğretmen, kitapta tanıtımı yapılan 30 elementin sembol ve isimlerini içeren çizelgenin öğrencilerce gözden geçirilmesini ister. Bu çizelgeyi kullanarak “Oksijen atomu, 2 hidrojen atomuna bağlanarak su molekülü oluşturur.” cümlesini kısa yoldan göstermeyi teklif eder. Gösterim sırasında, “oluşturur” ifadesi yerine “�” işareti kullanılacağını belirtir. Su molekülünde hidrojen atomlarının sayısını belirtmek için “2” sayısını nereye yazmanın uygun olacağı öğrencilerce irdelenir, öğretmen irdelemeyi yönlendirip geleneksel yazım tarzını gösterir.

“O + 2H � H2O” gösteriminin, ilk cümleye göre daha kısa olduğu vurgulanır. (Bu denklem oksijen ve hidrojenin moleküllerden oluşan elementler olduğu gerçeğini göz ardı etmekle beraber, asıl amaç sembol kullanımının önemini vurgulamaktır. Element- bileşik kavramları ilişkilendirilirken bu tip denklemler kullanılabilir.) Elementlerin sembollerinin dünyanın her tarafında aynı olmasının faydası ve farklı olmasının sakıncaları öğrencilerce tartışılır (1.4; 1.5).

� Sembolü Söyle Öğrenciler, bir yüzüne elementin ismini, diğer yüzüne ise sembolünü yazarak küçük kartlar hazırlarlar. Takım-oyun-turnuva yöntemiyle isim ve sembol pekiştirmesi yaparlar (1.4; 1.5). �� Haydi Bulmaca Hazırlayalım! Öğrenciler, element isimlerini ve sembollerini içeren bulmaca hazırlarlar. Bu bulmacaları arkadaşlarına sunarak element isimleri ile sembolleri pekiştirirler (1.4; 1.5).

[!] 1.4; 1.5 Element sembollerinin bellekte

yerleşimi için bu dönem öğrencilerinin yaşı uygundur. “Đsim, şehir, bulmaca” benzeri oyunlar, bu bağlamda çok yararlıdır.

[!] 1.4; 1.5 Sembol ve formül kavramları arasındaki fark vurgulanmalıdır.

[!] 1.4 ; 1.5 Rusça, Çince, Japonca vb. metinlerde element sembollerin aynı olduğu metin örnekleriyle gösterilir. Farklı alfabeleri kullananların neden aynı sembolleri seçtiği irdelenir.



233


MA

DD

E,

Đ, Y

AP

ISI

VE

ÖZ

EL

LĐK

LE

RĐ

2. Atomun yapısı ile ilgili olarak öğrenciler;

2.1. Birbiri ile temas halinde olan atomları “bağlı atomlar” şeklinde niteler.

2.2. Sürtme ile elektriklenme olayına

dayanarak atomun kendinden daha basit ögelerden oluştuğu çıkarımını yapar (BSB-8).

2.3. Atomun çekirdeğini, çekirdeğin temel

parçacıklarını ve elektronları temsilî resimler üzerinde gösterir.

�� Biz Bunu Biliyoruz! Öğrenciler, iyot kristal modeli ve/veya resmi üzerinde, atomları, molekülleri, birbirine bağlı atomları, molekülleri gösterirler. Atom ve moleküller için “bağlı olma” ifadesinin, “dokunacak kadar yakın olma” anlamına geldiğini fark ederler. Öğrenciler, bağlı atomlar ve bağlı moleküller arasındaki mesafeyi karşılaştırarak atomlar arası bağın daha sağlam olduğu çıkarımını yaparlar. Bu ünitede atomların birbirine nasıl bağlandığını öğrenecekleri hatırlatılır (2.1). �� Kâğıda ,e Oldu? Öğrenciler, plastik tarak ve cam çubuğu küçük kâğıt parçalarına dokundurarak kâğıt parçalarını çekip çekmediğini görür. Atomların nötral olduğu çıkarımı yapılır. Daha sonra plastik tarak ve cam çubuğu kumaşa sürterek tekrar kâğıt parçalarına dokundururlar, plastik tarağın ve cam çubuğun kâğıt parçalarını neden çektiğini tartışırlar. Öğretmen kılavuzluğunda, sürtme sürecinde, iki madde arasında, yüklü tanecik alış-verişi olduğu, bu taneciklerin atomdan daha küçük ve atomun yapı taşları olması gerektiği çıkarımı yapılır (2.2). �� Elektronlar ,asıl Ayrı Durur? Öğrenciler, küçük bir silgiyi veya düğmeyi iple bağlayarak hızlı bir şekilde çevirirler. Öğrencinin ipi tutan elinin, çekirdeği; silginin veya düğmenin, elektronu simgelediği, ipin de “+” ile “–” arasındaki çekim kuvvetine karşı geldiği vurgulanarak elektronların neden çekirdekten uzaklaşmadığı tartışılır. Öğrenciler, elektronların çekirdekten belli uzaklıkta, hızlı ve dairesel hareket ettiğini, hareketleri nedeniyle çekirdeğe düşmediklerini, elektronların çekirdek tarafından çekildiğini kavrarlar. Öğrenciler, zihinlerinde oluşan atom modelini resmeder ve bu modeli arkadaşlarına açıklayarak sunar (2.3).

�� 2.1 Öğrenci, 6. sınıfta öğrendikleriyle,

atomu, “yekpare ve içi dolu” algılamış olabilir. Modeller üzerinde çalışılırken, “Acaba atomlar gerçekten böyle içi dolu küreler şeklinde midir?” sorusunu sormak ve bu konuda bir şüphe uyandırmak çok önemlidir. Sürtme ile elektriklenme tartışılırken, bağlı atomların veya atom gruplarının değiş-tokuş edilmesi de gündeme geleceği için, bağ kavramı ile ilgili ilk sezişlerin de irdelenmesi faydalıdır.

[!] 2.2 Sürtme ile elektriklenmeden hareketle atomdan küçük temel parçacıklar bulunması gerektiği çıkarımına varmak, dolaylı ve öğrencinin çok da tanımadığı bir akıl yürütme süreci gerektirir. Ayrıca negatif yük, pozitif yük, nötral gibi kavramlar da 7. sınıf “Elektrik” ünitesinde verilmiş olmakla birlikte, henüz tam anlaşılmamış olabilir. Bu konuda sabırlı ve ısrarlı olmak esastır.

�� Akran Değerlendirme Formu �� Öğrenci Gözlem Formu �� Kavram Haritası



234


MA

DD

E,

Đ, Y

AP

ISI

VE

ÖZ

EL

LĐK

LE

RĐ

2.4. Elektronu, protonu ve nötronu kütle ve yük açısından karşılaştırır.

2.5. Nötr atomlarda, proton ve elektron sayıları arasında ilişki kurar (BSB- 7; TD-1).

�� Atom Modelleri Atom modelleri ilk 20 element için küçük kartlara aşağıdaki gibi hazırlanır ve öğrencilere verilir. Öğrenciler, her bir atomda; çekirdeğin, elektronların, protonların ve nötronların yerini, sayısını ve yükünü inceler ve bir çizelgeye kaydeder. Öğretmen; elektron, proton ve nötronun genel olarak “atom altı tanecikler olduğunu vurgular. Öğrenciler, bu tanecikleri görmenin atomdan da zor olacağı sonucunu tartışarak çıkarır. Protonun ve nötronun kütlelerinin birbirine yakın; elektron kütlesinin proton kütlesinden çok daha küçük (yaklaşık 1/2000’i) olduğu öğretmen tarafından verilir. Öğrenciler, atom modelleri üzerinde proton ve elektron sayılarının hep eşit olduğunu görür. Nötrallik kavramı ile (+) ve (-)yük sayılarının eşitliği” arasında ilişki kurulur. Öğrenciler, atomlar birbirine sürtünürken, önce elektronların temasa geçeceğini tahmin ederler. Sürtme ile elektriklenmede alınıp-verilen yüklü taneciğin ne olması gerektiği irdelenir. Elektron kaybeden atomun “+”, elektron kazananın “-” yükleneceği, öğretmence öncülük edilen bir tartışma sonucu vurgulanır. Sürtme ile elektriklenme konusu, bu şekilde atomun yapısı ile ilişkilendirilir (2.3; 2.4; 2.5).

[!] 2.3; 2.4 Proton, elektron ve nötronun kütlesi verilmeyecektir. Sadece “Proton ve nötronun kütleleri birbirine çok yakındır.”; “Proton ve nötron tartılamayacak kadar küçük taneciklerdir.”; “Elektron kütlesi, proton kütlesinin yaklaşık 1/2000’ i kadardır.” ifadeleri yeterlidir.

[!] 2.4 Atomun kütlesinin, yaklaşık olarak proton ve nötron kütleleri toplamı olduğu vurgulanır.

[!] 2.4; 2.5 Artı yüklü protonların çekirdekte yan yana nasıl durabildiği, bazı öğrencilerde merak oluşturabilir. “Çekirdekteki parçacıklar arasında, başka yerde görmediğimiz özel çekim kuvvetleri vardır.” doğru ve bu düzey için uygun bir açıklama olacaktır.



235


MA

DD

E,

Đ, Y

AP

ISI

VE

ÖZ

EL

LĐK

LE

RĐ

2.6. Aynı elementin atomlarında, proton sayısının (atom numarası) hep sabit olduğunu, nötron sayısının az da olsa değişebileceğini belirtir.

2.7. Aynı atomda, elektronların çekirdekten farklı uzaklıklarda olabileceğini belirtir.

2.8. Çizilmiş atom modelleri üzerinde

elektron katmanlarını gösterir, katmanlardaki elektron sayılarını içten dışa doğru sayar.

2.9. Proton sayısı bilinen hafif atomların

(Z≤20) elektron dizilim modelini çizer (FTTÇ- 4).

�� Aynı / Farklı Atomlar Öğrenciler, ilk 20 element için yukarıdaki gibi hazırlanmış iki modeli inceleyip, element adları ile onlara ait atom(lar)daki proton, nötron ve elektron sayılarını bir çizelgeye kaydederler. Çizelgelerindeki proton, elektron ve nötron sayılarını karşılaştırarak aynı elementin atomlarında nötron sayısının değişebileceğini, proton sayısının hep sabit kaldığını; farklı atomlarda ise proton sayılarının hep farklı olduğunu kavrarlar. Öğretmen, proton sayısını “atom numarası” olarak adlandırır, atom numarasının atomun kimliğini belirlediğini vurgular (2.6). �� Elektronlar ,erede Dönüyor? Öğrenciler, ilk 20 elementin atom modellerini inceleyerek elektronların çekirdekten olan uzaklıklarını tartışırlar. Elektron sayısı arttıkça, ilk iki elektronun çekirdeğe en yakın durduğunu, daha sonraki sekiz elektronun biraz daha uzakta bulunduğunu, sonra gelen sekiz elektronun ise daha da uzakta bulunduğunu fark ederler. Öğretmen, elektronların hareket ettiği bölgeyi katman olarak tanımlar. Katmanlar, çekirdekten itibaren 1, 2, 3… şeklinde numaralanır. Öğrenciler her katmanda kaç tane elektron bulunabileceğini sayarak keşfeder. Đncelenen atomların en basit atomlar olduğu, elektron sayısı 20’yi aşınca 1. ve 2. katmanların aynı kalacağı, 3. katmana başka elektronların da girebileceği öğretmence belirtilir.

Etkinliğin son aşamasında öğrenciler, her katmandaki elektron sayılarını hesaba katarak atom numarası verilen elementin atom modellerini çizer (2.7; 2.8; 2.9).

[!] 2.3; 2.8 Katman kavramı, yörünge kavramına tercih edilmelidir.

�� 2.6 “Kütle numarası” kavramı bu düzeyde gerekli değildir.

[!] 2.6 - 2.9 Atomun gerçekte üç boyutlu olduğu, resim-modellerin aslında bir küreyi gösterdiği, ilgi duyan çocuklar için ek bilgi olarak verilebilir. Bazı öğrenciler, bu durumda katmanların bir çember değil; bir küre yüzeyi olacağı çıkarımını yapabilir. Eğitici filmler veya internet ortamı kullanılarak dinamik (hareketli) atom modelleri göstermek, bu bağlamda yararlıdır.

[!] 2.7 -2.9 Güneş sistemiyle atom modeli arasında ilişki kurmak, atomun iki boyutlu olduğunu çağrıştırması bakımından iyi bir benzetme değildir. Ayrıca öğrencilerde henüz yerleşik bir “Güneş sistemi” kavramı olduğu da kesin değildir.

�� 2.9 Đzotop kavramı ve “Atomun özelliklerini belirleyici olan proton sayısıdır.” bilgisi bu düzey için erkendir.

[!] 2.9 Bu seviyede; s, p,d, f orbitallarine girilmeyecektir. Elektronlar; 2, 8, 8, 18 düzeninde katmanlara yerleştirilecektir.



236


MA

DD

E,

Đ, Y

AP

ISI

VE

ÖZ

EL

LĐK

LE

RĐ

2.10. Atom modellerinin tarihsel gelişimini kavrar; elektron bulutu modelinin en gerçekçi algılama olacağını fark eder (FTTÇ-3).

2.11. Bilimsel modellerin, gözlenen olguları açıkladığı sürece ve açıkladığı ölçekte geçerli olacağını, modellerin gerçeğe birebir uyma iddiası ve gereği olmadığını fark eder (FTTÇ- 4).

�� Haydi, Atom Olalım! Öğrencilere basit bir atom modeli gösterilerek bu atom modelinin hareketlerle canlandırılması istenir. Öğrenciler, üç gruba ayrılır. Birinci grup nötronların, ikinci grup protonların, üçüncü grup ise elektronun özelliklerini (atomun neresinde bulunduğu, yükü ne olduğu, sayısının değişken olup olmadığı) tartışarak rollerini nasıl oynayacaklarını belirler. Sınıfın ortasına, çekirdeği ve katmanları belirleyen çizgiler çizilir. Öğrenciler, rollerini oynayarak çekirdekte proton ve nötronun, katmanlarda ise elektronların bulunduğu, elektronların çekirdekteki protonlar tarafından çekildiği, fakat hareket etmesi nedeniyle çekirdeğe yaklaşmadığı çıkarımını yapar. Öğretmen, gerçekte elektronların üç boyutlu hareket ettiğini vurgular (2.3-2.8). �� Son Üç Asırda Atoma Bakış Öğrenciler Dalton, Thomson, Rutherford, Bohr ve Modern Atom Modelleri ile ilgili bir araştırma yaparak öğrendiklerini bir poster hâlinde sunar. Bu sunumdan, “Dalton Atom Modeli”nin berk bir küre, Thomson Modelinin içi üzümlü pastaya benzeyen berk bir küre, “Rutherford Modeli” ‘nin merkezinde çekirdek bulunan, elektronların gezegenler gibi dolandığı bir daire, “Bohr Modeli”nin, aynı yörüngede birden çok gezegen bulunabilen güneş sistemine benzer bir küre gibi düşünüldüğü bilgilerine varılır.

Tek tek elektronlardan “bulut” oluşumu, asılı lambanın çevresinde dönen sinekler, yılkı hâlinde uçan kuş sürüleri, döner pervane gibi farklı benzetimlerle sezdirilir. Elektron bulutunun bir küre oluşturacağı fikri vurgulanır. Öğrenciler, hacimli atom gerçeğine en uygun atom modelinin hangi model olduğunu irdeler.

Eski model otomobillerin işimizi gördüğü sürece kullanılması gerçeğinden hareketle, eski atom modellerinin de birçok olguyu açıklayabildikleri için hâlen kullanıldığı vurgulanır. “Bohr Modeli” ile iyon oluşumunun açıklanması buna örnek verilir (2.10, 2.11).

[!] 2.10; 2.11 Eski atom modellerinin bugün terk edilmiş olması, o modelleri geliştiren bilim adamlarının iyi düşünmediği anlamına gelmez. Doğru olan, bildiklerinin bugünküne göre çok az olmasıdır. Dalton’ un zamanında bilinenler hesaba katılınca, o modeli geliştirmenin, “Bohr Modeli” nden daha basit olmayacağı açıktır. Đnsan bilgisinin zamanla genişlediği ve derinleştiği, bugün geçerli bazı modellerin gelecekte terk edilebileceği, ama bugünkü modelin günümüzdeki problemleri çözebildiği sezgi yoluyla da olsa verilmelidir.

[!] 2.10 Elektron bulutu modeline dayandırarak atomla ilgili bu düzeyde verilebilir fazla bir olgu yoktur.Ancak gerçeğe daha yakın olduğu düşünülen bir modelin varlığının bilinmesi yararlıdır.

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik �: Okul Dışı Etkinlik ��: Ders Đçi Đlişkilendirme ��: Diğer Derslerle Đlişkilendirme �: Ölçme ve Değerlendirme ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı ��: Sınırlamalar � :Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.)


237


MA

DD

E,

Đ, Y

AP

ISI

VE

ÖZ

EL

LĐK

LE

RĐ

3. Katman- elektron dizilimi ile kimyasal özellikleri ilişkilendirmek bakımından öğrenciler;

3.1. Dış katmanında 8 elektron bulunduran

atomların elektron alıp-vermeye yatkın olmadığını (kararlı olduğunu) belirtir.

3.2. Elektron almaya veya vermeye yatkın

atomları belirler.

3.3. Bir atomun, katman-elektron

diziliminden çıkarak kaç elektron vereceğini veya alacağını tahmin eder (BSB- 9).

3.4. Atomların elektron verdiğinde pozitif (+), elektron aldığında ise negatif (-) yük ile yüklendiği çıkarımını yapar.

3.5. Yüklü atomları “iyon” olarak

adlandırır.

3.6. Pozitif yüklü iyonları “katyon”, negatif yüklü iyonları ise “anyon” olarak adlandırır.

3.7. Çok atomlu yaygın iyonların ad ve

formüllerini bilir.

�� Benim Atom Modelim Daha Güzel Öğrenciler, boş bir atom modelini büyük bir kartona, proton, nötron ve elektron taneciklerini ise küçük kartonlara hazırlayarak “He, Ne, Ar” atomlarının modellerini yaparlar. Modeller hazırlanırken, her atom için kaç elektron kullanacaklarını ve her katmana kaç elektron gireceğini tartışırlar.

Öğrenciler atomlarda elektron alış-verişinin hangi katmandan / hangi katmana olacağını tartışarak keşfeder. Öğretmen, “He, Ne ve Ar” atomlarının, elektron almaya ve vermeye hiç yatkın olmadığını vurgular. Bu üç atomun ortak yönlerini tartışırlar. Helyumdaki dolu katman ve diğer iki atomdaki “8’li elektron takımı = oktet” öğretmen tarafından vurgulanır. Atomların elektron alıp-verirken ya 8’e tamamlamayı ya da elektron verip 8’li bir katmanla kalmayı tercih ettikleri belirtilir. Lityum ve berilyum için oktet yerine “dublet” tercih edileceği, yönlendirilmiş bir tartışma ile öğrenciler tarafından keşfedilir.

Elektron almaya yatkın O, F, S, Cl gibi atom modelleri üzerinde, her atomun kaç elektron alacağı; Li, Na, Mg, K, Ca gibi atomların da kaç elektron vereceği öğrencilerce tartışılır. Öğretmen, elektron alanları O2-, F- ;elektron verenleri, Na+, Ca2+ şeklinde gösterip iyon kavramını sunar. Katyon ve anyon kavramları verildikten sonra öğrenciler, “Na” sembolünü, “nötral sodyum atomu”, Na+ sembolünü de “sodyum katyonu” şeklinde okuyup diğer elementler için benzer alıştırmalar yaparlar. F, O gibi elementler için de benzer alıştırma yapılır. Her iyonun yükü oktet kuralı ile ilişkilendirilir.

Karbonat, sülfat, nitrat, fosfat, hidroksit anyonlarının ve amonyum katyonunun çok atomlu bir bütün olarak düşünülmesi gereken iyonlar olduğu, bu iyonların formülleri ile yükleri birlikte verilerek belirtir(3.1-3.7).

�� 3.1 - 3.6 Oktet, dublet, iyon, anyon ve katyon kavramları birbiri ile ilişkili olarak verilecektir.

[!] 3.1 Her atomun dış katmanını neden 8’e tamamlamak istediği sorusunu burada ele almak gerekmez. Ancak atomların elektron dizilimlerini soygazlara benzetme eğiliminden bahsedilebilir. “ Oktet kuralı” aslında bir kural değil, istisnası var olan bir düzenliliktir. Bu seviyede istisnalardan söz etmek gereksizdir.

�� 3.7 Çok atomlu iyonlardan karbonat, nitrat, sülfat, fosfat, hidroksit ve amonyum iyonları tanıtılacak, diğer iyonlardan söz edilmeyecektir.

�� Akran Değerlendirme Formu �� Öğrenci Gözlem Formu �� Yapılandırılmış Grid



238


MA

DD

E,

Đ, Y

AP

ISI

VE

ÖZ

EL

LĐK

LE

RĐ

4. Kimyasal bağ ile ilgili olarak öğrenciler;

4.1. Atomlar arası yakınlık ile kimyasal bağ kavramını ilişkilendirir.

4.2. Đyonlar arası çekme/itme kuvvetlerini

tahmin eder, çekim kuvvetlerini “iyonik bağ” olarak adlandırır.

. 4.3. Elektron ortaklaşma yolu ile yapılan

bağı “kovalent bağ” olarak adlandırır. 4.4. Asal gazların neden bağ yapmadığını

açıklar. 4.5. Elektron ortaklaşma yoluyla oluşan H2,

O2, N2 moleküllerinin modelini çizer.

4.6. Molekül yapılı katı element kristal modeli veya modelin resmi üzerinde molekülü ve atomu gösterir (BSB-28).

4.7. Kovalent bağlar ile moleküller arasında

ilişki kurar (TD-1).

�� Atomlar Yakın, Çünkü Bağlanmışlar NaCl veya CaO kristal modeli, resmi üzerinde“+ “ve “–”yüklü iyonların neler olduğu öğrenciler tarafından tartışılır. Bu tartışma sırasında öğrenciler, hangi atomların elektron vermeye, hangilerinin almaya yatkın olduğu bilgilerini hatırlayıp pekiştirirler. Modeldeki katyonların ve anyonların özdeş yüklü diğer atomlara çok yakın durmadığı, zıt yüklü iyonların ise birbirine çok yaklaştığı gerçeği öğretmen kılavuzluğunda tespit edilir. Birbirine en yakın duran atomlar arasında bir “kimyasal bağ” bulunduğu belirtilir.

Zıt yüklü iyonların birbirine çok yaklaşmasının sebebi tartışılır. Aradaki çekim kuvveti “iyonik bağ” olarak adlandırılır. Đyonik bağ içermesi beklenen birkaç bileşik örneği bulmak için farklı elementlerin atom modelleri üzerine tartışılır (4.1; 4.2).

�� Atomlar Elektronlarını Vermezse ,e Olur? Her ikisi de elektron almaya yatkın iki atom seçilerek (iki Cl atomu veya bir Cl bir de F atomu) bunların elektron alış-verişi yapıp yapmayacakları öğrenciler tarafından tartışılır. Her atomun oktet için kaç elektrona ihtiyacı olduğu irdelenir. Elektron alış-verişi mümkün değilse, oktet tamamlamak için, “elektron ortaklaşma” seçeneği öğretmen tarafından sunulur. Ortaklaşılan elektron çiftinin her iki ortağa da ait sayılacağı vurgulanır. Eldeki örnek atomların kaçar elektron ortaklaşacakları tartışmaya açılır.

Elektron ortaklaşan atomların da birbirine bağlandığı belirtildikten sonra bu bağ “kovalent bağ” şeklinde adlandırılır.

H2, O2, N2 gibi element molekülleri tanıtılır. Öğrenciler, bu moleküllerdeki atomların elektron dizilim modellerinden hareketle nasıl oktet sağlandığını, katmanları ve elektronları da içeren modellerle irdelerler (4.3; 4.4) �� Maddelerdeki Bağlanmalar Farklıdır Öğrenciler, katı iyot kristal modeli üzerinde, bir önceki etkinlikte öğrendiklerini pekiştirmek için molekülleri ve atomları gösterir. I2 moleküllerinin, Cl2 gibi kovalent bağ ile oluştuğu öğretmen tarafından belirtilir.

Öğrenciler, iyonik bağ ile kovalent bağı karşılaştırır. Đyonik bağlarla molekül oluşmadığı, kovalent bağlarla molekül oluşabildiği öğretmen tarafından belirtilir (4.5; 4.6).

[!] 4.1 Kimyasal bağ kavramının ilişkilendirilebileceği görsel öge, “birbirine yakın duran atomlar”dır. Đki atom, teğet veya kısmen iç içe çizilmiş ise arada bir bağ olacağı fikri hem basit oluşu hem de gerçeği yansıtması bakımından uygundur.

[!] 4.2; 4.3 Elektron alış-verişinin hangi hâllerde ve hangi yönde olacağı tartışılırken oktet ve dublet kurallarına sık sık gönderme yapmak yararlıdır.

[!] 4.2 Ünitenin bu bölümünde sadece iyonik bağ tanıtılacak, iyonik bileşikler “Bileşikler ve Formülleri” başlığı altında incelenirken burada verilenler pekiştirilecektir.

�� 4.3 Kovalent bağların polarlık sınıflandırması ve koordinasyon bağları burada verilmeyecektir

[!] 4.4 Kovalent bağ, bir çift elektron ile iki ayrı atom çekirdeği arasındaki çekim olarak da sunulabilir. Fakat bu düzeyde, elektron ortaklaşma kavramı daha kolay

anlaşılır. . �� Akran Değerlendirme Formu �� Öğrenci Gözlem Formu �� Kavram Haritası



239

ÖĞRE,ME ALA,I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 4. Ü,ĐTE: MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ

Ü,ĐTE KAZA,IMLAR ETKĐ,LĐK ÖR,EKLERĐ AÇIKLAMALAR M

AD

DE

,Đ,

YA

PIS

I V

E Ö

ZE

LL

ĐKL

ER

Đ

5. Öğrenciler, bileşikler ve formülleri ile ilgili olarak;

5.1. Farklı atomların bir araya gelerek yeni

maddeler oluşturabileceğini fark eder (BSB- 5).

5.2. Her bileşikte en az iki element

bulunduğunu fark eder.

5.3. Molekül yapılı bileşiklerin model veya resmi üzerinde atomları ve molekülleri gösterir (BSB-28).

5.4. Moleküllerde; her elementin atom

sayısının, örgü yapılarda; elementlerin atom sayılarının oranını belirler.

5.5. Günlük hayatta sıkça karşılaştığı basit

iyonik ve bazı kovalent bileşiklerin formüllerini yazar (FTTÇ- 4).

5.6. Element ve bileşiklerin hangilerinin

moleküllerden oluştuğuna örnekler verir.

�� Bileşik ,edir? Öğrenciler, Na, I2 ve NaI katılarının kristal model veya resimlerini ayrı ayrı incelerler. Na atomlarının, Na kristalindeki yakınlığı ile NaI kristalindeki yakınlığını karşılaştırırlar. I2 ve NaI modelleri üzerinde, aynı karşılaştırma iyot atomları için yapılır. NaI modelinde birbirine en yakın atomların hangi elementlere ait olduğu irdelenir.

Element haldeki Na atomlarının ve I2 moleküllerinin kendi özdeşlerinden koptuğu ve birbirine bağlanarak NaI oluşturduğu sonucuna gidecek bir tartışma yapılır. “Farklı element atomları bir araya gelerek bileşikleri oluşturur.” genellemesine varılarak etkinlik tamamlanır.

H2 ve O2 gazlarının molekülsel resimlerinden çıkılarak H2O oluşumunu gösteren süreç üzerinde yukarıda anlatılanlar tekrarlanır. Her bileşikte en az iki element bulunduğu, daha karmaşık bileşiklerde (C6H12O6) gibi üç veya daha fazla da bulunabileceği belirtilir (5.1; 5.2; 5.3). �� Bazı Bileşiklerin Molekülleri Vardır Öğrenciler, H ve O atomlarını elektron alma-verme yatkınlıklarını oktet-dublet kuralı ışığında irdelerler. Bu iki elementin oluşturduğu H2O molekülünde, bağın tipini belirler. Buzun kristal model veya resmi üzerinde H atomlarını, O atomlarını ve H2O moleküllerini gösterirler. Gaz veya sıvı haldeki HCl, HF, CO2, H2O, NH3 gibi maddelerin moleküler resimleri üzerinde atom-molekül ayırım alıştırmalarını tekrarlar.

Bu bileşikleri formülü ile göstermenin iletişimi basitleştirdiği çıkarımına götürecek bir tartışmadan sonra, hepsinin kovalent bağlı moleküller olduğu vurgulanır. NaCl, CaO gibi iyonik maddelerin kristal model veya resimleri incelenir. Bu bileşiklerin oda şartlarında moleküllerinin olmadığı, sonsuz “örgü” tipi bileşikler olduğu öğretmence belirtilir.

Element molekülleri ile ilgili etkinlik hatırlatılarak “Hangi tip maddelerin molekülü olur?” sorusu üzerine tartışma açılır. Tartışma, öğretmen tarafından, “Hem elementlerin hem de bileşiklerin molekülü olabilir.”, “Moleküllerde atomlar kovalent bağlıdır.” ve “Đyonik bağlarla molekül oluşmaz.” genellemelerini türetecek şekilde yönlendirilir. Öğretmen, elmas gibi bazı ender maddelerde bağlar kovalent olduğu halde molekül bulunmadığını, bunların istisna maddeler olduğunu belirtir (5.4; 5.5; 5.6).

[!] 5.1-5.4 Laboratuar ortamında, demir ve kükürt elementlerinden hareketle bir bileşik elde etmek, öğrenciler için güzel bir deneyim olabilir. Ancak bu deneyi kendisi yapsa bile öğrenci, bileşik ve element kavramları ile ilgili kalıcı bir sezgi edinememektedir. Modeller, kavramsal sezgiler için daha uygun görsel malzemeler olarak düşünülmüştür.

[!] 5.4 Molekül modelleri ile çalışılırken, her atomu farklı renklerde ve/veya farklı boylarda seçmek ve küreler üzerine element sembollerini okunabilir şekilde yazmak faydalıdır.

[!] 5. .5 NaCl, CaO gibi basit iyonik ve H2O, CO2, SO2, NH3, C6H12O6 gibi kovalent bileşiklerin formülleri üzerinde durulur.

[!] 5.6 “Elementler atomlardan, bileşikler moleküllerden oluşmuştur.” genellemesinden kaçınılmalıdır. Çünkü bu kuralın geçerli olduğu durumlar kadar istisnaları da vardır.

�� Polimerler, proteinler, karbonhidratlar gibi çok büyük moleküllere bu düzeyde girilmeyecektir.



240


MA

DD

E,

Đ, Y

AP

ISI

VE

ÖZ

EL

LĐK

LE

RĐ

6. Karışımlar ile ilgili olarak öğrenciler;

6.1. Karışımlarda birden çok element veya bileşik bulunduğunu fark eder (BSB- 2, 4).

. 6.2. Heterojen karışım (adi karışım) ile

homojen karışım (çözelti) arasındaki farkı açıklar

6.3. Katı, sıvı ve gaz maddelerin sıvılardaki çözeltilerine örnekler verir.

6.4. Çözeltilerde, çözücü molekülleri ile çözünen maddenin iyon veya molekülleri arasındaki etkileşimlerini açıklar.

6.5. Sıcaklık yükseldikçe çözünmenin

hızlandığını fark eder. 6.6. Çözünenin tane boyutu küçüldükçe

çözünme hızının artacağını keşfeder.

�� Her Şey Karışımmış Öğrenciler, günlük hayatta birbirine karıştırılarak hazırlanan yiyecek ve içecekleri, bu yiyecek ve içeceklerin görünümlerini, hangi maddelerin karıştırılması ile oluştuğunu bir tabloya kaydederek sınıfta arkadaşlarına sunar. Öğrencilerin, sunduklarına ek olarak öğretmen, un-pirinç, zeytinyağı-su gibi adî karışım örnekleri ekleyerek listeyi büyütür. Öğrenciler, bu listeyi inceleyerek karışımlarda birden fazla element veya bileşiğin olduğunu keşfeder. Öğretmen kılavuzluğunda öğrenciler, karışımların, görünüm bakımından, adî karışım ve çözelti sınıflarına ayrılabileceğini fark eder. Adî karışım ve çözelti arasındaki farklar irdelenir (6.1, 6.2). �� Sıvılar Her Şeyi Çözüyor Öğrencilerin bazıları, kolonyanın nasıl yapıldığını, hangi maddelerden hazırlandığını; bazıları balıkların nasıl yaşadığını, nasıl nefes aldığını; bazıları ise fizyolojik serumun nasıl ve hangi maddelerden hazırlandığını araştırır ve sınıfta sunar. Sunumlarından hareketle sıvılarda katı, sıvı ve gazların çözünebildiği vurgulanır. Sıvılarda katı, sıvı ve gazların çözünmesine örnekler araştırılır (6.3). �� Çözünme ,asıl Oluyor? Öğrenciler, 5-10 mL alkol içinde, 0,1-0,2 g kadar katı I2 çözer. “Çözen madde hangisi?”, “Çözünen madde hangisi?” soruları tartışılır. Alkolün çözücü, I2’un çözünen olduğu vurgulanır. Alkolün molekül formülünün C2H5OH olduğu belirtildikten sonra katı iyot ve sıvı alkolün molekülsel model resimleri verilir (Modelde alkol molekülleri kısaca “A” ile gösterilebilir.). Đyodun alkoldeki çözeltisi resimlenip I2 moleküllerinin alkol molekülleri tarafından sarılışına dikkat çekilir.

Aynı etkinlik, su ve NaCl kullanılarak tekrarlanır. Çözeltide Na+ ve Cl– iyonlarının varlığına dikkat çekilir. NaCl’ün iyonik bir bileşik olduğu hatırlatılır. H2O moleküllerinin iyonlara yaklaşma biçimi irdelenir. H2O’ nun iki kutuplu bir molekül olduğu konusuna girilmez. Katyon ve anyonlara yaklaşan uçları doğru seçilerek, öğrencilere, “iyot alkolde, NaCl’ de suda çözününce neler oluyor?” sorusu sorulur. Öğrenciler resim üzerinde bu sorunun cevabını araştırır.

Öğretmen, çözünme sırasında, çözücü moleküllerinin, çözünen moleküllerini /iyonlarını birbirinden ayırıp kuşattığını vurgular (6.4). �� Çözünme ,e Zaman Hızlanıyor? Öğrenciler, eşit kütleli kesme şekerin ve toz şekerin, eşit hacimli soğuk suda ve sıcak suda çözünme zamanlarını ölçerek çözünme hızına sıcaklığın ve tane büyüklüğünün etkisini irdeler (6.5; 6.6).

�� 6.1 Kolloid, emülsiyon, süspansiyon, dispersiyon kavramlarına girilmeyecektir.

[!] 6.4 Kimi öğrenciler, NaCl’ deki iyonik bağın su tarafından nasıl koparıldığını sorgulayabilir. Böyle durumlarda, iyonik çekim kuvvetlerinin ortam değişince zayıflayabileceği ve özellikle su ortamında çok zayıfladığı gerçeği, verilebilir en basit açıklamadır.

[!] 6.4 Su ve alkol gibi sıvıların karışımlarının da bir çözelti olduğu özellikle vurgulanmalıdır. Böyle çözeltilerde, miktarı çok olan sıvıya çözücü, miktarı az olana çözünen demek uygundur. Ancak., sulu homojen karışımlarda, miktarı az bile olsa , suyu “çözücü” kabul etmek yanlış olmaz.

�� 6.4 Çözünme olayının molekül-iyon temelinde açıklanırken, hidratasyon, solvatasyon, dissosiyasyon, assosiyasyon gibi terimlere ve bağ oluşumuna girilmeyecektir.

. �� Akran Değerlendirme Formu �� Öğrenci Gözlem Formu �� Çözelti-Adi Karışım �� Çözeltiler



241


MA

DD

E,

Đ, Y

AP

ISI

VE

ÖZ

EL

LĐK

LE

RĐ

6.7. Çözeltileri derişik ve seyreltik şeklinde sınıflandırır (BSB-5, 7).

6.8. Çözeltilerin nasıl seyreltileceğini ve/veya deriştirileceğini deneyle gösterir (BSB-15, 16, 17, 18; TD-3).

�� Hangi Besinde ,e Kadar Şeker Var? Öğrenciler; süzme bal, meyve suyu, dekstroz serumu gibi tüketim maddelerinin bir kilogramında ne kadar şeker olduğunu araştırarak bir çizelge hazırlarlar. Hazırlanan çizelgeler sınıfta karşılaştırılır. Birbirini tutmayan rakamlar olması hâlinde tutarsızlığın nereden kaynaklanmış olabileceği tartışılır.

Öğrenciler, bir bardak çaya attıkları şeker miktarını bir çizelge hâlinde tahtaya yazarlar. Çayda kullandıkları şeker miktarına göre “çok şeker kullananlar” ve “az şeker kullananlar” şeklinde iki grup yapılır. Çok şekerli çayın “derişik”, az şekerli çayın “seyreltik” olduğu öğretmence vurgulanır. Her öğrenci kendini, derişik ve seyreltik nitelemelerinden biriyle niteler. Süzme balın “derişik” şeker çözeltisi, meyve suyu ve dekstrozun ise nispeten “seyreltik” şeker çözeltileri olduğu belirtilir.

“Yemek ne zaman tuzlu olur?” sorusu tartışılır. Öğrenciler, tuzlu yemeğin, tuz bakımından, normal yemeğe göre daha derişik olduğunu çıkarım ile fark ederler. Normal yemekler kaynatılıp buharlaştırıldıkça derişme, su katıldıkça seyrelme olacağı; üzüm suyunun, buharlaştırılınca şeker bakımından derişeceği, konsantre (derişik) içeceklere su katıldıkça seyrelme olacağı, öğretmen öncülüğünde tartışılıp keşfedilir. Seyreltme ve deriştirme kavramlarını cümle içinde doğru kullanma alıştırmaları yapar (6.7; 6.8).

[!] 6.7 Derişimin sayısal ifadesi burada kapsam dışıdır.

[!] Derişik ve seyreltik kavramlarının göreceli anlamlar taşıdığı, aynı çözeltinin, ikinci çözeltiye göre seyreltik, üçüncü çözeltiye göre de derişik olabileceği vurgulanır.

[!] 6.7 Piyasadaki tüketim mallarının etiketleri üzerinde, derişik yerine konsantre terimi kullanılmaktadır. Öğrenciye bu terim tanıtılacak, fakat derişik sözcüğü tercih edilecektir.



242


MA

DD

E,

Đ, Y

AP

ISI

VE

ÖZ

EL

LĐK

LE

RĐ

6.9. Bazı çözeltilerin elektrik enerjisini

ilettiğini deneyle gösterir; elektrolit olan ve elektrolit olmayan maddeler arasındaki farkı açıklar (BSB- 2, 5, 7).

6.10. Yağmur ve yüzey sularının kısmen iletken olmasının sebebini ve doğurabileceği tehlikeleri açıklar (FTTÇ- 26, 28, 29).

�� Ampul ,e Zaman Parlak? Saf su, şeker ve tuz çözeltileri ile aşağıda şekli görülen devre ayrı ayrı kurulur. Her üç devrede anahtar kapatılarak ampulün yanıp yanmadığı kontrol edilir. Tuzlu çözelti ile kurulan devre, diğerleriyle karşılaştırılarak devrelerde neyin farklı olduğu sorgulanır. Ampulün yanması için devredeki sıvının iletken mi, yalıtkan mı olması gerektiği tartışılır.

Öğrenciler, ampulün yanmasından hareketle, tuzlu suyun, şekerli ve saf suya göre çok daha iyi iletken olduğu çıkarımını yapar. Đyon yapılı çözeltilerin elektriği ilettiği, yapılan deneyde tuzlu suyun iletkenliğinin, NaCl yapısında var olan Na+ ve Cl- iyonlarından ileri geldiği belirtilir. Tuz gibi, suda iyon oluşturan maddelerin elektrolit adını aldığı vurgulanır.

Saf su ve şekerli suyun çok az iyon içermesi ile ampulün parlak yanmayışı arasında ilişki kurulur. “Suda şeker çözündüğü hâlde neden iyon oluşmaz?” sorusu tartışılır. Şekerin molekül yapılı olduğu hatırlatılır. Suda moleküller hâlinde çözünen şeker gibi maddelerin elektrolit olmadığı vurgulanır (6.9). �� Elektrik Tellerine Dikkat! Öğrenciler, yağmur sularının yer yüzeyinde akarken, topraktaki bazı maddeleri çözüp çözmeyeceği konusunu tartışırlar. Toprağın bir karışım olduğu, yapısında yüzlerce farklı maddenin bulunabileceği, bunların bazılarının suda çözünebileceği sonucunun çıkarılması amaçlı, öğretmen kılavuzluğunda bir irdeleme yapılır. Đçtiğimiz, kullandığımız ve yüzdüğümüz suların iyonik maddeler (elektrolitler) çözmüş olabileceği, saf su olmadığı bilgisine varılır. Çıplak elektrik tellerinin kopup suya veya ıslak toprağa değdiği yerlerde, tehlikeli elektrik kaçaklarının olabileceği şiddetli yağmur anlarında elektrik direklerine yaklaşmanın tehlikesi öğrencilerce irdelenir (6.10).

�� 6.9 Kullanılan güç kaynağının ve ampulün tipine ve daldırılmış elektrotlar arasındaki mesafeye bağlı olarak, saf su ve şeker çözeltisiyle yapılan deneylerde ampul, çok sönük de olsa yanabilir. Böyle durumlarda, suyun ve şeker çözeltisini “kötü iletken” tuz çözeltisini de “iyi iletken” şeklinde nitelemek, saf suda az da olsa iyonlar bulunduğu konusuna girmemek uygundur.

�� 6. sınıf “Yaşamımızdaki Elektrik” ünitesi ile ilişkilendirilebilir.

�� 6.9 Burada esas olan, bazı maddelerin suda iyonlaştığı, bazılarının da molekül halinde çözündüğü fikridir. Elektrolit kavramının çağrıştıracağı elektroliz ve zayıf elektrolit, kuvvetli elektrolit gibi kavramlar bu ünitenin tamamen dışında düşünülmelidir.

�� 6.9 HCl, H2SO4 gibi aslında molekül yapılı bazı maddelerin de suda tamamen iyonlaşabileceği göz önüne alınarak “Molekül yapılı maddeler suda iyonlaşmaz.” şeklinde bir genellemeye gitmemek gerekir.

[!] 6.10 Yüzey sularının iyonik maddeler çözmüş olabileceği fikrinin yerleşmesi için, toprağın oluşumu ve yapısı hakkında özet bir bilgi gereklidir.



243


Etkinlik ,umarası : 1 Etkinlik Adı : Çözelti-Adî Karışım Đlgili Olduğu Kazanımlar : 6.2

Aşağıdaki karışımları inceleyerek gözlemlerinizi tabloya kaydediniz. Gözlemlerinize dayanarak tabloyu doldurunuz, çözelti ve adî karışım için genel-geçer birer tanım yazınız.

1. 5 g pudra şekeri 100 mL suya eklenerek hazırlanan karışım 2. 10 mL alkol ile 100 mL suyun karışımı 3. 2-3 damla süt ile 100 mL su karışımı 4. 1 mL süzülmüş balın 100 mL suya eklenmesiyle hazırlanan karışım 5. 1 mL mazot ile 10 mL suyun karışımı 6. Bir avuç kum ile bir avuç tuz karışımı

Karışım ,umarası

Gözlemlerinizi yazınız.

Görünümlerini çiziniz.

Çözelti Adî karışım

,eden çözelti veya adî karışım olarak sınıflandırdınız?

1

2

3

4

5

6


244

Etkinlik ,umarası : 2 Etkinlik Adı : Çözeltiler Đlgili Olduğu Kazanımlar : 6.3; 6.4

Aşağıda verilen çözelti örnekleri için Tablo 1’deki örneğe uygun olarak ilgili yerleri doldurunuz.

Çözelti Örnekleri : 1. Balıkların solunum için kullandığı çözünmüş oksijen içeren su 2. Sirke (5 g sıvı asetik asit ve 100 g su) 3. Hazım kolaylığı için kullanılan yemek sodası-su karışımı 4. Şekerli su (şeker, su karışımı) 5. Birkaç damla mürekkep ile 50 mL suyun karışımı 6. Kükürt dioksitin atmosferdeki su damlaları ile karışıp oluşturduğu asit yağmurları 7. …………………………………………………………..

Tablo 1

Çözelti örnekleri Çözünen Çözücü Çözelti türü

Çözelti 2 (Sirke) Asetik asit Su Sıvı-sıvı


245

Etkinlik ,umarası: : 3 Etkinlik Adı : Kavram Haritası Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.2; 2.1; 4.1; 4.2; 4.3

Öğrencilerden aşağıdaki kavram haritasında boş olarak verilen bölümleri doldurarak kavramlar arasındaki ilişkileri yazmaları ve kavram haritasını düz metin hâline çevirmeleri istenir. Öğrenciler oluşturdukları metni arkadaşlarına sunarak tartışırlar. Öğretmen, boşlukların doğru kavramlar ile doldurulmasına ve ilişkilerin doğru ifade edilmesine göre öğrencileri değerlendirir.


246

Etkinlik ,umarası : 4

Etkinlik Adı : Yapılandırılmış Grid

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.2; 3.5; 3.7; 4.2; 5.5

Aşağıdaki değişik iyon, bileşik ve elementler, örneğe uygun şekilde numaralanıp bir gride yerleştirilir. Öğrenciler, bu yapılandırılmış grid içinde, sorulan soruların cevabını bulurlar. Örnek: Hangileri iyondur? Cevap:1, 2, 4, 6, 8

1

Ca2+

2

OH-

3

I2

4

CO32-

5

NaCl

6

Cl-

7

O2

8

Na+

9

CaO

1. Hangileri iyondur?

2. Hangileri moleküler yapılı elementtir?

3. Hangileri çok atomlu iyondur?

4. Hangileri tek atomlu iyondur?

5. Hangilerinde iyonik bağ vardır?

Öğrencilerin her soruya verdikleri cevapları değerlendirmek için kullanılan formül şöyledir: C1 C3 C1= Doğru seçilen kutucuk sayısı C2= Toplam doğru kutucuk sayısı C2 C4 C3= Yanlış seçilen kutucuk sayısı C4= Toplam yanlış kutucuk sayısı Bu formüle göre öğrencilerin puanları –1, 0 ve +1 arasında değişir. Bu puanı 10 üzerinden değerlendirmek için negatif sonucu ortadan kaldırmak amacıyla, 1 ile toplanır ve elde edilen sayı 5 ile çarpılır.


247


5. Ünite : Işık


A. Genel Bakış

Öğrenciler, 6. sınıf Fen ve Teknoloji dersinin ışık ile ilgili konularında, bu üniteye temel oluşturan, ışığın madde ile etkileşmesi sonucu gözlemlenebilecek olayları tanımışlar ve bu olaylardan yansıma olayı ile ilgili bilgi, beceri ve deneyim kazanmışlardı. Bu ünitede ise ışığın kırılması ve soğurulma olaylarının yanı sıra, ışığın ortama bağlı olarak değişen bir hızla yayıldığı ve bir enerji türü olduğu üzerinde durulacaktır.

Bu ünitede hedeflenen kazanımlara ulaşmak için konular, günlük hayattan örneklerle ele alınacak, sınıf ortamında yapılabilecek gözlem ve deneylerle araştırma-incelemeye dayalı öğrenme stratejileriyle işlenecektir.

Ünitenin içeriğini; maddelerin ışığı soğurması ve bunun sonucunda ısınması, maddelerin renkli görünmeleri, renk filtreleriyle beyaz ışığın renklendirilmesi, ışık enerjisi ve kullanım alanları, ışık demetinin bir ortamdan diğerine geçerken doğrultu değiştirerek kırılıyor görünmesi, ışık hızı, kırılma olayının sonuçları, göz aldanmaları, ışığı kıran optik araçlardan mercek ve prizmalar oluşturmaktadır.

Bu seviyede ince ve kalın kenarlı merceklerde kırılan özel ışınların ve oluşan görüntülerin çizimine girilmeyecektir. Merceklerle ilgili etkinlikler, gözlem sonucu deneyim kazanmayı içermektedir. Bu ünitede öğrenciler çeşitli mercekleri bir araya getirerek basit dürbün, teleskop, mikroskop modelleri oluşturacaktır. Ancak bu optik araçlar için görüntü çizimi yapılmayacaktır. Ünite, öğrencinin yakın çevresinde gözlemlenebilen, basit araştırmalarla keşfedilebilen ve günlük hayatta sık karşılaşılabilen olayları kapsamaktadır.

Öğretmenler, ünitede önerilen öğrenme etkinlikleri yapılırken, görme bozukluğu olan veya renkleri ayırt edemeyen öğrencilerinin durumlarını dikkate almalıdır. Bazı etkinlikler okul dışında yapılabilecek gözlemleri içerdiğinden, bazıları da karanlık ortam gerektirdiğinden zamanlama ve planlamaya dikkat edilmelidir. Ünitede verilen öğrenme, öğretim ve değerlendirme etkinlikleri öneri niteliğindedir. Öğretmenler fizikî şartları da dikkate alarak tüm öğrencilerin etkin katılımını sağlayacak uygun bir öğrenme ortamı hazırlamalıdır.

B. Ünitenin Amacı

Bu ünitede öğrencilerin ışığın madde ile etkileşmesi sonucu meydana gelebilecek olayları tanımaları, ışık ışınlarının bir ortamdan yoğunluğu farklı başka bir ortama geçerken doğrultu değiştirmelerini ve ışığı soğuran maddelerin ısındığını keşfetmeleri; böylece ışığın bir enerji türü olduğunu kavramaları, renklerin nasıl oluştuğunu fark etmeleri, mercekleri tanımaları ve günlük hayattaki kullanım alanlarını gözlemlemeleri hedeflenmektedir.


Ünitede ışık için soğurulma ve kırılma kavramları etrafında, gözlem, karşılaştırma-sınıflandırma, tahmin, çıkarım yapma, ölçme, verileri kaydetme, bilgi ve veri toplama, hipotez kurma, değişkenleri belirleme, değişkenleri değiştirme ve kontrol etme, sonuç çıkarma ve sunma


248

gibi bazı bilimsel süreç becerilerini geliştirmeye; teknolojik ürünlerin zaman içerisinde gelişip değişerek çevreyi, toplumu ve insan hayatını etkilediği düşüncesini yerleştirmeye odaklanılmıştır.


• Işığın Soğurulması

• Işık Bir Enerji Türüdür

• Cisimler Nasıl Renkli Görünür?

• Işık Nasıl Kırılıyor?

• Işığın Kırılmasının Sonuçları

• Mercekler ve Kullanım Alanları


249


BU KAVRAM HARĐTASI SADECE ÖĞRETME-Đ BĐLGĐLE-DĐRMEK VE Ü-ĐTE ĐÇĐ-DEKĐ KAVRAMLARI BĐR BÜTÜ- HALĐ-DE GÖSTERMEK AMACIYLA

VERĐLMĐŞTĐR. BU KAVRAMLAR KULLA-ILARAK FARKLI KAVRAM HARĐTALARI DA OLUŞTURULABĐLĐR.


250

E. Ünite Kazanımları ve Etkinlikler ÖĞRE-ME ALA-I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 5. Ü-ĐTE: IŞIK



IŞIK

1. Işığın soğurulması ile ilgili olarak öğrenciler;

1.1. Işığın madde ile etkileşimi sonucunda soğurulabileceğini fark eder.

1.2. Işıkla etkileşen maddelerin ısındığını gözlemler.

1.3. Yaptığı gözlemlere dayanarak maddelerin ışığı soğurduğu çıkarımını yapar (BSB-8).

1.4. Koyu renkli cisimlerin ışığı, açık renkli cisimlere göre daha çok soğurduğunu keşfeder (BSB-2, 6).

1.5. Teknolojik tasarım döngüsünü kullanarak ışığı soğuran maddelerin ısınmasıyla ilgili projeler üretir (FTTÇ-9) .

↸↸↸↸ Işık Hakkında -e Öğrenmiştik? Öğrenciler 4, ve 6. sınıflardaki “Işık ve Ses” ünitesinde öğrendiklerini, “Işık nasıl yayılıyor?”, “Işığın yayılması nasıl gösterilir?”, “Işık madde ile etkileştiğinde neler olabilir?” sorularına cevaplar arayarak tekrar eder. ↸↸↸↸ � Işık, Maddeleri Isıtabilir mi? Öğrenciler güneşli bir havada okul bahçesinde veya sınıfın güneş alan bir penceresinin önünde iki özdeş cisimden (bozuk para, bir bardak su, bir parça kumaş, vb.) birini gölgede, diğerini ise güneş ışığında eşit sürelerde bırakırlar. Cisimlerin sıcaklıklarını deneyden önce ve sonra ölçerek/dokunarak karşılaştırırlar. Cisimlerin sıcaklıklarındaki farklılığın nedenlerini araştırırlar. Gözlemleri sonucunda, güneş ışığında kalan bu cisimlerin ışığı soğurdukları çıkarımını yaparlar. Yaz aylarında, gölgedeki yerlerin neden daha serin olduğunu (ışığın bir enerji türü olduğu bilgisini de hatırlayarak) bu deneyle ilişkilendirirler (1.1, 1.2; 1.3). ↸↸↸↸ � Zürefanın Düşkünü Beyaz Giyer Kış Günü! Öğrenciler, koyu ve açık renkli cisimlerin ışığı nasıl soğurduklarını araştırmak için “Daha koyu renkli cisimler ışığı daha iyi soğurur.” benzeri bir hipotez kurar. Sonra kurdukları hipotezi test etmek için deney tasarlar. Örneğin; öğrenciler aynı malzemeden yapılmış, dokumaları ve büyüklükleri aynı, renklerinin tonları (koyulukları) farklı kumaş parçalarını eşit sürelerde güneş ışığında bırakıp ısınmalarını kontrol ederler. Kumaş parçalarının ısınmalarındaki farklılıkları, ışığın soğurulmasıyla ilişkilendirirler. Koyu renkli cisimlerin açık renk cisimlere göre ışığı daha iyi soğurduğu çıkarımını yaparlar. Mevsimlik kıyafetlerdeki renk seçimlerinin önemini öğrendiklerinin ışığında tartışırlar (1.4). ↸↸↸↸ Bedavaya Isınalım! Öğrenciler, binaların ısıtılmasında, yemek pişirmede vb. alanlarda maddelerin ışığı soğurması sonucunda ısınması prensibini kullanan teknolojiler tasarlar ve üretirler (1.5).

�� 5. sınıfın “Işık ve Ses” ünitesinde ışığın

yayılması ve ışığın maddeyle karşılaşması ile ilgili öğrenilenler hatırlatılmalıdır.

�� 1.1-1.5 Işığı soğuran maddelerin

ısınması, 5.sınıf “Madde ve Değişim” öğrenme alanı “Maddenin Değişimi ve Tanınması” ünitesindeki “ısı- sıcaklık” konusu ile ilişkilendirilmelidir.

�� Hangisi Işığı En Çok Soğurur?

�� Hipotezi Test Edelim

�� Güneş Ocağı


251

ÖĞRE-ME ALA-I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 5. Ü-ĐTE: IŞIK

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik �: Okul Dışı Etkinlik ��: Ders Đçi Đlişkilendirme ��: Diğer Derslerle Đlişkilendirme �: Ölçme ve Değerlendirme ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı ��: Sınırlamalar �: Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.

Ü-ĐTE KAZA-IMLAR ETKĐ-LĐK ÖR-EKLERĐ AÇIKLAMALAR IŞ

IK

1.6. Işığın bir enerji türü olduğunu ifade eder (TD-3).

1.7. Işık enerjisinin başka bir enerjiye dönüşebileceğini ifade eder (TD-1, 2).

1.8. Güneş enerjisinden yararlanma yollarına örnekler verir (FTTÇ- 28).

↸↸↸↸ Işık Bir Enerji Türüdür Öğretmen sınıfa bir ışık değirmeni (radyometre) getirir. Araç sınıfın güneş ışığı alan bir yerine konulur. Işığın etkisiyle yaprakların dönmesi gözlemlenir. Işık enerjisinin hareket enerjisine dönüştüğü gözlemlenir. Öğrenciler, güneş enerjisinin günlük uygulamaları üzerinde konuşarak ışıkta bırakılan cisimlerin ısındıklarından hareketle ışığın bir enerji türü olduğu çıkarımını yaparlar (1,6; 1,7). � Küçük Bilim Đnsanı Araştırıyor: Güneş Enerjisi Öğrenciler, internet, kütüphaneler, ilgili kurum ve kuruşlardan güneş enerjisinin önemini, etkilerini, kullanım alanlarını, avantaj ve dezavantajlarını araştırır. Bilgisayar kullanarak araştırma sonuçlarını raporlaştırır ve sunarlar (1.8).

2. Cisimlerin renkli görünmesiyle ilgili olarak öğrenciler;

2.1. Beyaz ışığın tüm renkleri içerdiğini fark eder (BSB-1).

2.2. Đnsan gözünün fark edemeyeceği ışınların da olduğunu ifade eder.

2.3. Cisimlerin siyah, beyaz veya renkli görünmelerini, ışığın yansıması ve soğurulmasıyla açıklar (BSB-8).

2.4. Cisimlerin beyaz ışıkta ve renkli ışıklarda neden farklı renklerde göründüklerini açıklar (BSB-25).

↸↸↸↸ Beyaz Işık Aslında Beyaz Değil! Öğrenciler, renk çarkı kullanarak çeşitli renklerin birleşerek beyaz rengi oluşturduklarını gözlemler. Bu gözlemleri sonucunda beyaz ışığın tüm renkleri içerdiği sonucunu çıkarırlar (2.1). ↸↸↸↸ Göremediğimiz Işık Türleri de Var Öğretmen, çeşitli ders materyalleri (resim, poster vb.) kullanarak ayrıntıya girmeden çeşitli ışık türlerini gösteren bir model üzerinde, mor ötesi ışık, kızıl ötesi ışık, görünür ışık ve X-ışınlarını tanıtır. Đnsan gözünün, bu geniş spektrumda oldukça dar bir aralık olan görünür bölgeyi fark edebildiği vurgulanır (2.2). ↸↸↸↸ � Domatesler Çarşıda Kırmızı, Evde Yeşil! Öğrenciler, çeşitli renklerdeki cisimlerin farklı renkli ışık demetleriyle aydınlatıldıklarında, beyaz ışıkta göründüğünden farklı bir renkte göründüğünü gözlemler. Bu olaya günlük hayattan örnek verirler (2.4)

??? 2.1 Bazı öğrenciler ışığın tüm renkleri birleştirildiğinde siyah renk elde edileceğini düşünebilir.

�� 2.2 Renk-dalga boyu ilişkisi, ışığın dalga karakteri bu ünitenin kapsamı dışındadır. Işınların dalga boylarından söz edilmeyecektir.

[!] 2.2 5. sınıfın “Işık ve Ses” ünitesinde ışın kavramı, ışığın izlediği yolu çizimle göstermede kullanılan geometrik şeklin adı, burada ise ışık türü olarak kullanılmıştır.

[!] 2.2 Dalga boyu kavramına girilmeden, mor ötesi ışık, kızıl ötesi ışık, X-ışını gibi ışın türlerinin bilim ve teknolojideki kullanım alanlarından söz edilmelidir.

�� Gizemli Kutular


252




IK

2.5. Gökyüzünün renkli görünmesini ışığın atmosferde soğurulması ve saçılması ile açıklar.

↸↸↸↸ Kamuflaj Projesi Öğrenciler, “Cisimleri görerek birbirinden nasıl ayırt ederiz?” sorusuna ışığın yansımasıyla ilgili öğrendiklerinden yola çıkarak cevap arar. Çeşitli fonlarda farklı cisimleri görüp göremeyeceğimizi araştırırlar. Doğada düşmanlarından korunmak için kamufle olabilen canlılara örnekler bularak “Görünmez bir cisim nasıl olmalı?”, “Kamuflaj ile bir cismi nasıl gizleyebiliriz?” sorularına cevap ararlar. Proje ve fikir üreterek sınıfça tartışırlar. Yaratıcı düşünce ürünü olan orijinal fikirler sınıfta tartışırlar (2.3). ↸↸↸↸ Gökyüzü -eden Renkli? Öğrenciler, saydam bir cam kavanoza bir miktar su doldurur ve birkaç damla süt ekleyerek suyu bulandırırlar. Daha sonra bir el fenerini kavanoza tutarak geçen ışığı gözlemlerler. Öğretmen, bu deneyle ilişkili olarak “Gökyüzünün rengi neden mavidir?”, “Gün batımında gökyüzündeki kızıllığın sebebi nedir?”, “Denizler neden mavi görünür?” sorularını yöneltir. Öğrenciler; ışığın atmosferde soğurulması ve saçılmasını; beyaz ışığın sütlü sudaki davranışıyla ilişkilendirerek bu sorulara cevap ararlar (2.5).

??? 2.5 Bazı öğrenciler gökyüzünün mavi görünmesinin, denizlerin mavi olmasından kaynaklandığını düşünebilir.

�� Renkli Engel

�� Bukalemun

3. Işığın saydam bir ortamdan başka bir saydam ortama geçmesi ile ilgili olarak öğrenciler;

3.1. Işığın belirli bir yayılma hızının olduğunu ifade eder.

3.2. Işığın hızının saydam bir ortamdan başka bir saydam ortama geçerken değiştiğini ifade eder.

3.3. Işığın saydam bir ortamdan başka bir saydam ortama geçerken doğrultu değiştirdiğini keşfeder (BSB-2, 11,17, 23, 26).

↸↸↸↸ Işığın Hızı Var Öğrenciler ışığın farklı ortamlardaki hızlarını çeşitli kaynaklardan araştırır ve sonuçlarını bir tabloya kaydederler. Daha sonra tablodaki verileri yorumlayarak ışığın farklı ortamlardaki hızının farklı olduğu ve ışığın boşluktaki hızının doğadaki en yüksek hız olduğu sonucuna ulaşırlar (3.1;3.2). ↸↸↸↸ Işık -asıl Kırılıyor? Öğrenciler, karartılmış bir ortamda, bir el fenerinin veya bir ışık kaynağının önüne, üzerine tek bir kesik açılmış bir karton yerleştirerek ince bir ışık demeti elde eder (bu deney için oyuncak lazer de kullanılabilir.). Bu ışık demetini, masa üzerine yatay olarak yerleştirdikleri kare veya dikdörtgen şeklindeki pencere camının üzerine -masayı teğet geçecek şekilde- gönderir. Işığın havadan cama ve camdan havaya geçerken izlediği yolu gözlemler.

�� Işığın madde ile etkileşimiyle ilgili 5 ve 6. sınıfta öğrenilenler hatırlatılmalıdır.

??? 3.1 Bazı öğrenciler ışığın hızının asla değişmeyeceğini düşünebilir.

[!] Öğrenciler oyuncak lazerin kesinlikle göze tutulmaması konusunda uyarılmalıdır.

[!] 3.2 Yüzeyin !ormalinin; ortam değiştiren ışınların gelme ve kırılma açılarını ölçmede referans alınan, ortamları ayıran, sınıra dik, sanal bir doğru parçası olduğu belirtilmeli ve çiziminde öğrencilere yardım edilmelidir.


253




IK

3.4. Işık demetlerinin az kırıcı (az yoğun) saydam bir ortamdan çok kırıcı (çok yoğun) saydam bir ortama geçerken normale yaklaştığı, çok kırıcı (çok yoğun) saydam bir ortamdan az kırıcı (az yoğun) saydam bir ortama geçerken ise normalden uzaklaştığı sonucunu çıkarır (BSB-31).

3.5. Işığın hem kırıldığı hem de yansıdığı durumlara örnekler verir (BSB-2; TD-1).

3.6. Çeşitli ortamlarda kırılma olayını açıklamak için basit ışın diyagramları çizer (BSB-28).

3.7. Đki ortam arasında doğrultu değiştiren ışık demetlerini gözlemleyerek ortamların yoğunluklarını karşılaştırır (BSB-6, 8).

3.8. Işığın her zaman çok kırıcı (çok yoğun) ortamdan az kırıcı (az yoğun) ortama geçemediğini deneyerek keşfeder (BSB-8, 9,30,31).

Öğrenciler, cam yüzeyinden yansıyan ışığa dikkat ederek bu deneyde ışığın hem yansıdığı hem de kırıldığını keşfederler. Aynı deneyi uygun şekildeki saydam bir kaba konulmuş su ile tekrarlayarak ışık demetlerinin doğrultularındaki değişimlerini gözlemler. Gözlem sonuçlarını basit ışın çizimleriyle gösterir. Işık demetlerinin az yoğun saydam bir ortamdan çok yoğun saydam bir ortama geçerken normale yaklaştığını, çok yoğun saydam bir ortamdan az yoğun saydam bir ortama geçerken ise normalden uzaklaştığını geneller (3.3, 3.4, 3.5). ↸↸↸↸ Işık Hangi Ortamdan Gelmiş? Öğrenciler,bir ışık kaynağı ve yoğunlukları farklı saydam cisimler (cam, mika, su dolu bir kap vb.) kullanarak bir ortamdan diğerine geçtiğinde doğrultu değiştiren ışık ışınlarını gözlemler. Gözlem sonuçlarına dayanarak kullandıkları saydam cisimlerin yoğunlukları hakkında tahmin ve karşılaştırma yaparlar (3.6, 3.7). ↸↸↸↸ Gözlerimiz Yanılıyor mu? Öğrenciler, bir kalemi içi su dolu cam bardağa daldırır ve kalemin nasıl göründüğünü gözlemler. Kalemin kırılmış gibi görünmesinin sebeplerini araştırır. Daha sonra bozuk parayı saydam olmayan bir fincanın içine koyar, sonra gözlemci görevini üstlenen bir öğrenci fincanın kenarına yakın bir doğrultudan, fincanın içindeki parayı görmeye çalışır. Bakış açısını değiştirerek parayı tam göremediği bir konumda sabit durarak bekler. Hazır olduğunda başka bir öğrenci, fincanın ve paranın yerini değiştirmeden, fincana su doldurmaya başlar. Gözlemci, bakış doğrultusunu sabit tutarak parayı gözlemler. Parayı görebilme durumu öğretmen rehberliğinde tartışılır. Öğrenciler bu deneyle ilişkili örnekler (bir su birikintisi veya havuz göründüğünden daha derin olabilir vb.) bulur. Bulunan örnekleri ve yapılan deneyleri ışığın kırılmasıyla ilişkilendirerek tartışır. Işığın kırılmasıyla ilgili diğer bir olay olan serap olayının nedenlerini araştırırlar (3.8).

�� Kıran Ortamı Tahmin Et

�� 3.4 “ Snell Yasası” verilmeyecektir.

[!] 3.8 Sınır açısından bağıntı verilmeden söz edilmelidir.

[!]3.8 Genellikle yoğun maddelerin daha kırıcı oldukları belirtilir.


254




IK

3.9. Işığın kırılmasıyla açıklanabilecek olaylara örnekler verir (BSB-2; TD-1).

3.10. Işığın prizmada kırılarak renklere ayrılabileceğini keşfeder (BSB-2, 17, 25).

↸↸↸↸ Gökkuşağı Yapalım

Öğrenciler, bir cam prizma üzerine ışık demeti düşürerek beyaz ışığın prizmada renklerine ayrıldığını gözlemler. Oluşan renk tayfını inceleyerek hangi renklerin hangi sırada bulunduğunu belirler. Doğada gökkuşağının hangi şartlar altında nasıl oluştuğunu araştırırlar. Bulgularını bu deneyle ilişkilendirerek tartışırlar (3.10).

[!]3.9 Tam yansıma olayı ve fiber optik kabloların çalışma prensibinden söz edilebilir.

[!] 3.10 Renk tayfında yediden çok daha fazla renk vardır.

4. Merceklerle ilgili olarak öğrenciler;

4.1. Işığın ince ve kalın kenarlı merceklerde nasıl kırıldığını keşfeder (BSB-2, 11, 17).

4.2. Paralel ışık demetleri ile ince ve kalın kenarlı merceklerin odak noktalarını bulur (BSB-1).

4.3. Merceklerin kullanım alanlarına örnekler verir (BSB-1; TD-2).

↸↸↸↸ Mercekler Işığı -asıl Kırıyor?

Öğrenciler, sınıfa getirdikleri ince ve kalın kenarlı mercekleri kullanarak paralel ışık demetinin merceklerde nasıl kırıldığını gözlemler. Bunun için öncelikle bir el fenerinin veya ışık kaynağının önüne, üzerine paralel kesikler açılmış bir karton veya saydam olmayan bir tarak yerleştirerek birbirine paralel ışık demetleri elde ederler. Paralel ışık demetlerini masa yüzeyini teğet geçecek şekilde, merceğin üzerine gönderirler (Bu deney için mercek kesitlerinin kullanılması daha iyi sonuçlar verecektir.). Öğrenciler çeşitli mercekler için paralel ışık demetinin doğrultu değişimini gözlemler. Öğretmen odak noktası hakkında bilgi verir. Öğrenciler, merceklerin ışığı topladığı veya dağıttığı durumları inceleyerek odak noktalarını bulurlar (4.1, 4.2).

↸↸↸↸ �� Mercekler Her Yerde!

Öğrenciler; gözlük, büyüteç, mikroskop, teleskop, dürbün vb. optik araçlarda kullanılan mercek türlerini araştırırlar. Hangi tür merceğin nerelerde kullanıldığına örnekler verirler. Öğrenciler merceklerin hayatımızdaki yeri ve kullanım alanlarını kütüphane, internet, yetkili kurum/kişi vb. bilgi kaynaklarından araştırırlar. Bilgisayar kullanarak bir poster sunusu hazırlayıp bulgularını sınıfa sunarlar. Gözün yapısında da bir mercek olduğunu, bazı göz kusurlarının gözlük kullanımıyla nasıl giderildiğini araştırırlar (4.3).

[!] 4.1 Đnce ve kalın kenarlı merceklerin çeşitli şekiller olabileceği vurgulanmalıdır.

�� 4.1 Đnce ve kalın kenarlı merceklerde, cismin bulunduğu çeşitli uzaklıklar için görüntünün bulunacağı yer ve büyüklüğü ile ilgili bağıntılar verilmeyecektir.

�� 4.1; 4.5 Görüntü çizimleri ve merceklerle ilgili geometrik optik konuları üst sınıflarda ele alınacaktır.

�� 4.3 7. sınıf “Canlılar ve Hayat” öğrenme alanı, “Vücudumuzdaki Sistemler” ünitesinin gözün yapısı konusu ile ilişkilendirilir.

�� Işığı Kim Kırıyor?

�� Zafer Đçin Teknoloji


255




IK

4.4. Ormanlık alanlara bırakılan cam atıkların güneşli havalarda yangın riski oluşturabileceğini fark eder (FTTÇ-22, 23, 26, 27, 29, 33; TD-5).

4.5. Mercekler kullanarak gözlem araçları tasarlar (BSB-1, 3, 11, 17; FTTÇ-8, 9, 17).

4.6. Işığın yansıması ve kırılması olaylarının benzerlik ve farklılıklarını karşılaştırır (BSB-1, 5).

.↸↸↸↸ �� Merceklerle -eler Yapabiliriz?

Öğrenciler, öğretmen gözetiminde, güneşli bir havada bahçede veya sınıfta ince kenarlı mercek kullanarak gazete kağıdı yakmaya çalışır. Merceğin kâğıt üzerinde topladığı güneş ışığının kağıdın tutuşmasına sebep olduğunu gözlemleyerek, deneyi cam şişe ile tekrarlarlar. Öğrenciler, ormanlık alanlara bırakılan cam atıkların ince kenarlı mercek görevi görerek yangın riski oluşturabileceğini fark ederler (4.4).

↸↸↸↸ �� Đki Mercekli Sistemler

Öğrenciler, iki ince kenarlı merceği uygun uzaklıklarda bir araya getirerek cisimlere bakarlar. Mercekler arasındaki uzaklığı değiştirerek net bir görüntü elde etmeye çalışırlar. Oluşturdukları sistemin hangi amaçla kullanılabileceğini tartışırlar. Aynı deneyi bir ince, bir kalın kenarlı mercek kullanarak denerler. Basit dürbün, teleskop ve mikroskop geliştirirler (4.5).

↸↸↸↸ Işık Bazen Yansıyor, Bazen Kırılıyor, Bazen hem Yansıyor hem de Kırılıyor

Öğrenciler, ışığın yansımasıyla ve/veya ışığın kırılmasıyla açıklanan olayları araştırırlar. Olaylar arasındaki benzerlikleri ve farklılıkları gösteren bir poster hazırlar ve sunarlar (4.6).

[!] 4.5 Öğrenciler; çıplak gözle, merceklerle veya mercek sistemleriyle kesinlikle Güneş’e bakmamaları konusunda uyarılmalıdır.

�� Mercek Çeşitleri

�� Teleskop


256



Etkinlik Adı : Hangisi Işığı En Çok Soğurur?


Araştırma Problemi: Koyu renkli cisimler mi yoksa açık renkli cisimler mi ışığı daha iyi

soğurur?

Değişkenler:.............................................................................................................................

Değiştirilecek Değişken:..........................................................................................................

Değişime Cevap Verecek Değişken:......................................................................................

Sabit Tutulacak Değişkenler:.................................................................................................

Denenecek Tahmin:................................................................................................................

Deneyi -asıl Yapacağım?.....................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

Kullanılacak Malzemeler:......................................................................................................


257


Etkinlik Adı : Hipotezi Test Edelim


Burak “Koyu renkli cisimler ışığı, açık renkli cisimlere göre daha iyi soğurur.” hipotezini test etmek için bir deney düzeneği kuracaktır. Bunun için en uygun deney düzeneği aşağıdakilerden hangisidir? Cevabınızın nedenini açıklayınız.

Ç.


258


Etkinlik Adı : Güneş Ocağı


Uygun malzemeler kullanarak resimdeki gibi bir güneş ocağı yapınız. Ocağı kullanarak bir yiyeceği pişiriniz.

Yansıtıcı yüzey

Cam levha

Isı izolasyonu

Pişirilecek yiyecek


259


Etkinlik Adı : Renkli Engel


Aşağıda, beyaz ışıkla aydınlatılan bir yüzeye gelen ve yüzeyden yansıyan ışınları temsil eden bir çizim görülmektedir. Çizimde görülen fiziksel olayları yorumlayınız ve yüzeyin rengini tahmin ediniz.


Etkinlik Adı : Bukalemun

Đlgili olduğu Kazanımlar : 2.6

Çeşitli renklerde renk filtreleri kullanarak renkli ışık demetleri elde ediniz. Çeşitli renklerdeki cisimlerin renkli ışıklar altında nasıl göründüklerini gözlemleyiniz ve aşağıdaki tabloyu doldurunuz.

Aydınlatılan cismin rengi

Beyaz Kırmızı Sarı Yeşil Mavi

Kul

lanı

lan

ışığ

ın r

engi

Beyaz Kırmızı

Sarı Yeşil Mavi

T: Turuncu S: Sarı Y: Yeşil M: Mavi L: Lâcivert


260

Etkinlik -umarası : 6 Etkinlik Adı : Kıran Ortamı Tahmin Et


Aşağıdaki şekilde I. ortamdan II. ortama geçen ışık ışınları görülmektedir. Buna göre iki ortamın yoğunluklarını karşılaştırınız.

I. Ortam

II. Ortam


261


Etkinlik Adı : Işığı Kim Kırıyor?


Bilinmeyen bir optik araç üzerine ışık demetleri gönderilmiş ve aşağıdaki gibi kırıldıkları gözlemlenmiştir. Gelen ve kırılan ışınları gözlemleyerek her kutudaki optik araçı tahmin ediniz. Tahminlerinizi kutulara çizerek gösteriniz.

Gelen ışın Kırılan ışın

A)

B)

C)


262


Etkinlik Adı : Mercek Çeşitleri


Aşağıdaki mercekleri ince ve kalın kenarlı mercekler olarak gruplandırınız.


Etkinlik Adı : Teleskop


Đki adet ince kenarlı mercek, 2 adet karton rulo, yapıştırıcı ve makas kullanarak bir teleskop modeli yapınız.

A B C Ç

D E


263


Etkinlik Adı : Zafer Đçin Teknoloji


Yukarıdaki fotoğraflarda, yüce önder Atatürk, savaşlarda ordumuzu yönetirken görülmektedir. Fotoğrafları dikkatle inceleyerek fotoğraflardaki optik araçları bulunuz.


264

Öğrenme Alanı : Canlılar ve Hayat

6. Ünite : Đnsan ve Çevre


A. Genel Bakış

Đnsanın doğumundan itibaren yaşadığı çevreyi tanımaya ve anlamaya çalışan bir varlık olduğu anlayışı daha önceki sınıflarda verilmişti. Đlköğretimin 4ve 5. sınıfta canlılık özellikleri, yakın çevredeki küçük yaşam alanları, bu yaşam alanlarının korunması ve besin zinciri konuları etrafında çevreyi tanıma ve koruma bilincinin oluşturulması amaçlanmıştı. Bu ünitede ise ekosistem ve ilgili diğer kavramların etrafında ülkemizdeki ve dünyadaki çevre sorunları, biyolojik çeşitlilik ve türlerin korunması konularına yer verilmiştir. Öğrencilerin ekosistem kavramının anlaşılmasını kolaylaştırmak amacı ile yaşam alanlarının gözlenmesi ve incelenmesine yönelik gezi-gözlem-inceleme etkinlikleri, biyolojik çeşitliliğin öneminin kavranmasında sergiler düzenlenmesi ve yakın gelecekte karşılaşılabilecek olası çevre sorunları ve çözümleri için tartışma etkinlikleri önerilmiştir. Daha önceki sınıflarda verilmeye çalışılan ağaç sevgisinin giderek artırılması son derece önemlidir. Bu ünitede verilen bilgiler, 8. sınıfta ekosistem kavramı ile ilişkili olarak besin zincirlerinde madde ve enerji döngüsüne, yenilenebilir ve yenilenemez enerji kaynaklarına, geri kazanıma (dönüşüm) hazırlar niteliktedir.

Öğretim ve değerlendirme etkinlikleri bölümünde verilen örneklerle ekosistemdeki canlıların birbirleri ve çevreleri ile olan ilişkilerinin anlaşılması, “Ulusal Çevre Anıtı” etkinliği ile çevre koruma bilincinin, proje etkinliğiyle ise yaratıcılık ve öz güven özelliklerinin geliştirilmesi amaçlanmaktadır.

Ünitede verilen öğrenme, öğretim ve değerlendirme etkinlikleri öneri niteliğindedir. Öğretmenler fizikî şartları da dikkate alarak tüm öğrencilerin etkin katılımını sağlayacak uygun bir öğrenme ortamı hazırlamalıdır. Ayrıca öğretmenlere kendilerinin geliştirdikleri öğrenme, öğretim ve değerlendirme etkinliklerini kullanmaları özellikle tavsiye edilir. Giriş etkinliğinde hazırlanan yaşam alanlarında bulunabilecek hayvanlar ve bu alanların özelliğine yönelik etkinliğin konu öncesi ve konu sonrası tekrar yaptırılması öğrendiğinin farkına varma yeteneğinin geliştirilmesini sağlamaktadır.

B. Ünitenin Amacı

Bu ünitede öğrencilerin; ekosistem, tür, popülasyon ve habitat kavramlarını öğrenmeleri, biyolojik çeşitliliğin önemini kavramaları, ülkemiz ve dünyadaki çevre sorunları ile etkilerini anlamaları, ülkemizde ve dünyadaki nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan canlıların yok olmasının yaratacağı sorunları ortaya koyarak iş birliğine dayalı çözümler üretmeleri amaçlanmaktadır.


Bu ünitede ekosistem ve çevre koruma kavramları etrafında gözlem ve inceleme yeteneklerini geliştirme, çevre sorunlarına sorgulayıcı bir bakış açısı ile bakabilme, yerinde ve zamanında bu sorunların çözümü konusunda olumlu tutum geliştirebilme becerilerine odaklanılmıştır.


265


• Ekosistemler

• Ülkemizdeki Biyolojik Çeşitlilik

• Ülkemizdeki ve Dünyadaki Çevre Sorunları ve Etkileri


266


BU KAVRAM HARĐTASI SADECE ÖĞRETME,Đ BĐLGĐLE,DĐRMEK VE Ü,ĐTE ĐÇĐ,DEKĐ KAVRAMLARI BĐR BÜTÜ, HALĐ,DE GÖSTERMEK AMACIYLA VERĐLMĐŞTĐR. BU

KAVRAMLAR KULLA,ILARAK FARKLI KAVRAM HARĐTALARI DA OLUŞTURULABĐLĐR.


267

E. Ünite Kazanımları ve Etkinlikler ÖĞRE,ME ALA,I : CANLILAR VE HAYAT 6. Ü,ĐTE: ĐNSAN VE ÇEVRE

Ü,ĐTE KAZA,IMLAR ETKĐ,LĐK ÖR,EKLERĐ AÇIKLAMALAR

Đ,S

A,

VE

ÇE

VR

E

1. Organizmaların yaşadıkları alanlar ve bu alanlara insan etkisi ile ilgili olarak öğrenciler;

1.1. Tür, habitat, populasyon ve ekosistem kavramlarını örneklerle açıklar.

1.2. Bir ekosistemdeki canlı organizmaların birbirleriyle ve cansız faktörlerle ilişkilerini açıklar.

1.3. Farklı ekosistemlerde bulunabilecek canlılar hakkında tahminler yapar (BSB – 9).

1.4. Ekosistemleri canlı çeşitliliği ve iklim özellikleri açısından karşılaştırır (BSB –5, 6).

1.5. Ekosistemdeki biyolojik çeşitliliği fark eder ve bunun önemini vurgular.

↸↸↸↸ Burada Hangi Canlılar Bulunabilir? Öğretmen, çeşitli kaynaklardan topladığı (gazete, dergi, internet vb.) yaşam alanları resimlerini dörder kişilik gruplardan oluşan öğrencilere dağıtır. Resimlerde gösterilen yaşam alanlarının özelliklerinin ne olabileceğine, bu yaşam alanlarında hangi bitki ve hayvanların bulunabileceğine ilişkin sorular sorar. Öğrenciler soruya ilişkin tahminlerini ve nedenlerine ilişkin görüşlerini kaydederler. Öğretmen bu aşamada öğrencilerin cevaplarına müdahale etmez, cevaplarda bulunabilecek kavram yanılgılarını ve öğrencilerin ön bilgilerini de dikkate alarak değerlendirmeyi öğretim esnasında yapar. Öğrenciler konu anlatımı sonrası ve öncesi aldıkları notları tekrar gözden geçirirler. Grup üyeleri aldıkları notları tartışmaya açar, gerekli düzeltmeler öğretmen rehberliğinde yapılır ( Bu etkinlik, öğrenci ürün dosyasında saklanabilir.) (1.1; 1.2; 1.3) , (BSB –29).

�� ↸↸↸↸ Gezelim, Gözlemleyelim Gezi-gözlem-inceleme amacı ile öğretmen, öğrencileri gruplara ayırır. Gruplar çevrelerinde bulunan bir yaşam alanını (göl kenarı, dere, taşlık veya toprak bir alan) inceleyerek gördükleri varlıkları ve bulundukları yerleri, bu yerlerin benzer ve farklı özelliklerini önceden dağıtılmış gözlem formlarını kullanarak kaydederler. Bu etkinlikte elde edilen sonuçlar karşılaştırılıp, farklı veya aynı yaşam alanında elde edilen sonuçların benzer olup olmadıkları tartışmaya açılır. Đncelenen bu yaşam alanlarının büyüklük, canlı çeşitliliği, insan etkilerine hassasiyet vb. yönlerden ekosistemlerle karşılaştırması yapılabilir (1.4;1.3) , (BSB – 1,5,6, 27).

↸↸↸↸ Besin Ağları Oluşturalım Öğretmen ot yiyen, et yiyen, hem ot hem et yiyen hayvanlara ve bitkilere örnek teşkil edecek çeşitli canlı isimlerini tahtaya yazar. Bu isimlere insan da dâhil edilmelidir. Öğretmen, öğrencilerden tahtada yazılan bu canlı isimlerini küçük kâğıt şeritlere yazmalarını ister. Öğrenciler bu kâğıt şeritleri kullanarak farklı besin zincirleri oluşturur. Daha sonra bazı besin zincirlerinde ortak canlı olup olmadığı sorularak farklı besin zincirlerinin iç içe olabileceği besin ağları oluşturulur. Bu ağdan yok olabilecek bir canlının ve insanın besin ağına etkileri tartışmaya açılır (1.2) , (BSB –27, 28, 30, 31).

[!] Ülkemizin biyolojik çeşitliliği ile ilgili okuma metni verilebilir.

[!] 1.2 Canlıların birbiri ile ilişkilerinde besin zincirleri ve besin ağları verilir. �� Besin ağlarındaki enerji akışı ve ekosistemde madde döngüleri 8. sınıfta verilecektir.

[!]1.3 Göl, deniz, orman vb. ekosistemler verilir. [!] Đlköğretim 4 ve 5. sınıfta kullanılan “ yaşam alanı” yerine “habitat” kavramı kullanılacaktır.

�� Besin Ağı Oluşturalım

�� Gezi-Gözlem-Đnceleme Raporu



268

ÖĞRE,ME ALA,I : CANLILAR VE HAYAT 6. Ü,ĐTE: ĐNSAN VE ÇEVRE Đ,

SA

, V

E Ç

EV

RE

1.6. Ülkemizde ve dünyada nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan bitki ve hayvanlara örnekler verir (BSB -25; FTTÇ – 22, 23, 26).

1.7. Ülkemizde ve dünyada nesli tükenme tehlikesinde olan bitki ve hayvanların nasıl korunabileceğine ilişkin öneriler sunar (BSB-32; FTTÇ – 21, 22, 23, 24, 27).

1.8. Çevresinde bulunan bitki ve hayvanlara sevgiyle davranır (FTTÇ – 27, TD- 5).

1.9. Ülkemizdeki ve dünyadaki çevre sorunlarından bir tanesi hakkında bilgi toplar, sunar ve sonuçlarını tartışır (BSB 25, 32; FTTÇ – 18, 20, 21, 26, 27, 29).

1.10. Dünyadaki bir çevre probleminin ülkemizi nasıl etkileyebileceğine ilişkin çıkarımlarda bulunur (BSB, 8; FTTÇ – 18 ,20, 21, 28).

1.11. Ülkemizdeki ve dünyadaki çevre sorunlarına yönelik iş birliğine dayalı çözümler önerir ve faaliyetlere katılır (FTTÇ – 20, 21, 22, 23, 24, 26, 27; TD – 4).

1.12. Atatürk’ ün çevre sevgisi ile ilgili uygulamalarına örnekler verir (FTTÇ – 23, 27; TD – 4).

↸↸↸↸, � Yöremizin Zenginlikleri Öğrencilerden yaşadıkları çevredeki biyolojik çeşitliliğe örnek olacak bitki örnekleri getirmeleri istenir. Bu örnekler “Yöremizin Biyolojik Zenginlikleri” adı ile sergilenir. Sergiye veliler de davet edilebilir (1.6). ↸↸↸↸ Ağaçlar Benim Kardeşim! Öğrencilere 4 ve 5. sınıflarda yaptıkları ağaç dikimi ve bakımı etkinliği hatırlatılır. Bu etkinliklerde diktikleri ağaçların ne durumda olduğu sorulur. Herhangi bir sebeple ağaç dikemeyen öğrenciler, ağaç dikimi ve bakımı konusunda cesaretlendirilir. Öğrencilere bir ağaca sarılıp sarılmadıkları sorulur. Cevap “evet” ise ne hissetliklerini anlatmaları istenir. Öğrencilerden bir ağaca sarılmaları, kulaklarını dayamaları, onların da bir canlı olduğunu hissetmeleri ve tüm bunlardan sonra canlıların korunmasının neden önemli olduğunu ortaya koyan bir kompozisyon yazmaları istenir (1.8) , (BSB – 1, 7; TD). ↸↸↸↸ ,e Kadar ? Gruplara ayrılan öğrenciler, ülkemizdeki çevre sorunları (hava, su, toprak kirliliği, erozyon) ile ilgili gazete, dergi, internet vb. görsel kaynaklardan elde ettikleri bilgilerin ışığında; çevrelerinde böyle bir sorun bulunup bulunmadığını, bulunuyorsa soruna yönelik çözüm önerilerini içeren bir yazılı rapor hazırlar. Bu raporların hazırlanması aşamasında kendi kendini değerlendirme formlarını ve grup değerlendirme formlarını kullanırlar. Öğrencilerin hazırladığı yazılı raporlar gruplar arasında değiştirilir. Öğrenciler grup ve akran değerlendirme formlarını bu kez diğer grupların çalışmalarını değerlendirmek amacı ile kullanırlar. Öğretmen, öğrencilerin raporlarını da değerlendirerek kendi değerlendirmesini, öğrencilerin değerlendirmeleriyle karşılaştırır. Hem araştırma sonuçları hem de değerlendirme sonuçları irdelenerek öğrenci değerlendirmelerinin öğretime ve öğrenime katkısı da vurgulanır (1.9) , (BSB – 25, 27, 31). ↸↸↸↸ Sizleri de Bekliyoruz Okulda bulunan çevre kulübü öğrencileri ve diğer öğrenciler öğretmen rehberliğinde çevre koruma ile ilgili gönüllü ve etkin çalışan çevre dostlarına mektup yazarak okullarında zaman ve yer açısından uygun olabilecek etkinliklere katılımları için davette bulunurlar. Bu etkinliklere tüm okulun katılımının sağlanabilmesi için okul yöneticileri ve rehber öğretmenlerin desteği sağlanır. Okul yöneticileri gönüllü çalışan öğrencileri ödüllendirmelidir (Bu etkinliğin çevre günü veya orman haftasında yapılması anlamlı olur.) (1.11), (BSB – 8).

�Afetten Korunma ve Güvenli Yaşam (1.6, 1.7,19,1.10,1.11– 1, 2, 3, 4, 8, 10 , 11, 12,13,14,15, 16 ) [!] 1.9 Ülkemiz çevre sorunlarına örnek olarak orman tahribatı, hava, su ve toprak kirliliği, heyelan, sel vb. verilebilir.

[!] 1.9; 1.10 Biyolojik silahlar konusu ile ilgili okuma metni verilebilir.

�� 1.9 kazanımı, Türkçe dersi “Okuma” , “Konuşma” ve “Yazma” temel dil becerisi ile ilişkilendirilir.

�� 1.9, 1.10 ve 1.11 kazanımları, Sosyal Bilgiler dersi “Küresel Bağlantılar” öğrenme alanı, “Ülkeler Arası Köprüler” ünitesi kazanım 2 ve 3 ile ilişkilendirilir.

� Đnsan Hakları ve Vatandaşlık ( 1.10 , 1..11, 1.12 – 18 )

[!] 1.9 Erozyon ve deprem konusu ‘Dünya ve Evren’ ünitesinde verilecektir.

[!]1.9 -1.11 Dünyadaki çevre problemleri için ozon tabakasının delinmesi, sera etkisi, deniz kirliliği, nükleer kirlilik (Çernobil örneği) vb. verilebilir.

[!]1.12 Atatürk’ün çevreyle ilgili yaptığı uygulamalar (Örneğin,Atatürk Orman Çiftliği,Ankara çayı projesi gibi) araştırma ödevi olarak verilir .

[!] Atatürkçülük ile ilgili konular (1.12-2)

�� Kariyer Bilinci Geliştirme: Biyolog, zoolog, botanikçi, çevre mühendisi ve veterinerlik verilebilir. �� Ulusal Çevre Anıtı

�� Çoktan Seçmeli

�� Açık Uçlu Sorular



269


Etkinlik ,umarası : 1 Etkinlik Adı : Ulusal Çevre Anıtı Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1. 8

Aşağıdaki öyküyü sınıfta okuyunuz.

Evvel zaman içinde Hindistan’ ı savaşçı hükümdarlar yönetirken, ağaçları çok seven küçük bir kız varmış. Bu kızın adı Amrita’ymış. Amrita, kocaman bir çölün hemen yanında, evleri çamurdan olan bir köyde yaşarmış. Tam köyün sınırları dışında da bir orman varmış …

Amrita, her gün uzun örgülü saçları arkasında uçuşarak bu ormana koşarmış. En sevdiği ağaca yaklaştığı zaman, kollarıyla ağacın gövdesini sarıp “ Ağacım, sen ne kadar büyüksün ve yaprakların ne kadar yeşil. Sen olmasaydın nasıl yaşayabilirdik?” diye seslenirmiş. Amrita, ağaçların kendisini çölün yakıcı güneşinden koruduğunu bilirmiş…

Amrita büyüdükçe, ağaçlara olan sevgisi de artmış. Kendi çocukları olduğu zaman, onları da kendisiyle birlikte ormana götürürmüş. Çocuklarına ağaçları gösterip “ Ağaçlar sizin kardeşinizdir. Bizi çölün korkunç yakıcı güneşinden korurlar. Bizi korkunç çöl fırtınalarından da korurlar. Bize içebileceğimiz temiz suların yerini gösterirler.” diye anlatırmış.

Bir gün, en güçlü hükümdar olan Mahraja, ormanların kendi yoluna çıktığını düşündüğü için ormanları kesmeye karar vermiş. Amrita bir sabah ellerinde baltalarla bir sürü adamın ormana doğru ilerlediğini görmüş. Amrita “ Bu ağaçları kesmeyin!” diye haykırmış ve kendini en çok sevdiği ağacın üstüne atmış. Ormancı ona “Geri çekil!” diye kükremiş. Ama Amrita, “ Ağacımı bırakın, onun yerine beni kesin!” diyerek ormancıya yalvarmış. Ormancı, Amrita’ yı bir kenara itmiş ve baltayı ağaca doğru sallamış. Ancak köy halkı da Amrita gibi ağaçları korumaya başlayınca, ormandaki ağaçlar kesilmekten kurtulmuş.

Bu öykünün kahramanlarının ve fedakârlıklarının anısına Hint hükümeti, Rajasthan’ daki Khejare köyünü Hindistan’ ın ilk “ Ulusal Çevre Anıtı” ilân etmiştir.

Hoşgörü: Barışa Açılan Kapı, UNESCO-TĐHAK/3 Yayınları ,s. 81-83.

Aşağıdaki soruları cevaplandırınız.

1. Bu öyküde çevre konuları ön plandadır. Öykü okunduktan sonra Amrita ve arkadaşlarının yaptıklarını tartışınız. Ülkemizde çevre sorunlarıyla ilgili yapılan çalışmaları değerlendiriniz.

2. Amrita ve arkadaşları ağaçları korumak için canlarını tehlikeye attılar. Böyle davranmalarını doğru buluyor musunuz?

3. Ağacın bölümlerinin (gövde, kök, yaprak) bir şablonunu çıkararak her bölümün doğal çevreye katkısını belirtiniz.


270


Etkinlik Adı : Tablo yorumlama ve grafik çizme Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.5

Ülke Tahminî Bitki Türü Sayısı

Türkiye 9 000

Hindistan 20 000

Brezilya 40 000

Güney Afrika 23 000

Sudan 3 200

Avustralya 23 000

Yukarıda verilen tabloya göre; 1) En az bitki türüne sahip ülke aşağıdakilerden hangisidir? a) Türkiye b) Avustralya c) Sudan d) Hindistan 2) En çok bitki türüne sahip ülke aşağıdakilerden hangisidir? a) Güney Afrika b) Brezilya c) Sudan d) Türkiye 3) Tabloda verilen bilgilere dayanarak aşağıdaki sütun grafiğini çiziniz (Brezilya örnek olarak verilmiştir). Tahminî bitki türü sayısı

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000

45000

Hindistan

Brezilya

Sudan

Avustralya


271


Etkinlik Adı : Besin Ağı Oluşturalım Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.2 “Buğday, ot, meyve, fare, güvercin, sincap, yılan, kartal, kurt, tavşan” gibi canlıları içeren kaç besin zinciri oluşturabilirsiniz? Çizerek gösteriniz.


Etkinlik Adı : Gezi-Gözlem-Đnceleme Raporu

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.2 – 1.4

Öğrenme etkinliklerinde belirtilen belli bir yaşam alanındaki (ırmak, göl, dere, orman, sulak alan,

bahçe vb.) gezi-gözlem-inceleme etkinliği ile ilgili olarak;

a. Bulgularınızı aşağıdaki gibi bir tabloda düzenleyiniz.

Canlı

Fiziksel özellikleri ve çizimi

Sayı (belli bir alanda) Yaşadığı alanın özelliği

Balık Sulak alan, ırmak

b. Đncelediğiniz yaşam alanındaki canlıyı göremeseniz bile bıraktığı izlerden bunun hangi canlı

olduğunu tahmin edebilir misiniz? Açıklayınız.


272


Etkinlik Adı : Proje

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.6 – 1.11

Bu projede aşağıda verilen konu ve bu konunun alt hedefleri olarak belirlenen diğer konular etrafında bir araştırma çalışması yapmanız amaçlanmaktadır. Projelerinizin değerlendirilmesi için “Proje Süreç Değerlendirme Ölçeği” kullanılacaktır. Ayrıca “Kendini Değerlendirme Ölçeği” kullanarak bunu ürün seçki (portfolyo) dosyasında saklayabilirsiniz.

Proje için araştırma konusu: Yakın çevrenizde bozulmuş bir alanı tekrar kazanabilmek amacı ile alınabilecek tedbirler.

Alt hedefler; 1. Çevrenizde bozulmanın gözlemlendiği alanı saptayınız. 2. Bu alanda meydana gelen bozulma türünü tespit ediniz. 3. Sizce bu bozulmanın arkasında yatan nedenler nelerdir? Sıralayınız. 4. Bu alanın bozulmasının önlenmesi için alınan tedbirler var mı ? Açıklayınız. 5. Eğer siz yerel bir yönetici veya yetkili bir kişi olsaydınız ne gibi tedbirler alırdınız?

Çözüm önerilerinizi belirtiniz. Not: Bu çalışma için öğretmenler, sivil toplum örgütleri, yetkililer ve kütüphanelerden destek alabilirsiniz.

Bu çalışmada aşağıdaki ölçütlere göre değerlendirileceksiniz.

1. Gözlem yeteneği 2. Bozulmuş alanların doğru saptama düzeyi 3. Getirdiğiniz çözüm önerilerinin etkililiği ve geçerliliği 4. Yararlanılan kaynakların zenginliği 5. Toplanan bilgilerin çözümlenmesi 6. Etkili sunum yapma 7. Đkna gücü 8. Sunum süresini etkili ve verimli kullanma

Bu ödev sonunda kendinizi aşağıdaki ölçekle değerlendiriniz. Sizce uygun olan yerlere “X” işareti koyunuz. Sonra bu ölçeği çalışmalarınızı izleyen birkaç arkadaşınızın da sizi değerlendirmelerinde kullanınız. Eksik olan yönlerinizi geliştirmeye çalışınız.

Kendi Kendini Değerlendirme Ölçeği

Davranışlar Evet Kısmen Hayır Çevremdeki bozulan alanları doğru biçimde gözlemledim. Bozulma alanlarını tam olarak saptadım. Sorunlar için çözüm önerileri sundum. Çok çeşitli kaynaklardan yararlandım. Topladığım bilgileri amaca uygun olarak çözümledim. Sunumum etkileyiciydi. Dinleyicileri ikna etmekte başarılıydım. Bana ayrılan süreyi verimli bir şekilde kullandım.


273

PROJE SÜREÇ DEĞERLE,DĐRME ÖLÇEĞĐ

Öğrencinin Adı ve Soyadı: Öğretmen: Teslim Tarihi : Başlık:

ÖLÇÜTLER 4 3 2 1 Puanlar

Bilgi Toplama

Soruları yanıtlamak için pek çok bilgi toplanmış.

Her soru için biraz bilgi toplanmış.

Bazı sorular için bilgi toplanmış.

Çok az bilgi toplanmış

Bilgi Düzenleme

Bilgi, sağlıklı bir biçimde düzenlenmiş.

Bilgi, çalışmanın sadece bazı bölümlerinde düzenlenebilmiş.

Bilginin düzenlenmesi için çaba harcanmış.

Çok az bilgi yansıtılmış.

Bilgiyi Kullanma

Elde edilen bilgiler kullanılarak sağlıklı çıkarımlarda bulunulmuş.

Karara ulaşmada elde edilen tüm bilgiler kullanılmış.

Karara ulaşmada sınırlı sayıda bilgi kullanılmış.

Gerekli bilgi kullanılamamış.

Yaratıcı Düşünme

Yaratıcı düşünme becerisi tam olarak sergilemiş.

Yaratıcı bir yaklaşım geliştirilmiş.

Yaratıcılık sınırlı kullanılmış.

Yaratıcılık sergilenmemiş.

TOPLAM

Öğretmenin yorumu: ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….


274


Etkinlik Adı : Açık Uçlu Soru

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.9; 1.10

Karadeniz Bölgesi’nde son 10 yılda sel baskınları sonucu toprak kaymasına uğrayan yaşam alanları düşününüz. 1) Bu alanlardaki bitki ve hayvan çeşitlerinin değişimini örneklerle açıklayınız. 2) Bu alanlara uyum sağlayabilecek canlıların taşıdıkları özellikleri yazınız.

275

Öğrenme Alanı : Dünya ve Evren

7. Ünite : Güneş Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi


A. Genel Bakış

Beşinci sınıfta, “Dünya, Güneş ve Ay” ünitesiyle başlayan gökyüzü macerası bu sınıfta uzayın ve uzayda bulunan gök cisimlerinin ele alındığı “Güneş Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi” ünitesiyle sürecektir. Öğrenciler ünitede ilk olarak uzayda bulunan gök cisimlerini ve evreni, daha sonra uzay gözlemlerinin yapılmasına olanak sağlayan optik araçları tanıyacaklardır. Ayrıca, Ay’daki ilk adımlardan başlayarak günümüze kadar yapılan uzay araştırmaları, uzay teknolojisi ve uzay kirliliği hakkında kazanımlar elde edeceklerdir. Ünitede öğrenci, gök cisimlerini genel özellikleriyle öğrenir. Dünya’dan uzayı gözlemeyi sağlayan teleskop, dürbün gibi optik araçları tanır ve kullanır. Teknolojinin hayatın her alanına olduğu gibi uzay araştırmalarına da katkı sağladığı, uzay araştırmalarının da teknolojinin gelişmesine yardımcı olduğu gerçeğine ulaşır. Öğrenciler ünitenin sonunda, tüm gök cisimlerinin bir bütünlük ve uyum içinde hareket ettiklerini öğrenir.

Öğrenciler, “Güneş Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi” ünitesinde uzaydaki gök cisimlerini ve güneş sistemini tanıyarak “gezegenimizin uzaydaki adresini” tarif eder düzeye geleceklerdir. Aynı zamanda uzay gözleminin önemini ve Ay’daki ilk adımlardan başlayarak günümüze kadar yapılmış olan uzay araştırmalarının bilime ve günlük yaşamımıza sağladığı katkıları fark eder duruma geleceklerdir. Ayrıca öğrenciler, teknoloji ve uzay araştırmaları arasındaki sıkı ilişkiyi kavrayacak; beraberinde uzay teknolojisinin bazı durumlarda bir kirlilik türü olarak değerlendirilen “uzay kirliliğine” neden olabileceğini algılayacaklardır.

Önerilen öğretim ve değerlendirme etkinlikleri arasında yer alan “Kelime Đlişkilendirme” ile öğrencilerin konu ile ilgili sahip oldukları temel kavramlar arasındaki ilişkiler yoklanarak bellekteki bilişsel ağın ortaya konması amaçlanmaktadır. Farklı anahtar kelimeler ile aynı kelimelerin ilişkilendirilme sıklığı ve anahtar kelimelerin birbirleri ile doğrudan ilişkilendirilmesi, aralarında daha kuvvetli bir ilişki kurulduğu anlamına gelecektir.

Ünitede verilen öğrenme, öğretim ve değerlendirme etkinlikleri öneri niteliğindedir. Öğretmenler fizikî şartları da dikkate alarak tüm öğrencilerin etkin katılımını sağlayacak uygun bir öğrenme ortamı hazırlamalıdır. Ayrıca ünitenin etkinlik örnekleri bölümünde, ön bilgilerin tespitinde giriş etkinliği sonucunda ortaya çıkan veriler, daha sonraki öğrenme etkinliklerinin düzenlenmesinde dikkate alınmalıdır.

276

B. Ünitenin Amacı

Bu ünitede öğrencilerin; uzayda bulunan gök cisimlerini ve güneş sistemini kavraması, uzay gözlemlerinin yapılmasına olanak sağlayan optik araçları tanıması yanında, geçmişten günümüze kadar yapılan uzay araştırmaları, teknolojinin uzay araştırmalarına katkısı, bunların gök bilimine yansımaları ve uzay teknolojisinin bazı durumlarda bir kirlilik türü olarak nitelendirilen uzay kirliliğine sebep olabileceği hakkında bilgi, beceri, deneyim ve tutum kazanmaları hedeflenmektedir.


Ünitenin odağında uzay kavramı bulunmakla birlikte, öğrenme etkinlikleri deney-gözlem, inceleme-araştırma, model oluşturma, tartışma, sunma ağırlıklı olarak düzenlenmiştir. Öğrenciler, hedeflenen kazanımlara ulaşabilmek için gözlem ve karşılaştırma yapacak, tahminler yürütecek, tahminlerini sınamaya yönelik etkinliklerde bulunacaklardır. Ayrıca inceleme-araştırma sonuçlarını sınıf ortamında çeşitli şekillerde sunarak öğrencilerin; iletişim ve konuşma, gözledikleri ve öğrendiklerini uygun şekilde ifade etme, başkalarıyla paylaşma gibi sosyal becerilerini geliştirmeleri de sağlanacaktır.


• Gök Cisimlerini Tanıyalım • Güneş Sistemi • Uzayı Nasıl Gözlemliyoruz? • Gök Bilimciler Nelerle Uğraşır? • Uzayda Yaşam Var mı? • Uzay Teknolojisi • Uzay Kirliliği

277


BU KAVRAM HARĐTASI SADECE ÖĞRETME-Đ BĐLGĐLE-DĐRMEK VE Ü-ĐTE ĐÇĐ-DEKĐ KAVRAMLARI BĐR BÜTÜ- HALĐ-DE GÖSTERMEK AMACIYLA VERĐLMĐŞTĐR. BU

KAVRAMLAR KULLA-ILARAK FARKLI KAVRAM HARĐTALARI DA OLUŞTURULABĐLĐR.


278


ÖĞRE-ME ALA-I: DÜNYA VE EVREN 7. Ü-ĐTE: GÜNEŞ SĐSTEMĐ VE ÖTESĐ: UZAY BĐLMECESĐ


GÜ

-E

Ş S

ĐST

EM

Đ V

E Ö

TE

SĐ:

UZ

AY

BĐL

ME

CE

SĐ

1. Uzayda bulunan gök cisimleri ile ilgili olarak öğrenciler;

1.1. Gök cisimlerini çıplak gözle gözleyerek özelliklerini belirler (BSB-1, 2, 4, 5, 6, 7).

1.2. Uzayda, çıplak gözle gözleyebildiğimizden çok daha fazla gök cismi olduğunu fark eder (BSB-8, 25; FTTÇ-1, 3, 16).

1.3. Bilinen takım yıldızlara örnekler verir.

1.4. Kuyruklu yıldızlara örnekler verir.

↸ � Gök Cisimlerini Gözlemleyelim Öğrenciler, bulutsuz bir gecede gökyüzüne çıplak gözle bakarak, görebilecekleri gök cisimlerini gözlemlenebilir fiziksel özelliklerine (ışığın titreşip-titreşmeme durumu, renk, parlaklık) göre gözlemler, gözlem sonuçları üzerinde sınıfta tartışır (1.1).

↸ � Senin Takımyıldızının Adı -e? Öğrenciler, gökyüzünde Kutup Yıldızı civarında gözlemledikleri yıldızların dizilişlerine göre şekiller tasarlayıp neye benzediğini belirler ve isimlendirerek bunları poster olarak sınıfa sunar. Daha sonra çeşitli kaynaklardan bu bölgedeki yıldızları gösteren poster, afiş, levha, harita vb. temin ederek kendi gözlemledikleriyle karşılaştırır ve aradaki yıldızların sayı bakımından farklı olduğu sonucunu çıkarır. Geçmişten günümüze, insanların gökyüzünde belirli bir düzende görünen yıldız gruplarına (takımyıldızı) görünür şekillerine göre çeşitli adlar verdikleri belirtilir (1.2; 1.3), (BSB-28).

↸ � Gök Cisimlerini Tanıyalım Öğrenciler, gruplara ayrılır. Her grup, uzayda bulunan bir gök cisminin (yıldız, gezegen, meteor, uydu, gök taşı ve kuyruklu yıldız) adını alarak o gök cisminin genel özelliklerini çeşitli kaynaklardan (ansiklopediler, kütüphane, video-CD, internet vb.) araştırır, araştırma sonuçlarını farklı şekillerde sunar. Öğrenciler, varsa çeşitli gök cisimleri hakkında bilgisayar simülasyonu, video-CD, slayt vb. izler. Zaman zaman film durdurularak yıldızların ışık kaynağı olup-olmama, Dünya’mıza ışık yılı ile ölçülebilecek düzeyde çok uzak mesafelerde oluşları gibi konular hakkında tartışılır (1.4; 1.5; 1.6; 1.7; 1.8).

[!] 1.1 Gökyüzü gözlemleri dışarıda yapılacaksa, bu gözlemin mümkünse şehir ışıklarından uzakta, bir büyüğün eşliğinde, hava şartlarına uygun kıyafetlerle, en az 20 dakikalık bir sürede yapılması gerektiği belirtilir.

�� 1.2 Uzayda bulunan gök cisimleri ile ilgili olarak nicel ayrıntılara (çap değeri, ortalama sıcaklık vb.) girilmeyecektir.

[!] 1.2 Gezegenlerin ışık kaynağı olmadığı, yıldızların bir ömrü olduğu; ömrü tükenmemiş yıldızların belirli yaşlarda ısı ve ışık yaydıkları belirtilir.

??? 1.3; 1.4 “Yıldız” denince akla genelde bayrağımızda yer alan şekil gelmektedir. Oysa yıldızların genelde küresel şekilde olduğu belirtilir.

[!] 1.3 Takımyıldızı oluşturan yıldızların, ortak özellik veya ilişkileri nedeniyle değil; Dünya’dan bakıldığında birlikte sergiledikleri görünüm nedeniyle ortak bir adla anıldığı belirtilir.

[!] Kutup Yıldızı’nın geceleyin yön bulmakta kullanıldığı ve bulunduğu yönün kuzeyi gösterdiği belirtilir.

[!] 1.4 Kuyruklu Yıldızlar, yıldız adıyla adlandırılmakla birlikte yıldızlardan farklıdır.

�� Kelime Đlişkilendirme

�� Gök Cisimlerini Tanıyalım



279

ÖĞRE-ME ALA-I: DÜNYA VE EVREN 7. Ü-ĐTE: GÜNEŞ SĐSTEMĐ VE ÖTESĐ: UZAY BĐLMECESĐ Ü-ĐTE KAZA-IMLAR ETKĐ-LĐK ÖR-EKLERĐ AÇIKLAMALAR

GÜ

-E

Ş S

ĐST

EM

Đ V

E Ö

TE

SĐ:

UZ

AY

BĐL

ME

CE

SĐ

1.5. Gözlem yaparken, yıldızlarla gezegenleri birbirinden ayırt eder (BSB-1, 2, 4-7).

1.6. Güneş’in de bir yıldız olduğunu ifade eder (BSB-2).

1.7. Yıldızlar arasındaki çok uzak mesafelerin “ışık yılı” adı verilen bir uzaklık ölçüsü birimiyle ifade edildiğini belirtir.

1.8. Meteor ile gök taşı arasındaki farkı açıklar.

↸ Yıldızlarla Gezegenleri Kolaylıkla Ayırt Edebilirsin Öğrenciler, bulutsuz bir gecede gökyüzüne çıplak gözle bakarak yıldızlardan farklı özellik (ışığı titreşmeyen, parlak, sarı, turuncu veya beyaz renkte) gösteren gök cisimleri olup olmadığını gözlemler. Gözlem sonuçlarını sınıfa sunar. Öğretmen rehberliğinde, görülen gök cisminin gezegen olduğu belirtilir (1.5).

↸ Güneş de Bir Yıldızdır Öğrenciler “Güneş ne tür bir gök cismidir?” sorusuna cevap arar. Öğrenciler, daha sonra Güneş’in özellikleri hakkında çeşitli kaynaklardan yararlanarak araştırma yapar, araştırma sonuçlarını sınıfa sunar (1.6).

↸ Misafir Meteor

Öğrenciler, çeşitli kaynaklardan (ansiklopediler, kütüphane, internet vb.) bulundukları ay içerisinde akan yıldız yağmuru olup olmadığını araştırırlar. Akan yıldız yağmuru varsa öğrenciler, uzun süre (30-45 dakika) hava şartlarını da dikkate alarak açık ya da kapalı bir mekândan gökyüzünü gözlemlerler. Öğrenciler, gözlem sonuçlarını sınıfa sözlü olarak sunar ve gördükleri olayın sebebi hakkında tartışırlar (1.8).

�� 1.6 Güneş ile ilgili olarak 5. sınıfta öğrenilenler hatırlatılır.

�� 1.6 Güneş’in tabakalarının özellikleri, sıcaklık değeri, çapı vb. ayrıntılara girilmez.

??? 1.7 Işık yılı’nın bir zaman birimi olmadığı; “ışığın bir yılda aldığı yol” olarak ifade edilen bir uzaklık ölçüsü birimi olduğu belirtilir.

[!] 1.8 Gök taşları, gezegenlerin arasında hareket eden ve tümüyle gaz durumuna geçmeden, atmosfere girerek yeryüzüne ulaşabilen meteorlardır. Ayrıca akan yıldız adı verilen doğa olayına, halk arasında yıldız kayması denildiği ve buna da atmosfere yüksek hızla girip yanan bir meteorun sebep olabileceği belirtilir. [!] 1.8 Meteorlar, düştükleri yerlerde ciddî

hasarlara yol açabilir, çukurlar oluşturabilir. Oluşan çukurlara meteor çukuru denir; ancak Dünya yüzeyi üzerindeki bir çukurdan söz ediliyorsa buna gök taşı çukuru adı verilir.

�� Kelime Đlişkilendirme �� Güneş’e En Yakın Yıldız Kaç Kilometre

Uzakta?



280



GÜ

-E

Ş S

ĐST

EM

Đ V

E Ö

TE

SĐ:

UZ

AY

BĐL

ME

CE

SĐ

2. Güneş sistemi ve uzayla ilgili olarak öğrenciler;

2.1. Güneş sistemindeki gezegenleri Güneş’e yakınlıklarına göre sıralar (BSB-4).

2.2. Güneş sistemindeki gezegenlerin Güneş’e olan uzaklıklarının “astronomi birimi” (AB) adı verilen bir uzaklık ölçüsü birimiyle ifade edildiğini belirtir.

2.3. Güneş sistemindeki gezegenlerin belirli yörüngelerde hareket ettiklerini kavrar.

2.4. Güneş sistemindeki gezegenleri, belirgin özelliklerine (birbirlerine göre büyüklükleri, doğal uydu sayıları, etraflarında halka olup olmaması) göre karşılaştırır (BSB-4, 5).

2.5. Güneş sistemini temsil eden bir model oluşturur ve sunar (BSB-28, 30, 32; FTTÇ-4, 8).

2.6. Ay’ın, Dünya’nın uydusu olduğunu gösteren bir model oluşturur ve sunar (BSB-28, 30, 32; FTTÇ-4, 8).

2.7. Gök adalara örnekler vererek özelliklerini kavrar (BSB-5).

2.8. Dünya dışındaki evren parçasını “uzay” olarak tanımlar ve Dünya’mızın uzaydaki yerini belirtir.

↸ � Güneş Sistemini Tanıyalım Öğrenciler, güneş sistemini çeşitli kaynaklardan (ansiklopediler, kütüphane, video-CD, internet vb.) araştırır, sonuçlarını farklı şekillerde sunarlar. Öğrenciler, “Güneş sisteminde yer alan gezegenler nasıl bir yol izler?” sorusuna ön bilgilerine dayanarak cevap arar. Daha sonra öğrenciler, güneş sisteminde yer alan gezegenlerin hareketleriyle ilgili varsa bilgisayar simülasyonu, video-CD, slayt vb. izler. Görsel materyallerin desteğiyle diğer gök cisimlerinde olduğu gibi Güneş sistemindeki gezegenlerin de belirli yörüngelerde hareket ettiklerine ve bu gezegenlerin Güneş’e olan uzaklıklarının “astronomi birimi” (AB) adı verilen bir uzaklık ölçüsü birimiyle ifade edildiğine dikkat çekilir (2.1; 2.2; 2.3). ↸ � Güneş Sisteminde Bulunan Dokuz Gezegen Belirlenen dokuz öğrenci, güneş sisteminde yer alan gezegenleri çeşitli kaynaklardan (ansiklopediler, kütüphane, video-CD, Đnternet vb.) araştırır, her bir gezegenin Güneş’e olan uzaklığını ve belirgin özelliklerini (birbirlerine göre büyüklükleri, doğal uydu sayıları, etraflarında halka olup olmaması) sınıfa çeşitli şekillerde (poster, sunu vb.) sunar (2.4). ↸ Siz de Bir Güneş Sistemi Modeli Yapabilirsiniz Öğrenciler, yakın çevrelerinden edinecekleri malzemeleri kullanarak, Güneş, Dünya ve diğer sekiz gezegenden oluşan ve mümkünse bu gezegenlerin hareketlerini de temsil edebilen güneş sistemi modelini oluşturur ve sergiler (2.5). ↸ � Uydu Modeli Tasarlıyorum Öğrenciler, yakın çevrelerinden edinecekleri malzemeleri kullanarak Dünya ve Ay’dan oluşan ve hareketlerini de temsil edebilen kendilerine özgü bir model tasarlar. Tasarladığı modeli hazırlayarak sınıfta sergiler (2.6). ↸ � Gök Adamız: Samanyolu Öğrenciler, gök adalarla ve gök adamız Samanyolu ile ilgili olarak çeşitli kaynaklardan (ansiklopediler, kütüphane, video-CD, internet vb.) bilimsel araştırmalar sonucunda elde edilen bilgi ve bulguları araştırır, sonuçlarını çeşitli şekillerde sunar. Öğrenciler son olarak, Dünya’mızın uzaydaki yerini (bulunduğu gök ada/ sistem ve Güneş’e yakınlıkta kaçıncı sırada bulunduğu) tarif eder (2.7; 2.8).

[!] 2.1.-2.5. Uluslararası Astronomi Birliği (International Astronomical Union; IAU), 24 Ağustos 2006 tarihinde Prag'da yaptığı toplantıda Plüton'u gezegen sınıfından çıkararak "Cüce Gezegen" sınıfına dahil etmiştir. Đlgili kazanımlar bu değişim doğrultusunda işlenmelidir.

[!] 2.2 Bir astronomi biriminin (AB) Güneş ile Dünya arasındaki uzaklığa eşit olduğu belirtilir.

�� 2.4 Güneş sistemindeki gezegenler, birbirlerine göre nitel özellikleriyle (göreli boyut, etrafında halka olup olmaması, uydu sayısı, yüzey şekilleri) ele alınır; nicel ayrıntılara (çapının büyüklüğü, yoğunluğu vb.) girilmez.

�� 2.5 Ay ile ilgili olarak 5. sınıfta öğrenilenler hatırlatılır.

[!] 2.6 Gel-Git Olayı’nın, Ay ile Dünya arasındaki hareket ilişkisinden kaynaklanan doğa olayı olduğu bir okuma metniyle verilir.

�� 2.5 ve 2.6 kazanımları, Türkçe dersi “Konuşma” temel dil becerisi ile ilişkilendirilir.

[!] 2.7 Galaksi yerine gök ada terimi kullanılır.

[!] 2.8 Evren kelimesinin; “aradaki boşluklarla birlikte gök cisimlerinin tümü” anlamında kullanıldığı belirtilir. “Dünya’mızın uzaydaki yeri”nden kastedilen; bulunduğu gök ada/sistem ve Güneş’e yakınlıkta kaçıncı sırada bulunduğudur.


�� Gezegenlerin Güneş’e Olan Uzaklıkları

�� Yazılı Anlatım


�� Kavram Haritası Oluşturalım



281



GÜ

-E

Ş S

ĐST

EM

Đ V

E Ö

TE

SĐ:

UZ

AY

BĐL

ME

CE

SĐ

3. Uzay araştırmaları ile ilgili olarak öğrenciler;

3.1. Eski medeniyetlerin gök biliminde nasıl veri topladıkları, kaydettikleri, bunları ne amaçla ve nasıl kullandıkları hakkında bilgi toplayarak bir görüş oluşturur ve sunar (BSB-25, 32; FTTÇ-1, 2, 3, 34, 35).

3.2. Gök bilimcilerin; teleskoplar yardımıyla gök cisimlerinin hareketlerini ve yapısını inceleyen bilim insanları olduklarını belirtir (FTTÇ-11, 12, 34, 35; TD-2, 3).

3.3. Ünlü Türk gök bilimciler ve çalışmaları hakkında örnekler verir (FTTÇ-15; TD-3).

3.4. Teleskopların uzay gözlemi yapmadaki önemini fark eder (BSB-3, 17).

3.5. Basit bir teleskop yapmak için teknolojik tasarım yapar, model oluşturur ve sunar (BSB-28, 30, 32; FTTÇ-4, 8, 9).

↸ � Uçsuz Bucaksız Bir Mekân: Uzay Öğrenciler, geçmişten günümüze kadar yapılmış uzay araştırmaları ve sonuçları hakkında çeşitli kaynaklardan (ansiklopediler, kütüphane, video-CD, internet vb.) elde edilen bilgi ve bulguları araştırır, sonuçlarını çeşitli şekillerde sunar (3.1).

↸ � Đlginç Bir Meslek Sahibi Olan Gök Bilimciler -elerle Uğraşır? Öğrenciler, gök bilimcilerin ne tür araştırmalar yaptıkları hakkında çeşitli kaynaklardan bilgi toplar, bilime ve insanlığa nasıl katkıda bulunduklarını tartışır. Daha sonra öğrenciler, dünya çapında ün kazanmış Türk gök bilimciler ve yaptıkları çalışmalar hakkında çeşitli kaynaklardan (ansiklopediler, kütüphane, video-CD, internet vb.) bilgi toplar ve araştırma sonuçlarını poster şeklinde sunar (3.2; 3.3).

↸ � Uzay Gözlemi -asıl Yapılır? Öğrenciler, çeşitli kaynaklardan (ansiklopediler, kütüphane, video-CD, internet vb.) geçmişten günümüze kadar uzay gözlemlerinin ne tür araçlarla ve nerelerde yapıldığı hakkında bilgi toplar, araştırma sonuçlarını çeşitli şekillerde sunar. Öğrenciler, varsa yakın çevrede bulunan bir “gözlem evi” ni ziyaret ederek gökyüzü gözleminin nasıl yapıldığı hakkında bilgi edinir. Daha sonra, gezi-gözlem-inceleme sonuçlarını sınıfa sözlü olarak sunar. Öğrenciler, teleskopların yapısı ve çalışma prensibi hakkında tahminlerde bulunur. Daha sonra tahminlerini gerçek bilgilerle kontrol ederler. Öğrenciler, yaygın olarak kullanılan teleskop türlerini öğrenir ve uygun ince kenarlı mercekleri, uygun mesafelerde sabitleyerek basit bir teleskop yaparlar. Yaptıkları teleskobu yakın çevredeki cisimleri gözlemleyerek kontrol ederler. Teleskobun icadının uzay gözlemi bakımından önemini tartışırlar (3.4; 3.5).

[!] 3.1 “Gök” denilince, içinde gök cisimlerinin hareket ettiği sonsuz boşluk veya uzay anlaşılır.

�� 3.1 kazanımı, Türkçe dersi “Okuma” , “Konuşma” ve “Yazma” temel dil becerisi ile ilişkilendirilir.

[!] 3.1; 3.2 Astronomi yerine gök bilimi; astronom yerine gök bilimci terimi kullanılabilir.

[!] 3.2 Ünlü gök bilimcilerin hayat hikâyeleri verilebilir.

�� 3.3 kazanımı, Sosyal Bilgiler dersi “Bilim Teknoloji ve Toplum” öğrenme alanı, “Zaman Đçinde Bilim” ünitesi kazanım 3 ile ilişkilendirilir.

�� 3.2, 3.4, 3.6 kazanımı, Sosyal Bilgiler dersi “Bilim Teknoloji ve Toplum” öğrenme alanı, “Zaman Đçinde Bilim” ünitesi kazanım 4 ve5 ile ilişkilendirilir

�� 3.4; 3.5 7. sınıf “Fiziksel Olaylar” öğrenme alanı “Işık ve Ses” ünitesi Mercekler konusu ile ilişkilendirilir.

�� 3.4 Işık kirliliği ile ilgili olarak 4. sınıfta öğrenilenler hatırlatılır.

[!] 3.4 Gözlem evlerinin; ışık kirliliğinin gökyüzü gözlemi yapmadaki olumsuz etkileri nedeniyle, şehir dışındaki tenha yerlerde bulunduğu belirtilir. Olanaklar elverdiği ölçüde yakın çevrede bulunan (varsa) bir gözlem evine gezi düzenlenir.

�� 3.5 kazanımı, Türkçe dersi “Konuşma” temel dil becerisi ile ilişkilendirilir.





282



GÜ

-E

Ş S

ĐST

EM

Đ V

E Ö

TE

SĐ:

UZ

AY

BĐL

ME

CE

SĐ

3.6. Teknolojinin uzay araştırmalarına, uzay araştırmalarının da teknolojiye katkısını örneklerle açıklar (FTTÇ-3, 16, 17, 31, 32, 36).

3.7. Astronotların uzayda pek çok alanda (fizik, kimya, biyoloji, tarım, eczacılık, balistik vb.) incelemeler yapan bilim insanı olduklarını belirtir (FTTÇ-11, 12, 34, 35; TD-2, 3).

3.8. Ay’a atılan ilk adımın, uzak gezegenlere gidebilme ve uzay araştırmaları bakımından önemini kavrar.

3.9. Evrenin, uçsuz bucaksız olması nedeniyle uzay hakkında bilinen gerçeklerin sınırlı ve yeni araştırmalarla değişebilir olduğunu örneklerle açıklar (FTTÇ-1, 3).

3.10. Uzay çalışmalarına dayanarak ve hayal gücünü kullanarak geleceğe yönelik tahminler yürütür (BSB-8, 9; FTTÇ-1, 3, 31).

3.11. Uzay kirliliğinin sebeplerini ifade ederek bu kirliliğin yol açabileceği olası sonuçları tahmin eder (BSB-8; FTTÇ-18, 21, 26, 28, 29, 32).

↸ � Çağımıza Yakışan Bir Đsim Tamlaması: Uzay Teknolojisi Öğrenciler uzay teknolojisi sayesinde geçmişten günümüze kadar geliştirilen araçların (uzay mekikleri, yapay uydular, uzay istasyonları, özel tasarlanmış giysiler vb.) uzay araştırmalarına katkısını çeşitli kaynaklardan (ansiklopediler, kütüphane, video-CD, internet vb.) araştırır ve araştırma sonuçlarını elde edilen görsel materyaller (fotoğraf, video-CD, slayt, poster, levha vb.) eşliğinde sunar. Uzayın, uçsuz bucaksız olduğu ve bu nedenle uzay hakkında bilinenlerin sınırlı ve yeni araştırmalarla değişebilir olduğu vurgulanır. Öğrenciler bu nedenle insanların teknoloji sayesinde gelecekte sahip olabileceği yaşam ortamları ve yaşam kalitesi hakkında tahminlerde bulunur ve bu konuda senaryolar üretirler. Öğretmen rehberliğinde uzay çalışmaları sayesinde günlük yaşamımızı kolaylaştıran araç ve gereçlerin (teflon, tükenmez kalem vb.) geliştirildiği belirtilir. Öğrenciler, ayrıca yapacakları araştırmayla uzay kirliliğinin ne demek olduğunu, sebep ve sonuçlarıyla birlikte tartışır (3.6; 3.7; 3.9; 3.10; 3.11).

↸ � -eil Armstrong Đçin Küçük; Fakat Đnsanlık Đçin Çok Büyük Bir Adım... Öğrenciler, insanoğlunun Ay’a yaptığı ilk yolculuk hakkında çeşitli kaynaklardan bilgi edinir. Edindikleri bilgileri sınıfa çeşitli şekillerde (poster, sunu vb.) sunarlar. Öğrenciler, bu başarılı yolculuğun uzay çalışmaları, bilim ve insanlık açısından önemini tartışır. Konuyla ilgili varsa bir video-CD izlenir. Zaman zaman film durdurularak tartışmalar yapılır (3.7; 3.8).

[!] 3.6 Uzay teknolojisi sayesinde geçmişten günümüze kadar geliştirilen araçlara örnek olarak uzay mekikleri, yapay uydular, uzay istasyonları, özel tasarlanmış giysiler vb. örnek verilebilir.

[!] 3.7 Bazı ülkelerde astronot yerine “kozmonot” terimi kullanıldığı belirtilir.

[!] 3.7 Uzay çalışmalarında görev almış ünlü astronotlar ile ilgili çeşitli anekdotlar verilir.

[!] 3.8 “Ay’a atılan ilk adım” ile ilgili olarak okuma metni verilir.

�� 3.9, 3.10 kazanımları, Sosyal Bilgiler dersi 6. sınıf “Bilim Teknoloji ve Toplum” öğrenme alanı, “Elektronik Yüzyıl” ünitesi kazanım 2 ile ilişkilendirilir.





283



Etkinlik Adı : Kelime Đlişkilendirme

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.3; 1.4; 1.6; 1.7; 1.8; 2.1; 2.3; 2.6; 2.7; 2.8; 3.2; 3.7; 3.11

Öğrencilere yıldız, gezegen, gök bilim, meteor, güneş sistemi, ışık yılı, uydu, gök taşı, uzay, Güneş, teleskop, Dünya, Ay, uzay araştırmaları, teleskop, uzay teknolojisi, uzay kirliliği, ,eil Armstrong, gök ada, takım yıldız, astronot, evren, yörünge ve kuyruklu yıldız gibi bu ünitede geçen kavramlardan en az beş tanesi anlamlı bir bütünlük oluşturacak ve diğerlerini çağrıştıracak “anahtar kelime” olarak verilir. Bir kağıt dörde katlanarak kesilir ve her parçanın üst kısmına anahtar kelimeler yazılır. Öğretmen zamanı kontrol ederek öğrencilerden, her anahtar kelime ile ilişkilendirdikleri kavramları 45 s içinde yazmalarını ister. Öğrencileri etkinliğe hazırlamak ve etkinliği başlatmak için: “Şimdi ben zaman tutacağım. Siz de vereceğim her kelimeye karşılık aklınıza gelen ne kadar kelime varsa alt alta yazacaksınız.” der ve belirlediği ilk anahtar kelimeyi verir.

Öğrenciler, verilen anahtar kelimeler ile ilgili kavramları yazdıktan sonra öğretmen değerlendirmeyi öğrencilerle birlikte veya kendisi yapabilir. Öğretmen, öğrencilerle birlikte değerlendirmeyi yaparken sınıf içi etkileşimi teşvik etmek için bazı öğrencilerden buldukları ilişkilendirme kelimelerini tahtaya yazmalarını ister. Daha sonra ilişkinin ne/neler olabileceği sınıfça tartışılır. Ayrıca öğrencilerin anahtar kelime ve çağrıştırdığı kelimeyi birlikte cümle içinde kullanmaları istenir.

Öğretmen, etkinliği kendisi değerlendirirken yazılan kelimelerin anahtar kelimeyle ilişkisinin olup olmadığına ve her anahtar kelime ile ilişkilendirilen kelimelerin sayısal farklılığına bakar. Bu farklılığı, ilişkilendirme sıklığı açısından yorumlar. Etkinliğin devamında öğrencilerden, anahtar kelime ile ilişkilendirdikleri her bir kelimeyi cümlede kullanmalarını ister ve cümlenin niteliğini değerlendirir.


Etkinlik Adı : Yazılı Anlatım

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.3; 1.4; 1.6; 1.7; 1.8; 2.1; 2.3; 2.6; 2.7; 2.8; 3.2; 3.7; 3.11

Uzayda bulunan gök cisimleri ve geçmişten günümüze kadar yapılmış olan uzay araştırmaları hakkında bir paragraf yazınız.

..………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………


284


Etkinlik Adı : Kavram Haritası Oluşturalım

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.3; 1.4; 1.6; 1.7; 1.8; 2.1; 2.3; 2.6; 2.7; 2.8

Uzayda bulunan gök cisimleri, güneş sistemi ve gezegenimizin bulunduğu yeri ve bunların ilişkilerini gösteren bir kavram haritası oluşturunuz. Etkinlik -umarası : 4

Etkinlik Adı : Gök Cisimlerini Tanıyalım

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.3; 1.4; 1.7; 2.1; 2.6; 2.7

1 Merkür

2

Halley

3

Samanyolu

4

Ay

5

Güneş

6

Jüpiter

7

Büyük Ayı

8

Andromeda

Yukarıdaki tabloda bazı gök cisimleri özel adlarıyla verilmiştir. Buna göre; a) Gezegenlerin numaralarını yazınız. .................... b) Kuyruklu yıldızların numaralarını yazınız. .................... c) Yıldızların numaralarını yazınız. .................... ç) Gök adaların numaralarını yazınız. .................... d) Takımyıldızların numaralarını yazınız. .................... e) Uyduların numaralarını yazınız. ....................


Etkinlik Adı : Güneş’e En Yakın Yıldız Kaç Kilometre Uzakta?

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.5; 1.7; 1.8

Güneş’e en yakın yıldız, 4,2 ışık yılı uzaklıkta olan Proxima (Proksima)’dır. Bu mesafenin kaç kilometreye karşılık geldiğini hesaplayınız ( Işık, 1 saniyede 300 000 kilometre yol alır.).


285


Etkinlik Adı : Gezegenlerin Güneş’e Olan Uzaklıkları

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 2.1; 2.2

Güneş sistemindeki uzaklıklar, Dünya ile Güneş arasındaki uzaklığı 1 birim olacak şekilde “astronomi birimi ” (AB) adı verilen bir uzaklık ölçüsüyle değerlendirilir. Gezegenlerin her biri Güneş’ten farklı uzaklıkta bulunmaktadır. Bu uzaklıkları AB cinsinden bulmak için geliştirilmiş bir yöntem bulunmaktadır (Bode Yasası). Bode Yasası’na göre; ilk sütunda, Güneş’e uzaklık sıralarıyla gezegenlerin isimleri bulunmaktadır. Đkinci sütuna Merkür için 0 (sıfır), Venüs için 3 ve takip eden her gezegen için bir önceki gezegene verilen sayının iki katı yazılır. Üçüncü sütun, bir önceki sütünun 4 fazlası ve dördüncü sütun ise üçüncü sütunun 10’a bölümü ile elde edilir. Beşinci sütunda ise aynı satırda bulunan gezegenin Güneş’e olan gerçek uzaklığı (AB olarak) verilmektedir. Buna göre gerekli hesaplamaları yaparak tabloyu tamamlayınız ve sonucu yorumlayınız.

Gezegen Başlangıç sayıları 4 ile topla 10’a böl Gerçek uzaklık (AB)

Merkür 0 4 0.4 0.39 Venüs 3 0.72 Dünya 6 1.0 Mars 12 1.5

Küçük gezegenler kuşağı 2.8 Jüpiter 5.2 Satürn 9.5 Uranüs 19.2 Neptün 30.1

2.4. yedİncİ sinif fen ve teknolojİ dersİ ÖĞretİm...

Documents