2013 -t - ier.azier.az/uploads/iieti (yekunhesabat2013) (2) aze.pdf · bu ərəfədə subsidiya...
TRANSCRIPT
Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi
İQTİSADİ İSLAHATLAR
ELMİ TƏDQİQAT İNSTİTUTU
YE
KU
N H
ES
AB
AT
2013
«Kənd təsərrüfatında
subsidiyalaşdırma sahəsində mövcud
vəziyyətin təhlili və mütərəqqi
beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla bu
prosesin təkmilləşdirilməsi üzrə
siyasətə dair tövsiyyələrin
hazırlanması»
mövzusunda elmi-tədqiqat işi üzrə
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ
1. Müasir dövrdə kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırmanın nəzəri-metodoloji
əsasları
2. Kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma üzrə mütərəqqi beynəlxalq
təcrübənin icmalı
3. Ölkədə kənd təsərrüfatına dövlət dəstəyinin hüquqi-normativ, təşkilati-
idarəetmə və iqtisadi əsasları
4. Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırmanın
mövcud vəziyyətinin analitik təhlili və qiymətləndirilməsi
5. Kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma prosesinin təkmilləşdirilməsi
iatiqamətləri və siyasətə dair tövsiyələr
İSTİFADƏ EDİLMİŞ MƏNBƏLƏR
GİRİŞ
Hazırda Azərbaycan Respublikasında aparılan sosial-iqtisadi inkişaf siyasətinin əsas
istiqamətlərindən birini də ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunmasında həlledici
əhəmiyyət kəsb edən və eyni zamanda, qeyri-neft sektorunun aparıcı sahələrindən biri olan
kənd təsərrüfatının davamlı və dinamik inkişafının təmin olunması təşkil edir. Bu məqsədlə,
kənd təsərrüfatına müxtəlif dəstək mexanizmləri (vergi güzəştləri, texnika və avadanlıqlara
təchizata yardım, ixracın dəstəklənməsi və s.) tətbiq olunur ki, belə mexanizmlərdən biri də
kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına subsidiyalar verilməsidir.
Azərbaycanda artıq bir neçə ildir ki, kənd təsərrüfatının inkişafı üçün subsidiyalar verilir
və bu proses ölkədə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarının stimullaşdırılmasında,
ümumiyyətlə isə kənd təsərrüfatının inkişafında müsbət rol oynayır. Lakin araşdırmalar
göstərir ki, hazırda kənd təsərrüfatı sahəsində daha çox məhsul istehsalına nail olmaq üçün bu
prosesin təkmilləşdirilməsinə ehtiyac vardır. Belə ki, bu araşdırmalara görə, mövcud qaydalar
daxilində, bəzən fermerlər vəsaitə arxalanıb məhsuldarlığı yaddan çıxarırlar, bəzən bu
vəsaitlər başqa məqsədlər üçün istifadə olunur, bəzən isə bu vəsaitlərin ayrılmasında və
fermerlərə çatdırılmasında neqativ hallar yaranır.
Qeyd olunanlar “Kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma sahəsində mövcud vəziyyətin
təhlili və mütərəqqi beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla bu prosesin təkmilləşdirilməsi
üzrə siyasətə dair tövsiyələrin hazırlanması” mövzusunda tədqiqatın aparılmasının
aktuallığını, o cümlədən belə bir tədqiqatın ölkədə həyata keçirilən iqtisadi inkişaf siyasəti ilə
uzlaşdığını və çox böyük əməli əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərir.
Layihənin məqsədi və əsas vəzifələri
Layihənin əsas məqsədi Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatında
subsidiyalaşdırma sahəsində mövcud vəziyyətinin təhlili və mütərəqqi dünya təcrübəsinin
öyrənilməsi əsasında bu prosesin təkmilləşdirilməsi üçün siyasətə dair tövsiyələr hazırlayaraq
müvafiq dövlət orqanlarına təqdim etməkdən ibarətdir.
Bu məqsədə nail olmaq üçün aşağıdakı vəzifələr müəyyənləşdirilmiş və məntiqi
ardıcıllıqla yerinə yetirilmişdir:
- kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırmanın nəzəri – metodoloji əsaslarının və bu sahədə
mütərəqqi dünya təcrübəsinin öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsi;
- ölkənin kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma sahəsində mövcud vəziyyətin təhlili və
qiymətləndirilməsi;
- ölkədə kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırmanın tənzimlənməsinin hüquqi-normativ,
təşkilati-idarəetmə və iqtisadi əsaslərının təhlili və bu sahədə mövcud olan
problemlərin müəyyənləşdirilməsi;
- mütərəqqi dünya təcrübəsinin müqayisəli təhlili əsasında ölkədə kənd təsərrüfatında
subsidiyalaşdırma sahəsində mövcud olan problemlərin həlli yollarının
müəyyənləşdirilməsi;
- mütərəqqi dünya təcrübəsi nəzərə alınmaqla ölkədə kənd təsərrüfatında
subsidiyalaşdırma prosesinin təkmilləşdirilməsi istiqamətlərinin və bu istiqamətlər
üzrə siyasətə dair tövsiyələr hazırlanması;
- tədqiqatın nəticələri əsasında ölkədə kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırmanın hüquqi-
normativ, təşkilati-idarəetmə və iqtisadi əsaslərında zəruri əlavə və dəyişikliklər
edilməsi ilə bağlı təkliflər paketinin hazırlanması;
- lazımi müzakirələrdən keçdikdən sonra tədqiqatın son nəticələrini və irəli sürülən elmi
cəhətdən əsaslandırılmış təklif və tövsiyələri Yekun Hesabat formasında vahid sənəd
şəklinə salınıb müvafiq dövlət orqanlarına təqdim olunması.
Tədqiqatın metodologiyası.
Yuxarıda qeyd olunan məqsəd və vəzifələrə uyğun olaraq, tədqiqatın metodologiyası
aşağıdakı kimi seçilmişdir: ölkədə kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma sahəsində mövcud
vəziyyətin və beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi üçün müvafiq məlumatların toplanılması və
sistemləşdirilməsi; kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları, əlaqədar dövlət təşkilatları,
tədqiqat institutları, QHT-lər və digər maraqlı tərəflərlə problemə dair fikir mübadiləsinin
aparılması; ölkədə kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma sahəsində mövcud vəziyyətin
analitik təhlili və qiymətləndirilməsi, o cümlədən kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma ilə
əlaqədar hüquqi-normativ, təşkilati-idaretmə və iqtisadi əsaslarının təhlili və mövcud
problemlərin aşkarlanması məqsədi ilə stolüstü tədqiqatların aparılması; stolüstü tədqiqatlar,
müsahibələr və müzakirələr əsasında mütərrəqi dünya təcrübəsi nəzərə alınmaqla ölkədə kənd
təsərrüfatının subsidiyalaşdırılması prosesinin təkmilləşdirilməsi istiqamətlərinin
müəyyənləşdirilməsi və bu istiqamətlər üzrə siyasətə dair elmi cəhətdən əsaslandırılmış
tövsiyələrin hazırlanması; zəruri müzakirələrdən keçdikdən sonra tədqiqatın son nəticələrini
və irəli sürülən elmi cəhətdən əsaslandırılmış təklif və tövsiyələri Yekun Hesabat formasında
vahid sənəd şəklinə salınıb müvafiq dövlət orqanlarına təqdim olunması.
Tədqiqat üsulları:
Layihənin yerinə yetrilməsində sistemli yanaşma tətbiq olunmaqla analitik-statistik
təhlil, o cümlədən ÜÇİT (SWOT) təhlil, iqtisadi-riyazi üsullar, ekspert qiymətləndirilməsi və
s. bu kimi tədqiqat üsullarından istifadə olunmuşdur.
Tədqiqatın informasiya bazası: Tədqiqat prosesində Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunvericilik aktlarından və
digər normativ-hüquqi sənədlərindən, İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi,
Maliyyə Nazirliyi, Dövlət Statistika Komitəsi kimi dövlət təşkilatlarının, əlaqədar elmi-
tədqiqat müəssisələrinin, QHT-lərin, beynəlxalq təşkilatların və müvafiq sahədə fəaliyyət
göstərən sahibkarların və onların birliklərinin məlumatlarından (müvafiq statistik icmallar,
hesabatlar, bülletenlər də daxil olmaqla), internet resurslardan və digər mənbələrdən
toplanmış materiallardan geniş istifadə edilmişdir.
Layihənin əsas nəticələri: Layihə çərçivəsində aparılan tədqiqatlar nəticəsində üzümçülük və şərabçılıq sahəsində
sığorta və lizinq xidmətlərinin təşkilinin nəzəri - metodoloji əsasları və bu sahələrdə
mütərəqqi beynəlxalq təcrübə öyrənilmiş və müasir dövrün xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla
ümumiləşdirilmişdir; ölkədə kənd təsərrüfatı, o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq sahəsində
sığorta və lizinq xidmətlərinin hazırkı vəziyyətinin sistemli təhlili və qiymətləndirilməsi
aparılmış, mövcud inkişaf meyilləri və problemlər aşkarlanmış, yerli xüsusiyyətlər və
beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla. inkişaf meyllərinin gücləndirilməsi və problemlərin
həlli yolları və həyata keçirilməsi zəruri olan siyasət tədbirləri müəyyənləşdirilmişdir;
müvafiq sahədə normativ-hüquqi, təşkilati-idarəetmə və iqtisadi əsaslarının təkmilləşdirilməsi
ilə əlaqədar əməli təklif və tövsiyələr hazırlanmışdır.
I. MÜASİR DÖVRDƏ KƏND TƏSƏRRÜFATINDA
SUBSİDİYALAŞDIRMANIN NƏZƏRİ-METODOLOJİ ƏSASLARI
Kənd təsrrüfatının subsidiyalaşdırılması sahənin inkişafı ilə əlaqədar meydana çıxan
səciyyəvi problemlərin həllinə yönəlmiş dövlət tənzimlənməsinin əsas üsullarından biridir.
Nəzəri olaraq kənd təsərrüfatının qısa və üzunmüddətli problemləri müxtəlif tədqiqatçılar
tərəfindən kifayət qədər araşdırılmış və müəyyən edilmişdir ki, kənd təsərrüfatı istehsalının
həcmi digər sahələrlə müqayisədə getdikcə azalmağa doğru meyl edir. Bu problem ölkələrin
ərzaq təminatını böyük təhlükə ilə üz-üzə qoyur. Problemin həlli kənd təsərrüfatının
subsidiyalaşdırılmasını ön plana çəkir.
Kənd təsərrüfatının subsidiyalaşdırılması ilə əlaqədar nəzəri metodoloji mənbələrı
araşdırılarkən məlum olur ki, kənd təsərrüfatının həm mikro həm də makro səviyyədə
tənzimlənməsilə bağlı nəşr edilmiş ədəbiyyatları tədqiqat predmetinə görə üç mərhələyə
bölmək olar:
Birinci mərhələ 1870-1933-cü illəri əhatə edir. Bu mərhələyə aid olan elmi tədqiqatlar
əsasən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının təşkili, idarə edilməsi, və kənd
təsərrüfatında məhsuldarlığın yüksəldilməsi istiqamətlərini əhatə edir.
İkinci mərhələ 1933-1982-ci illəri əhatə edir. Bu mərhələyə xas olan əsas cəhət inkişaf
etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatnın qısa və uzunmüddətli problemlərinin tam şəkildə üzə
çıxmasıdır. Burada xüsusilə kənd təsərrüfatı istehsalının həcminin getdikcə azalması
problemini qeyd etmək lazımdır. Bu ərəfədə subsidiya problemi özünü klassik formada
göstərdiyindən onun tədqiqi ilə daha cox məşğul olmuşlar.
Üçüncü mərhələ 1982-ci ildən sonrakı müasir dövrü əhatə edir. Bu dövrdə kənd
təsərrüfatının qısa və uzun müddətli problemlərindən doğan subsidiya problemi beynəlxalq
əmək bölgüsünün prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil etməyə başlayır və bu ziddiyyət qlobal
xarakter alır. Bü dövrdə yaranmış nəzəri fikirlər əsasən beynəlxalq təşkilatların apardıqları
tədqiqatlardan və onların bu problemin həllinə yönəlmiş mühüm metodoloji tövsiyyələrindən
ibarətdir. Burada xüsusilə BMT-nin Ərzaq Təşkilatının, Avropa İqtisadi Birliyinin, Dünya
Bankının və ÜTT-nin apardığı tədqiqatlar və hazırladıqları metodik tövsiyyələri qeyd etmək
vacibdir. Aparılmış tədqiqatlar və hazırlanmış metodik tövsiyyələrlə aşağıdakı internet
saytlarında onlayn rejimdə tanış olmaq mümkündür. (http://faostat.fao.org,
http://www.oecd.org, http://data.worldbank.org, http://www.wto.org, http://stat.wto.org).
Ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma ilə bağlı ən populyar nəşr Eric A.
Monke və Scott R. Pearson tərəfindən yazılmış və 1989-cu ildə çapdan çıxmış (“The policy
analysis matrix for agricultural development” Outreach Program) elmi-praktik əsər sayılır.
Bu əsərdə kənd təsərrüfatının dövlət tənzimlənməsi sahəsində bu vaxtadak mövcud olan
bütün nəzəri mənbələr araşdırılmış və praktik tətbiq üçün əvvəllər hazırlanmış metodlar
ümumiləşdirilmişdir. Məhz həmin metodologiya kənd təsərrüfatının inkişafını siyasət təhlili
matrisi əsasında kompleks tədqiq etməyə imkan verir.
Tədqiqatın məqsədində bütün nəzəri mənbələri ətraflı nəzərdən keçirmək
dayanmadığından biz yuxarıdakı mənbədə ümumiləşdirilmiş metodologiyanı öz praktik
işimizdə istifadə etməklə kifayətlənirik.
Bundan əlavə kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma problemilə bağlı tədqiqat zamanı
istifadə edilmiş bir sıra digər metodologiyalar aşağıdakı mənbələrdə öz geniş əksini
tapmışdır:
Xərc-buraxılış cədvəllərinin tərtibi və onların təhlili qaydaları və prinsipləri Birləşmiş
Millətlər Təşkilatının iqtisadi və sosial məsələlər üzrə departamentinin metodoloji
tədqiqatlarında öz əksini tapmışdır.[1],[2],[3].
Rəqabət üstünlüklərinin daxili resurs sərfi metodu əsasında hesablanması metodu
Avropa Komissiyasının müvafiq sənədlərində öz əksini tapşışdır [22].
Tədqiqat zamanı həyata keçirilən iqtisadi siyasətin və bunun da nəticəsində formalaşan
bazar konyukturasının aqrar və digər sahələrin rəqabətqabiliyyətliliyinə təsirini konkret
şəkildə qiymətləndirməyə imkan verən metod kimi Eric A. Monke və Scott R. Pearson
(1989) tərəfindən təklif edillən Siyasətin matris təhlili metodu əsas götürülmuşdür [23].
Tədqiqatda istifadə edilmiş metodologiya və onun nəzəri mənbələri göstərilən
ədəbiyyatlarda ətraflı şərh edilmişdir və onlardan tədqiqatın tələb etdiyi zərurətə uyğun
olaraq yeri gəldikcə istifadə edilmişdir.
Kənd təsərrüfatında iqtisadi təhlil zamanı iqtisadi nəzəriyədə mövcud olan aşağıdakı
mühüm mulahizələr nəzərə alınmışdır:
1.Kənd təsərrüfatı bütün ölkələrin iqtisadiyyatının ən mühüm sahəsidir. Onun inkişafı bütün
digər sahələrin inkişafını və əhalinin ərzağa olan tələbatının ödənilməsində mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə, xüsusilə də, ölkənin ərzaq təhlükəsizliyininin təmin
olunması zərurəti, bu sahəyə daim dövlət dəstəyi göstərilməsini tələb edir.
2. Bu sahə olkədə azad rəqabətin hökm sürdüyü əsas sahə hesab olunur. Tələb təklif
münasibətləri məhz azad bazarda formalaşır.
3. Kənd təsərrüfatı böyük xarici təsirlərə məruz qalaraq inkişaf etməkdədir.
İqtisadi nəzəriyyədə kənd təsərrüfatının inkişafının özünə məxsus qanunauyğunluqları
kifayət qədər araşdırılmış və ümumiləşdirilmişdir. Bu qanunauyğunluqlar kənd təsərrüfatının
inkişafını təhlil edərkən mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin nəzəri mənbələrə söykənərək
təhlil aparıldıqda ölkənin kənd təsərrüfatının hansı inkişaf mərhələsində olması və gələcəkdə
kənd təsərrüfatının inkişafında baş verə biləcək gözləntilər barədə mühüm məlumatlar əldə
etməyə imkan yaranır. Digər tərəfdən, kənd təsərrüfatının inkişafı sahəsində görülmüş işlərin
iqtisadi və sosial əhəmiyyəti həmin işlərin sahənin inkişafının ümumi qanunauyğunluğuna
uyğun olub-olmaması ilə müəyyən edilir. Tədqiqatın vacibliyi həm də onunla şərtlənir ki,
kənd təsərrüfatının inkişafının hər bir iqtisadi mərhələsinə uyğun müvafiq iqtisadi siyasətin
yürüdülməsi əsaslandırılsın. Aparılan tədqiqat sözsüz ki, kənd təsərrüfatıdakı instutisional
sahələrin işini deyil, yalnız iqtisadi siyasət məsələlərini əhatə edir. Kənd təsərrüfatının
inkişafı sahəsində ölkəmizdə xeyli işlər görülmüşdür. Lakin kənd təsərrüfatının dövlət
dəstəklənməsinin göstəricilərinin hesablanması və təhlili üzrə əsaslı tədqiqatlara az rast
gəlinir. Halbuki kənd təsərrüfatının dövlət dəstəklənməsi üzrə göstəricilərin bu sahənin
özünəməxsus xüsusiyyətləri baxımından tədqiqi həm metodoloji, həm də praktik baxımdan
böyük əhəmiyyət daşıyır.
Araşdırmalar göstərir ki, kənd təsərrüfatının inkişafı prosesində müşahidə olunan əsas
problemlərin meydana gəlmə qanunauyğunluğu, demək olar ki, bütün ölkələr üçün eynidir.
Lakin inkişaf mərhələsindən asılı olaraq bunlar müxtəlif formalarda təzahür edir. Əgər bu
problemləri təsnifləşdirsək belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, onlar qısa müddətli və uzun
müddətli olurlar. Bu problemlər nəzəri cəhətdən kifayət qədər öyrənilmiş və
əsaslandırılmışdır [24,25,26]. Məqsədimiz bu problemlərlə əlaqədar nəzəri məsələləri deyil,
həmin məsələlərin konkret ölkə olaraq Azərbaycanın timsalında araşdırmaqdır.
Ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatının uzun və qısa müddətli dövr üçün özünə məxsus
xüsusiyyətləri iqtisadi nəzəriyyədə sxem 1-də göstərildiyi kimi qruplaşdırılır:
sxem 1.
.
Qısamüddətli dövr üçün kənd təsərrüfatının inkişafında müşahidə edilən əsas
problemlər bunlardır:
1.Kənd təsərrüfatı məhsullarına tələb qiymət baxımından qeyri-elastikdir. Bu inkişaf
etmiş ölkələrin kənd təsərrüfatında daha çox müşahidə edilir. Belə ki, kənd təsərrüfatı
məhsulları üçün elastiklik əmsalı 0.20-0.25 arasında tərəddüd edir. Yəni istehlakçılar kənd
təsərrüfatı məhsullarının əlavə artımını heç də yüksək istehlak tələbi ilə qarşılamırlar.
Deməli, kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətinin daha çox aşağı düşməsinə istehlakçıların
az artan tələbi uyğun gəlir. Aydındır ki, burada əvəzetmə effekti və son hədd faydalılığının
azalması kimi səbəblər vardır. Bu problemin mövcudluğunun ölkəmizin timsalında
yoxlanması tələb olunur. Bu məsələ nə qədər qəribə görünsə də, yəni tələb qanunu ilə
ziddiyyət təşkil etsə də, bu iqtisadi situasiya kənd təsərrüfatının özünəməxsus
xüsusiyyətlərindən yaranmışdır. Bununla əlaqədar olaraq, kənd təsərrüfatı məhsullarına
təklifin qiymət baxımından elastikliyi də tədqiq olunmalı və nəticələrdən kənd təsərrüfatı
siyasətində, o cümlədən mövcud problemlərin həllində istifadə olunmalıdır.
2. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının həcminin dəyişkən olması. Kənd
təsərrüfatı məhsullarına qeyri-elastik tələb onun istehsal həcmindəki kişik bir dəyişikliyin
fermerlərin gəlirlərində və məhsulun qiymətlərində böyük dəyişikliyə gətirib çıxarır. Belə ki,
fermerlər istehsalın həcmini tənzimləməkdə məhdud imkanlara malik olurlar. Bir tərəfdən
təbii şərait (quraqlıq, sel, daşqın və s.), digər tərəfdən yüksək rəqabət mühiti məhsulun
həcminə nəzarət edə biləcək böyük müəssisələrin yaradılmasına imkan vermir. İstehsalın
həcminin dəyişkənliyinin qiymət və gəlirlərə təsiri şəkil 1-də verilmişdir.
3.Kənd təsərrüfatı məhsullarına daxili tələbin dəyişkən olması. Kənd təsərrüfatı
məhsullarına tələb azaldıqda da fermerlər istehsalın həcmini tənzimləyə bilmirlər. Tələbin
azalması səbəbindən qiymətlərin azlaması kənd təsərrüfatında mövcud olan sabit xərclərin
xüsusiyyərindən asılı olaraq kənd təsərrüfatı istehsalının həcminin azalmasına səbəb olur.
Şəkil 2-də tələbin dəyişməsinin qiymət və gəlirlərə təsiri aydın görünür.
4. Kənd təsərrüfatı məhsullarına xarici tələbin dəyişkən olması. Hər bir ölkənin dünya
bazarından asılı olması tələbin qeyri stabil mənbəyini təşkil edir. Dünya bazarından asılılıq
başqa ölkələrdəki hava şəraiti, məhsuldarlıq, həmin ölkələrdəki kənd təsərrüfatı siyasətindən
və valyuta məzənnəsindən asılıdır. Nəticədə idxal və ixracın həcmində baş verən dəyişiklik
kənd təsərrüfatı məhsullarına xarici tələbin dəyişkən olmasına gətirib çıxarır.
Uzun müddətli dövr üçün kənd təsərrüfatının inkişafına xas olan xüsusiyyətlər isə
aşağıdakılardaır:
1.Kənd təsərrüfatında təklifin artımında elmi texniki tərəqqinin təsiririnin
üstünlüyü.Qiymətdən qeyri elastik və ləng artan tələb sürətli artan təkliflə müşayiət
olunduqda fermerlərin gəliri və kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətinin sabit azalması baş
vermiş olur. Texniki tərəqqinin yüksək artım tempi kənd təsərrüfatı məhsullarının təklifini
xeyli artırmış olur. Bu kənd təsərrüfatında yüksək mexanikləşdirmə,meliorasiya və irriqasiya
proseslərinin sürətlənməsi, aqrotexniki tədbirlərin təkmilləşdirilməsi ilə təzahür edir. Bütün
bunlar fermerlərin deyil, hökümətin səyləri nəticəsində baş verir. Nəticədə artan təklif tələblə
tarazlaşmır.
2.Kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin gəlirdən qeyri-elastikliyi.Bu problem aşağıdakı
amillərlə müəyyən edilir. Birincisi, kənd təsərrüfatı məhsulu istehlakçılarının gəlirlərində
həmin məhsullarının istehlakına sərf olunan hissə müəyyən qanunauyğunluğa görə getdikcə
nisbi azalır. Təxmini hesablamalara görə sübut edilmişdir ki, əhalinin gəlirlərinin 10 %
yüksəlməsi kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlakını 2% artırır. Uzun zaman çərçivəsində
kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlakının artamsına təsir edən əsas davamedici təsir
istehlakçıların artan nisbi sayıdır. Lakin əhalinin artımı və əhalinin gəlirlərinin artımı ilə baş
verən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlakının nisbi artımı kənd təsərrüfatı məhsullarının
istehsalının artım sürətini heç zaman qabaqlaya bilmir. Çünki doğum əmsalının azalması
amilini də nəzərə almaq lazımdır. Uzunmüddətli dövr üçün xas olan xüsusiyyətləri nəzərə
alsaq kənd təsərrüfatı istehsalı sahəsini həcmi azalan və ya nisbi sabit sahə kimi qəbul etmək
mümkündür.
Ümumiyyətlə, iqtisadi nəzəriyyədə uzun müddətli fermer problemi qrafik olaraq
aşağıdakı şəkil 3-dəki kimi verilir. Bu proses Engel qanunun tələblərinə tamamilə uyğun
gəlir. Adambasına düşən istehlak xərcləri tərkibində ərzağa xərclənən hissə getdikcə azalır və
sabitləşir. Bu problem kənd təsərrüfatı məhsullarına uzun müddətli tələbin formalaşmasında
mühüm rol oynayır. Ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin gəlirə nisbətən qeyri-
elastik olması problemi də məhz buradan yaranır. Bu nəzəri müddəa da ölkə reallığı üçün
yoxlanmalı və müəyyən edilməlidir ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlakının nisbi artım
sürəti kənd təsərrüfatı məhsullarının artım sürətini qabaqlaya bilirmi?
Kənd təsərrüfatı sahəsində iqtisadi nəzəriyyə ilə sübut olunmuş qısa və uzun müddətli
problemlərin ölkə reallığında mövcudluq dərəcəsini cədvəl 1-dəki makroiqtisadi təhlil bloku
ilə əks etdirmək olar:
Cədvəl 1
Kənd təsərrüfatı
məhsullarına tələb
qiymət baxımından
qeyri-elastikdir
Kənd təsərrüfatı
məhsullarının
istehsalının
həcminin dəyişkən
olması
Kənd
təsərrüfatı
məhsullarına
daxili tələbin
dəyişkən olması
Kənd təsərrüfatı
məhsullarına
xarici tələbin
dəyişkən olması
Kənd təsərrüfatında
təklifin artımında elmi
texniki tərəqqinin
təsiririnin üstünlüyü
Kənd təsərrüfatı
məhsullarına tələbin
gəlirdən qeyri-
elastikliyi.
1
2
3
4
5
6
Kənd təsərrüfatının inkişaf problemlərinin adı və kombinasiyaları
İqtisadi
situasiya
Qısa müddətli problem Uzun müddətli problem
Kənd təsərrüfatında sahəsində həyata keçirilən dövlət dəstəyi tədbirlərinin əsas
istiqamətləri. Kənd təsərrüfatına həm qısamüddətli, həm də uzunmüddətli dövr üzrə xas olan
səciyyəvi xüsusiyyətlər hər bir konkret ölkədə kənd təsərrüfatının inkişafı prosesində
müxtəlif problemlər yaradır. Bu problemlərin bir hissəsi isə həmin xüsusiyyətlərin özündən
doğsa da, əksər hissəsi problemlərin həllinə düzgün yanaşmamaq və ya həll yollarının
səmərəli olmamaısı nəticəsində yaranır. Kənd təsərrüfatına məxsus tələb və təklif
münasibətləri tənzimlənərkən yürüdülən iqtisadi siyasətlərin ən başlıca nöqsanları resursların
bölgüsü və təkrar bölgüsünün dərk edilməmısi olur. Kənd təsərrüfatındakı problemlər həmişə
kənd təsərrüfatı istehsalının az gəlirli olması əlaməti ilə təzahür edir. Dövlət siyasətləri isə
əksər ölkələrdə həmişə görünən əlamətlərlə mübarizəyə həsr olunduğundan problemlərin
mahiyyətinə bilavasitə təsir etmir, əlavə törəmə problemlər yaradır. Obrazlı deyilsə, dövlət
siyasətləri xəstəliklərlə deyil onların simptomları ilə mübarizə aparirlar. Deyilənləri nəzərə
alsaq bu sahədə fundamental tədqiqatların aparılması zəruriliyi bir daha aydın olar.
Ümumiyyətlə, dünya praktikasında kənd təsərrüfatı sahəsində aparılmış dövlət siyasətlərini
tərkibcə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: kənd təsərrüfatı məhsullarının qiyməti, istehsal
və gəlirlər, kənd təsərrüfatında kredit və lizinq münasibətləri, kənd təsərrüfatında sığorta
münasibətləri, kənd təsərrüfatının birbaşa subsidiyalaşdırılması, kənd təsərrüfatının vergi
yolu ilə tənzimlənməsi, kənd təsərrüfatı sahəsində gömrük siyasəti.
Beynəlxalq təcrübədə aqrar-sənaye kompleksi dövlət tərəfindən birbaşa və dolayı yolla
subsidiyalaşdırılır.
Birbaşa subsidiyalara güzəştli ödənişlər, təbii fəlakət nəticəsində dəymiş ziyana görə
ödənişlər, istehsalın yenidən təşkili zamanı ödənişlər (əkin sahələrinin ixtisara salınması,
heyvanların məcburi kəsimi) aiddir.
Dolayı subsidiyalara isə kənd təsərrüfatı məhsulları bazarına qiymət vasitəsilə
müdaxilə edərək, daxili qiymətləri dəstəkləmək, gübrə, zəhərləyici maddələr və yemlərin
alınmasına, habelə kredit üzrə faizlərin ödənilməsinə, əmlakın sığortalanmasına
subsidiyaların verilməsi aiddir. İstehsal binalarının tikilməsi, torpağın rekultivasiyası, fermer
birliklərinin yaradılmasına kömək və sairə daxil olmaqla, bazarın inkişafı məqsədilə müxtəlif
dövlət dəstəkləri də dolayı subsidiyalaşmaya aiddir.
Beynəlxalq təcrübədə kənd təsərrüfatının dəstəklənməsilə bağlı büdcə vəsaitlərinin ayrıldığı
əsas proqramlar aşağıdakılardır:
Kənd təsərrüfatı sahəsində tədqiqatların aparılması
Marketinqin təşkili, bazarlar və qiymətlər barədə informasiya
Kreditləşmə
Qiymətlərin dəstəklənməsi,
Güzəştərin ödənilməsi
Fermer təchizat-satış kooperativlərinin dəstəklənməsi
Ərzağın subsidiyalaşdırılması
İxrac subsidiyaları
Kənd məskənlərinin dəstəklənməsi
Beynəlxalq ərzaq yardımları.
Birbaşa və dolayı dövlət subsidiyalaşdırma tədbirləri
Birbaşa dövlət
subsidiyalaşdır
ma tədbirləri
Dolayı subsidiyalaşdırma tədbirləri
istehsalçıların
gəlirlərinin
dəstəklənməsi
ərzaq bazarına
qiymət
müdaxiləsi
kənd təsərrüfatı
istehsalçılarının
xərclərinin
kompensasiyası
bazarın
inkişafına dəstək
istehsal
infrastrukturu
nun inkişafına
dəstək
kompensasiya
ödənişləri
kənd təsərrüfatı
məhsullarının
daxili
qiymətlərinin
dəstəklənməsi
gübrə, kimyəvi
preparatlar və
yemlərin
alınmasına
subsidiyalar
bazar
proqramlarının
işlənib
hazırlanması və
həyata
keçirilməsi
istehsal
yerlərinin
tikintisinə
subsidiyalar
təbii fəlakətdən
zəzərə görə
ödənişlər
kvota və tariflər
tətbiq etmək
əmlakın
sığortalanması
üzrə ödənişə
subsidiyalar
məhsulun
saxlanılmasına
subsidiyalar
torpaqların
irriqasiya və
rekultivasiyas
ına
subsidiyalar
istehsalın
yenidən
qurulması ilə
əlaqədar zərərə
görə ödənişlər
ərzaqın ixrac və
idxalına
vergilərin təyin
edilməsi
əldə edilmiş
kreditlər üzrə faiz
ödənişlərinə
subsidiyalar
ASK-nın bütün
həlqələrinin
məhsulunun
daşınmasına
subsidiyalar
fermer
birliklərinin
yaradılmasına
dəstək
Mənbə: [35, s.25]
Beynəlxalq təcrübədə kənd təsərrüfatının dəstəklənməsi üzrə xərclənən büdcə
vəsaitlərinin əsas istiqamətlərı aşağıdakılardaır:
Fermerlərin gəlirlərinin stabilləşdirilməsi (bu məqsədlə ayrılmış büdcə xərclərinin
60%)
Kənd təsərrüfatı üzrə tədqiqatlar və bu sahədə elmin dəstəklənməsi
Beynəlxalq təcrübədə aqrar-sənaye kompleksinin dövlət tənzimlənməsinin əsas məzmunu
aşağıdakı kimidir:
Büdcədən ödəmələr
Istehsal xərclərinə güzəştlər
Qiymətlərin dəstəklənməsi
Istehsal strukturunun təkmilləşdirilməsinə subsidiyalar
Müxtəlif proqramların işlənib hazırlanması və dəstəklənməsi
Beynəlxalq təcrübədə kənd təsərrüfatının dəstəklənməsi üzrə aşağıdakı istiqamətlərdə dövlət
tənzimlənməsindən istifadə edilir:
Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunması
Kənd təsərrüfatında əmtəə istehsalçılarının gəlirlilik səviyyəsinin formalşdırılması və
dəstəklənməsi
Ətraf mühitin qorunması
Bitki və heyvan xəstəliklərinin profilaktikası
Gömrük tənzimlənməsi
Qeyri istehsal infrastrukturunun inkişafı (yollar, elektrikləşmə, qaz xəttlərinin
çəkilməsi,telekommunikasiya,təhsil, səhiyyə, mədəniyyət)
Beynəlxalq təcrübədə kənd təsərrüfatının dəstəklənməsi ilə əlaqədar bazarın inkişaf
etdirilməsi məqsədilə bazar proqramlarının işlənib hazırlanmasına və həyata keçirilməsinə
dövlət büdcəsindən müəyyən vəsaitlər ayrılır.
Hazırda əksər ölkələrdə kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma üzrə siyasət tədbirləri
ÜTT-nin bu sahədə müəyyən etdiyi tələblər nəzərə alınmaqla hazırlanır və həyata keçirilir.
ÜTT-nin aqrar sektora dövlət müdaxiləsini nizamlayan ilk sənədlər toplusu 1994-cü ildə
Uruqvay raundunda qəbul olunmuşdur. ÜTT-nin kənd təsərrüfatı üzrə əsas tələblərinin əks
olunduğu bu sənədlər toplusu üç razılaşmadan ibarətdir (www.wto.org):
1) Kənd Təsərrüfatı Üzrə Razılaşma;
2) Sanitariya və Fitosanitariya Standartları haqqında Razılaşma;
3) Ticarətdə Texniki Maneələr haqqında Razılaşma.
Kənd Təsərrüfatı Üzrə Razılaşma özü də aşağıdakı kimi üç istiqaməti əhatə edir: i)
bazarlara çıxış, ii) ixrac subsidiyaları və iii) kənd təsərrüfatına daxili yardım siyasəti.
Kənd təsərrüfatı üzrə qəbul edilmiş saziş, ümumilikdə, aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır:
iştirakçı-ölkələrin daxili bazara girişinin genişləndirilməsi;
iştirakçı-ölkələrdə kənd təsərrüfatına daxili dəstəyin azaldılması;
iştirakçı-ölkələr tərəfindən ixrac subsidiyasının azaldılması, ixrac rəqabətinin
qaldırılması.
Konkret olaraq isə, ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı Üzrə Razılaşmasında kənd təsərrüfatı
üzrə dövlətin himayəçəlik siyasəti ədalətli rəqabət şəraitinə və xarici ticarət rejiminə mənfi
(təhrifedici) təsir göstərən “sarı zənbil” tədbirləri və bu cür təsir göstərməyən “yaşıl zənbil”
və “mavi zənbil” tədbirləri adını almaqla üç tipə bölünür [3].
Hesab olunur ki, “yaşıl zənbil” və “mavi zənbil” tədbirləri istehsal qiymətlərinə təsir
göstərmir və buna görə də ölkələrə bu istiqamətlərdə məhdudiyyətsiz şəkildə dəstək
göstərməyə icazə verilir. “Sarı zənbil” tədbirinə gəlincə, onlar özünə birbaşa subsidiyaları
daxil edir və danışıqlar predmeti hesab olunur.
“Yaşıl zənbil”ə daxil olan tədbirlər Dövlət Proqramları əsasında yerinə yetirilir və
bilavasitə vergi ödəyicilərinin vəsaiti hesabına, yəni dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilir. Bu
proqramlar istehlakçıların vəsaitlərinin yenidən bölüşdürülməsinə təsir etmir və eyni
zamanda istehsalçılar üçün qiymətlərin dəstəklənməsi ilə nəticələnmir. “Yaşıl zənbil”
tədbirləri aşağıdakı istiqamətldəri əhatə edir:
1. Ümumi xidmətlər. Bu qrupa kənd təsərrüfatına və ya kənd əhalisinə xidmət
göstərilməsi proqramı çərçivəsində aşağıdakı xarakterli işlərə çəkilən xərclər və ya qaytarıla
bilməyən (itirilmiş) gəlirlər aiddir:
1.1. Xəstəliklər və ziyanvericilərə nəzarət üzrə tədqiqatlar.
1.2. Kənd təsərrüfatında çalışan işçilərin ixtisasının artırılması.
1.3. Təcrübələrin yayılması və məsləhət xidmətləri.
1.4. Marketinq və satış.
1.5. İnfrastruktura xidmətləri.
2. Ərzaq təhlükəsizliyi məqsədləri üçün strateji ərzaq ehtiyatlarının dövlət tərəfindən
saxlanılması;
3. Ehtiyac içərisində yaşayan əhaliyə daxili ərzaq yardımı.
4. Zəruriliyi əvvəlcədən müəyyən edilmiş kriteriyaya əsaslanan istehsalla əlaqədar
olmayan gəlirlərin dəstəklənməsi. Bu halda kriteriya kimi gəlirlərin səviyyəsi, istehsalın və
ya torpaqdan istifadəedici statusu, bazis dövründə maliyələşdirilən istehsalın həcmi və
istehsal amillərindən istifadə əsas götürülə bilər.
5. Gəlirlərin sığortalanması və gəlirlər üzrə itkilərin kompensasiya proqramı.
6. Təbii fəlakət üzrə kömək.
7. İstehsalçıların “istefası”nın ödənilməsi proqramının köməyilə kənd təsərrüfatı
istehsalının strukturunun yenidən qurulmasına yardım göstərmək (əmtəəlik kənd təsərrüfatı
məhsulları istehsalı ilə məşğul olan şəxslərin pensiyaya çıxmasına və ya qeyri-kənd
təsərrüfatı fəaliyyətinə keçməsinə yardım etmək).
8. Resurslardan (torpağın, mal-qara da daxil olmaqla digər resursların əmtəəlik kənd
təsərrüfatı məhsulları istehsalından) istifadə etməkdən imtina edilməsinin ödənilməsi
proqramının köməyilə kənd təsərrüfatı istehsalının strukturunun yenidən qurulmasına yardım
etmək.
9. Kənd təsərrüfatı istehsalının strukturunun yenidən qurulmasına investisiya
proqramının köməyilə yardım etmək.
10. Ətraf mühit və təbiətin qorunması sahəsində proqramlar.
11. Kənd təsərrüfatı istehsalı üçün əlverişli olmayan regionlarda istehsalçılara kömək
proqramı.
Ticarətə minimal mənfi təsirinə görə “yaşıl zənbil” tədbirləri ixtisar üzrə öhdəliklərdən
azad olunur. Yəni hər bir dövlət öz büdcə imkanları çərçivəsində və zəzurətdən asılı olaraq
yuxarıda sadalanan istiqamətləri istənilən həcmdə maliyyələşdirə bilər.
İstehsalın məhdudlaşdırılması məqsədinə xidmət edən proqramlar üzrə həyata keçirilən
bəzi birbaşa ödənişlər də məhdudlaşdırıcı öhdəliklər sırasına daxil edilmir və “mavi zənbil ”
tədbirlərinə aid edilir (Kənd Təsərrüfatı Üzrə Saziş – Maddə 6.5). Bu tədbirlərə aşağıdakılar
daxil edilir:
- əvvəlcədən müəyyən edilmiş əkin sahəsi və məhsuldarlıq səviyyəsinə əməl edildiyinə
görə birbaşa ödənişlər;
- istehsalın həcmi bazis səviyyəsinin 85%-dən çox olmadıqda birbaşa ödənişlər;
- mal-qaranın sayının əvvəlcədən müəyyən edilmiş sayı keçmədiyinə görə birbaşa
ödənişlər.
Qeyd edək ki, “mavi zənbil” tədbirləri inkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatı
məhsullarının qiymətlərinin, təklifin tələbi qabaqlaması nəticəsində aşağı düşməsinin
qarşısını almaq üçün həyata keçirilir. Bu proqramlar üzrə tədbirlər kənd təsərrüfatı
istehsalçılarının “istehsalçı qiymətləri”nin dəstəklənməsi siyasətidir.
Kənd təsərrüfatına daxili yardım siyasətinin müəyyən tədbirləri istehlakçılardan əldə
edilən vəsaitləri yenidən bölüşdürməsinə əsaslanır ki, bu da ticarətə təhrifedici təsirlər
göstərir. Buna görə də bu cür daxili yardım siyasətləri “sarı zənbil”ə daxil edilir. “Sarı
zənbil”ə aşağıdakı tədbirlər daxildir:
Heyvandarlıq və bitkiçilik məhsullarına dotasiyalar;
Damazlıq heyvandarlığına dotasiyalar;
Elit toxumçuluğuna (reallaşdırılmış toxuma) dotasiyalar;
Qarışıq yemə dotasiyalar;
Mineral gübrələrin və bitkilərin kimyəvi müdafiəsi vasitələrinin alınmasına çəkilən
xərclərin bir hissəsinin kompensasiya edilməsi;
Enerji resurslarına çəkilən xərclərin bir hissəsinin kompensasiya edilməsi;
Torpağın məhsuldarlığının qaldırılmasına çəkilən xərclərin bir hissəsinin
kompensasiya edilməsi;
Qarşıdan gələn kənd təsərrüfatı məhsullarının satışı yolu ilə qazanılmış texnikanın
dəyərinin kompensasiya edilməsi;
Meliorasiya sisteminin təmirinə və cari saxlanmasına çəkilən xərclər;
Lizinq fondu xərcləri;
Mövsümi ehtiyat hissələrinin və maddi-texniki resursların yaradılmasına çəkilən
xərclər;
İstehsal təyinatlı kapital qoyuluşu, meliorasiya və su təsərrüfatına çəkilən kapital
xərcləri istisna olmaqla;
Qiymət dəstəyi – kənd təsərrüfatı məhsullarının alış və bazar qiymətləri arasında
fərqin kompensasiya edilməsi;
İstehsalçılara bazar qiymətlərindən aşağı qiymətlərə mal (xidmət) verilməsi;
İstehsalçılardan mallların (xidmətlərin) bazar qiymətlərindən yuxarı qiymətlərə alışı;
Büdcə vəsaitləri hesabına kənd təsərrüfatı istehsalçılarının güzəştli
kreditləşdirilməsi, borcların silinməsi və vaxtının uzadılması daxil edilməklə;
Kənd təsərrüfatı məhsullarının daşınmasına güzəştlər.
“Sarı zənbil” tədbirləri üzrə subsidiyalaşdırmaya qoyulan qadağanı məqbul hesab etmək
olar. Lakin kənd təsərrüfatı istehsalında istifadə edilən əsas istehsal resurslarının keyfiyyət
parametrlərinin yaxşılaşdırılmasının zəruri olduğunu əsaslandırmaq vacibdir. Kənd təsərrüfatı
sitehsalının həcminin artırılması əsasında həm istehsal və həm də gəlir nöqteyi-nəzərindən
ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin kənd əhalisi üçün həyati əhəmiyyət kəsb etdiyini
nəzərə alaraq müəyyən müddət ərzində bu tədbirlərin subsidiya edilməsi ÜTT ilə
razılaşdırılmalıdır.
Bunun üçün ÜTT-nin Uruqvay raundunda qəbul etdiyi sazişlərə istinad etmək olar.
Uruqvay raundunda “sarı zənbil” üzrə tədbirlərdə subsidiyalar inkişaf emtiş və inkişaf
etməkdə olan ölkələr üzrə fərqləndirilmişdir. Yəni inkişaf etməkdə olan ölkələr sayılan keçid
iqtisadiyyatlı ölkələr üçün xüsusi və diferensiallaşdırılmış yanaşma nəzərdə tutulmuşdur.
Bu yanaşmalardan biri “minimum kriteriya”sı adlanan kriteriyadır. Bu kriteriya “sarı
zənbil” üzrə tədbirləri əhatə edir. Yəni yuxarıda göstərilmiş tədbirlərin minimum həcmdə
subsidiyalaşdırılmasına imkan verir:
1. Konkret məhsula yönəldilmiş daxili yardımın minimum səviyyəsi. Bu halda
subsidiyanın minimum səviyyəsi bazis dövründə istehsal edilmiş kəqd təsərrüfatı
məhsullarının ümumi dəyərinə əsasən hesablanır. Subsidiyanın minimum həcmi inkişaf etmiş
ölkələr üçün 5%, inkişaf etəkdə olan ölkələr üçün isə 10% həcmində müəyyən edilmişdir.
2. Konkret məhsula yönəldilməyən daxili yardımın minmum səviyyəsi. Bu halda
subsidiyanın minimum həcmi eyni normativlə (yəni müvafiq olaraq 5% və 10% həcmində)
hesablanılır. Lakin hesablamanın əsası kimi müvafiq ildə istehsal edilmiş kənd təsərrüfatı
məhsullarının ümumi dəyərindən (ümumi buraxılış) istifadə edilir.
Bundan əlavə, “sarı zənbil”ə daxil olan bəzi tədbirlər inikşaf etməkdə olan ölkələrə aid
edilmir. Bu tədbirlərə aşağıdakılar aiddir:
- İnvestisiya subsidiyası. Adətən, bütün ölkələrdə kənd təsərrüfatına dövlət tərəfindən
investisiya qoyuluşu normal və zərurət kimi qiymətləndirilir. Bu baxımdan dövlətin
investisiya proqramının tərkibi kimi kənd təsərrüfatının və əsasən də kəndlərin lokal və
magistral infrastrukturunun və sosial obyektlərin inkişafına investisiya qoyuluşuna heç bir
qadağa yoxdur.
- Kənd təsərrüfatı istehsalının strukturunun yenidən qurulması – diversifikasiyanı
stimullaşdırmaq məqsədilə bilavasitə istehsalçıları dəstəkləməyə də icazə verilir. Başqa sözlə
desək, xüsusi diversifikasiya proqramını stimullaşdımaq mümkündür.
- Azgəlirli və istehsal resursları məhdud olan istehsalçılar üçün kənd təsərrüfatı
vasitələrinə subsidiyaya icazə verilir. Bunun üçün kənd təsərrüfatı istehsalı üçün əlverişsiz
olan regionların kompleks inkişaf planının tərkib hissəsi kimi bilavasitə kənd təsərrüfatı
istehsalını da daxil etmək olar.
“Sarı zənbilə” daxil olan tədbirlər üzrə subsidiyanın həcmi kəmiyyətcə “dəstəyin
aqreqat ölçüsü” adlanan göstərici əsasında qiymətləndirilir və məhdudlaşdırılır. Bu göstərici
bilavasitə kənd təsərrüfatı istehsalçılarına il ərzində pul şəklində ödənilən dəstəyin aqreqat
həcminin səviyyəsini əks etdirir. Aqreqat sözü bilavasitə konkret kənd təsərrüfatı məhsulları
istehsalına və konkret məhsula yöənldilməyən subsidiyaların cəmini ifadə edir. Buna görə
də “sarı zənbil” üzrə “dəstəyin aqreqat ölçüsü”nü hesablayarkən hər iki subsidiya üzrə ayrı-
ayrılıqda hesablamalar aparmaq lazımdır.
3. İstehsalçılara birbaşa ödənişlər. “Dəstəyin aqreqat ölçüsü”nə daxil olan bu
subsidiyaların həcmi ya qiymət fərqinə görə qiymətləndirmə metodikası, ya da ki, dövlət
büdcəsindən faktiki ödənişlər əsasında müəyyən edilir.
4. Yardımın azaldılması üzrə öhdəliklərə daxil edilən digər subsidiyalara ərzaq
ehtiyatının saxlanılması və faiz ödənişləri üzrə subsdiyalar daxildir. Bu subsidiyaların həcmi
dövlət büdcəsindən faktiki ödənişlər əsasında müəyyən edilir.
Konkret məhsula yönəldilməyən dəstək üzrə subsidiyaların həcmi də dövlət
büdcəsindən faktiki ödənişlər əsasında müəyən edilir.
“Dəstəyin aqreqat ölçüsü” üzrə yekun subsidiyaların həcmi hər bir komponent üzrə
subsidiyaların cəmi kimi hesablanılır.
“Dəstəyin aqreqat ölçüsü” üzrə hesablanılmış subsidiyanın həcmi bazis dövrünün
(inkişaf etmiş ölkələr üçün 1996-1998-ci illər) səviyyəsindən çox olmamalıdır. Eyni zamanda
1995-ci ildən 2000-ci ilə kimi “sarı zənbil” tədbirlərinə subsidiyaların həcmi hər il bərabər
nisbətdə olmaqla 20% azaldılmalıdır. Yəni “sarı zənbil” üzrə subsidiyanın həcmi hər il keçən
ilə nisbətən 4% azaldılmalıdır. İnkişaf etməkdə olan ölkələr üçün bu müddət 10 il müəyyən
edilmişdir və subsidiyaların həcminin hər il 1,3% azaldılması nəzərdə tutulmuşdur.
Qeyd etmək vacibdir ki, “yaşıl zənbil” proqramı üzrə dəstəyin həcmi “dəstəyin aqreqat
ölçüsü”nün bazis dövründəki səviyyəsinin hesablanılmasında nəzərə alınır, lakin onun (“yaşıl
zənbil”) hər il azaldılması tələb olunmur. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdən kənd təsərrüfatına
daxili yardımın həcminin “minimum kriteriyası” və “yaşıl zənbil” tədbirləri üzrə azaltmaq
tələb olunmur. Eyni zamanda, inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün xüsusi proqramlar (“əlverişli
olmayan regionlar”, “əlverişli olmayan strukturlar”, “azgəlirli və istehsal vasitələri ilə təmin
olunma səviyyəsi aşağı olan istehsalçılar” və s.) üzrə tədbirlərə subsidiyaların hər il
azaldılması da tələb olunmur [3].
Araşdırma göstərir ki, tədqiqatda baxılan problemlərlə əlaqədar iqtisadi nəzəriyyə və
konsepsiyalarda təklif edilən nəzəri yanaşmalar öz əksini bütün dünyada qəbul edilmiş
“Xərc-buraxılış cədvəllərinin tərtibi və onların təhlili üzrə Rəhbərlik”də və kənd
təsərrüfatının dövlət tənzimlənməsinin əsas göstəricilərinin hesablanması üzrə Dünya
Bankının müvafiq metodologiyalarında tapmışdır. [21,22]
Kənd təsərrüfatının dövlət tənzimlənməsinin əsas göstəricilərinin hesablanmasına
gəlincə isə qeyd etməmək olmur ki, bu göstəricilərin hesablanmasına yanaşma müxtəlifdir.
Bu müxtəliflik göstəricilərin hesablanmasında istifadə edilən düsturlardakı verilənlərin
qiymətləndirilməsi zamanı seçilən üsulların müxtəlifliyindən irəli gəlir. Burada əsas məsələ
həm kölgə qiymətlərinin hansı üsulla qiymətləndirilməsindən, həm də hər bir məhsul
istehsalı zamanı çəkilən xərclərin sahələrarası axınlar nəzərə alınmaqla hesablanıb-
hesablanmamasından ibarət olur. Yəni yanaşmadakı fərqlilik, fərqli nəticəyə gətirib çıxarır.
Tədqiqat məhz, belə bir yanaşmanı nəzərə alır ki, hər hansı bir məhsulun istehsalına çəkilən
xərclər digər məhsulların istehsalı ilə sıx bağlıdır. Ayrıca bir məhsul üzrə kənd təsərrüfatının
dövlət tənzimlənməsini əks etdirən göstəriciləri, digər məhsullar üçün hesablanan anoloji
göstəricilər ilə əlaqədə təhlil etmək və ölçmək ən düzgün yanaşma olardı. Belə bir yanaşma
yalnız xərc-buraxılış cədvəlləri əsaında qurulmuş modellər vasitəsilə həyata keçirilə bilər.
Daha döğrusu bu göstəricilər üçün ilkin verilənlər xərc-buraxılış modeli əsasında qurulmuş
tarazlı qiymət modeli əsasında tapıla bilər. Bu zaman alternativ qiymətləndirmə yəni, gölgə
qiymətləri modelin özündən çıxır və bütün sahələrarası əlaqələr, həm birbaşa, həm də dolayı
əlaqələr nəzərə alınmış olur. Tədqiqatı həyata keçirmək üçün tələb olunan məlumatlar bütün
ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda da Milli Hesablar Sisteminin tərkib hissəsi kimi Xərc-
buraxılış cədvəllərində rəsmi statistika orqanları tərəfindən hesablanır və dərc edilir.
II. KƏND TƏSƏRRÜFATINDA SUBSİDİYALAŞDIRMA ÜZRƏ
MÜTƏRƏQQİ BEYNƏLXALQ TƏCRÜBƏNİN İCMALI
Araşdırmalar [3; 35-37] göstərir ki, hazırda inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan bir
çox ölkələrdə kənd təsərrüfatında təyinatına görə üç istiqamətdə subsidiya dəstəyi göstərilir:
istehsalçılara dəstək, istehlakçılara dəstək və ümumi xidmətlər dəstəyi.
İstehsalçılara dəstək. İƏİT-in yeni təsnifatına görə, burada yeddi əsas dəstək alt-
kanalından istifadə olunur (“Agricultural Policies in OECD Countries”, 2010):
1) Bazar qiymətlərinin dəstəyi və ya (minimum) qiymət dəstəyi. Bu alt-kanal hökümət
siyasəti tədbirləri vasitəsi ilə ötürülən və yerli bazar qiymətləri ilə xarici bazarda olan spesifik
kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətləri arasında fərq yaradan transfertləri əhatə edir. İƏİT
ölkələrində bu alt-kanal ilə hökümət siyasətinin maliyyə xərcləri istehsalçılara dəstəyin 67%-
ni təşkil edir (Avropa Birliyində - 73%). Yəni bu alət siyasətin əsas alətlərindən biri hesab
edilir.
2) Məhsul buraxılışına görə ödənişlər. Kənd təsərrüfatı istehsalçılarına hökümət siyasəti
çərçivəsində spesifik aqrar məhsulların cari buraxılışına (istehsalına) əsaslanaraq ötürülən
transfertləri əhatə edir.
3) Xərclərə görə ödənişlər. Istehsalçılara hökümət siyasəti çərçivəsində fermerlərin xərclərinə
əsaslanaraq ötürülən transfertləri əhatə edir. Bu zaman dəyişkən ödəmələri (fermerlərin
müxtəlif xərclərinin dəyərindən asılı olaraq), fiksə edilmiş kapital ödəmələri (fermer
təsərrüfatlarında tikinti, avadanlıq təchizatı, irriqasiya, drenaj, torpaq münbitləşdirilməsi və
s.), fermerlər üçün xidmətlər (maliyyə-mühasibat, texniki, kommersiya, sanitar, fitosanitar,
treninq və s.) sxemlərindən istifadə oluna bilər.
4) İstehsalat üçün tələb olunan torpaq sahəsinin həcmi, təsərrüfatda heyvanların sayı,
xərclərə, gəlirlərə görə ödənişlər. İstehsalçılara hökümət siyasəti çərçivəsində adıçəkilən
göstəricilərə əsaslanan transfertlərdir. Bu istiqamətə İƏİT ölkələrində ortalama olaraq
istehsalçılara dəstək büdcəsinin 13,43% sərf edilir.
5) İstehsal üçün zəruri olan torpaq sahəsinin həcminə, təsərrüfatda heyvanların sayına,
xərclərə, gəlirlərə aid olmayan göstəricilərə görə ödənişlər (istehsal həcmi tələb kimi
qoyulur). 3-cü bənddə qeyd edilən alt-kanaldan fərqli olaraq burada söhbət hər hansı bir aqrar
məhsulun istehsal göstəricisi fermer qarşısında tələb olaraq qoyulur (fiksə edilmiş adıçəkilən
göstəricilərlə). İstehsalçılara dəstək büdcəsinin adətən 0,5%-i bu istiqamətə xərclənir.
6) İstehsalat üçün tələb olunan torpaq sahəsinin həcmi, təsərrüfatda heyvanların sayı,xərclərə,
gəlirlərə aid olmayan göstəriciləri görə ödənişlər (istehsal həcmi tələb kimi qoyulmur). 4-cü
bənddə qeyd edilən alt-kanaldan fərqli olaraq burada hər hansı bir aqrar məhsulun istehsal
göstəricisi fermer qarşısında tələb olaraq qoyulmur.
7) Məhsul meyarlarına əsaslanmayan ödənişlər. İstehsalcılara hökümət siyasəti
çərçivəsində ötürülən transfertlərdir və aşağıdakı meyarlara görə həyata keçirilir:
- istehsal resurslarının uzun-müddətli “dincə qoyulması”;
- məhsul buraxılışına aid olmayan spesifik məqsədlərə istifadə olunan resurslar üzrə
transfetrlər (məsələn, birdəfəlik ödənişlər, mənzil kirayə xərcləri).
Bu siyasət aləti üzrə istehsalçılara dəstək büdcəsinin 2,7%-i təqdim edilir.
İstehlakçılara dəstək. Bu dəstək kanalı istehlakçılardan kənd təsərrüfatı məhsullarının
(fermer təsərrüfatları səviyyəsində) alışı üçün sərf etdiyi bütün transfetrləri əhatə edir, harada
ki, transfertlər (hədəflərdən, formasından və təsirindən asılı olmayaraq) aqrar sahəyə dəstək
siyasətinin tədbirlərinin nəticəsidir. Əgər CSE göstərici neqativdirsə (mənfidirsə), onda
bazarda mövcud qiymətlər (yüksək qiymətlər) vasitəsi ilə istehlakçıların üzərinə düşən “yük”
(“gizli vergi yükü”), istehlakçılara (qiymət səviyyəsini əvəzləmək üçün) kompensasiya edilən
subsidiyalardan yüksəkdir. Yəni bir sözlə dövlətin təqdim etdiyi kompensasiyalar bazarda
qiymətlərdən aşağıdır. Halbuki son illər dəmək olar ki, bütün İƏİT ölkələrində bu gəstərici
neqativdir, yəni istehlakçılara təqdim edilən subsidiyalar, onlara bahalaşmış bazarı
kompensasiya etməyə kifayət etmir.
Ümumi xidmətlər dəstəyi. Bu dəstək kanalı kənd təsərrüfatına ümumi dəstəyin
dəyərinin təxminən 21-22% təşkil edərək, bütün elmi-tədqiqat, marketinq, infrastruktur
təminatı və digər fəaliyyətləri əhatə edir. Bir sözlə burada kənd təsərrüfatı subyektlərinə
dəstək kütləvi formada təqdim edilir (“Agricultural Policies in OECD Countries, AT A
GLANCE” (2010, OECD). İƏİT ölkələrində ümumi xidmətlər dəstinin strukuturu 2008-ci
ildə aşağıdakı kimi olmuşdur:
- Elmi-tədqiqat xərcləri - 9,59%;
- Kənd təsərrüfatı ilə bağlı tədris müəssisələri – 2,93%;
- İnfrastruktur – 30,31%;
- Marketirnq və təşviqat 49,03%;
- Digər gərclər – 8,1%.
Beynəlxalq praktikada klassik kənd təsərrüfatı siyasəti alətləri kimi vergilərdən,
müxtəlif stimullaşdırma vasitətlərindən geniş istifadə olunur. Hansı alətin seçilməsindən asılı
olmayaraq siyasət alətinin tətbiqi 4 əsas tələbi nəzərə almalıdır: siyasət “vektoru” arzuolunan
nəticəyə mümkün qədər yaxın olmalı; konkret hədəf qrupuna “bağlanılmalı”; bazar
davranışlarını nəzərə almalı; konkret siyasət alətindən istifadə edəcək idarəetmə səviyyəsi
(mərkəzi hökümət, yerliözünüidarə) dəqiq müyyən olunmalıdır. Yəni, dolayısı ilə burada
həmçinin aqrar siyasət alətinin ünvanlı olmasının vacibliyindən söhbət gedir. Misal üçün,
fermerlərin (xüsusilə də Azərbaycan şəraitində) çox vaxt bazar (marketinq) araşdırmaları
aparmağa maddi imkanları olmur. Kanadada hər il aqrar siyasətin aləti kimi Kənd Təsərrüfatı
və Ərzaq Nazirliyi fermerlər üçün nəzərdə tutulan ödənişsiz bazar araşdırmaları aparır və
saytında yerləşdirir («An Overview of the Canadian Agriculture and Agri-Food System»,
2009). Yəni burada hökümətin məramı kiçik istehsalçı seqmentinə dəstəkdir və sözügedən
alət məhz bu qrupu ona ünvanlanmış bazar araşdırmaları ilə təmin edir. Eyni zamanda, bir
çox ölkələrin aqrar nazirlikləri fermer sektorunun illik araşdırmalarını həyata keçirirlər və
nəticələri öz saytlarında yerləşdirirlər. Məsələn, Yeni Zenlandiyanın Kənd Təsərüfatı və
Meşələr Nazirliyi hər il bu cür tədqiqatların (o cümlədən subsektorial tətqiqatların)
yekunlarını veb-resursunda yerləşdirir («Pastoral sector overview», 2009)
(www.maf.govt.nz).
Eyni zamanda, İƏİT-nin metodologiyasına görə, aqrar siyasət üzrə qərarlar dərin
tədqiqatlara əsaslanmalı, hər bir maraqlı tərəf məlumatlandırılmalı, onların rəyləri
öyrənilməlidir. Avropa Birliyinə üzv ölkələrin kənd təsərrüfatı nazirliklərinin rəsmi internet
saytlarında bir qayda olaraq, qurumun fəaliyyətinin əsas istiqamətləri, fermerlərə təqdim
edilən xidmətlər barədə sistemli, informativ xarakterli broşurlar yerləşdirilir. Digər tərəfdən,
beynəlxalq metodologiyaya görə, aqrar siyasəti formalaşdıranlar siyasi seçimin “qalib” və
“uduzan” tərəfərini təyin etməli və ümumilikdə fermerlərə imkan yaratmaq lazımdır ki, aqrar
sektorda vəziyyəti necə yaxşılaşdırmağın yollarını onlar özləri seçsinlər (“Policy design –A
positive reform agenda”, 2010). Bu mənada, aparıcı ölkələrdə, o cümlədən bəzi postsovet
məkanı ölkələrində bilavasitə fermerlərə ünvanlanan tədbirlər aqrar siyasətin ən vacib tərkib
hissələrindən hesab edilir. Məsələn, ABŞda hələ 1937-ci ildə azgəlirli fermer təsərrüfatlarına
yardım üçün xüsusi qurum yaradılmışdır (Farm Security Administration) və bu təsisat indi də
ölkənin fermer siyasətində əhəmiyyətli rol Oynayır (http://www.answers.com/topic/farm-
security-administration).
Beynəlxalq təcrübədə kənd təsərrüfatının dəstəklənməsi ilə əlaqədar dövlət
subsidiyalarının tərkibində xüsusi çəkisinə görə ən çox qiymətlərin dəstəklənməsi fərqlənir.
Qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi aşağıdakıları əhatə edir:
- Yuxarı, aşağı və dövlət tərəfindən dəstəklənən şərti qiymətlərin müəyyən edilməsi
- Bazara əmtəə müdaxiləsi və arzuolunan qiymətlərin dəstəklənməsi məqsədilə,
tezxarabolmayan məhsulları almaq
Beynəlxalq təcrübədə aqrar-sənaye kompleksinin dəstəklənməsi çərçivəsində iki növ qiymət
mövcuddur:
- Orta və aşağı səviyyəli xərcləri ilə səciyyələnən fermalarda geniş təkrar istehsalı
özünümaliyyələşdirmək üçün gəlir səviyyəsinə zəmanət verən məqsədli qiymətlər
(zəmanətli qiymətlər). Bazar qiymətləri yuxarı aşağı və ya məqsədli qiymətlər
səviyyəsində ola bilər. Ilin sonunda fermerlərə bazar qiymətilə məqsədli qiymət
arasındakı fərq ödənilir. Burada əsas zərurət geniş təkrar istehsal zamanı özünü
maliyyələşdirməyə imkan verən məqsədli qiymətlər səviyyəsinin müəyyən
edilməsidir.
- Bazar qiymətləri girov qiymətlərindən aşağı olduğu halda, fermerin bütün məhsulunu
girov qoyduğu girov qiymətlər.
Avropa olkələrində məqsədli qiymətlər elə təyin edilir ki, bu qiymətlər fermerlərin
gəlirliliyini tam təmin edə bilir. Məsələn, Finlandiyada məqsədli qymətlər yaxşı və pis
regionlara görə təyin edilir. Burada ixrac yönümlü məhsullara dotasiya verilir.
Ötən əsrin 80-ci illərindən başlayaraq Avropada fermer qiymətləri 14.7 %-dən 35.8%-
dək, o cümlədən bitkiçilik məhsulları üzrə 8.5%-dən 47%-dək, heyvandarlıq məhsulları üzrə
isə 20%-dən28.5%-dək yüksəlmişdir.
Bu ölkələrdə qiymətlərin dinamikası aşağıdakı istiqamətlərdə operativ olaraq izlənir:
- Istehsal vasitələrinin qiyməti
- Kənd təsərrüfatında xərclər və gəlirlər
- Son məhsula qiymətlər
- Aqrar-sənaye xidmətləri
Avropa İttifaqı (Aİ) ölkələrində subsidiya fermerlər tərəfindən istehsal olunan
məhsulların dəyərinin 45-50%-ni, Yaponiya və Fnlandiyada isə 70%-ni təşkil edir.
ABŞ-ın kənd təsərrüfatında məhsul vahidinə verilən subsidiyaların həcmi bütün digər
sahələr verilən subsidiyalardan 30% coxdur. ABŞ-da aqrar-sənaye kompleksinə verilən
dəstək bütün büdcənin 4.8%-ni təşkil edir.
Ümumiyyətlə Aİ-yə daxil olan bütün ölkələrdə kənd təsərrüfatı məhsullarına zəmanətli
qiymətlər mexanizmi fəaliyyət göstərir.
Avropada kənd təsərrüfatı üzrə ümumi Avropa siyasəti vardır ki, hər bir ölkə aşağıdakı
istiqamətlərdə onin maliyyələşdirilməsində iştirak edə bilər:
- Keyfiyyət üzrə tədbirlər
- Baytar nəzarəti
- Yeni texnikanın tətbiqi
- Təbiətin mühafizəsi
- Problemli ərazilərin stimullaşdırılması
- Xırda təsərrüfatların minimal gəlir səviyyəsinintəminatı
Bu ölkələrdə aqrar-sənaye kompleksi üzrə siyasətin əsas istiqamətləri belədir:
- Satış bazarlarının təşkili
- Fermer gəlirlərinin dəstəklənməsi
- Artıq məhsulun reallaşdırılması
Bu ölkələrdə “tədqiqatlar və işləmələr” kimi büdcə proqramlarının həyata keçirilməsinə orta
hesabla aqrar büdcənin 10-30%-i xərclənir. Kənd təsərrüfati istehsalinın
modernləşdirilməsinə aqrar büdcənin təxminən 1/3 hissəsi xərclənir.
Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, geniş təkrar istehsal nəzərə alınmaqla, kənd təsərrüfatı
məhsulları istehsalçılarının gəlirliliyini təmin etmək üçün aşağıdakılar zəruridir:
- Hər il üçün məqsədli qiymətlər təyin edilməli və bazar qiymətləri ilə məqsədli
qiymətlər arasındakı fərq hər ilin sonunda büdcə hesabına geniş təkrar istehsalın
ğzünümaliyyələşdirilməsi nəzərə alınmaqla, kənd təsərrüfatı istehsalçılarının
gəlirlilik səviyyəsini saxlamaq məqsədilə onlara ödənilməlidir.
- Girov qiymətlərin təyin edilməsi. Bazar qiymətlərinin sonradan artması şərtilə dövlət
tərəfindən kənd təsərrüfatı məhsullarının girov qiymətlərlə alınması.
İnkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatının dəstəklənməsi sisteminin təhlili aşağıdakı
nəticələrə gəlməyə əsas verir. Bu sistemdə həmişə üç əsas tərkib elementi iştirak edir.
- Birinci element - kənd təsərrüfatı istehsalının dəstəklənməsinə yönəli subsidiyalar. Bu
subsidiyalar birbaşa və dolayı subsidiyaladan ibarətdir.
Birbaşa subsidiyalar hər hektar əkin sahəsinə və ya hər vahid məhsula görə verilir. Dolayı
subsidiyalar isə kənd təsrrüfatının inkişafı ilə bağlı bir sıra xərclərin ödənilməsini özündə
birləşdirir. kreditə görə faiz stavkalrı, mineral gübrələrin alınması, yanacaq sürtgü
materiallarının alınması, toxumun alınması, nəqliyyat xərcləri). Bura eyni zamanda məsləhət,
elmi - tədqiqat xidmətləri kimi böyük xərc tələb edən işlər də aiddir.
- İkinci element - ixtisaslaşdırılmış mərkəzlərin və onların kompleks inkişafı üçün
fondların yaradılmasını özündə birləşdirən kənd yaşayış məskənlərinin
dəstəklənməsidir.
- Üçüncü element - ən mühüm element kimi subsidiya və subsidiyanın monitorinqin
aparılması, habelə pərakəndə ticarət qiymətləri, kənd təsərrüfatı məhsullarının
emalçılarının qiymətləri və kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçı qiymətləri
arasındakı nisbətin nəzarətə götürülməsidir. Bu nəzarət satınalma qiymətlərinin uzun
zaman sabit qalmasına, kənd təsərrüfatı məhsullarının geniş təkrar istehsalında
özünümaliyyələşdirməni təmin etməklə fermerlərin gəlirlilik səviyyəsini saxlamağa
real xidmət etməlidir.
Polşada Hökumət hesab edir ki, aqrar sektorda ixtisaslaşma səviyyəsi olduqca aşağıdır,
sahənin investisiya tələbatı aşağı səviyyədə qarşılanır, istehsalçılar pərakəndə və bir-birilə
zəif əlaqələndirilmiş halda fəaliyyət göstərməsi onların fəaliyyətinin effektivliyini aşağı salır.
Bu problemləri aradan qaldırmaşq üçün adıçəkilən strategiya və proqram çərçivəsində fermer
təsərrüfatlarının maddi-texniki dəstəklənməsi, ərzaq sənayesinin rəqabət qabiliyyətliliyinin
yüksəldilməsini hədəfləyən fəaliyyətlərə yardım göstərilməsi, kənd təsərrüfatı məhsullarının
ixrac potensialının artırılması üçün onların keyfiyyətinə nəzarət sisteminin təkmilləşdirilməsi,
kənd infrastrukturunun yaxşılaşdırılması və istehsalçı qrupların fəaliyyətinin dəstəklənməsi,
fermerlərin bilik və təhsil səviyyəsinin yüksəldilməsi kimi tədbirlər həyata keçirilir.
Polşada hökumət ətraf mühitin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması istiqamətində tədbirlər
görür. Bu, ilk növbədə torpağın və suyun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması tədbirlərini özünə
daxil edir.
Eyni zamanda, kənddə həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi və kənd iqtisadiyyatının
diversifikasiyası da Polşada prioritet istiqamət təşkil edir. Kənddə yaşayan insanların həyat
şəraitinin yaxşılaşdırılması təkcə fermerlərin dəstəklənməsi vasitəsilə onların gəlirlərinin
artırılmasını deyil, həmçinin kənddə sosial-mədəni və iqtisadi infrastrukturun (yolların, su
təchizatı sisteminin, kitabxanaların, idman qurğularının, mədəniyyət obyektlərinin və istirahət
yerlərinin yenidən qurulması) yenidən qurulmasını nəzərdə tutur. Kənd iqtisadiyyatının
diversifikasiyasına nail olmaq məqsədilə kənd yaşayış məskənlərinin hüdudları daxilində
qeyri-kənd təsərrüfatı əməyinin tətbiqi sferasının (məsələn, turizmin, sənətkarlığın, məişət
xidməti və ticarət sahələrinin, məsləhət xidmətlərinin və s.) genişləndirilməsini hədəfləyən
fəaliyyətlər həyata keçirilir.
Polşada aqrar sektora ciddi maliyyə dəstəyi mövcuddur. Kənd inkişafı strategiyası
çərçivəsində Avropa İttifaqının (Aİ) müvafiq fondları ölkəyə davamlı maliyyə yardımı
göstərir. Lakin ölkədaxili mənbələr kənd təsərrüfatının başlıca maliyyə mənbəyi hesab
olunur. Polşanın Knəd Təsərürfatının modernləşdirilməsi Agentliyi Avropanın aqrar sektora
maliyyə yardımı göstərən ən nəhəng strukturlarından hesab olunur.
Polşada kənd təsərrüfatı sığortası da yaxşı təşkil olunub. Qüvvədə olan qanunvericiliyə
görə, hökumət həm bitkiçilik məhsullarının, həm də heyvanların sıtortalanması ilə bağlı
sığorta tariflərinin 50%-dən az olmayan hissəsini dövlət büdcəsi hesabına ödəyir. Ölkədə
fermerlərə böyük həcmli subsidiyalar ayrılır. 2009-cu ildə Polşa fermerləri 3,3 milyard dollar
birbaşa maliyyə yardımı əldə ediblər. Həmin subsidiyaların bir hissəsi əkilən və ya becərilən
sahənin ölçüsünə, yerdə qalan hissəsi isə əldə olunmuş məhsula görə ödənilir. Məsələn,
moruq və qarağat istehsalçılarına hər hektara görə, 400 avro, pomidor istehsalçılarına hər ton
məhsula görə 39,35 avro, uzunmüddətli əkinlərə görə, hər ha üzrə çəkilən xərcin 50%-i
məbləğində subsidiya ödənilir. Heyvandarlıqla, şəkər çuğunduru və tütün istehsalı ilə məşğul
olanlar üçün də subsidiyanın ödənilməsinə dair ayrıca sxem mövcuddur.
Almaniyada kənd təsərrüfatı haqqında qanun vardır və burada aqrar siyasətin əsasları,
habelə onu həyata keçirilməsi üçün konkret siyasi vasitələr, ticarətin tənzimlənməsi, kredit
siyasəti, qiymət siyasəti təsbit edilmişdir.
Macarıstanda zəmanətli qiymətlər təyin edilir ki, həmin qiymətlər üzrə dövlət ərzaq
məhsullarını tədarük edir.
İngiltərədə aqrar sənaye kompleksi üçün böyük xidmətlər nəzərdə tutulur:
- Servis;
- Marketinq;
- Məsləhət;
- Kənar menecment;
- Ixtisaslı menecment hazırlığı.
Fransa kənd təsərrüfatı siyasəti demək olar ki, Aİ-də həyata keçirilən vahid KT
siyasətindən (CAP) ibarətdir. Bu siyasətin hədəfləri Roma müqaviləsinin 39-cu bəndində
sadalanıb:
- texniki tərəqqi və istehsal faktorlarının, xüsusilə də əməyin, optimal istifadəsi yolu ilə
məhsuldarlığın artırılması;
- birliyin kənd əhalisi üçün ədalətli həyat standartlarının təmin edilməsi;
- bazarın stabılləşdirilməsi;
- yerli təchizatların mövcudluğunu təmin etmək;
- istehlakçıları məqsədəuyğun qiymətləri olan ərzaqla təchiz etmək.
Bu ölkədə ərzaq kompleksi üzrə sahələrarası əlaqələri koodinasiya edən orqan kimi kənd
təsərrüfatı və qida Sənayesinin inkişafı üzrə istiqamətverici və koordinasiyaedici Ali Şura
vardır. Şuraya aşağıdakı nümayəndələr daxildir: maliyyə nazirliyi, sənaye nazirliyi, kənd
təsərrüfatı nazirliyi, emal sferaları, ərzaq satışı sferaları, aqrar-sənaye kompleksi sferaları.
Şuranın səlahiyyətinə daxildir: Taxıl, Süd məhsulları, Şəkər, Yağlı bitkilər. Şura, Kənd
təsərrüfatı palatası və həmkarlar ittifaqları sistemi kənd təsərrüfatı məhsullarının həcmi və
fermerlərin gəlirlərinə aid məsələlər üzrə ərzaq qiymətləri barədə hökümətlə danışıqlar
aparır və razılaşmalar əldə edir.
Burada yerli istehsal “təmin edilmiş (qarantiyalı) qiymətlər”sistemi vasitəsi ilə, ixrac isə ixrac
subsidiyaları ilə stimullaşdırılır, idxal isə tarif sistemi ilə məhdudlaşdırılır. CAP sistemi
aşağıdakı mexanizmlər vasitəsi ilə icra edilir:
- İdxal tarifləri Aİ-yə gətirilən xüsusi məhsullara tətbiq edilir. İdxal tarifi Aİ
çərçivəsində həmin məhsullara arzu olunan qiymətin maksimum səviyyəsinə uyğun
olaraq (“hədəf qiyməti”) seçilir. Eymi zamanda, zəruri hallarda ixrac subsidiyaları
tətbiq edilir.
- Daxili bazara intervensiyalar mexanizmi zamanı “təmin edilmiş qiymət” meyar kimi
istifadə olunur. Daxili bazarda qiymət səviyyəsi beynəlxalq qiymətlə müqayisədə
düşəndə Aİ bazardan həmin məhsul alışını artırır və yerli qiymət artır.
- Yerli istehsalı artırmaq üçün həmçinin ən vacib məhsullara subsidiyalar tətbiq edilir və
beləliklə stabil daxili təchizatçıların olması təşviq edilir.
- İstehsalın həddən artıq artımının və nəticədə qiymətin qeyri-stabilliyinin qarşısını
almaq üçün istehsal kvotaları və “sonraya (ehtiyata) saxlanılan (ödəmələr)”( 'set-aside'
payments) mexanizmlərindən istifadə olunur.
Latviya Aİ-nə üzv olandan sonra aqrar siyasəti yeni dönəmə uyğunlaşdırmaq üçün
ciddi təşəbbüslər irəli sürdü. Ümumilikdə, bu sahədə əsas fəaliyyətləri aşağıdakı kimi
qruplaşdırmaq olar:
- Latviyada KT-nın və kənd ərazilərinin inkişafını təmin etmək, həmçinin kənd
ərazilərində yaşayan əhalinin həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə, dövlət (Aİ-
nin dəstəyindən əlavə olaraq) bu istiqamətlərə milli subsidiyalar ayırır. “KT və kənd
ərazilərinin inkişafı haqqında” qanunun (maddə 5, paraqraf 2) tələblərinə görə,
dövlətin ayırdığı subsidiyalar ən azı dövlət büdcəsinin xərclərinin 2,5%-ni təşkil
etməlidir. Bundan başqa, Latviya dövləti zərurət olduqda aqrar sahəyə əlavə
subsidiyalar da təqdim edir. Maraqlıdır ki, Latviyada dövlət dəstəyi tədbirləri Kənd
Təsərrüfatı Nazirliyinin fəaliyyət Strategiyası əsasında müəyyən edilir, və bu sənəd
fermerlər və qeyri-hökümət təşkilatları ilə məsləhətləşmələr əsasında hazırlanır
(“Agriculture and Rural Area of Latvia”, 2008). Bu maliyyələşmə əsas 8 hədəfə nail
olunmasına yönləndirilir: iqtisadi cəhətdən stabil, ətraf mühütə zərərsiz inkişaf; aqrar
sahədə məşğul olanlara bərabər iqtisadi və sosial rifah imkanlarının təmin edilməsi;
milli vacibiyyəti olan genetik resursların saxlanılması, KT-da, meşəçilikdə,
balıqçılıqda və kənd ərazilərində təhsilin və informasiyanın təşviqi; kənd ərazilərində
biznesin kooperasiyasının təşviqi; aqrar sektorda sahəvi risklərin azaldılması və s.
Subsidiyalar bu ölkədə əsas 12 fəaliyyətə yönəldilir, konkret sahələrin maliyyələşməsi
(maldarlıq, taxılcılıq və s.) və daimi hədəflər, o cümlədən meliorasiya (subsidiyalaşma
büdcəsinin 4,8% bu istiqamətə xərclənir), investisiya qoyuluşları (33,6%), KT-da elm, təhsil
və informasiyanın yayılması (8,9%).
- Bazar təşviqi proqramları. Latviya Dövlət KT İqtisadçıları İnstitutu və “Marketinq
Şurası” tərəfindən KT və ərzaq məhsulları bazarlarının təşviqi proqramının tətbiqi
ölkədə 2001-ci ildən başlayaraq planlaşdırılırdı. 2007-ci ildən etibarən proqram tətbiq
edilməyə başlandı, burada məqsəd milli istehsal üçün yeni satış bazarlarının
axtarılması, və beləliklə ixracın artırılması idi.
- Kənd ərazilərində işləyən sahibkarlar üçün ssuda təminatlarının verilməsi.
Latviyada hələ 1997-ci ildən Dövlət mülkiyyətində olan “Kənd ərazilərinin inkişafı
Fondu” SC fəaliyyət göstərir. Qurum kənd ərazilərində fəaliyyət göstərən
sahibkarların banklardan qısa və uzunmüddətli ssudalar ala bilməsi üçün onlara
təminatlar verməklə məşğuldur. Fondan başqa, Latviya təminat Agentliyi fəaliyyət
göstərir, hansıkı ssuda təminatlarını ancaq aqrar sahə ilə məhdudlaşdırmır.
- Kooperativlərə və qeyri-hökumət təşkilatlarına dəstək. Kooperativin əsas vəzifəsi
yerli səviyyədə və Aİ-də öz üzvlərinin istehsal etdikləri məhsulların təbliğatının
aparılması və yeni satış bazarlarının axtarılması, həmçinin üzvlərin
rəqabətqabiliyyətinin və rifahının yüksəldilməsidir. Aqrar sahədə siyasət qərarlarının
qəbuledilməsi prosesinə kənd ərazilərinin və fermer assosiyasiyalarının və
qurumlarının cəlb edilməsinin təşviqi və ictimai institutlar arasında informasiya
mübadiləsi məqsədi ilə Latviyada hökümət aqrar sahədə QHT-lər üzrə geniş iş aparır.
Rusiyada hökumətin aqrar siyasəti hərtərəfli işlənmiş qanunvericilik bazasına və
genişmiqyaslı və məqsədli proqramlaşdırmaya əsaslanır.
Aqrar sənaye kompleksinə dəstək üzrə dünyanın inkişaf etmiş bəzi qabaqcıl ölkələrində
həyata keçirilən əsas tədbirləri aşağıdakı kimi icmal etmək olar.
ABŞ-da “fermerlərin gəlirlərinin stabilləşdirilməsi” proqramı mövcuddur ki, həmin
proqramın həyata keçirilməsinə aqrar sənaye kompleksi üzrə büdcə vəsaitinin 50%-ə qədəri
xərclənir. Proqrama aşağıdakılar daxildir:
- “Məhsulun sığortalanması”;
- “Kənd təsərrüfatı krediti”;
- “Qiymətlərin dəstəklənməsi üzrə dövlət proqramı”.
Braziliyada əgər əvvələr bir siyasət olaraq iqtisadiyyatıixrac hesabına artırmaq hədəf
olaraq ortaya qoyulurdusa, son beş ildə, makroiqtisadi artım üçün “yanacaq” kimi tələbin
aktivliyinin stimullaşdırılması istifadə olunmağa başlayıb (United States Department of
Agriculture, 2009). Hazırda Braziliyada tətbiq edilmiş KT siyasəti dünyada uğurlu nəticələr
vermiş modellərdən biri hesab olunur. Bu model ölkədə tətbiq edilən idxalın əvəzedilməsi
siyasətindən imtina (80-ci illərin sonunda), “Cənubi Amerika Bazarı”nın
(MERCOSUL,1991) yaradılması və hər bir idarəetmə səviyyəsində liberallaşma (ÜTT-nin
yaradılması ilə yekunlaşan 1994-cü ildə keçirilmiş Uruqvay Raundunun nəticəsində) kimi
mərhələlərdən keçib.
Braziliyada aqrar siyasətin əsas alətlərinə aşağıdakılar daxildir:
- Federal hökümətin aqrar sahəyə istehsal üçün ayırdığı kreditlər;
- KT istehsalçılarına birbaşa subsidiyaların təqdim edilməsi;
- Fermerlərə borc problemini həll etmək üçün dəstək;
- Minimum Qiymət Proqramı;
- KT subyektlərinin marketinq və investisiya fəaliyyətinə dəstək;
- Torpaqların bərpası;
- KT sahəsində kadr hazırlığı, təhsil səviyyəsinin artırılması ilə bağlı aparılan işlər.
İsrail. Müxtəlif tədqiqatlarda qeyd olunur ki, İsrail dövləti istehsalın aparıcı amillərinin
(torpaq, su və xarici işci qüvvəsi) tənzimlənməsində dərindən iştirak edir və KT-na göstərilən
dövlət dəstəyinin cari mexanizmi vergiödəyiciləri üçün çox baha başa gəlməyə başlayır.
Bu ölkədə aqrar siyasətin əsas alətləri kimi aşağıdakı yanaşmalardan istifadə olunur:
- Ciddi dövlət dəstəyi sistemi (“qiymət dəstəyi”, subsidiyalaşma, güzəştli su təchizatı);
- Gömrük-tarif tənzimlənməsi vasitəsi ilə daxili bazarın müdafiəsi;
- KT malları bazarının hökümət tərəfindən tənzim edilən kooperativlər tərəfindən
idarəedilməsindən istifadə;
- KT subyektləri üçün geniş informasiya-məsləhət xidmətlərinin pulsuz təqdim
edilməsi;
- Aqrar sektor subyektləri üçün geniş informasiya-marketinq dəstəyi.
Yaponiyada KT siyasətinin prioritetləri müəyyən edilərkən iki yanaşmanın kəsişmə
nöqtələri əsas götürülür: istehlakçıların maraqları və istehsalçıların maraqları. Bu mənada
ölkənin Kənd Təsərrüfatı, Meşəçilik və Balıqçılıq Nazirliyinin 2010-cu ilin martında qəbul
edilmiş “Ərzaq, KT və Kənd əraziləri üzrə Baş Planı”nın əsas məqamlarına dair bəyanatına
görə hökümətin vəzifələri sırasında istehlakcıların yerli istehsal məhsullarına inamının təmin
edilməsi, fermerlərin yerli tələbata uyğun istehsala, KT ilə ərzaq sənayesi arasında daha sıx
əlaqələr vacib görülür. Göstərilən Planda hökümət “ərzaq həlqəsi”nin (food chain) hər bir
mərhələsi üzrə yeni siyasət tədbirləri nəzərdə tutur. Stabil ərzaq təminatı üçün, o cümlədən,
xüsusən də, fermerlərin gəlir səviyyəsinin təmin edilməsi məqsədə ilə pilot formada “birbaşa
ödənişlər” sisteminin tətbiqi. Burada hədəf mövcud KT torpaqlarının real ehtiyaclara uyğun
olan məhsulların (buğda, soya, düyü, yem və sə) əkini üçün istifadə edilməsi, eyni zamanda,
kənd ərazilərinə dəstək məqsədi ilə ilkin, ikinci dərəcəli və son emal sənayeləri arasında
əməkdaşlığın təmin edilməsi.
Yaponiya aqrar siyasətini fərqləndirən digər cəhət odur ki, burada KT-da calışan və
calışmaq istəyi olan hər bir fokus qrupu üçün dəstək tədbirləri proqram formasında icra edilir
(“Annual Report on Food, Agriculture and Rural Areas in Japan”, 2009):
- Aqrar sahədə işğüzar fəaliyyət üzrə bilik və bacarıqlar əldə etmək istəyənlər üçün
treninq proqramlarının təşkili, torpaq və KT avadanlığının əldə edilməsinə dəstək,
tələb olunan ilkin kapital üzrə dəstək və d.;
- KT korporasiyalarında işləmək istəyənlər üçün aqrar sahədə məşğulluğun (karyera
yüksəlişi) təşviqi (informasiya və fərdi məsləhətlərin təqdim edilməsi, işlə
təminolunmaya dəstək üçün işəgötürənlərlə görüşlərin təşkili, prefekturalar tərəfindən
həyata keçirilən kadr hazırlığı və s.).
Bundan başqa Yaponiyada KT siyasəti aqrar fəaliyyətin demək olar ki, hər bir
mərhələsini əhatə edən alətlər vasitəsi ilə həyata keçirilir. Bu mənada“qida zəncirinin”
həlqələrini əhatə edən “ən yaxşı KT təcrübələri” (GAP) proqramını göstərmək olar. Yapon
hökümətinin bu proqramının məqsədi daxili bazarı ərzaqla stabil təmin etməkdir, və fəaliyyət
dörd mərhələdə reallaşdırılır: (a) planlaşdırma (KT istehsalının bu və ya digər seqmentlərində
təftiş işlərinin71 qanunvericilik, təlimat və bələdçilər vasitəsi ilə qurulması), (b) yerinə
yetirmə (planlaşdırılmış təftiş işlərinin fermer təsərrüfatlarında yerinə yetirilməsi və
hesabatların hazırlanması), (c) yoxlama (hesabatları təhlil edərək, təkmilləşdirilməyə ehtiyac
duyulan sahələrin müəyyən edilməsi), (d) fəaliyyət (təcrübənin icmal edilməsi və zəruri
addımların atılması).
Avstraliyada tətbiq edilən "Xüsusi vəziyyətlər” (“Exceptional circumstances”)
proqramı OECD mütəxəssisləri ən yaxşı təcrübələrdən hesab edirlər. Bu proqram fermer
təsərrüfatlarının uzun müddətdə mövcudluğunu qorumaq üçün xüsusi hadisələr zamanı onlara
qısa-müddətli (24-aya qədər) dəstəyin təqdim edilməsini nəzərdə tutur. Dəstək məbləğləri
üzrə məhdudiyyətlər nəzərdə tutulan bu proqram ancaq nadir hallarda (20-25 ildən bir) baş
verən və fermer təsərrüfatının fəaliyyətinə (gəlirlərinə) ciddi, uzunmüddətli (12 ay) zərər
vuran hadisələri əhatə edir. Həmçinin bu hadisə normal risk-menecment sistemindən kənarda
qalan bir hal olmalıdır. Əgər fermer təsərrüfatının qarşılaşdığı hadisə bu tələblərə cavab
verirsə, onda yerli qurumlar zəruri məlumatları əlavə edərək ərizə formalarını Federal Kənd
Təsərrüfatı Nazirliyinə təqdim edirlər, və sənədlər qiymətləndirildikdən sonra son qərarı
verən Milli Kənd Ərazilərinin Məsləhət Şurasına (NRAC) ötürülür. Lazımi hallarda
qiymətləndirmələr üçün ekspertlər cəlb edilir. Bu kanal üzrə dəstək almaq üçün fermerin
gəlirinin ən azı 50% KT-da formalaşmalıdır, və əmək fəaliyyətinin ən azı 75% bu sahənin
payına düşməlidir. Eyni zamanda, seçim meyarları kimi müəssisənin KT və qeyri-KT
aktivlərinin dəyəri də müəyyən olunub. Ölkədə fermerlər üçün digər dəstək proqramları da
tətbiq edilir.
Kanadada həyata keçirilən “Kənd təsərrüfatında gəlirlərinin sabitləşdirilməsi
proqramının (CAİS) məqsədi bütün fermerlərin mədaxillərində olan itkiləri kompensasiya
etməklə illik gəlir səviyyələrinin stabilləşdirilməsidir. Proqram çərçivəsində, istehsalçılar
müəyyən haqq ödəməklə mədaxillərində mümkün azalmalardan özlərini sığorta edirlər. Və
bu zaman əsas kimi əvvəlki dövrlərdə fermerin orta gəlir səviyyəsi, yəni “istinad məbləği”
götürülür. Burada istinad edilən gəlir səviyyəsi maliyyə ilində fərdi istehsalçıların son beş
ildə mümkün mədaxil və xərclərindən istifadə etməklə formalaşdırılır. Dəqiq meyarlara
əsasən təyin edilən kompensasiyalar istehsalçılara ilin əvvəlində Federal və yerli (Provinsial)
hökümətlər tərəfindən təqdim edilir. Proqram çərçivəsində fermerlər gəlirlərində itkilərdən
asılı olaraq vəsaitləri dörd sıra (tranşlarla) alırlar. Lakin burada dövlət kompensasiyaları
“istinad mədaxilinin” 70%-dən çox ola bilməz. Eyni zamanda, bir müraciət edənə il ərzində 3
million Kanada dollarından artıq məbləğin verilməsinə icazə verilmir (“Effective Targeting
of Agricultural Policies”, 2007).
Bütün bu sadalanan subsidiyalaşdırma istiqamətləri kənd təsərrüfatı istehsalının kifayət
qədər yüksək səviyyədə dəstəklənməsi üçün uzunmüddətli stimulları özündə birləşdirməklə
yanaşı, qanuni əsasda uzunmüddətli proqramlar rolunu oynayır. Bu tədbirlərin əsas məqsədi
isə istehsalçılar üçün stabil qiymətlərin təmin edilməsi və əhalinin əksəriyyəti üçün ərzaq
əlyetərliyi yaratmaq deməkdir.
Fikrimizcə, yuxarıda şərh olunan nəzəri-metodoloji ümumiləşmələr və özünü
doğrultmuş beynəlxalq təcrübələrdə istifadə olunan mexanizmlər, yerli şəraitin xüsusiyyətləri
nəzərə alınmaqla, Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatında subsidyalaşdırma
prosesinin təkmilləşdirilməsi zamanı nəzəri-metodoloji və konseptual əsaslar kimi istifadə
oluna bilər.
III. ÖLKƏDƏ KƏND TƏSƏRRÜFATINA DÖVLƏT DƏSTƏYİNİN
HÜQUQİ-NORMATİV, TƏŞKİLATİ-İDARƏETMƏ VƏ İQTİSADİ
ƏSASLARI
Normativ hüquqi sənədlərin- qanunlar, qərarlar və qaydaların xülasəsi. Ölkədə qeyri-
neft sektorunun inkişafını sürətləndirmək məqsədilə dövlət tərəfindən müxtəlif sahələrin
inkişafına birdəfəlik və dolayı yardımlar ayrılır, dövlət proqramları işlənib hazırlanır. Diqqət
mərkəzində olan sahələrdən biri də ölkədə kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsidir. Bu
sahədə sahibkarlığın inkişafını sürətləndirmək məqsədilə 22 mart 1999-cu il tarixli prezident
fərmanı ilə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları, torpaq vergisi istisna olmaqla, digər
vergilərdən 5 il müddətinə azad edilmişdir. 2001-ci il 27 noyabr tarixində isə «Kənd
təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına müddətli vergi güzəştlərinin verilməsi haqqında» Qanun
qəbul edildi. Bu qanuna əsasən, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan
hüquqi şəxslər Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş hüquqi şəxslərin mənfəət vergisini, əlavə
dəyər vergisini, sadələşdirilmiş sistem üzrə vergini və həmin fəaliyyət prosesində istifadə
olunan obyektlərdən əmlak vergisini, fiziki şəxslər Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş
əlavə dəyər vergisini və həmin fəaliyyət prosesində istifadə olunan obyektlərdən əmlak
vergisini ödəməkdən azaddırlar. 2001-ci ildə qəbul olunan bu qanun əvvəlcə 3 illik vergi
güzəştlərini nəzərdə tuturdu. Daha sonra isə həmin qanunla müəyyən edilmiş vergi
güzəştlərinin qüvvədə olma müddəti uzadıldı, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə
məşğul olan hüquqi və fiziki şəxslərə 2014-cü il yanvarın 1-dək vergi güzəştlərindən
yararlana bilmək imkanı yaradıldı. 2013-cü ilin dekabr ayından isə bu müddət əlavə olaraq 5
il müddətinə də uzadıldı.
Vergi güzəştləri nəticəsində kənd təsərrüfatında xərclərin 10%-dək azalmasına imkan
yarannmışdır. Vergilərin ləğv olunması nəticəsində kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları
təkcə 2010-cu ildə dövlət büdcəsinə 164,1 mln. manat vergi ödəməkdən azad edilmişdir:
hüquqi şəxslərdən mənfəət vergisi 24, 6 mln., hüquqi və fiziki şəxslərdən əlavə dəyər vergisi
126,1 mln., hüquqi şəxslərdən sadələşdirilmiş vergi 6,3 mln., hüquqi şəxslərdən əmlak vergisi
5,7 mln., fiziki şəxslərdən gəlir vergisi 1,4 mln. manat təşkil edib. Kənd təsərrüfatı sahəsində
aparılan iqtisadi siyasətin nəticəsi olaraq taxıl istehsalı 2000-ci ilə nisbətən 2010-cu ildə 1,3
dəfə, kartof istehsalı 2 dəfə, meyvə-tərəvəz istehsalı 1,5 dəfə, bostan məhsullarının istehsalı
1,7 dəfə, üzüm istehsalı 1,7 dəfə, şəkər çuğunduru istehsalı 5,4 dəfə, ət istehsalı 2,3 dəfə, süd
istehsalı 1,5 dəfə, qaramalın baş sayı 1,3 dəfə, davarların baş sayı isə 1,4 dəfə artmışdır: Kənd
təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları dövlət tərəfindən verilmiş vergi güzəştlərindən
bəhrələnməsi nəticəsində məhsulların maya dəyəri xərclərinin və qiymətlərin aşağı
düşməsinə və məhsul bolluğunun yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Vergilərin müvəqqəti
ləğvi aqrar sahədə böyük stimul yaratmış, 2001-ci ildən başlayaraq ölkədə kənd təsərrüfatı
məhsullarının həcmi sabit olaraq artmışdır. Bu da öz növbəsində Azərbaycan Respublikasının
ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsində və ölkədə ərzaq bolluğunun yaradılmasında
mühüm rol oynamışdır. (“Vergilər" qəzeti 14.12.2011 (46/587))
Son illər dövlət tərəfindən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına birbaşa
(yardımlar, subsidiyalar və s.) və dolayı (vergi güzəştləri, güzəştli kreditlər və s.) yolla
dəstəklər göstərilir.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarını stimullaşdırmaq məqsədilə dövlət büdcəsi
tərəfindən ümumilikdə aqrar sahəyə bir neçə istiqamətdə subsidiyalar edilməkdədir. Belə ki,
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına dövlət
dəstəyi haqqında” 23 yanvar 2007-ci il tarixli 1907 nömrəli Sərəncamının icrası ilə bağlı
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 15 fevral 2007-ci il tarixli 32 nömrəli və 16
noyabr 2007-ci il tarixli 181 nömrəli qərarları ilə təsdiq olunmuş “Qaydalar”a uyğun olaraq
istehsalçılara hər hektar əkin sahəsinin və çoxillik əkmələrin (növündən asılı olmayaraq)
becərilməsində sərf olunan yanacaq və motor yağlarına görə 40 manat, habelə hər hektar
buğda və çəltik səpininə görə dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına əlavə olaraq 40 manat
məbləğində yardımın verilməsi 2007-ci ildən başlayaraq indiyədək davam etdirilir.
Ümumilikdə, 2007-2010-cu illər ərzində kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına
əkin sahəsinin və çoxillik əkmələrin becərilməsində sərf olunan yanacaq və motor yağlarına,
habelə buğda və çəltik səpininə görə dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına 307,5 milyon manat
məbləğində subsidiya verilmişdir.
Bununla yanaşı, “Aqrolizinq” ASC-nin xətti ilə respublikamıza alınıb idxal olunan kənd
təsərrüfatı texnikası, texnoloji avadanlıq, mineral gübrələr və yüksək məhsuldar damazlıq
heyvanlar kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına, emal və xidmət sahələri ilə məşğul
olan sahibkarlara lizinq yolu ilə verilir və ya güzəştlə satılır. Hazırda respublikanın bütün
rayonlarında “Aqrolizinq” ASC-nin aqroservis filialları fəaliyyət göstərir.
2007-ci ildən indiyədək “Aqrolizinq” ASC və digər hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən
ölkəyə idxal olunan mineral gübrələrin dəyərinin orta hesabla 50 və 70 faizinin güzəştlə kənd
təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına satılması ilə əlaqədar həmin təşkilatlara dövlət
büdcəsinin vəsaiti hesabına 40 milyon manatdan çox vəsait ödənilmişdir.
Digər tərəfdən Nazirlər Kabinetinin 25 iyun 2007-ci il tarixli 103 nömrəli qərarı ilə
təsdiq edilmiş “Qaydalar”a əsasən toxumçuluq və tinglik təsərrüfatlarından satılan 1-ci və 2-
ci reproduksiyalı toxumlara və tinglərə görə dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına təsərrüfatlara
ümumilikdə 15 milyondan çox manat məbləğində subsidiya verilmişdir.
Kənd təsərrüfatının dövlət dəstəklənməsi üzrə aşağıdakı mühüm dövlət sənədləri qəbul
edilmişdir:
«Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına müddətli vergi güzəştlərinin verilməsi
haqqında» 2001-ci il 27 noyabr tarixli Qanun Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
22 mart 1999-cu il tarixli fərmanı ilə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının,
torpaq vergisi istisna olmaqla, digər vergilərdən 5 il müddətinə azad edilməsi.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Aqrar bölmədə idarəetmənin
təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında» və «Aqrar bölmədə lizinqin genişləndirilməsi
sahəsində əlavə tədbirlər haqqında» 23 oktyabr 2004-cü il tarixli sərəncamı.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına
dövlət dəstəyi haqqında» 23 yanvar 2007-ci il tarixli 1907 nömrəli Sərəncamı
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının
toxum, gübrə və damazlıq heyvanları ilə təmin edilməsinə əlavə dəstək verilməsi
barədə» 21 avqust 2008-ci il tarixli sərəncamı.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2007-ci il 25 iyun tarixli qərarı ilə
“Toxumçuluq və tinglik təsərrüfatlarından satılan 1-ci və 2-ci reproduksiyalı
toxumlara və tinglərə görə dövlət büdcəsindən təsərrüfatlara subsidiyanın ödənilməsi
Qaydası”.
Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin «Azərbaycan Respublikasında
heyvandarlığın inkişaf etdirilməsinə dair əlavə tədbirlər haqqında» 14 fevral 2006-cı il
tarixli qərarı.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 15 fevral 2007-ci il tarixli 32 nömrəli
qərarı ilə təsdiq olunmuş “Qaydalar”a uyğun olaraq istehsalçılara hər hektar əkin
sahəsinin və çoxillik əkmələrin (növündən asılı olmayaraq) becərilməsində sərf olunan
yanacaq və motor yağlarına görə 40 manat, məbləğində yardımın verilməsi.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 16 noyabr 2007-ci il tarixli 181 nömrəli
qərarı ilə təsdiq olunmuş “Qaydalar”a uyğun olaraq istehsalçılara hər hektar buğda və
çəltik səpininə görə dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına əlavə olaraq 40 manat
məbləğində yardımın verilməsi.
Subsidiyanın təşkili və onun monitorinqi mexanizmi. Tədqiqat çərçivəsində subsidiyaların
verilməsinin təşkili araşdırılarkən onun həm müsbət, həmdə mənfi tərəfləri aşağıdakı kimi
ümumiləşdirilmişdir:
Müsbət təsirləri:
ümumilikdə kənd təsərrüfatının inkişafına müsbət təsir edir ki, bu da iqtisadiyyatının
qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsi baxımından vacibdir;
subsidiyaların verilməsi təsərrüfat dövriyyəsindən kənarda qalmış pay torpaqlarının
təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilməsinə stimul yaradır;
kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçıları əkin sahəsinin becərilməsi üçün çəkməli
olduğu xərclərin bir hissəsindən azad olur ki, bu da məhsul vahidinin maya dəyərini
aşağı salır;
əhalinin kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təminatına və kənd təsərrüfatı məhsulları
bazarında bolluğun yaradılmasına təsir göstərir;
bu sahədə məşğulluğa və həmin insanların rifah səviyyəsinə təsir edir;
xarici ölkələrdən idxal olunan məhsullarla müqayisədə yerli məhsulların qiymətinin
aşağı olması onların daxili bazarda rəqabət apara bilməsinə imkan yaradır;
müqayisəli üstünlüyə malik kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edən istehsalçıların
ixrac imkanlarını artırır.
Mənfi təsirləri:
Bazar iqtisadiyyatının prinsiplərinə zidddir;
ÜTT-nin tələblərinə uyğun deyildir (ÜTT-nin kənd təsərrüfatı sazişinin tələblərindən
biri kənd təsərrüfatına ayrılan subsidiyaların məhdudlaşdırılmasıdır);
Müəyyən məbləğdə büdcə vəsaitinin sərf olunmasına gətirib çıxarır ki, bu da büdcənin
digər xərc maddələrin azalması və ya onların təxirə salınması ilə nəticələnir;
Əkin sahəsinin kəmiyyət ölçüsünə görə subsidiyanın verilməsi torpaq-iqlim
xüsusiyyətlərini nəzərə almadığından, ənənəvi məhsul istehsalı sahəsindəki qeyri-
bərabər iqtisadi vəziyyəti aradan qaldıra bilmədiyindən, ənənəvi məhsul
istehsalçılarının daha az xərc tələb edən məhsulların istehsalına meyl etməsinə və
həmin torpaq sahəsi üçün səmərəli olmayan məhsulların istehsalı ilə məşğul olmasına
gətirib çıxarır;
Yuxarıda qeyd olunan səbəblərdən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçıları
herikləmə qaydalarına əməl etmir, bununla da həmin torpaq sahələrinin münbitliyinin
azalmasına və eyni zamanda məhsuldarlığın aşağı düşməsinə səbəb olur;
Kənd təsərrüfatı istehsalçılarına verilən subsidiya onların hansısa xərc maddəsini
əvəzlədiyindən, subsidiyanın dayandırıldığı zaman bu, istehsalın həcminin azalmasına
təsir edir;
Kənd təsərrüfatının ektensiv inkişafına təsir edir ki, bu da elmi-texniki tərəqqinin,
innovasiyanın tətbiqi imkanlarını aşağı salır və nəticə etibarı ilə intensiv inkişafa mane
olur;
Heyvandarlığın inkişafı üçün əlverişli torpaq sahələrinin (otlaq və biçənəklər) əkin
dövriyyəsinə cəlb olunmağına gətirib çıxarır ki, bu da heyvandarlığın inkişafına mənfi
təsir edir.
Yuxarıdakı müsbət və mənfi cəhətləri nəzərə almaqla monitorinq mexanizmi elə
qurulmalıdır ki, nəinki subsidiyanın verilməsindəki şərtlər, həmdə digər cəhətlərdən yalnız
müsbət mənada istifadə maksimumlaşdırılması və mənfi cəhətlərin təsirinin
minumumlaşdırılmasına nail oluna bilinsin.
Nəzarət mexanizmi üçün informasiya təminatının formalaşdırılması üsulları kimi uçot
hesabat və statistik məsələlər. Subsidiyalar barədə təfərrüatlı və ümumiləşdirilmiş
məlumatların toplanması sahəsində xeyli problemlər vardır. Bu problemlər Azərbaycanda
məhsul və xidmətlərin istehsalı və bölüşdürülməsinin sahələrarı balansının tərtibi zamanı da
mövcüd olmaqdadır. Problemin kökü subsidiyaların müəssisələrin ilkin uşotunda qeydə
alınması və müvafiq statistik hesabatlarda əks etdirilməsi qaydaları ilə bağlıdır. Beynəlxalq
mühasibat uçotu prinsiplərinə keçməzdən əvvəl və sonra da bu problem hələki öz həllini tam
tapmamışdır. Halbuki hər bir müəssisə dövlətdən subsidiya alndığı zaman o aşağıdakı
qaydada mühasibat uçotunda əks etdirməlidir:
Köhnə hesablar planına uyğun subsidiyanın mühasibat uçotunda əks edirilməsi
D-T K-T Məbləğ Məzmun
51 96 1180 subsidiya məbləği daxil olduqda
10
19
60
60
1000
180
subsidiya məbləği hesabına aktivlər
alındıqda
60 51 1180 subsidiya məbləği təyinatı üzrə
köçürüldükdə
96 89 1180 subsidiya məbləği təyinatı üzrə tam
istifadə edildikdə
89
89
10
19
1000
180
subsidiya məbləği təyinatı üzrə tam
istifadə edildikdə
51 96 1180 Əsaslı tikinti üçün məqsədli
maliyyələşmə daxil olub
08
19
60
60
1000
180
Tikinti qəbul edilib
60 51 1180 Tikintinin dəyəri ödənir
01 08 1000 İstifadəyə verilib
96 89 1180 Maliyyə istifadə edildi
89 19 180 ƏDV silinir
89 02 1000 Amortizasiya bərabər bölünməklə
20 02 1000 Təyinatı üzrə istifadə edilmədikdə belə
olur 89 80 1000
Yeni hesablar planına uyğun subsidiyanın mühasibat uçotunda əks edirilməsi
D-T K-T Məbləğ Məzmun
223 444 1180 Subsidiya məbləği daxil olduqda
201
241
431
431
1000
180
Subsidiya məbləği hesabına aktivlər
alındıqda
431 223 1180
Subsidiya məbləği təyinatı üzrə
köçürüldükdə
444 335 1180
Subsidiya məbləği təyinatı üzrə tam
istifadə edildikdə
335
335
201
241
1000
180
Subsidiya məbləği təyinatı üzrə tam
istifadə edildikdə
701 112 1000 Təyinatı üzrə istifadə edilmədikdə
335 801 1000
223 444 1180
Əsaslı tikinti üçün məqsədli
maliyyələşmə daxil olub
08
241
431
431
1000
180 Tikinti qəbul edilib
431 223 1180 Tikintinin dəyəri ödənir
111 113 1000 İstifadəyə verilib
444 335 1180 Maliyyə istifadə edildi
335 241 180 ƏDV silinir
335 112 1000 Amortizasiya bərabər bölünməklə
701 112 1000 Təyinatı üzrə istifadə edilmədikdə belə
olur 335 801 1000
Hər iki qaydada uçotda prinsipial fərq yoxdur. Lakin 17№-li Milli Muhasibat Ucotu
Standartının məqsədi hokumət subsidiyaları və dovlət yardımı alan muəssisələrin bu cur
subsidiyaları muvafiq şəkildə ucota almasını və bu cur yardımın duzgun şəkildə
acıqlanmasını təmin etməyi tələb edir. Bu standartın tələbinə görə hokumət subsidiyası alan
muəssisələr bu subsidiyanı oz maliyyə hesabatlarından kənarda saxlaya bilməzlər. Standartda
habelə aşağıdakı izahlar verilir.
Dövlətdən və ya hər hansı dovlət qurumundan maliyyə yardımı alan muəssisələrin
iqtisadi vəziyyəti həmişə bu cur yardımları almayan muəssisələrdən fərqli olur. Əgər maliyyə
yardımı muəssisəyə uzunmuddətli aktivin (məsələn, hər hansı muasir texnoloji vasitə) əldə
edilməsinə yardım məqsədilə verilirsə, onda bu muəssisə həmin aktivi daha aşağı qiymətlə
əldə edə biləcəkdir. Halbuki belə bir yardım almayan muəssisə bu cur aktivi əldə etmək ucun
xərcləri tam olaraq odəməlidir. Bu cur imkan dovlət yardımı alan muəssisələrin pul
vəsaitlərinin hərəkətinə tohfə verir və həqiqətən də, muəssisəyə digər muəssisələr uzərində
rəqabət ustunluyu verə bilər. Belə ki, dovlət yardımı ilə həmin muəssisə muasir, səmərəli
texnologiya əldə etdiyi halda, bu cur yardım ala bilməyən digər muəssisələr bu xərcləri
odəmək iqtidarında olmaya bilərlər. Dovlət yardımı cari məsrəflərin azaldılmasına yardım
etməyə (məsələn, muəssisənin məvacib xərclərinin odənilməsinə yardım) yonəlmişdirsə, bu,
yenə də pul vəsaitlərinin hərəkətinə komək edəcəkdir (işəgoturmə xərclərindən irəli gələn
xalis pul vəsaiti axınlarının azaldılması baxımından). Bu, eyni zamanda, muəssisənin
rentabelliliyinə də (xalis işəgoturmə xərcləri baxımından) tohfə verəcəkdir. Cari məsrəfləri
odəmək ucun bu cur yardım ala bilməyən muəssisələr pul vəsaitlərinin hərəkəti və rentabellik
baxımından qeyd olunan irəliləyişlərə malik ola bilmirlər. Əgər hokumət subsidiyaları
duzgun şəkildə acıqlanmırsa və ucota alınmırsa, bu cur yardımları almayan muəssisələrin
maliyyə hesabatları ilə muqayisədə hokumət subsidiyaları alan muəssisələrin maliyyə
hesabatları aydın şəkildə səmərəlilik və rentabellik baxımından irəliləyişləri numayiş etdirir.
Bu aşkar “irəliləyiş” yanlış olaraq, muəssisənin daha yaxşı idarə olunmasının nəticəsi və
uzunmuddətli davamlı kimi qəbul edilə bilər.
Bundan əlavə standartda subsidiya və dövlət yardımlarına da aydınlıq gətirilir.
“Dovlət” – subsidiya və yardım kontekstində Azərbaycan Hokuməti nəzərdə tutulur, lakin bu
anlayış Azərbaycan dovlətinin inkişaf yardımlarının verilməsi ilə məşğul olan butun digər
qurumlarına da şamil olunur. Bununla belə, “dovlət” anlayışı Azərbaycan milli hokuməti
tərəfindən verilən subsidiyalarla məhdudlaşmır. Əgər hansısa xarici dovlət və ya onun hər
hansı qurumu və ya hər hansı beynəlxalq qurum fərdi muəssisəyə subsidiya ayırırsa, bu da
Standartın əhatə dairəsinə daxil edilir.
“Hokumət subsidiyaları” muəssisənin əməliyyat fəaliyyəti ilə əlaqədar muəyyən
şərtlərin kecmişdə və ya gələcəkdə yerinə yetirilməsinə gorə muəssisəyə resursların
köcurulməsi formasında dovlət yardımıdır. Bu dovlət yardımı aşağıdakı formalarda ola bilər:
Pul vəsaiti
Torpaq, tikili və ya avadanlıq
Azaldılan və ya bağışlanan borclar
Uzunmuddətli aktivin ədalətli dəyərindən aşağı verilməsi (məsələn, ədalətli dəyəri 100
000 manat olan torpaq sahəsinin 30 000 manata verilməsi – arada olan fərq subsidiya
hesab olunur).
Hokumət subsidiyaları həmişə muəssisə tərəfindən muəyyən bir işin gorulməsi
(kecmişdə və ya gələcəkdə) muqabilində verilir.
Məsələn, muəssisəyə subsidiya uzunmuddətli aktivin alınmasına yardım etmək ucun
verilə bilər. Ona gorə də, subsidiya faktiki olaraq aktivi əldə edən muəssisənin fəaliyyəti ilə
şərtlənir.
Dovlət yardımı bir qayda olaraq, iqtisadi resursların dovlətdən muəssisəyə kocurulməsi
ilə həyata kecirilən bir fəaliyyətdir. yəni muəyyən meyarlara cavab verən muəssisə və ya
muəssisələr qrupuna aid xususi iqtisadi səmərənin təmin edilməsinə yonəlmiş dovlət
fəaliyyətidir. Bu cur fəaliyyətə xususi bir sahə uzrə yeni fəaliyyətə başlayan muəssisələr ucun
marketinq məsləhətlərinin təmin edilməsi və ya bazar tədqiqatlarının aparılması məqsədilə
muəssisələrə statistik məlumatların verilməsini numunə gostərmək olar.
Göründüyü kimi subsidiyaların uçotu kommersiya təşkilatlarının mühasibat uçotunda
əks etdirilməsi sahəsində kifayət qədər qanuni baza vardır. mühasibat uçotunun əsas
vəzifələrindən biri də nəzarətin olduğunu nəzərə alsaq, subsidiyaların verilməsində qoyulan
şərtlərə tam əməl edilmə qaydalarına nəzarət edilə bilər.
Ilkin uçot mərhələsində subsidiyaların uçotunun aparılması bütün iqtisadiyyat üzrə belə
məlumatların statistik hesabat formalarında əks eirilələk aqreqatlaşdırılmasını da mümkün
edir.
Hazırki vəziyyət ondan ibarətdir ki, subsidiyaların verilməsinə nəzarət və dövlət
tənzimlənməsi ilə əlaqədar tələb olunan məlumatlara ehtiyac duyulmadığından belə
məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün statistika hesabatlarında müvafiq bəndlər nəzərdə
tutulmamışdır.
IV. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA KƏND
TƏSƏRRÜFATINDA SUBSİDİYALAŞDIRMANIN MÖVCUD
VƏZİYYƏTİNİN ANALİTİK TƏHLİLİ VƏ
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Kənd təsərrüfatı Azərbaycan iqtisadiyyatında mühüm əhəmiyyət təşkil edən bir sahədir.
Beləki, burada tarixən formalaşmış əkinçilik və heyvandarlıq mədəniyyəti vardır. əhalinin
təxminən yarısı kənd yerlərində, məşğul əhalinin isə təxmkinən 40%-i kənd təsərrüfatı
sahəsində çalışır. Əhalinin gəlirlərində ərzağa xərclənən hissə təxminən 42% təşkil edir.
Kənd təsərrüfatında yaradılan əlavə dəyər bütün iqtisadiyyatda yaradılan əlavə dəyərin
təxminən 5%-ni təşkil edir. Neft və neftlə bağlı sahələr istisna olunarsa, bu rəqəm digər
sahələr arasında ən mümüm göstərici sayılır. Digər tərəfdən ölkənin neftdən sonra ən böyük
ixrac potensialı da məhz bu sahə ilə bağlıdır.
Nəzərə alsaq ki, ölkədə 2006-cı oldən başlayaraq kənd təsərrüfatının dövlət tərəfindən
hərtərəfli dəstəklənməsinə başlanmışdır, onda tədqiqatımız qarşısında duran aşağıdakı iki
suala cavab axtarılması daha görünər:
Kənd təsərrüfatının dövlət dəstəklənməsi bu sahədə mövcud olan ənənəvi
problemlərdən irəli gəlmişdirmi?
Kənd təsərrüfatının dövlət dəstəklənməsi bu sahədə mövcud olan ənənəvi
problemlərdən deyil, ərzaq təhlükəsizliyi probleminin həlli ilə əlaqədardırmı?
Qiymətləndirmə zamanı ekonometrik metodlardan istifadə edilmişdir. Bu məqsədlə
rəsmi statistika məlumatları əsasında qurulacaq modellər üçün 2001-2012-ci illərin zaman
sıraları işlənib hazırlanmışdır. Iqtisadi nəzəriyyəyə müvafiq olaraq qısa və uzun müddətli
problemlərin mövcudluğunu qiymətləndirmək üçün səbəb nəticə əlaqələri seçilmiş və
qurulacaq modellərin reqressiya tənlikləri nəzəri olaraq formalaşdırılmışdır.
Qiymətləndirmə üçün lazım olan iqtisadi göstəricilər toplusu 2 saylı cədvədə
verilmişdir. Qiymətləndirmə aparılarkən baza ili olaraq 2001-ci il seçilmiş və nominal
göstəricilər baza ilinə görə real göstəricilərə çevrilmişdir. Məhsul qruplarının sayının az
olması statistik məlumatların zaman sıralarının olmaması və statistik metodologiyanın
dəyişməsi ilə bağlı göstəricilərin müxtəlif qaydada hesablanması səbəbindən onların
müqayisə edilə bilinməməsi səbəbindən irəli gəlmişdir.
Cədvəl 2
Göstəricinin adı 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Əhalinin gəlirləri milyon manatla 4302 5019 5738 6595 8064 9950 14558 20058 22601 25607 30525 34724
Əhalinin real gəlirləri milyon manatla 4302 4810 5381 5796 6466 7367 9237 10535 11695 12536 13850 15583
Adambaşına düşən real gəliri milyon manatla 0,5 0,6 0,6 0,7 0,8 0,9 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,7
İstehlak qiymətləri indeksi əvvəlki ilə nisbətən faizlə 101,50 102,80 102,20 106,70 109,60 108,30 116,70 120,80 101,50 105,70 107,90 101,10
İstehlak qiymətləri indeksi nisbətən əmsal 1,02 1,03 1,02 1,07 1,10 1,08 1,17 1,21 1,02 1,06 1,08 1,01
İstehlak qiymətləri indeksi 2001-ci ilə nisbətən əmsal 1,00 1,04 1,07 1,14 1,25 1,35 1,58 1,90 1,93 2,04 2,20 2,23
Əhalinin istehlak xərclərinin quruluşu % 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100
o cümlədən:
ərzağa 68 54 55 56 54 54 53 57 53 48 48 42
qeyri ərzaq məhsullarına 9 17 16 15 16 15 14 13 14 15 14 16
alkoqollu içkilərə 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
xidmətlərə 22 29 29 28 30 31 33 30 33 36 38 40
Əhalinin ümumi sayı 8153 8230 8309 8398 8500 8610 8723 8838 8947 9054 9173 9296
Kənd əhalisinin sayı 3982 4015 4011 4007 4037 4076 4115 4148 4196 4252 4314 4359
0,49 0,49 0,48 0,48 0,47 0,47 0,47 0,47 0,47 0,47 0,47 0,47
Şəhər əhalisinin sayı 4171 4215 4298 4391 4463 4533 4608 4690 4751 4802 4859 4937
Ümumi məşğul əhali 3715 3727 3747 3809 3850 3973 4162 4216 4272 4329 4375 4445
Kənd təsərrüfatı ilə məşğul əhalinin sayı 1482 1495 1497 1503 1510 1548 1598 1611 1629 1655 1657 1674
0,40 0,40 0,40 0,39 0,39 0,39 0,38 0,38 0,38 0,38 0,38 0,38
Digər sahələrdə məşğul əhalinin sayı 2233 2232 2250 2306 2340 2425 2565 2604 2643 2674 2718 2772
Kənd təsərrüfatı, ovçuluq və balıqçılıqda ümumi buraxılışı milyon
manat 1193 1286 1389 1527 1786 2044 2939 3509 3721 4117 4804
Kənd təsərrüfatı, ovçuluq və balıqçılıqda yaradılan əlavə dəyər
milyon manat 780,3 834,8 876,0 923,5 1072,0 1263,2 1816,2 2131,4 2079,0 2344,9 2736,4
Kənd təsərrüfatı, ovçuluq və balıqçılıqda aralıq istehlak milyon manat 412 451 513 604 714 781 1122 1378 1642 1772 2068
Kənd təsərrüfatı, ovçuluq və balıqçılıqda ümumi daxili məhsul milyon
manat 788,7 846,0 888,0 937,3 1145,5 1329,3 1854,8 2236,0 2179,5 2344,6 2643,5 2783,1
Kənd təsərrüfatı, ovçuluq və balıqçılıqda real ümumi daxili məhsul
milyon manat (fiziki həcm indeksi ilə 2001-ci il baza) 788,7 795,1 790,3 797,5 906,7 1042,8 1399,0 1589,6 1497,0 1646,7 1754,8 1733,1
Kənd təsərrüfatı, ovçuluq və balıqçılıqda real ümumi daxili məhsul
milyon manat (istehsalçı qiymət indeksi ilə 2001-ci il baza) 788,7 754,4 720,3 618,6 626,8 640,2 756,8 778,9 744,7 786,1 759,5 753,9
Kənd təsrrüfatında əsas fondların dəyəri milyon manat 2694,3 2727,1 2764,7 2821,5 3004,6 3467,3 4150,2 4521,9 4868,1 5099,8 5271,4 5817,1
Kənd təsrrüfatında əsas fondların real dəyəri milyon manat 2694 2656 2297 2066 1875 1966 1999 1765 2357 1892 1465 1547
Sənaye məhsulunun istehsalçı qiymət indeksi əvvəlki ilə nisbətən
faizlə 103,30 99,40 117,20 113,50 117,30 110,10 117,70 123,40 80,60 130,50 133,50 104,50
Sənaye məhsulunun istehsalçı qiymət indeksi əvvəlki ilə nisbətən
əmsal 1,03 0,99 1,17 1,14 1,17 1,10 1,18 1,23 0,81 1,31 1,34 1,05
Sənaye məhsulunun istehsalçı qiymət indeksi 2001-ci ilə nisbətən
əmsal 1,00 1,03 1,20 1,37 1,60 1,76 2,08 2,56 2,07 2,69 3,60 3,76
Satılmış kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçı qiymət indeksi
əvvəlki ilə nisbətən %-lə 104,20 105,40 104,10 117,50 112,20 112,60 113,5 110,4 98,50 104,20 110,30 99,50
Satılmış kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçı qiymət indeksi
əvvəlki ilə nisbətən əmsal 1,04 1,05 1,04 1,18 1,12 1,13 1,14 1,10 0,99 1,04 1,10 1,00
Satılmış kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçı qiymət indeksi 2001-
ci ilə nisbətən əmsal 1,00 1,05 1,10 1,29 1,45 1,63 1,85 2,04 2,01 2,09 2,31 2,30
Birillik və ikiillik bitkilərin istehsalçı qiymət indeksi əvvəlki ilə nisbətən
%-lə 101,20 99,90 113,80 119,20 106,70 109,10 114,80 107,60 95,60 104,50 107,30 98,20
diri heyvan və heyvandarlıq məhsullarınin istehsalçı qiymət indeksi
əvvəlki ilə nisbətən %-lə 107,10 109,00 101,90 117,30 119,80 116,00 113,80 114,30 100,50 104,40 111,30 101,50
Kənd təsərrüfatı məhsullarının fiziki həcm indeksi əvvəlki ilə nisbətən
%-lə 111,10 106,40 105,60 104,60 107,50 100,90 104,00 106,10 103,50 97,80 105,80 106,60
Kənd təsərrüfatı məhsullarının fiziki həcm indeksi əvvəlki ilə nisbətən
əmsal 1,11 1,06 1,06 1,05 1,08 1,01 1,04 1,06 1,04 0,98 1,06 1,07
Kənd təsərrüfatı məhsullarının fiziki həcm indeksi 2001-ci ilə
nisbətən əmsal 1,00 1,06 1,12 1,18 1,26 1,27 1,33 1,41 1,46 1,42 1,51 1,61
Birillik və ikiillik bitkilərin fiziki həcm indeksi əvvəlki ilə nisbətən %-lə 116,10 107,00 105,30 104,00 110,50 99,20 102,40 107,20 104,00 91,10 108,00 105,80
diri heyvan və heyvandarlıq məhsullarınin fiziki həcm indeksi əvvəlki
ilə nisbətən %-lə 104,10 105,50 106,20 105,70 103,60 102,90 106,10 104,10 102,80 106,10 103,50 107,60
Mal qara və quş ətinin təklifi (istehsal) tn 114100 124600 134400 143700 149600 155500 170572 175600 237078 253772 263692 285636
Mal qara və quş ətinə tələb (cəmi istifadə+ehtiyatların dəyişməsi) tn
145100 156300 170400 183700 193200 192900 220077 214608 291213 298477 311140 333943
Mal qara və quş ətinin orta istehsal qiymətləri AZN 1149 1274 1195 1169 1145 1470 1930 2210 2273 2264 2609 3342
Süd və süd məhsullarının təklifi (istehsal) tn 1073700 1119800 1167800 1213700 1251900 1299500 1341278 1381625 1 433 114 1536232 1 622291 1719620
Süd və süd məhsullarına tələb (cəmi istifadə+ehtiyatların dəyişməsi)
tn 1262800 1403100 1412500 1414200 1459500 1503900 1793830 1801831 2229143 2357155 2500356 2446865
Süd və süd məhsullarının orta istehsal qiymətləri AZN 194 222 225 185 212 221 237 275 315 339 386 425
Yumurtanın təklifi (istehsal) min ədəd 555500 561600 681900 829400 874600 760900 870955 1160530 1221179 1178586 1010997 1226711
Yumurtaya tələb (cəmi istifadə+ehtiyatların dəyişməsi) min əd 610300 594400 691000 842300 896200 786800 919040 1179792 1266542 1242306 1319726 1306259
Yumurtanın orta istehsal qiymətləri min əd AZN 472 513 469 424 485 561 662 751 571 524 649 742
Buğda təklifi (istehsal) tn 1493700 1692800 1509600 1573000 1527000 1460300 1305458 1645792 2096203 1272340 1594394 1797028
Buğdaya tələb (cəmi istifadə+ehtiyatların dəyişməsi) tn 2203600 2344800 2695100 3078000 3070900 3031900 3166548 3155100 3567504 3656274 3438915 3738142
Buğdanın orta istehsal qiymətləri AZN 91 89 98 114 109 125 156 175 140 208 202 196
Kartof təklifi (istehsal) tn 605800 694900 769000 930400 1083100 999300 1037317 1077114 982979 953710 938517 968545
Kartofa tələb (cəmi istifadə+ehtiyatların dəyişməsi) tn 877700 1054200 1262700 1472600 1694600 1881000 1928673 1881900 1858059 1647740 1589283 1552432
kartofun orta istehsal qiymətləri AZN 128 110 133 129 139 196 329 341 349 461 477 351
Tərəvəz təklifi (istehsal) tn 1207300 1304900 1403000 1431500 1491100 1548500 1227350 1228312 1 178 595 1 189 465 1 214 758 1216240
Tərəvəzə tələb (cəmi istifadə+ehtiyatların dəyişməsi) tn 1297100 1425000 1540400 1596200 1663900 1752300 1461880 1434263 1406878 1478552 1528444 1499274
Tərəvəzin orta istehsal qiymətləri AZN 58 85 76 67 57 65 100 108 150 216 134 130
Üzüm təklifi (istehsal) tn 565600 578900 637100 479500 705400 756500 103363 115822 129159 129536 137038 150987
Üzümə tələb (cəmi istifadə+ehtiyatların dəyişməsi) tn 660200 713800 713000 565700 758700 855800 110437 125975 143559 144892 154347 165337
Üzümün orta istehsal qiymətləri AZN 131 75 186 130 295 310 321 282 238 258 275 370
KƏND TƏSƏRRÜFATI ÜZRƏ MAKRO İQTİSADİ GÖSTƏRİCİLƏR TOPLUSU
Mənbə: Statistika Komitəsinin 2013-cü il statistik məcmuəsi, Kənd təsərrüfatı statistikası,
Ərzaq balansları barədə stat.gov.az saytından götürülmüş məlumatlar
Qiymətləndirmədən alınan nəticələr 3 və 4 saylı cədvəllərdə verilmişdir.
Cədvəl 3
Blok
№
Problemin
növüİstifadə məqsədi Tənliklərin forması Empirik tənliklər
Qısa
müddətli
Təklifin qiymətdən elastikliyi məsələsinə
baxmaq üçün
LOG Mal qara və quş ətinin təklifi = a +
b*LOG Mal qara və quş ətinin orta istehsal
qiymətləri
LOG(MQQE_TK) = 6.33179250966 + 0.771268685934*LOG(MQQE_IQ)
Qısa
müddətli
Təklifin qiymətdən elastikliyi məsələsinə
baxmaq üçün
LOG Süd və süd məhsullarının təklifi= a +
b*LOG Süd və süd məhsullarının orta istehsal
qiymətləri
LOG(SSM_TK) = 11.332165069 + 0.498281457716*LOG(SSM_IQ)
Qısa
müddətli
Təklifin qiymətdən elastikliyi məsələsinə
baxmaq üçün
LOG Yumurtaın təklifi= a + b*LOG
Yumurtanın orta istehsal qiymətləriLOG(Y_TK) = 7.7781812072 + 0.933803670404*LOG(Y_IQ)
Qısa
müddətli
Təklifin qiymətdən elastikliyi məsələsinə
baxmaq üçün
LOG Buğdanın təklifi = a + b*LOG Buğdanın
orta istehsal qiymətləriLOG(B_TK) = 14.3825466928 - 0.0239581730941*LOG(B_IQ)
Qısa
müddətli
Təklifin qiymətdən elastikliyi məsələsinə
baxmaq üçün
LOG Kartofun təklifi = a + b*LOG kartofun
orta istehsal qiymətləri LOG(K_TK) = 12.7100852258 + 0.185622824515*LOG(K_IQ)
Qısa
müddətli
Təklifin qiymətdən elastikliyi məsələsinə
baxmaq üçün
LOG Tərəvəzin təklifi = a + b*LOG
Tərəvəzin orta istehsal qiymətləri LOG(T_TK) = 14.8308758754 - 0.165594210865*LOG(T_IQ)
Qısa
müddətli
Təklifin qiymətdən elastikliyi məsələsinə
baxmaq üçün
LOG Üzümun təklifi = a + b*LOG Üzümün
orta istehsal qiymətləri LOG(U_TK) = 17.3312520159 - 0.889216165185*LOG(U_IQ)
Qısa
müddətli
Tələbin qiymətdən elastikliyi məsələsinə
baxmaq üçün
LOG Mal qara və quş ətinə tələb = a +
b*LOG Mal qara və quş ətinin orta istehsal
qiymətləri
LOG(MQQE_TB) = 7.14447397657 + 0.690874422041*LOG(MQQE_IQ)
Qısa
müddətli
Tələbin qiymətdən elastikliyi məsələsinə
baxmaq üçün
LOG Süd və süd məhsullarına tələb= a +
b*LOG Süd və süd məhsullarının orta istehsal
qiymətləri
LOG(SSM_TB) = 9.52018271382 + 0.872693240382*LOG(SSM_IQ)
Qısa
müddətli
Tələbin qiymətdən elastikliyi məsələsinə
baxmaq üçün
LOG Yumurtaya tələb= a + b*LOG
Yumurtanın orta istehsal qiymətləriLOG(Y_TB) = 7.2215051324 + 1.03135356694*LOG(Y_IQ)
Qısa
müddətli
Tələbin qiymətdən elastikliyi məsələsinə
baxmaq üçün
LOG Buğdaya tələb = a + b*LOG Buğdanın
orta istehsal qiymətləriLOG(B_TB) = 12.6927649782 + 0.456306714842*LOG(B_IQ)
Qısa
müddətli
Tələbin qiymətdən elastikliyi məsələsinə
baxmaq üçün
LOG Kartofa tələb = a + b*LOG kartofun
orta istehsal qiymətləri LOG(K_TB) = 12.7020544338 + 0.281990510077*LOG(K_IQ)
Qısa
müddətli
Tələbin qiymətdən elastikliyi məsələsinə
baxmaq üçün
LOG Tərəvəzə tələb = a + b*LOG Tərəvəzin
orta istehsal qiymətləri LOG(T_TB) = 14.4659030526 - 0.0533618782556*LOG(T_IQ)
Qısa
müddətli
Tələbin qiymətdən elastikliyi məsələsinə
baxmaq üçün
LOG Üzümə tələb = a + b*LOG Üzümün
orta istehsal qiymətləri LOG(U_TB) = 17.8747897151 - 0.968169570373*LOG(U_IQ)
3Qısa
müddətli
Məhsulun həcminin zaman etibarı ilə
dəyişkənliyiniı müəyyən edərək, ondakı
nisbətən kiçik dəyişikliyin kənd
təsərrüfatı məhsullarının qiymətində və
kənd təsərrüfatında əldə olunan
gəlirlərdə böyük dəyişikliyə səbəb olması
barədə nəzəri hipotezin Azərbaycanın
üçün yoxlanması (periodik funksiya ilə
verilməlidir)
Kənd təsərrüfatı məhsullarının fiziki həcm
indeksi 2001-ci ilə nisbətən əmsal = a+b*sinus
(zaman)
KTMI_FHI = 1.30523083213 - 0.0796939002616*SIN(@TREND)
LOG Mal qara və quş ətinə tələb = a +
c*LOG əhalinin adambaşına düşən gəlirləri +
b*LOG Mal qara və quş ətinin orta istehsal
qiymətləri
LOG(MQQE_TB) = 13.3572702545 + 0.819726291228*LOG(ABDRG) -
0.137192658153*LOG(MQQE_IQ)
LOG Süd və süd məhsullarına tələb= a +
c*LOG əhalinin adambaşına düşən gəlirləri+
b*LOG Süd və süd məhsullarının orta istehsal
qiymətləri
LOG(SSM_TB) = 12.160773893 + 0.356046337548*LOG(ABDRG) +
0.401362380481*LOG(SSM_IQ)
LOG Yumurtaya tələb= a + c*LOG əhalinin
adambaşına düşən gəlirləri+ b*LOG
Yumurtanın orta istehsal qiymətləri
LOG(Y_TB) = 15.884988178 + 0.840775434451*LOG(ABDRG) -
0.330703824901*LOG(Y_IQ)
LOG Buğdaya tələb = a + c*LOG əhalinin
adambaşına düşən gəlirləri+ b*LOG
Buğdanın orta istehsal qiymətləri
LOG(B_TB) = 15.252297996 + 0.42816969269*LOG(ABDRG) -
0.0602078359569*LOG(B_IQ)
LOG Kartofa tələb = a + c*LOG əhalinin
adambaşına düşən gəlirləri+ b*LOG kartofun
orta istehsal qiymətləri
LOG(K_TB) = 14.5055610458 + 0.485370668245*LOG(ABDRG) -
0.0452570418314*LOG(K_IQ)
LOG Tərəvəzə tələb = a + c*LOG əhalinin
adambaşına düşən gəlirləri+ b*LOG
Tərəvəzin orta istehsal qiymətləri
LOG(T_TB) = 15.0712535181 + 0.167707207346*LOG(ABDRG) -
0.184163008137*LOG(T_IQ)
LOG Üzümə tələb = a + c*LOG əhalinin
adambaşına düşən gəlirləri+ b*LOG Üzümün
orta istehsal qiymətləri
LOG(U_TB) = 10.5096104033 - 2.17480036138*LOG(ABDRG) +
0.376243362744*LOG(U_IQ)
5Uzun
müddətli
Elmi texniki tərəqqinin kənd
təsərrüfatında istehsalın həcminə təsirini
İstehsal funksiyası ilə oyrənərək, əmək
məhsuldarlığının artımının elmi texniki
tərəqqi hesabına baş verdiyini yoxlamaq
LOG kənd təsərrüfatına yaradılan real ÜDM
= a + b*LOG əsas fondların dəyəri+c*LOG
kənd təsərrüfatında məşğul əhalinin sayı+d*
elmi texniki tərəqqi
LOG(KT_RUDM) = -45.4595000666 -
0.0458378819262*LOG(KT_EFRD) + 7.18435392666*LOG(KT_MES)
LOG Mal qara və quş ətinə tələb = a +
b*LOG Əhalinin sayıLOG(MQQE_TB) = -45.3347709465 + 6.35439104735*LOG(ES)
LOG Süd və süd məhsullarına tələb= a +
b*LOG Əhalinin sayıLOG(SSM_TB) = -35.9461879065 + 5.54877362199*LOG(ES)
LOG Yumurtaya tələb= a + b*LOG Əhalinin
sayıLOG(Y_TB) = -45.2594604358 + 6.50665840112*LOG(ES)
LOG Buğdaya tələb = a + b*LOG Əhalinin
sayıLOG(B_TB) = -16.5618439257 + 3.47299093382*LOG(ES)
LOG Kartofa tələb = a + b*LOG Əhalinin
sayıLOG(K_TB) = -19.1150069303 + 3.67734203641*LOG(ES)
LOG Tərəvəzə tələb = a + b*LOG Əhalinin
sayı LOG(T_TB) = 13.0551128001 + 0.128749298208*LOG(ES)
LOG Üzümə tələb = a + b*LOG Əhalinin
sayıLOG(U_TB) = 156.18589342 - 15.8271097802*LOG(ES)
Kənd təsərrüfatında qısa və uzunmüddətli problemlərin tədqiqi üçün aparılmış ekonometrik qiymətləndirmələr
Kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin
gəlirdən elastikliyi məsələsinə baxmaq
Uzun
müddətli
Kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin
artım sürətilə əhalinin artım sürəti
arasında təxmini bərabərlik faktının
yoxlanması
Uzun
müddətli6
4
1
2
Qeyd: Hesablamalar ekonometrik proqram paketində həyata keçirilmişdir.
Cədvəl 4
Blok
№
Problemin
növüİstifadə məqsədi Tənliklər Qiymətləndirmənin nəticələri
1
Kənd
təsərrüfatı
siyasəti
Kənd təsərrüfatı
siyasəti kimi Paritet
konsepsiyası
məsələsinə baxmaq
LOQ Kənd təsərrüfatı məhsullarınin
istehsalçı qiyməti əmsalı = a + b*
LOQ sənaye məhsullarının istehsalçı
qiyməti əmsalı + c*muqevva deyişen
LOG(KT_IQI) = 0.0432570160511 + 0.661609073579*LOG(S_IQI) +
0.1751217414*D09
Kənd təsərrüfatı siyasətinin iqtisadi problemlərin tədqiqi üçün aparılmış ekonometrik qiymətləndirmə
Qeyd: Hesablamalar ekonometrik proqram paketində həyata keçirilmişdir.
Tədqiqat zamanı əldə edilmiş nəticələri aşağıdakı kimi təfsir edə bilərik:
Qısa müddətli dövr üçün kənd təsərrüfatının inkişafına xas olan problemlər üzrə:
1.Kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin qiymətdən elastikliyi müəyyən edilərkən məlum
olmuşdur ki, mal-qara və quş ətininə tələbin 10% artımı üçün qiymətlər 12.9 % enməlidir.
Deməli mal-qara və quş ətininə tələb qiymətdən elastikdir. Eyni fikiri süd və süd məhsulları,
yumurta üçün də deyə bilərik. Buğda, kartof, tərəvəz və üzümə gəlincə isə bu məhsullar
üzrə tələbin qiymətdən elastikliyi bir qədər aşağıdır. Beləki, istehlakçılar həmin məhsulların
əlavə artımını cox aşağı qiymətləndirirlər məhsul növləri üzrə tələb və təklifin elastikliyi
cədvəl 5-də göstərilmişdir.
Cədvəl
5
s.s Məhsul qruplarıTəklifin qiymətdən
elastikliyi ξ
Tələbin qiymətdən
elastikliyi µ
1 Mal qara və quş əti 0,771268686 0,690874422 10 14,5 10 13,0
2 Süd və süd məhsulları 0,498281458 0,87269324 10 11,5 10 20,1
3 Yumurta 0,93380367 1,031353567 10 9,7 10 10,7
4 Buğda -0,023958173 0,456306715 10 21,9 10 -417,4
5 Kartof 0,185622825 0,28199051 10 35,5 10 53,9
6 Tərəvəz -0,165594211 -0,053361878 10 -187,4 10 -60,4
7 Üzüm -0,889216165 -0,96816957 10 -10,3 10 -11,2
Tələbin artması faizinə uyğun
qiymətin enmə faizi
Təklifin artması faizinə
uyğun qiymətin enmə faizi
Tələb və təklifin qiymətdən elastikliyi
2. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının həcminin dəyişkən olması qiymətləndirilərkən
müəyyən olunur ki, istehsalın həcmi dinamik olaraq inkişaf etmiş və mühüm azalma və artma
baş verməmişdir. Diaqram 1-dən göründüyü kimi 2001-2011-ci illlərdə kənd təsərrüfatı,
ovçuluq və balıqçılıqda ümumi buraxılışın zamana görə trendi xətti və yüksələn olmuşdur.
Diaqram 1
3.Kənd təsərrüfatı məhsullarına daxili tələb dinamik olaraq artsa da, cədvəl 6-dan göründüyü
kimi xarici tələbdə, yəni ixracda bu göstərici çox dəyişkən olmuşdur.
Cədvəl 6
Əsas kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı
s.s Məhsulun adı 2007 2008 2009 2010 2011
1
Mal qara və quş ətinin ixracı
tn 1 239 1 601
1 291 1 519 1 290
2
Süd və süd məhsullarının
ixracı tn 4 641 677 135 56 38
3 Yumurtanın ixracı min ədəd 958 4 325 2 571 666 0
4 Buğdanın ixraxı tn 0 1 953 0 0 0
5 Kartofun ixracı tn 62 976 86 386 82 345 69 853 91 755
6 Tərəvəzin ixracı tn 53 147 80 476 64 274 55 958 67 182
7 Üzümün ixracı tn 158 313 220 984 82
Uzun müddətli dövr üçün kənd təsərrüfatının inkişafına xas olan problemlər üzrə:
1.Kənd təsərrüfatında təklifin artımında elmi texniki tərəqqinin təsiririnin üstünlüyünü
istehsal funksiyası ilə ekonometrik olaraq qiymətləndirməkdə obyektiv problem olduğunu
nəzərə alaraq onun qiymətləndirilməsi aparılarkən adekvat nəticələr alınmamışdır. Belə ki,
sənayedən fərqli olaraq, kənd təsərrüfatı təbiətlə cox bağlı olduğundan, yəni kənd təsərrüfatı
məhsulları üstün olaraq təbii qaydada yetişdirildiyindən, iqtisadi faktorlarla təbii faktorların
tamamilə ayrı-ayrı sahələrə aid olmasından burada istehsal funksiyasının seçimi mümkün
deyildir. Amma kənd təsərrüfatında əsas fondların real dəyərinin iş qüvvəsinə nisbətən daha
sürətlə artması və kənd təsərrüfatında məşğul olan əhalinin sayının getdikçə azalması texniki
tərəqqinin nəticəsi olduğu cox aşkar bir məsələdir.
Diaqram 2
Diaqram 3
Diaqram 2 və 3-dən göründüyü kimi digər sahələrdə məşğul olan əhalinin sayının zamandan
asılılıq düsturundakı əmsal (55.53) kənd təsərrüfatında məşğul əhalinin sayının zamandan
asılılq düsturundakı əmsaldan (19.79) böyükdür.
2. Kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin gəlirdən qeyri-elastikliyi qiymətləndirilərkən məlum
olur ki, kənd təsərrüfatı məhsullarına tələb qiymətdən və gəlirdən elastikdir. Tələbin
qiymətdən və gəlirdən elastikliyi cədvəl 7-də verilmişdir.
Cədvəl 7
s.s Məhsul qruplarıTələbin qiymətdən
elastikliyi
Tələbin gəlirdən
elastikliyi
Tələbin 10 % artmasına
uyğun qiymətin artımı
Tələbin 10% artmasına
uyğun gəlirin artmım faizi
1 Mal qara və quş əti 0,137192658 0,819726291 72,89 12,20
2 Süd və süd məhsulları 0,40136238 0,356046338 24,92 28,09
3 Yumurta 0,330703825 0,840775434 30,24 11,89
4 Buğda 0,060207836 0,428169693 166,09 23,36
5 Kartof 0,045257042 0,485370668 220,96 20,60
6 Tərəvəz 0,184163008 0,167707207 54,30 59,63
7 Üzüm 0,376243363 -2,174800361 26,58 -4,60
Tələbin qiymətdən və gəlirdən elastikliyi
Kənd təsərrüfatı məhsulu istehlakçılarının gəlirlərində həmin məhsullarının istehlakına
sərf olunan hissə müəyyən qanunauyğunluğa görə getdikcə nisbi azalır. Təxmini
hesablamalara görə sübut edilmişdir ki, əhalinin gəlirlərinin 10 % yüksəlməsi kənd
təsərrüfatı məhsullarının istehlakını 2% artırır. Uzun zaman çərçivəsində kənd təsərrüfatı
məhsullarının istehlakının artamsına təsir edən əsas davamedici təsir istehlakçıların artan
nisbi sayıdır. Lakin əhalinin artımı və əhalinin gəlirlərinin artımı ilə baş verən kənd
təsərrüfatı məhsullarının istehlakının nisbi artımı kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının
artım sürətini heç zaman qabaqlaya bilmir. Çünki doğum əmsalının azalması amilini də
nəzərə almaq lazımdır. Uzunmüddətli dövr üçün xas olan xüsusiyyətləri nəzərə alsaq kənd
təsərrüfatı istehsalı sahəsini həcmi azalan və ya nisbi sabit sahə kimi qəbul etmək
mümkündür.
Bu əlamətin ölkə timsalında tədqiqi mühüm nəticələrə gətirib çıxarmışdır. Əhalinin
gəlirləri ilə kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələb arasındakı əlaqənin tədqiqi nəticəsində
müəyyən olunmuşdur ki, başlıca kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə kənd təsərrüfatı
məhsullarına olan tələb əhalinin adambaşına düşən gəlirlərindən elastikdir. Tədqiqatın
nəticələrindən belə aydın olur ki, adambasına düşən istehlak xərcləri tərkibində ərzağa
xərclənən hissə hələki getdikcə artmaqdadır. Bu kənd təsərrüfatı məhsullarına uzun müddətli
tələbin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatı məhsullarına
tələbin gəlirə nisbətən qeyri-elastik olması problemi hələki yaranmamışdır. Lakin digər
mühüm amil əhalinin sayının artımı ilə kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin necə
dəyişməsidir. Adətən, bu məsələ əhalinin ərzaq istehlakı xərclərinin artımına əhalinin pul
gəlirləri və əhalinin sayının artımının təsirini öyrənməklə həll edilir. Bu sahədə aparılan
tədqiqatlar göstərir ki, gəlirlərin ərzağa xərclənən hissəsinin artımında əhalinin sayının
artması da mühüm rol oynayır. Deməli, əhalinin sayının artımı da kənd təsərrüfatı
məhsullarına əlavə tələb yaradır. Nəzəri olaraq əhalinin artımı və əhalinin gəlirlərinin artımı
ilə baş verən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlakının nisbi artımı kənd təsərrüfatı
məhsullarının istehsalının artım sürətini zaman etibarilə qabaqlaya bilmir. Bu nəzəri müddəa
da ölkə reallığı üçün tədqiq edilmiş və müəyyən edilmişdir ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının
istehlakının nisbi artım sürəti kənd təsərrüfatı məhsullarının artım sürətini 2001-2011-ci
illərdə hələki qabaqlaya bilir.
Tədqiqatlar əsasında, kənd təsərrüfatı sahəsində iqtisadi nəzəriyyə ilə sübut olunmuş
qısa və uzun müddətli problemləri ölkə reallığı üçün aşağıdakı makroiqtisadi mənzərə ilə əks
etdirmək olar:
-hal-hazırda ölkədə kənd təsərrüfatı məhsullarına tələb və təklif qiymətdən asılı olaraq
elastikdir;
-kənd təsərrüfatı məhsullarına tələb əhalinin gəlirlərinin artımından daha çox əhalinin sayının
artımı ilə şərtlənmir.
Tələb və təklifin qiymətdən elastikliyi kənd təsərrüfatında hələlik dövlət
subsidiyalarının iqtisadi zərurətdən doğmadığına əsaslar verir. Lakin bu əsaslar subsidiyanın
verilməməsinə tam əsaslar yaratmır. Çünki ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi kimi strateji məsələ
yaddan çıxarılmamalıdır.
Kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin əhalinin gəlirlərinin artımından daha çox
əhalinin sayının artımı ilə şərtlənməməsi, kənd təsərrüfatı istehsalının həcminin gələcəkdə
azalmayacağına imkan verir. Bu kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin qiymətdən elastikliyi
ilə şərtlənir.
Kənd təsərrüfatına həm qısamüddətli, həm də uzunmüddətli dövr üzrə xas olan bu
xüsusiyyətlər hər bir konkret ölkədə müxtəlif kənd təsərrüfatı problemləri yaradır. Bu
problemlərin bir hissəsi isə həmin xüsusiyyətlərin özündən doğsa da, əksər hissəsi
problemlərin həllinə düzgün yanaşmamaq və ya həll yollarının səmərəli olmamaısı
nəticəsində yaranır. Kənd təsərrüfatına məxsus tələb və təklif münasibətləri tənzimlənərkən
yürüdülən iqtisadi siyasətlərin ən başlıca nöqsanları resursların bölgüsü və təkrar bölgüsünün
düzgün tənzimlənməməsi olur. Kənd təsərrüfatındakı problemlər həmişə kənd təsərrüfatı
istehsalının az gəlirli olması əlaməti ilə təzahür edir. Dövlət siyasətləri isə həmişə əlamətlərlə
mübarizəyə həsr olunduğundan problemlərin mahiyyətinə bilavasitə təsir etmir, əlavə törəmə
problemlər yaradır. Obrazlı deyilsə, dövlət siyasətləri xəstəliklərlə deyil onların simptomları
ilə mübarizə aparirlar. Ümumiyyətlə, dünya praktikasında kənd təsərrüfatı sahəsində
aparılmış dövlət siyasətlərini tərkibcə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: kənd təsərrüfatı
məhsullarının qiyməti, istehsal və gəlirlər, kənd təsərrüfatında kredit və lizinq münasibətləri,
kənd təsərrüfatında sığorta münasibətləri, kənd təsərrüfatının birbaşa subsidiyalaşdırılması,
kənd təsərrüfatının vergi yolu ilə tənzimlənməsi, kənd təsərrüfatı sahəsində gömrük siyasəti.
Biz əsas diqqəti subsidiyalaşdırmaya yönəltmişik.
Belə ki, kənd təsərrufatının əsas problemlərindən biri kənd təsərrüfatı istehsalçılarının
gəlirlərinin digər sahələrin gəlirlərinə nisbətən ləng artmasıdır. Kənd təsərrüfatında
çalışanların əmək haqqı da respublikadakı orta əmək haqqından gec artır, odur ki, kənd
təsərrüfatına dövlət yardımı istehsalçıları dəstəkləməlidir. Bu dəstək adətən istehsalçılara
verilən subsidiyalarla həyata keçirilir. Kənd təsərrüfatı məhsullarına təklif və tələbin qiymət
baxımından qeyri-elastikliyi, kənd təsərrüfatında paritet indeksin bərabərlik şərtlərinin
pozulması kənd təsərrüfatının subsidiyalaşdırılmasına əsas verə bilər.
Nəzəri olaraq, kənd təsərrüfatı məhsullarına tələb onu müəyyən edən amillərə heç də
həmişə eyni qayda da həssaslıq göstərmir. Tələbin qiymətdən asılılığı ehtiyac dərəcəsindən (o
nə qədər çox olarsa, elastiklik bir o qədər aşağı olar), əvəzedici əmtəələrin miqdarından
(onlar nə qədər çox olarsa bahalaşan əmtəəni əvəz edən əmtəəə tapmaq daha asan olar) və
vaxt amılindən ( vaxt nə qədəq çox olarsa istehlakçı qiymət dəyişiminə daha asan münasibət
bildirər, yəni elastiklik yüksək olar.) asılıdır. Bu göstəricilərdən asılı olaraq Qeyri elastik
tələb (qiymətin 1% dəyişimi tələbi az dəyişir) və Elastik tələb (qiymətin 1% dəyişimi tələbi
çox dəyişdirir) fərqləndirilir.
Deməli məhsula tələbin qiymətdən elastikliyi təsir dərəcəsindən asılı olaraq
fərqləndirilməlidir. Bu fərqlər kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin qiymətdən elastikliyi
öyrənilərkən nəzərə alınmalıdır.
Subsidiyalaşdırma ilə əlaqədar apardığımız tədqiqatlar həm nəzəri həm də empirik
olaraq onu deməyə əsas verir ki, kənd təsərrüfatı sahəsində məhsul qrupları üzrə
sübsidiyalaşdımanın strareji məqsədləri aydınlaşdırılmadan onun tətbiq edilməsi ağır
nəticələr verə bilər. Subsidiyalaşdırmanın nəticəsi qrafik olaraq şəkil 4-də verilmişdir.
Bununla əlaqədar subsidiyalaşdırmanın iqtisadi-riyazi mənasını daha dərindən
nəzərdən keçirərək ölkə reallığında önun nə ilə nəticələnə biləcəyini müəyyən etmək cox
vacibdir. Nəzəri olaraq, subsidiyanın kəmiyyətinin dəyişməsi qiymətin dəyişməsinə necə təsir
etməsi aşağıdakı düsturla verilir:
DP/DV= -1/(1- µ /)
Bu düstur göstərir ki, subsidiyanın artımı zamanı qiymət nə qədər dəyişir. Bu ifadədən həm
də o aydın olur ki, istehsalçının subsidiyalaşdırılmasının nəticəsi tələb və təklifin nisbi
elastiklik ölçüsündən asılıdır. [29]
Əgər tələbin elastikliyi µ 0-a daha çox yaxın, təklif isə mütləq olaraq elastikdirsə, yəni
= olarsa, onda DP/ DV = -1 olar. Bu halda, bütün fayda istehsalçılara deyil,
istehlakçılara qismət olar.
Əksinə, əqər təklif mütləq olaraq qeyri elastikdirsə, yəni 0-a çox yaxındırsa, tələb isə
elastikdirsə, yəni, µ = - . Onda DP/DV = 0 olar. Yəni subsidiyalaşdırma nəticəsində
qiymətlər dəyişmiyəcək və onun tətbigi səmərəli olmayacaqdır.
Əgər tələb və təklifin elastikliyi mütləq giymətcə, bərabər olarsa, yəni µ=-,
onda DP/DV = - olar. Yəni istehsal və istehlakçılar subsidiyadan yaranan faydanı
bölüşərlər.
Bu deyilənləri ölkə reallığına tətbiq etdikdə alınmış nəticələr cədvəl 8-də verilmişdir:
cədvəl 8
s.sMəhsul
qrupları
Təklifin
qiymətdən
elastikliyi ξ
Tələbin
qiymətdən
elastikliyi µ
Subsidiyanın
kəmiyyət
dəyişməsinin
qiymətin
dəyişməsinə təsirini
müəyyən etmək
üçün əmsal
DP/DV= -1/(1- µ /ξ)
Subsidiyalaşdırılmadan
faydalananlar
1 Mal qara və
quş əti0,771268686 0,690874422 -0,10423639 İstehlakçılar faydalanır
2Süd və süd
məhsulları0,498281458 0,87269324 0,751406212
Subsidiyalaşdırma
nəticəsində qiymətlər
dəyişmiyəcək və onun
tətbigi səmərəli deyildir
3 Yumurta 0,93380367 1,031353567 0,104465103
Subsidiyalaşdırma
nəticəsində qiymətlər
dəyişmiyəcək və onun
tətbigi səmərəli deyildir
4 Buğda -0,02395817 0,456306715 -20,04597287 İstehlakçılar faydalanır
5 Kartof 0,185622825 0,28199051 0,519158599
Subsidiyalaşdırma
nəticəsində qiymətlər
dəyişmiyəcək və onun
tətbigi səmərəli deyildir
6 Tərəvəz -0,16559421 -0,053361878 -0,67775517 İstehlakçılar faydalanır
7 Üzüm -0,88921617 -0,96816957 0,08878989
Subsidiyalaşdırma
nəticəsində qiymətlər
dəyişmiyəcək və onun
tətbigi səmərəli deyildir
İstehsalçının subsidiyalaşdırılmasının nəticəsinin tələb və təklifin nisbi elastiklik ölçüsündən asılılığı
Göründüyü kimi malqara və quş əti, buğda və tərəvəz subsidiyalaşdırıldıqda
istehlakçılar, süd və süd məhsulları, yumuta, kartof və üzüm subsidiyalaşdırılarsa qiymətlər
dəyişməyəcək və onun tətbiqi səmərəli olmayacaqdır.
Klassik situasiyaya görə subsidiyanın artımı istehsalı stimullaşdırır, tələbin qeyri-
elastikliyi səbəbindən isə qiymətlər aşağı düşməyə meyllənir. Nəticədə istehlakçılar ucuz
qiymətdən faydalanırlar. Lakin belə davam etdikcə, məhsul artıqlığı problemi potensial
problem kimi qarşıya çıxa bilər.
Ölkədə buğdaya olan əsas tələbi əhalinin gəlirləri, əhalinin sayının mütləq artımı və
qiymət elastikliyi yaradır. Odür ki, buğdanın subsidiyalaşdırılması ona olan tələb və təklifin
qiymətdən qeyri elastikliyi səbəbindən irəli gəlməmişdir. Əgər tələb və təklifin qiymətdən
qeyri elastikliyi yaranarsa və bu əmsallar mütləq qiymətcə təxminən bərabər olarsa,
subsidiyalaşdırmadan həm istehsalçılar həm də istehlakçılar qazanardılar. Resbublikamızda
buğda üzrə bu əmsallar mütləq qiymətcə təxminən bərabər olmadığından verilən
subsidiyadan tək taxıl emalı ilə məşğul olan müəssisələr faydalanır.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının subsidiyalaşdırılması təklifi stimullaşdırsa da, kənd
təsərrüfatının ümumi və gələcək inkişafına mənfi təsirlər də göstərə bilir. Əvvələn,
subsidiyalaşdıma əkin dövriyyəsinin rotasiyasına və rotasiya dövrünə mənfi təsir göstərə
bilər. Ikincisi, əkin sahələrinin optimal quruluşu pozula bilər. Odur ki subsidiyalaşdırma
zamanı bu məsələlər diqqət mərkəzində olmalıdır.
Subsidiyalaşdırmaya digər bir nəzəri baxış paritet konsepsiyasıdır. Hər il kənd
təsərrüfatı məhsullarına mübadilə olunan müəyyən əmtəə və xidmətlər toplusu mövcud olur.
Həmin məhsullara mübadilə olunan toplu əmtəə və xidmətlər arasında bərabərlik olmalıdır.
Daha doğrusu məhsulun həcmi müəyyən bir gəliri təmin etməlidir. Nəzəri olaraq bu
konsepsiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kənd təsərrüfatı məhsulunun qiyməti onların
istehsalına sərf edilən əmtəə və xidmətlərin qimətinə nisbətdə sabit qalmalıdır. Deməli, kənd
təsərrüfatı məhsullarının qiymət artımı, onları istehsal etmək üçün lazım gələn əmtəə və
xidmətlərin qiymətinin artım sürətinə bərabər olmalıdır. Bu 100% paritet deməkdir. Bəzi
inkişaf etmiş ölkələrdə dövlət statistikası paritet indeksinin hesablanmasını həyata keçirir. Bu
kənd təsərrüfatının ümumi vəziyyətinə qiymət vermək üçün bir növ indikator rolunu oynayır.
Ölkəmiz də bu indeks hesablanmadığından digər bir göstərici kimi sənaye məhsullarının
istehsalçı qiymət indeksləri ilə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçı qiymət indekslərini
müqayisə etmişik. Bu metodologiyaya zidd olsa da hər hal da müəyyən təsəvvür yaratmağa
imkan verir. Tədqiqat göstərir ki, sənaye məhsullarının qiymət indeksinin 15% artmasına
kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymət indeksinin 10 % artması uyğun gəlir. Belə
qanunauyğunluq ölkəmizdə bu paritetin pozulmasına dəlalət edir. Dəqiq deyilsə, Paritet
indeksinin pozulması ölkədə kənd təsərrüfatı probleminin mövcud olması deməkdir.
Kənd təsərrüfatının dövlət tənzimlənməsi göstəricilərinin hesablanması. Əvvəlcə siyasət
təhlili matrisindən istifadə etməklə iqtisadi siyasətin təsirinin qiymətləndirilməsi gəlirlərin,
xərclərin və mənfəətin fərdi və kölgə göstəriciləri arasındakı fərqlərin öyrənilməsini nəzərdən
keçirək. Bu bir növ alternativ qiymətləndirmə usuludur.
Cədvəl 9
Gəlirlər
Xərclər
Mənfəətlər Satılabilən
istehsal
vasitələri
Daxili
resurslar
Fərdi qiymətlər indeksi A B C D
Kölgə qiymətləri indeksi E F G H
Kənarlaşmalar İ J K L
Bazar çatışmazlıqlarının
təsirləri
M N O P
Təhrifedici siyasətin təsirləri Q R S T
Effektiv siyasətin təsirləri U V W X
Cədvəl 9-da göstərilmiş kənarlaşmalar birinci sətrdəki göstəricilərdən ikinci sətrdəki
göstəriciləri çıxmaqla tapılır (A-E=İ, B-F=J, C-G=K və D-H=L)..[5]
Gəlir, xərc və mənfəət göstəricilərinin istənilən biri üçün fərqlərin yaranması iqtisadi
sistemdə sərbəst bazar qanunauyğunluqlarından kənarlaşmaların mövcud olmasını göstərir.
Kənarlaşmalara üç qrup amillər təsir göstərir: bazar çatışmazlıqları (matrisin 4-cü sətri –
MNOP), təhrifedici siyasət (matrisin 5-ci sətri – QRST) və effektiv siyasət (matrisin 6-cı sətri
– UVWX).
Bazar çatışmamazlıqları. Bir sıra hallarda bazarda inhisarçılıq (az sayda satıcının
qiymətə təsir göstərməsi) və ya monopsoniya (kiçik sayda alıcıların qiymətə təsir göstərməsi)
halları mövcud olur. Bu hallar daxili qiymətlərin beynəlxalq paritet qiymətlərdən
fərqlənməsinə gətirib çıxarır. Emal müəssisələrinin xammalın tədarükü zamanı öz şərtlərini
diktə etməsi praktikası bazarda monopsoniyaya əyani misaldır. Bu halda xammalın daxili
qiyməti beynəlxalq paritet qiymətlərdən aşağı səviyyədə olur ki, bununla da emal sənayesi
dolayısı ilə subsidiyalaşır. Nəticədə kənd təsərrüfatında yaranan əlavə dəyərin bir hissəsi
bazar təhriflərinin təsiri altında emal sənayesinə keçir. Bazarda inhisarçılıq və
monopsoniyadan başqa, bazar informasiya sistemlərinin, ictimai xidmətlərin (yollar, sosial
obyektlər və s.) və digər bu kimi amillərin zəif inkişafı da bazar çatışmazlıqlarını şərtləndirir.
Təhrifedici siyasətlərin təsirləri. Hökumət çox zaman strateji əhəmiyyətə malik olan
məhsul istehsalını dəstəkləmək üsün daxili bazarın qoruması, daxili istehsalçılar üçün
vergilərin azaldılması, yerli istehsalçılara resurs və qiymət subsidiyalarının verilməsi,
minimum qiymət həddlərinin tətbiqi kimi tədbirlər həyata keçirir. Digər hallarda, mübadilə
məzənnələrinin tənzimlənməsi siyasəti ilə idxal və ya ixracın stimullaşdırılması daxili
xərclərin və gəlirlərin təhrif olunmasına səbəb ola bilər. Bütün bu kimi təhrifedici siyasət
tədbirləri daxili qiymətlərin beynəlxalq paritet qiymətlərdən kənarlaşmasına gətirib çıxarır.
Effektiv siyasətin təsirləri. Liberal iqtisadi sistemə malik olan ölkələrdə daxili qiy-
mətlərin beynəlxalq paritet qiymətlərə (kölgə qiymətlərə) yaxınlaşdırılması effektiv siyasətlər
hesab olunur. Effektiv siyasət tədbirləri vasitəsi ilə hökumətlər bazar çatışmamazlıqları və
təhrifedici siyasətlərin doğurduğu mənfi meylləri kompensasiya etməyə çalışırlar. Burada
mövcud təhrifedici siyasətlərin əksinə yönəlmiş tədbirlərin tətbiqi nəzərdə tutulur. Siyasət
Təhlili Matrisindən istifadə etməklə müxtəlif göstəricilər hesablamaqla iqtisadi siyasətin
sahəyə konkret olaraq nə cür təsir etdiyini müəyyənləşdirmək olar (Eric A. Monke və Scott
R. Pearson, (1989)).
Qeyd etdiyimiz kimi Siyasətin Matrisi Təhlili metodu ilə qiymətləndirmə aparmaq bir
növ alternativ qiymətləndirmə deməkdir. Alternativ qiymətlndirmə müxtəlif usullarla aparıla
bilər. Biz burada belə usullardan biri kimi tararazlı qiymət modelindən istifadə və onun
tətbiqi üzərində dayanacağıq. Bu metoddan istifadə etməzdən əvvəl yuxarıda verilmiş siyasət
təhlili matrisini milli hesablar sistemi göstəriciləri və ticari və qeyri ticari sahələr anlayışı
baxımından bir qədər dəyişməli olacağıq. Çünki həmin matris mikroiqtisadiyyat göstəriciləri
əsasında tərtib edilmişdir.
Milli iqtisadiyyatın xarici ticarətdə iştirak dərəcəsinə müvafiq olaraq iqtisadçılar ticari
və qeyri ticari məhsulları istehsal edən sahələei konkretləşdirmişlər. Beləki hansı məhsullar
beynəlxalq ticarətin obyektidirsə onlar ticari, beynəlxalq ticarət obyekti olmayan məhsullar
istehsal edən sahələr isə qeyri ticari sahələr adlanır.Qeyri ticari məhsulların beynəlxalq ticarət
dövriyyəsindən çıxarılmasının iki əsas səbəbi vardır: böyük nəqliyyat xərclərinin tələb
olunması və sərhəddən keçirilərkən böyük tarif və qeyri tarif maneələrinin olması.Təcrübədə
kənd təsərrüfatı, hasilat və emal sənayesi sahələri ticari sahələr, tikinti, nəqliyyat və rabitə,
kommunal, ictimai və şəxsi xidmətlər istehsal edən sahələr isə qeyri ticari sahələr kimi qəbul
edilir. Belə bölgü nisbi xarakter daşıyır. Elmi texniki tərəqqinin inkişafı ilə bu bölgü dəyişə
bilər. Bölgünün mühüm metodoloji əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, qeyri ticari məhsullara
tələb ölkə daxilində formalaşır və ölkədəki istehsal hesabına ödənilir. Ticari məhsullara tələbi
isə qalan dünya və daxili tələb formalaşdıra bilər. Ona görə də bu tələb idxal hesabına da
ödənilə bilər. Cədvəli Milli hesablar Sistemi göstəriciləri ilə ifadə etsək o cədvəl 10-dakı
şəklə düşər:
Cədvəl 10 Sahələrin
ümumi
buraxılışı
Sahələrin aralıq istehlakı Əlavə dəyər
Ticari
sahələr
Qeyri ticari
sahələr
Ticari
sahələr
Qeyri ticari
sahələr
Ölkə daxili qiymətlər indeksi A B C D Ü
Alternativ qiymətləri indeksi E F G H Ş
Kənarlaşmalar İ J K L Ğ
Bazar çatışmazlıqlarının
təsirləri
M N O P Ç
Təhrifedici siyasətin təsirləri Q R S T Ə
Effektiv siyasətin təsirləri U V W X Ö
Makroitisadi tədqiqatlarda PAM metodundan istifadə etməklə iqtisadi siyasətin təsirinin
qiymətləndirilməsi ümumi buraxılış, aralıq istehllak və əlavə dəyərin ölkə və alternativ
göstəriciləri arasındakı fərqlərin öyrənilməsinə əsaslanır[21]. Başqa sözlə, həmin fərqlər, yəni
kənarlaşmalar siyasət təhlilinin əsas obyektidir. Bu kənarlaşmalar isə birinci sətrdəki
göstəricilərdən ikinci sətrdəki göstəriciləri çıxmaqla tapılır (A-E=İ, B-F=J, C-G=K, D-H=L
və Ü-Ş=Ğ).
Üümumi buraxılış, aralıq istehlak və əlavə dəyər göstəricilərinin istənilən biri üçün
fərqlərin yaranması iqtisadi sistemdə sərbəst bazarda kənarlaşmaların mövcud olmasını
göstərir. Kənarlaşmalara üç qrup amillər təsir göstərir: bazar çatışmazlıqları (matrisin 4-cü
sətri – MNOPÇ), təhrifedici siyasət (matrisin 5-ci sətri – QRSTƏ) və effektiv siyasət
(matrisin 6-cı sətri – UVWXÖ).
Tarazlı qiymətlər modeli TT BAIp 1
siyasətin matris təhlilini aparmağa
əlverişli imkan yaradır. 1 TAI matrisi və qeyri- ticari məhsulların əlavə dəyər normaları
(Vk+1, Vk+2, …, Vn) və ticari məhsulların qiymətləri (P=(P1, P2,…, Pk k<n) məlum olduqda,
ticari məhsulların əlavə dəyər normaları V=(V1, V2,…, Vk k<n) və qeyri ticari məhsulların
qiymətləri (Pk+1, Pk+k,…, Pn ) tapıla bilir [21].
Qəbul edək ki, ticari aralıq məhsulların dünya qiymətləri indeksi məlum, əlavə dəyər
normaları isə məlum deyil, qeyri ticari aralıq məhsulların isə əlavə dəyər normaları məlum,
dünya qiymətləri indeksi isə məlum deyildir, onda bu şərtləri siyasət təhlili matrisi
metodunun şərtlərinə uyğunlaşdırsaq məsələnin riyazi qoyuluşu belə olar:
Burada: TT BAI 1
- transponirə olunmuş tam xərclər matrisidir. Sxemdəki
məsələnin həlli aşağıdakı tənliklər sisteminin həllinə gətirilir:
Birinci tənlikdən Vt aşağıdakı kimi tapılır
Vt -nin tapılmış qiyməti ikinci tənlikdə yerinə qoyularaq Pqt tapılır. Yəni, ikinci tənlikdə
yerinə qoyulsa
Məchullar tapıldıqdan sonra ölkə və dünya qiymətlərinin dəyişmə indeksi və bu
qiymətlərə müvafiq olan əlavə dəyər normalarının dəyişmə indeksi tapılır və bu ilkin
məlumatlar kənd təsərrüfatının dövlət tənzimlənməsinin səviyyəsini qiymət-ləndirən xüsusi
göstəricilər sisteminin hesablanması üçün zəmin yaranmış olur. Burada mühüm şərt ondan
ibarətdir ki, təklif edilən metod əsasında aparılan alternativ qiymətləndirmə zamanı bütün
sahələrarası əlaqələr nəzərə alınmış olur. Bu təsirləri qiymətləndirmək üçün aşağıdakı
göstəricilər sistemindən istifadə edilir.
Kənd təsərrüfatında dövlət tənzimlənməsini qiymətləndirmək üçün iki qrup göstəricilər
sistemi mövcuddur. Birinci qrup göstəricilər sistemi hər bir məhsul üzrə dövlət siyasətinin
nəticələrini qiymətləndirməyə imkan verir. Bu göstəricilər sxem 2-də erilmişdir.
Sxem
2
Ikinci qrup göstəricilər dövlətin kənd təsərrüfatı sahəsinə yönəltdiyi vəsait barədə
məlumatları əks etdirir. Bu göstəricilər sistemi cədvəl 11-də verilmişdir:
Cədvəl 11 Kənd təsərrüfatının dövlət tənzimlənməsi səviyyəsini qiymətləndirən göstəricilər
1. Mütləq göstərisilər
Kənd təsərrüfatının inkişafına yönəldilmiş büdcə vəsaitinin təyinat növləri üzrə miqdarı.
Büdcədə nəzərdə tutulan subsidiya və dotasiyaların kənd təsərrüfatı sahələri, kənd təsərrüfatı məhsulları
və təsərrüfat kateqoriyaları üzrə həcmi
Büdcədə nəzərdə tutulan subsidiya və dotasiyalar vəsaitin in kənd təsərrüfatı sahələri, kənd təsərrüfatı
məhsulları və təsərrüfat kateqoriyaları üzrə faktiki ödənişi.
Nəzərdə tutulan və faktiki ödənilən subsidiya və dotasiya məbləği arasındakı fərq.
İnflyasiya nəzərə alınmaqla subsidiyanın həcmi
Subsidiyanın ödənişi zamanı gecikdirilmiş məbləğ
Təsərrüfat kateqoriyaları üzrə güzəştli kreditlərin həcmi.
Güzəştli kreditləşmə nəticəsində real dotasiyalaşmanın hesabi məbləği (müvafiq müddət üzrə kreditlər
üçün müəyyən edilmiş faizlərin kommersiya stavkasının nəzərdə tutulan kreditlərin həcminə hasili)
Güzəştli kreditləşmə nəticəsində büdcədən dotasiyalaşdırmanın hesabi məbləği (müvafiq müddət üzrə
kreditlər üçün müəyyən edilmiş Mərkəz bankın uçot stavkasının nəzərdə tutulmuş kreditlərin həcminə
hasili çıxılçın kreditlərin güzəştli faiz stavkasına hasili)
Güzəştli kreditləşmə nəticəsində büdcədən dotasiyalaşdırmanın faktiki məbləği (müvafiq müddət üzrə
kreditlər üçün müəyyən edilmiş Mərkəz bankın uçot stavkasının nəzərdə tutulmuş kreditlərin həcminə
hasili çıxılçın kreditlərin güzəştli faiz stavkasına hasili)
Güzəştli kreditləşmə nəticəsində büdcədən dotasiyalaşdırmanın faktiki məbləği ilə hesabi məbləği
arasında fərq
Mərkəz bankın uçot stavkası və güzəştli faiz stavkası arasındakı fərqi ödəmək üçün nəzərdə tutulmuş
büdcə vəsaitinin həcmi.
Mərkəz bankın uçot stavkası və güzəştli faiz stavkası arasındakı fərqi ödəmək üçün faktiki ayrılmış büdcə
vəsaitinin həcmi.
Mərkəzləşdirilmiş, yəni mərkəz bankın uçot stavkası ilə verilmiş kreditlərin real faiz stavkası (mərkəz
bankın uçot stavkası ilə kənd təsərrüfatı məfsullarının, ocümlədən heyvandarlıq və bitkiçilik məhsulları
üzrə qiymət artımı arasındakı fərq)
Təsərrüfat kateqoriyaları üzrə olmaqla, vergi növləri üzrə vergi ayırmalarının məbləği
Kənd təsərrüfat müəssisələrinə, ocümlədən sahələr və təsərrüfat kateqoriyaları üzrə verilən vergi
güzəştlərinin hesabi məbləği
Kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılarına verilən subsidiyaların və vergilərin saldosu.
Mərkəzləşdirilmiş investisiyaların həcmi.
2.Nisbi göstəricilər
Ümumi daxili məhsulda kənd təsərrüfatının inkişafına yönəldilmiş büdcə vəsaitinin xüsusi çəkisi
Inzibati rayon büdcələrində kənd təsrrüfatının inkişafına yönəldilmiş büdcə vəsaitinin həmin büdcələrin
xərc hissəsinin həcmində,dövlət büdcəsinin xərchissəsində və ümumi daxili məhsulda xüsusi çəkisi
Hər təsərrüfata düşən subsidiyanın xüsusi çəkisi
Kənd təsərrüfatında əmtəə istehsalçıları tərəfindən ödənilmiş vergilərin bütün büdcə gəlirlərində xüsusi
çəkisi
Kənd təsərrüfatında əmtəə istehsalçıları tərəfindən ödənilmiş vergilərin kənd təsərrüfatının ümumi
məhsulunda xüsusi çəkisi
Kənd təsərrüfatında əmtəə istehsalçıları tərəfindən ödənilmiş vergilərin kənd təsərrüfında yaradılmış
əlavə dəyərdə xüsusi çəkisi
Kənd təsərrüfatında əmtəə istehsalçıları tərəfindən ödənilmiş vergilərin kənd təsərrüfına verilmiş
subsidiyaların ümumi məbləğində xüsusi çəkisi
Təsərrüfat kateqoriyaları üzrə hər hektar əkin sahəsinə düşən ödənilmiş vergilərin həcmi.
Güzəştli kreditləşmə üçün ayrılmış büdcə vəsaitlərinin kənd təsərrüfatının inkişafı üçün ayrılmış bütün
büdcə səaitlərinin həcmində çüsusi çəkisi
Kənd təsərrüfatı subyektləri tərəfindən alınmış güzəştli kreditlərin həcminin, onlar tərəfindən alınmış
bütün kreditlərin həcmində xüsusi çəkisi
Güzəştli kreditlər hesabına büdcə dotasiyaları ilə kənd təsərrüfatının dəstəklənməsi üzrə birbaşa subsidiya
və dotasiyaların nisbəti (subsidiya və dotasiyaların həcminə görə mərkəz bankın uçot stavkası ilə güzəştli
faiz stavkası arasındakı fərq)
Kənd təsərrüfatı sahəsində alınmış kreditlər və kreditor borcların nisbəti
Kənd təsərrüfatı sahəsində debitor və kreditor borcların nisbəti
Hər hektara düşən kreditor borcun həcmi
Hər hektara düşən güzəştli kreditin həcmi
Hər hektara düşən güzəştli kredit hesabına verilmiş dotasiyanın həcmi
3.Ümumiləşdirici göstəricilər
Mətkəzləşdirilmiş qaydada müəyyən edilən tədarük qiymətləri
Kənd təsərrüfatına bazar qiymətləri ilə müqayisədə daha aşağı qiymətlərlə xidmətlərin göstərilməsi
Kənd təsərrüfatının istehsal vasitələrinə ehtiyacının güzəştli qiymətlərlə təmin edilməsi
Güzəştli faiz stavkası ilə kreditlərin verilməsi
Vergi güzəştlərinin verilməsi
Kənd təsərrüfatı məhsullarının idxalına yüksək tariflərin qoyulması
Kənd təsərrüfatı məhsullarının idxalının kvotalaşdırılması
Kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracının subsidiyalaşdırılması
Kənd təsərrüfatı istehsalçılarının dövlət tərəfindən sığortalanması
Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarının birbaşa subsidiyalaşdırılması
Paritet siyasətinin yürüdülməsi
Qeyd edirik ki, tədqiqat zamanı ikinci qrup göstəricilərin tam hesablanması və təqdim
edilməsi bu sahədə informasiya çatışmazlığı baxımından tam hesablanmamışdır.
Göstəricilərin sadəcə sadalanması ölkəmizdə kənd təsərrüfatının dövlət tənzimlənməsinin
qiymətləndirilməsi və onun monitorinqinin keçirilməsi üzrə işlərin vacibliyini bir daha
vurğulamaqdır. Buna baxmayaraq tədqiqat çətçivəsində həmin göstəricilərin bir hissəsi
hesablanmışdır. Hesablamaların nəticəsi göstərir ki, ölkəmizdə kənd təsərrüfatına yönəlmiş
subsidiyaların illik həcmi kənd təsərrüfatının ümumi buraxılışının 7.3 %-ə qədərini təşkil
edir. Bu rəqəm inkişaf etmiş olkələrlə müqayisədə cox aşağı bir göstəricidir. Avropa İttifaqı
ölkələrində subsidiya fermerlər tərəfindən istehsal olunan məhsulların dəyərinin 45-50%-ni,
Yaponiya və Fnlandiyada isə 70%-ni təşkil edir.
Aşağıdakı cədvəllərdə subsidiyalaşdırma barədə Maliyyə Nazirliyinin, və güzəştli
kreditləşmə yolu ilə Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun aqrar sektora verdiyi kreditlər
barədə məlumatlar verilmişdir.
2007-2012-ci illərdə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına əkin sahəsinin
becərilməsində istifadə etdiyi yanacaq və motor yağlarına, buğda və cəltik əkininə,
"Aqrolizinq" Açıq Səhmdar Cəmiyyəti və digər hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən
istehsalçılara mineral gübrənin güzəştlə satılmasına görə ayrılmış büdcə vəsaiti və
toxumçuluq və tinglik təsərrüfatlarından satılan 1-c i və 2-ci reproduksiyalı toxumlara və
tinglərə görə dövlət büdcəsindən təsərrüfatlara ödənilən subsidiya barədə məlumatlar
cədvəl 12-dəki kimidir:
Cədvəl 12
Sıra
nömrəsiTədbirin adı 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Cəmi
I
Kənd təsərrüfatı məhsulları
istchsalçılarm
məhsul istehsalı üçün ödənilən 66,6 76,5 84,8 104 92 102 525,5
1
Kənd təsərrüfatı məhsulları
istehsalçılarının məhsul istehsalı üçün
istifadə etdikləri yanacağın və motor
yağınm dəyərinin orta hesabla 50
faizinin dövlət büdcəsinin vəsaiti
hesabına ödənilməsi xərcləri 42,2 53,8 59,8 55,5 52,8 56,7 320,8
2
Kənd təsərrüfatı məhsulları
istehsalçılarının məhsul istehsalı üçün
istifadə etdikləri mineral gübrənin
dəyərinin orta hesabla 50 faizinin
dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına
ödənilməsi xərcləri
2,4 6,7 6,6 23,1 13,6 17,98 70,38
3
Buğda və cəltik istehsalçılarının
maddi
marağının artırılması ,buğda və çəltik
istehsalının stimullaşdırılması məqsədi
ilə
dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına
yardım
verilməsi xərcləri 20,2 13,6 16 22,9 23,4 25,19 121,29
4
Əkin sahəsinin becərilməsi, buğda və
çəltik səpini üçün verilən yardımların
alınmasına lazım olan plastik
kartların üç ildən bir istehsalçılar
üçün hazırlanması , ikinci və üçüncü
ildə dəstəklənməsi, habelə onlara
bank xidmətinin göstərilməsi xərcləri
1,8 2,3 2,2 1,9 2 2 12,2
5
Əkin sahəsinin becərilməsi, buğda və
çəltik səpini üçün verilən yardımların
alınmasında istifadə edilən blankların
və ərizə formalarının çap olunması
0 0,1 0,2 0,1 0,2 0,2 0,8
II
Toxum və tinglərə görə
subsidiyalara: 0,8 3,7 4,6 5,9 5,8 7,4 28,2
YEKUN 67,4 80,2 89,4 109 97,8 109,5 553,7
2007-2012-c i illərdə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına ödənilən
subsidiya barədə məlumatlar
«Sığortalanmasına maliyyə yardımı göstərilən kənd təsərrüfatı əmlakının və sığorta
hadisələrinin növlərinin və sığorta haqqınm büdcə vəsaiti hesabına ödənilən hissəsinin
müəyyən edilməsi haqqmda» Azərbaycan Respublikası Nazirbr Kabinetinin 2004-cü il 04
mart tarixli 22 nömrəli Qərarına uyğun olaraq ödənilmiş vəsaitlər barədə məlumatlar cədvəl
13-dəki kimidir:
Cədvəl 13
Sıra
sayıİllər
Dövlət büdcəsindən ayrılan maliyyə vəsaiti
(manat)
1 2007 5593,5
2 2008 7490
3 2009 50559
4 2010 38835
5 2011 42332
6 2012 35134
Cəmi 179943,5
2007-2012-c i illər ərzində kənd təsərrüfatı əmlakının
sığortalanmasına dövlət büdcəsindən ayrılmış vəsaitlər barədə
məlumat
2007-2012-ci illər ərzində Sahibkarlığı Kömək Milli Fondunun vasitəsilə aqrar sektorun
inkişafına yönəldilmiş güzəştli kreditlərin verilməsi nəticəsində bu sektorun aldığı güzəştin
miqdarı kommersiya kreditləri ilə müqayisədə hesablanmış və cədvəl 14-də verilmişdir.
(min manat)
say məbləğ
2007 601 38071 6 24 2284 9137 6853 3 20558
2008 572 37202 6 24 2232 8928 6696 3 20089
2009 1991 89978 6 24 5399 21595 16196 3 48588
2010 1333 88735 6 24 5324 21296 15972 3 47917
2011 1532 109397 6 24 6564 26255 19691 3 59074
2012 2259 148524 6 24 8911 35646 26734 3 80203
Cəmi 8288 511907.0 30714 122858 92143 3 276430
Kreditin
orta
istifadə
meddəti
Orta istifadə
müddəti nəzərə
alınmaqla cəmi
fərq
Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun vasitəsilə 2007-2012-ci illərdə iqtisadiyyatın sahələri üzrə verilmiş güzəştli kreditlər
haqqında məlumat
Güzəştli
kredit faizi
ilə illik faiz
məbləği
Kommersiya
kreditlərinin
orta illik faiz
məbləği
ödəniləcək
faiz məbləğləri
arasındakı
fərq
Güzəştli
kreditlərin
orta illik faiz
dərəcəsi
Kommersiya
kreditlərinin
orta illik faiz
dərəcəsi
illər
Aqrar sektorun
inkişafına verilmiş
güzəştli kreditlər
Kənd təsərrüfatında dövlət tənzimlənməsini qiymətləndirmək üçün beynəlxalq
praktikada qəbul olunmuş göstəricilər sisteminin hesablanması üçün excel proqram paketində
xüsusi alqoritm qurularaq siyasət təhlili matrisi yaradılmış və tədqiqatda şərh edilmiş
metodologiya bütünlüklə praktik olaraq tətbiq edilmişdir. Birinci qrup göstəricilərin
hesablanması qaydalarını ətraflı nəzərdən keçirək:
İqtisadi siyasətin sahəyə təsirini əks etdirən birinci göstərici Nominal Mühafizə
Əmsalıdır (Nominal Protection Coefficient, NPC). NPC əmsalı həm resurslar, həm də məhsul
üçün heablanır və iqtisadi siyasətin və ya bu iqtisadi siyasət nəticəsində formalaşan bazar
konyukturasının ayrı-ayrı istehsal sistemlərinə təsirini əks etdirir. Bu göstərici həm ümumi
həm də xalis mühafizə əmsalı kimi hrsablana bilər. Fərqli cəhət ondan ibarərdir ki, ümumi
mühafizə əmsalı hesablanarkən dünya qiymətləri nominal valyuta kursu ilə, xalis mühafizə
əmsalı hesablanarkən isə dünya qiymətləri effektiv valyuta kursu ilə təshih edilir. Aşağıda
həm resurslar, həmdə məhsullar üçün ümumi və xalis mühafizə əmsallarının hesablanma
düsturları verilir:
Resurslar üçün ümumi Nominal Mühafizə Əmsalı – əmsalı aşağıdakı kimi
hesablanır:
Burada:
–Resurslar üçün ümumi Nominal Mühafizə Əmsalı;
– Resurslarin dünya qiymətlərilə dəyəri;
– Resursların ölkə qiymətlərilə dəyəridir.
- nominal valyuta məzənnəsi
Resurslar üçün xalis Nominal Mühafizə Əmsalı – əmsalı aşağıdakı kimi
hesablanır:
Burada:
–Resurslar üçün ümumi Nominal Mühafizə Əmsalı;
– Resurslarin dünya qiymətlərilə dəyəri;
– Resursların ölkə qiymətlərilə dəyəridir.
- real valyuta məzənnəsi
Resurslar üçün NPC əmsalının 1-dən kiçik olması daxili bazar qiymətlərinin beynəlxalq
paritet qiymətlərdən kiçik olmasını göstərir. Bu isə o deməkdir ki, müəssisələr resursları əldə
edərkən subsidiyadan istifadə edirlər. Bu subsidiya aparılan iqtisadi siyasətin təsirinin
nəticəsi olmaqla xammal və materialların qiymətlərinə birbaşa dotasiyalar, idxal olunan
məhsullara tətbiq edilən vergi və rüsumlar, ticarət məhdudiyyətləri (kvotalar və s.), rəsmi
mübadilə kursu vasitəsilə təsirlər şəklində öz əksini tapa bilir. Digər tərəfdən, iqtisadi
siyasətin və bazarın təsiri ilə formalaşan resursların aşağı qiymətləri emal sənayesi üçün
dolayı subsidiya kimi çıxış edə bilir.
Resurslar üçün NPC əmsalının 1-dən böyük olması isə, əksinə, onların tədarükü
zamanı iqtisadi siyasət və bazarın məhdudlaşdırıcı təsirinin mövcud olması deməkdir. Bu
halda isə, məsələn, kənd təsərrüfatının inkişafına yönəlmiş qoruyucu tədbirlər (tutaq ki, idxal
olunan xarici xammala rüsum və kvotalar) emal müəssisəsi üçün məhdudlaşdırıcı faktor
rolunu oynaya bilər. Digər bir məhdudlaşdırıcı amil kimi kənd təsərrüfatında istifadə edilən
sənaye mənşəli materiallara tətbiq edilən vergilər çıxış edə bilər.
Məhsul üçün Nominal Mühafizə Əmsalı da həm ümumi, həmdə xalis mühafizə əmsalı
kimi hesablana bilər.
Məhsullar üçün ümumi Nominal Mühafizə Əmsalı – əmsalı aşağıdakı kimi
hesablanır:
Burada:
– Məhsullar üçün ümumi Nominal MühafizƏmsalı;
– Məhsulların ölkə qiymətləri
məhsulların dünya qiyməti
- nominal valyuta məzənnəsi
Məhsullar üçün xalis Nominal Mühafizə Əmsalı – əmsalı aşağıdakı kimi
hesablanır:
Burada:
– Məhsullar üçün ümumi Nominal Mühafizə Əmsalı;
– Məhsulların ölkə qiymətləri
məhsulların dünya qiyməti
- nominal valyuta məzənnəsi
Məhsul üçün NPC əmsalının 1-dən böyük olması onu göstərir ki, məhsulun daxili bazar
qiyməti beynəlxalq paritet qiymətlərdən yüksəkdir. Bu isə onu göstərir ki, iqtisadi siyasət və
formalaşmış bazar konyukturu sahənin birbaşa və ya dolayı yolla subsidiyalaşması
istiqamətində təsir göstərir. Bu subsidya analoji idxal məhsuluna tətbiq edilən vergi və
rusumlar, kvotalar, rəsmi mübadilə məzənnəsi ilə manipulyasiyalar və s. şəklində ola bilər
(idxal məhsuluna vergi və rüsumların tətbiqi daxili istehsalçıya öz məhsuluna yüksək qiymət
qoymaq imkanı yaradır).
Əksinə, son məhsul üçün NPC əmsalının 1-dən kiçik olması halı daxildə istehsal
edilmiş məhsulun qiymətinin dünya bazarındakı anoloji məhsulun qiymətindən kiçik
olmasını göstərir ki, bu da yerli istehsalçının iqtisadi siyasətin neqativ təsirinə məruz
qalmasını nümayiş etdirir. Belə məhdudlaşdırıcı təsir daxili istehsalçıya dolayı vergilərin
tətbiqi, bazarda əlverişli olmayan rəqabət modelinin mövcudluğu (həddən artıq istehsalçı –
aşağı qiymətlər) və s. şəklində meydana çıxa bilər.
İqtisadi siyasətin sahəyə təsirinin digər göstəricisi Effektiv Mühafizə Əmsalıdır (The
Effective Protection Coefficient, EPC). EPC əmsalı sahədə yaranan əlavə dəyərin faktiki
qiymətlərlə həcminin onun dünya qiymətlərlə həcminə nisbəti kimi müəyyən olunmaqla,
resurslar, həm də məhsul üzrə iqtisadi siyasətin təsirini əks etdirən göstəricidir. Belə ki, əksər
hallarda həm məhsulun qiymətlərinin dəstəklənməsi, həm də resursların subsidiyalaşması
vahid siyasət tədbirləri paketinin tərkib hissələri olduğundan, ümumi iqtisadi siyasətin sahədə
yaranan əlavə dəyərə təsirinin qiymətləndirilməsi vacib əhəmiyyət kəsb edir. Effektiv
Mühafizə Əmsalı aşağıdakı kimi hesablanır:
Burada:
EPC – Effektiv Mühafizə Əmsalı;
– ölkə qiymətlərilə ümumi buraxılış;
– aralıq istehlakın ölkəi qiymətlərilə dəyəridir;
– dünya qiymətlərlə ümumi ümumi buraxılış;
–aralıq istehlakın dünya qiymətlərilə dəyəridir.
Nominal vəya effektiv valyuta məzənnəsinin tətbiqindən olaraq, EPC əmsalı da ümumi və
xalis şəkildə hesablana bilər.
EPC əmsalının 1-dən böyük olması o deməkdir ki, sahədə faktiki qiymətlərlə yaranan
əlavə dəyər kölgə qiymətlərlə yarana biləcək əlavə dəyərdən böyükdür. Bu isə onu göstərir
ki, iqtisadi siyasət və bazar konukturu istehsal sahəsinin subsidiyalaşması istiqamətində təisr
göstərməkdədir. Başqa sözlə iqtisadi siyasət nəticəsində hazır məhsulun qiymətləri
dəstəklənir və ya istehsal vasitələri subsidiyalı qiymətlərlə əldə edilir.
Əksinə, EPC əmsalının vahiddən kiçik olması onu göstərir ki, faktiki qiymətlərlə sahədə
yaranan əlavə dəyər kölgə qiymətlərlə yarana biləcək əlavə dəyərdən kiçikdir. Bu isə o
deməkdir ki, istehsalçılar iqtisadi siyasətin məhdudlaşdırıcı təsirinə məruz qalırlar, başqa
sözlə, sahədə yarana biləcək potensial əlavə dəyərin bir hissəsi ya yüksək vergilər vasitəsilə
büdcəyə alınır, yaxud da əlverişsiz bazar konukturasının təsiri altında ümumiyyətlə yaranmır
(aşağı qiymətlər, istehsal vasitələrinin yüksək qiymətləri və s.).
Effektiv mühafizə əmsalları barədə informasiya Effektif subsidiya əmsallarının (the
effective subsde coefficient) hesablanması ilə tamamlanır. ESC istehsal faktorlarına tətbiq
olunan vergi və subsidiyaları nəzərə alır. ESC anoloji olaraq EPC kimi hesablanır, lakin
hesablama düsturunda kəsrin surəti istehsal faktorlarına tətbiq edilən subsidiya məbləği qədər
təshih edilir. Effektif subsidiya əmsalı aşağıdakı kimi hesablanır:
Burada:
ESC – Effektif subsidiya əmsalı;
– ölkə qiymətlərilə ümumi buraxılış;
– aralıq istehlakın ölkə qiymətlərilə dəyəridir;
– dünya qiymətlərlə ümumi ümumi buraxılış;
–aralıq istehlakın dünya qiymətlərilə dəyəridir.
- istehsal faktorlarına tətbiq olunan subsidiya.
Nominal və ya real valyuta məzənnəsinin tətbiqindən asıılı olaraq, ESC əmsalı da
ümumi və xalis şəkildə hesablana bilər.
Kənd təsərrüfatında dövlət tənzimlənməsini daha kompleks şəkildə əks etdirən
göstəricilər İstehsalçıya və İstehlakçıya subsidiya ekvivalentidir (the produser and consumer
subsidy equvalents).
İstehsalçıya subsidiya ekvivalenti PSE aşağıdakı kimi hesablanır:
Burada:
- məhsulların istehsalçı qiymətləri
- məhsulların dünya qiyməti
-nominal valyuta məzənnəsi
- istehsal faktorlarına tətbiq olunan subsidiya.
- istehsal faktorlarına tətbiq olunan vergilər.
Bu düstur istehsalçıların dünya qiymətlərinə münasibətdə xalis aşkar və qeyri aşkar gəlirlərini
müəyyən edir.
Burada:
- məhsulların istehsalçı qiymətləri
- istehsal faktorlarına tətbiq olunan subsidiya.
- istehsal faktorlarına tətbiq olunan vergilər.
Yuxarıdakı düstur isə istehsalçı qiymətlərə münasibətdə onların gəlirlərini müəyyən
edir. Əgər PSE-nin birinci düsturla hesablanmış qiyməti ikinci düsturla hesablanmış
qiymətindən böyükdürsə, onda i məhsulunun istehsalına stimul vardır.
Istehsalçılara subsidiya ekvivalenti dövlət siyasəti nəticəsində əmtəə istehsalçılarına
transfertlərin aqreqat ölçüsü hesab edilir. Bu göstərici həm birbaşa həm də dolayı yolla
gəlirlərin təkrar bölüşdürülməsi yolu ilə kənd təsrrüfatına yönələn bütün dövlət vəsaitlərini
nəzərə alır.
İstehlakçıya subsidiya ekvivalenti PSE aşağıdakı kimi hesablanır:
Burada:
- məhsulların istehsalçı qiymətləri
- məhsulların dünya qiyməti
-nominal valyuta məzənnəsi
- istehsal faktorlarına tətbiq olunan vergilər.
Burada:
- məhsulların istehsalçı qiymətləri.
- məhsulların dünya qiyməti.
-nominal valyuta məzənnəsi.
- istehsal faktorlarına tətbiq olunan vergilər.
Əgər CSE-nin birinci və ikinci düsturla düsturla hesablanmış qiymətləri müsbətdirsə,
deməli onda i məhsulunun istehlakına stimul vardır.
Rəqabət üstünlüklərinin ümumi qəbul edilən prinsiplərə əsaslanan hesablanma metodu
aşağıdakı düstura əsaslanır.
Burada:
KQQTM– daxili istehsal resurslarının (qeyri-ticari məhsul və xidmətlərin) kölgə qiymətlərilə
dəyəri;
DQM – dünya qiymətlərilə ümumi gəlir;
DQTM – satıla bilən istehsal vasitələrinin (ticari məhsulların) dünya qiymətlərilə dəyəridir.
DRC vahiddən kiçik olarsa, bu məhsulun rəqabətqabiliyyətli olduğunu göstərir. DRC-
in vahiddən kiçik olması o deməkdir ki, kölgə qiymətlərlə, yaradılmış əlavə dəyər onun
istehsalına sərf edilmiş resursların dünya qiymətlərlə dəyərindən yüksəkdir. DRC vahiddən
böyük olması isə məhsulun rəqabətqabiliyyətli olmadığını göstərir. Başqa sözlə isə,
yaradılmış əlavə dəyərin kölgə qiymətlərlə həcmi daxili resursların kölgə dəyərindən kiçikdir
ki, bu hal da daxili resurslardan qeyri-səmərəli istifadə edildiyini göstərir. DRC nəzərdə
tutulmuş məhsulun satışından 1 vahid xarici valyuta qazanmaq üçün lazım olan daxili
resursun kəmiyyətini göstərir. Yuxarıdakı düsturu müvafiq çevirmələr apararaq bir qədər
başqa şəklə sala bilərik:
olduğundan,
Burada:
KQƏD- dünya qiymətlərilə yaranan kölgə əlavə dəyərdir.
Yuxarıda verilən düstur daha ümumidir və sahələrarası əlaqəni göstərə bilmir. Onun ən
geniş forması hal-hazırda rəqabətqabiliyyətliliyin hesablanmasıında praktik tətbiq edilən
aşağıdakı düsturdur:
Burada:
DRCi – i-ci sahənin istehsalı zamanı bir vahid xarici valyuta qazanmaq yaxud qənaət etmək
üçün lazım olan daxili resurs sərfini nəzərdə tutur.
Aij – i-ci sahənin vahid miqdarda məhsulunun istehsalı üçün lazım olan j-cu sahənin aralıq
məhsulunun miqdarını göstərir.
Psj – j-cu qeyri-ticari aralıq istehlak məhsullarının kölgə (alternativ) qiymətidir.
Pd j – j-cu ticari aralıq istehlak məhsullarının dünya bazarı qiymətidir
Pw i – i-ci sahənin məhsulunun dünya bazarı qiymətidir.
J=1...k - qeyri-ticari aralıq istehlakın məhsullarıdır.
J=k+1...n - ticari aralıq istehlak məsullarıdır.
Bu düstur M.Bruno (1963) tərəfindən irəli sürülən DRC (Daxili Resurs sərfi (Domestic
Resource Cost) metodunun əsasını təşkil edir və rəqabətqabiliyyətlilitin müəyyənləşdirilməsi
baxımından daha mükəmməl hesab olunur.
Yuxarıdakı çevirmələr nəticəsində aldığımız
düsturunu geniş şəkildə yazaq:
olar.
Modeldən çıxan məlumatlar nominal və yaxud real valyuta məzənnəsilə təshih edilməklə
rəqabətqabiliyyətliliyin qiymətləndirilməsində istifadə edilir.
Yuxarıda şərh edilən metodologiya sorğu məlumatları əsasında reallaşdırılmış və siyasət
təhlili matrisi qurulmuşdur. Matrisdən istifadə edərək dünya qiymətləri indeksinin dəyişməsi
nəticəsində ticari və qeyri ticari məhsullar üçün kənd təsərrüfatının dövlət tənzimlənməsinin
xüsusi və ümumi göstəriciləri hesablanmışdır. Hesablamaların nəticələri göstərir ki, matris
sahələrarası əlaqələri yaxşı nəzərə alır və tələb olunan göstəriciləri hesablamağa imkan verir.
Ticari məhsullardan hər hansı biri və ya hamısı üzrə dünya qiymətlərini və qeyri ticari
məhsullardan hər hansı biri və ya hamısı üzrə əlavə dəyər normalarını dəyişdirməklə bütün
sahələrarası əlaqələr nəzərə alınmaqla, əmsalların ilkin vəziyyətə nəzərən necə dəyişdiyini
müəyyən etmək mümkündür. Təhlillər göstərir ki, alınan nəticələr metodologiyanın
tələblərinə tam uyğundur .
Bu qiymətləndirmənin iqtisadi riyazi əsasları vaxtilə rus iqtisadçıları V.S Nemçinov, l.V
Kantaroviç və başqaları tərəfindən yaradılmışdır. İqtisadi-riyazi ədəbiyyatlarda əmtəədə
təcəssüm edən əməyin ikili xarakteri məsələsinin riyazi izahı “obyektiv şərtlənmiş
qiymətləndirmələr” kimi şərh edilmişdir. Dəyərin yaranmasında əmək məsrəflərinin rolu
yalnız xüsusi modellərin köməyi ilə sahələrarası balansın tənlikləri də daxil olmaqla öyrənilə
bilər. O istehsal edilən məhsulun ictimai tələbata müvafiqliyini öyrənmiş və əsas diqqəti
“istehlak dəyəri və istehlak qiymətləndirilməsinə” yönəltmişdir. Nəhayət, o öz əsərlərində
istehlakın və əməyin ölçüsünə diqqət yetirərək, belə qənaətə gəlmişdir ki, isteklakin ölçüsü
isteklak dəyəri, əməyin ölçüsü isə içtimai dəyərdir. O məhsulların və resursların ictimai
faydalılığını iqtisadi-riyazi üsullarla tədqiq etmişdir. Bu isə elə qiymətin dəyərdən
kənarlaşmasının öyrənilməsi deməkdir. Nəticədə müəyyən etmişdir ki, qiymət dəyərdən tələb
və təklifin təsiri ilə kənarlaşır.Yəni qiymətin dəyərdən kənarlaşmasına tələbin
zənginləşdirilməsi və onun elastikliyi dərəcəsini əks etdirən istehlak dəyərlərinin kəmiyyəti
təsir edir. Obyektiv şərtlənmiş qiymətləndirmə konsepsiyası l.V Kantaroviç tərəfindən
“Resurslardan ən yaxşı istifadənin iqtidadi cəhətdən hesablanması” əsərində (1959) inkişaf
etdirilmişdir. O obyektiv şərtlənmiş qiymətləndirmə usulunu tapmışdır. O müəyyən etmişdir
ki, optimal plan və obyektiv şərtlənmiş qiymətləndirmə konkret və dinamikdir, yəni bütün
şərtlərlə müəyyən edilir. Şərtlər dəyişdikdə o da dəyişir. Şərtlər kimi istehsal amilləri əsas
götürülür. Defisit resurslar yüksək, artıq resurslar isə sıfır qiymət alır. Odur ki resurslardan ən
səmərəli istifadə məsələsi həll edilməli olur. Məsələn müəllif avadanlıqdan istifadəni
araşdırarkən çox qiymətli anlayış “kirayə qiyməti” anlayışını irəli sürür. O yazır: “biz kirayə
qiymətləndirməsi anlayışından istifadə edirik, bu da elə bir qiymətləndirmədir ki, avadanlığın
kirayə haqqı belə istifadəyə bəraət qazandırsın. Buna avadanlığa görə alınan renta kimi də
baxmaq olar. Biz bu rentanı ödəməsək də onun mümkün ölçüsünü hesablayırıq”. Beləliklə
əgər gün ərzində həmin maşından istifadə edilməsə, deməli həmin məbləğdə pulu itirmiş
oluruq. Onun istifadəsi isə həmin məbləğdə pulun qazanılması deməkdir. Obyektiv şərtlənmiş
qiymətləndirmə konsepsiyasına V.S Nemçinov “Optimal proqramlaşdırmanın riyazi
vuruqlarının iqtisadi mənası” əsaərində böyük diqqət yetirmişdir. Müəllif bu əsərində
obyektiv şərtlənmiş qiymətləndirmənin dəyər nəzəriyyəsində yeri və rolunu araşdırmışdır. O
göstərmişdir ki, əmək dəyər nəzəriyyəsinə nəinki, istehsal xərcləri və məsrəfləri aiddir, eyni
zamanda məhsul və resursların istehlak dəyəri, onların ictimai faydalılığı da aidir. Obyektiv
şərtlənmiş qiymətləndirmə müxtəlif resursların faydalılığının ölçülməsinin prinsipcə yeni
üsulunu verdi. Bu usul mahiyyətcə, əlavə məhsul istehsalının abstrakt formada ictimai rifahin
səviyyəsinə təsir kəmiyyətinin qiymətləndirilməsi deməkdir. Bununla da psixoloji məktəbin
subyektiv faydalılıq barədə səhv fikirləri tənqid edilərək, əmək dəyər nəzəriyyəsindəki
əmtəədə təcəssüm edən əməyin ikili xarakteri barədə Marksın fikirləri bir daha öz təsdiqini
tapdı. Belə ki, subyektiv faydalılıqda xətti proqramlaşdırmanın məqsəd funksiyasında
maksimum subyektiv faydalılıq nəzərdə tutulursa, əmək dəyər nəzəriyyəsindəki obyektiv
şərtlənmiş qiymətləndirmə zamanı xətti proqramlaşdırmanın məqsəd funksiyasında plan çeşid
tapşırığı üzrə maksimum məhsul nəzərdə tutulur.
Deyilənləri kənd təsərrüfatının dəstəklənməsi üzrə göstəricilərin qiymətləndirilməsi
üzrə tətbiq etdiyimiz metodologiyaya aid edərək yekunlaşdırsaq məlum olur ki, təklif edilən
resurslara elə qiymət qoyulmalıdır ki, bu zaman məhsul vahidinə sərf olunan bütün
resursların dəyəri həmin məhsulun hər vahidinin satış qiymətindən az olmasın. Bu qiymətə
kölgə və ya obyektiv əsaslandırılmış (şərtləndirilmiş) qiymətləndirmə deyilir. Bu zaman
ehtiyatlara tələbi olan tərəflər ehtiyatların alınmasına ən az xərc çəkmək istəyir. Deməli, əsas
məsələdə məhdudiyyətlər şərti tələb, məqsəd funksiyası təklif kimi iştirak edirsə, qoşma
məsələdə məhdudiyyətlər şərtləri təklif, məqsəd funksiyası isə tələb kimi çıxış edir. Kənd
təsərrüfatının dəstəklənməsi üzrə göstəricilərin qiymətləndirilməsi üzrə tətbiq etdilmiş tarazlı
qiymət modeli xərc-buraxılış modelinin qoşma məsələsi oduğundan ticari resursların məlum
dünya qiymətləri, yəni dünya qiymətləri baxımından qeyri ticari resursların kölgə qiymətləri
tapılmışdır. Bu da tamamilə nəzəriyyəyə uyğundur.
Tədqiqat çərçivəsində kənd təsərrüfatının dəstəklənməsini xarakterizə edən
göstəricilərdən istifadə edərkən cədvəl 15-dəki məqamlara diqqət yetirmək faydalıdır:
Cədvəl 15
s.s Əmsalların təfsiri düstur
1
Resurslar üçün NPC əmsalının 1-dən kiçik
olması daxili bazar qiymətlərinin orta dünya
qiymətlərindən kiçik olması nəticəsində
istehsalçıların resursları əldə edərkən
subsidiyadan istifadə etmələrini göstərir.
Resurslar üçün NPC əmsalının 1-dən böyük
olması, onların tədarükü zamanı iqtisadi siyasət
və bazarın məhdudlaşdırıcı təsirinin mövcud
olması deməkdir. Bu halda isə, məsələn, kənd
təsərrüfatının inkişafına yönəlmiş qoruyucu
tədbirlər (tutaq ki, idxal olunan xarici xammala
rüsum və kvotalar) emal müəssisəsi üçün
məhdudlaşdırıcı faktor rolunu oynaya bilər.
Digər bir məhdudlaşdırıcı amil kimi kənd
təsərrüfatında istifadə edilən sənaye mənşəli
materiallara tətbiq edilən vergilər çıxış edə
bilər.
2
Məhsul üçün NPC əmsalının 1-dən böyük
olması onu göstərir ki, məhsulun daxili bazar
qiyməti orta dünya qiymətlərindən yüksəkdir.
Bu isə onu göstərir ki, iqtisadi siyasət və
formalaşmış bazar konyukturu sahənin birbaşa
və ya dolayı yolla subsidiyalaşması
istiqamətində təsir göstərir. Bu subsidya analoji
idxal məhsuluna tətbiq edilən vergi və
rusumlar, kvotalar, rəsmi mübadilə məzənnəsi
ilə manipulyasiyalar və s. şəklində ola bilər
(idxal məhsuluna vergi və rüsumların tətbiqi
daxili istehsalçıya öz məhsuluna yüksək qiymət
qoymaq imkanı yaradır).
Son məhsul üçün NPC əmsalının 1-dən kiçik
olması halı daxildə istehsal edilmiş məhsulun
qiymətinin dünya bazarındakı anoloji məhsulun
qiymətindən kiçik olmasını göstərir ki, bu da
yerli istehsalçının iqtisadi siyasətin neqativ
təsirinə məruz qalmasını nümayiş etdirir. Belə
məhdudlaşdırıcı təsir daxili istehsalçıya dolayı
vergilərin tətbiqi, bazarda əlverişli olmayan
rəqabət modelinin mövcudluğu (həddən artıq
istehsalçı – aşağı qiymətlər) və s. şəklində
meydana çıxa bilər.
3
EPC əmsalının 1-dən böyük olması o deməkdir
ki, sahədə faktiki qiymət-lərlə yaranan əlavə
dəyər kölgə qiymətlərlə yarana biləcək əlavə
dəyərdən böyükdür. Bu isə onu göstərir ki,
iqtisadi siyasət və bazar konukturu istehsal
sahəsinin subsidiyalaşması istiqamətində təisr
göstərməkdədir. Başqa sözlə iqtisadi siyasət
nəticəsində hazır məhsulun qiymətləri
dəstəklənir və ya istehsal vasitələri subsidiyalı
qiymətlərlə əldə edilir.
Əksinə, EPC əmsalının vahiddən kiçik olması
onu göstərir ki, faktiki qiymətlərlə sahədə
yara¬nan əlavə dəyər kölgə qiymətlərlə yarana
biləcək əlavə dəyərdən kiçikdir. Bu isə o
deməkdir ki, istehsalçılar iqtisadi siyasətin
məhdudlaşdırıcı təsirinə məruz qalırlar, başqa
sözlə, sahədə yarana biləcək potensial əlavə
dəyərin bir hissəsi ya yüksək vergilər vasitəsilə
büdcəyə alınır, yaxud da əlverişsiz bazar
konukturasının təsiri altında ümumiyyətlə
yaranmır (aşağı qiymətlər, istehsal vasitələrinin
yüksək qiymətləri və s.).
4
ESC əmsalının 1-dən böyük olması o deməkdir
ki, sahədə ölkə qiymətlərilə yaranan əlavə dəyər
dünya qiymətlərilə yarana biləcək əlavə
dəyərdən böyükdür. Bu isə onu göstərir ki,
iqtisadi siyasət və bazar konukturu istehsal
sahəsinin subsidiyalaşması istiqamətində təisr
göstərməkdədir. Başqa sözlə iqtisadi siyasət
nəticəsində hazır məhsulun qiymətləri
dəstəklənir və ya istehsal vasitələri subsidiyalı
qiymətlərlə əldə edilir.
Əksinə, ESC əmsalının vahiddən kiçik olması
onu göstərir ki, ölkə qiymətlərilə sahədə
yaranan əlavə dəyər dünya qiymətlərilə yarana
biləcək əlavə dəyərdən kiçikdir. Bu isə o
deməkdir ki, istehsalçılar iqtisadi siyasətin
məhdudlaşdırıcı təsirinə məruz qalırlar, başqa
sözlə, sahədə yarana biləcək potensial əlavə
dəyərin bir hissəsi ya yüksək vergilər vasitəsilə
büdcəyə alınır, yaxud da əlverişsiz bazar
konukturasının təsiri altında ümumiyyətlə
yaranmır (aşağı qiymətlər, istehsal vasitələrinin
yüksək qiymətləri və s.).
5
İstehsalçıya subsidiya ekvivalenti PSE
əmsalının 1-dən böyük olması o deməkdir ki,
subsidiya nəzərə alınmaqla məhsulun
istehsalında ölkə qiymətlərilə yaranan əlavə
dəyər dünya qiymətlərilə yarana biləcək əlavə
dəyərdən böyükdür.
Əksinə, İstehsalçıya subsidiya ekvivalenti PSE
əmsalının vahiddən kiçik olması onu göstərir ki,
subsidiya nəzərə alınmaqla məhsulun
istehsalında ölkə qiymətlərilə yaranan əlavə
dəyər dünya qiymətlərilə yarana biləcək əlavə
dəyərdən kiçikdir.
6
İstehsalçıya subsidiya ekvivalenti PSE
əmsalının 1-dən böyük olması o deməkdir ki,
subsidiya nəzərə alınmaqla məhsulun
istehsalında yaranan əlavə dəyər subsidiyasız
yarana biləcək əlavə dəyərdən böyükdür.
İstehsalçıya subsidiya ekvivalenti PSE
əmsalının 1-dən böyük olması o deməkdir ki,
subsidiya nəzərə alınmaqla məhsulun
istehsalında yaranan əlavə dəyər subsidiyasız
yarana biləcək əlavə dəyərdən kişikdirr.
7
İstehlakçıya subsidiya ekvivalenti PSE
əmsalının müsbət olması o deməkdir ki, dünya
qiymətləri ilə subsidiya nəzərə alınmaqla yerli
qiymətlərin arasındakı fərqin məhsulun yerli
qiymətinə nisbəti istehlaka stimul yaradır.
İstehlakçıya subsidiya ekvivalenti PSE
əmsalının mənfi olması o deməkdir ki, dünya
qiymətləri ilə subsidiya nəzərə alınmaqla yerli
qiymətlərin arasındakı fərqin məhsulun yerli
qiymətinə nisbəti istehlaka stimul yaratmır.
8
İstehlakçıya subsidiya ekvivalenti PSE
əmsalının müsbət olması o deməkdir ki, dünya
qiymətləri ilə subsidiya nəzərə alınmaqla yerli
qiymətlərin arasındakı fərqin məhsulun dünya
qiymətinə nisbəti istehlaka stimul yaradır.
İstehlakçıya subsidiya ekvivalenti PSE
əmsalının mənfi olması o deməkdir ki, dünya
qiymətləri ilə subsidiya nəzərə alınmaqla yerli
qiymətlərin arasındakı fərqin məhsulun dünya
qiymətinə nisbəti istehlaka stimul yaratmır.
9
DRC vahiddən kiçik olarsa, bu məhsulun
rəqabətqabiliyyətli olduğunu göstərir. DRC
nəzərdə tutulmuş məhsulun satışından 1 vahid
xarici valyuta qazanmaq üçün lazım olan daxili
resursun kəmiyyətini göstərir.
DRC-in vahiddən kiçik olması o deməkdir ki,
kölgə qiymətlərlə, yaradılmış əlavə dəyər onun
istehsalına sərf edilmiş resursların dünya
qiymətlərlə dəyərindən yüksəkdir. DRC
vahiddən böyük olması isə məhsulun
rəqabətqabiliyyətli olmadığını göstərir.
Hesablamaların nəticələrindən istifadənin asanlaşdırılması üçün məlumatlarda istehsalı
subsidiyalaşdırılan məhsulların göstəriciləri yaşıl rəngdə verilmişdir. Nəticələr
rəqabətqabiliyyətlilik göstəricisi, mühafizə əmsalları və subsidiyalaşdırma göstəriciləri üzrə
ayrıca olaraq cədvəllərdə verilmişdir. Hesablanmış göstəricilərin təhlili nəticəsində müəyyən
edilmişdir:
KƏND TƏSƏRRÜFATI İSTEHSALININ DƏSTƏKLƏNMƏSİ SƏVİYYƏSİNİN
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ GÖSTƏRİCİLƏRİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN
NƏTİCƏLƏRİ:
1. Orta dünya qiymətləri və kənd təsərrüfatına ayrılan subsidiyalar nəzərə alınmaqla kənd
təsərrüfatı istehsalının dəstəklənməsinin effektif subsidiya əmsalı bitkiçilik məhsulları
üzrə vahiddən böyükdür və bu da onu göstərir ki, subsidiya nəzərə alınmaqla
məhsulun istehsalında ölkə qiymətlərilə yaranan əlavə dəyər dünya qiymətlərilə
yarana biləcək əlavə dəyərdən böyükdür. Bu isə onu göstərir ki, iqtisadi siyasət və
bazar konyukturu bitkiçilik məhsullarının subsidiyalaşması istiqamətində təisr
göstərməkdədir. Başqa sözlə iqtisadi siyasət nəticəsində bitkiçilik məhsullarının
qiymətləri dəstəklənir və ya bu məhsulların istehsalı üçün istehsal vasitələri subsidiyalı
qiymətlərlə əldə edilir. Lakin heyvandarlıq məhsulları üzrə bu göstəricinin
hesablanmış nəticələri tamamilə əks fikirlər söyləməyə əsaslar verir.
2. İstehsalçıya subsidiya ekvivalenti PSE əmsalının bitkiçilik məhsulları üzrə 1-dən
böyük olması o deməkdir ki, subsidiya nəzərə alınmaqla məhsulun istehsalında ölkə
qiymətlərilə yaranan əlavə dəyər dünya qiymətlərilə yarana biləcək əlavə dəyərdən
böyükdür. Bu isə onu göstərir ki, iqtisadi siyasət bu məhsulların istehsalına stimul
yaradır. Lakin heyvandarlıq məhsulları üzrə bu göstəricinin hesablanmış nəticələri
tamamilə əks fikirlər söyləməyə əsaslar verir.
3. İstehsalçıya subsidiya ekvivalenti PSE əmsalının bitkiçilik məhsulları üzrə 1-dən
böyük olması o deməkdir ki, subsidiya nəzərə alınmaqla məhsulun istehsalında
yaranan əlavə dəyər subsidiyasız yarana biləcək əlavə dəyərdən böyükdür. Bu isə ö
deməkdir ki, istehsalşılar subsidiyadan faydalanırlar. Lakin heyvandarlıq məhsulları
üzrə bu göstəricinin hesablanmış nəticələri istehsalşıların subsidiyadan
faydalanmadıqlarını göstərir.
4. İstehlakçıya subsidiya ekvivalenti PSE əmsalının bitkiçilik məhsulları üzrə mənfi
olması o deməkdir ki, subsidiya nəzərə alınmaqla dünya qiymətləri ilə yerli
qiymətlərin arasındakı fərqin məhsulun yerli qiymətinə nisbəti istehlaka stimul
yaratmır. Lakin heyvandarlıq məhsulları üzrə bu göstəricinin hesablanmış nəticələri
həmin məhsulların istehlakına stimul olduğuna əsaslar verir.
5. İstehlakçıya subsidiya ekvivalenti PSE əmsalının bitkiçilik məhsulları üzrə mənfi
olması o deməkdir ki, subsidiya nəzərə alınmaqla dünya qiymətləri ilə yerli
qiymətlərin arasındakı fərqin məhsulun dünya qiymətinə nisbəti istehlaka stimul
yaratmır. Lakin heyvandarlıq məhsulları üzrə bu göstəricinin hesablanmış nəticələri
həmin məhsulların istehlakına stimul olduğuna əsaslar verir.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının emalından alınan məhsullar üzrə anoloji mühakimələr
yürütmək üçün cədvəl 16-da göstərilmiş məlumatlardan istifadə edilə bilər.
Kənd təsərrüfatı istehsalının dəstəklənməsi səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin
ümumiləşdirici göstəriciləri
Cədvəl 16
Məhsulun adı Məhsul
kodu
Effektif
subsidiya
əmsalı
İstehsalçıya
subsidiya
ekvivalenti
dünya
qiyməti
nəzərə
alınmaqla
İstehsalçıya
subsidiya
ekvivalenti
daxili
qiymətlə
İstehlakçıya
subsidiya
ekvivalenti
yerli
qiymətə
nisbətdə
İstehlakçıya
subsidiya
ekvivalenti
dünya
qiymətinə
nisbətdə
Buğda 10011000 88,577 43,191 -0,990 -0,304 -1,922
Arpa 10030010 140,385 75,946 -1,187 -0,578 -3,270
tritikale 10019090 66,118 45,082 -1,052 -0,295 -2,168
vələmir 10040010 435,988 145,644 -1,276 -0,731 -4,892
çovdar 10020010 81,728 52,210 -1,106 -0,416 -2,503
Yonca 12092100 1,019 -0,116 -0,175 6,412 -0,996
Qarğıdalı 10051000 14,854 9,391 -0,889 -0,149 -1,760
Çuğundur 12091900 0,012 -0,988 -0,084 175,238 -1,000
Pambıq 14042000 2,154 0,534 -0,097 13,024 -0,978
Günəbaxan 12060010 43,085 26,756 -1,092 -0,172 -1,920
Süfrə üzümü 08061000 49,006 26,454 -1,088 -0,799 -5,926
Texniki üzüm 08062000 22,692 16,733 -1,088 -0,689 -4,248
Kartof 07019000 169,559 31,475 -2,520 -0,885 -20,922
Kələm 07049000 11,791 9,227 -1,037 -0,675 -4,038
Xiyar 07070000 16,298 13,468 -1,404 -0,731 -6,036
Pomidor 07020000 18,118 14,239 -1,324 -0,787 -6,987
Soğan 07031010 33,544 20,547 -0,978 -0,824 -6,190
Badımcan 07093000 13,831 9,000 -1,114 -0,599 -3,444
Bibər 09041200 11,209 5,164 -1,042 -0,350 -2,086
Çuğundur mətbəx 12129100 10,415 7,954 -1,022 -0,574 -3,238
Qarpız 08071100 3,931 2,771 -0,971 -0,046 -1,965
Yemiş 08071990 11,359 8,601 -1,010 -0,546 -3,052
Yer kökü 07061000 13,356 8,804 -1,134 -0,572 -3,317
Turp 07061000 5,448 4,037 -0,946 -0,204 -2,103
Göyərtilər 07039000 -29,171 149,577 -1,014 -0,973 -33,054
Alma 08081000 14,287 10,955 -0,930 -0,545 -2,881
Armud 08082019 89,362 34,901 -0,930 -0,842 -6,332
Nar 08109090 39,668 19,873 -0,930 -0,754 -4,333
Xurma 08041000 3,148 2,060 -0,930 0,078 -1,826
Cədvəl 16 davamı
Məhsulun adı Məhsul
kodu
Effektif
subsidiya
əmsalı
İstehsalçıya
subsidiya
ekvivalenti
dünya
qiyməti
nəzərə
alınmaqla
İstehsalçıya
subsidiya
ekvivalenti
daxili
qiymətlə
İstehlakçıya
subsidiya
ekvivalenti
yerli
qiymətə
nisbətdə
İstehlakçıya
subsidiya
ekvivalenti
dünya
qiymətinə
nisbətdə
Ərik 08091000 69,414 22,940 -0,930 -0,775 -4,525
Şaftalı 08093000 153,892 34,514 -0,930 -0,829 -5,712
Gavalı 08094000 13,025 9,218 -0,930 -0,309 -2,131
Gilas 081210 214,568 33,207 -0,930 -0,807 -5,030
Gilənar 08092000 -145,932 72,512 -0,930 -0,858 -6,165
Forel 03021100 -2,123 0,185 -0,093 -0,156 -0,971
Karp balığı 03019390 -0,359 0,787 -0,133 -0,440 -0,657
inək südü 3.8 % yağlı 04012000 -0,040 1,818 -0,053 -0,645 0,473
mal əti diri cəkidə 02012000 0,672 -0,537 -0,163 1,158 -1,009
camış südü 6.8 % yağlı 04013000 -0,005 -0,680 -0,017 2,124 -0,756
camış əti diri cəkidə 02012000 -0,198 -0,603 -0,032 1,518 -0,930
qoyun südü 7.6 % yağlı 04013000 -5,709 0,473 -0,677 -0,321 -1,236
qoyun əti diri cəkidə 02042200 2,305 1,116 -0,847 -0,527 -2,682
qoyun yunu 15051000 21,144 17,520 -1,130 -0,946 -21,777
quş əti 16023290 -0,135 0,879 -0,036 -0,468 -0,641
yumurta 04070021 0,387 -0,879 -0,036 7,244 -0,977
inkubator cücəsi 01051110 0,003 -0,988 -0,230 85,136 -0,994
bal 04090000 8,775 7,684 -7,410 -0,885 -64,853
Pivə 22030000 7,956 -211,228 114,145 -115,458 -1,841
şərab 22042100 0,550 -4,532 12,831 -10,603 -0,936
araq 22072000 -0,253 -112,905 17,893 -18,848 0,327
un 11010000 -5,773 1,049 -1,216 -0,588 -2,310
kəpək 23023000 -10,304 0,443 -0,619 -0,316 -1,234
çörək 19051000 0,261 -0,494 -1,281 0,930 -1,349
makaron 19019000 1,136 0,134 -1,160 -0,159 -1,769
72,5%-li kərə yağı 04051000 2,839 -61,276 27,709 -29,097 -2,573
3,2%-li süd 04012000 0,849 -1,715 -0,877 -1,806 -3,506
1 litrlik qatıq 04031000 0,322 -1,566 -0,084 -1,356 -1,874
1000 qr ayran 04039000 -0,369 -0,517 -0,120 0,417 -0,738
Cədvəl 16 davamı
Məhsulun adı Məhsul
kodu
Effektif
subsidiya
əmsalı
İstehsalçıya
subsidiya
ekvivalenti
dünya
qiyməti
nəzərə
alınmaqla
İstehsalçıya
subsidiya
ekvivalenti
daxili
qiymətlə
İstehlakçıya
subsidiya
ekvivalenti
yerli
qiymətə
nisbətdə
İstehlakçıya
subsidiya
ekvivalenti
dünya
qiymətinə
nisbətdə
17 kq pendir 04061000 -0,933 -633,060 10,002 -11,591 -14,504
250qr kəsmik 04061000 -0,416 -25,208 7,177 -8,265 -0,420
xama 250 qr 04022100 -0,342 -91,841 8,180 -9,221 0,836
zərdab 35022000 0,923 0,989 -2,817 -0,498 -5,020
ət kolbasaları 16010000 -0,146 1,343 -0,515 -0,981 -0,727
içalat kolbasaları mal 05040019 -0,186 1,163 -0,451 -0,955 -0,664
içalat kolbasaları qoyun 16010000 -2,553 1,577 -2,500 -1,009 -7,836
qan kolbasaları 16010000 26,305 0,171 -0,087 -0,676 -1,256
ət sosiskaları 05040019 -0,268 1,644 -0,515 -1,016 -0,989
içalat sosiskaları 05040019 -0,329 1,403 -0,461 -0,988 -0,948
dil və kəlləpaçadan
paştetlər mal 02062100
4,391 0,009 0,205 -0,578 -1,058
dil və kəlləpaçadan
paştetlər qoyun 02062101
2,360 0,009 0,038 -0,578 -1,239
əti unu 23011011 -0,510 1,959 -0,076 -0,700 -0,714
qan unu 23011090 -0,922 0,856 -0,061 -0,472 -0,936
mal sümüyünün unu 23011010 -0,142 1,073 -0,159 -0,567 -0,096
mal sümüyündən kley 35030090 -85,534 2,350 -0,164 -0,739 -1,464
belin uzun əzələsi (bel
və qurşaq hissə) 02042100
101,042 -20,186 -2,405 -2,543 -131,553
bel-şanaq hissə
(yiuxarı,daxili,yan və
xarici hissə)
02042100
82,923 -15,908 -2,503 -2,443 -123,413
kürək hissə(çiyin və
çiyinin arxa hissələri) 02042100
86,153 -16,725 -2,484 -2,462 -125,030
qoltuqaltı hissə 02042100 76,506 -14,210 -2,545 -2,400 -119,944
döş hissə 02042100 81,569 -15,558 -2,512 -2,434 -122,710
kotletlik ət 02013000 1,535 -1,804 -2,481 -1,879 -7,299
mal sümük 05069090 1,533 0,370 -3,826 -0,532 -7,288
birləşdirici toxuma və
qığırdaqlar 02042100
26,403 1,789 -3,132 -1,790 -71,177
1 ton I kateqoriya qoyun
əti 02042200
-7,379 -20,977 3,828 -6,680 -6,977
I kateqoriya qoyunun
xam piyi 15020010
0,061 -0,848 -2,083 5,462 -1,228
qoyun qanı 02069000 0,026 -0,935 -2,071 13,993 -1,098
qoyun və keçinin mədə
altı vəzi 02069000
0,000 -1,000 -2,098 2627,554 -1,001
qoyun və keçinin ödü 02069000 0,000 -1,000 -2,098 2627,554 -1,001
Cədvəl 16 davamı
Məhsulun adı Məhsul
kodu
Effektif
subsidiya
əmsalı
İstehsalçıya
subsidiya
ekvivalenti
dünya
qiyməti
nəzərə
alınmaqla
İstehsalçıya
subsidiya
ekvivalenti
daxili
qiymətlə
İstehlakçıya
subsidiya
ekvivalenti
yerli
qiymətə
nisbətdə
İstehlakçıya
subsidiya
ekvivalenti
dünya
qiymətinə
nisbətdə
qoyun və keçi xayası 02069000 0,000 -1,000 -2,098 2627,554 -1,001
qoyun və keçi
yumurtalığı 02069000
0,000 -1,000 -2,098 2627,554 -1,001
qoyun dalaq 02069000 0,037 -0,909 -2,059 9,475 -1,140
qoyun dil və beyinsiz
baş 02069000
0,037 -0,909 -2,059 9,475 -1,140
oyun ağ ciyər 02069000 0,037 -0,909 -2,059 9,475 -1,140
qoyun qursaq 02069000 0,037 -0,909 -2,059 9,475 -1,140
qoyun işkənbə(mədə) 02069000 0,198 -0,630 -1,909 1,001 -1,673
qoyun qarın 02069000 0,369 -0,480 -1,782 -0,002 -2,122
qoyun qara ciyər1 02069000 0,170 -0,667 -1,933 1,337 -1,589
qoyun dil 02069000 0,369 -0,480 -1,782 -0,002 -2,122
qoyun ürək 02069000 0,369 -0,480 -1,782 -0,002 -2,122
qoyun diafraqma 02069000 0,198 -0,630 -1,909 1,001 -1,673
qoiyun sümük 05061000 0,048 -0,905 -1,861 6,823 -1,183
qoyun dərisi 410229 0,221 -0,782 -1,533 0,430 -1,739
1 ton I kateqoriya mal
əti dana əti 02012000
-0,732 -8,058 8,561 -8,889 -0,783
I kateqoriya malın xam
piyi 15020010
0,043 -0,890 -0,375 7,159 -0,970
mal dərisi 410150 0,033 -0,910 -0,389 9,208 -0,976
mal tükü 510330 0,001 -0,998 -0,463 424,051 -0,999
mal qanı 16029090 0,047 -0,875 -0,425 6,662 -0,968
iri buynuzlu malqaranın
mədəaltı vəzi 050400
0,000 -1,000 -0,464 7429,455 -1,000
iri buynuzlu malqaranın
daxili sekresiya vəzi 050400
0,000 -1,000 -0,464 7429,455 -1,000
iri buynuzlu malqaranın
qursağının selikli qişası 050400
0,000 -1,000 -0,464 7429,455 -1,000
iri buynuzlu malqaranın
onurğa beyni 02062900
0,000 -0,999 -0,464 1982,976 -1,000
iri buynuzlu malqaranın
böyrəküstü vəzi 050400
0,000 -1,000 -0,464 7429,455 -1,000
iri buynuzlu malqaranın
qalxanvari vəzi 050400
0,000 -1,000 -0,464 7429,455 -1,000
iri buynuzlu malqaranın
ödü 02062900
0,000 -0,999 -0,464 1982,976 -1,000
iri buynuzlu malqara
gözünün şüşəvari
maddəsi
02062900
0,000 -0,999 -0,464 1982,976 -1,000
iri buynuzlu malqara
beyni 050400
0,000 -1,000 -0,464 7429,455 -1,000
iri buynuzlu malqara
beyninin əzgilvari
maddəsi
02062900
0,000 -0,999 -0,464 1982,976 -1,000
Cədvəl 16 davamı
Məhsulun adı Məhsul
kodu
Effektif
subsidiya
əmsalı
İstehsalçıya
subsidiya
ekvivalenti
dünya
qiyməti
nəzərə
alınmaqla
İstehsalçıya
subsidiya
ekvivalenti
daxili
qiymətlə
İstehlakçıya
subsidiya
ekvivalenti
yerli
qiymətə
nisbətdə
İstehlakçıya
subsidiya
ekvivalenti
dünya
qiymətinə
nisbətdə
iri buynuzlu malqara dil
toxuması 02062900
0,000 -0,999 -0,464 1982,976 -1,000
iri buynuzlu malqara
xayası 02062900
0,000 -0,999 -0,464 1982,976 -1,000
iri buynuzlu malqara
yumurtalığı 02062900
0,000 -0,999 -0,464 1982,976 -1,000
mal qara ciyər 050400 0,022 -0,942 -0,325 13,722 -0,983
mal böyrək 050400 0,022 -0,942 -0,325 13,722 -0,983
mal dil 02062900 0,119 -0,783 -0,325 2,829 -0,938
mal beyin 050400 0,002 -0,992 -0,447 119,803 -0,998
mal ürək 050400 0,022 -0,942 -0,325 13,722 -0,983
mal ətli-sümüklü quyruq 02062900 0,009 -0,970 -0,447 31,243 -0,992
mal diafraqma 050400 0,002 -0,992 -0,447 119,803 -0,998
mal işkənbə (mədə) 050400 0,002 -0,992 -0,447 119,803 -0,998
mal qarın 050400 0,002 -0,992 -0,447 119,803 -0,998
mal bağırsaq 050400 0,002 -0,992 -0,447 119,803 -0,998
mal qursaq 050400 0,002 -0,992 -0,447 119,803 -0,998
mal ağ ciyər 050400 0,002 -0,992 -0,447 119,803 -0,998
mal nəfəs borusu 050400 0,002 -0,992 -0,447 119,803 -0,998
mal buxovluq oynaq 050400 0,002 -0,992 -0,447 119,803 -0,998
mal qulaqlar 02062900 0,009 -0,970 -0,447 31,243 -0,992
mal beyin və dilsiz baş 02062900 0,009 -0,970 -0,447 31,243 -0,992
mal dodaqlar 02062900 0,009 -0,970 -0,447 31,243 -0,992
belinn uzun əzələsi (bel
və qurşaq hissə) 020210
16,313 4,431 -0,671 -1,062 -6,493
bel-şanaq
hissə(yiuxarı,daxili,yan
və xarici hissə)
020210
13,924 4,176 -0,684 -1,040 -6,151
kürək hissə(çiyin və
çiyinin arxa hissələri) 020210
14,364 4,228 -0,682 -1,044 -6,219
qoltuqaltı hissə 02023000 -32,915 12,219 -0,690 -1,128 -14,065
döş hissə 02023000 -31,355 12,453 -0,685 -1,134 -14,369
kotletlik ət 02023000 -30,086 12,667 -0,681 -1,140 -14,651
mal sümük 050690 1,556 0,438 -0,859 -0,339 -2,175
birləşdirici toxuma və
qığırdaqlar 050690
26,946 6,202 -0,769 -0,987 -7,485
stabilizə olunmuş
malqaranın qanının
plazması
160250
0,511 -0,494 -0,141 0,946 -1,077
Cədvəl 16 davamı
Məhsulun adı Məhsul
kodu
Effektif
subsidiya
əmsalı
İstehsalçıya
subsidiya
ekvivalenti
dünya
qiyməti
nəzərə
alınmaqla
İstehsalçıya
subsidiya
ekvivalenti
daxili
qiymətlə
İstehlakçıya
subsidiya
ekvivalenti
yerli
qiymətə
nisbətdə
İstehlakçıya
subsidiya
ekvivalenti
dünya
qiymətinə
nisbətdə
bütöv defibrinirə
edilmiş iri buynuzlu
malqara qanı
160250
0,312 -0,690 -0,145 2,202 -1,047
defibrinirə edilmiş mal-
qara qanının zərdabı 160250
0,520 -0,486 -0,141 0,915 -1,078
stabilizə olunmuş
malqara qanın forma
elementləri
160250
0,624 -0,385 -0,138 0,591 -1,094
defibrinirə
edilmişmalqara qanın
forma elementləri
160250
0,610 -0,398 -0,139 0,629 -1,092
defibrinirə edilmiş
malqara qanın forma
elementləri bütöv fibrin
160250
21,844 10,907 0,283 -1,387 -4,181
stabilizə olunmuş quru
zülal qarışığı 210610
1,616 0,549 -0,113 -0,418 -1,243
açıq yeyinti məqsədli
albumin plazma və ya
zərdab
35029000
2,923 -1,104 0,884 -1,692 -1,439
qara texniki məqsədli
albumin forma
elementləri
35029000
0,134 -0,872 -0,104 6,400 -1,020
qara albumin defibrinirə
edilmiş 35029000
0,385 -0,668 -0,014 1,464 -1,058
qara yeyinti məqsədli
albumin stabilizə
olunmuş
35029000
0,342 -0,700 -0,030 1,804 -1,052
116-400 günlük cavan
mal qara üçün qarışıq
yem
230990
-0,267 0,307 -0,224 -0,578 -0,526
Sağmal inəklər üçun
qarışıq yem 230990
-0,267 0,307 -0,224 -0,578 -0,526
taxıl məhsullarının unu 11010000 0,823 -0,408 -0,844 -0,419 -1,732
taxıl məhsulları kəpəyi 230230 -0,646 -1,932 0,939 -1,965 -0,871
raf yağ 151620 -0,028 -0,448 0,298 -0,268 -0,379
soapstok 151221 0,033 -0,943 0,015 14,610 -0,957
çiyid cecəsi 520299 0,040 -0,940 0,040 13,421 -0,953
çiyid qabığı 520299 0,024 -0,951 0,015 17,084 -0,962
Çiyid 12072000 0,117 -0,916 -0,072 10,953 -0,953
Mahlıc 52029100 -0,042 2,911 -0,072 -0,744 1,224
Tiftik 14042000 0,012 -0,974 -0,072 38,091 -0,986
təsərrüfat sabunu 34011910 -0,028 0,380 0,203 -0,708 0,095
alma şirəsi 40% 200970 -0,656 -7,513 9,154 -9,073 -0,820
armud şirəsi 40% 20098019 -0,665 -6,827 9,086 -8,922 -0,795
nar şirəsi 40% 20098019 -0,832 -6,827 8,979 -8,922 -0,786
ərik şirəsi 40% 20098019 -0,465 -6,827 8,911 -8,922 -0,742
şaftalı şirəsi 40% 20098019 -0,927 -6,827 8,971 -8,922 -0,792
gavalı şirəsi 40% 20098019 -1,337 -6,827 9,130 -8,922 -0,864
gilənar şirəsi 40% 20098019 -1,337 -6,827 9,130 -8,922 -0,864
Cədvəl 16 davamı
Məhsulun adı Məhsul
kodu
Effektif
subsidiya
əmsalı
İstehsalçıya
subsidiya
ekvivalenti
dünya
qiyməti
nəzərə
alınmaqla
İstehsalçıya
subsidiya
ekvivalenti
daxili
qiymətlə
İstehlakçıya
subsidiya
ekvivalenti
yerli
qiymətə
nisbətdə
İstehlakçıya
subsidiya
ekvivalenti
dünya
qiymətinə
nisbətdə
armud cemi 200799 -0,077 -22,571 4,489 -5,507 2,107
ərik cemi 200799 -0,103 -22,571 4,479 -5,507 1,764
şaftalı cemi 200799 -0,118 -22,571 4,461 -5,507 1,601
tomat pastası
20029090,
20029010 -0,023 -18,149 4,402 -5,463 2,040
kələm turşusu 200490 -0,077 -6,857 4,476 -5,050 -0,113
xiyar turşusu 200110 -0,502 -10,393 4,537 -5,286 -0,690
pomidor turşusu 200210 -0,867 -8,631 4,528 -5,196 -0,878
badımcan turşusu 200190 -0,159 -12,011 4,554 -5,344 0,009
şəkər tozu 294000 -0,001 -1,377 2,734 0,876 -0,823
çuğundur mezqi (yanaşı
məhsul) 23032000
0,055 -0,552 -7,849 1,015 -4,373
nişasta 11081300 1,558 0,775 -7,240 -1,495 -39,581
mezq (yanaşı məhsul) 230890 0,058 -0,526 -7,849 0,900 -4,570
günəbaaxan yağı 151219 0,217 -0,524 -0,760 0,245 -1,124
günəbaxan soapstoku
60,2% 230630
-1,174 0,335 -0,955 -0,391 -1,273
günəbaxan cecəsi 120600 0,962 -0,082 -0,932 -0,127 -1,192
tara sənayesi 1,309 -2,356 15,472 -5,812 -0,963
peyin 310100 0,013 -0,985 -0,163 67,414 -1,000
Maya otu 121010 1,558 0,367 -0,916 -0,268 -1,979
xam otu 121010 0,115 -0,827 -0,346 4,795 -0,974
saman 121490 2,893 0,579 -1,084 -0,367 -1,924
mineral gübrə sənayesi -1,083 -13,104 11,930 -12,208 -0,880
kimya sənayesi 0,032 -1,830 24,773 2,915 -1,007
elektrik enerjisi 1
kvt/saat 271600
-0,442 650,818 -0,172 -0,999 69,701
su 220210 0,330 -0,576 -651,890 1,357 -277,423
qaz 271121 0,134 -1,068 -650,493 3,402 -113,368
yaşıl gübrə 0,112 -0,832 -0,339 4,946 -0,973
baytar zootexniki
xidmət hər 1 ton diri
çəkidə ətə 0,989 -0,048 -1,419 -0,028 -2,439
aqroservis xidməti 0,933 -6,516 7,639 -7,641 -1,153
hər kvadrat metrə düşən
illik icarə haqqı 0,999 -0,190 -651,699 -0,193 -653,846
digər sahələr xərclər 0,970 -31,569 36,311 -36,376 -1,162
AQRAR-SƏNAYE KOMPLEKSİNƏ AİD MƏHSULLARIN QİYMƏT
SİYASƏTİNİN VƏ İSTEHSAL VASİTƏLƏRİ BAZARININ
TƏNZİMLƏNMƏSİ GÖSTƏRTİCİLƏRİNİN
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN NƏTİCƏLƏRİ
1. Buğda və bir neçə bitkiçilik məhsulları, habelə meyvə və tərəvəzlər istisna olmaqla
digər bitkiçilik məhsulları üzrə resurslar üçün NPC əmsalının 1-dən böyükdür. Bu
onların tədarükü zamanı iqtisadi siyasət və bazarın məhdudlaşdırıcı təsirinin mövcud
olmasına dəlalət edir. Burada kənd təsərrüfatında istifadə edilən sənaye mənşəli
materiallara tətbiq edilən əlavə dəyər vergisinin istehsal xərclərinə daxil olması
mühüm şərtdir. Çünki kənd təsərrüfatı əlavə dəyər vergisindən azad olduğu üçün
resursları tədarük edərkən onu əvəzləşdirə bilmədiyindən istehsal xərclərinə aid
edirlər.
2. Əksər kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə məhsul üçün NPC əmsalı 1-dən böyükdür.
Yəni, məhsulun daxili bazar qiyməti orta dünya qiymətlərindən yüksəkdir. Bu isə onu
göstərir ki, iqtisadi siyasət və formalaşmış bazar konyukturu bu məhsulların birbaşa və
ya dolayı yolla subsidiyalaşması istiqamətində təsir göstərir.
3. Taxıl məhsulları, bostan bitkiləri və meyvələr üzrə EPC əmsalının 1-dən böyükdür,
yəni bu məhsullar üzrə faktiki qiymətlərlə yaranan əlavə dəyər orta dünya qiymətləri
ilə yarana biləcək əlavə dəyərdən böyükdür. Bu isə onu göstərir ki, iqtisadi siyasət və
bazar konukturu istehsal sahəsinin subsidiyalaşması istiqamətində təisr
göstərməkdədir. Başqa sözlə iqtisadi siyasət nəticəsində hazır məhsulun qiymətləri
dəstəklənir və ya istehsal vasitələri subsidiyalı qiymətlərlə əldə edilir.
Heyvandarlıq və kənd təsərrüfatı məhsullarının emalından alınan məhsullar üzrə müvafiq
nəticələr cədvəl 17-də ətraflı verilmişdir.
Aqrar-sənaye kompleksinə aid məhsulların qiymət siyasətinin və istehsal
vasitələri bazarının tənzimlənməsi səviyyəsini qiymətləndirən göstərticilər
Cədvəl 17
məhsulun adı Məhsul
kodu
Resursların
nominal
mühafizə
əmsalı
Məhsulların
nominal
mühafizə
əmsalı
Effektiv
mühafizə
əmsalı
Buğda 10011000 0,9902 1,438 1,897
Arpa 10030010 1,1873 2,368 3,356
tritikale 10019090 1,0524 1,418 1,581
vələmir 10040010 1,2758 3,716 8,573
çovdar 10020010 1,1062 1,712 2,044
Yonca 12092100 0,1750 0,135 0,127
Qarğıdalı 10051000 0,8889 1,175 1,309
Çuğundur 12091900 0,0841 0,006 0,005
Pambıq 14042000 0,0969 0,071 0,060
Günəbaxan 12060010 1,0920 1,208 1,275
Süfrə üzümü 08061000 1,0878 4,978 8,158
Texniki üzüm 08062000 1,0878 3,216 3,849
Kartof 07019000 2,5196 8,727 37,135
Kələm 07049000 1,0369 3,075 3,422
Xiyar 07070000 1,4036 3,711 4,034
Pomidor 07020000 1,3241 4,693 5,390
Soğan 07031010 0,9781 5,674 8,414
Badımcan 07093000 1,1140 2,495 3,091
Bibər 09041200 1,0422 1,538 2,027
Çuğundur mətbəx 12129100 1,0216 2,346 2,590
Qarpız 08071100 0,9706 1,048 1,053
Yemiş 08071990 1,0103 2,201 2,445
Yer kökü 07061000 1,1337 2,334 2,826
Turp 07061000 0,9464 1,257 1,288
Göyərtilər 07039000 1,0138 37,574 -6,365
Alma 08081000 0,9305 2,196 2,463
Armud 08082019 0,9305 6,335 14,596
Nar 08109090 0,9305 4,067 7,023
Xurma 08041000 0,9305 0,927 0,927
Cədvəl 17 davamı
məhsulun adı Məhsul
kodu
Resursların
nominal
mühafizə
əmsalı
Məhsulların
nominal
mühafizə
əmsalı
Effektiv
mühafizə
əmsalı
Ərik 08091000 0,9305 4,453 11,414
Şaftalı 08093000 0,9305 5,839 22,639
Gavalı 08094000 0,9305 1,447 1,603
Gilas 081210 0,9305 5,175 28,180
Gilənar 08092000 0,9305 7,045 -11,443
Forel 03021100 0,0925 1,185 -2,123
Karp balığı 03019390 0,1330 1,787 -0,359
inək südü 3.8 % yağlı 04012000 0,0531 2,818 -0,040
mal əti diri cəkidə 02012000 0,1626 0,463 0,672
camış südü 6.8 % yağlı 04013000 0,0171 0,320 -0,005
camış əti diri cəkidə 02012000 0,0318 0,397 -0,198
qoyun südü 7.6 % yağlı 04013000 0,6775 1,473 -5,709
qoyun əti diri cəkidə 02042200 0,8468 2,116 2,305
qoyun yunu 15051000 1,1299 18,520 21,144
quş əti 16023290 0,0364 1,879 -0,135
yumurta 04070021 0,0364 0,121 0,387
inkubator cücəsi 01051110 0,2302 0,012 0,003
bal 04090000 7,4096 8,684 8,775
Pivə 22030000 0,8553 1,844 7,956
şərab 22042100 0,1690 0,294 0,550
araq 22072000 0,1068 6,583 -0,253
un 11010000 1,2673 2,160 -5,773
kəpək 23023000 0,6249 1,451 -10,304
çörək 19051000 1,2964 0,514 0,261
makaron 19019000 1,1818 1,159 1,136
72,5%-li kərə yağı 04051000 0,8452 2,188 2,839
3,2%-li süd 04012000 2,3628 1,472 0,849
1 litrlik qatıq 04031000 1,9243 0,674 0,322
1000 qr ayran 04039000 0,3330 0,613 -0,369
Cədvəl 17 davamı
məhsulun adı Məhsul
kodu
Resursların
nominal
mühafizə
əmsalı
Məhsulların
nominal
mühafizə
əmsalı
Effektiv
mühafizə
əmsalı
17 kq pendir 04061000 0,6036 65,799 -0,933
250qr kəsmik 04061000 0,3581 3,705 -0,416
xama 250 qr 04022100 0,1213 12,442 -0,342
zərdab 35022000 2,8176 1,990 0,923
ət kolbasaları 16010000 0,8003 3,280 -0,146
içalat kolbasaları mal 05040019 0,7366 3,028 -0,186
içalat kolbasaları qoyun 16010000 2,7858 3,608 -2,553
qan kolbasaları 16010000 0,3722 1,640 26,305
ət sosiskaları 05040019 0,8003 3,701 -0,268
içalat sosiskaları 05040019 0,7464 3,365 -0,329
dil və kəlləpaçadan
paştetlər mal 02062100
0,0803 1,412 4,391
dil və kəlləpaçadan
paştetlər qoyun 02062101
0,2478 1,412 2,360
əti unu 23011011 0,1043 3,047 -0,510
qan unu 23011090 0,0677 1,869 -0,922
mal sümüyünün unu 23011010 0,1924 2,144 -0,142
mal sümüyündən kley 35030090 0,1924 3,449 -85,534
belin uzun əzələsi (bel və
qurşaq hissə) 02042100
3,9776 33,518 101,042
bel-şanaq hissə
(yiuxarı,daxili,yan və xarici
hissə)
02042100
3,9776 31,428 82,923
kürək hissə(çiyin və çiyinin
arxa hissələri) 02042100
3,9776 31,843 86,153
qoltuqaltı hissə 02042100 3,9776 30,537 76,506
döş hissə 02042100 3,9776 31,248 81,569
kotletlik ət 02013000 3,9776 1,617 1,535
mal sümük 05069090 3,9776 1,614 1,533
birləşdirici toxuma və
qığırdaqlar 02042100
3,9776 18,017 26,403
1 ton I kateqoriya qoyun əti 02042200 2,0985 4,055 -7,379
I kateqoriya qoyunun xam
piyi 15020010
2,0985 0,154 0,061
qoyun qanı 02069000 2,0985 0,067 0,026
qoyun və keçinin mədə altı
vəzi 02069000
2,0985 0,000 0,000
qoyun və keçinin ödü 02069000 2,0985 0,000 0,000
Cədvəl 17 davamı
məhsulun adı Məhsul
kodu
Resursların
nominal
mühafizə
əmsalı
Məhsulların
nominal
mühafizə
əmsalı
Effektiv
mühafizə
əmsalı
qoyun və keçi xayası 02069000 2,0985 0,000 0,000
qoyun və keçi yumurtalığı 02069000 2,0985 0,000 0,000
qoyun dalaq 02069000 2,0985 0,095 0,037
qoyun dil və beyinsiz baş 02069000 2,0985 0,095 0,037
oyun ağ ciyər 02069000 2,0985 0,095 0,037
qoyun qursaq 02069000 2,0985 0,095 0,037
qoyun işkənbə(mədə) 02069000 2,0985 0,457 0,198
qoyun qarın 02069000 2,0985 0,761 0,369
qoyun qara ciyər1 02069000 2,0985 0,399 0,170
qoyun dil 02069000 2,0985 0,761 0,369
qoyun ürək 02069000 2,0985 0,761 0,369
qoyun diafraqma 02069000 2,0985 0,457 0,198
qoiyun sümük 05061000 2,0985 0,124 0,048
qoyun dərisi 410229 2,0985 0,501 0,221
1 ton I kateqoriya mal əti
dana əti 02012000
0,4643 0,879 -0,732
I kateqoriya malın xam piyi 15020010 0,4643 0,121 0,043
mal dərisi 410150 0,4643 0,097 0,033
mal tükü 510330 0,4643 0,002 0,001
mal qanı 16029090 0,4643 0,130 0,047
iri buynuzlu malqaranın
mədəaltı vəzi 050400
0,4643 0,000 0,000
iri buynuzlu malqaranın
daxili sekresiya vəzi 050400
0,4643 0,000 0,000
iri buynuzlu malqaranın
qursağının selikli qişası 050400
0,4643 0,000 0,000
iri buynuzlu malqaranın
onurğa beyni 02062900
0,4643 0,001 0,000
iri buynuzlu malqaranın
böyrəküstü vəzi 050400
0,4643 0,000 0,000
iri buynuzlu malqaranın
qalxanvari vəzi 050400
0,4643 0,000 0,000
iri buynuzlu malqaranın
ödü 02062900
0,4643 0,001 0,000
iri buynuzlu malqara
gözünün şüşəvari maddəsi 02062900
0,4643 0,001 0,000
iri buynuzlu malqara beyni 050400 0,4643 0,000 0,000
iri buynuzlu malqara
beyninin əzgilvari maddəsi 02062900
0,4643 0,001 0,000
Cədvəl 17 davamı
məhsulun adı Məhsul
kodu
Resursların
nominal
mühafizə
əmsalı
Məhsulların
nominal
mühafizə
əmsalı
Effektiv
mühafizə
əmsalı
iri buynuzlu malqara dil
toxuması 02062900
0,4643 0,001 0,000
iri buynuzlu malqara xayası 02062900 0,4643 0,001 0,000
iri buynuzlu malqara
yumurtalığı 02062900
0,4643 0,001 0,000
mal qara ciyər 050400 0,4643 0,067 0,022
mal böyrək 050400 0,4643 0,067 0,022
mal dil 02062900 0,4643 0,252 0,119
mal beyin 050400 0,4643 0,008 0,002
mal ürək 050400 0,4643 0,067 0,022
mal ətli-sümüklü quyruq 02062900 0,4643 0,031 0,009
mal diafraqma 050400 0,4643 0,008 0,002
mal işkənbə (mədə) 050400 0,4643 0,008 0,002
mal qarın 050400 0,4643 0,008 0,002
mal bağırsaq 050400 0,4643 0,008 0,002
mal qursaq 050400 0,4643 0,008 0,002
mal ağ ciyər 050400 0,4643 0,008 0,002
mal nəfəs borusu 050400 0,4643 0,008 0,002
mal buxovluq oynaq 050400 0,4643 0,008 0,002
mal qulaqlar 02062900 0,4643 0,031 0,009
mal beyin və dilsiz baş 02062900 0,4643 0,031 0,009
mal dodaqlar 02062900 0,4643 0,031 0,009
belinn uzun əzələsi (bel və
qurşaq hissə) 020210
0,8793 6,860 16,313
bel-şanaq
hissə(yiuxarı,daxili,yan və
xarici hissə)
020210
0,8793 6,432 13,924
kürək hissə(çiyin və çiyinin
arxa hissələri) 020210
0,8793 6,517 14,364
qoltuqaltı hissə 02023000 0,8793 16,314 -32,915
döş hissə 02023000 0,8793 16,694 -31,355
kotletlik ət 02023000 0,8793 17,046 -30,086
mal sümük 050690 0,8793 1,468 1,556
birləşdirici toxuma və
qığırdaqlar 050690
0,8793 8,098 26,946
stabilizə olunmuş
malqaranın qanının
plazması
160250
0,1513 0,511 0,511
Cədvəl 17 davamı
məhsulun adı Məhsul
kodu
Resursların
nominal
mühafizə
əmsalı
Məhsulların
nominal
mühafizə
əmsalı
Effektiv
mühafizə
əmsalı
bütöv defibrinirə edilmiş iri
buynuzlu malqara qanı 160250
0,1513 0,312 0,312
defibrinirə edilmiş mal-
qara qanının zərdabı 160250
0,1513 0,519 0,520
stabilizə olunmuş malqara
qanın forma elementləri 160250
0,1513 0,623 0,624
defibrinirə edilmişmalqara
qanın forma elementləri 160250
0,1513 0,609 0,610
defibrinirə edilmiş malqara
qanın forma elementləri
bütöv fibrin
160250
0,1513 21,058 21,844
stabilizə olunmuş quru
zülal qarışığı 210610
0,1513 1,612 1,616
açıq yeyinti məqsədli
albumin plazma və ya
zərdab
35029000
0,1513 2,909 2,923
qara texniki məqsədli
albumin forma elementləri 35029000
0,1513 0,134 0,134
qara albumin defibrinirə
edilmiş 35029000
0,1513 0,385 0,385
qara yeyinti məqsədli
albumin stabilizə olunmuş 35029000
0,1513 0,342 0,342
116-400 günlük cavan mal
qara üçün qarışıq yem 230990
0,4189 1,622 -0,267
Sağmal inəklər üçun
qarışıq yem 230990
0,4189 1,622 -0,267
taxıl məhsullarının unu 11010000 1,2565 1,007 0,823
taxıl məhsulları kəpəyi 230230 0,5424 1,934 -0,646
raf yağ 151620 0,0862 0,896 -0,028
soapstok 151221 0,0876 0,064 0,033
çiyid cecəsi 520299 0,0876 0,069 0,040
çiyid qabığı 520299 0,0876 0,055 0,024
Çiyid 12072000 0,0716 0,084 0,117
Mahlıc 52029100 0,0719 3,911 -0,042
Tiftik 14042000 0,0716 0,026 0,012
təsərrüfat sabunu 34011910 0,0477 1,843 -0,028
alma şirəsi 40% 200970 0,2018 0,779 -0,656
armud şirəsi 40% 20098019 0,2701 0,697 -0,665
nar şirəsi 40% 20098019 0,3768 0,697 -0,832
ərik şirəsi 40% 20098019 0,4446 0,697 -0,465
şaftalı şirəsi 40% 20098019 0,3851 0,697 -0,927
gavalı şirəsi 40% 20098019 0,2258 0,697 -1,337
gilənar şirəsi 40% 20098019 0,2258 0,697 -1,337
Cədvəl 17 davamı
məhsulun adı Məhsul
kodu
Resursların
nominal
mühafizə
əmsalı
Məhsulların
nominal
mühafizə
əmsalı
Effektiv
mühafizə
əmsalı
armud cemi 200799 0,1890 5,865 -0,077
ərik cemi 200799 0,1991 5,865 -0,103
şaftalı cemi 200799 0,2165 5,865 -0,118
tomat pastası 20029090 0,2756 4,663 -0,023
kələm turşusu 200490 0,2019 1,592 -0,077
xiyar turşusu 200110 0,1409 2,554 -0,502
pomidor turşusu 200210 0,1494 2,075 -0,867
badımcan turşusu 200190 0,1241 2,994 -0,159
şəkər tozu 294000 0,0059 0,217 -0,001
çuğundur mezqi (yanaşı
məhsul) 23032000
7,9169 0,480 0,055
nişasta 11081300 7,9169 5,492 1,558
mezq (yanaşı məhsul) 230890 7,9169 0,508 0,058
günəbaaxan yağı 151219 1,0357 0,657 0,217
günəbaxan soapstoku
60,2% 230630
1,0357 1,451 -1,174
günəbaxan cecəsi 120600 1,0357 1,024 0,962
tara sənayesi 0,0422 0,093 1,309
peyin 310100 0,1626 0,015 0,013
Maya otu 121010 0,9156 1,367 1,558
xam otu 121010 0,3457 0,173 0,115
saman 121490 1,0837 1,579 2,893
mineral gübrə sənayesi 0,1965 1,088 -1,083
kimya sənayesi 0,2886 0,035 0,032
elektrik enerjisi 1 kvt/saat 271600 0,1724 651,890 -0,442
su 220210 651,8905 0,424 0,330
qaz 271121 651,8905 0,172 0,134
yaşıl gübrə 0,3390 0,168 0,112
baytar zootexniki xidmət
hər 1 ton diri çəkidə ətə
1,4574 0,990 0,989
aqroservis xidməti 0,2521 0,800 0,933
hər kvadrat metrə düşən
illik icarə haqqı
651,8905 1,001 0,999
digər sahələr xərclər 0,2273 0,860 0,970
AQRAR-SƏNAYE KOMPLEKSİNƏ AİD MƏHSULLARIN
RƏQBƏTQABİLİYYƏTLİLİK GÖSTƏRİCİSİNİN
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN NƏTİCƏLƏRİ:
1. Qiymətləndirmələr göstərir ki, orta dünya qiymətləri ilə müqayisədə taxıl, bostan
bitkiləri, meyvə və tərəvəzlərin DRC əmsalı vahiddən kişikdir. DRC-in vahiddən
kiçik olması o deməkdir ki, kölgə qiymətlərlə, yaradılmış əlavə dəyər onun istehsalına
sərf edilmiş resursların dünya qiymətlərlə dəyərindən yüksəkdir.
2. Bu əsasən təbii iqlim şəraiti, tarixən yaranmış əkinçilik və heyvandarlıq mədəniyyəti
ilə şərtlənir.
3. əlavə olaraq qeyd edilməlidir ki, bu məhsulları istehsal etmək üçün tələb olunan
resursların yerli bazarda formalaşmış qiymətlərlə alınması şərtilə hesablanmış DRC
əmsalı, tələb olunan resursların orta dünya qiymətlərilə alınması şərtilə hesablanmış
DRC əmsalından aşağıdır. (fərz edilmişdir ki, yerli qiymətlər dünya qiymətləri ilə
eynidir). Bu da onu göstərir ki, daxili bazarın qorunması üzrə yürüdülən iqtisadi
siyasət və daxildə həmin məhsullara tələbin qiymət və gəlirdən elastikliyi DRC
əmsalının aşağı olmasını təmin etmişdir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq əksər kənd
təsərrüfatı məhsulları üzrə DRC əmsalının vahiddən kişik olması onların
rəqabətqabiliyyətli olmasını göstərir.
Rəqabət qabiliyyətliliyinin aqrar sənaye kompleksinə aid məhsullar üzrə
qiymətləndirilməsinin nəticələri ilə ətraflı olaraq cədvəl 18-də tanış olmaq olar.
Aqrar-sənaye kompleksinə aid məhsulların rəqbətqabiliyyətlilik göstəricisi
Cədvəl 18
Məhsulun adı Məhsul
kodu
Dünya
qiymətləri ilə
müqayisədə
daxili resurs
sərfi əmsalı
Yerli
qiymətlərlə
daxili
resurs sərfi
əmsalı
Buğda 10011000 0,64459 0,27255
Arpa 10030010 0,92730 0,22170
tritikale 10019090 0,43673 0,22170
vələmir 10040010 2,36858 0,22170
çovdar 10020010 0,56471 0,22170
Yonca 12092100 0,03496 0,21976
Qarğıdalı 10051000 0,60690 0,37101
Çuğundur 12091900 0,00019 0,02865
Pambıq 14042000 0,02108 0,28157
Günəbaxan 12060010 0,34380 0,21710
Süfrə üzümü 08061000 1,14304 0,11263
Texniki üzüm 08062000 0,41661 0,08700
Kartof 07019000 7,52691 0,16276
Kələm 07049000 0,12211 0,02872
Xiyar 07070000 0,29881 0,06306
Pomidor 07020000 0,44985 0,07070
Soğan 07031010 0,29923 0,02862
Badımcan 07093000 0,19824 0,05161
Bibər 09041200 0,42371 0,16824
Çuğundur mətbəx 12129100 0,13163 0,04091
Qarpız 08071100 0,03661 0,02799
Yemiş 08071990 0,13271 0,04365
Yer kökü 07061000 0,18267 0,05201
Turp 07061000 0,05118 0,03197
Göyərtilər 07039000 -2,27650 0,30405
Alma 08081000 0,31240 0,10151
Armud 08082019 2,25726 0,12379
Nar 08109090 1,39153 0,15861
Xurma 08041000 0,04974 0,04294
Cədvəl 18 davamı
Məhsulun adı Məhsul
kodu
Dünya
qiymətləri ilə
müqayisədə
daxili resurs
sərfi əmsalı
Yerli
qiymətlərlə
daxili
resurs sərfi
əmsalı
Ərik 08091000 3,43544 0,24093
Şaftalı 08093000 5,95032 0,21039
Gavalı 08094000 0,44632 0,22284
Gilas 081210 12,25981 0,34825
Gilənar 08092000 -6,83870 0,47841
Forel 03021100 -0,02747 0,01113
Karp balığı 03019390 -0,02560 0,06137
inək südü 3.8 % yağlı 04012000 -0,00772 0,17012
mal əti diri cəkidə 02012000 0,00918 0,01220
camış südü 6.8 % yağlı 04013000 -0,00064 0,11484
camış əti diri cəkidə 02012000 -0,00198 0,00901
qoyun südü 7.6 % yağlı 04013000 -1,38435 0,21445
qoyun əti diri cəkidə 02042200 0,03305 0,01272
qoyun yunu 15051000 0,32214 0,01310
quş əti 16023290 -0,00315 0,02048
yumurta 04070021 0,00903 0,02048
inkubator cücəsi 01051110 0,00002 0,00580
bal 04090000 0,12269 0,01272
Pivə 22030000 0,07797 0,00843
şərab 22042100 0,00162 0,00254
araq 22072000 -0,00085 0,00290
un 11010000 -0,03953 0,00589
kəpək 23023000 -0,03182 0,00266
çörək 19051000 0,00034 0,00113
makaron 19019000 0,00138 0,00104
72,5%-li kərə yağı 04051000 0,62394 0,18905
3,2%-li süd 04012000 0,09962 0,10088
1 litrlik qatıq 04031000 0,04261 0,11377
1000 qr ayran 04039000 -0,01757 0,04099
Cədvəl 18 davamı
Məhsulun adı Məhsul
kodu
Dünya
qiymətləri ilə
müqayisədə
daxili resurs
sərfi əmsalı
Yerli
qiymətlərlə
daxili
resurs sərfi
əmsalı
17 kq pendir 04061000 -0,17752 0,16366
250qr kəsmik 04061000 -0,06966 0,14413
xama 250 qr 04022100 -0,07087 0,17811
zərdab 35022000 0,00340 0,00317
ət kolbasaları 16010000 -0,00036 0,00212
içalat kolbasaları mal 05040019 -0,00039 0,00180
içalat kolbasaları qoyun 16010000 -0,00612 0,00206
qan kolbasaları 16010000 0,01929 0,00063
ət sosiskaları 05040019 -0,00036 0,00114
içalat sosiskaları 05040019 -0,00040 0,00104
dil və kəlləpaçadan paştetlər mal 02062100 0,00219 0,00043
dil və kəlləpaçadan paştetlər qoyun 02062101 0,00123 0,00045
əti unu 23011011 -0,00015 0,00026
qan unu 23011090 -0,00010 0,00009
mal sümüyünün unu 23011010 -0,00015 0,00089
mal sümüyündən kley 35030090 -0,00342 0,00003
belin uzun əzələsi (bel və qurşaq hissə) 02042100 0,05772 0,00049
bel-şanaq hissə (yiuxarı,daxili,yan və xarici hissə) 02042100 0,04737 0,00049
kürək hissə(çiyin və çiyinin arxa hissələri) 02042100 0,04921 0,00049
qoltuqaltı hissə 02042100 0,04370 0,00049
döş hissə 02042100 0,04659 0,00049
kotletlik ət 02013000 0,00088 0,00049
mal sümük 05069090 0,00088 0,00049
birləşdirici toxuma və qığırdaqlar 02042100 0,01508 0,00049
1 ton I kateqoriya qoyun əti 02042200 -0,07809 0,00910
I kateqoriya qoyunun xam piyi 15020010 0,00064 0,00910
qoyun qanı 02069000 0,00027 0,00910
qoyun və keçinin mədə altı vəzi 02069000 0,00000 0,00910
qoyun və keçinin ödü 02069000 0,00000 0,00910
Cədvəl 18 davamı
Məhsulun adı Məhsul
kodu
Dünya
qiymətləri ilə
müqayisədə
daxili resurs
sərfi əmsalı
Yerli
qiymətlərlə
daxili
resurs sərfi
əmsalı
qoyun və keçi xayası 02069000 0,00000 0,00910
qoyun və keçi yumurtalığı 02069000 0,00000 0,00910
qoyun dalaq 02069000 0,00039 0,00910
qoyun dil və beyinsiz baş 02069000 0,00039 0,00910
oyun ağ ciyər 02069000 0,00039 0,00910
qoyun qursaq 02069000 0,00039 0,00910
qoyun işkənbə(mədə) 02069000 0,00210 0,00910
qoyun qarın 02069000 0,00391 0,00910
qoyun qara ciyər1 02069000 0,00180 0,00910
qoyun dil 02069000 0,00391 0,00910
qoyun ürək 02069000 0,00391 0,00910
qoyun diafraqma 02069000 0,00210 0,00910
qoiyun sümük 05061000 0,00051 0,00910
qoyun dərisi 410229 0,00234 0,00910
1 ton I kateqoriya mal əti dana əti 02012000 -0,01770 0,02079
I kateqoriya malın xam piyi 15020010 0,00104 0,02079
mal dərisi 410150 0,00080 0,02079
mal tükü 510330 0,00002 0,02079
mal qanı 16029090 0,00113 0,02079
iri buynuzlu malqaranın mədəaltı vəzi 050400 0,00000 0,02079
iri buynuzlu malqaranın daxili sekresiya vəzi 050400 0,00000 0,02079
iri buynuzlu malqaranın qursağının selikli qişası 050400 0,00000 0,02079
iri buynuzlu malqaranın onurğa beyni 02062900 0,00000 0,02079
iri buynuzlu malqaranın böyrəküstü vəzi 050400 0,00000 0,02079
iri buynuzlu malqaranın qalxanvari vəzi 050400 0,00000 0,02079
iri buynuzlu malqaranın ödü 02062900 0,00000 0,02079
iri buynuzlu malqara gözünün şüşəvari maddəsi 02062900 0,00000 0,02079
iri buynuzlu malqara beyni 050400 0,00000 0,02079
iri buynuzlu malqara beyninin əzgilvari maddəsi 02062900 0,00000 0,02079
Cədvəl 18 davamı
Məhsulun adı Məhsul
kodu
Dünya
qiymətləri ilə
müqayisədə
daxili resurs
sərfi əmsalı
Yerli
qiymətlərlə
daxili
resurs sərfi
əmsalı
iri buynuzlu malqara dil toxuması 02062900 0,00000 0,02079
iri buynuzlu malqara xayası 02062900 0,00000 0,02079
iri buynuzlu malqara yumurtalığı 02062900 0,00000 0,02079
mal qara ciyər 050400 0,00052 0,02079
mal böyrək 050400 0,00052 0,02079
mal dil 02062900 0,00287 0,02079
mal beyin 050400 0,00006 0,02079
mal ürək 050400 0,00052 0,02079
mal ətli-sümüklü quyruq 02062900 0,00023 0,02079
mal diafraqma 050400 0,00006 0,02079
mal işkənbə (mədə) 050400 0,00006 0,02079
mal qarın 050400 0,00006 0,02079
mal bağırsaq 050400 0,00006 0,02079
mal qursaq 050400 0,00006 0,02079
mal ağ ciyər 050400 0,00006 0,02079
mal nəfəs borusu 050400 0,00006 0,02079
mal buxovluq oynaq 050400 0,00006 0,02079
mal qulaqlar 02062900 0,00023 0,02079
mal beyin və dilsiz baş 02062900 0,00023 0,02079
mal dodaqlar 02062900 0,00023 0,02079
belinn uzun əzələsi (bel və qurşaq hissə) 020210 0,00135 0,00007
bel-şanaq hissə(yiuxarı,daxili,yan və xarici hissə) 020210 0,00115 0,00007
kürək hissə(çiyin və çiyinin arxa hissələri) 020210 0,00119 0,00007
qoltuqaltı hissə 02023000 -0,00273 0,00007
döş hissə 02023000 -0,00260 0,00007
kotletlik ət 02023000 -0,00249 0,00007
mal sümük 050690 0,00013 0,00007
birləşdirici toxuma və qığırdaqlar 050690 0,00223 0,00007
stabilizə olunmuş malqaranın qanının plazması 160250 0,00004 0,00006
Cədvəl 18 davamı
Məhsulun adı Məhsul
kodu
Dünya
qiymətləri ilə
müqayisədə
daxili resurs
sərfi əmsalı
Yerli
qiymətlərlə
daxili
resurs sərfi
əmsalı
bütöv defibrinirə edilmiş iri buynuzlu malqara qanı 160250 0,00002 0,00006
defibrinirə edilmiş mal-qara qanının zərdabı 160250 0,00004 0,00006
stabilizə olunmuş malqara qanın forma elementləri 160250 0,00005 0,00006
defibrinirə edilmişmalqara qanın forma elementləri 160250 0,00004 0,00006
defibrinirə edilmiş malqara qanın forma elementləri bütöv
fibrin 160250
0,00159 0,00006
stabilizə olunmuş quru zülal qarışığı 210610 0,00012 0,00006
açıq yeyinti məqsədli albumin plazma və ya zərdab 35029000 0,00021 0,00006
qara texniki məqsədli albumin forma elementləri 35029000 0,00001 0,00006
qara albumin defibrinirə edilmiş 35029000 0,00003 0,00006
qara yeyinti məqsədli albumin stabilizə olunmuş 35029000 0,00002 0,00006
116-400 günlük cavan mal qara üçün qarışıq yem 230990 -0,02487 0,08018
Sağmal inəklər üçun qarışıq yem 230990 -0,02487 0,08018
taxıl məhsullarının unu 11010000 0,06647 0,06945
taxıl məhsulları kəpəyi 230230 -0,13212 0,17599
raf yağ 151620 -0,00217 0,06708
soapstok 151221 0,00249 0,06469
çiyid cecəsi 520299 0,00300 0,06469
çiyid qabığı 520299 0,00184 0,06469
Çiyid 12072000 0,00940 0,06895
Mahlıc 52029100 -0,00466 0,09653
Tiftik 14042000 0,00098 0,06895
təsərrüfat sabunu 34011910 -0,00170 0,05277
alma şirəsi 40% 200970 -0,02094 0,02745
armud şirəsi 40% 20098019 -0,02759 0,03571
nar şirəsi 40% 20098019 -0,04754 0,04917
ərik şirəsi 40% 20098019 -0,04536 0,08394
şaftalı şirəsi 40% 20098019 -0,05298 0,04917
gavalı şirəsi 40% 20098019 -0,04180 0,02689
gilənar şirəsi 40% 20098019 -0,04180 0,02689
Cədvəl 18 davamı
Məhsulun adı Məhsul
kodu
Dünya
qiymətləri ilə
müqayisədə
daxili resurs
sərfi əmsalı
Yerli
qiymətlərlə
daxili
resurs sərfi
əmsalı
armud cemi 200799 -0,00093 0,01037
ərik cemi 200799 -0,00094 0,00786
şaftalı cemi 200799 -0,00094 0,00686
tomat pastası 20029090 -0,00253 0,09473
kələm turşusu 200490 -0,00282 0,03152
xiyar turşusu 200110 -0,00308 0,00527
pomidor turşusu 200210 -0,00372 0,00368
badımcan turşusu 200190 -0,00267 0,01444
şəkər tozu 294000 -0,00002 0,01273
çuğundur mezqi (yanaşı məhsul) 23032000 0,00115 0,01800
nişasta 11081300 0,03262 0,01800
mezq (yanaşı məhsul) 230890 0,00122 0,01800
günəbaaxan yağı 151219 0,01949 0,07739
günəbaxan soapstoku 60,2% 230630 -0,10566 0,07739
günəbaxan cecəsi 120600 0,08653 0,07739
tara sənayesi 0,78658 0,51692
peyin 310100 0,00017 0,01220
Maya otu 121010 0,57117 0,29418
xam otu 121010 0,10677 0,74347
saman 121490 2,68006 0,74347
mineral gübrə sənayesi -0,79448 0,63088
kimya sənayesi 0,02709 0,72332
elektrik enerjisi 1 kvt/saat 271600 -0,02811 0,05472
su 220210 0,13460 0,35089
qaz 271121 0,02033 0,13023
yaşıl gübrə 0,10385 0,74347
baytar zootexniki xidmət hər 1 ton diri çəkidə ətə 0,08077 0,07027
aqroservis xidməti 0,47750 0,44011
hər kvadrat metrə düşən illik icarə haqqı 0,00457 0,00393
digər sahələr xərclər 0,21714 0,19262
V. KƏND TƏSƏRRÜFATINDA SUBSİDİYALAŞDIRMA PROSESİNİN
TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ VƏ SİYASƏTƏ DAİR
TÖVSİYƏLƏR
Tədqiqatın nəticələrinə əsaslanaraq bu qənaətə gəlmək olar ki, hazırda Azərbaycan
Respublikasında kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma prosesinin səmərəliliyi aşağıdır.
Bunun əsas səbəbləri kimi aşağıdakıları göstərmək olar: subsidiyaların nəticəyə görə deyil,
əkin sahəsinin kəmiyyət ölçüsünə görə verilməsi; subsidiyaların həcminin müəyyən edilməsi
zamanı torpaqların məhsuldarlığı, suvarılma imkanları və s. bu kimi obyektiv şərtlərin
müxtəlifliyinin nəzərə alınmaması və lazımi səviyyədə əsaslandırılmaması; birbaşa və dolayı
subsidiya tədbirlərinin yetərincə əlaqələndirilməməsi; bu sahədə müəyyən neqativ halların
yaranmasına imkan verən “əl yerləri”nin mövcudliğu və s.
Ümumiyyətlə isə, araşdırmalar [3; 5] göstərir ki, açıq iqtisadi sistem şəraitində ölkənin
aqrar siyasəti, o cümlədən subsidiyalaşdırma siyasəti aşağıdakı hədəflərə kompleks şəkildə
nail olunmasını nəzərdə tutmaqla formalaşdırılmalı və həyata keçirilməlidir:
- Ölkədə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı sahəsində mövcud olan
potensialın konkret şəraitin imkanları daxilində səmərəli istifadə olunması və bu
potensialın davamlı olaraq gücləndirilməsi;
- Ölkənin kənd təsərrüfatı məhsullarına (onların emalı məhsulları da daxil olmaqla) da-
xili təlabatın daha dolğun ödənilməsi, xüsusilə də ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin
təmin edilməsi;
- Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı sahələrinin inkişafının kənd
yerlərində yaşayan əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, o cümlədən onların
gəlir əldə etmə imkanlarının artırılmasının əsas vasitələrindən biri olmasının təmin
edilməsi;
- Ölkənin dünya aqrar bazarında faydalı mal mübadiləsini təmin edə biləcək aqrar
istehsal sahələrinin inkişafına üstünlük verilməsi;
- Kənd təsərrüfatı istehsalının ekoloji tarazlığın pozulmasına göstərə biləcəyi mənfi
təsirlərin tənzimlənməsi.
Buradan aydın olur ki, ölkədə kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma prosesinin
təkmilləşdirilməsinin əsas istiqamətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar: subsidiyaların
verilməsi və həcminin müəyyən edilməsi meyarlarının və şərtlərinin elmi cəhətdən
əsaslandırmaqla dəqiqləşdirilməsi; birbaşa və dolayı subsidiya tədbirlərinin sıx
əlaqələndirilmiş şəkildə bir paket halında tətbiqi mexanizminin yaradılması; bu sahədə
şəffaflığın artırılması və nəzarətin gücləndirilməsi, o cümlədən informasiya və monitorinq
sisteminin yaradılması.
Tədqiqat qrupu, yuxarıda qeyd olunanan təkmilləşdirmə istiqamətlərini nəzərə alaraq və
əvvəlki bölmələrdə şərh olunan tədqiqat nəticələrinə istinad edərək, ölkədə kənd
təsərrüfatında subsidiyalaşdırma prosesinin təkmilləşdirilməsi, o cümlədən onun
səmərəliliyinin və şəffaflığının artırılması, bu sahədə nəzarətin gücləndirilməsi üçün
aşağıdakı siyasət tədbirlərin həyata keçirilməsini məqsədəuyğun hesab edir:
1. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına subsidiyaların istiqamətlər üzrə ümumi
həcminin hər bir təbii-iqtisadi rayonun, istehsal şəraitinin və məhsulun xüsusiyyətləri,
istehsal ediləcək məhsulun həcmi və subsidiyalaşdırmanın səmərəli olacağı ehtimalının
əvvəlcədən müəyyən olunmuş səviyyədən aşağı olmaması nəzərə alınmaqla
müəyyənləşdirılməsi. Konkret məhsul növləri üzrə dövlət yardımı normalarını istehsalın
həcmini stimullaşdırmaq məqsədilə, bilavasitə istehsalın həcm vahidlərinə əsaslanan konkret
meyarlarla müəyyənləşdirmək olar. Bu zaman kənd təsərrüfatı sahələri üzrə aşağıdakı
amilləri nəzərə almaq lazımdır. Bitkiçilik məhsulları üzrə: (təbii- iqtisadi zonaların
(rayonların) xüsusiyyətləri, torpaq örtüyünün aqrokimyəvi səciyyəsi, intensiv əkinçilik
sisteminin, əkin dövriyyələrinin aqro-texniki əsasları, daxili bazarda kənd təsərrüfatının
bitkiçilik məhsullarına daxili tələb və təklifin həcmi, bitkiçilik məhsullarının
rəqabətqabiliyyətliliyi, bitkiçilik məhsullarının istehsalının ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi
baxımından əhəmiyyəti). Heyvandarlıq məhsulları üzrə (təbii-iqtisadi zonaların
(rayonların) xüsusiyyətləri, qaramal naxırlarının tərkibi və cinslərinin vəziyyəti, qaramalın
artırılmasının zootexniki əsasları, qaramalın bəslənməsinin, saxlanmasının və yemlənməsinin
əsasları, damazlıq işinin elmi əsasları, daxili bazarda kənd təsərrüfatı sektorunun
heyvandarlıq məhsullarına daxili tələb və təklifinin həcmi, heyvandarlıq məhsullarının
rəqabətqabiliyyətliliyi, heyvandarlıq məhsullarının istehsalının ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi
baxımından əhəmiyyəti);
2. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına dövlət yardımının verilməsi şərtlərini
bitkiçilik və heyvandarlıq məhsulları üzrə aşağıdakı kimi müəyyən etmək olar: Bitkiçilik
məhsulları üzrə: (istehsal olunan məhsul ölkənin təbii-iqtisadi, torpaq örtüyü
xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq təbii minimum məhsuldarlığından yüksək olması, əkin
dövriyyəsi və rotasiya dövrünə, yəni əkin sahələrinin quruluşuna uyğun olaraq müəyyən
ərazinin tarlalarında illər üzrə bitkilərin növbələnməsi, torpağın buna müvafiq olaraq
becərilməsi və gübrələnməsi sisteminə əməl edilməsi, əkin dövriyyələrinin işlənmə
qaydalarına və prinsiplərinə əməl edilməsi, torpağın əsas becərilmə qaydalarına ( üzləmə,
şum, dondurma şumu) əməl edilməsi, torpağın səpin qabağı becərmə qaydalarına
(kultivasiya, malalama, vərdənələmə, sıxlaşdırma) əməl edilməsi, herikləmə qaydalarına
əməl edilməsi, torpağın becərilmə aqrotexnikasına (şumun vaxtı, şumun dərinliyi, şumun
hamarlılığı, şumun kəltənliliyi, şumun kələ-kötürlülüyü və s.) əməl edilməsi, torpağın
keyfiyyətinin əkilən məhsulun xüsusiyyətinə uyğunluğunun təmin edilməsi, intensiv əkinçilik
sisteminin tətbiqi məqsədilə gübrələrdən (üzvi, mineral, üzvi-mineral, bakterial, yaşıl )
istifadə edilməsi, alaqlara qarşı ənənəvi və kimyəvi mübarizə aparılması, xəstəlik və zərər
vericilərdən mühafizə tədbirləri həyata keçirilməsi, suvarma rejiminə (suvarma normaları,
suvarma vaxtları və vegetasiya suvarmaları) əməl edilməsi, yüksək keyfiyyətli və
məhsuldarlıqlı toxumların istifadəsi və səpin normalarınıa ciddi əməl edilməsi, keyfiyyət
standartlarına müvafiq məhsul istehsal edilməsi, məhsul qeyri dövlət sektoruna aid sığorta
təşkilatları tərəfindən sığortalanması. Heyvandarlıq məhsulları üzrə: (heyvandarlıq
təsərrüfatlarının məhsuldarlıq-damazlıq keyfiyyətini (bonitirə olunması) təsdiq edən kitablar,
zootexniki hesabatlar (heyvanların nömrələnməsi), heyvanların yetişdirilmə (təmizlikdə
yetişdilimə, çarpazlaşdırma) sxeminin movcudluğu, ibtidai istehsalat-zootexniki hesabatın
mövcudluğu (südün hesabatını, döğulmuş buzov, quzu, yazılmasını, onların böyüməsinin və
inkişafının hesabatını, inəklərin cütləşmə və doğum jurnallarının (yerli orqanlarında
qeydiyyatdan keçməklə) aparılması, cins üçün damazlıq kitablarının (yerli orqanlarında
qeydiyyatdan keçməklə) aparılması, yemləmə üçün seçilmiş yem rasionları və onların yem
vahidlərilə ifadəsi, keyfiyyət standartlarına müvafiq məhsul istehsal etmək, məhsulun qeyri
dövlət sektoruna aid sığorta təşkilatları tərəfindən sığortalanması). Bu şərtlərə dövlət yardımı
almaq istəyən kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının fəaliyyətinə nəzarət edilərkən
nəzərə alınması;
3. Kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma prosesinin təkmilləşdirilməsi zamanı həm
birbaşa həm də dolayı subsidiyalaşdırma tədbirlərinin əlaqələndirilmiş şəkildə bir paket
halında tətbiqi daha məqsədəuyğun olar. Birbaşa subsidiyalaşdırma tədbirləri aşağıdakı
istiqamətlərdə aparıla bilər:
kənd təsərrüfatı istehsalçılarının gəlirlərinin dəstəklənməsi;
kompensasiya ödənişləri;
təbii fəlakətdən dəyən zərər üzrə ödənişlər;
istehsalın yenidən qurulması ilə əlaqədar ödənişlər;
Dolayı subsidiyalaşdırma tədbirləri isə aşağıdakı istiqamətlərdə aparıla bilər:
ərzaq bazarına qiymət müdaxiləsi (kənd təsərrüfatı məhsullarına daxili qiymətin
dəstəklənməsi, kvota və tariflərin təyin edilməsi, ərzağın idxal və ixracına vergilərin
təyin edilməsi, istehsala və məhsula vergilər üzrə güzəştlər);
kənd təsərrüfatı istehsalçılarının xərclərinin kompensayiyası (gübrə, zərərli kimyəvi
maddələr, yemlərin alınmasına subsidiyalar, əmlakın sığortalanması üzrə ödənişə
subsidiyalar, əldə edilmiş kreditlərə görə faiz ödənişlərinə güzəştlər);
bazarın inkişafına kömək (bazar proqramlarının işlənib hazırlanması və həyata
keçirilməsi, məhsulun saxlanmasına subsidiyalar, aqrar-sənaye məhsulunun bütün
həlqələrinin nəql edilməsinə subsidiyalar);
istehsal infrastrukturunun inkişafına kömək (istehsal müəssisələrinin tikintisinə
kömək, torpaqların irriqasiyasına və rekultivasiyasına subsidiyalar, fermer
birliklərinin yaradılmasına kömək);
Bu zaman ölkəmiz üçün daha əhəmiyyətli tədbirlər kimi aşağıdakılar təklif edilir:
- İstehsalçıların gəlirlərinin dəstəklənməsi məqsədilə ərzaq təhlükəsizliyi baxımından
strateji əhəmiyyətə malik məhsullar üçün zəmanətli qiymətlərin tətbiq edilməsi.
Belə qiymətlərin tətbiqi növbəti ildə bazar qiymətlərinin əvvəlki ildən aşağı olduğu
şəraitdə istehsalçıların məhsullarının zəmanətli qiymətlərlə alınması yolu ilə onların
mənfəətliliyi təmin edilə bilər. Bu qiymətlərin tərtibi eyni zamanda istehsalın
subsidiyalaşdırılmasının onun nəticələrindən asılılığın təmin etmiş olar.
- Ölkə üzrə hər il üçün kənd təsərrüfatı məhsullarının və kənd təsərrüfatında istifadə
edilən sənaye məhsullarının qiymət indekslərinin artım sürəti arasındakı bərabərliyi
təmin etmək üçün paritet qiymət indeksinin hesablanmasının təşkili və paritetin
pozulduğu zaman istehsalın nəticələrinə görə istehsalçılara onların mənfəətliliyinin
təmin edilməsi məqsədilə kompensasiyanın verilməsinin təmin edilməsi.
- Ölkə üzrə kənd təsərrüfatının torpaq vergisindən başqa digər vergilərdən azad
edilməsi barədə tətbiq edilən vergi güzəştləri siyasətində dəyişiklik etmək və əlavə
dəyər vergisindən azad etmənin əlavə dəyər vergisinə sıfır dərəcə ilə cəlb etmə ilə
əvəz edilməsi. Kənd təsərrüfatı məhsullarının ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb edilməsi
onlara imkan verəcəkdir ki, vergi güzəştlərindən daha çox yaralansınlar. Çünki
kənd təsərrüfatı istehsalçıları xammal və materialları, müxtəlif xidmətləri əldə
etdikləri zaman malgöndərənlərə ödədikləri ƏDV məbləğini əvəzləşdirə biləcəklər.
Kənd təsərrüfatında 2011-ci ildə aralıq istehlak üçün istifadə edilən məhsul və
xidmətlərə görə mal göndərənlərə ödənilmiş ƏDV ümumi buraxılışın cəmi 7%-ni
təşkil edir. Bu da təxminən 340 milyon manat təşkil edir. Belə bir məbləğin kənd
təsərrüfatı istehsalçılarına güzəşt edilməsi daha səmərəli olar. Çünki, birincisi, belə
vergi güzəşti istehsalın nəticələrinə görə verilmiş olar. İkincisi, vergi yolu ilə
iqtisadiyyatın tənzimlənməsi sadəcə vergi toplamaq deyil, həm də güclü nəzarət
deməkdir. Üçüncüsü, belə vergi güzəştindən kiçik fermerlər deyil, daha böyük kənd
təsərrüfatı müəssisələri istifadə edə bilir. Bu da iri təsərrüfatların yaradılmasına
stimul yaratmış olacaqdır.
- Subsidiyalaşdırmanın daha effektli olması üçün onun tətbiqi nəticəsində yaranacaq
təklifin səmərəli tələblə qarşılanması cox vacib məsələdir. Tədqiqat göstərir ki,
hələki ölkəmizdə kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbi əhalinin gəlirləri və əhalinin
artan sayı təmin edə bilir. Lakin bu proses üzun müddətli davam edə bilməz, çünki
əhalinin gəlirlərinin artımının müəyyən səviyyəsində bu tələb stabilləşəcəkdir. əlavə
məhsul təklifi səmərəli tələblə təmin edilməyəcəkdir. Odur ki, kənd təsərrüfatı
məhsullarına əlavə tələb kimi emal müəssisələrinin tələbi yaranmalıdır. Belə ki,
kənd təsərrüfatı məhsulları tez xarab olan məhsullar olduğundan onların vaxtında
emalı vacib məsələdir. Belə emal müəssisələrinin yaradılması kənd təsərrüfatının
komleks inkişafına şərait yaratmaqla bərabər, böyük miqdarda resurslardan səmərəli
istifadə imkanı yaradır. Məsələn, qara malın kompleks emalı nəticəsində 88 növ
müxtəlif məhsullar alına bilir. Lakin ölkəmizdə belə müəssisələr cox azdır. Eyni
fikri yem kompleksinə də aid etmək olar. Heyvandarlığın yemə olan tələbatı belə
komplekslərin yaradılması ilə təmin edilə bilər. Bu komplekslər, eyni zamanda,
kənd təsərrüfatı məhsullarına əlavə tələb yaradır. Odur ki, bu istiqamətdə həyata
keçirilən investisiyaların təşviqi və subsidiyalaşdırılması mühüm əhəmiyyət kəsb
edir.
- Bazar strukturunun təkmilləşdirilməsi subsidiya effektindən istehsalçıların
yararlanmasına kömək edir. Bu xüsusilə kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükü və
satışı sahəsindəki problemlərin həllinə daha cox kömək edərdi. Kənd təsərrüfatı
azad rəqabətin ən çox mövcud olduğu sahədir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının satışı
və tədarük zəncirində isə problemlər mövcuddur. Bu problem məhsulun saxlanması
və onun geniş təkrar istehsalı təmin edən zəmanətli qiymətlə satıla bilinməsidir.
Belə bir bazar infrastrukturu rolunu Kənd təsərrüfatı məhsulları birjası oynaya bilər.
Ölkəmizdə belə birjanın fəaliyyəti üçün bütün maddi-texniki və təşkilati potensial
vardır. Birjaların fəaliyyətinin maddi-texniki əsasını anbarlar təşkil edir. Son 2 ildə
regionlarda 14 soyuducu anbar tikilib, 10 anbarın tikintisi isə davam edir. Belə
anbarların tikintisinə Sahibkarlığa Kömək Milli Fondundan güzəştli kredit almış
“Yurd El” MMC Hacıqabulda (tutumu 2 min ton), “Zəhmət-Ruzi” MMC Abşeron
rayonunda (tutumu 7 min ton), “Delta Qrup C.O.” MMC Sumqayıt şəhərində
(tutumu 4 min ton), “Sultan-O” MMC Şabranda, “Ələddin Fermer” MMC Salyanda
(tutumu 5 min), “Paralel” MMC Göyçayda (tutumu 2 min ton) “Meqas” MMC
Şəmkirdə (1000 ton), “Zəm-Zəm” MMC Qubada (tutumu 4 min ton), fiziki şəxs
Xədicə Zülbalayeva Qubada (tutumu 5 min ton), “Aqrolayn” MMC Qusarda
(tutumu 4 min ton), fiziki şəxs Vasif Verdiyev Xaçmaz rayonunda (tutumu 2 min
ton), fiziki şəxs Rövşən Şərifov yenə də Xaçmazda (tutumu 4 min ton) analoji
müəssisələr yaradıblar. Soyuducu anbarların hamısı İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin
Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu (SKMF) vasitəsilə ayrılan güzəştli kreditlər
hesabına inşa olunur. Bu anbarların təyinatı yalnız məhsulların saxlanması ilə bağlı
olmamalıdır. Birjalar yaratmaq vasitəsilə bu anbarlardan tələb və təklif problemini
həll etməkdə səmərəli istifadə edilməlidir. Anbarların olmaması səbəbindən çəkilən
əlavə xərclər kənd təsərrüfatı məhsullarının rentabelliyini sıfıra endirə bilir.
Müvafiq istehsal ehtiyatları yarada bilməyən emal müəssisələri isə istehsalın ritmik
olmaması üzündən uzunmüddətli müqavilə öhdəliklərini yerinə yetirə bilmir.
Birjalar fermerlərə və ticarətçilərə məhsulu sonradan göndərmək şərtləri ilə
müqavilə bağlamağa imkan yarada bilər. Əvvəlcədən bağlanmış müqavilələr
ticarətçiləri həmin məhsulları satacaqları müştərilərlə də müqavilə bağlamalarına
məcbur edir. Bununla da onlar kənd təsərrüfatı məhsullarına qiyməti və onların
alıcılarını özləri üçün qarantlaşdırırlar. Məhsulun keyfiyyəti, göndərilmə müddəti
nöqteyi nəzərdən belə müqavilələr standartlaşdırıla bilir. Müqavilələrin
formalaşdırılması birtipli müqavilə formaları və şərtləri ilə nizama salına bilir. Bir
sözlə, kənd təsərrüfatı məhsulları birjasının yaranması kənd təsərrüfatı
məhsullarının qiymətini sabitləşdirirərək onların istehsalçılarının kəskin mövsümi
qiymət dəyişikliklərindən qoruya bilir.
4. Subsidiyalaşdırmanın effektliyini artırmaq üçün bu proseslə əlaqədar bütün
informasiyaların toplanmasını, sistemləşdirilməsini, emalını, təhlilini və
qiymətləndirilməsini, müvafiq icmallar, hesabatlar və tövsiyələr hazırlanmasını və bunları
müxtəlif formalarda maraqlı tərəflərin istifadəsinə təqdim etməsini həyata keçirə bilən
informasiya və monitorinq sisteminin yaradılmasına da ehtiyac duyulur. Belə ki, bu məsələ
ilə bağlı normativ hüquqi əsaslar olsa da hələki subsidiyalaşdırmanın bütün istiqamətlərini
əhatə edən informasiya qıtlığı qalmaqdadır (bu tədqiqat çərçivəsində də bu çətinlik özünü
biruzə vermişdi). İnformasiya texnologiyalarının imkanlarından istifadə edərək
subsidiyalaşdırılan bütün fiziki və hüquqi şəxslər və həmin şəxslər üzrə subsidiyalaşma
obyektləri barədə elektron məlumatların əldə edilməsi imkanlarından istifadə etmək zamanı
çatmışdır. Xüsusilə müxtəlif dövlət proqamlarının həyata keçirilməsi çərçivəsində
subsidiyalaşdırma kimi çıxış edən tədbirlər barədə ümumiləşmiş məlumatların əldə edilməsi
mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilər.
5. Subsidiyalaşdırmanı təkcə iqtisadi şərtlərlə əsaslandırmaq kifayət deyildir. Ölkənin
kənd məskənləri xalqımızın dil zənginliyini, adət-ənənələrini, milli-mənəvi dəyərlərimi
yaşadan dayaqlardır. İqtisadi inkişafın meylinə müvafiq olaraq kənd əhalisinin sayı getdikcə
azalmağa başlayır. Bu da kəndlərin boşalmasına gətirib çıxarır. Bu proses ağır sosial-iqtisadi
nəticələrə gətirib çıxarır. Kəndlərin boşalması tarixən formalaşmış əkinçilik və heyvandarlıq
vərdişlərinin itirilməsi deməkdir. Ənənəvi məhsulların istehsalı sahəsində tarixən qazanılmış
vərdişlərin bərpası yönümündə subsidiyalaşdırma kəndə məşğulluğun təmin edilməsi və kənd
həyatının canlanmasına kömək edə bilər. Kənd təsərrüfatının tarixən inkişaf etmiş ənənəvi
sahələri dedikdə əsrlər boyu davam etmiş məşğuliyyət sahəsi kimi formalaşmış və böyük
əkinçilik və maldarlıq təcrübəsi qazanılmış sahələr başa düşülür. Nəzərə alınsa ki, meyvə və
tərəvəzin əsas hissəsi şəxsi həyatyanı təsərrüfatlardan tədarük edilir, onda kənd əhalisinin
kəndə bağlılığının iqtisadi stimullaşdırılması sahəsində tədbirlərin həyata keçirilməsinin
əhəmiyyəti bir daha aydın olar.
6. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan hüğuqi və fiziki şəxslərin, o
cümlədən, xarici hüquqi və fiziki şəxslərin istehsal etdikləri məhsullara dövlət dəstəyinin
istiqamətlərinin, şərtlərinin, formalarının, verilməsi mexanizminin və ondan təyinatı üzrə
istifadə olunmasına nəzarətin təkmilləşdirilməsi və bu sahədə şəfaflığın artırılması məqsədilə
aşağıdakılar tövsiyyə edilir:
- Dövlət vəsaitinin səmərəli, habelə təyinatı üzrə sərf edilməsinə nəzarətin
gücləndirilməsi;
- Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına dövlət yardımının konktet istiqamətləri və
verilməsi müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının xüsusiyyətindən asılı olaraq
təsərrüfat ilinin başlanmasına üç ay qalmış elan edilməsi (elanı kütləvi informasiya
vasitələri ilə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına çatdırmaq. Elan edildikdən
sonra KİV-də dövlət yardımının istiqamətləri üzrə müraciət formasından başlamış
onun istifadə qaydaları, təyinatı üzrə istifadəsi də əhatə olunmaqla bütün
məsələlərin ətraflı izah edilməsi);
- Dövlət yardımı almaq istəyən kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının, kənd
təsərrüfatı məhsullarının istehsalına dövlət yardımının verilməsi şərtləri ilə tanış
olduqdan sonra, müvafiq orqanlarında qeydiyyata (elektron) alınması (Vergi
Ödəyicisinin Eyniləşdirmə Nömrəsi, Torpaq mülkiyyətçisi və ya icarədar olması
barədə sənəd, Əkinçilik və heyvandarlıq sahəsində praktik təcrübənin olmasını
təsdiq edən yerli statistika orqanında təsdiq edilməklə istehsal fəaliyyəti barədə son
bir ilin hesabatı, Bank rekvizitləri);
- Müraciətlərin hər il sentyabr ayının 1-dən axırınadək qəbul edilməsi. Məhsullar
üzrə hazırlanmış təkliflərə baxışın bir ay ərzində həyata keçirilməsi, yəni oktyabr
ayında başa çatdırılaraq, dövlət yardımı alacaq kənd təsərrüfatı məhsulları
istehsalçılarının siyahısının dekabr ayının 1-dən dövlət orqanlarına verilməsi;
- Yerli orqanlarda kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına dövlət yardımının
verilməsi istiqamətləri, amilləri və şərtləri nəzərə alınmaqla kənd təsərrüfatı
məhsulları istehsalçılarına dövlət yardımının veriləcəyi barədə onlarla
müqavilələrin bağlanması;
- Qeydiyyata düşmüş kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına istehsal edəcəkləri
məhsul növlərinə gorə amillər və şərtlər nəzərə alınmaqla, veriləcək dövlət
yardımının konkret həcminin onlara bildirilməsi;
- Hesabat ili başa çatdıqdan sonra istehsalın nəticələrinə görə dövlət yardımının
verilməsinə başlanması (bundan ötəri kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları
növbəti il üçün hesabatlarını, habelə vergi orqanlarında təsdiq olunmuş vergi
bəyannamələrini təqdim etməlidirlər. Statistik hesabatlardakı istehsalın həcmi və
xərclərin vergi bəyannamələrindəki dövriyyəyə uyğun olması diqqətdə
saxlanılmalıdır);
- Şərtlərə əməl olunduğu təqdirdə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının bank
hesablarına köçürmələrin həyata keçirilməsi;
- Yuksək nəticələr əldə etmiş təsərrüfatların təcrübələrinin ümumiləşdirilməsi
məqsədilə həmin təsərrüfatlarda əlavə tədqiqat aparmaq üçün xüsusi baxışlar
keçirilməsi;
- Təbii fəlakət və qarşısıalınmaz hadisələrə gorə sığortalanmanın həyata keçirilməsi
və bu səbəbdən dövlət yardımının alınmasına əsassız şəratinin yaranmasının
qarşısısnın alınması;
- Subsidiyaların verilməsi üzrə formalaşdırılan komissiyalara vətəndaş cəmiyyəti
üzvlərinin, müstəqil ekspertlərin cəlb edilməsi. Tədqiqatlar göstərir ki, əkin
sahələrinin, eləcə də strateji və staretji olmayan məhsul istehsalının
qiymətləndirilməsində neqativ hallara rast gəlinir. Komissiyaların tərkibinə
vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin salınması bu sahədə şəffaflığın artmasına
yardım edə bilər.
- Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına dövlət yardımının təyinatı üzrə
istifadəsinə nəzarəti həyata keçirmək məqsədilə bağlanmış müqavilə predmetinə
monitorinqlərin, səyyar yoxlamaların və xronometrajların tətbiq edilməsi;
- Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına dövlət yardımının problemlərin həllinə
nail olunduğu zaman dayandırılması;
- Qeydiyyata düşmüş kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının məhsulları tələb
edilən göstəriciləri uyğun gəlmədikdə dövlət yardımı verilməsindən imtina
edilməsi;
- Nəzarət zamanı müqavilə öhdəliklərinin pozulması aşkar edildikdə dövlət yardımı
verilməsindən imtina edilməsi.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏLƏR
1.Azərbaycan Respublikasının 2006-cı ildə Məhsul və xidmətlərin istehsalı və
bölüşdürülməsinin sahələrarası balansı. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika
Komitəsi.
2. “Azərbaycanın daxili resurs dəyərinin təhlili yekun hesabat”. Kemoniks internesnl. Vüqar
əhmədov və Tohida Rəşidovanın köməkliyi ilə Dr. J. Dörk Straykerin (Dirck Stryker)
təqdimatı 18 mart 2009-cu il Özəl Sektorun Rəqabətliliyinin Gücləndirilmisi Proqramı
USAİD Əsas Müqavilə AID-112-C-08-00002.
3. “Azərbaycanda kənd təsərrüfatı üzrə dövlət tənzimlənməsi sahəsində mövcud vəziyyətin
təhlili və onun Ümumdünya Ticarət Təşkilatının tələblərinə uyğunlaşdırılması üçün
tövsiyələrin hazırlanması” tədqiqat layihəsi üzrə yekun hesabat. Yerli İqtisadi İnkişaf
Mərkəzi, BAKI – 2006.
4. Azərbaycan iqtisadiyyatının cari və potensial üstünlüklərinin müqayisəli üstünlüklərinin
tədqiqi. İqtisadi İslahatlar Elmi tədqiqat İnstitutu, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiə
Nazirliyi və BMT-nin İnkişaf Proqramının birgə həyata keçirdiyi Milli məşğulluq srategiyası
çərçivəsində hazırlanmış layihə. Bakı-2004.
5.“Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı sektorunun rəqabət qabiliyyətliliyinin
yüksəldilməsi problemləri” İqtisadi İnkişaf Nazirliyi və BMT-nin İnkişaf Proqramının birgə
layihəsi çərcivəsində İqtisadi İslahatlar Elmi tədqiqat İnstitutunda həyata keçirilmiş tədqiqat
layihəsi uzrə yekun hesabat. 2009-cu il.
6. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi. www.taxes.gov.az
7. Ədalət Muradov “Azərbaycan və ÜTT: Xidmətlər” Azərbaycan Respublikası İqtisadi
İnkişaf Nazirliyi.
8 İqor İ. Kavass “ÜTT-yə üzvolma: Prosedur, tələblər və maliyyətlər”Azərbaycan
Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi
9. S. H. Abdullayev, G. F. Dadaşeva və C. Ə. Feyzullayev “Azərbaycan Respublikasının
xarici ticarət sahəsində qanunvericiliyinin təhlili” Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf
Nazirliyi
10. Vaqif Rüstəmov. “Azərbaycan və ÜTT: Tariflər”. Azərbaycan Respublikası İqtisadi
İnkişaf Nazirliyinin “ÜTT-yə üzv olma” nəşrlərin seriyasından. Bakı, Səda nəşriyyatı, 2007,
72 səh.
11.”Azərbaycanda beynəlxalq standartların tətbiqi sahəsində mövcud vəziyyət” Tədqiqat
qrupu Qlobal İqtisadi Araşdırmalar Mərkəzi.
12.”Azərbaycan və Dünya Ticarət Təşkilatı” Tədqiqat qrupu İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi və
MİTMAM.
13. “Azərbaycanın Ümumdünya Ticarət Təşkilatına üzvlüyünün yoxsulların həyatına təsiri”
Tədqiqat qrupu «Trend» Analitik İnformasiya Agentliyi.
14. “Ümumdünya Ticarət Təşkilatı” Broşüra AZPROMO.
15. “ÜTT haqda 10 anlaşılmazlıq” Broşüra AZPROMO.
16. “ÜTT ticarət sisteminin 10 müsbət cəhəti” Broşüra AZPROMO.
17. “Ümumdünya Ticarət Təşkilatı terminlərinin izahlı lüğəti” Vaqif Rüstəmov, Faiq
Camalov, Rəşad Dayıyev. Yerli İqtisadi İnkişaf Mərkəzi
18. “Hökumət subsidiyalarinin uçotu və dövlət yardimi haqqinda məlumatin açiqlanmasi”
üzrə kommersiya təşkilatları üçün 17 №li milli mьhasibat uçotu standartinin tətbiqi üzrə
şərhlər və tövsiyələr” Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 2009-cu il 13 yanvar
tarixli İ-08 nomrəli əmri ilə təsdiq edilmişdir.
19. СИСТЕМА НАЦИОНАЛЬНЫХ СЧЕТОВ 2008. Европейская комиссия,
Международный валютный фонд, Организация экономического сотрудничества и
развития, Организация Объединенных Наций, Всемирный банк. Настоящая
публикация переведена на русский язык специалистами Межгосударственного
статистического комитета Содружества Независимых Государств и Института
финансово- экономического мониторинга Окончательная редакция осуществлена
специалистами Межгосударственного статистического комитета Содружества
Независимых Государств и кафедры статистики Московского государственного
университета имени В.Ломоносова.
20. Методологические исследования Серия F, № 85 Руководство по национальным
счетам Национальные счета: практический вводный курс.
21. Studies in Methods Series F, No. 74 Handbook of National Accounting handbook of
input-output table compilation and analysis United Nations New York, 1999
22. Methodologies for Measuring Agricultural Price Intervention Effects SWP394 World
Bank Staff Working Paper No. 394 June 1980
23. Manual financial and economic analysis of devolopment projects, Luxembourg, European
Communities, 1997
24. The policy analysis matrix for agricultural development Eric A. Monke Scott R. Pearson
1989 Outreach Program.
25. Линдерт П. Х. Экономика мирохозяйственных связей. Пер. с англ. — М.: Прогресс,
1992.
26. Кэмпбелл Р. Макконнелл, Стэнли Л. Брю Экономикс: принципы, проблемы и
политика : в 2 т. : пер. с англ..-Баку: Азербайджан, 1992. – 404
27. Кэмпбелл Р. Макконнелл, Стэнли Л. Брю Экономикс: принципы, проблемы и
политика : в 2 т. : пер. с англ. .-Баку : Азербайджан, 1992. - 400 с.
28. “История экономических учений.” lib4all.ru/base/B2355/B2355Part37-182.php
29. Gardner Bruce. The Economics of Agricultural Polices. NY: Macmillan Publishing
Company, 1987
30. Адам Смит. "Исследование о природе и причинах богатства народов.”
31. Давид Рикардо “Начало политической экономии и налогового обложеня”.
http://e2000.kyiv.org 32. П.Х.Линдерт «Экономика миро-хозяйственных свазей» Москва издательская
группа «Прогресс» универс1992
33. Портер, Майкл, Э. “Конкуренция”.: Пер. с англ. -М.: Издательский дом "Вильяме",
2005.-608 с.
33. Канторович Л.В. “Экономический расчет наилучшего использования ресурсов.”
М.: Изд-во АН СССР, 1960. С. 102.
34. Маркс К. «Капитал» (в 4-х книгах)
http://mirknig.com/knigi/nauka_ucheba/1181458052-karl-marks-kapital-v-4-h-knigah.html
35. Назаренко В.И., Папцов А.Г. Государственное регулирование сельского хозяйства в
странах с развитой экономикой. М.: Информагробизнес, 1996. - 352 с.
36. Vagif Rustamov, Rashad Bakhshaliyev, Firdovsi Mutallimov. Aid for Trade Needs
Assessment – Azerbaijan. Trade and Human Development. UNDP Regional Centre for
Europe and the CIS, 2010, 208 p.
37. “Hökümətin aqrar siyasətinin effektivliyinin qiymətləndirilməsi üzrə tədqiqat”ın hesabatı.
“İqtisadi Təşəbbüslərə Yardim” İctimai Birliyi, Bakı, 2011.