20111004 mcd college transitiemanagement
DESCRIPTION
TRANSCRIPT
Dutch Research Institute For Transitions (DRIFT) (www.drift.eur.nl)
Transitie-aanpak:organisch ontwikkelen
Prof.dr.ir. Jan RotmansRotterdam, 04-10-2011
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Context
Hardnekkige ProblemenHardnekkige Problemen
• complex [meervoudige oorzaken en gevolgen] complex [meervoudige oorzaken en gevolgen]
• verankerd in onze maatschappelijke structuren verankerd in onze maatschappelijke structuren
• onzeker [geen pasklare oplossingen] onzeker [geen pasklare oplossingen]
• moeilijk stuurbaar [veel verschillende actoren] moeilijk stuurbaar [veel verschillende actoren]
• moeilijk grijpbaar [lastig te duiden]moeilijk grijpbaar [lastig te duiden]
• bestaan reeds decenniabestaan reeds decennia
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Manifestatie hardnekkige problemen
• overstromingen en periodes van droogteoverstromingen en periodes van droogte
• dierziektes als vogelpest, MKZ, BSE, blauwtongdierziektes als vogelpest, MKZ, BSE, blauwtong
• files, geluidsoverlast en luchtverontreinigingfiles, geluidsoverlast en luchtverontreiniging
• wachtlijsten en kostenoverschrijdingenwachtlijsten en kostenoverschrijdingen
• bouwfraude en bouwfoutenbouwfraude en bouwfouten
• verrommeling en versnipperingverrommeling en versnippering
symptomen van onduurzaamheidsymptomen van onduurzaamheid
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
) Maatschappelijke systemen functioneren niet duurzaam
• hebben in het verleden wel goed gefunctioneerdhebben in het verleden wel goed gefunctioneerd
• maatschappij stelt andere eisenmaatschappij stelt andere eisen
• gebruikers / klanten stellen andere eisengebruikers / klanten stellen andere eisen
• spanning tussen systemen en omgeving neemt toespanning tussen systemen en omgeving neemt toe
• leidt tot cumulatie van systeemfoutenleidt tot cumulatie van systeemfouten
systeemcrisissysteemcrisis
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)
Oplossingen?!
• huidig beleid huidig beleid alleen alleen is niet voldoendeis niet voldoende
• marktdenken biedt geen oplossing voor hardnekkigemarktdenken biedt geen oplossing voor hardnekkigeproblemenproblemen
• poldermodel is ongeschikt voor het aanpakken vanpoldermodel is ongeschikt voor het aanpakken vanhardnekkige problemenhardnekkige problemen
Wat dan wel?Wat dan wel?• systeemfouten vergen radicale veranderingen: systeemfouten vergen radicale veranderingen:
systeembreuken op weg naar systeemovergangensysteembreuken op weg naar systeemovergangen
Systeeminnovaties / TransitiesSysteeminnovaties / Transities
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Transitie
fundamentele verandering van fundamentele verandering van structuurstructuur, , cultuurcultuuren en werkwijzenwerkwijzen op systeemniveau op systeemniveau
structuur:structuur: institutionele opbouw, institutionele opbouw, economischeeconomische
structuur, fysieke structuurstructuur, fysieke structuurcultuur:cultuur: gedeelde beelden, waarden,gedeelde beelden, waarden,
paradigma’s en perspectiefparadigma’s en perspectiefwerkwijzen:werkwijzen: routines, regels, gedragroutines, regels, gedrag
fundamentele omslag in denken en handelen op fundamentele omslag in denken en handelen op systeemniveausysteemniveau
middel om tot duurzamer systeem te komenmiddel om tot duurzamer systeem te komen
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Transitie Zorg
structuurstructuur:: machtig zorgregimemachtig zorgregime
wijdvertakt en diep geworteldwijdvertakt en diep geworteldspecialisatiespecialisatie
cultuurcultuur:: ‘artsen’cultuur‘artsen’cultuur
sterke autonomie en grote sterke autonomie en grote autoriteitautoriteit
gesloten, naar binnen gekeerdgesloten, naar binnen gekeerd
werkwijzenwerkwijzen:: klacht-diagnose georiklacht-diagnose georiënteerd ënteerd
‘‘Kurieren am Symptoom’Kurieren am Symptoom’specialisatiespecialisatie
medische maakbaarheid staat centraalmedische maakbaarheid staat centraal
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Watertransitie:
van water keren naar water accomoderen
• Strategie van Pompen-Malen-Dijken bleek niet duurzaamStrategie van Pompen-Malen-Dijken bleek niet duurzaam
toenemende druk van land op water en van water op landtoenemende druk van land op water en van water op land
• Dit heeft geleid tot een denkomslag: perspectiefwijzigingDit heeft geleid tot een denkomslag: perspectiefwijziging
van water beheersen en controleren naar water meer ruimte gevenvan water beheersen en controleren naar water meer ruimte geven
• Kiem voor denkomslag ontstond tientallen jaren geleden bij kleine Kiem voor denkomslag ontstond tientallen jaren geleden bij kleine groep mensen buiten de waterwereldgroep mensen buiten de waterwereld
visionairs uit natuur- en landschapsbeheer en ruimtelijke ordeningvisionairs uit natuur- en landschapsbeheer en ruimtelijke ordening
• Omzetting van denkomslag naar transitiebeleid nog ver wegOmzetting van denkomslag naar transitiebeleid nog ver weg
hobbels en obstakels maken praktische uitvoering lastighobbels en obstakels maken praktische uitvoering lastig
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Transitiedenken
Denkkader gebaseerd op:Denkkader gebaseerd op:
• doorbreken van schijntegenstellingendoorbreken van schijntegenstellingen
• combinatorisch denken [en/en]combinatorisch denken [en/en]
• paradoxen leren herkennenparadoxen leren herkennen
• van buiten naar binnen kijken van buiten naar binnen kijken en van binnen naar buiten kijkenen van binnen naar buiten kijken
• contra-intucontra-intuïïtief denkentief denken
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Grondslag transitiedenken
complexiteitstheoriecomplexiteitstheorie
complexe systemen passen zich voortdurend complexe systemen passen zich voortdurend aanaan
aan hun omgeving en gedragen zich grillig en aan hun omgeving en gedragen zich grillig en maarmaar
ten dele voorspelbaarten dele voorspelbaar
sturingstheoriesturingstheorie
sturen is niet dwingend sturen maar sturen is niet dwingend sturen maar voorwaardenvoorwaarden
crecreëren, ruimte bieden en gewoontes loslatenëren, ruimte bieden en gewoontes loslaten
praktijkervaring met transitieprocessenpraktijkervaring met transitieprocessen
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Complexe Systeem Theorie
complexe, adaptieve systemen
• open, interactieve systemen met relaties tussen componenten• bevatten emergente patronen• hebben verschillende attractoren (gewenste
systeemtoestanden)• hebben het vermogen zich aan te passen aan hun omgeving• co-evolueren met hun omgeving• vertonenn sterk niet-lineair gedrag
emergentie, co-evolutie en zelf-organisatie
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Co-evolutie
interactie tussen verschillende systemen die de
dynamiek van de individuele systemen beïnvloedt
zodanig dat onomkeerbare patronen van verandering
ontstaan binnen elk van de systemen
complex systeem co-evolueert met zijn omgeving
[afhankelijkheden, terugkoppelingen]
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Emergentie
het ontstaan van nieuwe en coherente structuren,
patronen en eigenschappen gedurende het proces
van zelf-organisatie in complexe systemen
autonome eigenschappen op een hoger schaalniveau
die niet kunnen worden begrepen door reductie op
lagere schaalniveaus
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Zelf-Organisatie
interne organisatie van een complex systeem
zonder dat het gestuurd wordt van buitenaf
vermogen van een complex systeem om zich
voortdurend aan te passen aan nieuwe omstandigheden
door nieuwe structuren te ontwikkelen
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Mobiliteit als complex, adaptief systeem
verkeers- en vervoerssysteem is een complex, adaptief systeem: verkeers- en vervoerssysteem is een complex, adaptief systeem:
• is voortdurend in beweging en bestaat uit samenhangende is voortdurend in beweging en bestaat uit samenhangende componenten die elkaar wezenlijk beïnvloeden (co-evolutie)componenten die elkaar wezenlijk beïnvloeden (co-evolutie)
• heeft een zekere onvoorspelbaarheid (chaotisch gedrag)heeft een zekere onvoorspelbaarheid (chaotisch gedrag)
• heeft zelforganiserend vermogen (op elke interventie wordt heeft zelforganiserend vermogen (op elke interventie wordt door actoren weer ‘onverwacht’ gereageerd via een door actoren weer ‘onverwacht’ gereageerd via een gedragsaanpassing = reflexief vermogen)gedragsaanpassing = reflexief vermogen)
• zolang men geen rekening houdt met deze complexiteit is elke zolang men geen rekening houdt met deze complexiteit is elke tijdelijke oplossing gedoemd te mislukken. tijdelijke oplossing gedoemd te mislukken.
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Complexe, adaptieve systemen
Cyclisch PatroonCyclisch Patroon
• systeem ontwikkelt zich in de richting van een bepaalde systeem ontwikkelt zich in de richting van een bepaalde attractor en vestigt een dominant regime in een dynamisch attractor en vestigt een dominant regime in een dynamisch evenwicht: wel veel mutaties maar stabiele structuur en orde. evenwicht: wel veel mutaties maar stabiele structuur en orde.
• dan ‘vervreemdt’ het systeem zich langzaam van zijn omgeving, dan ‘vervreemdt’ het systeem zich langzaam van zijn omgeving, totdat een kritiek punt wordt bereikt, op het grensvlak van twee totdat een kritiek punt wordt bereikt, op het grensvlak van twee attractoren. attractoren.
• dit leidt tot een crisis, een relatief korte periode van instabiliteit dit leidt tot een crisis, een relatief korte periode van instabiliteit en chaos. Het systeem reorganiseert zich, creen chaos. Het systeem reorganiseert zich, creëert een nieuwe ëert een nieuwe structuur.structuur.
• systeem ontwikkelt zich in de richting van een nieuwe attractor, systeem ontwikkelt zich in de richting van een nieuwe attractor, op weg naar nieuw dynamisch evenwicht en een nieuw regime, op weg naar nieuw dynamisch evenwicht en een nieuw regime, met hogere graad van complexiteit.met hogere graad van complexiteit.
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Multi-fase concept
Take off
Acceleratie
Voorontwikkeling
Stabilizatie
tijd
Systeem indicator
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)
Voorontwikkeling
Stabilisatie
2050
Duurzame energievoorziening
Acceleratie
Take-off
Start ‘energietransitie’(proce
s)
1980 2001 2006
Huidige situatie
tijd
Multi-fase analyse energietransitie
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Multi-level concept
Macro-niveau - autonome ontwikkelingen - globale trends
Meso-niveau - regime - regels, wetten, beleid
Micro-niveau - praktijken - experimenten, projecten
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Multi-level watertransitie
Macro-niveau + groeiend milieubewustzijn + klimaatverandering + zeespiegelstijging
Meso-niveau - waterinstituties + EU-kaderrichtlijn + watertransitiebeleid
Micro-niveau + praktijkervaring + kennisopbouw + pioniers (koplopers) + overstromingen
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Transitiepatroon
regime: regime: dominante structuur, cultuur en werkwijzen dominante structuur, cultuur en werkwijzen met macht en gevestigde belangenmet macht en gevestigde belangen
niche:niche: opkomende, afwijkende structuur, cultuur en opkomende, afwijkende structuur, cultuur en werkwijzen op klein schaalniveau werkwijzen op klein schaalniveau
niche wil macht ontwikkelen en het bestaande regime niche wil macht ontwikkelen en het bestaande regime overnemen; regime beschermt zich daartegen door deovernemen; regime beschermt zich daartegen door deniche onschadelijk te maken of op te nemenniche onschadelijk te maken of op te nemen
transitie = regime-wisselingtransitie = regime-wisseling= machtswisseling= machtswisseling
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Transitiepatroon
een transitie mislukt als de structurele veranderingeen transitie mislukt als de structurele verandering
vanuit het regime plaatsvindt met alleen regime-partijenvanuit het regime plaatsvindt met alleen regime-partijen
‘‘een kalkoen zal zichzelf niet slachten’een kalkoen zal zichzelf niet slachten’
een transitie mislukt als de structurele verandering een transitie mislukt als de structurele verandering
vanuit niches plaatsvinden met alleen niche-partijenvanuit niches plaatsvinden met alleen niche-partijen
‘‘muis en olifant stampen samen op de muis en olifant stampen samen op de brug’brug’
een transitie kan lukken als niche-partijen eneen transitie kan lukken als niche-partijen en
veranderingsgezinde regime-spelers elkaar vinden enveranderingsgezinde regime-spelers elkaar vinden en
gaan samenwerkengaan samenwerken
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Multi-pattern concept
drie mogelijke transitiepatronendrie mogelijke transitiepatronen
1.1. micro-meso-macromicro-meso-macroclustering en opschaling van nichesclustering en opschaling van niches
2. meso-meso-macro2. meso-meso-macro
niches ontstaan vanuit het regime en breken doorniches ontstaan vanuit het regime en breken door
3. macro-meso-micro3. macro-meso-micro
‘‘inslag’ van buiten die regime transformeertinslag’ van buiten die regime transformeert
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Managen van complexe systemen
• managen op systeemniveau is belangrijkmanagen op systeemniveau is belangrijk
• doelen moeten flexibel en aanpasbaar zijn doelen moeten flexibel en aanpasbaar zijn
• timing van de interventie (dicht bij kritiek punt) is cruciaaltiming van de interventie (dicht bij kritiek punt) is cruciaal
• disequilibria gebruiken in plaats van equilibria disequilibria gebruiken in plaats van equilibria
• creëren van ruimte voor agenten is bepalend voor innovatiecreëren van ruimte voor agenten is bepalend voor innovatie
reflexief zoeken en leren door adaptatie en anticipatiereflexief zoeken en leren door adaptatie en anticipatie
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Sturings Principes transitie management
• stimuleren van niches op het micro-level (variatie)
• verbinden van niches in dezelfde richting (emergentie)
• ontwikkelen van visies op macro-niveau als gids voor niches(nieuwe attractoren)
• stimuleren van vorming niche-regimes (selectie, opschaling)
• bevorderen van modulatie tussen macro-micro niveau
(co-evolution)
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Complexiteit kenmerken vertaald in principes TM
Complexiteits kenmerken Theoretische Principes TM Systemische Instrumenten voor TM
emergentie creëren van ruimte voor niches transitie arena
dissipative structuren focus op koplopers transitie arena en competentie analyse
diversiteit en coherentie ‘guided’ variatie en selectie transitie experimenten en transitiepaden
nieuwe attractoren, punctuated Equilibria
radicale verandering in kleine stappen visieontwikkeling
co-evolution ‘empowering’ van niches competentie ontwikkeling
variatiie en selectie al-doende-leren en al-lerende-doen verdiepen, verbreden, opschalen van experimenten
interacties, terugkoppelingen multi-level benaderingmulti-domain benadering
complexe systeem analyse
patronen, mechanismen anticipatie en adaptatie multi-pattern & multi-level analyse
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Transitie Management Raamwerk
ontwikkeling van visie en transitieagenda
inrichting en ontwikkeling van transitie-arena
opzetten en uitvoeren van transitie-projecten
monitoring, evalueren en leren
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Transitie management aanpak
- richt een transitie arena in
- formuleer een gezamenlijke lange-termijn agenda
- ontwikkel een integrale duurzaamheids visie
- experimenteer op kleine schaal
- schaal meest succesvolle experimenten op
- vorm nieuwe coalities / netwerken rond experimenten
zoeken, leren en experimenteren
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Transitie management aanpak
- stop energie in koplopers en niet in het peloton
- breng niche-spelers en regime-spelers samen in arena’s
- ontwikkel een schaduwlijn binnen de arena
- maak het snel concreet met experimenten en projecten
- creëer voorwaarden voor beweging uit coalities / netwerken
- bouw steeds meer maatschappelijke druk op via beweging
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Transitie management aanpak
Hoe organiseer je een vernieuwingsproces?Hoe organiseer je een vernieuwingsproces?
• niét van bovenaf opgelegdniét van bovenaf opgelegd
• niét vanuit de marktniét vanuit de markt
• niét alleen vanuit de sector zelfniét alleen vanuit de sector zelf
• wél via het creëren van ruimte voor vernieuwerswél via het creëren van ruimte voor vernieuwers
• wél via het erbij betrekken van partijen buiten de sectorwél via het erbij betrekken van partijen buiten de sector
• wél via nieuwe rol en werkwijze voor betrokken partijenwél via nieuwe rol en werkwijze voor betrokken partijen
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Transitie arena
• beschermde (geen gesloten) innovatie omgevingbeschermde (geen gesloten) innovatie omgeving
• bestaat voor ca. 70% uit niche spelers en ca. 30% regime spelersbestaat voor ca. 70% uit niche spelers en ca. 30% regime spelers
• is dynamisch netwerk met tijdelijke statusis dynamisch netwerk met tijdelijke status
• is leeromgeving gericht op experimenteren en sociaal leren is leeromgeving gericht op experimenteren en sociaal leren
• is geen polderoverlegclub, maar instrument voor sturingis geen polderoverlegclub, maar instrument voor sturing
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Samenstelling transitie arena
• dwarsdenkers en friskijkersdwarsdenkers en friskijkers niet zozeer ‘Willie Wortel’ achtige types, maar bijvoorbeeld:niet zozeer ‘Willie Wortel’ achtige types, maar bijvoorbeeld:
vertegenwoordigers van kleine bedrijven met innovatieve ideevertegenwoordigers van kleine bedrijven met innovatieve ideeënën bedrijven/ instellingen die normaal weg naar EZ niet weten te vindenbedrijven/ instellingen die normaal weg naar EZ niet weten te vinden partijen die aan rand van het energieveld werken (r.o., water, bouw)partijen die aan rand van het energieveld werken (r.o., water, bouw)
• evenredige maatschappelijke vertegenwoordiging evenredige maatschappelijke vertegenwoordiging bedrijven, overheden, kennisinstellingen, maatschappelijkebedrijven, overheden, kennisinstellingen, maatschappelijke organisaties en intermediairsorganisaties en intermediairs
• deelnemers geselecteerd op basis van rollen en competentiesdeelnemers geselecteerd op basis van rollen en competenties
• niet te groot, ca. 10-15 mensenniet te groot, ca. 10-15 mensen
• regelmatige verversing is belangrijkregelmatige verversing is belangrijk
Du
tch
Res
earc
h I
nst
itu
te F
or
Tra
nsi
tio
ns
(DR
IFT
) (w
ww
.drif
t.eu
r.nl
)Wat levert transitie aanpak nu op?
• hoger ambitieniveauhoger ambitieniveau
• nieuw discourse nieuw discourse
• hervormingsagendahervormingsagenda • doorbraakprojectendoorbraakprojecten
• nieuwe netwerken en coalitiesnieuwe netwerken en coalities
• elan, vertrouwen, optimismeelan, vertrouwen, optimisme
bewegingbeweging