16- САБАҚ

УАҚЫТ

УАҚЫТ, САҒАТ НЕШЕ БОЛДЫ?

Уақыт - время1. Сағат неше болды? Сағат нешеде? (В каком часу?)2. Уақыт қанша?I. 1-ден 15 мин. кетті (отошло)

2-ден Кет-кен-де

3-тен 1. Я пришел в I25.4-тен — Мен сағат бірден 25 мин. кеткенде келдім.5-тен 2. Я его видел в 715.6-дан — Мен оны сағат жетіден 15 минут кеткенде көрдім.7-ден8-ден9-дан10-нан11-ден12-ден

II. 1-ге 15 мин. қалды Қал-ған-да (осталось)2-ге1. Я ушел в 545.3-ке -Мен сағат 6-ға 15 мин. калғаңда кеттім.4-ке 2. Я его видел в I50.5-ке- Мен оны сағат 2-ге 10 мин.қалғанда көрдім.6-ға7-ге8-ге9-ға10-ға11-ге12-ге

III. Жарым (половина) Жарымда 1.30 — бір жарым Я пришел в I30. Мен сағат бір жарымда келдім.

Жаттығу:

1. I45; 238; 1016; 1345; 930; 555.

6

2. 1218; 537; 607; 1030.3. В 448; в1126; в 353; в 230.

УақытСағат қанша болды?Сағат неше? Сколько время?

1.10°° — сағат он. кетті (минутная стрелка2. 1025 - он-нан 25 мин. находится на правой)816 — сегіз-ден 16 мин. стороне циферблата)508 — бес-тен 8 мин.кет-у — отходигь, уходить, исходить (сочетание с Ш.с.)

3. 1045 — он бір-ге 15 мин. калды (минутная стрелка)831 — тоғыз-ға 29 мин. (находится на левой 558 — алты-ға 2 мин. половине циферблата)

қал-у — оставаться, недоставать до чего-то (сочетание с Б.с.)4. 1230 — половина первого: он екі жарымI30 — бір жарым1030 — он жарым 5. Сағат: время-10часов. 10 сағат: количество времени.Мен оларда 10 сағат болдым. — Я у них был 10 часов.

Сағат нешеде? - В котором часу?1.В 1°° — Сағат бір-де. Мен келдім.В I30 — Сағат 1 жарым-даВ 745 - Сағат 8-ге 15 минут қалғанда -Я пришел.В 1020 — Сағат 10-нан 20 мин. кеткенде.

2.К 13°° - Сағат бір-ге. Мені күт..К I30 — Сағат бір жарым-ға.К 745 — Сағат 8-ге 15 мин. қалғанда. -Жди меня.К 1020 — Сағат 10-нен 20 мин. кеткен-де.

3.Таңғы — утренний. Таңғы сағат 6-да. — Утром в 6 часов. Түскі - обеденный.Түскі сағат 1-де. — В обед — в 1 час дня. Кешкі — вечерний.Кешкі сағат тоғызда. — Вечером — в 9 часов. Түнгі — ночной.Түнгі сағат он-да. — Ночью — в 10 часов. Күндізгі — дневной

4.Сағат 1 жарым-ға дейін. — до 1.30 Біз оны күттік.

7

Сағат 8-ден 20 мин. Кеткенгедейін. - до 820 -Мы его ждали.Сағат 9-ға 20 мин. қалғанғадейін — до 840.

5.Сағат 1 жарым-нан кейін. — после I30. Тамақ ішпеңіз.Сағат 8-ден 20 мин. кеткеннен кейін— после 820. — Не ешьте. Сағат 9-ға 20 мин. қалғаннан кейін— после 840.

Тапсырма 16.1. Қазақ тіліне аударыңыздар.1. Они пришли в гости к ним к 8 часам вечера.2. Мы встретили его детей на улице в 1230.3. Он меня ждал в институте в 2 часа.4. Урок начался в 1245.5. Индийский фильм закончился в 12 часов ночи.6. Мы пришли к ней от них к 10 часам дня.7. Вы направились к нему домой в 545.8. Моя мать позвонила нам в 3 часа ночи.9. Мы его ждали на вокзале до I30.10. Вы гуляете в парке до 915 вечера.11. Мы отдыхаем в его комнате до I45 дня.12. Они уезжают сегодня вечером в 9 часов.13. Сейчас 12 часов ночи.14. Я позвонила его подруге в 13°° (обед).15. Мне надо идти на работу к часу ночи. 16. Ему надо позвонить ей к 10 часам.17. Можно мне прийти квам в 8 часов?18. Позвоните нам в 630 утра.19. Отдыхайте с нами 2 часа.20. Начните с ним работу в 215.21. Идите в столовую в I30.22. Приходите к нам в гости в 7 часов вечера.23. Пей сок или молоко в 930 вечера.24. Не ешьте после 7 вечера.25. Не гуляйте после 11 вечера.26. Не вставайте до 7 часов утра.

Тапсырма 16.2. Көп нүктенің орнына керек жалғауларды жазыңыздар.1.Казір сағат бес... он минут қалды. 2. Сағат он... он бес минут кетті. 3. Мен сабаққа

он бес минут... тоғызда келемін. 4. Кешкі сағат тоғыз... теледидардан жақсы фильм болады. 5. Біз сағат алты жарым... кездестік. 6. Сағат жиырма бір... "Хабар" бағдарламасы басталады. 7. Екі... неше минут қалды? 8. Сағат бір... жиырма үш минут қалды. 9. Түскі сағат бір... асханаға барамыз. 10. Сен түнгі сағат неше... жаттың? 11. Бес минут... он... маған аялдамада болу керек. 12. Мен әдетте таңертең сағат жеті... тұрамын. 13. Меніңше, қазір сағат төрт... жиырма минут кетті.

Тапсырма 16.3. Қазақ тіліне аударыңыз.1.Обычно я утром встаю в 7 часов. 2.Сейчас 9 часов утра. 3.Что ты вчера днем

делал? 4.Наше занятие заканчивается в 2 часа дня. 5.В обед вы ходите в столовую.

8

6.Сегодня обед будет вкусным. 7.Вечером у тебя будет, время? 8. Позвоню тебе примерно в 9 часов вечера. 9.Ночью детям нужно быть дома. 10.Библиотека открывается в половине девятого. 11.Сейчас без десяти минут пять. 12.Поезд прибывает в половине десятого утра. 13.Я буду дома примерно в 6 часов вечера. 14.Мне нужно позвонить маме ровно в час дня. 15.Где ты был в 10 часов вечера? 16.Во сколько ты сегодня встал?

Менің жұмыс уақытым

Сөздік: жұмыс уақыты - рабочее времябастау - начатьаяқтау - закончитьқымбат - дорогойадам өмірі - жизнь человекадана сөздер - мудрые слова (выражения)мектеп қабырғасынан - со школы, со школьных днейесімде - помню, знаю ертеңгілік жаттығу - утренняя гимнастика таңертеңгілік ас - завтрак үй шаруасы - по дому, домашние дела кешкі ас - ужин кездесу - встреча уақыт бөлемін - уделяю время

Тапсырма 16.4. Мәтінді оқып аударыңыз.Қазір мен жоғары оқу орнының студентімін.«Ақша - қымбат, адам өмірі одан да қымбат, ал уақыт бәрінен қымбат», - деген А.В.

Суворовтың дана сөзі мектеп қабырғасынан есімде.Мен таңертең сағат 7-де (жетіде) тұрамын. Ертеңгілік жаттығулар жасап, жуынып,

таңертеңгілік асымды ішемін. Сағат 7.40-та үйден шығып, аялдамаға келемін. Сабақ 8.30-да басталып, 13.45-те аяқталады.

Сабақтан соң, үйге келемін тамағымды ішіп, демаламын. Сағат 3-тен 4-ке дейін үй шаруасын атқарамын. 4-тен 6-ға дейін сабаққа дайындаламын кітапханаға барамын.

Кешкі асты ішкеннен кейін жолдастарыммен кездесемін. Мен кешкілік теледидар көріп, кітап, газет, журналдар оқуға да уақыт бөлемін. Сағат 11-де ұйықтауға жатамын. Міне, менің бір күнім осылай өтеді.

Тапсырма 16.5. Сұрақтарға жауап беріңіз1. Сіз қайда оқисыз?2. Университетте сабақ нешеде басталып, нешеде аяқталады?3. Сабақтан кейін не істейсіз?4. Кітап, газет, журнал оқуға уақыт бөлесіз бе?5. Үй тапсырмасын сағат нешелерде орындайсыз?6. Сағат нешеде ұйықтауға жатасыз?

Тапсырма 16.6. Көп нүктенің орнына тиісті Қ (қатаң), Ғ (ұяң) дауыссыз дыбыстарды жазыңыз.

Мен биыл о...у...а түстім. Бұл орта о...у орны. Са...ат үште жиналыс болады, жиналыс...а кешікпеуім керек. Ма...ан маманды...ым ұнайды. Мен болаша....та жа....сы маман бол...ым келеді. Ол үшін уа...ытты дұрыс пайдаланып, көп о...у керек. Жаңа о...у жылына о...у ...ұралдарын дайындауым керек. Оқу қыркүйек айында басталады. Жаңа о...у жылын асы..а күтіп жүрмін.

9

Тапсырма 16.7. Уақытты меңгеру не үшін қажет ? Тапсырма 16.8. Мына сөйлемдерге назар аударып, орысшаға аударыңыз, есіңізге

сақтаңыз!1. Уақытты саналы сезініп, өмір сүріңіз.2. Еңбек ету үшін уақыт табыңыз, бұл - табыс кепілі.3. Оқу үшін уақыт табыңыз, бұл - білім негізі.4. Армандау үшін уақыт табыңыз, бұл - жұлдыздарға барар жол.5. Махаббат үшін уақыт табыңыз, бұл өмірдің шынайы қуанышы.6. Көңіл көтеру үшін уақыт табыңыз, бұл - жанның әуені.

Тапсырма 16.9. Уақытымыздың жаулары:- түсініксіз мақсаттар;- тыңдай білмеу;- телефонмен ұзақ сөйлесу;- асығыс шешімдер;- ұмытшақтық;- жоспарлай білмеу.

Тапсырма 16.10. Берілген суреттерге қарап сөйлейміз

Сағат 1,2,3,4.........12 1-ге 5-ке 9-ға кетті 2-ге 6-ға 10-ға жарты, жарым 3-ке 7-ге 11-ге қалды 4-ке 8-ге 12-ге

10

УАҚЫТТЫ ПАЙДАЛАНА БІЛЕСІЗ БЕ?

Тапсырма 16.11.Сөздікпен жұмыс (Сөздікті пайдаланыңыз).

Басталу, аяқталмаған жұмыс, өшіру, баяндама, баяндама жасау, қызықты, ойлау, есептемеу, нақты, анықтау, тырысу, сенімді, шартты, жағдайға қарай шаршау, ертеңге қалдыру, қабілет, шаршатпау, естірту, күту, уәде, айналысу, үлгеру, уақытты созу.

Тапсырма 16.12. Мына сөздерге қарсы мағынадағы сөздерді табыңыз:

басталу-көру-баяндама жасау-тырысу-азырақ- кеше-күн-

таңертеңертереккешігушындықбаржоғалту

Тапсырма 16.13.. Берліген тестті орындаңыз.

Уақытыңызды дұрыс пайдалана аласыз ба?

Төмендегі сұрақтарға жауап бере отырып өз уақытыңызды қалай пайдаланатыныңызды білуге болады.

1)Үйге келгенде, телебағдарламаға қарап, бес минуттан соң сіздің жақсы көретін хабарыңыз басталмақ, бірақ сізде аяқталмаған жұмыс мойныңызда тұр. Сіз не істейсіз?

а) жұмысымды аяқтаймын, содан соң теледидар алдына отырамын;ә) жұмысымды қоя тұрамын, телехабарды жібермей көремін;б) жұмысымды да істеп отырамын, хабарды да көремін;в) хабарды көрмеймін, теледидарды өшіремін, жұмысымды да істемеймін.

2)Жұмыста баяндама жасауыңыз керек, баяндамаға дайындала отырып сіз: а) аудитория үшін баяндамаңыздың қызықты болуын ойлайсыз, баяндама қанша уақыт алады, оны есептемейсіз; ә) сөйлеу уақытыңызды нақты анықтап аласыз. Осы уақытты пайдалануға тырысасыз;б)азырақ уақыт сөйлегенді артық көресіз;в) сіз сенімдісіз. Мұндай кезде уақыт шарты, жағдайға қарай көресіз ( будете ориентироваться по обстановке, имповизируя на ходу)

3) Сіз жұмыстан өте шаршап келдіңіз, бірақ бүгінгі аяқталмаған жоспарлы жұмыс тұр. Сіз не істейсіз? а) күшімді жинап, жұмысты аяқтаймын;

11

ә) ертеңгі күнге жоспарлаймын;б) істегенімше істеймін, қалғанын ертеңге қалдырамын; в) денсаулығым қымбат, ұйықтауға жатамын.4) Жұмысқа қабілетті кезеңдеріңіз ( у вас наибольшая работоспособность):а)таңертең;ә)түстен кейін;б)кешке;г)жұмыс қабілетім әрқашан бір қалыпты;5)Таңертең сіз.а)қоңыраусағатпен ( будильник) оянамын;ә)өзім оянамын;б)біреудің оятқанын керек етемін;в)өзім оянамын, жата тұрғанды жақсы көремін,г)жақындарым тұратын уақытың болды деп ескертеді.

6)Қонаққа келдіңіз, мысалы туған күнге. Сіз:а) үй иелерін шаршатпас үшін сіз қашан қайтатыныңызды ертерек ескертесіз (заранее намечаете, когда нужно уйти, чтобы не утомлять хозяев);ә)қонақтардың біреуі қайтуды ескерткенін күтесіз (ждете, когда кто-то из гостей подаст первым эту идею);б)жағдайға қарай көресіз ( старайтесь ориентироваться по обстановке);в)қайту туралы ойламаймын.

7)Белгілі бір уақытпен тамақ ішесіз бе?а)міндетті түрде;ә)уақытпен ішкім келеді, бірақ болмайды ( хотите, но не получается)б)уақытпен ішкіңіз келмейді, бірақ уақытпен ішуге тура келеді; в)қашан ішкіңіз келеді, сонда ішесіз.

8) Сіз белгіленген уақытта кездесуге кешіктіңіз, кездесуге келген адам кетіп қалды. Сіз:а)сіз ол адамды тауып кешірім өтінесіз;ә)енді кешікпеуге өзіңізге уәде бересіз, кешірім өтінуді келесі кездескенше қалдыра тұрасыз; б)осы адаммен кездесуден қашасыз, ұмытылады деп ойлайсыз;в)бұған мән бермейсіз, сіздің әдетіңізде бар нәрсе.

9)Кешігу себебін түсіндіресіз:а)шындықты айтамын;ә)өтірік айтамын;б)жағдайға қарай айтамын;в)кешігу себебін түсіндіріп жатпаймын, мен үшін бұл ұсақ-түйек нәрсе.

10)Сізбен кездесуге біреу кешігеді. Сіз: а) оған кұрметпен қарауды тоқтатамын; ә) онымен кездесуді тоқтатамын; б) өзімде де сондай жағдайлар болады, оны түсінуге тырысамын; в) бұған мән бермеймін.

12

11)Бос уақытыңызда не істейсіз?а)дем аламын;ә)өзімнің сүйікті істеріммен айналысамын;б)ойда жоспарланған істен құтылуға тырысамын;в)бос уақыт менде болмайды.

12)Сіздің жазба кітапшаңыз немесе блокнотыңыз бар ма?а) міндетті түрде;ә) бар, жазуға ұмытамын;б) жоқ, онсыз да есімде;в) жоқ, сатып алуды ұмытамын.13) Белгіленген күні орындалмаған істеріңіз үшін өзіңізді кінәлайтын кездеріңіз бола ма?а)болады, кінә өзімнен болса ( бывает, если чувствуете свою вину);ә)кез- келген істе, жағдайда ( в любом случае);б)жоқ, онсыз да айналамнан көп ескерту естимін;в)ешқашан, бүгін үлгермесем ертең істеуге болады.

14)Бір күнде қанша уақытыңыз босқа кеткенін есіңізге нақты түсіре аласыз ба?а)есіме түсіре аламын;ә)канша уақыт кеткенін есіме түсіре алмаймын;б)бұл үшін басымды қатырмаймын;в)қанша уақыт жоғалтқанымды білемін, алдағы уақыттамұндай жағдайды қайталамауға тырысамын.

15)Шектеулі уақытта орындауга тиісті тапсырмаларға қалай қарйсыз?а) шектеулі уақыт керек жұмыстардан қашамын;ә)мен үшін бұл мәселе ( проблема) емес;б) шектеулі уақытты қаламаймын, қажет болса, уақытында орындаймын;в) уақытты созғанды жақсы көремін.

Ұпайларды санайық:

Сұрақ Ұпайлар ҚорытындыА Ә Б В

123456789101112

313123333223

031231221301

222002112112

100310000030

0-5 ұпай сізде уақытты дұрыс пайдалану туралы ой мүлде жоқ.6-15 ұпай – уақытты дұрыс пайдалануға тырысасыз, бірақ пайдалана алмайсыз.16-35 ұпай- бұл топқа адамдардың көпшілігі жатады. Өзіңіздің де өзгенің де уақытын құрметтейсіз.36-45 ұпай –егер нақтылық, дәлділек – корольдің сыпайылығы болса, онда сіз императорсыз. Тым дәлдікті, нақтылықты жақсы көресіз. Сіз онсыз

13

131415

221

313

002

130

да бәрін алдын-ала орындап отырасыз. Өзіңізді шаршатып алмаңыз.

Тапсырма 16.14. Мәтінді тыңдап, оқыңыз. Орыс тіліне аударыңыз.

САҒАТ

Мыңдаған жылдар бүрын адамдарға уақытты дәл білу онша қажет болмады. Олар күн шыға оянып, күн бата ұйықтаған. Біртіндеп өмір күрделене бастағанда, сағаттың қажеттілігі туып, рөлі артты.

Уақытты санаудың ең алғашқы қарапайым қүралы күн сағаты болған. Ол бүдан 3500 жыл бұрын пайда болды. Бірақ күн бұлтты күні бұл сағат қолайсыз болды. Сондықтан адамдар су сағатын ойлап тапты.Су бір ыдыстан екінші ыдысқа тамшылап тұрады. Бірінші ыдыстың суы біртіндеп азайып уақыттың дәл мезгілін білдіреді. Құм сағаты да осылай жұмыс істейді.

Механикалық сағаттар жөніндегі деректер VI ғасырдың аяғында-ақ белгілі болған. Ол туралы ғалымдар Византиялық қолжазбалардан тапты. Мұнда сағаттың бір ғана тілі болған.

Голландиялық ғалым X. Гюйгенс 1657 жылы маятникті сағат ойлап тапты.Кварцты сағат 1929 жылдары пайда бола бастады, ал 1404 жылы Мәскеуде тұңғыш

мұнара сағаты орнатылды. Кремльдегі бұл сағат Ресейдің басқа қалаларында да орнатылды. Кварцты сағат отыз жылда бір секундқа ғана қателесуі мүмкін.

Уақытты бұдан да дәлірек көрсететін атомдық және молекулалық сағаттар ойлап шығарылды. Атомдық сағат бір миллион жылда бір секундқа қателесуі мүмкін. Атомдық сағат 1948 жылы орнатылды.

XX ғасырдың 70-жылдары электронды сағат кеңінен тарады. Соңғы кезде өздігінен жүретін сағаттар да пайда бола бастады.

Сіз сағатқа жиі қарайсыз ба? Сағаттың керектігі қазіргі кезде аса қажет екені әр адамға түсінікті. Автокөлікке немесе кездесуге кешікпеу үшін сағатқа еріксіз қарайсыз, өйткені қазіргі кезде іскер адамның бәріне сағат қажет.

Ең алғашқы сағаттар қалта сағаты деп аталған, өйткені олар киімнің қалтасына салынатын болған. Қалта сағатының алтын не күміс шынжырының екінші басында сағатты бұрап отыратын кілті болған. Қазіргі кезде қалта сағаты сәннен шыға бастады.

Кейіннен қол сағаты пайда болды. Ең алғашқы қол сағатын 1910 жылы Роллекс компаниясы жасап шығарды.

Сағаттың өмірде алатын орны ерекше; жүректің соғуы, теңіз суының көтерілуі мен қайтуы, күннін шығуы мен батуы, жыл мезгілінің алмасуы, бәрі белгілі бір уақытпен өлшеніп, анықталып отырады.

Ш Сөздікбіртіндеп - постепенно жөніндегі - о, покүрделене бастау — начать дерек - фактусложняться қолжазба — рукописьрөлі артты - возросла роль мұнара - башнякажеттілігі туды - возникла кеңінен тарау — широко распространятьсянеобходимость өздігінен жүретін — самозаводящийсяқарапайым - простой еріксіз - невольноқұрал - средство қалта - карманқолайсыз - неудобный шынжыр - цепочкатамшылау - капать кілт - ключик

14

дәл - точный алмасу - чередованиеқұм — песок анықтау - уточнять

Тапсырма 16.15. Мәтінді қайтадан оқып шығып, мазмұны бойынша сұрақтар құрап жазыңыз.

Тапсырма 16.16. Төмендегі сөз тіркестерін мәтіннен тауып, сол сөйлемдерді жазып алыңыз.Қажет болмады, қажеттілігі туды, қарапайым құралы, қолайсыз болды, тамшылап тұрады, Византиялық қолжазбалардан, қателесуі мүмкін, дәлірек көрсететін, кеңінен тарады, өздігінен жүретін сағаттар, сәннен шыға бастады, жасап шығарды, алатын орны, белгілі бір уақытпен.

Тапсырма 16.17.Төмендегі сөз тіркестерімен сөйлем құраңыз.солнечные часы 1910 жылы шықты.водяные часы XX ғасырда кеңінен тарады.песочные часы 1404 жылы Мәскеуде орнатылды.механические часы бұдан 3500 жыл бұрын пайда болды.часы-маятники соңғы кезде пайда бола бастады.кварцевые часы осы күнге дейін пайдаланылып келеді.башенные часы күн сағатынан кейін шықты.атомные часы VI ғасырдың аяғынан белгілі.электронные часы 1657 жылы шықты.самозаводящиеся часы киімнің қалтасына салынатын болған.карманные часы 1948 жылы орнатылды.ручные часы 1929 жылдары пайда бола бастады.

Тапсырма 16.18.Мәтіндегі етістіктерді теріп жазып, олардың қай шақта тұрғанын анықтаңдар.

Тапсырма 16.19.Мәтіннен сан есімдерді теріп жазып, олардың түрлерін ажыратыңыз.

Тапсырма 16.20. Мәтіннен уақыт, сағат сөздерін жалғауларымен теріп жазып, жалғауды анықтаңыз.

Тапсырма 16.21. Төмендегі сөйлесулерді оқып, жаттап алыңыз.- Ертең менің туған күнім. Сағат беске қонаққа кел.- Ертең? Беске? Мен бес жарымда барамын. Жұмысым бар еді.- Жарайды. Күтеміз.- Ұшақ қашан ұшады?- Екіде ұшады. Сен әуежайға екі сағат бұрын кел.- Онда мен он екіде барамын.- Бірақ кешікпе.

- Мен «Қыз Жібек» операсына билет алдым.- Ол нешеде басталады?- Бүгін кешкі алты жарымда. Сен сағат алтыда театрдың алдына кел.- Жарайды. Көріскенше!

- Сен сабаққа кешігіп қалдың ғой!

15

- Неге? Уақыт қанша болды?- Сағат тоғыз болды.- Сабақ тоғызда басталмай ма?- Сегізде басталады.- Солай ма? Мен білмедім.

- Сіз дәрігерге қай уақытқа жазылдыңыз?- Он жарымға.- Онда мен Сізден бұрын кіремін.- Кіріңіз. Мен Сізден кейін боламын.- Менің сағатым сынып қалды. Жөндеп беріңізші.- Сағатыңыз артта қала ма, озып кете ме?- Сағатым тоқтап қалды. Кеше жерге түсіріп алдым.

Тапсырма 16.22. Осы сөйлем үлгілеріне сүйене отырып, диалог құрыңыз.17 - САБАҚ

ЕСІМДІК

Есімдік - часть речи, которая указывает на предметы, признаки и количество, но не называет их. Есімдіктің түрлері (разряды местоимений):1.Жіктеу есімдіктері (личные местоимения).2.Сілтеу есімдіктері (указательные местоимения).3.Өздік есімдіктері (возвратное местоимение).4.Жалпылау есімдіктері (определительные местоимения).5.Сұрау есімдіктері (вопросительные местоимения).6.Белгісіздік есімдіктері (неопределенные местоимения).7.Болымсыздық есімдіктері (отрицательные местоимения).

Жіктеу есімдіктер указывает на лицо.лицо единственное число множественное число

I мен – я біз - мы.II сен - ты

Сіз - Вы (уваж.ф.)сендер - вы Сіздер - Вы (уваж.ф.)

III ол-он (-а, -о) олар – они

Склонение личных местоимений (ед. число)

Септік вопросы I лицо II лицо III лицоА.с. кім?

кто?мен (я) сен

(ты)ол

(он, -а, -о)І.с. кімнің? кого? менің

(мой,-я, -е)сенің

(твой, -я, -е)оның

(его, ее)Б.с. кімге? кому? маған (мне) саған (тебе) оған

(ему, ей) .Т.с. кімді? кого? мені (меня) сені (тебя) оны (его, ее)

Ж.с. кімде?у кого?

менде(у меня)

сенде(у тебя)

ода(у него, у нее)

Ш.с кімнен?от кого?

менен(с меня)

сенен(с тебя)

одан(с него, с нее)

16

К.с. кіммен?с кем?

менімен(со мной)

сенімен(с тобой)

онымен(с ним, с ней)

Склонение личных местоимений (множ. число)Септік I лицо II лицо (ув.ф) III лицо

А.с. біз (мы) Сіздер (Вы) олар (они)І.с. біздің (наше) Сіздердің (Ваше) олардың (их).Б.с. бізге (нам) Сіздерге (Вам) оларға (им )Т.с. бізді (нас) Сіздерді (Вас) оларды (их)Ж.с. бізде (у нас) Сіздерде (у Вас) оларда (у них)Ш.с бізден

(от нас)Сіздерден отВас олардан

(от них)К.с. бізбен

(с нами)Сіздермен(с Вами)

олармен(с ними)

2.Сілтеу есімдіктер (указательные местоимения): бұл, мынау, мына, осы (это, -а, этот), сол (тот самый), ол, анау, ана (тот, та).3. Өздік есімдіктер (возвратное местоимение)

единственное число множественное числоI IIув.ф.III

өзім (я сам, -а) өзің (ты сам,-а) өзіңіз (Вы сами) өзі (он сам, она сама)

өзіміз (мы сами) өздерің (вы сами) өздеріңіз (Вы сами) өздері (они сами)

3.Жалпылау есімдіктері (определительные местоимения): әр, әрбір (каждый), бәрі (все), барша, бүкіл, барлық (весь), түгел (полностъю), әркім (каждый, относительно к человеку).4.Сұрау есімдіктері (вопросительные местоимения): кім? не? қай? қандай? қанша? неше? қайда? қашан? (когда?) қалай? қайтіп? (как? каким образом?).5.Белгісіздік есімдіктері (неопределенные местоимения): біреу, кейбіреу, әлдекім (кто-то), бірдеме (что-то), әлдеқандай (какой-то), әлдеқайда (где-то, куда-то), әлдеқашан (когда-то), бірнеше (несколь-ко), біраз (немного), кейбір (некоторый).6.Болымсыздық есімдіктері (отрицательные местоимения): ешкім (никто), ештеме, ештеңе (ничего), ешқандай (никакой), ешқашан (никогда), ешқайда (никуда).

Бұл кім? саяхатшы Бұл не? журналоқушы кітап

Бұл студент Бұл хатинженер дәптер

Тапсырма 17.1. Переведите, определите разряд местоимений, попробуйте передать содержание.Бұл менің үйім. Үйді өзім тұрғыздым. Мен жеміс-жидек сатып алмаймын. Аулада бақшам бар. Көкөністерді де өз жерімде өсіремін. Қызанақ, қияр, сәбіз, картоп, қызылша, қырыққабат, сарымсақ, пиязды өзің күтіп, баптағаның жақсы.

Тапсырма 17.2. Попробуйте перевести и придумать аналогичные предложения.

17

I.Ол маған ештеңе айтқан жоқ. Ешбір адамды көрмедім. Бұл ескертіш үлкен емес. Біз ешқашан кездескен емеспіз. Қызанақ бесеу емес, алтау. Қыста күн ұзармайды, қысқарады. Жазда күн қысқармайды, ұзарады. Мен енді ешқайда бармаймын.II.Университеттің бірнеше ғимараты бар. Кейбіреулері кең және үлкен, біразы кішкентай. Біздің курста қыздар емес, ұлдар көп. «Университет» аялдамасы әлдеқашан салынған. Аялдамада бірнеше адам көлік күтіп тұр. Оның біразы студенттер.

Тапсырма 17.3. Переведите на казахский язык. Мой отец. Его сестра. Его родители. Ее брат. Кто это? Это наш родственник. Что это? Это магазин. Сегодня магазин открыт. А это киоск. Я каждый день (әр күні) в киоске покупаю газеты. Вчера киоск весь день (күні бойы) был закрыт.

Тапсырма 17.4. Есімдіктерді тауып, түрлеріне ажыратыңыз.1. Үйге біреу келді. 2. Мен өзім мектепте мүғаліммін. 3. Ешкім ештеңе көрмепті. 4. Бәрі үйде ме? 5. Кейбір адамдар қаланы жақсы көреді, ал кейбіреулер ауылды ұнатады. 6. Бұл кім? 7. Мен ешқайда бармаймын. 8. Мұнысы несі? 9.Ол өзі кінәлі. 10.Бірдемені сұрағым келіп тұр. 11.Барлық адамдардың бейбітшілікте тұрғылары келеді. 12.Өздерің қайдан боласыңдар? 15. Менің саған айтарым — осы. 16. Мен де, сен де, Сіз де, ол да, сендер де, Сіздер де, олар да — біз бәріміз осында не үшін жиналдық?

Тапсырма 17.5. Есімдіктің мағыналық түрлерін қолданып 25 сөйлем құраңыз.Тапсырма.17.6. Найдите местоимения, определите падеж. Мен студентпін. Сен

де студентсің. Саған да, маған да көп оқу керек. Оның жұмысы жақсы. Ол менен де, сенен де көп оқиды. Оны ұстаздар мақтайды. Сені мен мені мақтамайды.

ДИАЛОГ- Кім келді? (Кімдер келді?)- Раушан келді (Раушан мен Мұрат келді).- Олар қайдан келді?- Олар Астанадан келді.- Олар Алматыда қанша күн болды?- Олар Алматыда бір аптадай болды.- Раушан мен Мұрат қай қонақ үйге тоқтапты?- Раушан мен Мұрат «Отырар» қонақ үйіне тоқтапты.- Астанадан келген Раушан мен Мұрат қыдырды ма?- Иә, Раушан мен Мұрат Алматыда қыдырды.- Қалай? Алматы оларға ұнап па?- Иә, Алматы қаласы оларға ұнапты (ұнаған сияқты).

Тапсырма 17.7.Найдите в диалоге сұрау есімдіктер.Тапсырма 17.8.Мәтінді орыс тіліне аударыңыз.

Металлургия-ғылымның, техниканың, өнеркәсіптің кеннен немесе басқа да материалдардан металл алу процестерін. Металургияға кендерден металдарды ажыратып алуға, дайындау мақсатымен кентастарды өңдеу процестері (уату,байыту,кесектеу,т.б.); кентастардан және басқа материалдардан металды алу процестері, металдарды қажетсіз қоспалардан тазарту, металдар мен қорытпалар өндіру, металдарды термиялық, химия-термиялық және термомеханикалық өңдеу; металдарды қысыммен және құймалап өңдеу, металл бұйымдардың бетін әрлеу не қорғау мақсатында басқа металл қабатымен қаптау, металл бұйымдардың беттеріне басқа металдар мен бейметалдарды диффузиялау енгізу жатады.

Түсті және қара металдар, галламды, өте жоғары температурада (2000 — 20000 К) өтетін плазмалы жене лазермен өңделетін металдар болып ажыратылады: Орыңдалатын

18

процестерге байланысты: пирометаллургия және гидрометаллургияға бөлінеді. Қара металлургия -металлургияның ғылымы мен техникасының қара металдар өндіруде кен шикізатын қазып алудан бастап, оны өңдеп, шойын, ферроқорытпа, болат, илек, құбыр, рельс, т.б. өнімдерді алуға дейін қамтитын саласы. Қазақстан қара металлургиясының байлығы мен болашағы -темір кендері.

Оның негізгі қорлары Қостанай, Қарағанды және Жезқазған облыстарында шоғырланған. Қара металл шикізатының базасы Соколов-Сарыбай тау-кен байыту комбинаты мен Лисаковск комбинатында өндіріледі (жылына 36 млн. т). Түсті металлургия -кен шикізаттарын өндіру мен өңдеуден бастап, дайын өнім алуға дейінгі түсті металдар мен олардың қорытпалары өндірісін қамтиды. Республикада түсті металлургия шикізатынан сирек және шашыраңқы металдарды ажыратып алу мәселесінен маңызды нәтижелер алынды. (Е.И.Пономарева, О.А.Сонгина). Түсті металдардың вакуумдық металлургия саласы жақсы жолға қойылды (Р.А. Исакова). Галламды металлургия - су ерітінділерінен галламдарды (галлийдің электрлік теріс зарядталған басқа металдармен сұйық қорытпасы) химиялық жолмен қалпына келтіру арқылы металдар мен олардың қосылыстарын алу процестерін зерттейді. Металлугияның бұл жаңа саласы дүние жүзінде алғаш рет Қазақстаңда 1960 жылдары В.Д.Пономарев, А.И.Зазубиннің басшылығымен жасалды. Алюминий галламындағы сілтілі ерітінділерден алынған галлийдің цементтелуін зерттеу жөнінде үлкен ғылыми жұмыстар жүргізілді (Пономарев, Е.А.Шалабина, Т.Д.Остапенко). Металургияның бұл әдісі көптеген шет елдерде (АҚШ, Канада, Жапония, т.б.) патенттелді. Плазма металл бетін тазалауда және әр түрлі беттерді металмен қаптау технологиясында, термо-ядролық зерттеулерде, плазма химиясында, т.б. қолданылады. Плазма металлургияда қиын балқитын металдар мен олардың қосылыстарын алуда аса қажет. Оның артықшылықтары — түсті және сирек кездесетін металдарды алу кезінде жоғары температура (10000 — 20000 К-ге дейін) алуға және газды ортаның құрамын басқаруға мүмкіндік береді; қыздыру мен балқыту плазмалық доға арқылы жүзеге асырылады. Қазақстанда металлургия саласы бойынша "Металлургия және кен байыту институты", Химиялық-металлургия институты, Қазақ ҰТУ нәтижелі табыстарға қол жеткізіп келеді. Металлургия ғылымының дамуына өз үлестерін қосқан қазақстандық ғалымдар:Х.К.Аветисян,Е.А.Букетов,А.Қонаев, В.В. Михайлов, И.Онаев, В.Д.Пономарев, М.А.Соколов, А.Л.Цефт, Б.Бейсембаев, Л.П.Ни, т.б.

Мәтін бойынша тапсырмалар.Тапсырма 17.10. Кестені толықтырыңдар. Мәтіннен жалғау жалғанған сөздерді

теріп жазыңдар.Септік жалғау Көптік жалғау Тәуелдік жалғау

Тапсырма 17.11. Келесі сөздерді сөздік көмегімен аударып, оларды жаттап алыңыздар. Берілген сөздердің көмегімен сөйлемдер құраңыздар.өнеркәсіп-Кен-Металл алу-Қорытпа-Құрам-Құрылым-Уату-Байыту-Қоспа-Тазарту-Өндіру-Өңдеу-

құйма-бейметалл-Кен шикізаты-Илек-Шоғырлану-Тау-кен байыту-Дайын өнім-Шашыраңқы-Қалпына келтіру-Қосылыс-Сілтілі ерітінді-Металлмен қаптау-

19

Газды орта-Плазмалық доға-

Қыздыру-Балқыту-

Тапсырма 17.12. Мәтін бойынша 8 арнайы сұрақ құрыңыздар.Тапсырма 17.13. Сын есімдерді тиісті бағандарға теріп жазыңыз.

Сапалық қатыстық

Тапсырма 17.14. Сөйлемдегі баяндауыш қызметін атқарып тұрған етістіктерді теріп жазып, олардың қай шақта тұрғанын анықтаңыздар.

Тапсырма 17.15. Кестені толтырыңыздар. Мәтіннен есімдіктерді теріп жазыңдар.Жіктеу есімдіктері

Сілтеу есімдіктері

Сұрауесімдіктері

Өздік есімдіктері

Жалпылауесімдіктері

Белгісіздікесімдіктері

Болымсыздықесімдіктері

18- САБАҚ

КӨМЕКШІ ЕСІМ

В казахском языке имеется группа слов, лишенных самостоятельных лексических значений и употребляющихся только сочетаясь с именами и уточняющие их пространственное и временное значение. Эти слова называются көмекші есімдер (служебные имена). Служебные имена сочетаются с именами существительными в родительном падеже. К служебным именам относятся следующие слова: алды — перед, арты — задняя часть, асты — низ, нижняя часть; үсті — верх; жаны — бок; қасы — около, у, рядом; іші — внутрь, в; сырты — за, наружность, внешняя сторона; беті — поверхность, лицо; жағасы — берег; басы — начало; соңы — конец; аяғы — конец; шеті — край, окраина; арасы — между; ортасы — середина, центральная часть; бойы — вдоль; төбесі — вершина; тұсы — около; маңы — около; түбі — под, около, у, дно; қарсысы — напротив.

Тапсырма 18.1. Орыс тіліне аударыңыздар.Жұмыстың басында, үйдің қасында, үйлердің арасында, жолдастардың арасында,

қаланың шетінде, төсектің астынан, үстелдің үстінен, өзеннің жағасында, көшенің бойымен, ағаштың түбінде, бөшкенің түбінен, бөлменің ортасы, аптаның ортасы, ауылдың жаны, шкафтың іші, дүкеннің сыртында, екі терезенің арасы, жиналыстың басында, аялдаманың карсысында, бақтың ішінен, үйдің төбесі, таудың басы (төбесі), ойынның ортасы, өзеннің бойы, көлдің беті, үстелдің бетінде, үйдің алдында.

Тапсырма 18.2. Қазақ тіліне аударыңыздар.1. На берегу озера есть хороший дом отдыха. 2. Ты встретился со мной около

театра. 3. Мы были за городом. 4. Напротив нашего дома есть остановка. 5. Возле нашего общежития очень красиво. 6. Он стоял возле меня. 7. За школой есть большой стадион. 8. Они были возле нашего дома. 9. Сестра взяла посуду из шкафа. 10. В книжном шкафу много интересных книг. 11. Среди них есть мой друг. 12. В середине зимы у нас будет сессия. 13. В начале этого месяца я поеду в деревню.

Тапсырма 18.3. а) Прочтите и начертите схему расположения объектов. б) Опишите местонахождение Вашего дома и нарисуйте схему.

Ауылдың орталығында біздің үйіміз бар. Біздің үй – жолдың үстінде. Үйіміздің алдында екі ағаш тұр. Ағаштың арасында жіп ілулі тұр, түбінде кішкентай орындық бар. Орындықтың астында мысық жатыр, үстінде шелек тұр. Үйдің сыртында балалар жүр. Мектеп – біздің үйіміздің қарсысында, ал артында көп үй тұр. Мектептің қасында, балабақшаның жанында дүкен бар. Дүкеннің ішінде адамдар онша көп емес.

20

Тапсырма 18.4. Трансформируйте предложения, используя местоимения в скобках и изменив информацию.

1. Мен дәрісханада терезенің қасында отырмын. (Сіз). 2. Біз дүкеннің жанында тұрмыз. (Сендер). 3. Берік театрдың алдында тұр. (Сен). 4. Сара орындықтың үстінде отыр. (Сіздер). 5. Балалар үйдің алдында жүр. (Мен). 6. Жомарт екі егде адамның арасында отыр. (Біз). 7. Бала кереуеттің шетінде жатыр. (Сен). 8. Біз орманның ішінде жүрміз. (Сіздер). 9. Шешем үйдің артында жүр. (Сендер). 10. Болат пештің түбінде жатыр. (Сен). 11. Біз мектептің қарсысында тұрмыз. (Сіз). 12. Бала керуеттің үстінде жатыр. (Сендер).

Тапсырма 18.5.Мәтінді орыс тіліне аударыңыз

Мыс

Күллі металдардың ішінен күміс қана мыстан гөрі электр тогын тәуір өткізеді, бірақ оның есесіне мыс жер бетінде күмістен мың есе көп. Сондықтан электр аспаптарының және машиналардың ток жүретін бөлшектерін мыстан жасайды.

Мыс - өте қақталғыш, созылғыш және оңай өңделетін металл. Тағы бір таптырмайтын қасиеті — мыс көптеген металдармен қорытпа түзгіш келеді. Мәселен, қола — мыс пен қалайының қорытпасы. Бұл қорытпаны алуды адамдар өте ерте кезде үйренген. Қоладан мүсін құйып, ақша жасаған.

Мысты мырышпен қосып балқытқанда жез алынады. Бұл өезі — арзанға түсетін, берік құйма. Жезден химиялық аппараттардың түтіктерін және автомобиль радиаторларын жасайды. Біздің мыс шақаларымыз да жезден істелген.

Мыс қорытпалары пайдаланылмайтын саланы табу қиын. Кеме двигательдерінің подшипниктерінде, су турбиналарында және станоктарда айрықша бір қолалар қолданылады; мыс пен никельдің қорытпасы мельхиордан түрлі ыдыстар және бу турбиналарының бөлшектері; мыс пен бериллийдің қорытпасынан аса мықты серіппелер істеледі.

Мыс техникадан басқаға да қажет. Ол өте аз мөлшерде топырақта, өсімдіктерде және біздің денемізде болуы керек. Адам денесіндегі барлық мыстың мөлшері түймедей де болмайды, бірақ ол жоқ болса адам сырқатқа ұшырайды. Ал топырақта мыс болмаса, онда өсімдік қалыпты жетілмейді. Демек, мыс адамға алтыннан да гөрі қажет екен.

Сөздерді аударыңдар.Аспап-Машиналардың ток жүретін бөлшектері-Қақтағыш-Созылғыш-Оңай өңделетін-Қорытпа-Мүсін-Құйма-Жез-Түймедей-Балқыту-

Мәтін бойынша тапсырмалар.

21

Тапсырма 18.6. Кестені толтырыңдар. /Мыс/Металл аты Қорытпасы Қасиеттері Қай салада

қолданылады

Тапсырма 18.7.Мәтіндердегі септік жалғауы жалғанған сөздерді келесі бағандарға теріп жазыңдар.

Атау Ілік Барыс Табыс Жатыс Шығыс Көмектес

Тапсырма 18.8.Келесі сұрақтарға жауап беріңдер.А. Қандай металдар электр тогын жақсы өткізеді?Б.Жер шарында көп кездесетін металдарды атаңыз.В.Мыстың қандай ерекшеліктері бар?Г.Мыс Қазақстанның қай аймағында кездеседі?Д. Алюминий кендері Қазақстанның қай аймағында кездеседі?Е.Алюминий басқа металлдардан несімен ерекшеленеді?Ж.Мыс Қазақстанның қай өңірінде өндіріледі?З.Алюминий рудалары құрамына қарай неше топқа бөлінеді?И.Алюминий мен мыс қай салаларда қолданылады, және олардан не жасалынады?

Тапсырма 18.9. Мәтіндерден көмекші есім бар сөйлемдерді тауып, дәптеріңізге жазып алып, қай септікте тұрғанын анықтаңыз.

Тапсырма 18.10. 18.6, 18.8 тапсырмаларға сүйене отырып, мыс пен алюминий туралы айтып беріңіздер.

Тапсырма 18.11. Мәтіннен есімдіктерді тауып, оларды түрлеріне қарай ажыратыңыздар.

Тапсырма 18.12. Орыс тіліне аударыңыз

Алюминий

Алюминий деген ат ашудастардың латын тілінде «alumen» деген аталуынан шыққан. Жер қыртысындағы салмағы 8,8% -ды құрайды. Ол күміс түсті ақ металл, жылуды және электр тогын жақсы өткізеді, соғуға, жаюға, созуға икемді.

Алюминий таза металл түрінде электротехникада ток өткізгіш сымдар, химиялық аппаратура, сондай-ақ күнделікті тұрмыста шаруашылық қажетті бұйымдарды дайындау үшін, басқа металдарды ауа коррозиясынан қорғау үшін қолданылады. Алюминий маңызды стратегиялық металл. Ол жеңіл, жақсы жылу өткізгіш, механикалық жағынан өте берік әрі коррозияға төзімді болғандықтан, өнеркәсіптің әртүрлі салаларында қолданылады. Алюминий, әсіресе, авияцияда, автомобиль, электротехника, тамақ және металл өңдеу өнеркәсібінде, басқа бірсыпыра салаларда маңызды рөл атқарады.

Алюминий рудалары минералдық құрамына қарай, екі топқа бөлінеді. Негізгі алюминий рудасына боксит, екіншісіне алюминий силикаттары мен сульфаттар жатады.

22

Алюминий кендері бар нефелинге бай жыныстар Краснояр өлкесі мен Сібірдің көп жерінде, Қола түбегінде, Есіл-Ұлытау аймағында, Ақмола облысында орналасқан. Алунитті жыныстар Әзербайжаннан, Оңтүстік Жоңғардан, Шымкент облысынан табылды.

Сөздік .Ашудас –квасцыКорғау –защищатьСаз –глинистая почваТамақ –пища Минералды құрамы – минеральный состав

Тапсырма 18.13. Мәтіндердегі етістіктердің қай шақта тұрғанын анықтаңыз.

19 – САБАҚҮСТЕУНаречие

Үстеу - часть речи, которая обозначает признак действия, предмета или другого признака. Үстеу бывают:1. Негізгі үстеу (непроизводные )Мысалы: кейін (потом), жоғары (высоко), төмен (низко).2. Туынды үстеу (производные) образуются:

а) с помощью жұрнақтары (суффиксов):-ша/ше: қазақша (по-казахски), немісше (по-немецки) -лай/лей: ақшалай (деньгами), тікелей (впрямую) -дай/дей: жаздай (все лето), күздей (всю осень) -тай/тей: қыстай (всю зиму), теректей (как тополь) -шалық: соншалық (настолько, слишком) -шама: мұншама (столько) -ын/ін: астыртын (тайно), үстіртін (поверхностно)

б)с помощью септік жалгаулар (падежных окончаний): -да/де: жазда (летом), күзде (осенью)-та/те: қыста (зимой), төсекте (на кровати) -қа/ке: артқа (назад), ішке (внутрь) -ға/ге: жоғарыға (вверх), төменге (вниз) -на/не: айына (в месяц), күніне (в день\) -нан/нен: қырынан (с краю), етбетінен (навзничь) -дан/ден: лажсыздан (безысходно ) -тан/тен: кенеттен (вдруг, неожиданно) -мен: шынымен (и вправду)

Туынды үстеуЖұрнақтар Түбір сөз Туынды сөз

-ша/-ше қазақ «казахский» орыс«русский» жаңа «новый»

қазақ-ша «по-казахски» орыс-ша «по-русски» жаңа-ша «по-новому»

-дай/-дей, -тай/-тей

гүл «цветок» құс«птица» әке «отец»

гүл-дей «как цветок» құс-тай «как птица» әке-дей «как отец»

23

-да/-де,-та/-те,-нда/-нде

жаз «лето» түн «ночь» осы «этот»

жаз-да «летом»

түн-де «ночью» осы-нда «здесь»

-қа/-ке, -ға/-ге,-на/-не

арт «задняя часть» жоғары «верхняя часть»күн «день»

арт-қа «назад» жоғары-ға «вверх» күн-і-не «в день»

-нан/-нен, -дан/-ден, -тан/-тен

алды «передняя часть» қыры «боковая часть» оң «правая сторона»

алды-нан «спереди» қыры-нан «сбоку»оң-нан «справа»

Үстеулердің мағыналық

түрлері

Сұрақтар Мысалдар

Мезгіл үстеулері(наречия времени) указывают на время совершения действий

қашан? бұрын «раньше», бүгін «сегодня», ертең «завтра», жиі «часто», бүрсігүні «послезавтра», енді «теперь», ылғи «всегда», қазір «сейчас», былтыр «в прошлом году», биыл «в этом году», әдетте «обычно», жазғытұрым «летом», кейде «иногда», бағана «недавно», ертеден «издавна», әуелі «сначала», кеш «поздно», анда-санда «иногда», күндіз «днем», күні бойы «весь день», күні-түні «днем и ночью», кейін «после, потом», ...

Мекен үстеулері(наречия места) указывают на место совершения действий

қайда? қайдан?қай жерде?

алға «вперед», артқа «назад», арттан «сзади», кейін «позади, назад», төмен «вниз», алды-артынан «спереди-сзади», ілгері «вперед-впереди», сонда «там», осында «здесь», кері «назад», әрмен «дальше», бермен «ближе», ешқайда «нигде, никуда», осында «здесь», мұнда «здесь», анда «там», жол-жөнекей «по пути», іште «внутри», жолшыбай «по дороге», сырттан «снаружи внутрь», сыртта «снаружи», іштен «изнутри», әлдеқайдан «откуда-то», әлдеқайда «где-то», жоғарыдан «сверху», жоғары «вверх», ...

Қимыл-сынүстеулері(наречия образа действия) указывают на качество действия.

қалай?қалайша?қайтіп?

әзер «с трудом», дұрыс «правильно», дереу «тотчас», жорта «нарочно», зорға «еле-еле», осылай «так», әрең «насилу», әбден «совсем», бірге «вместе», тікелей «напрямую», әдейі «специально», баяу «медленно», бірден «сразу», шапшаң «быстро», жылдам «быстро», өзгеше «по-другому», тез «быстро», меніңше «по-моему», ептеп «по-тихоньку», бірге «вместе», ауызша «устно», жақсы «хорошо», жазбаша «письменно», нашар «плохо», ...

Мөлшер үстеулері(наречия меры) указывают на меру действия

қанша?қаншама?қаншадан?неше?нешеден?нешелеп?

сонша «столько», соншама «столько», қаншама «столько», осынша «столько», едәуір «достаточно», бір-бірден «по одному», талай «много», біраз «немного», кеп «много», қыруар «много», әжептәуір «достаточно», көптеген «много», аз «мало», ...

Күшейту үстеулері(наречия степени)

қалай? қандай?

әбден «совсем», тым «слишком», ең «самыи», ылғи «исключительно», сәл «немного», тіпті «даже», нақ «точно», керемет «необычайно», орасан «очень», мүлдем «совершенно», өңкей «сплошь», аса «очень», сәл-пәл

24

указывают на степень и интенсивность действия

«чуть-чуть», ...

Мақсат үстеулері(наречия цели и причины) указывают на цель и причину действия

қалай?неге?не үшін?не мақсатпен?

әдейі «назло», әдейілеп «специально», жорта «намеренно», қасақана «нарочно», кере түра «видя», біле тұра «зная»,

Себеп-салдар үстеулері(наречия цели и причины) указывают на цель и причину действия.

қалай?неге?не себепті?

босқа «зря», бекер «зазря», бекерге «зазря», текке «зря», құр босқа «только зря», себепсіз «без причины», амалсыздан «вынужденно», шарасыздан «из безысходности», ...

Топтау я бөлу үстеулері

қаншадан? нешеден? нешеуден? қалай-қалай?

екеулеп «по двое», топ-тобымен «по группам», үшеулеп «по трое», бір-бірден «по одному», бір-бірлеп «по одному», аз-аздан «понемногу», көп-көптен «помногу», бас-басына «на каждого», рет-ретімен «по порядку», ...

Тапсырма 19.1. Мына үстеулерді екі топқа (түбір, туынды) бөліңіз.Төмен, кейін, дұрыс, әдейі, қазақша, орысша, меніңше, сеніңше, жылдам, алға,

артқа, осында, жақында, күндей, адамша, жазда, қыста, бүгін, ертең, былтыр, тым, аса, қырынан, соншама.

Тапсырма 19.2. Мына сөздерден үстеу жасап, орыс тіліне аударыңыз.1)орыс, қазақ, өзбек, сенің, өздерің, өзің, ағылшын, неміс, француз, ескі;2)теңіз, құс, апаң, әке, біз, олар, үй, бастық мақтаншақ, жас;3)түн, күн, алыс, осы, жаны, қасы, арты, күз, қыс, жоғары, орта;4)төмен, жоғары, жат, алыс, арты, жылы, күні, ал, жат;5)қыры, жоғары, алды, арты, жаны, басы, қарсы, оң жақ, сол жақ, амалсыз.

Тапсырма 19.3. Кестені пайдаланып сөйлем құраңыз.Мен СізСтуденттер БалаларАдамдар Менің қаламым Дәптерлер ЖігіттерОйыншықтарҚыздарКөшелерБізСендер

ерте, кеш, қазір, ертең, кешке, бүгін, кеше, былтыр, биыл, жаңа ғана «только что», бұрын, әуелі «сначала», күнде, кейде, кейін «после, потом», әрқашан «всегда», ешқашан «никогда», ...

….

жоғары, төмен, осында, мында, анда, сонда, алға, сыртта, іште, ешқайда «никуда, нигде», әрі «дальше», артқа «назад», кейін «назад», ...

….

әдейі «специально», жақсы, жаман, дұрыс, әрең, тез, дереу, баяу, жылдам «быстро», зорға «насилу», ... ….

сонша, соншама «так много», көп, аз, бір-бірден, қанша, қаншама, талай «достаточно», ... ….

Тапсырма 19.4. Көп нүктенің орнына үстеулердің бірін қойыңыз.... мен театрға барамын. ... керемет концерт көремін. Концертке досыммен ... барамын. Эстрада әншісі ... ән айтады. Театрда кісі ... болады. Біздің орындарымыз ... болады. ... көру үшін біз ... жылжимыз. Концерт бізге ұнайды. ... тағы да театрға барғым келеді.

Керекті сөздер: бірге, артта, өте, жақсы, енді, көп, онда, кешке, ілгері, ағылшынша.

25

Тапсырма 19.5. Мына сөйлемдерді көшіріп жазып, үстеулердің астын сызыңыз, қандай үстеу екенін ажыратып, орыс тіліне аударыңыз.Бүгін таңертең ұшаққа мініп, жоғары көтерілеміз. Ұшақ дереу жоғары, биікке көтеріледі. Жер төменде қалады. Баратын жеріміз ілгері алыс. Ұшақ екі сағаттан кейін Омбының әуежайына қонады. Біраз уақыттан кейін төмен түсеміз. Төменде қала шамдары көрінеді. Бізді көп адамдар күтіп тұрады. Біз Алматыдан Омбыға шапшаң жетеміз.

Тапсырма 19.6. Мына сөйлемдерді оқып, орыс тіліне аударыңыз.1. Әдейі істеп отыр. 2. Біле тұра неге солай істейсің? 3. Әдейілеп Сізді көру үшін келіп отырмын. 4. Көре тұра неге үндемейсің? 5. Жорта ешкімге айтпайық. 6. Әдейі сенен сұрағалы отырмын. 7. Әдейілеп оған хат жазып отырмын. 8. Мен оны қасақана істемеймін.

Тапсырма 19.7. Мына үстеулерді пайдаланып сөйлем құраңыз.Жорта, қасақана, әдейілеп, біле тұра, әдейі, коре тұра.

Тапсырма 19.8. Мына сөйлемдерді оқып, орыс тіліне аударыңыз.1. Босқа әуре болма. 2. Текке жұмыс тоқтап тұр. 3. Амалсыздан қонаққа бара жатырмын. 4. Шарасыздан тоқтаймыз. 5. Бекер мұны бастап отырмыз. 6. Құр босқа барма. 7. Себепсіз қонақ шақырып отырмыз. 8. Текке рұқсат бересің. 9. Босқа уақытым өтіп бара жатыр.

Тапсырма 19.9. Мына сөйлемдерді оқып, орыс тіліне аударыңыз.1. Рет-ретімен қояйық. 2. Екеулеп отырыңдар. 3. Бір-бірлеп санаңдар. 4. Аз-аздан ішсін. 5. Бас-басына жете ме? 6. Үшеулеп жүріңдер. 7. Бір-бірден сал. 8. Топ-тобымен бөлінсін. 9. Көп-көптен алсын.

Тапсырма 19.10. Мына сөйлемдерді оқып, орыс тіліне аударыңыз.1.Самат дұрыс айтады. 2.Әдейі айтып отыр. 3.Гауһар жақсы оқиды. 4.Сен нашар жазасың. 5.Осылай болсын! 7.Бірге жаз. 8. Наташа қазақша әрең сөйлейді. 9.Ол тез жүреді. 10. 11.Тікелей хабарласыңыз. 12.Бәрі меніңше болады! 13.Жаттығуды жазбаша орындаңыздар.

Тапсырма 19.11. Мына сөйлемдерді оқып, орыс тіліне аударыңыз.1. Едәуір жұмыс бітірмекпіз. 2. Соншама кісі! 3. Қаншама адам жүр! 4. Қаншама жұмыс күтіп тұр! 5. Мына сөйлемді екі рет жаз. 6. Мира біраз ойланып тұрды. 7. Кітапты көп оқу керек. 8. Бір-бірден сана. 9. Әжептәуір сал. 10. Әлі талай жұмыс істерміз. 11. Осыншама қонақ келеді. 12. Төле би көшесінде көптеген машина жүр. 13. Қайрат қыруар ақша табады. 14. Сонша қонақ отыр!

Тапсырма 19.12. Мына сөйлемдерді оқып, орыс тіліне аударыңыз.1. Жаздыгүні сендер Астанаға барасыздар. 2. Айжан Астанаға кейін жүреді. 3. Мен Астанада көп болмаймын. 4. Марина қазір қазақша сөйлейді. 5. Мұғалім сабақты әдетте қызықты жүргізеді. 7. Мен үйге бүрсігүні жетемін. 8. Сәбит кейде дұрыс айтады. 9. Ертең жұмысқа кешікпей кел. 10. Әуелі маған қара. 11. Қыстыгүні аяз қатты болады. 12. Марат енді келе жатыр. 13. Көктемде Англияға барып қайтамыз. 14. Сен ертең ерте тұр, сабаққа кешігіп қаласың! 15. Әрқашан күн сөнбесін! 16. Сен Түркияда аз ғана уақыт боласың ба? 17.Дүкенге жиі бармаймын, жек көремін. 18. Күздігүні балалар мектепке барады. 19. Арман сабаққа ешқашан кешікпейді.

Тапсырма 19.13. Отдельно выпишите негізгі үстеу и туынды үстеу,переведите на русский язык.Кеше, қазақша, бүгін, қыстай, төмен, төсекте, жоғары, қырынан, нағыз, тым, үйден, етбетінен, ерте, таңертең.

Тапсырма 19.14. Вставьте вместо точек нужные мезгіл үстеу (бүгін, күні-түні, түнде, былтыр, ерте).

Марат ауылдан ... келді. Жаңбыр бір апта ... жауды. Жұлдыздар ... көрінеді. Мен мектепті ... бітіргенмін. Нұрсейіт күндегіден ... тұрды.

Тапсырма 19.15. Найдите мекен үстеу. Переведите на русский язык. Біздің ауыл қаладан алыста орналасқан. Сәуле қырынан қарағанда әкесіне ұқсайды. Майра қаладан

26

кеше келді. Құстар бұлттан төмен ұшады. Ол солға бұрылды. Ділмұрат бұл баспаға жақында ие болды.

Тапсырма 19.16. Найдите мөлшер үстеу и бейнелік үстеу. Маған неге сонша ренжідің? Асқар бірталай жүрді. Сен тез кел. Гүлнұр әнді жақсы айтты. Әлия қазақша да, орысша да еркін сөйлейді. Олар көшеде бетпе-бет кездесті.

Тапсырма 19.17.Түбір үстеулерді оқып, орысша. баламасын сөздіктен тауып, орыс тіліне аударыңыз.ең аса ерте қазір ақырыннақ кеш енді әбден әшейінтым тез әрең зорға былтырдәл әлі әдейі нағыз бағанажиі өте әуелі талай ілгеріәрі бері ылғи үнемі жылдамсәл бірге кейін бұрын жоғары

БОЛАТБолат – темірдің көміртекті қорытпасы. Болат - өндіру

технологиясына байланысты, қорытпа құрамында көміртектен басқа марганец, кремний, күкірт, фосфор т.б. қосалқы элементтер болады. Мұндай болатты көміртекті болат деп атайды. Болат сапасын арттыру үшін, қорытпа құрамына хром, никель, молибден, ванадий вольфрам, марганец, кремний т.б. элементтер қосылады. Мұндай қорытпа легирленген болат деп аталады.

Болат – қара металлургия өндірісінің негізі - машина жасау өнеркәсібі мен құрылыста пайдаланылатын негізгі материал. Пайдалану саласына қарай, болатты басты-басты төрт топқа бөлуге болады :

Құрылыстық болат. Әдетте, прокат күйінде құрылыс конструкцияларының әртүрлі элементтері мен вагон, кеме жасауда қолданылады.

Машина жасау болатынан негізінен, әр түрлі машина бөлшектері жасалады. Ол үшін термиялық өңдеу мен химиялық-термиялық өңдеуден өтеді.

Аспаптық болат әр түрлі кесу, өлшеу, штамп аспаптарын жасауға пайдаланылады.

Айырықша-физикалық қасиеттері бар болат көбінесе электр техникасы, химия, әскери техникаларын жасауда пайдаланылады.

Сөздік.Қорытпа – сплав.Көміртек – углерод. Арттыру - увеличить, повыситьҚосылады – прибавляется

Негізгі өнім – основной продуктҚұрылыс – строительствоБөлшектер – частицыӨңдеу–обрабатывать

ФЕРРОҚОРЫТПАЛАР

ФЕРРО (лат.ferrum — темір) — темірге қатысы бар химиялық, техникалық т. б. терминдердің (мыс, ферромагнетизм, феррит, ферроқорытпалар т. б.) бөлігі.

ФЕРРОҚОРЫТПАЛАР — темірдің кремниймен, марганецпен, хроммен т. б. элементтермен болатты қорытуға (легирлеуге әрі тотықтандыруға) пайдаланылатын қорытпалары. Сондай-ақ Ферроқорытпаларға құрамында темір тек қоспа түрінде

27

кездесетін қорытпалар (мыс, силикомарганец, силикокальций), кейбір таза күйіндегі металдар мен металл емес элементтер де (мыс, металдық марганец, металдық хром, кристалдық хром, кристалдық кремний) шартты түрде жатқызылады. Ферроқорытпалар әдетте руданы немесе рудалық концентратты флюс қабатында немесе то-тықсыздандырғыш ортада (әдетте көміртек, кремний немесе алюминий) қорыту жолымен өндіріледі. Бұл процесс арқылы Ферроқорытпалар руданы тотықсыздандыратын электр пешінде, кейде арнаулы шахталық пеште (көрікте), ал аз мөлшерде домна пешінде өндіріледі. Өндірілетін Ферроқорытпалардың түрі көп-ақ. Олардың негізгілеріне: ферросилиций (кремний 13%-тен жоғары), феррохром (60—65% хром), ферромарганец (80%-ке дейін марганец), ферровольфрам (65—80% вольфрам), ферромолибден (молибден 55%-тен кем емес), ферробор (5—20% бор), феррофосфор (17—25% фосфор), айналық шойын (25%-ке дейін марганец бар, қорытпаның сынған жері айнадай жарқырап тұруына байланысты аталған), силикошпигель (9—12% кремний және 18—24% марганец) т. б. жатады. Құрамында бірнеше компонент болатын күрделі Ферроқорытпаларда жиі өндіріледі.

Қазіргі металлургиялық өнеркәсіпте Ферроқорытпалар болат өндірісінің даму дәрежесін сипаттайды. Біздің республикамызда Ферроқорытпалар Ермак және Ақтөбе ферроқорытпалар зауыдтарында өндіріледі. Бұл өнімдер Қазақстанның қара металлургиялың өнеркәсіп орындары (мыс, Қарағанды металлургия комбинаты т. б.) мен еліміздің көптеген металлургиялық және машина жасау зауыттарына жөнелтіледі.

СөздікЛегирлеу-легирование Тотықтандыру-окислятьТаза күйіндегі-в чистом виде Шартты түрде- условноҚабат-слойТотықсыздандыру-восстановливать, удаление окисиАйналық шойын-зеркальный чугун Сынған жері-место ломкиЖарқырап тұру-блестеть

Мәтіндер бойынша тапсырмаларА) Мәтіндерді орыс тіліне аударыңыз.Б) Екі мәтін бойынша 15 сұраулы сөйлем құраңыздар.В)Мәтіндегі /ферроқорытпа/ сан есімдерді сөзбен жазыңыздар.Г)Мәтіндерден сын есімдерді теріп жазыңдар. Олардың қалай жасалғанын түсіндіріңіздер. Құрылыстық, көміртекті ....Д)Мәтіндерден есімдікдерді теріп жазып, түрлеріне ажыратыңыздар.Е)Екінші мәтіннен үстеулерді тауып, олардың үстеудің қай түріне жататынын айтыңыздар. Мыс: әдетте /мезгіл үстеу/Ж)Кестені толтырыңдар.

Қорытпа атауы Құрамындағы элементтер /металдар/

Қанша мөлшерде

көміртекті болатлегирленген болатФерросицилит Кремний 13%- дан жоғары

З)Қосымша әдебиеттерді қолданып, мынадай тақырыптарға мәліметтер жазып келіңіздер. а/Ферроқорытпа өнеркәсіптің қай саласында қолданылады. б/шойын және оны қолданатын өнеркәсіптің салалары.И)Болат пен ферроқорытпа туралы айтып беріңіздер.Н)Қосымша әдебиеттерді қолданып, кемінде бес металл туралы жазып келіңіздер.

Метал Қашан Кім Немен Немен Қазақстан Қай 28

л ашылған

ашқан

әрекеттеседі

әрекеттеспейді

ның қай аймағында өндіріледі

салада қолданылады

АлтынКүмісТемір

20- САБАҚТҰЙЫҚ ЕТІСТІК

(инфинитив)

Тұйық етістік - неопределенная (именная) форма глагола. Она не показывает ни времени, ни лица, а склоняется и принимает окончания принадлежности и выражает имя действия. Образуется при помощи суффикса -у. Мысалы: сөйле (говори) - сөйлеу (говорить); кел (приди) -келу (приходить); сен (доверяй)-сену (доверять); көр (смотри) - көру (смотреть); жаз (пиши) - жазу (писать).

Тұйық етістіктің септелуі (склонение)

А.с. сөйлеу сену

І.с. сөйлеудің сенудіңБ.с. сөйлеуге сенугеТ.с. сөйлеуді сенудіЖ.с. сөйлеуде сенудеШ.с. сөйлеуден сенуденК.с. сөйлеумен сенумен

Тұйық етістік принимает окончания принадлежности.

29

I Менің келу-ім. Мой приход. Біздің келу-іміз.II Сенің келу-ің. Твой приход. Сендерің келу-ің.

Сіздің келу-іңіз. Ваш приход. Сіздердің келу-іңіз.III Оның келу-і. Его приход. Олардың келу-і.

Тұйық етістік в притяжательной форме часто сочетается с модальными словами: қажет (необходимо); мүмкін (возможно); керек (нужно).Мысалы: Менің баруым мүмкін (Я, возможно, пойду). Сенің баруың қажет (Тебе необходимо сходить).

I Менің баруым керек. Мне нужно сходить.II Сенің баруың керек. Тебе нужно сходить.

Сіздің баруыңыз керек. Важ нужно сходить.III Оның баруы керек. Ежу надо сходить.

Тапсырма 20.1.Найдите в предложениях тұйық етістік и подчеркните суффиксы.Кинотеатрға кіруге бола ма? Алдымен билет алуың керек. Біз кино көруге келдік. Екеумізде де билет бар. Билеттерің бар болса, кіруге болады. Өкінішке орай, менің кешігуім мүмкін. Біреуді күтудің жаман екенін білемін. Бұл қызық кино болуы керек. Кинотеатр қызметкерлері жарнама жариялаумен бізді өздеріне шақыруда. Мен де жарнама тыңдаудан жалықпаймын.

Тапсырма 20.2. Просклоняйте глаголы келу, сену, бару, переведите их на русский язык.

А.с келу сену кешігу шұғылдануІ.с келу... сену... кешігу... шұғылдану...Б.с келу... сену... кешігу... шұғылдану...Т.с келу... сену... кешігу... шұғылдану...

Ж.с. келу... сену... кешігу... шұғылдану...Ш.с. келу... сену... кешігу... шұғылдану...К.с. келу... сену... кешігу... шұғылдану...

Тапсырма 20.3.Вместо точек вставьте окончания притяжательной формы (принадлежности).I.Менің бас тарту... керек.II.Сенің, бас тарту... керек. Сіздің тарту... керек.

ДАРА ЖӘНЕ ТУЫНДЫ ЕТІСТІКТЕР

Тапсырма 20.4.Көрсетілген жұрнақтарды пайдаланып, төмендегі сөздерден туынды етістіктер жасаңыз және орыс тіліне аударыңыз.

-ла/-ле, -да/-де, -та/-теМереке, мейрам, құрмет, қадір, бас, маза, есеп, сурет, ой, баян, жаза, тегіс, орын,

жөн, салқын, іс, із, жаман, жақын, шеге, тізе, аяқ қол, әңгіме, таза, би, ақ, тың, ем, аяқ, баға, бейне, үтік, жұқа, жар; үн, гүл, өркен, арман, ара.

-ла/-ле ой «мысль» ой-ла-у «думать»-да/-де арман «мечта» арман-да-у «мечтать»-та/-те бас «начало» бас-та-у «начинать»

Тапсырма 20.5.Көрсетілген жұрнақтарды пайдаланып, төмендегі сөздерден туынды етістіктер жасаңыз және орыс тіліне аударыңыз.

-лас/-лес, -дас/-дес, -тас/-тесАқыл, бір, қате, сәлем, көмек, кез, көз, тіл, ұйым, шарт, үн, серт, сот.

30

-лас/-лес; бір «один» бір-лес-у «объединяться»-дас/-дес; ақыл «ум» ақыл-дас-у «советоваться»-тас/-тес сот«суд» сот-тас-у «судиться»

Тапсырма 20.6. Көрсетілген жұрнақтарды пайдаланып, төмендегі сөздерден туынды етістіктер жасаңыз және орыс тіліне аударыңыз.

-а/-еАт, түн, түзу, бос, тең.

-а/-е ат «имя» тун «ночь» ат-а-у «называть»түн-е-у «ночевать»

Тапсырма 20.7. Көрсетілген жұрнақтарды пайдаланып, төмендегі сөздерден туынды етістіктер жасаңыз және орыс тіліне аударыңыз.

-қар/-кер, ғар/-герБас, ес, ат, қүт, ез.-қар/-кер, -ғар/-гер бас «голова»

ес «память»бас-қар-у «возглавлять»

ес-кер-у «помнить»

Тапсырма 20.8. Көрсетілген жұрнақтарды пайдаланып, төмендегі сөздерден туынды етістіктер жасаңыз және орыс тіліне аударыңыз.

-ар/-ерАқ, көк, жақсы, қысқа, жас.-ар/-ер ақ «белый»

көк «синий/зеленый»ағ-ар-у «белеть»көг-ер-у «синеть/зеленеть»

Тапсырма 20.9. Мына сөздерді аударып, олардың қалай жасалғанын түсіндіріңіз. Осы сөздермен сөйлем кұраңыз.

Помогать, освобождаться, называть, разговаривать, укорачиваться, лечить, искать, делать, начинать, утюжить, здороваться, возглавлять.

КҮРДЕЛІ ЕТІСТІКТЕРТапсырма 20.10. Төмендегі етістіктерді оқып, қандай тәсілмен жасалғанын

айтыңыз. Орыс тіліне аударыңыз.а) Апару; әкелу; әкету; әперу; бүйту; қайту; өйту; өсту; сөйту; түрегелу.ә) Азып-тозу; алдап-сулау; асып-тасу; бағып-қағу; болып-толу; буып-түю; желеп-жебеу; жамап-жасқау; жылап-еңіреу; керіп-созу; кесіп-пішу; көшіп-көну; күйіп-жану; күліп-ойнау; қағып-сілку; қырып-жою; ойнап-күлу; өліп-тірілу; өсіп-өну; сылап-сипау; үйіп-төгу; ұрып-соғу; ішіп-жеу.ән «песня» + салусурет «рисунок»құлақ «ухо»ұя «гнездо»үй «дом»егін «посев»ескерткіш «памятник»салық «налог»төсек «кровать»көз «глаза»құс«птица»

ән салу «петь»сурет салу «рисовать»құлақ салу «слушать»ұя салу «свить гнездо»үй салу «построить дом»егін салу «сеять»ескерткіш салу «возвести памятник»салық салу «обложить налогом»төсек салу «стелить постель»көз салу «присматривать»құс салу «охотиться с птицей»

31

аман/сау «здоровый» + болуермек «забава»үлкен «большойқош «благоприятный»қонақ «гость»

аман /сау/ болу «быть здоровым» ермек болу «быть забавой» үлкен болу «повзрослеть» қош болу «прощаться» қонақ болу «гостить»

көңіл «настроение» + қалубәле«беда»арт «задняя часть»кеш «поздний»ұят «стыд»

көңіл қалу «разочароваться» бәлеге қалу «нажить неприятностей» артта қалу «остаться позади» кешігіп қалу «опоздать» ұятқа қалу «опозориться»

Сөз «слово» + алу сөз алу «взять слово»қарсы «против» қарсы алу «встречать»тамақ «еда» тамақ алу «угощаться»дем «дыхание» дем алу «дышать»дәм «вкус» дәм алу «пробовать на вкус»

Тапсырма 20.11. Етістіктерді оқып, орысша баламасын табыңыз. Мағыналарының айырмашылығын айтыңыз.

алу - бет алу, дем алу, рұқсат алу, тіл алу, қарсы алу, қол алу; аудару - көңіл аудару, мәтін аудару, жер аудару; ашу - жол ашу, көз ашу, ми ашу, ораза ашу; басу - алға басу, ашу басу, аяқ басу, бауыр басу, ; беру - көмек беру, ант беру, ақыл беру, қол беру, дауыс беру, дәм беру; ету - ант ету, арман ету, әсер ету, рұқсат ету, еңбек ету, ермек ету; жету - бой жету, қол жету, хабар жету, ақыл жету, көз жету; көру - азап көру, күн көру, қызық көру, пайда көру, жарық көру; қою - ат қою, бас қою, сұрақ қою, құлақ қою, көңіл қою, қол қою; салу - ән салу, көз салу, күш салу, айқай салу, құлақ салу; тарту - күй тарту, азап тарту, езу тарту, көз тарту; тию - ауыз тию, кесірі тию, көз тию, қол тию, пайда тию, тіл тию; түсу - құда түсу, ақша түсу, қолға түсу, көзге түсу, жерге түсу.

Тапсырма 20.12. Төмендегі негіздерді пайдаланып, күрделі етістіктер жасауға та-лаптаныңыз.Үлгі: ... беру - сөз беру «дать слово (обещание)»; ...... беру, ... алу, ... істеу, ... салу, ... шығу, ... түсу, ... шегу, ... болу, ... ету, ... тебу, ... қалу.Негіздер: ұятқа, қарсы, сапар, еңбек, жұмыс, суға, ән, сәлем, тұрмысқа, шаңғы, қонақ, сөз.

Тапсырма 20.13. Сұрақтарға жауап беріңіз.1.Сіздің жолдасыңыз темекі тарта ма? 2.Бала суға қашан түседі? 3.Сіз шаңғы

тебесіз бе? 4.Мына киім Сізге тар бола ма? 5.Сіздің әке-шешеңіз қай жерде еңбек етіп жүр? 6.Сізге қазақ тілінен кім сабақ береді? 7.Мұғалімнің сөзіне құлақ салып жүресіз бе? 8.Сіз мұғалімге сәлем беріп жүресіз бе? 9.Сабаққа жиі кешігіп қаласыз ба? 10. Сіздің үйде кім тамақ істейді? 11. Сағат нешеде төсек саласыз? 12. Суретті жақсы саласыз ба? 13. Құстар қашан ұя салады? 14. Сіз келер жылы қайда сапар шегесіз?

Тапсырма 20.14. Қазақ тіліне аударыңыз.1. Возьми зонтик, а то промокнешь. 2. Мой отец не курит. 3. Дай ответ на вопрос. 4.

Дыши правильно. 5. Моя мама работает в школе. 6. Мой брат играет на домбре, а сестра поет. 7. Кто катается на коньках? 8. Я буду встречать их на железнодорожном вокзале. 9. Ты рисуешь? 10. Ешь! 11. Птицы весной вьют гнезда. 12. Будь здоров!

ҚАЗАҚСТАН МЕТАЛЛУРГИЯСЫНЫҢ ТАРИХЫНАНҚазақстан –қара және түстi металдарды өндiру жөнiндегi аса маңызды

аймақтардың бiрi. Революцияға дейiн бұл сала республикада тек тез балқитын, тотықтандырылған бай рудалар мен түстi ауыр және бағалы металдарды балқытумен ғана айналысқан қарапайым ұсақ кәсiпорын түрiнде болды. Ол кезде мұндай кәсiпорындар негiзiнен Кендi Алтайда, Қарқаралыда, Баянауылда, Қызылеспеде, Нiлдiде, Екiбастұзда, Ақжалда орналасты.

32

Шағын металлургиялық зауыттар өзiнiң жалпы жұмыс iстеген уақытында не бары 41000 т мыс, 6500 т қорғасын, 600т мырыш және 23т күмiс қорытып шығарды, оның үстiне балқыту кезiндегi металл шығыны 40-50-ке жетiп отырды. Мыстың ең көп балқытылған кезi 1913 жыл болды. Бұл сол кезде Ресейде балқытылған мыстың 15 % -ы едi.

Қазақстанда 1917 жылдан кейiн өндiргiш күштердiң қарқынды дамуына қажеттi жағдайлар жасалып, металлургияны өркендетуге мүмкiндiк туды. Республикада түстi металлургия саласының қуатты кәciпорындары салынды: Лениногорск, Ертiс және Ащысай полиметалл, Балқаш және Жезқазған кен-металлургия комбинаттары, Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, Павлодар алюминий зауыты, Өскемен титан-магний комбинаты. Сондай-ақ қара металлургия саласында да iрi кәсiпорындар құрылды: Қарағанды металлургия комбинаты, Ақтөбе және Ақсуферроқорытпа зауыттары.

1932 жылға дейiн металлургия саласындағы ғылыми зерттеулердi орталық ғылыми-зерттеу институтының өкiлдерiмен бiрлесiп шағын зерттеу топтары жүргiздi. Өндiрiс көлемiнiң ұлгайтылуы мен шикiзат қорының жаңа көздерiнiң ашылуына байланысты, республикада металлургия саласындағы зерттеулердi жоспарлы әрi жүйелi түрде жүргiзу, сонымен бiрге тиiстi инженер мамандар мен ғылыми кадрлар даярлау iсiн ұйымдастыру мiндетi қойылды.

Тау-кен өндiрiсi Қазақстан өндiрiсiнiң ең маңызды саласы болып табылады. 1990 жылға дейін Қазақстанның осы салаға жататын өнеркәсiптерi тұрақты жұмыс

iстеген. Ал 1991 жылдан 1994 жылға дейiн өндiрiс ұзаққа созылған құлдырауға ұрынды.

Бұл құлдырау өндiрiс пен ғылымның байланыстарының жоғалуы және энергия күштерi бағасының көтерiлуi салдарынан болды.

Тау-кен кәсiпорындары нарықтық жағдайға дайын болмағаны байқалды. Сондықтан да қара және түстi металлургия өнiмдерiнiң пайдалануы да азайып кеттi. Тек қана 1996 жылы жағдай жақсара бастады, кейбiр қара және түстi металдарды өндiру дами бастады.

1996-1997 жылдары «Казцинк», «Қазақмыс корпорациясы», «Испат-Кармет» ашық акционерлiк қоғамдары құрылды. Кейiнiрек осы кәсiпорындарда жөндеу жұмыстары жүргiзiлiп, өндiрiс жақсартылып, жаңа өнiм түрлерi шығарыла бастады.

Кейiнгi он жылдықта Қазақстан өндiрiсi ұзақ тоғыраудан өтiп, бiрқалыпты жұмыс iстей бастады.

Сөздік:Жөніндегі –по Тез балқитын- легкоплавкийҚорытып шығарды-выплавили Оның үстіне-к тому жеҚуатты кәсіпорындары-мощные предприятия Салынды-было построеноЖүйелі түрде-систематично Металданған қола-металлизиров.бронзаБолатталған прокат-стальной прокат Ақ қаңылтыр-белый прокатный листҚұлдырауға ұрынды-случился развал /деградация/ Тау-кен –горнорудныйТоғыраудан өту- пережить кризис, трудные времена Бірқалыпты –на одном уровне

Тапсырма 20.15. Мәтін бойынша тапсырмалар.А)Мәтіннен есімдіктерді тауып жазыңдар, олардың есімдіктің қай түріне жататынан анықтаңдар.Ә)Мәтіндегі сан есімдерді сөзбен жазыңдар.Б)Мәтіннен жалқы есімдерді,өндіріс орындарының аттарын теріп жазыңдар. Кестені толтырыңдар.

Қала аттары Өндіріс орындары

Қарқаралы, .... Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты

В) Өткен шақтағы етістіктерді теріп жазып, аударыңдар.Г) Сұрақтарға жауап беріңіз.

33

а) Революцияға дейін металдарды балқытатын қандай кәсіпорындар болды?б) Ол кезде мұнай кәсіпорындары қай жерде орналасқан ?в) 1917 жылдан кейін қандай қуатты металлургиялық зауыттар салынады?г) 1932 ж дейін металлургия саласында ғылыми-зерттеу институтының өкілдері қандай жұмыстар жүргізді?д) Өндіріс көлемінің ұлғайтылуы мен шикізат қорының ашылуына байланысты қандай міндет қойылды?з) 1990 жылға дейін қанша тонна кен қазбалары өндірілді?е) Өндірісте құлдырау ненің салдарына байланысты болды?

Д) Мәтінді пайдаланып сөйлемдерді толықтырыңыз.1. Революцияға дейін .................2. 1913 жылы ..............................3. 1917 жылдан кейін .................4. 1932 жылға дейін ....................5. 1990 жылға дейін ...................6. 1991 – 1994 жылға дейін ...........7. 1996 жылы ............................8. 1996 – 1997 жылдары ...............

Е) Мәтіннен етістіктерді теріп жазыңыздар.Тұйық етістік Дара етістік Күрделі етістік

өндіру Болды болып табыладыЖ).Қазақстанның кен орындарының картасын жасаңыздар.З) Қазақстанның өндіріс орындарын картаға түсіріңіздер.

21-САБАҚ

АШЫҚ РАЙ

1)Изъявительное наклонение (ашық рай) в казахском и в русском языках обозначает реальное действие в настоящем, прошедшем и будущем времени. Например: Балалар далада ойнап жүр. Дети играют на улице.

Тапсырма 21.1. Қазақ тіліне аударыңыз.1.Я живу в частном доме. 2.У меня есть родители, братья, сестры и другие

родственники. 3. На новый год мы пригласили гостей. 4.Ты накрыла на стол? 5. В универмаге много отделов. 6.Сауле выздоровела. 7. На базаре продают овощи и фрукты. 8. Город Алматы – бывший город Верный. 9. Я родилась в Караганде в 1972 году.

Тапсырма 21.2. Осы, келер, өткен шақта 20 сөйлем құраңдар.

Бұйрық рай (Повелительное наклонение)

Глаголы повелительного наклонения в 1-м лице единственного и множественного числа имеют значение самопринуждения, просьбы, переводятся на русский язык словом «Давай, давайте!».

Мысалы: Мен айтайын.-Давай(те), я скажу. Мен кешке келейін-Давай(те), я вечером приду. Біз бүгін жазбайықшы. - Давайте, сегодня не будем писать.

34

Глаголы повелительного наклонения в 3-м лице выражают желание, приказание, требование, призыв и т.д. Мысалы: Ол кешікпесін! — Пусть он не опаздывает! Олар көп сөйлемесін! — Пусть они много не говорят!

Жақ/лицо Мысалдар/примеры Қолданылуы/употребление

Мен (біз) жаз+айын жаз+айық кел+ейін кел+ейік қара+йын қара+йық сөйле+йін сөйле+йік

-айын/-айық - после согласных -ейін/-ейік -йын/-йық - после гласных-йін/-йік

Сен (сендер) жаз/жаз+ыңдар кел/кел+іңдер қара/қара+ңдар сөйле/сөйле+ңдер

-ыңдар/-іңдер-после согласных -ңдар/-ңдер-пооле гласных

Сіз (сіздер) жаз+ыңыз/жаз+ыңыздар кел+іңіз/кел-іңіздер қара+ңыз/қара+ңыздар сөйле+ңіз/сөйле+ңіздер

-ыңыз/-дар-после согласных -іңіз/-дер-ңыз -дар -ңіз -дер после гласных

Ол (олар) жаз+сын қара+сын кел+сін сөйле+сін

-сын - после твердой основы -сін - после мягкой основы

Тапсырма 21.3. Жолдасыңызбен үлгі бойынша сөйлесіңіз.Үлгі: Компъютерде ойнайын. - Компьютерде ойнама, кітап оқы.1.Компьютерде ойнайын (кітап оқу). 2. Шай әкелсін (кофе әкелу). 3. Таза ауада көп

қыдырсын (сабаққа дайындалу). 6. Жұмыртқа қуырайық (ет қуыру). 7. Көп сөйле (аз сөйлеу). 8. Кереуетке отырсын (орындыққа отыру). 9. Өлең айтайық (би билеу). 10.Ұйықтайын (жұмыс істеу). 11.Тамақ әзірлеңдер (кір жуу). 12. Демалыңдар(көмектесу). 13. Телефонмен сөйлесейік (кездесу). 14. Жатыңыз (теледидар көру). 15. Үйге қайтыңдар (отыру).

Тапсырма 21.4. Мына сөйлемдердегі етістіктерге -шы/-ші жұрнағын қосып, орыс тіліне аударыңыз.

1. Ертең Медеуге барайық. 2. Бұл жерде темекі тартпаңыз. 3. Есік аш, таза ауа жұтайық. 4. Дәрігерге ертерек кірейін. 5. Менің сұрағыма жауап берсін. 6. Кофе әкел. 7. Еден сыпырсын. 8. Ыдыс-аяқ жуыңдар. 9. Жұмыс істейік. 11. Демалыңдар. 12. Машинаны сен жүргіз. 13. Балалар үй жинасын. 14. Тәрелкелерді жақсылап сүрт. 15. Маған қонаққа келіңіздер.

Тапсырма 21.5. Қазақ тіліне аударыңыз.

1. Давайте сходим в кино. 2. Пусть он расскажет о себе. 3. Иди на урок. 4. Давай я схожу в магазин и куплю продукты. 5. Давай мы погуляем на улице. 6. Вставай, умывайся, одевайся, завтракай и делай домашнее задание. 7. Пусть она идет в гимнастический зал. 8. Пусть приберут дома. 9. Давай пообедаем в столовой. 10. Пусть студенты отнесут книги в библиотеку. 11. Пусть ученики сидят в классе и ждут учителя. 12. Давайте я прочту этот отрывок и сделаю синтаксический разбор первого предложения. 13. Пусть Серик выпишет новые слова в тетрадь и переведет их на русский язык. 14. Прослушайте текст и составьте к нему вопросы. 15. Давайте мы напишем изложение и выучим это стихотворение наизусть.

Тапсырма 21.6. Прочтите и переведите на русский яык.

35

1.Мен сабақ оқиын. 2.Тәрелкелерді жуайын. 3.Емтиханды жақсы тапсырайын. 4.Ауланы сыпырайын. 5.Дастарқан жасайын. 6.Кітап оқиын. 7. Демалайын. 8.Терезені ашайын. 9.Газет әкелейін. 10.Тамақ пісірейін. 11. Әселді шақырайын. 12. Ән айтайын.

Тапсырма 21.7. Переведите на казахский язык.а)1.Давай принесу кофе или чай. 2.Давай прочту статью. 3.Дай подумаю. 4.Дай

посмотрю. 5.Давай скажу вечером. 6. Давай выучу казахский язык. 7.Выйду-ка я рано. 8.Съем-ка одно яблоко. 9.Давай сдам экзамен. 10. Подготовлюсь-ка я в читальном зале института.

Тапсырма 21.8.Прочтите и переведите на русский яык. 1.Қазір кездесейік. 2.Кешке барайық. 3.Мақаланы жазайық. 4.Қазақша білейік.

5.Теледидарды қосайық. 6.Еденде отырмайық. 7. Жиналысты бастайық. 8.Тыныш отырайық. 9.Дастарқан жасайық. 10.Шай әзірлейік. 11. Тәртіпті болайық. 12.Кілем қағайық. 13.Би билейік, ән айтайық, жақсы отырайық, демалайық.

Тапсырма 21.9.Прочтите и переведите на казахский язык. а) 1.Давайте поиграем. 2.Давайте нарисуем картину. 3.Давайте познакомимся. 4.Давайте встретимся. 5.Давайте отдохнем. 6.Давайте сядем. 7.Давайте возвращаться. 8.Давайте накроем на стол. 9.Давайте ляжем.

Тапсырма 21.10.Прочтите и переведите на казахский язык.1.Возьмите тетрадь. 2.Пейте кофе. 3.Познакомьтесь. 4.Принесите мел. 5. Посмотрите. 6.Прочтите эту книгу. 7.Напишите статью. 8.Смотрите телевизор. 9.Накройте на стол. 10.Пригласите гостей. 11.Нарисуйте картину. 12.Отдыхайте сегодня. 13.Приходите завтра. 14.Садитесь.

Тапсырма 21.11.Прочтите и переведите на казахский язык.1.Пейте чай. 2.Играйте на улице. 3.Вытрите окно. 4.Работайте. 5.Передайте привет. 6.Прочтите эту статью. 7.Возьмите этот учебник. 8. Подметите пол. 9.Накройте на стол. 10.Поставьте тарелки. 11.Повесьте картину. 12.Отдыхайте завтра. 13.Съешьте яблоко.

Тапсырма 21.12.Ваш собеседник изъявляет желание, чтобы кто-то совершил действие. Скажите, чтобы это сделал кто-нибудь другой.Образец: Болат еден сыпырсын (Сендер). — Сыпырмасын, сендер сыпырыңдар.

1.Болат еден сыпырсын. (Сендер). 2.Берік асханада отырсын. (Біз). 3.Баян үйде сабақ оқысын. (Сен). 4.Студенттер жатақханада жатсын. (Мен). 5. Жәмила терезе ашсын. (Біз). 6.Сәуле тамақ пісірсін. (Сеңдер). 7.Қайрат жүмыс істесін. (Сіздер). 8.Айман есікті жусын. (Мен). 9.Балалар сурет салсын. (Біз). 10.Әже мейрамда келсін. (Сіздер). 11.Қадиша бізді күтсін. (Мен). 12.Ағасы тез келсін. (Сен). 13.Достары ертең құттықтасын. (Сіздер). 14.Сәкен нан әкелсін. (Мен). 15.Ләззат шай берсін. (Біз). 16.Марал сабақта отырсын. (Сіздер). 17.Бақыт айтсын. (Сіз). 18.Балалар үйді жинасын. (Сендер). 19. Жұмабек ауылда жүрсін. (Сен). 20.Салтанат телефон соқсын. (Біз). 21.Кәрім ұйықтасын. (Сіз). 22.Немересі сүт әкелсін. (Мен). 23. Апасы дастарқан жасасын. (Мен). 24.Жанар мейрамда демалсын. (Біз). 25.Қайрат жұмыста отырсын. (Сендер). 26.Алтынай далада жүрсін. (Сен). 27.Гүлсім кілем тазаласын. (Біз). 28.Гауһар шаң сүртсін. (Сендер). 29.Марат оқу залында дайындалсын. (Сіздер). 30.Бүгін Бақыт үйде болсын. (Сен).

Тапсырма 21.13.Смягчите просьбу, прибавив суффикс -шы/-ші.Образец: Би билейік. — Би билейікші.1.Би билейік. 2.Тыңдаңыз. 3.Берік келсін. 4.Балық аула. 5.Кітап оқиын. 6. Хат

жаз. 7.Оларды күтейік. 8.Балаларды таныстырыңыз. 9.Сабақты жақсы оқыңдар. 10.Бүгін демал. 11.Емтиханды жақсы тапсырсын. 12.Қонақ шақырайық. 13.Жұмыс істе. 14.Гүл әкеліңіз. 15.Жалқау болма.

36

Қарағанды металлургия комбинаты – қара металлургия кәсіпорыны. Теміртау қаласында орналасқан. 1960 ж. іске қосылып, Қазақстан Магниткасы деп аталған Қарағанды металлургия зауыты негізінде 1970 ж. құрылды. Комбинаттың құрамына Қазақ металлургия зауыты, Атасу темір кентасы, оңтүстік Топар кентас басқармалары, Алексеев кеніші енді. Қазақ металлургия зауытының ipгeci 1944 ж. қаланған. Осы жылы оның мартен пешiнен алынған тұңғыш болат майдан қажетiне жаратылды. Қазақстанның тұңғыш домнасының ipгeтасы 1957 ж. желтоқсанда қаланды. Қарағанды

металлургия комбинатының 1960 ж. 1-домнасы, 1960 - 62 ж. 4-кокс батареясы, 1963 - 65 ж. 1-аглофабрика кешенi, 1964 ж. 2-мартен пешi, 1966 ж. сығымдағыш цех, 1968 ж. "1700" ыстықтай қақтау цехы, 1970 - 72 ж. құрамында әрқайсысының сыйымдылығы. 314 тонналық 3 конверторы бар цех, 1971 - 75 ж. көл. 2700 м) және 3200 м) 3-

және 4домна пештерi, 1976 ж. 2-аглофабрика кешенi iскe қосылды. 1976 - 80 ж. салқындай қақтау цехының 1-кезегi, 1982 ж. жобалық қуаты жылына 445 мың т қаңылтыр шығаратын цехтың 1-кезегi пайдаланyға берiлдi. Комбинатта болат екі түрлi әдiспен: мартен пештерiнде және оттек конверторында балқытылды, сондай-ақ, шойын қорытылып, қaқтaмa, кокс, пенококс, аммоний сульфаты, толуол, бензол, нафталин, т.б кокс-химия өнiмдepi өндiрiлдi, ал ыстықтай тегiстелген рулондар КСРО-да aлғaш рет тұз қышқылында өңделдi. Комбинаттың 30-ға жуық кокс-химия өнiмдерi КСРО мен шет ел кәсiпорындарына жiберiлiп тұрды. Қарағанды металлургия зауытында 1960 – 69 ж. болашақ ҚР-ның Президентi Н.Назарбаев жұмысшы, инженер-техник болып iстедi, 1973 - 77 ж. комбинат парткомының хатшысы болды. Комбинат 1993 ж. мемлекеттік акционерлік қоғaмғa айналды. 1995 жылдан «Испат Кармет» деп аталады.Сөздік:Темір кентасы –железная рудаКеніш –рудникНегізі қаланды- было основаноМайдан-фронтСығымдағыш цех-прессовой цехЫстықтай қақтау цехы-горячекатаный цехСыйымдылық-емкостьСалқындай қақтау-холоднокатанныйҚуат- сила, мощьҚаңылтыр шығаратын цех- цех жестиОттек-кислордҚақтама-листЫстықтай тегістелген –горячекатанный

37

Кислородное производство. Организовано в 1970 году. Предназначено для обеспечения производственных цехов комбината кислородом, сжатым воздухом и инертными газами: криптоном, ксеноном, аргоном, азотом. Общее мобильное количество сжатого воздуха 315,0 тыс.м /час.

Электроремонтный цех организован в 1959 году, обеспечивает централизованный ремонт электромашин.

Цех сетей и подстанций организован в 1959 году. Осуществляет распределение электроэнергии по цехам и производствам комбината, эксплуатацию и ремонт сетей и подстанций.

Паросиловой цех организован в 1959 году. Обеспечивает распределение тепла, сжатого воздуха, химочищенной воды по цехам комбината и является источником производства теплоэнергии от вторичных энергоресурсов (ВЭР).

Цех водоснабжения организован в 1959 году, предназначен для бесперебойного снабжения цехов и производств комбината и города технической и питьевой водой.

Цех вентиляции организован в 1964 году, производит ремонт и наладку вентиляционных систем цехов и производств.

Цех тепловодоснабжения организован в 1968 году. Служит для эксплуатации тепловых водопроводных и канализационных сетей жилого массива Карметкомбината в центральной части города Темиртау, а также эксплуатации всех магистральных сетей города.

Цех очистных сооружений организован в 1959 году. Мощность 170,0 тыс. м3 сутки воды с полной биологической очисткой. Производит очистку производственных и бытовых сточных вод.

Центральная заводская электротехническая лаборатория организована в 1959 году. Предназначена для проверки электрических измерительных приборов; наладки, проверки электропривода и релейной защиты; испытания электрооборудования.

Цех ремонта электрического оборудования организован в 1979 году, предназначен для производства ремонтов непосредственно в цехах.

Центральная теплотехническая лаборатория (ЦТТЛ) организована в 1964 году.Транспортное управление. Транспортное управление как структурное

подразделение комбината осуществляет доставку цехах комбината сырья, материалов, оборудования, перевозку продуктов передела и отгрузку готовой продукции.

В состав транспортного управления входят цехи: эксплуатации: подвижного состава; пути; СЦБ и связи.

Инженерные службы комбината включают центральную заводскую лабораторию (ЦЗЛ); центральную лабораторию автоматизации и механизации 'ЦЛАМ); отдел автоматизированных систем управления (ОАСУ); центральную лабораторию метрологии (ЦЛМ); отдел технического контроля (ОТК); проектно-конструкторский отдел (ПКО) и др.

38

Сөздік:Дутье –үрлеуЧушки-металл құйымы /шойын құйымы/Щебень –шағыл, ұсақталған тас.Фасоннолитейный цех –даяр бөлшек шығару цехыЦех изложениц –түзету, жөндеу цехыДоломит –доломит /магнезиясы мен кальцийі бар минерал/Известь -әкСлитки-құймаКузнечно-прессовый цех –жөндеу-сығымдау цехы

39

Поковка- шыңдау, шыңдалған темірПоддон- табан, астыңғы, төменгі бөлікНепрерывнолитые слябы- үздіксіз құю табаққыспағыЛистопрокатный цех- табақтап жаю цехыГорячекатаный прокат- ыстықтай тегістелгенГорячекатанный лист- ыстықтай қақталған қақтамаПодкат-жылжытушыХолоднокатный лист –салқындай қақталған табақшаКровля –шатырТравленый лист- өңделген табақЖесть –қаңылтырЦех горячего цинкования- ыстықтай мырышпен қаптау цехыАлюминирование –алюминиймен қаптауПокрытие- қаптау

Тапсырма 21.14. Мәтін бойынша тапсырмалар.1)Мәтінді орыс тіліне аударыңдар.2)Мәтін бойынша 10 сұраулы сөйлем құраңдар.3)Мәтінді пайдаланып, кестені толтырыңдар.

Жыл Оқиғалар1960ж. 1-домна пеші іске қосылды.4)Президент, жұмысшы, инженер-техник, хатшы, металлург сөздерін жіктеңдер.5)Мәтіндерден техникалық терминдерді теріп жазып, олардың мағынасын түсіндіріңдер.6)Мәтіндегі сан есімдерді сөзбен жазыңдар.7)Мәтіндерді пайдалана отырып:а)Қазақстан Магниткасыә)комбинаттың кен орындарыб)зауыттың цехтарыв)зауыттағы жұмыс үрдісі жайлы айтып беріңдер.

22- САБАҚ

ШАРТТЫ РАЙ

Шартты рай (условное наклонение) обозначает действие, которое является условием для совершения другого действия. Условное наклонение образуется путем присоединения суффиксов -са/-се к основе глагола и личных окончаний глагола.

40

Мен бар+са+м, кел+се+м, бар+ма+са+м, кел+ме+се+м.Біз бар+са+қ, кел+се+к, бар+ма+са+қ, кел+ме+се+к.Сен бар+са+ң, кел+се+ң, бар+ма+са+ң, кел+ме+се+ң.Сендер бар+са+ңдар, кел+се+ңдер, бар+ма+са+ндар, кел+-ме+се+ңдер.Сіз бар+са+ңыз, кел+се+ңіз, бар+ма+са+ңыз, кел+ме+се+ңіз.Сіздер бар+са+ңыздар, кел+се+ңіздер, бар+ма+са+ңыздар, кел+ме+се+ңіздер.Ол бар+са, кел+се, бар+ма+са, кел+ме+се.Олар бар+са, кел+се, бар+ма+са, кел+ме+се.

Тапсырма 22.1. Оқыңыздар, аударыңыздар.1.Егер менде мүмкіндік болса, кешке келемін. 2.Ол сабақты жақсы түсінбесе, біз

көмектесеміз. 3.Біз бүгін билет алсақ, ертең ауылға кайтамыз. 4.Ертең мен ұмытпасам, саған телефон соғамын. 5.Сен кешікпесең, біз бірге барамыз. 6.Мен кателеспесем, бүгін оның туған күні. 7.Жексенбіде ауа райы жақсы болса,біз тауға барамыз.

Тапсырма 22.2 Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыздар.1.Если я открою окно, Вы не будете против? 2. Если ты меня не разбудишь, я

опоздаю на уроки. 3. Если они встретят меня, я буду очень рад. 4.Если мы его увидим, то поговорим с ним. 5. Если ты не выучишь новые слова, ты не будешь их знать. 6. Если вы устали, отдохните немного. У если мы купим билет, пойдем на концерт. 8. Если Вы не против, я провожу Вас домой. 9. Если ты узнаешь их новый адрес, скажи нам. 10. Если тебе не трудно, помоги мне, пожалуйста. 11. У меня сейчас нет времени, поэтому я не могу пойти с тобой в магазин. 12. Завтра в три часа у меня встреча, поэтому я не могу зайти к Вам. 13. У него болит голова, поэтому он не может помочь тебе сейчас. 14. Если ты будешь слушать хорошо его, сможешь ответить на вопросы. 15. Когда я перевел текст, я смог его понять. 16.Если ты хочешь кушать, можешь покушать в столовой. 17|.Если ты пригласишь их в гости, они могут прийти.

Тапсырма 22.3. Оқып, орыс тіліне аударыңыз.1.Ертең қар жауса, күн аязды болады. 2.Мен хат жазсам, ол жауап қайтарады.

3.Мұғалім сұраса, біз жауап береміз. 4.Жаңбыр жауса, қолшатырды ал. 5. Біз оны көрсек, айтамыз. 6. Сен бармасаң, мен де бармаймын. 7.Сіздер барсаңыздар, бізді ала кетіңіздер. 8.Сеңдер келмесеңдер, олар келсін. 9.Сіз шақырсаңыз, біз барамыз. 10.Жақсы оқысаң, емтиханды жақсы тапсырасың. 11.Мені тыңдасаң, жаман болмайсың. 12.Емделсеңіз, тез жазыласыз. 13. Шақырмаса, барма.

Тапсырма 22.4. Төмендегі етістіктерді шартты райға айналдырып, жіктеңіз және сол етістіктерді болымсыз түрде жіктеңіз. Орыс тіліне аударыңыз.

Айту, көру, жабу, тігу, шығу, сөйлеу, ішу, ұйықтау, босау, жеңу.

Тапсырма 22.5. Сөйлемдерді үлгі бойынша аяқтаңыз.Үлгі: Мен күлсем, ол ... . — Мен күлсем, ол да күледі.1.Мен күлсем, ол ... . 2.Біз ойнасақ, сендер ... . 3.Сендер теледидар көрсеңдер, біз ...

4.Ол ұйықтамаса, сен ... . 5.Олар дүкенге барса, ол ... . 6.Сіздер таксиге мінсеңдер, мен ... . 7.Сен жүгірсең, олар ... . 8.Сіз қыдырсаңыз, біз ... . 9.Мен отырсам, сендер ... . 10. Біз билесек, Сіздер ... . 11.Сіздер кетсеңіздер, мен ... . 12.Ол емделсе, олар ....

Тапсырма 22.6.Сөйлемдерді толықтырыңыз.а) 1.Оспан келсе, ... . 2.Жомарт айтпаса, ... . 3.Мен тұрсам, ... , 4.Сендер жазсаңдар,

... . 5. Олар жүгірсе, ... . 6.Біз кетсек, ... . 7.Сіз телефон соқсаңыз, ... 8.Данияр емделсе, ... .

41

9. Туыстары хат жіберсе, ... . 10.Қонаққа барсаң, ... . 11.Шақырса, ... . 12.Ән жаттасаң, ... 13. Жақсы баға алсаң, ... . 14.Қазақ тілін үйренсең, ... .

ә) 1. ... , мен барамын. 2. ... , сен де ал. 3. ... , олар да жазсын. 4. ... , біз демаламыз. 5. ... , жазыламыз. 6. ... , көреміз. 7. ... , айтыңдар. 8. ... , шай ішеміз. 9. ... , үйге ерте қайтасыздар. 10 ... , дәмді тамақ жасап қоямын. 11. ... , қатесіз жазамын. 12. ... , жақсы үйреніп аламыз. 13. ... , жақсы маман боласыңдар. 14 ... , суық болады.

Тапсырма 22.7. Сөйлесуді оқып, шартты райлы етістікке талдау жасаңыз. Үлгі: болса — III жақ, жекеше түрі.Алло, қайырлы күн! Ләззатты телефонға шақырыңызшы.- Тыңдап тұрмын.- Сәлем! Халің қалай? Уақытың болса, кездесейік.- Жай ма?- Кездессек, айтамын.- Қазір айтсаң болмай ма?- Киноға барсақ, қалай қарайсың?- Шақырсаң, барамын.- Онда кинотеатрдың алдында кездессек бола ма?- Билет болмаса, бармаймын.- Қап, билетті кеше алсамшы!- Әлішер, кинотеатр үйіңнің қасында ғой, қазір барып алсаңшы.- Жарайды, кел, күтемін.

Тапсырма 22.8. Қазақ тіліне аударыңыз.1.Если Вы его увидите, пусть он зайдет ко мне. 2.Если ты пойдешь в магазин,

скажи мне. 3.Если ты не выучишь стихотворение, получишь «двойку». 4.Не надо было идти в тот дом. 5.Если мы посмотрим этот фильм, расскажем тебе. 6.Если сходишь в поликлинику, тебе выпишут лекарство. 7.Если ты будешь смеяться, я тебе больше ничего не скажу. 8. Если пойдет снег, будет холодно. 9.Если наступит лето, я поеду в деревню. 10.Сдадим экзамены, отдохнем. 11.Надо было мне учиться! 12.Не надо тебе пропускать занятия! 13. Будет время, подмети пол. 14.Будешь свободен, зайди ко мне. 15.Приедут гости, позвони мне. 16.Замерзнешь, иди домой. 17.Захочешь пить, попей воды. 18.Если будет много людей в магазине, не стой в очереди. 19.Купишь платье, покажи его мне. 20.Не нравится, скажи.

ҚАЛАУ РАЙ

В отличие от русского языка глагол в казахском языке имеет особое наклонение, которое называется Қалау рай (желательное наклонение). Оно выражает желание, намерение говорящего и образуется путем прибавления к корню или основе глагола суф-фиксов -ғы/-гі, -қы/-кі, затем следуют личные окончания глагола и вспомогательного глагола кел в нужном времени.

Жақ/лицо Негізгі етістік/смысловой глагол

Көмекші етістік/вспомогательный глагол

Менің бар+ғы+мкөр+гі+м

келеді (келмейді)келді (келмеді)

Біздің айт+қы+мызкет+кі+міз

келіп тұркеліп тұрған жоқ

Сенің бар+ғы+ңкөр+гі+ң

келеді (келмейді)келді (келмеді)

42

Сендердің айт+қы+лар+ың кет+кі+лер+ің

келіп тұркеліп тұрған жоқ

Сіздің бар+ғы+ңызкөр+гі+ңіз

келеді (келмейді)келді (келмеді)

Сіздердің айт+қы+лар+ыңыз кет+кі+лер+іңіз

келіп тұркеліп тұрған жоқ

Оның бар+ғы+сыкөр+гі+сі

келеді (келмейді)келді (келмеді)

Олардың айт+қы+лар+ы кет+кі+лер+і

келіп тұркеліп тұрған жоқ

жаз айтбар -ғы+-сы аш -қы+-сықал жат

көр кетбер -гі+-сі кес -кі+-сікел жет

Тапсырма 22.9.Мына етістіктерге -қы/-кі, -ғы/-гі жұрнақтарын қосып жазыңыз.Оқу, үйрену, шығу, алу, сөйлесу, апару, әкелу, ілу, әңгімелеу, өсу, бару, жөңдеу, көну, ішу, деу, салу, білу, танысу, басу, көшіру, есептеу, дайыңдалу, егу, жабу, зерттеу, кету, тойлау, жату, көру, сөну, үйлену, сезу, кіру, отыру, арту, ұнату, билеу, қалу, үйрету, қарау, қуу, өшіру, қуану, жану, нану, орналасу, өлшеу, жуыну, пісу, сағыну, кебу, төгу, сену, жүгірту, сөйлеу, табу, шабу, тебу, ұрысу, болу, жазу, шөлдеу, ұялу, тұру, жағу, айту, үндемеу, іздеу, беру, істеу, ашу, тексеру, ұялу.

Жекеше түрі Көпше түріI.Менің хат жаз-ғы-м келеді «Мне хочется написать письмо»

I.Біздің хат жаз-ғы-мыз келеді «Нам хочется написать письмо»

II. Сенің хат жаз-ғы-ң келеді«Тебе хочется написать письмо»Сіздің хат жаз-ғы-ңыз келеді «Вам хочется написать письмо

II. Сендердің хат жаз-ғы-ң келеді «Вам хочется написать письмо»Сіздердің хат жаз-ғы-ңьіз келеді «Вам хочется написать письмо»

III. Оның хат жаз-ғы-сы келеді «Ему хочется написать письмо»

III. Олардың хат жаз-ғы-сы келеді «Им хочется написать письмо»

Тапсырма 22.10. Мына сөйлемдерді оқыңыз. Орыс тіліне аударыңыз. Қалау райдың жасалуына көңіл аударыңыз.Менің шай ішкім келеді. Сенің шырын ішкің келеді. Сіздің су ішкіңіз келеді. Оның кофе ішкісі келеді. Менің театрға барғым келіп отыр. Сенің үйге барғың келіп отыр. Сіздің тауға барғыңыз келіп отыр. Оның опорт кешеніне барғысы келіп отыр. Менің сені көргім келіп отыр. Сенің жаңа фильм көргің келіп отыр. Сіздің мұражайды көргіңіз келіп отыр. Оның сауда үйін көргісі келіп отыр.

Тапсырма 22.11.Төмендегі сөздерді оқыңыз. Қазақша-орысша сөздікті пайдаланып, сөздердің мағынасын анықтаңыз да, кестеге енгізіңіз.

кеңсе заттары зергерлік бұйымдар ыдыс-аяқ

43

Қалам, табақ, білезік, қағаз, қарындаш, жүзік, тәрелке, дәптер, қасық, сақина, пышақ, сырға, шанышқы, сызғыш, алқа, өшіргіш, ваза.

Тапсырма 22.12. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.

Сауда орталығы

Біздің қаламызда дүкендер, әмбебап дүкендері, сауда үйлері көп. Үйіміздің қасында үлкен сауда орталығы бар. Сіздің өзіңізге бір зат алғыңыз келсе, сауда орталығына барасыз, өйткені мұнда балалардың ойыншықтарынан бастап, ине-жіпке дейін сатады өте қолайлы, өйткені үйге қажетті заттарды бір-ақ жерден алуға болады.

Сауда орталығымыз үлкен, үш қабатты, іші кең, тамаша. Бірінші қабаттан жоғары қабаттарға эскалатормен көтерілуге болады.

Бірінші қабатта кафе, оптика, дәріхана, азық-түлік, кондитер бөлімдері бар. Гүл де, газет-жорнал да бірінші қабатта.

Екінші қабатта спорт, электр, теледидар, радио, киносурет, күй табақтары, галантерея, парфюмерия, сыйлықтар, маталар, зергерлік және үй ішіне қажетті бұйымдар бөлімдері бар.

Киім алғыңыз келсе, үшінші қабатқа барыңыз. Үшінші қабатта киім бөлімі, іш киім бөлімі, сырт киім бөлімі, аяқ киім бөлімі, балалар бөлімі орналасқан.

Ксения мен Мартина бүгін сауда орталығында жүр. Мартина өзіне керекті заттарды алып жатыр. Ксения өзіне әдемі көйлек таңдап жүр. Қазір олар киім бөлімінде тұр.

Ксения: Кешіріңіз, мына көйлек қай жердікі?Сатушы: Финляндиянікі. Бұл жаңа үлгімен тігілген көйлек. көйлектің нешінші

өлшемі керек?Ксения: Қырық екінші. Көйлектің басқа түсі бар ма?Сатушы: Басқа түсі жоқ, бірақ мына түс Сізге өте жарасады. Өлшеп көріңізші. Бұл

Сіздің өлшеміңіз ғой. Өлшейтін бөлмелер әне, ана бұрышта.Мартина: Рас, Ксения, саған жақсы жарасып тұр. Аяқ киіміңе де сәйкес. Тар емес

пе?Ксения: Жоқ, тұп-тура. Әдемі екен, бірақ...Сатушы: Бағасына қарамаңыз, сапасына қараңыз. «Сараң екі рет төлейді».

Сөздіксауда орталығы — торговый центр әмбебап дүкені — универмаг ойыншық — игрушка ине-жіп — иголка с ниткой сату — продавать қолайлы — удобно қажетті - необходимый электр - электрический

күй табақтары - диски, пластинки сыйлық - подарок мата — ткань зергерлік — ювелирный киім бөлімі -отдел одежды іш киім - нижнее белье сырт киім - верхняя одежда аяқ киім - обувь бас киім -головной убор жаңа үлгімен тігілген -модный өлшем - размер түс - цветжарасу - быть к лицу өлшейтін бөлме - примерочная сәйкес болу -сочетаться тар - тесный баға - цена сапа –качество Сараң екі рет төлейді. -Скупой платит

дважды

44

Тапсырма 22.13. Мына сөздерді қазақ тіліне аударыңыз және олардың антонимін табыңыз.

Черный, дешевый, принести, да, большой, хороший, ночь, справа, мало, здесь, этот, тонкий, низкий, худой, прийти, грязный, кривой, нижний, продать, покупатель, новый, дать.

Тапсырма 22.14. Мағынасына сәйкес сөзді тұсына жазыңыз және сол сөзбен сөйлем құраңыз.

Үлгі: ыдыс-аяқ бөлімі — кесе: Кесені ыдыс-аяқ бөлімінен алуға болады.ыдыс-аяқ бөлімі қарындаш галантерея бөлімі мата сағаттар бөлімі тортбалалар бөлімі көзілдірік бас киім бөлімі кесе сырт киім бөлімі иіс су оптика бәтеңке кітап дүкені сүтэлектр тауарлар бөлімі спорт костюмі зергерлік бөлімі тон дәріхана жапқыш

Тапсырма 22.15. Кестедегі сөздерді пайдаланып, сұрақтарға жауап беріңіз.1. Сіз сауда орталы-ғының қай бөліміне барғыңыз келеді?

ыдыс-аяқ бөлімі, галантерея, үй ішіне қажетті бұйымдар бөлімі, сағаттар белімі, балалар бөлімі, азық-түлік дүкені, бас киім белімі, кондитер бөлімі, сырт киім бөлімі, оптика, кітап дүкені, электр тауарлары бөлімі, зергерлік бұйымдар бөлімі, дәріхана, азық-түлік, парфюмерия, спорт тауарлары белімі, маталар бөлімі, кеңсе тауарлары бөлімі, аяқ киім бөлімі, ...

2. Сіз сауда орталы-ғынан не сатып ал-ғыңыз келеді?

аяқ киім, білезік, костюм, қасық, көзілдірік, орамал, сүт, тәрелке, свитер, шляпа, куртка, өшіргіш, көйлек, теледидар, қағаз, тымақ, радио, жейде, сызғыш, етік, сағат, оқулық, күйтабақтар, туфли, кітап, дәрі, мата, торт, белдемше, сырға, тон, нан, киносурет, бәтеңке, қарындаш, шай, пальто, шалбар, кесе, кофта, дәптер, джемпер, жүзік, қалам,...

3. Сырт киім бөлі-мінде сатуда қандай киім бар?

жаңа үлгімен тігілген, нашар, жақсы, әдемі, қымбат, арзан, түсі қара (ақ, қызыл, сары), шетелде тігілген, ...

4. Сырт киімнен (бас киімнен, аяқ киімнен) нешінші өлшем киесіз?

сырт киім - 42; 44; 46; 48; ... бас киім — 54; 56; 58; ... аяқ киім — 35; 36; 37; 38; ...

Тапсырма 22.17. Қаланың бір сауда үйін немесе дүкенін суреттеңіздер.Тапсырма 22.18.Дүкенде деген тақырыпта диалог құрастырыңыз.а/Сатушы мен сатып алушыб/Екі сатушыв/Екі сатып алушыТапсырма 22.19.Төмендегі сөйлесулерді оқып, жаттап алыңыз.

* * *- Сәлеметсіз бе! Менің электр шәйнек алғым келеді.- Онда үшінші қабатқа барыңыз.- Рақмет.

* * *- Аяқ киім белімінен не алғыңыз келеді?

45

- Мен тойға әдемі, жаңа үлгімен тігілген туфли іздеп жүрмін.- Өлшеміңіз қандай?- Отыз алты.- Сізге мына туфли ұнай ма?- Ұнайды.- Бағасы қанша?- Он бес мың теңге.

- Кешіріңіз, Сіз не іздеп жүрсіз?- Мен күйеуіме сырт киім іздеп жүрмін.- Куртка ма, пальто ма?- Пальто.- Мына пальтоны көріңіз.

* * *- Ғапу етіңіз, мына бөлімде шалбарлар сатыла ма?- Иә, шалбар да, белдемше де сатылады.- Мына шалбарды өлшеуге бола ма?- Болады. Өлшейтін бөлме әне.

- Мен мына затты аламын. - Ақшаны кассаға төлеңіз. - Бағасы қанша? - Бағасы затта жазылған.

Тапсырма 22.20. Мына сұрақтарға жауап беріңіз.1. Сіздің қайда барғыңыз келеді? 2. Не ішкіңіз келеді? 3. Сіздің қазір не істегіңіз келіп отыр? 4. Сіздің кіммен сөйлескіңіз келеді? 5. Сіздің кіммен танысқыңыз келеді? 6. Әке-шешеңізге көмектескіңіз келе ме? 7. Туған күніңізге не алғыңыз келеді?

Тапсырма 22.21.Көп нүктенің орнына қажетті грамматикалық көрсеткіштерді қойыңыз.1. Нығметтің ауылға бар... келеді. 2. Сәрсеннің өлең айт... келіп отыр. 3. Сенің театрда жұмыс істе... келе ме? 4. Біздің институтқа түс... келеді. 5. Менің жауап бер... келіп отыр. 6. Оқытушы менен сұра... келмейді. 7. Бұл мұғалімнің лекциясын тыңда... келмей ме? 8. Бұл фильмді көр... келмейді. 9. Бұл инститтутта оқы... келе ме? 10. Асханадан тамақ іш... келмей отыр. 11. Менің қазір жұмысымды бітір... келмей отыр. 12. Баланы балабақшадан ал... келмей ме?

Тапсырма 22.22.Мына сөйлемдерді толықтырыңыз.1. Оспанның ... келмейді. 2. Менің ... келіп отыр. 3. Олардың ... келеді. 4. Сендердің ... келіп жүр. 5. Біздің ... келеді. 6. Сіздердің ... келмейді. 7. Сенің ... келмей отыр. 8. Сіздің ... келмей ме? 9. Олардың ... келе ме? 10. Біздің ... келмей отыр. 11. Балалардың ... келмейді. 12. Сіздің ... келмей отыр ма? 13. Сенің ... келмей ме?

Тапсырма 22.23.Төмендегі етістіктерден қалау рай жасап, сөйлем құраңыз.Отыру, түру, жіберу, қарау, сөйлеу, демалу, ән салу, жату, кету, оқу.

Тапсырма 22.24.Қазақ тіліне аударып, жатқа жазыңыз.1. Я хочу купить яблоки на базаре. 2. Мы хотим поехать летом во Францию. 3. Мой младший брат не хочет учиться. 4. Вы хотите кушать? 5. Хотите его увидеть? 6. Мне не хочется танцевать. 7. Вы не хотите меня понять. 8. Я не хочу с Вами разговаривать. 9. Он никого не хочет видеть. 10. Мы не хотим сегодня никого принимать.

Тапсырма 22.25. Етістіктерді қалау райда қолданыңыздар.1. Менің (демалу, оқу, сөйлесу, тыңдау, емделу, танысу) келді. 2. Сенің (ұйықтау,

үйлену, қыдыру, аудару, қырыну, киіну) келмейді. 3. Сіздің (сатып алу, кездесу, ауыру, шешіну, ойнау) келіп тұр ма? 4. Оның (жүру, жату, отыру, ашу, жабу, жұмыс істеу) келіп тұр ма? 5. Біздің (шығу, апару, тазалау, күлу, қайту) келіп тұрған жоқ. 6. Сіздердің (қуану,

46

сұрақ қою, жауап беру, жауап алу) келмейді. 7. Сіздердің (амандасу, қоштасу, кешіру, билеу) келеді. 8. Олардың (көмектесу, бастау, дайындау, іздеу, барлау) келе ме?

Тапсырма 22.26. Сұрақтарға жауап беріңіздер.

1.Сіздің жексенбіде қайда барғыңыз келді? 2. Оның жазда қайда демалғысы келеді? 3. Сенің онымен неге сөйлескің келмейді? 4. Сіздің үйіңізге қашан қайтқыңыз келеді? 5. Оньң саған не туралы айтқысы келді? 6. Сенің кімді шығарьп салғың келеді? 7. Оның кімге көмектескісі келеді? 8. Сіздің маған қандай сұрақ қойғыңыз келеді? 9. Оның түстен кейін не істегісі келеді? 11. Сіздің ініңіздің кім

болғысы келеді? 12. Оның машина сатып алғысы келе ме? 13. Сенің досыңа неге көмектескің келмейді? 14. Сіздің қандай музыка тыңдағыңыз келеді? 15. Құрбыңның ауылда тұрғысы келе ме? 16. Сенің онымен неге танысқың келмейді?

Тапсырма 22.27. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыздар. 1. Мы хотим познакомить вас с нашим городом. 2.Я хочу поехать летом к моей

подруге в Уральск. 3.Когда ты хочешь поехать к родителям? 4. Он хотел познакомиться с моими друзьями. 5.Наш сын хочет работать в правоохранительных органах. 6. Ты не хочешь пригласить меня в театр? 7. Вы не хотите нам помочь? 8. Дети хотят пойти сегодня в кино. 9. Он не хочет слушать нас. 10. Вы хотите поехать домой на поезде? 11. Они хотят немного отдохнуть. 12. Мы не хотим говоритъ на эту тему.

Тапсырма 22.28.Мәтіндегі етістіктерді теріп жазыңдар. Осы, өткен шақтағы етістіктерді ауыспалы осы шаққа айналдырыңдар.

Өскемен титан – магний комбинаты ААО – түсті металлургия кәсіпорны. 1965 ж. іске қосылған. Комбинат шығаратын сирек металл – титан авиация, ракета-космос өндірісінде, әскери-теңіз флотында, әсіресе суасты флотында тұтылады. Өндірістік цехтары мен қызмет ғимараттары жетілдірілген жабдықпен жарақтандырылған, технолологиялық өңдеу жүйелерінің жұмысы тұрақты, осы заманғы стандарттау және сертификаттау жүйелері енгізілген. Оның өнімі тек қана экспортқа бағдарланған: Жапония, Франция, Германия, Ұлыбритания, АҚШ, Канада сияқты дамыған шетелдерге шығырылады. Комбинаттың өнімін "Таймет", "Прат енд Уитни"(мотор жасаушы) және "Боинг"(ұшақ жасаушы) сияқты беделді шетелдік фирмалар сатып алады. Кәсіпорынның халықаралық байланыстағы инвестициялық әріптесі – Бельгияның "Спешиалти Метала Компани" фирмасы.

"ҚАЗАҚМЫС" – ірі түсті металлургия кәсіпорыны. 1997 ж. 11 шілдеде құрылған. Корпорацияның құрылу тарихы 1928 ж. қазан айында Қарағанды обл. Қарсақбай кентінде ашылған мыс қорыту зауытынан тұңғыш шикі мыс өндіріле бастаған кезден басталады. «Қазақмыс» құрамына «Жезқазғантүстіметалл», «Балқаш қен-металлургия комбинаты» акционерлік қоғамдары және корпорацияның «ШығысҚазмыс», «Қарағанды құю машинасын жасау зауыты» бөлімшелері кіреді. Жетекші компания – «Самсунг Дойчланд» (ГФР).Өндірілетін өнім мен негізгі қызмет түрлері: катодты мыс, қорытылған алтын, мырыш концентраты, қорғасын тозаңы, күкірт қышқылы, сирек металл тұздары; электр және жылу энергиясын өндіру мен тарату, ғылыми-зерттеу, тәжірибелік құрастыру, жобалау-iздестiру жұмыстары, өнеркәсiптiк және азаматтық құрылыс, жүк және жолаушы тасымалы. Өндірістік қуаты жылына – 400 мың т жоғары сапалы катодты мыс, 90 мың т мырыш концентраты, 400 кг алтын, 550 т күмic,

47

4,8 млрд. кВт электр энергиясы. Корпорацияда 65 мың адам жұмыс iстейдi, оның кәсіпорындарында 1 млрд. долларға жуық көлемде өнiм өндiрiледi. Катодты мыстың 99,9%-ы, түйiршiктелген күмic пен алтын шет елдерге шығарылады, негiзгi тұтынушы - «Самсунг» фирмасы.

Өскемен қорғасын – мырыш комбинаты – түсті металлургия кәсіпорны. 1942 ж. Орджоникидзе қаласынан көшіріліп әкелінген "Электр-мырыш" зауытының негізінде ұйымдастырылған Өскемен мырыш зауыты мен 1952 ж. іске қосылған қорғасын зауытырының біріктірілуі нәтижесінде 1955 ж. құрылған. 1994 жылдан АҚ. Комбинаттың құрамына қорғасын мен мырыш зауыттарынан басқа күкірт қышқыл өндірісі, сирек металдар өндіру цехы және қосалқы өндіріс пен қызмет көрсету желілері кіреді. Кәсіпорын кенді Алтай, Орталық Қазақстан, Орал, Қиыр Шығыс кен металлургия кәсіпорындарының полиметалл шикізаттарын, сондай-ақ Ертіс өңірінің пайдалы 20 компонентінен тұратын шикізатын өңдейді, өнімнің 17 түрін (мырыш, қорғасын, кадмий, алтын, күміс, күкірт, висмут, индий, талий, селен, сынап, оттек, аргон, азот, теллур, мыс, хлор) шығарады. Оның өнімі аккумулятор, электр-техника, лак-сыр, химия, автомобиль, тоқыма өнеркәсібінде, радиотехникада, ауыл шаруашылығында (тыңайтқыш өндіру үшін), өнеркәсіптің басқа да салаларында пайдаланылады.

СөздікІске қосылу-начать свою работуКеуекті титан-пористый титанТитан құмағы-титан порошкообразный. Крошки титанаХлорлану-хлорироватьАлынған өнім-полученная продукцияТазартылу-очищатьсяҚалпына келтіру-восстанавливатьПайда болу-появиться, образоватьсяҰнтақтамау-измельчатьсяТұтынушы-потребительМагний ұнтағы-магниевый порошокЖекешелендіру-приватизация

Тапсырма 22.29. Мәтін бойынша тапсырмалар.1)Сөздікті пайдаланып, келесі сөздерді аударыңдар.Кент-Мыс қорыту-Шикі мыс-Құю машинасы-Қорытылған алтын-Жобалау-іздестіру-Түйіршіктелген күміс-Тұтынушы-Суасты флоты-Жетілдірілген жабдық-Әріптес-Шикізат-Тыңайтқыш-Сала-

2)Мәтіндегі есістіктерді теріп жазыңдар.

Дара Күрделі

48

3)Мәтіндердегі сан есімді сөзбен жазыңыздар.

4)Кестені толтырыңыздар.Комбинаттың аты Негізі қашан

қаландыөндірілетін өнім қай салада

қолданылады

5)Мәтіндер бойынша 15 сұраулы сөйлем құрыңдар.6)Мәтіндердегі химиялық элементтерді Менделеев кестесіндегі реттік саны /қатары/ бойынша жазыңыздар.7)Мәтіндерден септік жалғауы жалғанған сөздерді теріп жазыңдар.8) Келесі мақалдарды орыс тіліне аударып, оларды жаттап алыңдар.а)Еңбек етсең ерінбей, Тояды қарның тіленбей.б)Еңбек түбі береке, Береке түбі мереке. в)Еңбектің наны тәтті, Жалқаудың жаны тәтті. г)Алтынның түбінде шайтан жатады Еңбектің түбінде періште жатады. 9)Қазақстанның басқа өндіріс орындары туралы реферат жазып келіңдер.

23- САБАҚМОДАЛЬДЫҚ СӨЗ ТІРКЕСІ

Модальность — это не действие, а отношение говорящего к нему. Модальность обозначает способность, возможносгь совершения говорящим какого-либо действия. Форма модальности состоит из двух глаголов: основного глагола с суффиксами -а/-е-й и вспомогательного глагола ал в нужной временной форме.

Назар аударыңыздар:Мен жаз-а, көр-е, тыңда+й аламын (алдым). Біз жаз+а, көр+е, тыңда+й аламыз (алдық). Сен айт+а, кір+е, сөйле+й аласың (алдың). Сендер айт+а, кір+е, сөйле+й аласыңдар (алдыңдар) Сіз қайт+а, кел+е, же+й аласыз (алдыңыз). Сіздер қайт+а, кел+е, же+й аласыздар (алдыңыздар). Ол аудар+а, түсін+е, байқа+й алады (алды). Олар аудар+а, түсін+е, байқа+й алады (алды).

Тапсырма 23.1. Оқып, орыс тіліне аударыңыз.Азат — домбырашы. Ол домбырада ойнай алады.

49

Әйгерім - аудармашы. Ол ағылшын тілінде сөйлей алады.Жәнел — аспаз. Ол дәмді тамақ пісіре алады.Ләззат — суретші. Ол керемет сурет сала алады.Мәжит - тракторшы. Ол трактор жүргізе алады.Сәбит — студент. Ол компьютерде жұмыс істей алады.Әйнел - спортшы. Ол тез жүгіре алады. Берік — құрылысшы. Ол үлкен үй сала алады. Зейнеш — тоқымашы. Ол әдемі көйлек тоқи алады. Жәзира — дәрігер. Ол ауру адамдарды емдей алады.Тапсырма 23.2. Оқып, сөйлемдерді толықтырыңыз.1.Әсел ... . Ол балаларды оқыта алады. 2.Сәкен ... . Ол автобус жүргізе алады. 3.Серік ... . Ол мал баға алады. 4.Айнұр ... . Ол санай алады. 5.Бәтима ... . Ол кітап жаза алады. 6. Гүлжан ... әдемі гүл өсіре алады. 7.Гауһар ... . Ол банкте істей алады. 8.Меруерт ... . Ол сиыр сауа алады. 9.Роза ... . Ол шашыңызды сәндеп бере алады. 10.Данияр ... . Ол балық аулай алады.

Тапсырма.23.3 Сөз тіркестерді пайдаланып, кім не істей алатынын айтыңыз.Үлгі: Мен балық аулай аламын. Сен шаңғы тебе аласың.

Балық аулау (мен); шаңғы тебу (сен); дастарқан жасау (біз); әкелу (Сіз); дойбы ойнау (Сіздер); газет оқу (оқушы); үйді тазалау (сен); ауыр жұмыс істеу (мен); диванда жатып ұйықтау (ол); теледидар көру (сендер); мақала жазу (Сіз); ән айту (Ермек); коньки тебу (балалар); көйлек тігу (апасы); картоп қуыру (әкесі); тәрелке жуу (сендер); шаң сүрту (кызы); ертек айту (мен); мәтінді қазақшаға аудару (біз).

Тапсырма 23.4.Төмендегі мәтінді оқып шығып, өзіңіз туралы айтыңыз.Мен өмірдегі көп нәрсені істей алмаймын. Менің шешем неміс, бірақ мен немісше

сөйлей алмаймын. Менің шешем өте дәмді тамақ пісіреді, ал мен тамақ пісіре алмаймын.Менің апам машина жүргізеді, ал мен жүргізе алмаймын. Ол әдемі заттарды тігеді

және тоқиды, ал мен тіге де, тоқи да алмаймын.Менің сіңлім бірнеше музыкалық аспаптарда ойнайды, ал мен ойнай алмаймын. Ол

өлең жазады, ән шығарады, ал мен өлең де жаза алмаймын, ән де шығара алмаймын.Менің досым суда балықтай жүзеді, ал мен жүзе алмаймын. Ол Медеуде әр

жексенбіде коньки тебеді, ал мен коньки тебе алмаймын.Ал Сіз не істей аласыз, не істей алмайсыз? Төмендегі кестені толтырып, айтыңыз.

Сіз шешем Апам сіңлім досым

немісше сөйлеу ˇтамақ пісіру ˇмашина жүргізу ˇтігу ˇтоқу ˇмузыкалық аспапта ойнау ˇөлең жазу ˇән шығару ˇжүзу ˇконьки тебу ˇ

Тапсырма 23.5.Төмендегі сөздерді оқыңыз. Қазақша-орысша сөздікті пайдаланып, сөздердің мағынасын табыңыз да, кестеге енгізіңіз.

көкөніс жеміс жидек

50

Капуста, шие, картоп, қарақат, қызылша, алмұрт, қарбыз, қызанақ, алма, көк бұршақ, шабдалы, сәбіз, өрік, қияр, сарымсақ, құлпынай, бұрыш, қауын, таңқурай, шалғам, қара өрік, асқабақ, пияз, қызыл шие.

Тапсырма 23.6. Мәтінді тыңдап, оқыңыз. Орыс тіліне аударыңыз.

БазардаБүгін жексенбі күні. Әлішер үйге көкөніс, жеміс-жидек алу үшін базарды аралап

жүр. Базардың іші ығы-жығы халық. Сөрелерде жемістерден алқызыл алма, сап-сары алмұрт, шабдалы, өрік, қара өрік, жидектерден құлпынай, таңқурай, шие, қызыл шие, қарақат үйіліп жатыр. Енді бір сөрелерде көкөністен картоп, капуста, сәбіз, пияз, сарымсақ, қияр, қызылша, қызанақ, көк бұршақ, бұрыш, шалғам жатыр. Базардың іші мен сыртында қауын, қарбыз, асқабақтан аяқ алып жүре алмайсың.

Әлішер: Сәлеметсіз бе! Көкөніс, жеміс-жидек сатасыз ба?1-сатушы: Сатамын. Келіңіз, алыңыз.Әлішер: Картоптың, пияздың, сәбіздің бағасы қанша?1-сатушы: Картоп - 80 теңге, сәбіз - 70 теңге, пияз - 60 теңге.Әлішер: Қымбат екен. Арзандау бермейсіз бе?1-сатушы: Көбірек алсаңыз, бағасын түсіремін.2-сатушы: Азамат, менікін алыңыз. Мен арзандау берейін. Неше килограмм

аласыз?Әлішер: Сіздікі өте ұсақ екен. Ірілеуі жоқ па?2-сатушы: Жоқ, бары — осы.Әлішер: Сіздікі ше?3-сатушы: Таңдап алыңыз. Ұсақтары арзандау, ірілері қымбаттау.Әлішер: Онда маған 3 килограмм картоп, 1 килограмм сәбіз және 2 килограмм

пияз беріңіз.3-сатушы:: Жеміс-жидектен не аласыз?Әлішер: Алмадан, алмұрттан, шабдалыдан 1 килограмнан алайын. Өріктен - 2

килограмм, шиеден - 2 килограмм, таңқурайдан және құлпынайдан 1 килограмнан беріңіз. Қанша ақша төлеймін?

3-сатушы: Бәрін қосып есептесек, 1210 теңге болады.

«Базарда» деген тақырыпта диалог құраңдар.

Сөздікбағасын түсіру - уступитьығы-жығы — суета азамат — гражданиналқызыл — ярко-красный ұсақ - мелкийүйілу - лежать кучей ірі - крупныйаяқ алып жүре алмайсың – некуда бәрін қосып есептеу - посчитать ногу поставить все вместе

Тапсырма 23.7. Оқып, сұрақтарға жауап беріңіз.1. Домбырашы не істей алады? 2. Аудармашы не істей алады? . Аспаз не істей алады? 4. Суретші не істей алады? 5. Жүргізуші не істей алады? 6. Құрылысшы не істей алады? 7. Дәрігер не істей алады? 8. Мұғалім не істей алады? 9. Тігінші не істей алады? 10. Тоқыма-шы не істей алады?

Тапсырма 23.8.Сұрақтар қойыңыз.

51

Үлгі: Мен шаңғы тебемін. - Тебе аласың ба?1. Мен шаңғы тебемін. 2. Есеп шығарамыз. 3. Ағаш отырғызсын. Гүлге су құй. 5. Мақала жазайық. 6. Гитарада ойнашы. 7. Қант салсын. 8. Жұмыртқа пісірсін. 9. Қазақша сөйлеңдер. 10. Жиналысты Арман жүргізсін. 11. Теледидарды жөндейін. 12. Келесі аптаға жоспар жасайық. 13. Мені емханаға апарыңдар. 14. Емтиханды жақсы тапсыр. 15. Қазақ тілін тез үйреніп алыңыздар. 16 Спортпен шұғылданайық. 17. Мейрамханадан тамақтанайық. 18. Жаттығуды дұрыс орындаңыздар. 19. Мұғалімді қуантыңыздар.

Тапсырма 23.9.Қазақ тіліне аударыңыз.Үлгі: Я смогу покататься на коньках? Нет, не смогу. - Сможешь! -Мен коньки тебе аламын ба? Жоқ, тебе алмаймын. — Тебе аласың!

1.Я смогу покататься на коньках? Нет, не смогу. — Сможешь! 2.Ты сможешь сыграть на скрипке? Нет, не сможешь. - Смогу! 3.Вы сможете присмотреть за ребенком? Нет, не сможете. - Сможем! 4.Он сможет прочесть книгу за один день? Нет, не сможет. — Сможет! 5.Мы сможем подняться в гору? Нет, не сможем. - Сможем! 6. Они смогут дать нам денег в долг? Нет, не смогут. - Смогут! 7. Я смогу побывать в Америке? Нет, не смогу. - Сможешь! 8. Ты сможешь устроиться на работу? Нет, не сможешь. — Смогу! 9. Вы сможете выслушать меня? Нет, не сможете. - Сможем! 10. Они смогут простить нас? Нет, не смогут. - Смогут! 11. Ты сможешь вернуться быстро? Нет, не сможешь. - Смогу! 12. Она сможет сварить бесбармак? Нет, не сможет. - Сможет! 13. Вы сможете станцевать вальс? Нет, не сможете. - Сможем! 14. Мы сможем отдохнуть в Турции? Нет, не сможем. - Сможем! 15. Мы сможем встретить Новый Год вместе? Нет, не сможем. - Сможем!

Тапсырма 23.10. Сөйлемдерді оқып, аударыңыздар.1. Сен кеше біздің үйге келе алмадың. 2. Сіз кеште жақсы билей алдыңыз. 3.

Өкінішке орай, мен ертең жиналысқа келе алмаймын. 4. Сен маған кашан телефон соға аласың? 5. Сіз балаңызға жақсы ойыншық сатып ала аласыз ба? 6. Мен саған бұл туралы айта аламын. 7. Біз қиын мәтінді аудара алдық. 8. Сендер оны түсіне алмайсындар. 9. Сіздер қазір кете алмайсыздар. 10. Біздің кездесуге барғымыз келді, бірақ бара алмадық. 11. Өкінішке орай, біз мына сұрақтарға жауап бере алмаймыз. 12. Залда көп адам болды, сондықтан олар жақсы билей алмады.

Тапсырма 23.11. Қазақ тіліне аударыңыздар.1.Я смогу приготовить вкусный обед. 2.Ты смог перевести трудный текст. 3.Вы

смогли выучить стихотворение Абая. 4. Он может проводить Вас до дома. 5.Вы можете пригласить ее на танец. 6. Ты не можешь уйти без нас. 7. Вы можете позвонить нам вечером? 8.Он может купить тебе эту вещь. 9.Сможешъ ты сходить в аптеку? 10. Я не могу слушать тебя. 11. Она не может смотретъ на меня.

Металл тазарту. Қорытылған металдар мен қорытпаларды қажетсіз зиянды қоспалардан арылту.

Шикізаттан өндірілген алғашқы металл 96-98 % шамасында негізгі өнімнен, қалғаны бөгде қоспалардан тұрады. Физикалық, химиялық қасиеттерінің тиімсіздігіне байланысты мұндай металдарды өнеркәсіпте пайдалануға болмайды, яғни оларды қайта өңдеу, тазарту қажет. Металл тазарту: пирометаллургиялық, электролиттік және химиялық әдіс болып үш түрге бөлінеді. Пирометаллургиялық металл тазарту- жоғары температурада жүргізілетін процесстердің негізгі түрі. Ол металдар мен қорытпаларды алу, олардың сапасын арттыру, тазарту үшін қолданылады. Су ерітінділері мен тұз балқымаларында жүргізілетін электролиттік әдіс өте таза /көбінесе түсті/ металдар алу үшін қолданылады. Металдар мен бөгде қоспалардың қышқылдармен сілтілерде түрліше еруіне байланысты химиялық тазалау әдісі қолданылады. Асыл металдарды тазарту аффинаж деп аталады.

Металдарды термиялық өңдеу.

52

Металдан және қорытпадан жасалған заттардың, бұйымдардың құрылысы мен қасиеттерін өзгерту мақсатында пайдаланылатын жылулық өңдеу процестерінің жиынтығы. Металдарды термиялық өңдеу термиялық (жылу әсерімен), химия-термиялық және термо-механикалық (термиялық және пластикалық деформация аралас) болып бөлінеді. Термиялық өңдеу – бірінші және екінші реттік жасыту, шынықтыру, жұмсарту, ескіру деп жіктеледі. Бірінші реттік жасыту металдар мен қорытпаларды құю, қысыммен өңдеу, пісіру, т.б. технол. процестер нәтижесінде пайда болатын ақауларды жою үшін пайдаланылады. Болаттарды өңдеуде екінші реттік жасытудың бірнеше түрі пайдаланылады. Шынықтыру нәтижесінде болаттың құрылымы мартенситке айналып, қаттылық, беріктік, үйкеліске шыдамдылық қасиеттері артады. Жұмсарту процесінде болаттың қаттылығы, беріктігі, үйкеліске беріктігі төмендеп, тұтқырлығы мен пластикалық қасиеттері жоғарылайды. Химиялық-термиялық өңдеу – болат бетінің химиялқ құрамы мен құрылысын және қасиетін өзгертеді. Ол – цементтеу, азоттау, циандау, диффузиялық металдау болып бөлінеді. Термо-механикалық өңдеу – термиялық және пластикалық деформациядан тұрады. Мұндай өңдеу төмен температуралы және жоғары температуралы болып ажыратылады.

Металлургия пеші . Жылуды басқа энергия түрлерінен алып, оны өнделетін затқа беретін, сыртқы

ортадан оқшауланған құрылым. Металлургия пешіне металл бұйымдарды термиялық және химия-термиялық өңдеу үшін (қыздыратын және салқындататын) пайдаланылатын күрделі агрегаттар жатады. Өнеркәсіптік пештердің дымқыл заттарды (кендерді, шикіқұрамды, концентратты, т.б.) кептіруге (кептіру пеші), ерітінділерді буландыруға (буландыру пеші), материалдардың агрегаттық күйін өзгертпестен қыздыруға (қыздыру пеші), заттардың механикалық қасиеттерін өзгертуге (күйдіру пеші), металдарды сұйық күйге ауыстыруға, яғни балқытуға арналған (балқыту пеші) түрлері бар. Өңделетін материалдарға жылу беру әдістеріне қарай пештер тікелей жылу бөлетін (жалынды және электр пеші), жанама әдістермен жылу бөлетін (муфель пеші), жылуы өңделетін материалдар ішінде бөлінетін (конвертер пеші) және электр энергиясын пеш ішінде жылуға айналдыратын (индукциялық пеш) пештерге бөлінеді. Бұл пештерден басқа арнайы әдістермен қыздырылатын пештер де (мыс., плазмалық, оптикалық гелиопеш, автогенді, т.б.) бар. Кейбір пештерге оларды жасаушы өнертапқыштардың есімдері берілген (Мартен, Ванюков пештері).

Тапсырма 23.14.Мәтін бойынша тапсырмалар

СөздікЖасыту-размягчать, накаляя на огнеШынықтыру-закалятьЖұмсарту-делать мягким, смягчатьҚұю –литьҚысыммен өңдеу-обработка давлениемПісіру-варка, сваркаҚаттылық-твердостьҮйкеліс-трениеТұтқырлық-клейкость,вязкостьЦементтеу-цементироватьАрылту-очищать, избавлять от чего-либоБөгде-инородный, другой, чужойҚайта өңдеу-повторная обработкаСапасын арттыру-улучшить качество

53

Су ертіндісі-водный растворСілті-щелочьОқшауланған-отдельныйҚыздыру-нагревать, гретьБуландыру- превращать в парӨнертапқыш- изобретатель

А)Мәтінді аударыңдар.Ә)Мәтіндегі етістіктерді теріп жазыңдар. Осы, өткен шақтағы етістіктерді ауыспалы осы шаққа айналдырыңдар.Б)Кестені толықтырыңдар.Атау Ілік Барыс Табыс Жатыс Шығыс Көмектес

В)Болат, металл, үйкеліс, өңдеу сөздерін септеңіз.Г)Мәтіндер бойынша он бес арнайы сұраулы сөйлем құраңыз.Д)Сөйлемдерді толықтырып жазыңыз.Металдарды термиялық өңдеу….Бірінші реттік ….Болаттарды екінші реттік…..Шынықтыру нәтижесінде…Жұмсарту процесінде….Химиялық-термиялық өңдеу…Термо-механикалық өңдеу ….Шикізаттан өндірілген алғашқы металл….Металл тазарту…Ол металдар мен қорытпаларды алу….Асыл металдарды…Металлургия кешені….Бұл пештерден басқа….Кейбір пештерге ….Е)Мәтіндерден туынды сын есімдерді теріп жазып, аударыңдар.Химиялық – түбірі – химия зат есім, -лық- есім сөздерден сын есім жасайтын жұрнақ.Ж)Мәтіндерден тұйық етістіктерді теріп жазыңдар. Оларды аударыңдар. Олар зат есім бола алады ма? Етістікке септік жалғауын жалғауға болады ма?И)Мәтіндердегі етістіктерді модальдық сөз тіркесі ретінде жазыңдар (ауыспалы келер шақ III жақ.) Мысалы: Өңдей алады

Шынықтыра алады.К)23-сабақтағы және осы сабаққа дейінгі мәтіндерді, тапсырмаларды пайдалана отырып, келесі кестені толтырыңдар

Білемін білдім білгім келеді

24- САБАҚОҚШАУ СӨЗДЕР

Междометия (Одағай).

Междометия выражают различного рода эмоции, чувства (боль, тоску, радость, удивление, гнев и др.) Например: Бәрекелді! Өлеңді жақсы айтады екенсің! «Браво!

54

Хорошо поешь!» Ойбай, ауырттың! «Ой, ты сделал мне больно!» Қап, соңғы автобус кетіп қалды-ау! «Эх, последний автобус ушел!».

Междометия Русский эквивалент ПримерыЭмоциональные:а) выражающие радость, одобрение, восторг, восхищение:Бәрекелді!

Алақай!

Браво!

Ура!

Бәрекелді. өлеңді жақсы айтасың! Браво! Хорошо поешь!» Алақай. қар жауып тұр! «Ура! Снег идет!»

Б)выражающие горе, досаду, боль, страх:Әттеген-ай! Қап!

Ойбай!

Құдай-ай!

Надо же!

Ой!

Боже мой!

Әттеген-ай, кешігіп қалдым-ау! «Надо же, опоздала!» Ойбай, ауырттық! «Ой, больно!» Құдай-ай. бұл не дегені! «Боже мой! Что он говорит?»

В)выражающие презрение, негодование:Масқара! Ужас! Кошмар! Масқара! Мынауың не?

«Ужас! Что это с тобой?»Г)выражающие удивление, сомнение, иронию, недоверие:Аһа!

Бәсе!

Ага!

Ну, вот!

Аһа, келдің бе?!«Ага, пришел?!» Бәсе, солай айтпайсың ба! «Ну, вот, так бы и сказал!»

Императивные:а)обращенные к людям:Ал!Мә!Әй!

Жә!

Ну! На! Эй!

Полно! Хватит!

Ал, тұр! «Ну, вставай!» Мә, ал! «На, возьми!» Әй, саған айтып тұрмын! «Эй, тебе говорю!» Жә. күңкілдеме«Хватит, не ворчи!».

Б)обращенные к живот- ным: Құрау-құрау.'Шіп-шіп-шіп Аухау-аухау! Кә-кә! Көс-көс!

(к лошади) Цып-цып-цып! (к корове)(к собаке) (к верблюду)

55

Модальные слова (модаль сөздер) служит для выражения точки зрения говорящего на отношение высказываемой мысли к действительности. В казахском языке имеются следующие модальные слова:

Модальные слова

ПереводПримеры

керек необходимо, нужно Маған сол адам керек еді «Мне нужен тот человек».

сияқты как будто, как, кажется Ол мені жек көретін сияқты «Он как будто меня ненавидит»

екен оказывается Онда кітап көп екен «Оказывается, там много книги».

мүмкін, шығар, болар

возможно, может быть (Мүмкін) Олар қалада шығар (болар) «Может быть, они в городе».

рас правда, верно Рас, сен менің досымсың «Верно, ты мой друг»

шамасы вероятно Шамасы, олар үйде жоқ «Вероятно, их нет дома».

әрине конечно Әрине, сен оны білесің «Конечно, ты его знаешь»

мүмкін — наверное, возможноәрине — конечношынында — в действительностиәлбетте - непременнобәсе — это другое делошығар — наверноеболар — должно бытьтәрізді — как будтосекілді — каксияқты - похожийрасында — на самом деле керек — необходимоқажет — нужно тиіс — должен ғой — жеекен – оказывается шамасы — видимо білем — кажется көрінеді - кажется ықтимал- вероятно

По значению их можно подразделить на две основные группы:

1. Болымды модаль сөздер рас, әрине, шынында, әлбетте, керек, қажет, расында, бәсе, ғой, шынын айту керек, жасыратыны жоқ, әділіне келгенде, турасын айтқанда, ...

2. Болжаулық модаль сөздер мүмкін, сірә, меніңше, шығар, болар, тиіс, екен, тәрізді, секілді, сияқты, шамасы, білем, көрінеді, қалай екені белгісіз, ...

56

Тапсырма 24.1. Мына сөйлемдерді оқып, модаль сөздер қай мағынада жұмсалып тұрғанын кестеге сүйеніп айтыңыз.1. Рас, мен осы кісімен бір мектепте оқитынмын. 2. Бүгін бізде қазақ тілі сабағы жоқ қой. 3. Расында, мына көйлектің түсі әдемірек. 4. Сіз мен сияқты ақкөңіл адам екенсіз. 5. Шынын айту керек, жалқаумын. 6. Ертең жаңбыр жауатын шығар. Көп нәрсені білетін көрінеді. 8. Әрине, осы аяқ киімді алу керек екен. 9. Жасыратыны жоқ, жұмысым оңбай жүр. 10. Шынында, саған беретінім жоқ. 11. Әлі талай тойлар болар. 12. Мүмкін, Қарағандыға ертең жүріп кетерміз.

Тапсырма 24.2. Мына сөйлемдерді оқып, орыс тіліне аударыңыз.1.Кешіріңіз, Сізден сұрауға бола ма? 2.Әй, бері кел! 3. Қайырлы күн! Менің атым Жанболат. 4. Мә, дәптеріңді ал! 5. Жә, айқайлама! 6. Құдай-ай, не болды саған! 7. Ал, қалайсың? 8. Алақай, ертең біз жол жүреміз! 9. Бәрекелді, суретті әдемі салады екенсің! 10. Рақмет, ата, сау болыңыз! 11. Аһа, осында отыр екенсіңдер!

Тапсырма 24.3. Мына сөйлемдерді оқып, одағайлар қай мағынада жұмсалып тұрғанын айтыңыз.1. Уһ, шаршадым! 2. Ә, Сіз не дедіңіз? 3. Ол аһылап-уһілеп әрең жетті. 4. Сұмдық! Масқара! 5. Құдайға шүкір, жаман тұрмаймыз. 6. Құрып қалғыр! Мені тыңдамай қойды. 7. Мә, саған! Ұмытып кетіппін!

Тапсырма 24.4. Көп нүктенің орнына қажетті одағайды қойыңыз.1. ..., домбыраны жақсы тартады екенсің! 2. ..., әрең көтерілдім! 3. ..., Жаңа жыл! 4. ..., баста! 5. ..., сөзді қой! 6. ..., сені кім шақырды? 7. ..., кесені ал! 8. ..., не істеп тұрсың? 9. ..., солай ма? 10. ..., бұл кім өзі? 11. ..., мен кешігіп қалдым! 12. ..., қашан адам боласың? 13. ..., енді қайттім? 14. ..., әнді керемет айтады екенсің! 15. ..., қойыңызшы!

Техника ғасыры

XXI ғасыр электрондық аппараттардың жылдам дамыған кезеңі. Ғылым мен техниканың дамуы халық өміріне де өзгерістер әкелді. Адамдардың үйде де, жұмыста да, оқу орнында да жиі қолданатындары — компьютер. Ол күнделікті кажеттілікке айналды.Әлемге әйгілі "Майкрософт" компьютер корпорациясының басшысы — Билл Гейтс. Билл Гейтс компьютерлік бағдарламалар жазды. Оның табысы өте жоғары. Ол қазір дүниедегі ең бай адам. Оның есепшотына әрбір минут сайын жарты миллион доллар түседі екен. Билл Гейтс ми күшін ақылмен қолданып, бүкіл әлемге әйгілі болды. Шындығында, ол аса талантты өрі іскер адам.

Қазіргі кезде интернет, электрондық пошта ешкімге де таң емес. Интернет жүйесі арқылы жүздеген елдермен байланыса аласың. Интернетті колданатын адамдар саны он миллионнан асады. Шіркін, озық техникаға еш нәрсе жетпейді ғой!

Компьютер жұмыстың сапалы да жылдам жүруіне үлкен ықпал етеді.

қажеттілік -небходимостьәйгілі - известный, знаменитыйесепшот- счетшынында- действительнотаң емес -здесь: не удивительноешкімге де - ни для кого не ...интернет жүйесі - система интернетаықпал етеді- влияетсапалы-качественно

Электрондық есептеуіш машина

57

18 473 396 603 007 056 299 және 15 999 742 936 756 201 743 сияқты сандардың қосындысын табуға қанша уақыт жұмсар едіңіздер? Сірә, бір минуттан кем болмайтын шығар. Ал оны тезірек есептеуге болмас па екен? Бұл үшін адамдар ежелден-ақ әр алуан есептеу құралдарын: таяқшаларды, жіп түйіндерін, есепшот тасын пайдаланған.

1641 ж. француз математигі Б. Паскаль механикалық жолмен есептеугс арналған аспап ойлап шығарды. Оның көмегімен Паскаль он таңбалы сандарды бірнеше секундта қосып, азайта алды. Тісті дөңгелекшелер мен тегершіктен құралған аспап шағын машин-аға ұқсады. Міне, сол кезден бастап осындай аспаптар «есептеуіш машина» деп аталып келеді.

Алғашқы электрондық есептеуіш машиналар (ЭВМ — электронная вычислительная машина) 1943 ж. пайда болды. Дөңгелекшелер мен тегершіктердің орнына электрондық лампалар, кейінірек жартылай өткізгіштер пайдаланылды. Сөйтсе де «есептеуіш машина» деген атау сақталып қалды. Алғашқы ЭЕМ баяу есептеді, қолапайсыз жасалғандықтан жиі істен шығып отырды. Содан бері қырық жылдан астам уақыт өтті. Қазіргі ЭЕМ ғаламат жылдамдықпен есептей алады: секундына 10 миллион санды оп-оңай қосып, ала береді. Көлемі де ықшамдалған. Мәселен, қазір алақандай ғана электрондық есептеуіш машиналары бар. Жиі бұзыла бермейді, жүздеген тіпті мыңдаған сағаттар бойы мүлтіксіз жұмыс істей алады.

Күрделі есептердің бірнеше амалмен шығатынын кез келген адам жақсы біледі. Есеп неғұрлым күрделі болған сайын, орындалатын амал саны да арта түседі. Уақыт та көп кетеді. Тіпті шығаруға бір математиктің ғұмыры жетпейтін есептер де кездеседі. Мысалы, атом электр станциясының ядролық реакторының құрылысы мен жұмыс жағдайын есептеу үшін миллиардқа жуық арифметикалық амал қолдану керек. Мұны әрқайсысы 10—12 сағат жұмыс істегеннің өзінде 100 математик 80 жыл бойы есептейді екен. Ал ЭЕМ болса бұл есептеулерді бірнеше сағаттың ішінде орындап шығады.

ЭЕМ-ді адам миымен жиі салыстырады. Әйткенмен адам миы мен ЭЕМ-нің арасындагы айырмашылық жер мен көктей. Тіпті ең жетілдірілген ЭЕМ-нің өзі өз бетімен ең қарапайым есепті де шығара алмайды. Оған әуелі дұрыс есептеуді, қосып, ала білуді үйрету керек. Есепті амалдарға қалай бөлуді, амалдардың орындалу ретін көрсету керек.

ЭЕМ-нің өз оқулығы бар, оны бағдарлама деп атайды. Ол бағдарламаны жаттап алып, сол бойынша шығарады. ЭЕМ-нің оқулығы сан алуан. Мысалы, математика оқулығы математикалық есептерді шешуге, ал космонавтика бойынша оқулық космос кораблі мен Жердің жасанды серігінің ұшуын басқаруға арналған бағдарламалар болып табылады. ЭЕМ-нің бағдарламасын ғылыми қызметкерлер — программистер жасайды. Бағдарламаның дұрыс жасалуы — ЭЕМ-нің табысты жұмыс істеуінің кепілі.

ЭЕМ есептеп қана қоймай, электр станциясының жұмысын да басқарады, корабльдің бағытын, поездың қозғалысын реттеп отырады. ЭЕМ-нің жұмысы мұнымен ғана шектелмейді. Жолаушы кассаға келіп, қай пойызға билет керек екенін айтады, кассир жазу машинкасына ұқсас аппараттың бірнеше түймесін басады. Жолаушының тапсырысы дереу ЭЕМ-ге қабылданады да, ЭЕМ бірнеше секундтың ішінде жауап береді. Яғни осы қысқа ғана мерзім ішінде ол пойыздардың қозғалыс кестесін қарастырып, қай пойызға қанша билет сатылғанын, енді қанша билет бар екенін, жолаушының қай станцияда түсіп, орны босайтынын анықтап береді.

Ай мен Марстың фотосуреттері космос корабльдерінен Жерге радио арқылы жеткен еді. Қабылданған радиосигналдар ЭЕМ-ге ұсынылды, ЭЕМ алыс планеталардың кескінін дәл жасап берді. Адамдар бұл күнде электрондық көмекшісіне үлкен сенім арта түсуде. ЭЕМ адамның бұл сенімін мүлтіксіз ақтап отыр. Ал ғалымдар мен инженерлер бұрынғыдан да шапшаң есептейтін, бұрынғыдан да сенімді жаңа ЭЕМ жасауда.

Тапсырма 24.5.Мәтін бойынша тапсырмалар.А)Мәтіндерден Одағай, модаль сөздерді теріп жазыңдар. Оларды мағыналық түрлеріне қарай ажыратыңыздар.

58

Б)Келесі сөйлемдерді сұраулы сөйлемдерге айналдырыңдар.-Ғылым мен техниканың дамуы халық өміріне де өзгерістер әкеледі.-Компьютер күнделікті қажеттілікке айналды.-Билл Гейтс компьютерлік бағдарламалар жазды.-Интернет жүйесі арқылы жүздеген елдермен байланыса аласың.-Адамдар ежелден-ақ әр алуан есептеу құралдарын: жіп түйіндерін, есепшот тасын пайдаланған.-1641ж.француз математигі Б.Паскаль механикалық жолмен есептеуге арналған аспап ойлап шығарады.-Алғашқы электронды есептеуіш машиналар 1943ж. пайда болды.В)Мәтіндердегі есімдіктерді теріп жазып мағыналық түрлеріне қарай ажыратыңыздар.Г)Мәтіндерден үстеулерді тауып, олардың қай түріне жататындығын анықтаңыздар.Д)ЭВМ мәтінінен модальдық сөз тіркестерін /етістіктер/ теріп жазыңыздар.Ж)Сұраққа жауап беріңдер. Модаль сөздер, одағай, қыстырма сөз сөйлем мүшесі бола алады ма?И)Кестені толтырыңдар. XX ғасыр мен XXI ғасырдағы адамзат ойлап тапқан жаңалықтар туралы жазыңыздар

адамзат ойлап тапқан жаңалық

пайдасы зиянды жағы

Тапсырма 24.6.Берілген сөз тіркестерімен жай сөйлемдер құрастырыңыздар.Электрондық аппарат, компьютер ғылымы, қазіргі кезде, интернет жүйесі, ықпал

етеді.Тапсырма 24.7. Мәтін бойынша 6 сұраулы сөйлем құраңдар.Тапсырма 24.8. Мәтіннен модаль сөздер мен одағай бар сөйлемдерді теріп

жазыңдар.

25- САБАҚСӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІ

Как в русском, так и в казахском языке предложение состоит из главных и второстепенных членов.

Главными членами предложения /сөйлемнің тұрлаулы мүшелері/ являются подлежащее и сказуемое.

1)Бастауыш /подлежащее/, которое отвечает на вопросы кім? кімдер? «кто?», не? нелер? «что?» и может выражаться всеми частями речи.

2)Баяндауыш(сказуемое) - это главный член предложения, который обычно связан с подлежащим и отвечает на вопросы не істеді? Не істемек? Не істепті? , а также может быть выражен различными частями речи. Например: Асан кітап оқыды «Асан читал книгу».

В казахском языке, в отличие от русского сказуемое обычно ставится в конце предложения, после всех относящихся к нему слов, независимо от того, какой частью речи оно выражено. Такая позиция сказуемого вызвана, видимо, тем, что в казахском, как и во всех тюрских языках, независимое слово обычно предшествует слову управляющему.

Сказуемое, являясь управляющим словом по отношению к уточняющим его дополнениям и обстоятельствам и размещаясь после всех них, как бы замыкает собою предложение.

Чаще всего сказуемое выражаться глаголом /етістік/, как и в русском языке, может также выражаеться именем существительным, прилагательным, числительным,

59

местоимением в форме именительного падежа и в форме местного падежа, отвечающим на вопросы кімде?, неде?, қайда?

К второстепенным членам предложения относятся: дополнение, обстоятельство и определение:

3)В казахском языке определение /анықтауыш/ всегда предшествует своему определяемому слову, т.е. определение должно стоять перед определяемым словом. Оно не согласуется с определяемым словом ни в падеже, ни в числе.

В казахском языке о п р е д е л е н и е может быть выражено именем прилагательным, причастием, именем числительным, местоимением, существительным и отвечает на вопросы: қандай? Қай? Қанша? Неше? Нешінші? Кімнің? Ненің? Қайдағы? қашанғы?

4)Дополнение /толықтауыш/ в казахском языке отвечает на вопросы: кімді? /кого?/, нені? /чего? Что?/, кімге? /кому?/, неге /чему?/, кімнен? /от кого?/, неден? /от чего? , из чего?/, кіммен /с кем?/, немен? /с чем?/ и находится перед сказуемым, поскольку оно является разъясняющим его членом.

5)Обстоятельство /пысықтауыш/ в казахском языке в основном выражается наречием, но может выражатся и другими частями речи. Обстоятельство отвечает на вопросы : қайда? /куда?, где?/ қайдан? /откуда?/, қашан? /когда?/,қашаннан? /с каких пор?/, қалай /как?/, қайтіп? /каким способом?/ неге? /зачем? /, не үшін? /для чего?/.

Тапсырма 25.1. Прочитайте предложения, найдите бастауыш и переведите на русский язык.Асқар ертең Астанаға жүреді. Ол күлді. Алматыға қар жауды. Кеше жел соқты. Кеше туристер келді. Студенттер сессияға дайындалып жатыр. Студент дәрісханаға кірді. Кітапхана қаланың орталығында орналасқан.

Тапсырма 25.2. Прочитайте и переведите предложения, выпишите баяндауыш.Қыста қар, ал көктем мен күзде жаңбыр жауады. Қазір күз мезгілі. Бүгін қыркүйектің он тоғызы. Бүгін алтыншы қыркүйек. Шыңғыс төртінші курста оқиды. Бірінші қыркүйекте оқушылар үшін сабақ басталады. Автобус аялдамаға тоқтады. Раушан - мұғалім. Қанат - тіс дәрігері. Мараттың мекемесі үлкен.

Тапсырма 25.3. Найдите второстепенные члены предложения. Құралай Мәскеуден келді. Мәскеу қаласы - Ресейдің астанасы. Абайдың екі

томдық кітабы жарық көрді. Мен бұл кітапты оқыдым. Халықаралық конференция Мәскеуде етті. Ол кеше Қарағандыдан келді. Олар телефон арқылы сөйлесті. Саят бүгін ерте тұрды. Айгүлмен кітапханада кездестім. Талғат пен Ғалия театрға барды. Әйгерім - әдемі қыз. Мынау — менің құрбым. Ақшаңызды санап алыңыз. Тырналар аспанда ұшып барады. Қазір қыс мезгілі. Қыс ерте түсті. Еркіннің шаңғысы бар. Ол шаңғысын аяғына киді. Аяғын ақырын басып төбеге көтерілді. Төбеден төмен қарай сырғанады

Тапсырма 25.4. Сөйлемдердегі әрбір сөйлем мүшесіне арнаулы сұрақ қойыңыз.1. Таңертең кішкентай балалар ата-аналарымен мектепке барады. 2. Менің інім медицина академиясында өте жақсы оқиды. 3. Қазір кинотеатрларда жаңа фильм жүріп жатыр. 4. Ата-анам Түркияға демалуға бара жатыр. 5. Бүгін біз жатақханада сабаққа дайындалып отырмыз.1. ... қазақ тілін қызығып оқиды. 2. ... біз көп жұмыс істейміз. 3. Жазда ата-анам ... демалуға барады. 4. Мен мұнда ... келемін. 5. Дүкеннен олар ... сатып алады. 6. Сен театрға ... бірге бар. 7. Мектепте оқушылар көп нәрсені ... . 8. ... көйлек сатып алшы. 9. ... әкесі өте жақсы адам. 10. ... кім келе жатыр? 11. ... ешкім жоқ. 12. Мына кітап ... .

Тапсырма 25.5. Мәтінді дәптеріңізге көшіріп жазыңыз. Сөйлем мүшелерінің астын сызыңыз.Кеше біз үлкен жиналыс өткіздік. Студенттер көп жиналды. Дәрістің ішінде мүғалімдер де, студенттер де отырды. Жиналыс өте қызықты өтті. Қызықты тақырыптар талқыланды.

60

Ешкімнің кеткісі келмеді. Жиналыс кеш аяқталды. Жатақханаға бәріміз бірге келдік, үлкен бөлмеде отырып, көп әңгімелестік. Келесі айда тағы жиналыс болады. Оған міндетті түрде қатысуымыз керек.

Тапсырма 25.6. Мына сөйлемдерді салыстырып, айырмашылығын айтыңыз.Мына кітап жақсы. -Ол жақсы оқиды.Ол үстіне таза киім киді. - Ол таза жазады.Мына тура жол институтқа барады. -Мен оған тура айттым. Мен ұзақ жолдан келдім. -Мүғалім ұзақ сөйледі.Бүгін күн жылы болды. -Ол маған жылы қарады.Менің ағам өте шапшаң адам. - Марат шапшаң оқиды.Мына кісінің бойы биік екен. -Құс биік ұшты.Ана ауру адам нашар екен. -Балаңыз нашар жазады.Бүгін үйге жақын адамдар жиналды. - Кел, жақын отыр. Мен өзіме тамаша кітап сатып алдым. - Тамаша сөйлейсің.

Тапсырма 25.9. Мәтінді оқып, шешімін тауып айтыңыз.Данияр компьютерді өте жақсы көреді. Кішкентай кезінен компьютер сатып алуды

армандайтын. Компьютер клубына барып, компьютерде әр түрлі ойындарды ойнауды үйренді. Кейіннен мектепке барып, компьютерді басқа мақсатпен қолдануды үйреніпті. Ол Интернеттен баяндамаларына ақпарат іздеп, баяндама жазатын немесе ағылшын тіліндегі мәтіндерді аударып, аудармасын компьютерге басатын.

Былтыр Данияр мектепті бітіріп, институтқа түсті. Ата-анасы сыйлыққа компьютер әперді. Даниярдың қуанғаны соншалық — қолма-қол компьютерді қосып, интернетпен байланыс жасай бастады. Бір кезде жазған хаттарына жауап алатын болды.

Енді Даниярмен компьютерден басқа байланыс жасай алмайсыз, өйткені ол жолдастарымен кездеспейді, қонаққа бармайды, қонақ шақырмайды, ешкімге телефон соқпайды, біреу телефон соқса, қысқаша жауап береді де, қайтадан компьютерге жүгіреді. Қазір де, міне, компьютердің алдында ешкімді естімей отыр.

Бұл ата-анасы үшін үлкен мәселе. Шешімін тауып беріңізші.

КОМПЬЮТЕР. Электрондық есептеу машинасы — тапсырылған арнайы нұсқаулар жиынтығы —

бағдарлама бойынша есептеу амалдарының күрделі тізбегін орындау арқылы электрондық түрде ақпарат қабылдауға, өңдеуге, сақтауға және беруге арналған машина. Компьютер термині 20 ғасырдың 90-жылдары "ЭЕМ" терминін толық ығыстырып шығарды. ЭЕМ тек қана үлкен машиналарға — мейнфреймдер мен суперкомпьютерлерге (супер-ЭЕМ) қатысты қолданылады. Алғашында компьютер сандық есептеулер үшін құрастырылғанымен, оның ақпараттың басқа түрлерін де өңдей алатындығы анықталды, өйткені іс жүзінде ақпараттың кез келген түрін сандық түрге келтіруге болады. Мұндай өңдеуді іске асыру үшін компьютер ақпаратты сандық түрге және кері айналдыра алатын құрылғылармен жабдықталады. Сондықтан компьютер көмегімен тек қана математикалық есептеулер жүргізіп қоймай, мәтін, сурет, фотосурет, бейне, дыбыс өңдеуге, өндіріс пен көлікті басқаруға, байланыстың барлық түрін атқаруға болады, яғни компьютер қазіргі кезде адам қолданатын ақпараттың барлық түрін өңдей алатын әмбебап құралға айналып отыр. Компьютердің жұмыс принципі 1945 ж. тұңғыш компьютерді жасау барысында америкалық математик және физик Джон фон Нейман (1903-1957) Компьютер құрылымының негізін тұжырымдады. Ол бойынша компьютер мынадай құрылғылардан тұруы қажет: арифметикалық-логикалық құрылғы — есептеу және логикалық операцияларды тікелей орындайды; басқару құрылғысы — бағдарламаларды басқару процесін ұйымдастырады; есте сақтау құрылғысы (жад) — бағдарламалар мен ақпаратты

61

сақтайды; сыртқы құрылғылар—ақпаратты "БЭСМ-6" компьютері енгізеді және шығарады. Ішінара өзгерістерімен (арифметикалық-логикалық және басқару құрылғылары орталық процессорға біріктірілді) бұл принцип компьютер құрылымында қазірге дейін сақталған. Компьютерлік ақпарат электрондық түрде әр түрлі жад құрылғыларында сақталады. Ақпаратты ұзақ мерзімге сақтау үшін тұрақты жад құрылғылары, ал осы сәтте орындалатын бағдарлама мен аралық мәліметтерді сақтау үшін компьютердің анағұрлым жылдам жұмыс істейтін шұғыл жады қолданылады. Компьютерде "0" және "1" сандарына негізделген екілік есептеу жүйесі қолданылады. Оны 17 ғасырда неміс математигі Г.В. Лейбниц (1646—1716) тапқан. Кез келген ақпарат түрін (мәтін, дыбыс, бейне, т.б.) осы екі сан арқылы кодтап компьютердің шұғыл немесе тұрақты жадында сақтауға болады.

Қазіргі компьютер жадында ондаған және жүздеген Гб ақпарат сақтауға болады. Компьютер жұмысы, бір жағынан, аппараттық құрылғылармен қамтамасыз етілсе, екінші жағынан, бағдарламалармен қамтамасыз етіледі. Аппараттық құрылғылар ішкі (орталық процессор, жад модульдері, видеоадаптер, интерфейстік платалар, осыларды байланыстыратын интегралдық микросұлбалар, т.б.) және сыртқы (монитор, принтер, сканер, модем, дыбыс жүйелері, пернетақта, т.б.) құрамдас бөліктерге ажыратылады. Компьютер қолданбалы және жүйелік бағдарламалар бойынша жұмыс істейді. Қолданбалы бағдарлама компьютерді пайдалану шыға қажетті жұмысты (есептеу, мәтінді түзету, кітап беттеу, ақпарат базасын өңдеу, т.б.) тікелей орындайды. Жүйелік бағдарлама компьютерді басқарады, қызметін бақылайды, керекті бағдарламаларды іске қосады, басқа компьютерлермен, компьютерлік жүйелермен (оның ішінде бүкіләлемдік жүйе — Интернетпен) байланыс орнатады.

Тапсырма 25.10. Мәтін бойынша тапсырмалар.1)СөздікНұсқау-указание,инструкцияЕсептеуамалы-способ исчиления,вычисленияТізбек-последовательность,рядЫғыстыру-вытеснять,отодвигатьСандық есептеу-цифровое вычислениеҚұрастыру-составлятьКері-обратноТұжырымдау-заключать,формулировать,подводить итогТікелей-непосредственный,непосредственно

Жад-памятьАралық-промежуток,интервалАнағұрлым-значительноШұғыл-оперативныйӘліпби-алфавитЖеткілікті-достаточноМикросұлба-микро изображениеПернетақта-клавиатураҚұрамдас-неотлъемлемыйҚолданбалы-персональный

2)Мәтіннің 10 сөйлеміне синтаксистік талдау жасаңыз, сөйлем мүшелерінің астын сызыңыз.3)Мәтіннің 10 сөйлеміне грамматикалық талдау жасаңыз /сөз құрамына қарай талдаңыз/.4)Мәтін бойынша 10 сұраулы сөйлем құраңыз.5)Мәтіндегі баяндауыш қызметін атқарып тұрған етістіктердің қай шақта тұрғанын анықтаңыз.6)Монитор, пернетақта, компьютер, интернет сөздерін септеңіз.7)Мәтіндерге сүйене отырып, компьютердің пайдалы және зиянды жақтары туралы шығарма жазыңдар.8)Компьютер туралы айтып беріңдер.

62

26- САБАҚ

ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ СИНТАКСИСІСИНТАКСИС СЛОЖНОГО ПРЕДЛОЖЕНИЯ

Құрмалас сөйлем (сложное предложение) состоит из двух или нескольких простых предложений, которые соединяются между собой при помощи интонации и союзов. 1.Салалас құрмалас сөйлем /сал.қ.с/ (сложносочиненные предложения ссп/) - состоят из независимых друг от друга предложений.

Салалас құрмалас сөйлемнің түрлері және шылаулары Виды, сложносочиненных предложений и их союзы

Түрлері (виды) Шылаулары (союзы) МысалдарЫңғайлас сал.қс

1. [...]. […].2. Және, да (де) әрі (соединит.)

[Күз өтті], [қыс келді]. [Аспанды бұлт басты] да, [жаңбыр жауды].

Қарсылықты сал.қс

1. [...],[...].2. (противительные)бірақ,әйтсе де дегенмен

[Ағам келді], [атам кетті]. [Мен ерте тұрдым], әйтсе де [сабаққа кешіктім].

Себеп-салдар сал.қс

1. [...], [...].2.(причинно-следственные)себебі,өйткені

[Күн жылы болды], [біз серуенге шықтық]. [Асан театрға бармады], себебі [уақыты жоқ].

Талғаулы сал.қс 1. […], […].2. Не, немесе, я, әлде, болмаса, не болмаса (разделительные)

[Жазда Астанаға не мен барамын], [не інім барады]. [Жаңбыр жауады], немесе [қар жауады].

Кезектес сал.қс 1. […], […].2. Кейде, бірде, біресе (чередую-щиеся)

[Бірде қатты сөйлейсің], [бірде жай сөйлейсің]. [Кешке ол кітап оқиды], кейде [теледидар көреді].

Іліктес сал.қс [... сонша, сондай, мынау], [...] (указательные)

[Ашуланғаны сонша], [қызарып кетті]. [Сендерге айтарым мынау], [жақсы оқыңдар].

Тапсырма 26.1. Вместо точек вставьте пропущенные союзы (әрі, да, және, соңдықтан, себебі, сонша, не болмаса).

Айгүл биші... әнші. Бүгін Асан ..., Асқар ... келеміз деген. Майраның далаға шыққысы келмеді,... далада жаңбыр жауып тұр. Көктем келді,... құстар жылы жақтан ұшып келді. Сәуленің ұялғаны ..., ол қызарып кетті. Жылы киін,... далада күн суық. Тоңып қаласың,... тұмауратып қаласың.

Тапсырма 26.2. Определите вид ссп, объясните способы их образования, переведите. Придумайте аналогичные предложения.

Көктем келді, күн жылынды, жер көгерді. Найзағай жарқылдады да, күн күркіреді, Жаңбыр сіркіреп жауды және артынша жел соқты. Бұлт кетті, күн шықты. Жаңбыр басылды, бірақ жердің бәрі су. Далада күн суық, сондықтан Исламхан далаға шықпады. Ғалия ағылшын тіліндегі кейбір сөздерді түсінбейді, әйтсе де ағылшынша ептеп біледі. Күні-түні қардың жауғаны сондай, келесі күні қатты аяз болды. Қазір сағат оннан бес

63

минут кетті немесе онға бес минут қалды. Қанат ән айтады, әрі гитарада ойнайды, әрі волейбол ойнайды. Саматтың тісі ауырды, сондықтан тіс дәрігеріне барды.

Тапсырма 26.3. Мына сөйлемдерді салалас кұрмалас сөйлемдерге айналдырыңыз.және, да/де, та/те1. Күн жылынды. Қар еріді. 2. Аспанды қара бұлт басты. Жаңбыр қатты жауды. 3.

Алтай жазды асыға күтті. Жаз келді. 4. Суық күз жақындады. Жәндіктер азая бастады. 5. Мүғалім келмеді. Сабақ болмады. 6. Сәуірдің ортасы болып қалды. Қыс аяқталды. 7. Салтанат «Әсем» тұрмыс үйіне барды. Аяқ киімін жөндетіп әкелді. 8. Сәкен жолдасына сұрақ қойып жатыр. Жолдасы жауап беріп тұр. 9. Мен үйге келдім. Менің шешем шай дайындады. 10. Ұшақ қонды. Жолаушылар ұшақтан шықты.

бірақ, сонда да, әйтсе де1. Көктем келді. Күн әлі суық. 2. Мен ағамның үйіне келдім. Үйде ешкім жоқ екен.

3. Ернар киноға кетті. Билет жоқ екен. 4. Мен саған хат жаздым. Сен маған жауап қайтарған жоқсың. 5. Қар жауып тұр. Күн суық емес. 6. Жолдасым ауырып қалды. Дәрігерді шақыртпады. 7. Мен сіңліме ойыншық алдым. Ол онымен ойнамады. 8. Менің қарным ашты. Мен асханаға барған жоқпын. 9. Дүкеннен азық-түлік сатып алайын деп едім. Дүкен ашық емес. 10. Қайрат сағатын жөндетуге кетті. Ақшасын үйде қалдырыпты.

біресе, не, немесе1.Біз барайық. Олар барсын. 2. Ертең мен Медеуге барамын, киноға барамын. 3.

Әсет жатады, тұрады. 4. Теледидар көрейік. Дойбы ойнайық. 5. Жазира кір жуады, кір үтіктейді, тамақ пісіреді. 6. Шаштараз шеберлері шашты сәнді қияды, маникюр жасайды, шашты бояйды. 7. Студенттер қазақ тілі сабағында мәтінді оқиды, жаттығуларды орындайды, сұрақтарға жауап береді. 8. Зәуре шабдалы жемейді, маған бермейді. 9. Қонақтар домбыра тартады, әңгімелеседі, ән шырқайды, би билейді. 10. Бүгін біз үйде боламыз, ата-анамыздың үйінде боламыз.

сондықтан, өйткені, сол себепті1. Ол баяу оқыды. Ол аз дайындалады. 2. Мен мәтінді түсінемін. Мен сөздерді

білемін. 3. Самат досына хат жазбады. Уақыты жоқ. 4. Біз киноға барған жоқпыз. Емтиханға дайындалдық. 5. Сәбит жазылмады, емделмеді. 6. Ең жақсы тіл - ана тілі. Оны аса құрметтеу керек. 7. Біз сыйлық сатып алған жоқпыз. Ақшамыз болмады. 8. Ермек сұраққа жауап бере алмады. Сабаққа дайындалмады. 9. Үйге кіре алмадым. Кілтімді жоғалтып алдым. 10. Оқуға бармаймын. Ауырып қалдым.

Тапсырма 26.4. Төмендегі сөйлемдерді толықтырыңыз.1. Жаз шықты да, ... . 2. Саша қазір қыдырмайды, өйткені ... . 3. Не ол барсын, не ....

4. Мен мына мақаланы аудармаймын, өйткені.... 5. Мен мәтінді оқымаймын, себебі ... . 6. Мен базардан қауын алдым және ... . 7. Арман былтыр Мәскеуге сапар шекті және ... . 8. Сіз жақсы жауап бердіңіз, өйткені... 9. Мен ерте шықтым, бірақ ... . 10. Ол тез жазады, сонда да .... 11. Ертең мен театрға барар едім, бірақ ... . 12. Біз қазақ тілі сабағында мазмұндама жазып отырдық және ... . 13. Қар жауды да, ... . 14. Не диванға отыр, не ... . 15. Жазира біресе кітап оқиды, біресе ... . 16. Ол қазір жұмыс істемейді, сондықтан ... . 17. Біресе бор жоқ, біресе ... . 18. Не ұшақпен бар, не ... . 19. Бүгін күн ашық, бірақ ... . 20. Менің бір ағам мал дәрігері болып жұмыс істейді де, ... . 21. Біз тоғыз қабатты үйде тұрамыз және ....

Тапсырма 26.5. Қазақ тіліне аударыңыз.1.Я поеду или поездом или автобусом. 2. День был теплый, но мы в горы не пошли. 3. Олжас живет то ли в центре города, то ли в микрорайоне. 4. Олег заболел, но к врачу не пошел. 5. Я делаю зарядку и умываюсь холодной водой. 6. Я живу далеко, но на занятия не опаздываю. 7. Студенты слушали лекцию и задавали вопросы. 8. Берик живет в городе, а его родители в ауле. 9. Или он, или я. 10. То мороз, то снег. 11. Я купила хлеб, а мой друг — молоко. 12. Моя сестра моет посуду, а я вытираю ее полотенцем. 13. Я взяла книгу из библиотеки для моей младшей сестры, и она читала ее. 14. Я хотел купить рубашку, но у меня не было денег. 15. Казахский язык труден, но мы занимаемся с интересом. 16. Наш

64

учитель строгий, но мы его любим. 17. Дети играют, а их родители разговаривают. 18. Пациент разделся, и доктор прослушал его легкие. 19. Я хотела постричь и покрасить волосы, но в парикмахерской было много народу. 20. Я не купила платье, потому что оно мне

Тапсырма 26.6. Кестені пайдаланып сөйлем құраңыз.Мен адам-дармен

Телефонфаксэлектронную почтуинтернетписьма

арқылы байланысжасаймын.

Поштада Письмателеграммуоткрыткубандерольпосылку

жіберуге болады.

Интернет арқылы

машина, үй сатып алуға (купить машину, дом) қонақ үйден орын алуға (забронировать местов гостинице) газет-жорнал оқуға (прочитать газету, журнал) кино көруге (посмотреть кино) сурет жіберуге (отправить картинку) шахмат ойнауға (сыграть в шахматы) еркін сөйлесуге (свободно поговорить)

болады.

Тапсырма 26.7. Мына сөйлемдерді үлгі бойынша келер жөне өткен шақта жазыңыз.

Үлгі: Әсет телефон арқылы үйімен сөйлесіп жатыр. -Әсет телефон арқылы уйімен сөйлеседі.Әсет телефон арқылы үйімен сөйлеспек.Әсет телефон арқылы үйімен сөйлесер.Әсет телефон арқылы үйімен сөйлесті.Әсет телефон арқылы үйімен сөйлескен.Әсет телефон арқылы үйімен сөйлесіпті.Әсет телефон арқылы үйімен сөйлесетін.1.Әсет телефон арқылы үйімен сөйлесіп жатыр. 2.Пошта қызметкерлері

бандерольды орап жатыр. 3.Хат тасушы хат-хабарларды тасып жүр. 4.Пошта қызметкері сәлемдемені қабылдап жатыр. 5.Мен шешеме ашық хат жазып отырмын. 6.Сіз жедел хатты ауылға жіберіп отырсыз. 7.Нөмірді дұрыс алмай отырсыз. 8.Интернеттің көмегімен машина сатып алып отыр. 9.Біз басқа елдегі таныстарымызбен еркін сөйлесіп отырмыз. 10.Электронды пошта арқылы жолдасына хат жіберіп отыр. 11.Интернет-дәмханада компьютерді пайдаланып отыр.

Тапсырма 26.8. Жақша ішіндегі сөздерді пайдаланып, мына сөйлемдердің етістік-баяндауышын бұйрық райға айналдырыңыз.

Үлгі: Ауылға сәлемдеме жіберу керек еді (Әсет). - Әсет жіберсін.1.Ауылға сәлемдеме жіберу керек еді (Әсет). 2.Мына хатты пошта жәшігіне салып

жіберші (Әйгерім). 3.Ертең менімен хабарлас (Сіз). 4.Ерлан Орталық поштаға барсын (сен). 5.Бандерольды орап берейін (пошта қызметкері). 6.Факс-бюродан Қарағандыға факс жібер (Марал). 7.Электронды поштаны тексер (Мәдина). 8.Сіз Интернет көмегімен кітап сатып алыңыз (Сіз). 9.Интернет арқылы еркін сөйлесейік (сендер). 10.Екеуі Интернет арқылы шахмат ойнасын (Сіз).

65

Тапсырма 26.9. Мына сөйлесулерді оқып, жаттап алыңыз.***

- Сіз Орталық пошта қайда екенін айтып жіберіңізші.- Орталық пошта Бөгенбай батыр көшесі мен Абылай хан даңғылының қиылысында.

***- Факс-бюро қай кездерде істейді?- Факс-бюро тәулік бойы істейді.- Үзілісі қашан?- Үзіліссіз істейді.

- Жедел хат бланкасын қалай толтыру керек? - Үлгісі әне, ілулі тұр. Үлгі бойынша толтырыңыз.- Электронды поштаны тексердің бе?- Жоқ, компьютер жүйесі бұзылып тұр.- Компьютерді жөндеу керек қой.- Компьютер шеберін шақырып қойдым

***- Мына факсті Түркияға жіберіңізші.- Жіберейін. Факстің нөмірі қандай?- Факстің нөмірі міне: 8 10 90 216 418 45 50.

***- Мен Сізге құжаттарды электронды пошта арқылы жіберемін.- Жарайды. Мекен-жайымды білесіз бе?- Білемін. Мекен-жайыңыз кітапшамда жазылған.

Тапсырма 26.10. Жолдастарыңыздан байланыстың қандай түрін жиі пайдаланаты-нын сұрап, кестені толтырыңыз.

Аты-жөні ауызба-ауыз телефон хат/ ашық хат

факс Е-таі1

Тапсырма 26.11. Жоғарыдағы кестені пайдаланып, жолдастарыңыз туралы әңгімелеңіз.

Тапсырма 26.12. Байланыс жүйесі туралы жолдасыңызбен сөйлесіңіз.- Адамдармен байланыс жасауды ұнатасыз ба?- Сіз пошта бөлімшесіне жиі келіп тұрасыз ба?- Хат жазуды ұнатасыз ба? Неге?- Үйіңізде компьютер бар ма? Электронды пошта арқылы хат жібересіз бе?- Факс-бюро немесе Интернет дәмханасына барып тұрасыз ба?- Факс жібере аласыз ба?- Ұялы телефоныңыз бар ма? Оны жиі пайдаланасыз ба?- Байланыстың қай түрін жиі пайдаланасыз? Неге?

Тапсырма 26.13. «Байланыс жүйесі» тақырыбына арнап шағын шығарма жазы-ңыз.

ИНТЕРНЕТ. Компьютерлік желілердің ақпарат алмасуға арналған бүкіләлемдік қауымдастығы;

бір-бірімен телекоммуникация арналары (телефон, радио және жасанды жер серігі көмегімен байланыс) арқылы мәлімет алмасатын әр түрлі аймақтағы компьютерлік желілердің біріктірілген торабы. Интернет 20 ғасырдың 70-жылдары АҚШ Қорғаныс

66

министірінің, АҚШ ұлттық ғылым қорының және аймақтық компьютер желілерінің телекоммуникация құралдары арқылы бірте-бірте бірігуі нәтижесінде пайда болды. 1990 жылдан бері интернет өз көлемін жыл сайын екі есе арттырып отыр. Қазіргі кезде желілер коммерциялық негізде жұмыс істейді, бірақ оны халықаралық ІSОС қоғамдық ұйымы бақылайды. Интернет құрамына кіретін әр түрлі компьютерлердің бір-бірімен үйлесімді түрде байланысып, өзара мәлімет алмасуы ТСР/ІР хаттамалары көмегімен жүргізіледі. Интернет сөзі, әдетте, желінің физикалық деңгейін білдіреді, яғни бұл сөзбен компьютерлерден, кабельдерден және де мәліметтерді тасымалдайтын басқа құрылғылардан тұратын аппараттық жабдықтамалар жиынын атайды. Интернет жұмысы негізгі бағдарламалық құралдар арқылы жүзеге асырылады. Олар интернет архивтері ішінен керекті ақпаратты іздеп тауып, сол мәліметті сұратқан компьютерге жеткізіп, жалпы серверлер (қуатты компьютерлер) тобында реттеле орналасқан мәліметтер базасындағы ақпараттарды тұтынушылардың қажетіне жаратуды қамтамасыз етеді. Интернет жүйесі аппараттық және бағдарламалық жабдықтамалардың көмегімен электрондық пошта жұмысын ұйымдастырып, электрондык хабарландырулар, жарнамалар беру, телеконференциялар өткізу тәрізді әр түрлі ақпараттық қызмет түрлерін көрсетеді. 1990 жылдардан бастап интернетте бүкіләлемдік өрмек-тор WWW (Word Wide Web) деп аталатын қызмет түрі кең тарала бастады. WWW технологиясы гипермәтін мен гипермедиа (мәтін, сурет, дыбыс түрінде) негізінде жасалған \Web -құжаттар түріндегі ақпараттар жиынын әзірлеп, жаһандық желі серверлеріне жазып сақтап қоюға мүмкіндік береді. Желіге косылған әрбір компьютердің өзіндік қайталанбас адресі болады. Адрестер нүктелермен бөлініп, латын әріптерінен құралған сөз тіркестерінен тұрады және оңнан солға қарай майдаланып нақтылана түседі. Кез келген компьютерді интернетке қосып, электронды поштаның, бүкіләлемдік өрмектордың немесе басқа да желі қызмет түрлерінің тұтынушысы болып тіркеуді желі қызметін ұйымдастырушылар — провайдерлер орындайды. Олар ірі қалаларда, жердің жасанды серігі көмегімен байланыс және желілі байланыс тораптарында орналасқан. Қазір Қазақстанда 20-дан астам операторлар интернет -провайдер қызметін орыңдауда. Олардың ірілеріне "Нұр-сат", "Қазақтелеком", "Астел" және "СА телеком" жатады. Модеммен жабдықталған кез келген компьютер иесі телефон арқылы провайдермен байланысып, интернет жүйесі қызметін пайдалана алады.

Тапсырма 26.22.Мәтін бойынша тапсырмалар.Сөздік

Желі-сетьАрна-каналЖасанды-искуственныйТорап-узелБірте-бірте-постепенноҮйлесімді-оптимальный,соответсвующийҚұрылғы-устройство Жабдықтама-оборудование

Реттелу-регулироватьсяЭлектрондықхабарландыру-электронное сообщениеГипермәтін-гипертекстЖаһандық желі-всемирная сетьҚайталанбас адрес-неповторимй адресөрмектор-паутина,сеть

1) «Интернет» мәтінінен және осыған дейінгі мәтіндерден салалас құрмалас сөйлемдерді тауып, оларды дәптерлеріңізге жазып алыңыздар. Оларға синтаксистік талдау жасаңыздар.2)Компьютер, интернет мәтіндерінен компьютермен интернетке қатысты терминдерді теріп жазыңдар.3)Мәтін бойынша 12 сұраулы сөйлем құраңдар.4)Кестені толтырыңдар.

Тәуелдік жалғау Көптік жалғау септік жалғау

67

Мәтіннен жалғау жалғанған сөздерді теріп жазыңдар.5)Мәтіннен «Интернет» сөзі бар сөйлемдерді дәптерлеріңе көшіріп жазыңдар.6)Мәтіннің жоспарын құрып, интернет туралы айтып беріңдер.

27- САБАҚ

САБАҚТАС ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМҚАРСЫЛЫҚТЫ БАҒЫНЫҢҚЫ

(ПРИДАТОЧНОЕ УСТУПИТЕЛЬНОЕ)

Тапсырма 27.1.Сөйлемдерді оқып, салыстырыңыз.Күн жарқырап тұрғанмен, қатты аяз.

Тез жүрсе де, пойызға үлгірмей қалды.Сабақ оқуға уақыттары аз бола тұра. емтиханды жақсы тапсырды.

Хоть и светит солнце, стоит сильный мороз.Хоть и ехал быстро, на поезд не успел.Хоть у них и было мало времени на подготовку, они хорошо сдали экзамен.

Тапсырма 27.2.Мьна сөйлемдерді көшіріп жазып, басыңқыдан бағыныңқыға қаратып қойылатын сұрауды жақша ішінде көрсетіңіз. Орыс тіліне аударыңыз.

Үлгі: Күн салқын болғанмен (қайткенмен?), жатақхана жылы. — День хоть и холодный, но в общежитии тепло.

1.Күн салқын болғанмен, жатақхана жылы. 2. Бұлт болса да, жаңбыр жауған жоқ. 3. Оқу қиын болса да, өте жақсы оқитын студенттер көп. 4. Менің бойым өскенмен, ойым піскен жоқ (С. Мұқанов). 5. Туысқан бола тұра, екеуі жат адамдар секілді. 6. Әкесінің рұқсаты бола тұра, Гүлнәр Байжанды үйіне түсірмеді (С. Мұқанов). 7. Абайдың әкесі қатал болғанмен, шешесі қайырымды адам болатын. 8. Менің бос емес екенімді біле тұра, көмекке шақырасың. 9. Ол бұрын біздің үйде болғанмен, үйімізді әрең тапты. 10. Қымбат болса да, мына тонды ал. 11. Уақытың болмаса да, телефон соғып тұр.

Тапсырма 27.3.Мына сөйлемдерді толықтырыңыз.I. 1. Ауа райы нашар болып тұрса да, ... . 2. Күн батса да, ... . 3. Ол үйіне қанша

шақырса да, ... . 4. Уақыты болғанмен, ... . 5. Жұмыс жоспарын жасағанмен, ... . 6. Мені таныстырса да, ... . 7. Бұл көйлек қымбат бола тұра, ... . 8. Асықсаң да, ... . 9. Ерте тұрғанмен, ... . 10. Мен үйде отырғанмен, ... . 11. Жаңбыр жауса да, ... .

II. 1. ..., мен оның үйіне қонаққа бармадым. 2. ..., біз оның үйіне барып жүрміз. 3. ..., жақсы оқиды. 4. ..., соңғы хабарларды тыңдаймын. 5. ..., олар мектепке бармады. 6. ..., емтиханды жақсы тапсырды. 7. ..., емделіп шықты. 8. ..., жиналысты бастадық. 9. ..., ет піспеді. 10. ..., жұмысты бітірді.

Тапсырма 27.4.Сұрақтарға жауап беріңіз.1. Ақшасы бола тұра, Марат ештеме алмады ма? 2. Үйіме неше шақырсам да, неге

келмейсің? 3. Күн суық болса да, далаға шықтың ба? 4. Шөлдесең де, су ішпейсің бе? 5. Кітапханада кітап көп бола тұра, ештеме таңдап алмадың ба? 6. Мына сағатты қымбат болса да, аласың ба? 7. Алматыда көп уақыт тұрсаңыз да, адасып қалдыңыз ба? 8. Ертең күн суық болса да, тауға барасыз ба? 9. Мектепті бітіргенмен, мектепке барып тұрасыз ба?

Тапсырма 27.5. Қазақ тіліне аударыңыз.1. Хоть у Наташи и был отпуск, она не отдохнула. 2. Хоть мы и занимаемся много,

но еще плохо говорим по-казахски. 3. Хоть я и болею, но в поликлинику идти не хочу. 4. Хоть учитель и пожилой человек, но урок ведет интересно. 5. Хоть и холодно на улице,

68

қарсылықты бағыныңқы

-ған/-ген, -қан/-кен+мен

-са/-се+ да/де

бола тұра, бола тұрса да

басыңқы сөйлем

хорошо. 6. Хоть у меня и есть время, но на почту я не пойду. 7. Хоть он и встал рано утром, на занятия опоздал. 8. Хоть он и хороший ученик, но ленивый. 9. Хоть у Мурата и были деньги, он ничего не купил. 10. Хоть мы и записали адрес, но найти их дом не смогли.

ШАРТТЫ БАҒЫНЫҢҚЫ

Придаточное условия отвечает на вопросы Қайтсе? (если что?). Сказуемое придаточного предложения условия образуется при помощи суффиксов –са/-се, за которыми следуют личные окончание глагола.Қар жауса, балалар қуанады. Если идет снег, дети радуются.Сен айтсаң, мен барамын. Скажешь, пойду.Мен тырыссам, жасаймын. Если постараюсь, сделаю.Барғыңыз келсе, барыңыз. Если хотите, идите.Ертең келсеңіздер, күтемін. Если завтра придете, буду ждать.Ертең оларды көрсек, айтайық. Если увидим их завтра, скажем.

Тапсырма 27.6.Мына сөйлемдерді көшіріп жазып,басыңқыдан бағыныңқыға қаратып қойылатын сұрауды жақша ішінде көрсетіңіз. Орыс тіліне аударыңыз.

Үлгі: Сен келсең(қайтсең?), киноға барар едік. Если бы ты пришел, мы бы пошли в кино.

1.Сен келсең, киноға барар едік. 2.Күн ашық болса, студенттер өзенге балық аулауға барады. 3.Студенттер түгел келмесе, лекция басталмайды. 4.Сіз ертерек келсеңіз, дастарқанға отыра берер едік. 5.Сіз қызық әңгіме айтсаңыз, біз тыңдаймыз. 6.Көл терең болса, біз суға түсер едік. 7.Жұрт сені сыйласа, сен оны сыйлауың керек. 8.Майра келсе, мына жұмысты тез бітіреміз. 9.Алма келсе, үйге сәлемдеме жібереміз. 10.Жақсы оқысаңдар, емтиханды жақсы тапсырыңдар. 11.Теледидарды қоссаң, мені көресің.

Тапсырма 27.7. Мына сөйлемдерді толықтырыңыз.

1.Қыс түссе,________ 2.Асханадан тамақ ішсең,_______ 3.Мен келсем,_________ 4.Майра мына жерге отырса,_________ 5.Ол мені таныса,__________6.Күн ашық болса,__________7.Жұмыс бітсе,_______ 8.Әрсен жерге жатса,________ 9.Ақшаң болса,________ 10.Жаңбыр жауса,__________ 11. Қайрат білмесе,________.

1.________,мен де барамын. 2.______,балалар далада ойнайды. 3.________тез табамын. 4.__________, інім де ән айтады. 5.________,олар да мектепке бармайды. 6._________, сендер келіңдер. 7._______,біз сізді түсінеміз. 8._______, көкөніс алар едім. 9.________, олар не істейді. 10.________,біз қуанышпен қарсы аламыз. 11.________, ерте тұрамыз.

69

Шарттыбағыныңқы

-са/-се Басыңқысөйлем

Тапсырма 27.8.Сұрақтарға жауап беріңіз.1.Мен киноға барсам, сен де барасың ба? 2. Күн жылы болса, қайда барамыз? 3.

Кітапты оқып болсаң, маған бересің бе? 4. Ініңіз мектеп бітірсе, қайда барады? 5. Базарға барсаңыз, не алар едіңіз? 6. Бос уақытыңыз болса, не істер едіңіз? 7. Үйден ерте шықсаңыз, пойызға кешігіп қаласыз ба? 8. Мына жаттығуды орындап болсаңыз, не істейсіз? 9. Сізді туған күніне шақырса, сыйлыққа не сатып аласыз? 10. Көп ақша ұтып алсаңыз, не істейсіз?

Тапсырма 27.10. Қазақ тіліне аударыңыз.1.Если Вы будете говорить по-казахски медленно, мы поймем Вас. 2. Если завтра

будет тепло, пойдем в горы. 3. Если ты будешь говорить неправильно, то я исправлю. 4. Если вы будете на юге, то мы встретимся. 5. Если он будет говорить тихо, то его никто не услы-шит. 6. Если будет хороший фильм, то позови меня. 7. Если выполните это упражнение, выполняйте следующее. 8. Если сядете на шестой троллейбус, доедете до железнодорожного вокзала. 9. Если Салтанат помоет посуду, ты вытри ее. 10. Если не покушаешь, на улицу не пойдешь. 11. Пойдешь на базар, мне ничего не бери.

АВТОКӨЛІК.

Автомобиль көлігі - жүк және жолаушылар тасуды қамтамасыз eтeтiн көлiк түpi. Ол 20 ғасырда кең тарап, өpкeндeдi. 1900 ж. дүние жүзiнде небәрi 11 мың автокөлiк болса, оның саны ғaсырдың ақырында 500 млн-нан асты. Әлемде автокөлiк шығаратын орталықтар қалыптaсып, көптеген фирмалардың aтақ-дaңқы кең жай-ылды ("Дженерал моторс", "Фольксвагенверк", "Тойотa моторс" және т.б.). Қазақстан Республикасында автомобиль көлiгi құрылымдық өзгерiстерге енiп, 20 ғасырдың 90-жылдары өзара бәсекелестiктeгi тәуелсiз жүк және жолаушы таситын автокөлiк pынoгын дaмытуғa көштi. Республикада 1998 ж. 1,5 млн-ғa жуық автокөлiк болды. Оның 21 %-i жүк таситын, 70%-i жеңiл машиналар болса, қалғaны автобустардың үлесiнде.1,2 млн. Автокөлiк жеке меншiкке көшiп, онда жүк машиналардың үлесi 16%, ал автобустардың үлесi 2%-тен сәл ғана асты. 20 ғасырдың ақырында Қазақстан Республикасында автомобиль pынoгы қалыптасып, белгілі «Астана моторс», «Бутя Авто орталығы», «DAEWOO-ӘЛЕМ» сияқты компаниялар шетелдік машиналардың тұрмысқа еркін енуіне қолайлы жағдай жасады.

Автомобиль

Адамдар ежелден ат жекпей-ақ, өздігінен жүретін арба жасауды арман еткен еді. Не ойлап таппады десеңдерші: рычагтар, педальдар, тісті доңғалақтар... Тіптен арбаға желкен де орнатты.

70

1770 ж. француз инженері Кюньо арбаға ат орнына бу машинасын жегуді ұйғарды. Ол солай етті де өзінің осы ерекше арбасын «автомобиль», яғни өздігінен жүретін» деп атады.

Арбаның алдыңғы жағына мыс қазан орнатылған, одан кейініректегі орындықта жүргізуші отырады, ол рульді оңды-солды бұрып жүргізеді. Біраз жер жүрген соң арба тоқтап қалады. Бұл — қазандағы су таусылды деген сөз. Бу болмаса машина жұмыс істемейді, доңғалақтар да айналмайды.

Жозеф Кюньоның бу арбасы /Франция, 1770/

Жүргізушінің арбадан түсіп, от жағуына тура келген: ол отын жағып, қазандағы суды қайнатып буға айналдырған. Сондықтан оны тегіннен-тегін шофёр деп атамаған: «шофёр» французша «пешке от жағушы» деген сөз.

Ағылшындар басқаша лажын тапты: бу машинасын күймеге жегіп, онымен жолаушылар таси бастады.

Мұржасынан түтіні будақтаған ебедейсіз ғажайып арба-бу автобустары гүрсілдеп, тарсылдап көшені басына көтерді. Бұлармен жүру ыңғайсыз әрі қауіпті болды. Өйткені бу қазанының жарылып кетуі мүмкін еді.

Осы кезеңде бу машинасының орнына бензинді двигатель, яғни мотор келді. 1886 ж. неміс механигі Карл Бенц моторды жолаушылар таситын арбаға ыңғайлап жасады. Бұл күйме — ең алғашқы бензинді автомобиль еді.

Тұңғыш үш доңғалақты «Бенц» автомобилі (Германия, 1885)

Бензинді автомобиль жылдан-жылға көбейе түсті. Олардың сыртқы пішіні көптеген өзгеріске ұшырады, құрылымы жақсара түсті, жүру жылдамдығы артты. Автомобильдің ешқандай өзгеріске ұшырамаған бөлігі — тек моторлы арбасы ғана. Арба алғашында тек жолаушылар тасуға арналса, ол көп ұзамай жүк тасу үшін де пайдаланыла бастады. Осылайша автомобильдің жеңіл автомобиль, жүк автомобилі және автобус деген үш түрі пайда болды.

Автомобильдер адамдар сияқты әр түрлі қызмет атқарады. Бұлардың арасында өрт сөндіргіш және санитарлық, почта тасушы және монтёрлік, жүк тиегіш және аула тазалаушы, әскери және спорт автомобильдері кездеседі. Бұлардың бірқатары өзінің жүк көтергіштік өлшемімен, алып күштерімен таңқалдырды. Мәселен, Белорус автомобиль заводның 65 тонналық БелАЗ-524 маркалы самосвалы осындай. Сондай-ақ бір сапарында 120 тоннаға дейін жүк тасып әкете алатын нағыз алып- арнайы автопойыздар да бар. Бұлар ірі құрылыстар мен карьерлерде топырақ, құм, тас, руда тасиды.

Алып самосвалдың қасында жеңіл машина ойыншық тәрізді көрінеді. Мұның есесіне жеңіл машина өте қолайлы, шапшаң жүреді.

Тапсырма 27.11.Мәтіндер бойынша тапсырмалар.СөздікЖолаушылар тасу-перевозка пассажировөздігінен жүретін-самоходная машина

71

тісті доңғалақ-зубчатое колесожелкен-парусбумашинасын жегу-загружать паровую машинумыс қазан-медный котелтаусылу-кончаттсятегіннен-тегін-неспросталаж-выход из какого-л. положениякүйме-карета,экипажқолайлы-удобный,подходящийшапшаң-быстро,быстрыйжүк көтеру-поднять грузмұржа-труба(печи)ебедейсіз-неповоротливый

1)Мәтінен үстеулерді теріп жазып, түрлеріне қарай ажыратыңдар.2)Мәтіндерден салалас және сабақтас құрмалас сөйлемдерді теріп жазыңдар.3)Сөйлемдердегі баяндауыш қызметін атқарып тұрған етістіктерді теріп жазып, қай шақта тұрғанын анықтаңыз.4)Мәтіндердегі есімдерді түріне қарай ажыратыңыз.5)Мәтін бойынша кестені толтырыңдар.

Автомобильдің атауы Қызметі. Ол неге арналған.

6)Өздеріңе ұнайтын автомобильді суреттеңдер.7)Досыңнан қандай автокөлікті ұнататындығын сұраңдар,диалог құрыңдар.

28-САБАҚПРИДАГОЧНОЕ ЦЕЛИ (МАҚСАТ БАҒЫНЫҢҚЫ)

Придаточное цели отвечает на вопросы неге? (зачем?), не үшін? (для чего?), не мақсатпен? (с какой целью?). Сказуемое придаточного предложения также образуется двумя способами:

От исходной формы глагола с предлогом үшін. Институтқа ерте жету үшін, біз тез жүрдік. Для того, чтобы пораньше дойти до института, мы шли быстро. От повелительной формы глагола во всех числах и лицах со вспомогательным глаголом деп. Базарға барайын деп, автобусқа отырдым. Я села в автобус, чтобы добраться до базара. Дүкеннен азық-түлік әкел деп, сені жібердім. Я отправил тебя в магазин, чтобы ты купил продукты. Баласы жақсы оқысын деп, әкесі көп кітап әкеп берді. Чтобы сын хорошо учился, отец принес ему много книг.

Базарға барайын деп, автобусқа отырдым.«Я села в автобус, чтобы добраться до базара».Дүкеннен азық-түлік әкел деп, сені жібердім.«Я отправила тебя в магазин, чтобы ты купил продукты».Баласы жақсы оқысын деп, әкесі көп кітап әкеліп берді.«Чтобы сын хорошо учился, отец принес ему много книг».

Институтқа тез жету үшін, біз тез жүрдік. Для того, чтобы пораньше добраться до института, мы шли быстро.

72

Базарға барайын деп, автобусқа отырдым.

Я села в автобус, чтобы доехать до базара.

Дүкеннен азық-түлік әкел деп, сені жібердім.

Я отправила тебя в магазин, чтобы ты купил продукты.

Баласы жақсы оқысын деп, әкесі көп оқулық әкеліп берді.

Чтобы сын хорошо учился, отец купил ему много учебников.

Тапсырма 28.1. Мына сөйлемдерді көшіріп жазып, басыңқыдан бағыныңқыға қаратып қойылатын сұрауды жақша ішінде көрсетіңіз. Орыс тіліне аударыңыз.

Үлгі: Қонақтар демалсын деп (неге?), ол далага шыгып кетті. «Он вышел на улицу, чтобы гости отдохнули».

1. Қонақтар демалсын деп, ол далаға шығып кетті. 2. Институтқа ертерек бару үшін, біз жатақханадан ерте шықтық. 3. «Қыз Жібек» операсын тыңдау үшін, біз опера және балет театрына бардық. 4. Қымыз ішсін деп, баласын жайлауға жіберді. 5. Баласы шетел тілін үйренсін деп, ол баласын лингвистикалық мектепке орналастырды. 6. Қазақ тілін тез үйрену үшін, қазақтармен қазақша көбірек сөйлесу керек. 7. Алматыны көру үшін, ауылдан келдік. 8. Астанаға барайын деп, пойызға билет алдым. 9. Дүкеннен нан алсын деп, ақша бердім. 10. Атасы жазылсын деп, емханаға алып барды.

Тапсырма 28.2. Мына сөйлемдерді толықтырыңыз.I.1. Жақсы оқу үшін, ... . 2. Дүкеннен кітап сатып алсын деп, .... 3. Адам тез жазылу

үшін, ... . 4. Баласы білімді болсын деп, ... . б' Борщ пісіру үшін, ... . 6. Үйіне тез жетейін деп, ... . 7. Жұмыс бітсін деп, ... . 8. Шай ішейік деп, ... . 9. Қонақтар риза болсын деп, ... .10. Тоңбау үшін, ... . 11. Ауырмау үшін, ... .

II.1. ..., мен сабағымды орындап қойдым. 2. ..., жұмысын бітірді. 3. ..., қазақ тілін үйреніп жүрмін. 4. ..., соңғы хабарларды тыңдаймын. 5. ..., көп дайындалдым. 6. ..., маған телефон соқты. 7. ..., ерте жаттық. 8. ..., үйді жинадық. 9. ..., тамақ пісірдік. 10. ..., қатты сөйледі. 11. ..., аяғына жаңа етік сатып алды.

Тапсырма 28.3. Сұрақтарға жауап беріңіз.1.Азық-түлік алсын деп, шешесі қанша ақша берді? 2. Үйге сәлемдеме жіберу үшін,

не істеу керек? 3. Жақсы демалу үшін, қайда бару керек? 4. Сіз қазақ тілін неге үйреніп жүрсіз? 5. Институтты жақсы бітіру үшін, не істеу керек? 6. Ана тіліңізді білу үшін, не істеуіңіз керек? 7. Достарың көп болу үшін, не істеу керек? 8. Сіз мына жаттығуды неге орындап отырсыз? 9. Бесбармақ жасау үшін, не істеу керек? 10. Сіз теміржол бекетіне не үшін келдіңіз?

Тапсырма 28.4. Қазақ тіліне аударыңыз.1.Я пришел в столовую, чтобы пообедать. 2. Для того, чтобы выздороветь, ты

должен лечиться. 3. Вы вышли из дому рано, чтобы не опоздать на поезд. 4. Для того, чтобы быть образованным, я много читаю. 5. Моя мама отправила меня на базар купить овощи и фрукты. 6 Для того, чтобы не заболеть, он надел пальто. 7. Мы отправились в кино, чтобы посмотреть интересный фильм. 8. Абай изучал русский язык' чтобы

73

бару үшін

мақсат бағыныңқы

басыңқы сөйлем

депбар, барсын, барайын, барайық, барыңыз, барыңыздар, барыңдар

познакомиться с русской культурой, литературой и историей. 9. Берик позвонил, чтобы поговорить с тобой. 10. Я много работал, чтобы вовремя закончить работу.

ПРИДАТОЧНОЕ ВРЕМЕНИ (МЕЗГІЛ БАҒЫНЫҢҚЫ)

Придаточное времени указывает на время действия главного предложения и отвечает на вопросы қашан? «когда?», қашаннан бері? «с каких пор?», қашанға дейін (шейін)! «до каких пор?» Сказуемое придаточного предложения времени образуетсядвумя способами:

• при помощи суффиксов причастия -ған/-ген,-қан/-кен, которые прибавляются к корню глагола-сказуемого, а затем следуют вспомогательные окончания и частицы -да/-де, -ша/-ше, -ға/-ге дейін (шейін), -нан/-нен кейін, соң, кезде:Мен кел-ген-де, сен үйде жоқсың. Когда я пришел домой, тебя не было дома. Мен кел-ген-ше, сен үйде отыр. Пока я не приду, сиди дома. Шешесі жұмыстан кел-ген-ге дейін (шейін), қызы тамақ пісіріп қойды. Пока мама не пришла с работы, дочь приготовила ужин. Емтихан тапсыр – ған – нан кейін, үйге барамыз. Қак только сдадим экзамены, поедем домой. Жиналыс біт-кен соң, біз үйге кеттік. Как только закончилось собрание, мы отправились домой. Біз кел-ген кезде, олар жоқ. Когда мы пришли, их не было.

Тапсырма 28.5. Сөйлемдерді оқып, салыстырыңыз.Мен келгенде, сен жоқсың. Когда я пришел, тебя не было.Мен келгенше, сен үйде отыр. Пока я не приду, сиди дома.

Сабақ біткен соң, біз үйге кеттік. Как только закончился урок, мы отправились домой.

Біз келген кезде, олар жоқ болды. Когда мы пришли, их не было.Емтихан тапсырғаннан кейін, үйге барамыз.

Как только сдадим экзамены, поедем домой.

Сен келгенге дейін(шейін), мен жұмысты бітіремін.

Я закончу работу до того, как ты придешь.

Тапсырма 28.6. Мына сөйлемдерді көшіріп жазып, басыңқыдан бағыныңқыға қаратып қойылатын сұрауды жақша ішінде көрсетіңіз. Орыс тіліне аударыңыз.

74

мезгіл бағыныңқы

-ған/-ген-қан/-кен

-да/-де-ша/-ше-ға/-ге дейін /шейін/-нан/-нен кейінсоңкезде басыңқы

сөйлем

-ғалы/-гелі-қалы/-келі

Үлгі: Баласы алтыға келгенде (қашан?), әкесі оны оқуға берді. «Когда ребенку исполнилось шесть лет, отец отправил его учитъся».

1. Баласы алтыға келгенде, әкесі оны оқуға берді. 2. Шешесі жұмыстан келгенге дейін, қызы тамақ пісіріп қойды. 3. Күз болғанда, құстар жылы жаққа кетеді. 4. Сен келгенде, мен кітап оқып отыр едім. 5. Мен оқу бітіргенше, ағам зауытта жұмыс істеді. 6. Мен оқуды бітірген соң, ағам екеуміз ауылға барып жұмыс істейміз. 7. Ол шетелге кеткелі, екі жыл болды. 8. Сабақ біткен соң, бәріміз кино көруге кеттік. 9. Ол институтқа келгеннен кейін, қоңырау соғылды. 10. Біз театрға келгенде, концерт әлі басталмапты. 11. Мен дүкенге келген кезде, адам көп болды. 12. Сұрақтарға жауап берген соң, мәтінді оқы.

Тапсырма 28.7. Мына сөйлемдерді толықтырыңыз.I. 1. Жаңбыр жауғанда, ... . 2. Жаңа жыл келгенде, ... . 3. Сәрсен ауылға кеткелі, ... . 4. Орта мектепті бітірген соң, ... . 5. Сабақ басталғанша, ... . 6. Біз кеткеннен кейін, ... . 7. Жұмыс біткен соң, ... . 8. Астанаға келген кезде, ... . 9. Концерт басталғанша, ... . 10. Күн жылынған соң, ... . 11. Сені көрмегелі, ... .II. 1. ..., студенттер үйлеріне кетеді. 2. ..., сауда орталығына барамыз. 3. ..., екі жыл өтті. 4. ..., сендер осында отырыңдар. 5. ..., қонақтар далаға шықты. 6. ..., емтиханды жақсы тапсырды. 7. ..., университетке түседі. 8. ..., күн жылынды. 9. ..., тамақ жасады. 10. .., адам көп екен.

Тапсырма 28.8. Сұрақтарға жауап беріңіз.1. Күн жылы болғанда, Сіз не істейсіз? 2. Тамақ піскен кезде, кім келді? 3. Кітап оқымағалы көп болды ма? 4. Сіз қашаннан бері қазақша түсінетін болдыңыз? 5. Қашанға шейін оқисыз? 6. Сабақ біткен соң, не істейсіз? 7. Алматыға келгеннен кейін, не істейсіз? 8. Күз келгенше, не істеуіңіз керек? 9. Мұғалім келген кезде, Сіз не істеп отырдыңыз? 10. Мектепті бітіргелі көп болды ма?

Тапсырма 28.9. Қазақ тіліне аударыңыз.1. В то время, когда ты читаешь текст, Арман пишет предложение на доске. 2. Когда идет снег, дети радуются. 3. Когда мы были в лесу, пошел дождь. 4. Когда наступит лето, мы поедем в деревню. 5. Когда ты гуляешь, он обедает. 6. Когда Болат закончит среднюю школу, поступит в институт. 7. Когда наступила осень, листья на деревьях пожелтели. 8. Когда преподаватель спрашивает, студенты отвечают. 9. Салтанат уже два года не была дома. 10. Когда я позвонил тебе, дома никого не было. 11. Пока не закончу работу, никуда не пойду.

АВТОМОБИЛЬДІҢ ЖАЛПЫ ҚҰРЫЛЫСЫ

Автомобиль конструкциясына қарамай, 3 негізгі бөліктен тұрады: двигательден, кузовтан және шассиден.

Двигатель – автомобильді қозғаушы механикалық энергия көзі. Цилиндрлердегі жанармайдың жану кезінде пайда болатын двигательдей жылудан механикалық жұмыс пайда болады.

Кузов жүк машиналарында жүргізушіне, жүкті немесе жолаушыны тасуға арналды. Кузов платформадан, кабинадан, капоттан, облицовкадан (беткі қабаттан) және қанаттардан тұрады.

Шассиге барлық механизмдер мен агрегат кіреді, яғни жүру бөлігі (ходовая часть), рөлмен басқару (рулевое управление), және автомобиль жүргісі (қозғалысы) (передвижения автомобиля).

Трансмиссия ілгіштен (сцепление), берілім қорабынан (коробка передач), кардан берілімінен (карданная передача) тұрады.

Ілгіш автомобиль қозғалғанда берілім кезіндегі қосылыс үшін қажет. Берілім қорабы автомобиль жылдамдығы мен бағытын өзгертуге арналған. Кардан берілімі бұрыштар астымен білік айналысын жетекші қорапқа беруге керек.

75

Жетекші бөлік (вед. лист) айналысты арттыруға қажет. Жүру бөлігі автомобильдің қозғалысын реттейді. Рөлмен басқару автомобиль бағытын өзгертуге арналған. Тежеуіш жүйе (тормозная система) автомобиль қозғалысын бәсендетеді немесе тоқтатады.Тапсырма 28.10. Қандай жұмыс атқарады?Жалғастырыңыз.1. Двигатель ....................................................... .2. Кузов ............................................................... .3. Шасси ............................................................... .Тапсырма 28.11. Сұраққа жауап беріңіз.1. Автомобиль конструкциясы неше бөліктен тұрады?2. Двигатель қандай қызмет атқарады?3. Кузов қандай қызмет атқарады?4. Шасси қандай бөліктерден тұрады?Тапсырма 28.12. Сәйкестендіріңіз.ілгіш автомобил қозғалғанда автомобиль жылдамдығы мен бағытын

өзгертуге арналғанКардан берілімі айналысты арттыруға қажетБерілім қорабы бұрыштар асты мен білік айналысын

жетекші қорапқа беруге керекЖетекші бөлік автомобильдің қозғалысын реттейдіЖүру бөлігі беріліс кезіндегі қозғалыс үшін қажетТапсырма 28.13. Орысшадан қазақша аударыңыз.

Автомобили ОАО КамАЗ. Базовая модель — автомобиль КамАЗ-53215 с бортовой платформой и колесной формулой 6x4. Он снабжен дизелем мощностью 176 кВт, имеет грузоподъемность 11 т и может быть использован как автомобиль-тягач в составе автопоезда с прицепами и полуприцепами. Модификации этой модели: седельные тягачи, автофургоны, самосвалы и др.

29-САБАҚПридаточное образа действия

(Қимыл-сын бағыныңқы)

Придаточное образа действия показывает как происходит действие в главном предложении и отвечает на вопросы қалай? (как?), қайтіп? (каким образом?) Сказуемое придаточного предложения образа действия образуется тремя способами:

При помощи суффиксов –ып/-іп/-п. Олар су іш-іп, шөлдерін қандырды. Выпив воды, они утоляли жажду.

При помощи суффиксов ____, за которыми следуют суффиксы –дай/-дей. Ол адамдар еститіндей, қатты сөйледі. Он говорил так громко, чтобы люди могли его слышать.

При помощи суффиксов –а/-е/-й, которые присоединяется к глаголам с отрицательными –ма/-ме, -ба/-бе, -па/пе. Арман кел-ме-й жұмыс бітті. Работа закончилась до того, как пришел Арман.

Олар су ішіп, шөлдерін қандырды. Выпив воды, они утолили жажду.

Ол адамдар еститіндей, қатты сөйледі.

Он говорил так громко, чтобы люди могли слышать его.

76

Марат келмей, жұмыс бітті. Работа закончилось до того, как пришел Марат.

Тапсырма 29.1. Мына сөйлемдерді толықтырыңыз.I. 1.Жаңбыр жауғанда,_______. 2.Жаңа жыл келгенде, _________.

3.Сәрсен ауылға кеткелі,_________ 4.Орта мектепті бітірген соң, ________. 5.Сабақ басталғанша,________.6.Біз кеткеннен кейін,________. 7.Жұмыс біткен соң,________. 8.Астанаға келген кезде,________. 9.Концерт басталғанша,__________.10.Күн жылынған соң,_________.11.Сені көрмегелі,________.

II. 1.________,студенттер үйлеріне кетеді. 2._________,сауда орталығына барамыз. 3._________,екі жыл өтті. 4._______,сендер осында отырыңдар. 5.________,қонақтар далаға шықты. 6.________,емтиханды жақсы тапсырды. 7.________, университетке түседі. 8._______, күн жылынды. 9._______,тамақ жасады. 10._______,адам көп екен.

Тапсырма 29.2. Мына сөйлемдерді көшіріп жазып, басыңқыдан бағыныңқыға қаратып қойылатын сұрауды жақша ішінде көрсетіңіз. Орыс тіліне аударыңыз.

Үлгі: Тыңдаушылар сүйсінетіндей (қалай?), ол ән салды. «Он пел так, что зрители умилялись».

1. Тыңдаушылар сүйсінетіндей, ол ән салды. 2. Жел күшейіп, ауа райы бұзыла бастады. 3. Таңертең ерте тұрып, мен дене шынықтыру жаттығуларын орындаймын. 4. Оны біреу асықтырғандай, ол жазуын шапшаң жазып отыр. 5. Сен киінбей, далаға шықпа. 6. Өзеннен су ішіп, бұзаулар шөлдерін қандырды. 7. Ойына әлде не түскендей, ол институтқа қайта оралды. 8. Майра дүкеннің істемейтінін білгендей, дүкенге бармады. 9. Ол бұрын біздің үйде болғандай, өзін еркін ұстап отыр. 10. Балалар Жаңа жылды асыға күтеді. 11. Бірлік болмай, тірлік болмас.

Тапсырма 29.3. Мына сөйлемдерді толықтырыңыз.I.1. Қыс түсіп, ... . 2. Асханадан тамақ ішіп, ... . 3. Мен келмей, ... . 4. Мұғалім сабақ

бастамай, ... . 5. Ол мені білетіндей, ... . 6. Тыңдаушылар таң қалатындай, ... . 7. Жұмыс бітпей, ... . 8. Әрсен асығып, ... . 9. Көрермендер сүйсінетіндей, ... . 10. Жаңбыр жауып, ... .

II.1. ..., мен дене шынықтыру жаттығуларын орындаймын. 2. ..., ол хатты шапшаң оқып тұр. 3. ..., ол институтқа тез келді. 4. ..., соңғы хабарларды тыңдаймын. 5. ..., олар мектепке бармады. 6. ..., емтиханды жақсы тапсырды. 7. ..., ұйықтайды. 8. ..., жиналысты бастамаймыз. 9. ..., ет піспеді. 10. ..., қатты сөйледі.

Тапсырма 29.4. Қазақ тіліне аударыңыз.1.Он оделся так, словно на улице холодно. 2. Он ест так, будто голоден. 3. Они

хвастаются, как будто много знают. 4. Учитель говорит так, что все его слушают с интересом. 5. Ермек говорит так тихо, что мы его не слышим, 6. Я включив телевизор, смотрю интересный фильм. 7. Он, встав рано утром, умылся, оделся и ушел на работу, не позавтракав. 8. Он чувствовал себя так, как будто был здесь раньше. 9. Салтанат была дома, как будто знала, что я приду. 10. Говорит так, как будто кто-то за ним гонится.

77

қимыл-сын бағыныңқы

-ып/-іп/-п

-а/-е/-й

басыңқы сөйлем-тын/-тін+дай/-дей

Придаточное причины

(себеп бағыныңқы)

Придаточное причины указывает на причину того, о чем говорится в главном предложении и отвечает на вопросы неге? (почему?), неліктен?(отчего?), не себепті (по какой причине?). Сказуемое придаточного предложения причины образуется путем прибавления к корню глагола суффиксов –ған/-ген,-қан/-кен, -діктен или послелоги соң,

кейін, себепті, үшін.

Ақша болмағандықтан ,дүкенге барған жоқпыз.

Мы не пошли в магазин, так как у нас не было денег.

Сен онымен кездескеннен кейін, мен оған телефон соқпадым.

Я ему не позвонил, потому что ты с ним уже встретился.

Сен оған айтқан соң, мен үндемедім. Я промолчал, потому что ты ему уже рассказывал.

Уақытым болмаған себепті, қонаққа бармаймын.

Я не пойду в гости, потому что у меня нет времени.

Тапсырма 29.5. Мына сөйлемдерді толықтырыңыз.

I.1.Жақсы оқу үшін,_______.2.Дүкеннен кітап сатып алсын деп,_____.3.Адам тез жазылу үшін,_______.4.Баласы білімді болсын деп,_______.5.Борщ пісіру үшін,_______.6.Үйіне тез жетемін деп,______.7.Жұмыс бітсін деп,______.8.Шай ішейік деп,_______.9.Қонақтар риза болсын деп,_______.10.Тоңбау үшін,_____.11.Ауырмау үшін,______.

Тапсырма 29.6. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Азық-түлік алсын деп, шешесі қанша ақша берді? 2.Үйге сәлемдеме жіберу үшін, не істеу керек? 3.Жақсы демалу үшін, қайда бару керек? 4.Сіз қазақ тілін неге үйреніп жүрсіз? 5.Институтты жақсы бітіру үшін, не істеу керек? 6.Ана тіліңізді білу үшін не істеу керек? 7.Достарың көп болу үшін, не істеу керек? 8.Сіз мына жаттығуды неге орындап

78

Бағыныңқысөйлем

(5 минутсыз алты)

-ған/-ген-қан/-кен

-дықтан/-діктен

соң басыңқы сөйлем

-нан/-ненкейін

себепті

отырсыз? 9.Бесбармақ жасау үшін, не істеу керек? 10.Сіз теміржол бекетіне не үшін келдіңіз?

Екінші семестрде өтілген тақырыптарды қайталау.Қосымша тапсырмаларды орындау.

30-САБАҚҚорытынды сабақ

1 НҰСҚА

1.Өскемен титан-магний комбинатының өнімдері қайда пайдаланылады?А)ШетелдердеБ)ҚазақстандаВ)Шығыс Қазақстан облысындаГ) АлжирдеД) Үнді мұхитында.

2.Сіздердің демалғыңыз келеді. Аудармасы.А)Вы хотите отдохнуть.Б)Вам хочется отдохнутьВ)Вы отдохните.Г)Вы пришли отдохнуть.Д)Вам надо отдохнуть.

3.Киім бөлімінде ….сатылады.А)Күй табақтары, ыдыс-аяқБ)Маталар, зергерлік бұйымдарВ)Жеміс-жидек, қант, ұнГ)Көйлек, шалбар, іш киімдер.Д)Ойыншық, азық-түлік, ине.

4.Астана қаласына неше жыл?А)он екіБ)он сегізВ)онГ)он үшД)он бес

5.Он сегізге отыз екіні қосса…А)Бес жүз жетпіс алтыБ)ЕлуВ)Он төртГ)Жиырма сегізД)Елу алты

6.Мына сөздер қашан айтылады? Ақ мол болсын.Қайда барсаң, жол болсын!

А)Жаңа жыл 1 қаңтарда.Б)Туған күнде.

79

В)Мерейтойда Г)Наурызда. Д)Тәуелсіздік күнінде.

7.Етістік қай, етісте қолданылған?Автомобильден сақтан!

А)Негізгі етісБ)Өздік етісВ)Ырықсыз етісГ)Ортақ етісД)Өзгелік етіс

8.Бір түбірлес сөздер қатарын табыңыз.А) Басшы, бастау, басқару.Б) Алу, алға, алма /яблоко/В) Ақ, ағару, ақылды.Г)Бөлу, бөлшек, бөлме /комната/Д)Қор /фонд/, еңбекқор, қорлау

9.ҚР ұлттық валютасы қай жылы қабылданды?А) Мың тоғыз жүз тоқсан төртінші жылы Б) Мың тоғыз жүз тоқсан үшінші жылыВ) Мың тоғыз жүз тоқсан жетінші жылыГ) Мың тоғыз жүз тоқсан екінші жылыД) Мың тоғыз жүз тоқсан бесінші жылы

10.Күшейту үстеулерін табыңыз.А)Биыл, былтыр, азБ)Бүгін, әдейі, зорғаВ)Кеш, ерте, кешеГ)Артқа, алға, үстіндеД)Аса, өте, ең

11.Он сегізді алтыға көбейтсе ….А)Он екіБ)Жиырма төртВ)Жүз сегізГ)ҮшД)Тоғыз

12.Дұрыс құрылған сөйлемді анықтаңыз.А)Берік театрдың алдынан тұрады.Б)Барлық металдардың ішінен мыстан гөрі күміс қана электр тогын тәуір өткізеді.В)Үйдің астында балалар жүрГ)Қыстың шетінде күн суық болды.Д)Мектеп біздің үйдің үстінде.

13.Мыстың қасиеттері.А)Сынғыш, созылғыш, берікБ)Қақталғыш, созылғыш, оңай өңделетін.В)Электр тогын өткізеді, ауыр.

80

Г)Жылуды жақсы өткізеді, ақ, төзімді.Д)Оңай балқиды, мықты, зиянды.

14.Мыс қорытпалары қайда болады?А)Темір, көмір, калийБ)Жез, қола, мельхиорВ)Күміс, бериллий, болат.Г)Алтын, мельхиор, мырыш.Д)Темір, боксит, қола.

15.Алюминий …. Металл.А)Төзімді, жеңіл, түсті.Б)Ауыр, қара, ток өткізгіш.В)Ақ, берік, асыл, қиын балқитын.Г)Шашыраңқы, жылу өткізгіш.Д)Сілтілі, түсті, созылғыш.

16.Алюминий ….. қолданылады?А)Автомобиль өндірісінде.Б)Тамақ өнеркәсібінде, мал шаруашылығында.В)Авиацияда, металл өңдеуде.Г)Электроникада, өнерде, әдебиетте.Д)Саясатта, космонавтикада, химия өнеркәсібінде.

17.Мысты зерттеген ғалым …А)А.СағыновБ)Қ.СәтбаевВ)Е.БөкетовГ)СұлтанғазинД)Ш.Уәлиханов.

18.Қатені табыңыз.А)Сағат он бір жарымда үзіліс болады.Б)Мен оны саған жетіден он бес минут кеткенде көрдім.В)Сағат бір жарым келіңіз.Г)Қазір таңертеңгі сағат тоғыз.Д)Еңбек ету үшін уақыт табыңыз, бұл – жанның әуені.

19.Уақытымыздың жаулары:А)Еңбек ету, көп оқу.Б)Уақытты саналы сезіну.В)Армандау үшін уақыт табыңыз.Г)Көп ұйықтау, жалқаулық, жоспарлай білмеу.Д)Уақыт талабына сай құралдарына құралдарды енгізу.

20.Дұрыс жауапты табыңыз. Уақыт қанша?А)Екі сағат он бес минут.Б)Сағат бірден жиырма минут қалды.В)Сағат он екі жарымнан кетті.Г)Сағат сегізге қарай келемін .Д)Бір жарым сағат ішінде.

81

21.Сағат неше болды? 1115

А)Он бірге он бес минут қалды.Б) Он бірден он минут кетті.В) Он бірден бес минут кеттіГ) Он бір жарымД)Он бірден жиырма бес минут кетті

22.Дұрыс аудармасын табыңыз. Он меня ждал в институте в 2 часа.А)Ол мені институтта сағат екіде күтті.Б) Ол мені институтта күтті.В) Ол мені институтта сағат екі жарымда күтті.Г) Ол мені институтта сағат екіге дейін күтті.Д) Ол мені институтта ұзақ күтті.

23.Маятникті сағат қай жылы пайда болды?А)1767 Б) 1788 В) 1650 Г) 1657 Д)1600

24.Сұрау есімдігін табыңыз.А) Барша Б) Қанша В) Мен Г) Бірнеше Д) Өзің

25.Қара металлургия өнімі.А)Сілті. Б) Ертінді В) Қышқыл Г) Шойын Д)Жез

26.Мекен үстеуі бар сөйлемді табыңыз.А)Біз осындамыз.Б) Мен үшін ең жақын адам –шешем.В) Кітапты көп оқу керек.Г) Наташа қазақша жақсы сөйлейді.Д)Әдейі сенен сұрағалы отырмын.

27.Айырықша физикалық қасиеттері бар болат қай салада қолданылады?А)Электр техникасыБ) Химия өнеркәсібіВ) Әскери техника жасау саласыГ) Машина жасау саласыД)Тоқыма өнеркәсібінде

28.Қазақстандық металлург - ғалымдар.А)А.С.Никольский, В.Д.Понамарев.Б)А.Қонаев, Е.Букетов, Б.Бейсембаев.В)В.В.Михайлов, А.Сапарбаев.Г)Қ.Сәтбаев, А.И.Зазубин, Б.Рахманов.Д)Е.Шалабина, А.Алексеев, З.Аскаров.

29.Сөйлемнің дұрыс аудармасын табыңдар.На берегу озера есть хороший дом отдыха.А)Теңіздің жағасында жақсы демалыс үйі бар.Б) Қаланың сыртында жақсы демалыс үйі бар.В) Ауылдың жанында жақсы демалыс үйі бар.Г) Көлдің жағасында жақсы демалыс үйі бар.Д)Орманның ішінде жақсы демалыс үйі бар.

30.Алюминийдің жер қыртысындағы салмағы қанша пайызды құрайды?

82

А)8.8 % Б) 9.2 % В) 7.6 % Г) 8.6 % Д)7.8 %

31.Мыс пен қалайының қорытпасы.А)Болат Б) Шойын В) Жез Г) Ферроқорытпа Д)Қола

32.Дара етістіктерді табыңдар.А)Ойнап-күлу Б) Тазалау В) Ант беру Г) Көмек беру Д)Сөз беру

33.Тұйық етістікті табыңдар.А)Ойласу Б) Ойламады В) Ойласты Г) Ойлаған Д)Ойлайды

34.Қарағанды металлургия комбинатының «1700» ыстықтай қақтау цехы қай жылы іске қосылды?А)1966 Б) 1967 В) 1964 Г) 1968 Д)1965

35.Бұйрық райдағы етістіктерді табыңдар.А)Оқысын Б) Оқиды В) Оқымақ Г) Оқыды Д)оқыған

36.Шартты райдағы етістікті көрсетіңіз.А)Айтады. Б) Айтсам В) Айтшы Г) Айтсын Д)Айтпаймын.

37.Қалау райдағы етістікті табыңыз.А)Көріңдерші Б) Көріңдер В) Көрсінші Г) Көрмеген Д)Көргім келеді.

38. «Қазақмыс»- ірі түсті металлургия кәсіпорыны қай жылы құрылған?А)1997 Б) 1996 В) 1994 Г) 1995 Д)1993

39.Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты өнімнің неше түрін шығарады?А) Он төрт Б) Он сегіз В) Он алты Г) Он жеті Д)Он бес

40. Өскемен титан-магний комбинаты қай жылы іске қосылған?А)1960 Б) 1965 В) 1963 Г) 1962 Д)1964

41.Сағат неше болды? 1050

А)Онға он бес минут қалды.Б) Онға он минут қалды.В) Он бірге он минут қалдыГ) Оннан он минут кеттіД)Оннан жиырма минут кетті

42.Дұрыс аудармасын табыңдар. Он уежает сегодня вечером в 9 часов.А)Олар кеше сағат кешкі тоғызда кетеді.Б) Олар кеше сағат кешкі тоғызда кетті.В) Олар бүгін сағат сегізде кетеді.Г) Олар ертең кешке кетеді.Д) Олар бүгін кешкі сағат тоғызда кетеді.

43.Белгісіздік есімдігі бар сөйлемді табыңыз.А)Бәрі үйде ме?Б) Үйге біреу келді.

83

В) Өздерің қайдан боласыңдар?Г) Ешкім ештеңе көрмепті.Д)Бұл қалай болды?

44.Қара металлургия өніміне не кірмейді?А)Жез Б) Шойын В) Болат Г) Илек

Д)Рельс

45.Темірдің негізгі қорлары Қазақстанның қай аймағында шоғырланған?А)Шымкент, ТаразБ) Алматы, ТалдықорғанВ) Ақтөбе, АтырауГ) Семей, ӨскеменД)Қостанай, Қарағанды.

46.Топтау үстеуін табыңыз.А)Кеше Б) Рет-ретімен В) Ілгері Г) Әдейі Д)Талай

47.Легирленген болат құрамына не кірмейді.А)Күміс Б) Хром В) Никель Г) Молибден Д)Ванадий

48.Аспаптық болат …… пайдаланылады.А)Тамақ өнеркәсібінде.Б)Мыс өндірісінде.В)Кесу, өлшеу, штамп аспаптарын жасауда.Г)Әшекейлер жасауда.Д)Машина жасауда.

49.Сөйлемнің дұрыс аудармасын табыңыз. Мы были за городом.А)Біз қаланың ішінде болдық.Б) Біз қаланың сыртында болдық.В) Біз қалада болдық.Г) Біз басқа қалада болдық. Д) Біз қалада болған жоқпыз.

50.Қай қасиет алюминийге тән емес?А)ЖеңілБ) Электр тогын жақсы өткізедіВ) Қатты металлГ) Ток өткізгішД)Созуға, созуға икемді

51.Мысты мырышпен қосып балқытқанда не алынады?А)Жез Б) Қола В) Шойын Г) Ферроқорытпа Д)Болат

52.Күрделі етістікті табыңдар.А)Ақылдасу Б) Ойлау В) Армандау Г) Рұқсат ету

Д)Қателесу

53.Туынды етістікті табыңдар.А) Оқу Б) Шегелеу В) Бару Г) Табу Д)Қону

84

54.Қарағанды металлургия комбинаты қай жылы акционерлік қоғамға айналды?А)1989 Б) 1988 В) 1992 Г) 1993 Д)1994

55.Бұйрық райдағы сөйлемді табыңдар.А)Көктем ерте келді Б) Студенттер кітапханаға кеттіВ) Олар жұмысқа келсін Г) Сабақ басталды Д)Мұғалім сыныпқа кірді.

56.Қайсысы құттықтау кезінде қолданылады?А)Аман-сау жүрсіз бе? Б)Салтанатты жиналысқа келіңіз. В)Туған күніңізбен!Г)Темекі шегуге болмайды. Д)Ас дәмді болсын.

57.Қатені табыңыз.А)Семестр басында емтихандар болады. Б)Қаланың жанында өзен бар.В)Достарымның арасында оқу озаттары көп. Г)Таудың басында ақ қар жатыр.Д)Біз орманның ішіндеміз.

58. «Берік» сөзінің синонимі.А)Арзан. Б)Биік. В)Мықты. Г)Көп. Д)Әсем.

59. «Төзімді» сөзінің антонимі.А)Төзімдірек. Б)Төзімділеу. В)Тым төзімді. Г)Төзімсіз. Д)Берік.

60.Сын есімді табыңыз.А)Әдейі Б)Икемді В)Жылдам Г)Бірнеше

Д)Түнде

85