RYSZARD LIPCZUK

Internacjonalizmy a faszywi przyjaciele tumacza1. Co to sa internacjonalizmy?Przedstawie najpierw niektre koncepcje internacjonalizmw, gwnie w oparciu o litera-ture niemieckojezyczna. Oto co mwi sie o internacjonalizmach w sownikach jezyko-znawczych lub jezykowych. Sownik wydany przez jezykoznawcw lipskich Lexikonsprachwissenchaftlicher Termini1 definiuje internacjonalizm jako majacy to samo pocho-dzenie wyraz uzywany w wielu (zwykle genetycznie pokrewnych) jezykach w tym samymznaczeniu, np. niem. Kultur, ang. culture, ros. kultura pochodzace od ac. cultura. Innysownik wydany w Lipsku2 stwierdza, ze internacjonalizm to wyraz o identycznej lubpodobnej formie, uzywany w rznych jezykach dla nazwania tego samego zjawiskarzeczywistosci pozajezykowej (np. niem. Theater, ang. theatre, ros. teatr). Autorzy przy-znaja jednak, ze w poszczeglnych jezykach moga wystapic pewne rznice znaczeniowe(np. niem. Produktion wykazuje sememy rezultat wytwarzania i proces wytwarzania,ros. produkcja ma natomiast tylko znaczenie pierwsze. R. Bruer i G. Barthels3 definiujainternacjonalizmy jako wyrazy o identycznej lub podobnej formie uzywane w rznychjezykach w tym samym znaczeniu. W. Ulrich4 mwi o wyrazie uzywanym w wielu jezy-kach i zrozumiaym bez tumaczenia. Zarwno sownik Wahriga5 jak i Universal-wrterbuch6, a rwniez sownik wyrazw obcych Dudena (Duden-Fremdwrterbuch)7okreslaja internacjonalizmy jako wyrazy o tym samym znaczeniu.

Wydaje sie, ze w definicjach tego typu mamy do czynienia z pewnymi nieporozumie-niami. Trudno zgodzic sie z tym, ze np. niem. Kultur, ang. culture i ros. kultura tworzainternacjonalizm jako jeden wyraz. Sa to przeciez rzne wyrazy nalezace do rznychjezykw wykazujace daleko posunieta zbieznosc formy i tresci. Nieporozumieniem jesttez utrzymywanie, ze w przypadku wyrazw miedzynarodowych chodzi o identyczneznaczenia. Jedynie w znacznej czesci terminologii specjalistycznej mozna mwic o iden-tycznych znaczeniach (np. niem. Aquarell, ang. aquarelle, fr. aquarelle). Przy wyrazachbardziej oglnych czesto mamy do czynienia z mniej lub bardziej wyraznymi rznicamisemantycznymi, por. niem. diskriminieren m.in. zniesawiac, dyskredytowac, ang. disc-

135

riminate gwnie odrzniac cos od czegos, pol. dyskryminowac (tylko znacz. traktowackogos gorzej niz innych, przesladowac).

Trzeba zaznaczyc, ze w wielu leksykonach terminw jezykoznawczych hasa interna-cjonalizm w ogle brak, co rwniez swiadczy o tym, jak mao uwagi poswieca sie temuzagadnieniu w badaniach lingwistycznych.

A oto niektre uwagi na temat internacjonalizmw wystepujace w pracach jezyko-znawczych niesownikowych (monografie, artykuy itp.). Wilhelm Schmidt8 okresla inter-nacjonalizmy jako wystepujace w wielu jezykach wyrazy pochodzenia obcego majacemiedzynarodowe uzycie. W wiekszosci pochodza z aciny i greki (np. niem. Aristokratie,Doktor, Examen itd.) i uzywane sa najczesciej w dziedzinie nauki, techniki, kultury itp.Dowodza one wsplnego dziedzictwa kulturowego pewnych jezykw i roli, jaka szcze-glnie acina odgrywaa w sredniowieczu. Schmidt wspomina tez o wyrazach utworzo-nych w czasach nowszych w oparciu o sownictwo acinskie czy greckie (np. Grammop-hon, Telegraph, Automatik). Rwniez terminy utworzone od nazwisk wybitnych uczonychnaleza do tej grupy (np. Ampere, Ohm, Volt). A. Iskos i A. Lenkowa9 twierdza, zeinternacjonalizmy to wyrazy zapozyczone z innych jezykw, zrozumiae i czesto uzywanew rznych jezykach, wykazujace jedynie niewielkie fonetyczne, ortograficzne i morfolo-giczne odrebnosci. Zwykle, chociaz nie zawsze, maja to samo znaczenie. . P. Zinder i T.W. Strojewa10 wyrzniaja w ramach sownictwa niemieckiego: wyrazy niemieckie (lekse-my pochodzenia rodzimego lub cakowicie zasymilowane wyrazy pochodzenia obcego,jak Mauer, Fenster, Strae); internacjonalizmy (najczesciej terminy poszczeglnych nauknp. Atom, Demokratie); wyrazy obce (Fremdwrter), ktre zachoway obca forme, nie saproduktywne sowotwrczo, a czasami wykazuja tez specyficzne znaczenia (np. Gentle-man, Spleen, Snob). Obecnosc w danym jezyku wyrazw pochodzacych z innych jezykw,internacjonalizacje sownictwa Peter Braun11 uwaza za zjawisko zupenie naturalne.Niektre jezyki, jak angielski czy francuski nazywane sa z tego wzgledu jezykami miesza-nymi (Mischsprachen). Jezyk niemiecki zawiera wedug autora stosunkowo mao wyrazwmiedzynarodowych, a Niemcy to kraj sownikw wyrazw obcych. Analiza jednotomo-wych sownikw jezyka niemieckiego, angielskiego i francuskiego wykazaa obecnosc ok.3500 wsplnych wyrazw w tych jezykach. Sa to wyrazy o duzej zbieznosci w pisownii znaczeniu. Mozna wyrznic trzy grupy takich wyrazen: 1) wyrazy uzywane w zyciucodziennym (np. Telefon/telephone/telephone); 2) tzw. utility words, mots disponibles,Verfgungswortschtze jako centralne sownictwo waznych dziedzin (np. Orient /orient/orient, Service/service/service w tenisie); 3) sownictwo specjalistyczne (np. vector/vec-tor/vecteur). Natomiast wyrazy, ktrych forma jest specyficzna dla danego jezyka, P.Braun nazywa nacjonalizmami (Nationalismen), np. niem. Frhstk, ang. breakfast, franc.(petit) djeuner, w. colazione, hiszp. desayuno, ros. zawtrak12. E. Kretschmer13 uwazainternacjonalizmy za wazna grupe sownictwa fachowego, szczeglnie w naukach przy-rodniczych i w technice. Sa to najczesciej wyrazy wykazujace semantyczna ekwiwalen-tnosc, ale autor wskazuje tez na semantyczne relacje inkluzji czy krzyzowania sie znaczen.Gnter Frohne14 stwierdzajac, ze istnieje tak wiele rznych jezykw i rodzajw pisma,dochodzi do wniosku, ze wyrazy miedzynarodowe nalezy rozpatrywac w obrebie jednejrodziny jezykowej. Nie zawsze znaczenia internacjonalizmw sa identyczne, ale znaczeniepodstawowe (Grundbedeutungen) powinny sie pokrywac, np. podstawowe znaczenieniemieckiego kultivieren (uprawiac ziemie) odpowiada znaczeniom w jezyku angielskim(cultivate) i francuskim (cultiver), chociaz inne znaczenia sie nie pokrywaja. Od inter-

136

nacjonalizmw odrznia Frohne faszywych przyjaci tumacza jako wyrazy, ktrychznaczenia rznia sie od siebie w sposb zasadniczy (tzw. pseudointernacjonalizm). Wy-daje mi sie, ze takie rozrznienie jest trudne do utrzymania. Trudno okreslic granicepomiedzy niewielkimi rznicami semantycznymi (miaoby sie to odnosic do internacjona-lizmw) a duzymi rznicami w tresci (faszywi przyjaciele). Rznice sa rznicamii wyrazy dwch jezykw wykazujace jakies rznice znaczeniowe nalezaoby uznac zafaszywych przyjaci, co nie wyklucza zreszta ich przynaleznosci do internacjonali-zmw. Burkhard Schaeder15 i Johannes Volmert16 proponuja przyjecie paszczyzny o dru-gim stopniu abstrakcji, paszczyzny interlangue i interleksemw. Wyrazy Zivilisation(niem.), civilisation (ang), civilisation (franc.) to rzne leksemy, ale na paszczyznieinterlangue tworza one jeden internacjonalizm. J. Volmert wymienia 10 nastepujacych tezdotyczacych internacjonalizmw: 1) Internacjonalizmy sa abstrakcjami identycznych lubpodobnych form (na paszczyznie systemw jezykowych) majacych identyczne lub podo-bne znaczenia. Chodzi wiec o znaki systemu interlingwalnego, ktre przez wyksztaco-nych uzytkownikw jezyka (niekoniecznie jezykoznawcw) traktowane sa jako ekwiwa-lentne znaki jezykowe i moga byc odpowiednio uzywane w komunikacji interlingwalnej,2) Internacjonalizm jest hiperonimem dla intermorfemw, interleksemw, intersyntagm,interfrazeologizmw, ewentualnie intertekstw, 3) Badanie internacjonalizmw ma cha-rakter synchroniczny, chociaz ekwiwalencja badanych znakw ma swoje zrda w proce-sach historycznych (zapozyczenia jako rezultat kontaktw miedzy jezykami), 4) Za inter-nacjonalizmy uznaje sie odpowiednie leksemy wystepujace w co najmniej trzech jezykach,z ktrych przynajmniej jeden nalezy do innej grupy/rodziny jezykowej (np. dwa jezykigermanskie i jeden romanski), 5) Identyczne lub podobne formy o podobnej tresci tylkowtedy sa reprezentantami interleksemw, jesli wykazuja podobny status rwniez podwzgledem gramatycznym (np. przynaleznosc do czesci mowy), 6) Poniewaz odpowiada-jace sobie morfemy sowotwrcze w poszczeglnych jezykach moga sie od siebie podwzgledem formalnym zasadniczo rznic, postuluje sie przyjecie zasady, ze przynajmniejmorfemy podstawowe musza wykazywac podobienstwo formalne, 7) Nie pokrewienstwogenetyczne, ale funkcja leksemw a aspekcie synchronicznym jest kryterium decydujacymo przynaleznosci do interleksemw, 8) Gwnie ze wzgledw metodologicznych autorprzyjmuje forme graficzna (a nie fonetyczno-fonologiczna) za kryterium podobienstwaformalnego. Szczeglnie w zakresie sownictwa specjalistycznego komunikacja interling-walna odbywa sie za pomoca kodu graficznego17, 9) Interleksykologia nie moze zastepo-wac leksykografii sownictwa specjalistycznego, a jej gwnym obiektem badan powinnobyc sownictwo oglne lub ta czesc sownictwa fachowego, ktre bezposrednio wiaze siez leksyka oglna, 10) Minimalnym warunkiem uznania danego wyrazenia za przedstawi-ciela internacjonalizmu jest wystepowanie przynajmniej jednego wsplnego sememuw danych jezykach.

B. Schaeder zaznacza, ze nie sa internacjonalizmami podobne wyrazy wystepujacew kilku jezykach tej samej grupy jezykowej, por. ros. ruka, czes. ruka, bu. ruka, itd.Schaeder nazywa je slawizmami (Slawismen), germanizmami (Germanismen), romani-zmami (Romanismen) itd.

Propozycje Schaedera i Volmerta stanowia istotny wkad do teoretycznego okresleniainternacjonalizmw. Mam jednak watpliwosci, czy potrzebne jest przyjmowanie takabstrakcyjnych i sztucznych pojec, jak interlangue czy interleksem. Internacjonalizm jakoabstrakcja drugiego stopnia, jako hipotetyczne pojecie obejmujace odpowiednie leksemy

137

(lub inne jednostki) w poszczeglnych jezykach? Czy nie prosciej byloby przyjac, zeinternacjonalizm to wyraz danego jezyka zbiezny formalnie i tresciowo z kilkoma innymiwyrazami innych jezykw?

Niektrzy badacze (K. Gottlieb, V. V. Keltujala, T. Emericzy18) za internacjonalizmychca uwazac jedynie wsplne dla kilku jezykw znaczenia danej formy polisemicznej czyhomonimicznej. Dany formatyw wykazuje wiec znaczenie (sememy) miedzynarodowei specyficzne. Sadze, ze i takie rozwiazania nalezy potraktowac powaznie, chociaz susz-niejsze wydaje sie uwzglednienie caej zawartosci semantycznej danych form. Dosyckopotliwe wydaje sie ze wzgledw metodologicznych rozrznienie i okreslenie poszcze-glnych znaczen z punktu widzenia relacji miedzy wieloma jezykami. Jednak przynaj-mniej przy homonimii znaczenia przysugujace danej formie nalezaoby rozpatrywacoddzielnie, por. niem. Zitieren (1. przytaczac dosownie czyjes wypowiedzenie, 2. wzy-wac kogos do siebie) i formalne odpowiedniki w jezyku polskim, francuskim itp.

Z prac polskich jezykoznawcw na uwage zasuguja prace Jolanty Mackiewicz19.Pojecia internacjonalny czy miedzynarodowy uwaza ona za wzgledne, gdyz mozna mwico rznym stopniu ekwiwalentnosci semantycznej i formalnej kilku jezykw. Internacjona-lizmy w znaczeniu waskim to miedzynarodowe wyrazy, a internacjonalizmy w znaczeniuszerszym to rwniez inne elementy jezykowe o miedzynarodowym zasiegu, np. morfemsowotwrczy anty-, kalki tumaczeniowe czy wsplne sememy rznych form (np. niem.Geist franc. esprit). Biorac za przedmiot swoich rozwazan przede wszystkim wyrazy,Mackiewicz wymienia nastepujace kryteria wyrzniania internacjonalizmw: wsplnyetymon, podobienstwo formy, podobienstwo tresci, podobienstwo funkcji komunikatyw-nej, stopien rozpowszechnienia20. Jej definicja robocza brzmi nastepujaco: Internacjona-lizmy to takie wystepujace w rznych jezykach wyrazy, ktrych forma zewnetrzna (pisanalub/i mwiona) pozwala na ich utozsamienie nawet osobie nie znajacej danego jezykai ktre sa swoimi systemowymi ekwiwalentami przekadowymi. Powinny sie one powta-rzac przynajmniej w trzech jezykach nalezacych do rznych rodzin jezykowych21. Przy-jecie wzajemnej przekadalnosci jako gwnego kryterium prowadzi Mackiewicz dorozrznienia penych i czesciowych (przy wyrazach wieloznacznych) internacjonalizmw.Natomiast wyrazy, ktrych znaczenia rznia sie od siebie tak bardzo, ze niemozliwe jestich uzycie jako ekwiwalentw przekadowych, nazywa Mackiewicz pseudointernacjonali-zmami, np. pol kaucja, i ang. caution (1. ostroznosc, 2. przestroga)22.

Reasumujac: za internacjonalizmy mozemy uznac elementy jezykowe (wyrazy, alerwniez np. morfemy) wystepujace w co najmniej kilku jezykach (mozna przyjac zaminimum trzy jezyki nalezace do co najmniej dwch grup/rodzin jezykowych). Wykazujaone podobne (rzadziej identyczne) formy i znaczenia uatwiajac komunikacje miedzyludzmi posugujacymi sie rznymi jezykami. Sa to najczesciej leksemy pochodzacez aciny lub greki (np. pol. matematyka, niem. Mathematik, ang. mathematics, franc.mathematique, w. matematica, hiszp. matematicas; pol. socjalny, niem. sozial, ang. social,franc. social, w. sociale, hiszp. social), ale tez z innych jezykw. Na przykad: z angiel-skiego: pol. film, niem. Film, ang. film, franc. film, w. film, hiszp. film, z niemieckiego:pol. pucz, ang. putsch, franc. putsch, z francuskiego: pol. elegancki, niem. elegant, ang.elegant, z jezykw sowianskich: pol. wampir, niem. Vampir, ang. vampire, franc. vampire,z jezyka perskiego: pol. bazar, niem. Basar, ang. baazar, fran. bazar, z jezykw afrykan-skich: pol. goryl, niem. Gorilla, ang. gorilla, franc. gorille, z jezykw indyjskich: pol.dzungla, niem. Dschungel, ang. jungle, franc. jungle, z japonskiego: pol. kimono, niem.

138

Kimono, ang. kimono, franc. kimono, z jezykw polinezyjskich: pol. tabu, niem. tabu, ang.taboo, franc. tabou. Nieraz sa to wyrazy utworzone w nowszych czasach z elementamidwch jezykw, np. greckiego i acinskiego, por. pol. telewizja, ang. television, franc.tlvision, hol. televisie, szw. television, w. televisione, hiszp. televisin, port. televiso,fin. televisio, weg. televizi, tur. televizyon, arab. televizjon, jap. terebijon.

2. Co to sa faszywi przyjaciele tumacza?Polski termin faszywi przyjaciele tumacza (i odpowiednio nazwy w innych jezykach:niem. falsche freunde des bersetzers, ang. false friends of a translator, ros. onyjedruzja perewodcika, czes. falen prtel prekladatele, bug. lzlivi prijateli naprevodaca) jest kalka jezykowa terminu francuskiego faux amis du traducteur wprowa-dzonego do literatury jezykoznawczej w roku 1928 przez Koesslera 23 i Deroquiny23.I chociaz krytykuje sie metaforycznosc, nieprecyzyjnosc tej nazwy, to jest ona uzywanadosc powszechnie mimo rznych prb zastapienia jej innymi wyrazeniami. Termin tenmozna rozumiec wasko: odnosi sie on wwczas do wyrazw dwch jezykw o identycznejlub podobnej formie (graficznej i/lub fonetycznej), lecz rznych znaczeniach, np. pol.komunikacja (1. przewozenie ludzi i towarw na okreslonej trasie, 2. porozumiewaniesie, przekazywanie mysli, informacji) i niem. Komunikation (tylko znaczenie 2 wyrazupolskiego). Czesciej jednak faszywych przyjaci rozumie sie szerzej i zalicza sie donich rwniez nastepujace wyrazenia: 1) wyrazy o tym samym znaczeniu, ale rznejpisowni, np. franc. agression niem. Aggression (podwjne g)24; 2) wyrazy o rznychcechach gramatycznych, np. rzeczowniki o rznym rodzaju gramatycznym (por. niem. dieGruppe franc. le groupe, niem. das Referat pol. (ten) referat); 3) wyrazy rzniace siepod wzgledem struktury sowotwrczej, np. niem. Zitat franc. citation, niem. absurd pol. absurdalny, niem. illoyal franc. deloyal25; 4) wyrazy o rznej formie niesusznieuchodzace za swoje semantyczne odpowiedniki, np. niem. fehlen franc. manquer26, niem.gro pol. duzy; 5) wyrazy o tej samej strukturze sowotwrczej, ale innej postacigraficzno-fonetycznej i rznych znaczeniach, np. niem. berhren (cos syszec, ale niereagowac na to) ang. to overhear (usyszec cos przypadkowo)27; 6) frazeologizmyo podobnej strukturze formalnej, rzniace sie znaczeniami, np. pol tracic gowe; 1. tracicorientacje w czyms; nie wiedziec, jak postepowac, 2. ulec czyjemus urokowi, niem. denKopf verlieren (por. znaczenie 1 polskiego wyrazu28); 7) wyrazy tego samego jezyka,ktre w rznych okresach historycznych wykazuja odmienne znaczenia, por. pol. gadki(dawniej adny), niem. Weib (dawniej znaczenie neutralne, obecnie pejoratywne).W. Koller mwi o intralingwalnych diachronicznych faux amis29.

Tak szerokie ujecie faszywych przyjaci ma swoje uzasadnienie. Wszystkie wy-mienione powyzej typy wyrazen (poza wyrazeniami z pkt.7) kryja w sobie niebezpieczen-stwo interferencji miedzyjezykowej. Takze rznice formalne (np. rznice ortograficzne)moga prowadzic do bednego uzycia leksemw. Z drugiej jednak strony nie ulega watpli-wosci, ze bedy wynikajace z interlingwalnych rznic semantycznych sa znacznie bardziejniebezpieczne dla komunikacji jezykowej niz bedy typu ortograficznego. Najwiecejuwagi nalezaoby wiec poswiecic wyrazeniom dwch jezykw rzniacym sie znaczenio-

139

wo, a wsrd nich wyrazom wykazujacym identyczna lub podobna forme, gdyz wasnie onekryja w sobie duze niebezpieczenstwo interferencji. Wyrazy takie mozna nazwac tautoni-mami (gr. ta uta to samo onyma nazwa)30. Pozostajac wiec przy kontrowersyjnej, alepopularnej nazwie faszywi przyjaciele tumacza (faux amis) dla okreslenia rznychtypw wyrazen (por. pkt. 18), wyrzniam tautonimy jako podklase faszywych przyja-ci.

Pare sw na temat pochodzenia tautonimw na przykadzie jezykw niemieckiegoi polskiego. Najwiecej wyrazw pochodzi z aciny, np. kollidieren 1. zderzac siez czyms/kims, 2. byc w sprzecznosci z czyms kolidowac byc w sprzecznosciz czyms, kulturell 1. odnoszacy sie do kultury kulturalny 1. odnoszacy sie do kultury,2. dobrze wychowany, taktowny. A oto niektre przykady na zapozyczenia z innychjezykw (wedug czestotliwosci wystepowania). Z francuskiego: passagier osoba podr-zujaca statkiem lub samolotem pasazer osoba podrzujaca, korzystajaca z jakiegossrodka komunikacji; z greckiego: Dramaturg pracownik teatru, radia, telewizji zajmuja-cy sie doborem i opracowaniem tekstw przeznaczonych do wystawiania; kierownikliteracki - dramaturg autor utworw scenicznych, dramatw; z angielskiego: Dopingniedozwolone uzywanie przez sportowca srodkw farmakologicznych zwiekszajacychchwilowo sprawnosc organizmu doping 1. por. niem. Doping, 2. pobudzanie, zacheca-nie zawodnikw do walki sportowej; z woskiego: Salat 1. zimna potrawa przyrzadzonaz jarzyn, owocw, miesa itp.; saatka, 2. zielona roslina o jadalnych lisciach; saata,3. rozgardiasz, zamieszanie, kopot (pot.) saata (por. znacz. 2).

Dla wyrznienia tautonimw za decydujace uwazam kryterium potencjalnej interferen-cji, a nie wsplne pochodzenie31. I tak niemiecki wyraz Kraxe plecak ze stelazem i polskikraksa mimo rznego pochodzenia mogyby zostac uznane za tautonimy, gdyz nie moznawykluczyc ich bednego uzycia pod wpywem drugiego jezyka. A oto inny przykad narozbieznosci etymologiczne: niem. Golf: 1. gra sportowa (pochodzenie angielskie),2. zatoka (z woskiego) pol. golf: 1. gra sportowa 2. sweter (z francuskiego). Niewykluczone, ze za tautonimy nalezaoby tez uznac pol. jama d, wgebienie i japonskieyama, gra, wzniesienie wykazujace przypadkowa zbieznosc formy i pewne podobien-stwo tresci.

3. Internacjonalizmy a faszywi przyjaciele tumaczaZarwno internacjonalizmy jak i faux amis mozna rozumiec wasko lub szeroko. W wa-skim ujeciu beda to wyrazy o podobnej formie i tresci (w wypadku internacjonalizmw)oraz wyrazy o podobnej formie, lecz rznych znaczeniach (tzw. tautonimy jako podklasafaszywych przyjaci). W szerokim ujeciu internacjonalizmy obejmuja np. morfemysowotwrcze czy frazeologizmy (por. pol. rzucic na cos okiem niem. ein Auge auf etwaswerfen ang. to cast an eye on something franc. jetter un regard sur gch), a dofaszywych przyjaci zalicza sie m.in. wyrazy o rznej pisowni, rznej budowie sowo-twrczej albo frazeologizmy o rznych znaczeniach.

140

Wydaje sie, ze te same elementy jezykowe moga byc uznane raz za internacjonalizmy,innym razem za faszywych przyjaci tumacza zaleznie od zastosowanego kryterium.Np. niem. illoyal, franc. deloyal, pol. nielojalny mozna okreslic jako internacjonalizmy(podobna, choc nie identyczna forma, podobne znaczenie), ale sa one rwniez (np. wyrazniemiecki i francuski) faszywymi przyjacimi ze wzgledu na rzne prefiksy.

Bardziej przejrzyste sa relacje miedzy internacjonalizmami a tautonimami. W obydwuwypadkach chodzi o wyrazy o identycznej lub podobnej formie, z tym ze internacjonali-zmy moga miec identyczne znaczenia, natomiast faux amis musza wykazywac jakiesrznice semantyczne. Ale i wyrazy miedzynarodowe wykazuja w wielu wypadkach rz-nice znaczeniowe. Moga to byc np.: rznice w ilosci sememw (por. niem. kollidieren iang. collide maja po dwa znaczenia, pol. kolidowac 1 znaczenie) w waznosci poszcze-glnych znaczen (por. ang. ordinary, niem. ordinr, znaczenie gwne zwyczajny, pospo-lity, pol. ordynarny znaczenie gwne niedelikatny, grubianski) lub tez pewne rznicew obrebie odpowiadajacych sobie sememw, zwaszcza przy przyjeciu szerokiej konce-pcji znaczenia leksykalnego, gdzie uzycie stylistyczne (np. wyrazenie potoczne), chronolo-giczne (np. wyraz wychodzacy z uzycia) czy czestotliwosc uzycia zalicza sie do znaczenia.Tak wiec duza czesc internacjonalizmw jest faszywymi przyjacimi tumacza, szcze-glnie w zakresie leksyki oglnej32. Ale rwniez czesc sownictwa fachowego wykazujepewne rznice semantyczne (np. w terminologii jezykoznawczej niem. Prdikat pol.predykat, niem. Attribut pol. atrybut; jedna z rznic polega na tym, ze wymienioneterminy polskie uzywane sa rzadziej niz ich niemieckie odpowiedniki). Zaleznie od tego,o ktre jezyki chodzi internacjonalizmy tworza wsrd faszywych przyjaci mniejszalub wieksza grupe. Liczniej wystepuja w tych jezykach, w ktrych odpowiadajace sobiewyrazy pochodza np. z aciny. Z taka sytuacja mamy do czynienia w relacji jezykwniemieckiego i polskiego (por. Aktion akcja, referieren referowac), mniej liczniewystepuja np. w relacji polsko-czeskiej, gdzie wiele faux amis ma wsplne pochodzeniesowianskie, por. podobac sie podobat se byc podobnym do kogos, dziwak - divkwidz. Inna rznica pomiedzy internacjonalizmami a faszywymi przyjacimi tuma-cza jest to, ze pierwsze pojecie odnosi sie do co najmniej trzech jezykw, podczas gdyrelacja faszywego przyjaciela wystepuje gwnie w zakresie dwch jezykw. Danaforma wyrazowa moze wprowadzic w bad uzytkownika innego jezyka, w ktrym ta samalub podobna forma istnieje, ale ma inne znaczenie. I tak forma artysta moze byc zrdembedu przy tumaczeniu jej na jezyk niemiecki, gdyz jej formalny odpowiednik niemieckiArtist ma znaczenie wezsze niz w jezyku polskim artysta cyrkowy lub kabaretowy.Podobnie wyraz kollidieren moze byc faszywym przyjacielem dla niemieckiego nativespeakera, ktry polskiej formie kolidowac moze mylnie przypisac znaczenie zderzyc siez kims/czyms. Mozliwa jest sytuacja, ze w danym tekscie okreslony leksem (jako formawyrazowa z jednym znaczeniem) jest prawdziwym przyjacielem tumacza, gdyz uatwiazrozumienie czy przetumaczenie tekstu (np. Geld auf der Bank deponieren zdeponowacpieniadze w banku), a inne znaczenie tej samej formy jest faszywym przyjacielem (por.den Schlssel auf der Fensterbank deponieren - poozyc klucz na parapecie). Tak wieczjawisko faszywych przyjaci wystepuje zarwno na paszczyznie systemu jezykowe-go jak i tekstw, np. w procesie tumaczenia moze byc wazne, ktry tekst jest tekstemwyjsciowym, a ktry docelowym. Chodzi wiec o opisanie potencjalnej lub tez realnejinterferencji miedzyjezykowej. Faux amis to problem z zakresu leksykologii kontra-stywnej, praktyki tumaczeniowej i glottodydaktyki. Faszywych przyjaci mozna tez

141

rozpatrywac na paszczyznie pragmatycznej. I tak niemiecki Tsch! rzni sie od polskie-go Czesc! tym, ze uzywa sie go jedynie przy pozegnaniu. Natomiast wyrazy miedzynaro-dowe (internacjonalizmy) stanowia przede wszystkim zjawisko leksykalne, a kierunektumaczenia nie odgrywa wiekszej roli. Nie sa internacjonalizmami wyrazy o podobnejformie i znaczeniu wystepujace w obrebie tej samej grupy jezykowej, np. niem. Winter,ang. Winter, szw. vinter jako wyrazy z grupy jezykw germanskich. Jak nazwac natomiastwyrazy o podobnej formie, lecz rznych znaczeniach wystepujace w wiecej niz dwchjezykach, por. wymienione wyzej dyskryminowac, diskriminieren, to discriminate? Nie mapowodu, zeby i tutaj nie uzywac terminw faszywi przyjaciele tumacza i tautonimy,co zreszta nie wyklucza uzycia nazwy internacjonalizmy.

Przypisy

1 Lexikon sprachwissenchaftlicher Termini (red R. Conrad), Lipsk 1985.

2 Sachwrterbuch fr die deutsche Sprache, Lipsk 1989.

3 R. Brun, G. Barthels, Wrterbuch lexikologischer Termini, Greifswald 1979.

4 Za: B. Schaeder, Wersuch einer theoretischer Grndlegung der Internationalismen-Foschung, [w:] Inter-

nationalismen. Studien zur interlingualen Lexikologie und Lexikographie (red. P. Braun, B. Schaeder. J. Vol-mert), Tbingen 1990, s. 38.

5 Brockhaus-Wahrig, Deutsches Wrterbuch in sechs Bnden, WiesbadenStuttgart 19801983.

6 Duden. Deutsches Universalwrterbuch, wyd. 2, MannheimWienZrich 1989.

7 Duden-Fremdwrterbuch, wyd. 5, MannheimWienZrich 1990.

8 W. Schmidt, Deutsche Sprachkunde, wyd. 10, Berlin 1985, s. 77.

9 A. Iskos, A. Lenkowa, Deutsche Lexikologie, wyd. 3, Leningrad 1970, s. 9 i n.

10 Za: M. D. Stepanova, I. I. Cernyeva, Lexikologie der deutschen Gegenwartssprache, Moskau 1975,

s. 74 i n.11

P. Braun, Internationalismen Gleiche Wortschtze in europischen Sprachen, [w:] Internationalismen...,op. cit., s. 13 i n.

12 P. Braun, op. cit., s. 30 i n.

13 E. Kretschmer, Spezifische Aspekte der konfrontativen Analyse von Fachwortschtzen, [w:] Synchroner

slawisch-deutscher Sprachvergleich (red. R. Eckert, W. Gladrow) = Linguistische Studien A 200, Berlin 1989,s. 175 i n.

14 G. Frohne, Die Internationalisierungstendenz des Wortschatzs und die sogenannten Internationalismen,

Fremdsprachenunterricht 8/9, 1989, s. 33 i n.15

B. Schaeder, op. cit.16

J. Volmert, Interlexikologie theoretische und methodische berlegungen zu einem neuen Arbeitsfeld,[w:] Internationalismen, op. cit., s. 47 i n

17 M. Jabonski uwaza, ze pisownia nie powinna byc decydujaca dla wyrzniania internacjonalizmw (np.

ang. jeans pol. dzinsy), por. M. Jabonski. Regularitt und Variabilitt in der Rezeption englischer Internatio-nalismen im modernen Deutsch, Franzsisch und Polnisch. Aufgezeigt in den Bereichen Sport, Musik und Mode,Tbingen 1990, s. 17.

18 Por. na ten temat: T. Emericzny, Faux amis in ungarisch-deutscher Relation, [w:] Kontrastive studien

Ungarisch-Deutsch (red. J. Juhasz), Budapest 1980, s. 62.19

np. J. Mackiewicz. Co to sa tzw. internacjonalizmy?, Jezyk polski, 3, 1984, s. 176 i n.; O potrzebie sownikainternacjonalizmw (maszynopis).

20 J. Mackiewicz, O potrzebie....

21 J. Mackiewicz, Co to sa..., s. 181.

22 J. Mackiewicz, op. cit., s. 182 in.

23 Za: H. Khnel. Die franzsischen faux amis im deutschen Wortschatz, Deutsch als Fremdsprache 1974,

2, s. 117.

142

24 H. Khnel, Kleines Wrterbuch der faux amis Deutsch-Franzsisch, Franzsich-Deutsch, wyd. 2, Lipsk

1979, s.7.25

Np. E. Kazmierczak, Die falschen Freunde als Fehlerquelle in der polnisch-deutschen bersetzungs-praxis, Kwartalnik Neofilologiczny, 3, 1987, s. 319 i n

26 Por. H. W. Klein, Schwierigkeiten des deutsch-franzsischen Wortschatzes. Germanismen Faux Amis,

Stuttgart 1975.27

Por. E. Thiemer, Die falschen Freunde als Erscheinung zwischensprachlicher und innersprachlicherInterferenz, Fremdsprachen 1979, 4, s. 263 i nn.

28 Por. E. Ehegtz Zur Problematik der falschen Freunde im Bereich der polnisch-deutschen Phraseologie,

[w:] Fragen der slawischen Lexikologie und Phraseologie = Studien. Humboldt-Universitt zu Berlin. Gesell-schaftswissenschaften 4, 1989, s. 36.

29 W. Koller, Einfhrung in die bersetzungswissenschaft, Heidelberg 1979, s. 35 in.

30 Termin tautonim uzywany jest w podobnym znaczeniu w pracy: E. Rajnik, Tautonyme Personenbezeich-

nungen im Dnischen und Polnischen. Eine kontrastive Studie, Poznan 1987.31

Chyba wiekszosc badaczy uznaje wsplne pochodzenie za kryterium wyodrebniania faux amis, m.in.T. Emericzy, op. cit.; H. Khnel, Die franzsischen faux amis..., E. Thiemer, op. cit.

32 Na ten fakt zwraca uwage E. Rajnik. op. cit., s. 17.

143

144