177777990 salahaddin ussaki divan

8/13/2019 177777990 Salahaddin Ussaki Divan

1/475

i

T.C.stanbul niversitesiSosyal Bilimler Enstits

Trk Dili ve Edebiyat Anabilim DalEski Trk Edebiyat Bilim Dal

Yksek Lisans Tezi

SALHADDN- UKNN TRKE

DVANI VE NCELEMES

Bedriye Glay AAR

2501090009

Tez Danman

Yard. Do. Dr. Cemal Aksu

stanbul 2012


2/475


3/475


4/475

iv

Bedriye Glay AARSalhaddn-i Uks Turkish Diwan and Its Textual Analysis

ABSTRACTSalhaddn-i Uk who is one of the wellknown commentators and sufis of

XVIII. century is also a poet and productor of two diwans. Sufism is in the

foreground with influence of his sufi character in his poem. The most distinctive

aspect of poems of Salhaddn-i Uk who is a productive writer and vigorous poet

is deep and sincere affection that he feels for the Prophet Mohammad, so many of his

poems are prising the Prophet Mohammad.

Besides, his allegiance to bn'l-Arab and his idea is another notable feature

of his poems. In this work, information about the poet's life and his literary characteris given. His diwan is surveyed firstly in the way of form. Then it is examined in

terms of religious and mystical content. Finally criticized and transcripted text of

diwan is tried to be presented.Aim of this work is to state the place of the Turkish diwan of Salhaddn-i

Uk in our literature history.


5/475

v

NSZXVIII. yzyln en velut melliflerinden ve arihlerinden biri olan

Salhaddn-i Uk, Halvetlie bal Ukliin Salhiyye kolunun da kurucusu

olmas bakmndan tarikatlar tarihinde de nemli bir yere sahiptir. Arapa ve

Farsaya, bu dillerde iir syleyebilecek kadar hkim olan Salhaddn-i Uknin

eitim ve retim hayatyla ilgili yeterli bilgimiz bulunmasa da, eserlerine

bakldnda, onun slami ilimlerde, tasavvufta, nesirde ve iirde gayet donanml ve

yetkin bir Osmanl entelekteli olduunu grmek mmkndr. iirlerinde tasavvufu

daima n planda tutan airin iirlerinin en belirgin zellii, onlarn byk bir

ksmnn nazm trnn naat olmasdr. Bu husus, airin, Hz. Muhammede kar

duyduu samimi sevginin iirlerine aksedii olarak yorumlanmtr. Bununla birlikte

Salhaddn-i Uknin iirlerinde, bnl-Arabnin ve onun dncelerinin tesirinide izlemek mmkndr.

Salhaddn-i Uknin iki adet divan bulunmaktadr. Bu tezde onun Trke

divan ele alnmtr. Drt blmden oluan tezin ilk ksmnda airin hayat, eserleri

ve edebi kiilii incelenmeye allmtr.zellikle bu blmde Prof.Dr. Mehmet

Akku tarafndan Salhaddn-i Uknin hayat ve eserleri hakknda yaplan

doktora tezi,bizim faydalandmz balca kaynak olmutur.Tezin ikinci ksmnda airin Tke divan ekil bakmndan ele alnmtr. Bu

blmde nazm ekilleri, airin kulland vezinler, iirlerinin kafiyeleri, metin

kurulurken izlenen yol ve metnin imla hususiyetleri hakknda bilgi verilmitir.

Tezin nc ksmnda divandaki dini ve tasavvufi unsurlar hakknda ksaca

bilgi verilmeye allm, bu unsurlarn getii iirlerin iir ve beyit numaralar

parantez iinde gsterilmitir.


6/475

vi

Tezin drdnc ksm divann edisyon kritikli metninden olumaktadr. Bu

blmde divandaki iirler klasik divan tertibine gre dzenlenmi, be nshas olandivann edisyon kritie dahil edilen nshasnn farkllklar, ayetler ve hadisler,

Arapa ve Farsa ibarelerin, beyitlerin tercmeleri dipnotlarda gsterilmi; metin

tamirine ihtiya duyulan beyitler veya msralar elden geldii kadaryla tamir

edilmeye allmtr.Prof.Dr. Mehmet Akkuun mstakil bir eser olarak addettii

Esm-i Hulef ve Etvr- Sebaadl eserler de divana dahil edilmitir.

Bu almadabyk emei olan, beni her zaman destekleyen ve bana yol

gsteren saygdeer hocam ve tez danmanm Yard.Do.Dr. Cemal AKSUya, lisans

ve yksek lisans dneminde kendisinden pek ok ey rendiim hocam Prof.Dr.

Kemal YAVUZa, metni okumamda, tamir etmemde ve bu hale getirmemde ok

byk bir pay sahibi olan hocam Yard.Do.Dr. Ozan YILMAZa, B ve Y nshalarn

bana veren ve doktora teziyle tezime byk bir katkda bulunmu olan Prof.Dr.

Mehmet AKKUa, benden yardmlarn esirgemeyen Ar.Gr. Kadir TURGUT,

Ar.Gr. Esra EGZ ve Ar.Gr. Kadir YILDIRIMa, almalarm srasnda

yanmda olan dostlarm Ar.Gr. Uur UZUNKAYA, Ar.Gr. Hilal ERDOAN,

Ar.Gr Nee DEMRDELERve Ar.Gr. Elmas FERKe, hayatm anlamlandran

anneme, babama ve kardeimeteekkr etmeyi bir bor bilirim.


7/475

vii

NDEKLER

Z ........................................................................................................................................ iiiABSTRACT ......................................................................................................................... ivNSZ ................................................................................................................................. vNDEKLER .................................................................................................................... viiTABLOLAR LSTES ........................................................................................................ xivTRANSKRPSYON ALFABES ....................................................................................... xvKISALTMALAR LSTES ............................................................................................... xviiGR .................................................................................................................................... 11. SALHADDN- UKNN HAYATI, KL, ESERLER VE DVANI .............. 7

1.1. HAYATI VE KL.................................................................................... 71.1.1. Hayat ....................................................................................................................... 71.1.2. Tarikat ................................................................................................................... 101.1.3. Kiilii .................................................................................................................... 11

1.2.EDEB KL............................................................................................. 141.2.1. iir ve air Hakkndaki Grleri.......................................................................... 141.2.2. Dil ve slup ........................................................................................................... 181.2.3. Edeb Kiiliine Tesir Eden airler........................................................................ 21

1.2.4. Eserleri ................................................................................................................... 23


8/475

viii

1.2.4.1. Trke Divan...................................................................................................... 242.DVANIN EKL YNNDEN NCELENMES........................................................... 26

2.1. NAZIM EKLLER...................................................................................... 262.1.1. Kaside ..................................................................................................................... 262.1.2. Msemmen ............................................................................................................. 262.1.3. Muhammes ............................................................................................................. 27

2.1.4. Tahmis .................................................................................................................... 272.1.5. Murabba ................................................................................................................. 272.1.6. Mesnevi .................................................................................................................. 272.1.7.Mstezat .................................................................................................................. 282.1.8.Gazel ....................................................................................................................... 282.1.9. Kta....................................................................................................................... 292.1.10. Dbeyt .................................................................................................................. 292.1.11. Beyit ..................................................................................................................... 292.1.12. Mfred .................................................................................................................. 30

2.2.VEZN .............................................................................................................. 302.3. KAFYE VE REDF....................................................................................... 352.4. TENKTL METNN HAZIRLANIINDA ZLENLEN YOL.................... 39

2.4.1. Metnin Transkripsiyon ve mlasnda zlenen Yol.................................................. 392.4.2. Tenkitli Metinde zlenilen Yol............................................................................... 42

3. DVANIN TASAVVUF MUHTEVA BAKIMINDAN NCELENMES........................ 443.1. DN .................................................................................................................. 44

3.1.1. Allah ....................................................................................................................... 44


9/475

ix

3.1.2. Melekler ................................................................................................................. 483.1.3. Din Kitaplar........................................................................................................... 513.1.4. Ayetler ve Hadisler ................................................................................................ 523.1.4.1. Ayetler ................................................................................................................. 523.1.4.2. Hadisler ............................................................................................................... 573.1.5. Peygamberler.......................................................................................................... 59

3.1.5.1. Hz. Muhammed ................................................................................................... 593.1.5.2. Hz. dem ............................................................................................................ 643.1.5.3. Hz. Yakub ........................................................................................................... 663.1.5.4. Hz. Yusuf ............................................................................................................ 663.1.5.5. Hz. brahim......................................................................................................... 673.1.5.6. Hz. Musa ............................................................................................................. 683.1.5.7. Hz. Sleyman ...................................................................................................... 693.1.6. ehr-Yrn ve Dier Halifeler............................................................................. 703.1.6.1. Hz. Ebubekir ....................................................................................................... 703.1.6.2. Hz. mer ............................................................................................................. 713.1.6.3. Hz. Osman ........................................................................................................... 713.1.6.4. Hz. Ali ................................................................................................................. 723.1.6.5. Dier Halifeler.................................................................................................... 733.1.7. On ki mam........................................................................................................... 743.1.8. Dier Dini ahsiyetler............................................................................................ 763.1.8.1.Hzr..................................................................................................................... 763.1.8.2.Lokman ................................................................................................................ 77


10/475

x

3.1.8.3. Hz.Meryem.......................................................................................................... 783.1.8.4. Zleyha ................................................................................................................ 783.1.8.5. Eyyb el-Ensr ................................................................................................... 793.1.9. Kaza ve Kader ........................................................................................................ 803.1.9.1. Kaza..................................................................................................................... 803.1.9.2. Kader ................................................................................................................... 81

3.1.10.Ahiret ile lgili Mefhumlar.................................................................................... 823.1.10.1. Ahiret ................................................................................................................ 823.1.10.2. Cennet ............................................................................................................... 833.1.10.3. Cehennem .......................................................................................................... 843.1.10.4. Bezm-i Elest ...................................................................................................... 853.1.11. Dier tikad Mefhumlar...................................................................................... 863.1.11.1. Kutsal Geceler ................................................................................................... 863.1.11.2. lm .................................................................................................................. 883.1.11.3. Ruh .................................................................................................................... 893.1.11.4. eytan ................................................................................................................ 903.1.12. Din ile lgili Mefhumlar....................................................................................... 913.1.12.1. Cami ve Kilise ................................................................................................... 913.1.12.2. Put ..................................................................................................................... 913.1.12.3. badet ................................................................................................................. 923.1.12.4. Abdest ............................................................................................................... 933.1.12.5. Kabe .................................................................................................................. 933.1.12.6. Gnah-Gnahkr ............................................................................................... 94


11/475

xi

3.2. TASAVVUF ................................................................................................... 963.2.1. Ak......................................................................................................................... 963.2.2. k ........................................................................................................................ 983.2.3. Zahit ....................................................................................................................... 993.2.4. Rind ...................................................................................................................... 1013.2.5.Nefs ....................................................................................................................... 101

3.2.6. Gnl .................................................................................................................... 1033.2.7.Heva ...................................................................................................................... 1083.2.8. Masiva .................................................................................................................. 1093.2.9. Dnya ................................................................................................................... 1103.2.10. rfan-Marifet ....................................................................................................... 1123.2.11. Edep ................................................................................................................... 1133.2.12. Fakr .................................................................................................................... 1143.2.13. Mrit ................................................................................................................. 1153.2.14. Salik ................................................................................................................... 1173.2.15. Sabr ve kr.................................................................................................... 1183.2.16. Rza.................................................................................................................... 1193.2.17. Mutasavvflar ..................................................................................................... 1203.2.17.1.Hasan- Basr .................................................................................................... 1203.2.17.2.Habb-i Acem ................................................................................................ 1203.2.17.3.bn Edhem........................................................................................................ 1213.2.17.4.Davud- T...................................................................................................... 1213.2.17.5.Marf- Kerh................................................................................................... 122


12/475

xii

3.2.17.6.Bayezid-i Bistm ............................................................................................. 1233.2.17.7.Ser es-Sakat .................................................................................................... 1233.2.17.8.Cneyd-i Badd............................................................................................ 1243.2.17.9.Mimd- Dinever........................................................................................... 1243.2.17.10.Hallc- Mansr.............................................................................................. 1253.2.17.11.Muhammed-i Dinever ................................................................................... 125

3.2.17.12.Muhammed-i Bekr ........................................................................................ 1263.2.17.13.mer Vecheddn-i Bekr ............................................................................... 1263.2.17.14.Abdlkhir-i Shreverd................................................................................. 1273.2.17.15.bnl-Arab.................................................................................................... 1273.2.17.16.Kutbeddn-i Ebher ......................................................................................... 1303.2.17.17.Muhammed Rkneddn-i Nec.................................................................... 1303.2.17.18.ihbeddn Muhammed-i Tebrz .................................................................. 1313.2.17.19.Mevln Celleddn-i Rm ........................................................................... 1313.2.17.20.Cemleddn-i rz........................................................................................ 1323.2.17.21.brahim-i Zhid .............................................................................................. 1323.2.17.22.Muhammed-i Geyln .................................................................................... 1333.2.17.23.mer-i Halvet ............................................................................................... 1333.2.17.24.eyh Muhammed........................................................................................... 1333.2.17.25.Hac zzeddn................................................................................................. 1343.2.17.26.Sadreddn-i Hyv......................................................................................... 1343.2.17.27.Yahy-y irvn............................................................................................ 1353.2.17.28.Muhammed-i Erzncan .................................................................................. 135


13/475

xiii

3.2.17.29.brahim-i Taceddn ......................................................................................... 1353.2.17.30.Aladdn-i Uk........................................................................................... 1363.2.17.31.Hsmeddn-i Uk..................................................................................... 1363.2.17.32.Cemleddn-i Uk...................................................................................... 1373.2.18. Vahdet-i Vcut ................................................................................................... 140

4. DVANIN TRANSKRPSYONLU METN................................................................. 1444.1. KASDELER................................................................................................ 1444.2. TARHLER................................................................................................... 2014.3. MSEMMEN ............................................................................................... 2144.4. MUHAMMES ............................................................................................... 2164.5. TAHMSLER................................................................................................ 2254.6. MURABBA .................................................................................................. 2484.7. MSTEZATLAR ......................................................................................... 2544.8. MESNEVLER............................................................................................. 2574.9. GAZELLER .................................................................................................. 2754.10. KITALAR ................................................................................................... 4244.11. DBEYTLER ............................................................................................. 4264.12. BEYTLER................................................................................................. 4314.13. MFREDLER ............................................................................................ 4324.14. MUAMMALAR ......................................................................................... 4334.15 DER RLER........................................................................................ 440

SONU ............................................................................................................................. 448KAYNAKA .................................................................................................................... 449


14/475

xiv

TABLOLAR LSTESTablo1:Divanda Kullanlan Vezinler..33


15/475

xv

TRANSKRPSYON ALFABES

A, a, E, e, A, a, , B, b

P, p

T, t , C, c , , , D, d , R, r Z, z J, j S, s , , , , , , ,


16/475

xvi

, F, f , G, g, K, k, L, l M, m N, n V, v, U, u, O, o, ,, , , H, h, a, e Y, y, I, , , i,


17/475

xvii

KISALTMALAR LSTESA.e. :ayn eser

a.g.e. :ad geen eser

B :Ali Birinci Nshas

b. :beyit

bkz. :baknz

c. :cilt

ev. :eviren

d. :dbeyt

DA :Diyanet slam Ansiklopedisi

g. :gazel

H :Hac Mahmut Efendi No 2684haz. :hazrlayan

k. :kaside

k. :kta

mes. :mesnevi

muh. :muhammes

mur. :murabbamf. :mfred

mse. :msemmen

mst. :mstezat

s. :sayfa

sa. :say

t. :tarih

t.y. :tarih yok


18/475

xviii

tah. :tahmis

U1 :Uk Tekkesi No 106U2 :Uk Tekkesi No 84

v. :varak

Y :Ahmet Yivlek Nshas


19/475

1

GRSalhaddn-i Uk XVIII. yzylda yaam ve eserlerini ayn yzylda

vermi sufi bir air, nasir ve arihtir. Salhaddn-i Uknin yaad bu yzylda

Osmanl Devletindeki siyasi knt bir nceki asra gre daha da artm, bununla

birlikte siyasi kntye paralel olarak eitli kurumlar da yozlamaya yz

tutmutur. Bu yzylda siyasi, iktisadi ve itimai hayatta ortaya kan ve devletiderinden sarsan gerilemeye ramen kltr ve edebiyat hayat olgunluk devrini

yaamay srdrmtr.1Klasik siyaset geleneinin zlmeye balad ve Osmanl

Devletinin Batnn stnln fark ettii bu yzylda, devletin temel kurumlarnda

slahat fikirlerinin ortaya konulduu grlmektedir.2

Karlofa Anlamasyla sarslan Osmanl Devleti, bu yzylda, Pasarofa

Anlamas ile durulan bir atmosferde Baty tanmaya ynelmitir.3 Batya

gnderilen elilerle Avrupa kltrne farkl alardan bakmaya balayan Osmanl

Devleti, zellikle kltr ve sanata yeni bir soluk getiren Lale Devrini bu yzylda

yaamtr.

air says bakmndan ciddi bir art grlmesine ramen, estetik kymeti

haiz iirler vcuda getirebilcek kalitede airin olduka az olduu bu yzylda

edebiyatta izi srlebilen en nemli iki zellik devletin dt durumdan dolay

hissedilen itimai huzursuzluk neticesinde hikemi tarzn devam etmesi ve devletin

yenilik araylarna paralel bir ekilde giden, iirde yenilik araylar ile mahallileme

abasdr.

1Ahmet Atilla entrk-Ahmet Kartal, niversiteler in Eski Trk Edebiyat Tarihi , stanbul, DergahYaynlar, 2006, s.424.2A.e.,s.419.3A.e.,s.420.


20/475

2

Bu yzylda devletin, pek ou sanata ve sanatya deerveren, hatta kendisi

de sanatkr olan padiahlar ve devlet adamlar tarafndan ynetilmesi, airleri maddive manevi adan byk lde desteklemi ve airlerin eser verebilmelerine ciddi

bir fayda salamtr. Necb ve Ahmed mahlasyla iirler syleyen III. Ahmed,

Sebkat mahlasyla iirler syleyen I.Mahmut, Cihngr mahlasyla iirler syleyen

III. Mustafa, lhm mahlasyla iirler syleyen III. Selim ve Klasik Trk iirinde

Nbnin at hikemi tarz yolunda iirler syleyen Koca Rgb Paa airlerin

yetimelerinde byk pay sahibi olmulardr.4

Bu asr iirlerinin daha ok bir nazire edebiyat vasfn tadklar

grlmektedir. Klasik Trk iirinde airin kendisini yetitirmesi hususunda bir

mektep vazifesi gren ve airlerin birbirlerine meydan okuduklar etrefilli bir vadi

olan nazirenin bu yzylda beceriksiz kiilerce zaman geirme ve elence arac

olarak addedilmesi, nazireciliin taklit seviyesini drld hususunda endie

yaratm ve eletirilmitir.5

timai huzursuzluun devam yznden, Nbnin at yolda hikemi tarzda

iir syleyen Koca Rgb Paa ve Ftnat Hanm mahalli tarz gl bir senteze

ulatran ve Klasik Trk iirine yeni bir renk getiren Nedm, Sebk-i Hindnin en

gl temsilcilerinden biri olmakla beraber Klasik Trk iirinin en byk

airlerindenbiri olarak da addedilen eyh Glib bu yzylda iirler syleyen nemli

airlerdendir.6 iirlerinde din ve tasavvufi sylemleri n planda tutan, Mesnev-i

erf tercmesiyle mehur Nahf ve Mevlev dedesi olan Skb Dede de bu yzylairlerindendir.

Dneminin en nemli devlet adamlarndan biri olan KocaRgb Paa, Nab

ekolnde syledii didaktik ve hikemi mahiyetli iirleriyle kendine has slup

4Osman Horata, Son Klasik Dnem (1700-1800): iir, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, TC Kltrve Turizm Bakanl Yaynlar, 2007,c. II, s.452.5A.e.,s.455.6Daha fazla bilgi iin bkz. entrk-Kartal, a.e.,s.426-427-428.


21/475

3

oluturmu bir airdir.7 O, iirlerinde her olaya ve her hakikate hikmet gzyle

bakm, bu bak asn, sanatna yapmacklktan uzak ve gl bir dille aksettirmeyibaarmtr. iirlerinde ataszlerini ve deyimlerini bolca kullanmas, anlatmnn

glenmesinde byk pay sahibi olmutur.8

Klasik Trk edebiyatnda iir syleyenkadn airler arasnda usta addedilen

Ftnat Hanm da Nbnin yolunda hikemi tarzda iirler sylemitir.9 Syledii

kane ve hikem iirlerde kadn kimliinden kaynaklanan eitli hassasiyetleri

gizlemeyi baarmas ve erkeklerin kolaylkla katlabilecei iir meclislerinden uzak

olmasna ramen gelenek izgisinden sapmadan, olduka baarl iirler

syleyebilmesi dikkat ekicidir. iirleri akcdrve dil kusurlarndan uzaktr.10

XVIII. yzyla damgasn vuran iki airden ilki olan Nedmin asl ad

Ahmeddir. Abartl bir sanat kaygs gtmeden, akc bir slupla syledii iirleriyle

Klasik Trk edebiyatnda r aan Nedm mahalli unsurlar iirine yedirmeyi

baarm, kalplaan sevgilini tipini aarak ortaya bambaka bir sevgili tasviri

karm, ark trnn stad olarak kabul grm bir airdir. smi Lale Devriyle

zdeleen Nedm, iirlerinde XVIII. yzyl stanbulunun tablolarn baaryla

sergileyebilen bir airdir.Klasik Trk iirine yepyeni bir soluk getiren airin gayet

zarif ve akc bir slupla kaleme ald iirlerinde, Osmanl insannn deien dnya

baknn deiim seyrini takip etmek mmkndr.

zellikle divan ve Hsn Ak isimli mesnevisiyle Klasik Trk edebiyat

iinde mstesna bir yere sahip olan eyh Glib ayn zamanda bir Mevlev eyhidir.Kendisinden nce yetimi byk airlerin zelliklerini iirlerinde toplayan, ana

kayna Mevlnnn Mesnev-i erfi olan, Sebk-i Hind vadisinde manaca zengin,

renkli, girift iirler syleyen eyh Glib, Klasik Trk iirinin son byk temsilcisi

7A.e.,s.441.8A.e.,s.441.9A.e.,s.447.10a.e.,s.447.


22/475

4

olarak kabul edilmektedir.11 iirlerinde eyhi olduu tarikatn ve tasavvufun izleri

bulunmasna ramen, bunlar hibir zaman Glibin iirlerindeki estetiin nnegememitir. Bu sebeple kendisi, ayn zamanda tarikat eyhi olan airler arasnda da

mstesna bir yere sahiptir.

Asl hretini Mevlnnn Mesnev-i erfini Tkeye ayn vezinde ve

manzum olarak yapt tercmesiyle yakalayan Nahf, Trk edebiyatna lmsz bir

eser kazandrmtr. Tercmesini, bir eseri bir dilden dierine aktarma neticesinde

eserin orijinal dilindeki halinin estetik kymetinin zedelenmesi tehlikesinden masun

bir ekilde vcuda getirebilmeyi baaran Nahf, hem airlik hem de mtercimlik

ynyle byk bir edeb ahsiyettir.

Mevlevlii bilinli bir ekilde seen Skb Dede, tarikatna ve tarikatnn

byklerine samimiyetle bal bir ahsiyettir. iirlerinin ve ahsiyetinin, Klasik Trk

iirinin en kudretli airlerinden biri olan eyh Glibe tesir etmesi, onun,

Mevlevliin yan sra, edebiyat tarihimiz iinde de nemli bir yere sahip olduunu

gstermektedir. Hacimli bir divan ve Sefne-i Nefse-i Mevleviyyan adl bir tezkiresi

bulunan Skb Dede, daima, Mevlev airler deyince akla gelen ilk isimlerden bir

tanesi olmutur.

Osmanl Devletinde byk deiimlerin yaand bu yzylda, nesirde,

geen yzyldaki sanatl ve klfetli slubunun yerini ok daha sade ve ak bir slup

almaya balamtr. Veysnin ve Nergisnin izgisinde ilerleyerek sanatl ve girift

bir syleyile eser vcuda getirenler olmakla beraber, telif edilen eserler genelliklesade bir dille kaleme alnmtr. Bu asrda da karmza tezkireler kmaktadr.

Mustafa Mucb tarafndan kaleme alnan Tezkire-i Mucb, Safy tarafndan yazlan

Nuhbetl-sr min Fevidil Er, Slim tarafndan telif edilen Tezkire-i uar,

Bursal Belg tarafndan yazlan Nuhbetl-sr li Zeyli Zbdetil-Er, Silhdr-

zde Mehmed Emn tarafndan telif edilen Tezkire-i uar, Rmiz tarafndan

11a.e.,s.448.


23/475

5

tamamlanan ve Slimin Tezkiret-uarsna zeyil olan db- Zuref, Mustafa

Safvet Efendi tarafndan kaleme alnan Safvet tezkiresi, Esrar Dede tarafndankaleme alnan Tezkire-i uar-y Mevleviyye, Skb Dedenin Mevlevler arasnda

hret bulmasn salayan asl eseri Sefne-i Nefse-i Mevleviyyn bu yzylda

yazlm tezkirelerdir.12

Bu yzylda da Takprlzde smeddn Ahmedin akikun-Numniyye

adl eserine zeyiller kaleme alnmtr. Bunlardan biri Ukzde Seyyid brahim

Hasibe aittir. kinci zeyil ise eyh tarafndan kaleme alnan Vakyil-Fuzaldr.

eyh, Ukzdenin eserini zayf ve yetersiz grd iin eserine Atnin

brakt yerden balamtr. Eserde IV. Murad, Sultan brahim, IV. Mehmed, II.

Sleyman, II. Ahmed, II. Mustafa, III. Ahmed dnemlerinde yaam limler, eyhler

ve airlerin biyografileri ile alakal bilgiler bulunmaktadr. IV. Mehmedden itibaren

sadrazamlarn da biyografileri eklenmeye balanmtr.13

Bu yzylda vefeyt-nmeler de kaleme alnmtr. Mehur kimselerin lm

tarihlerini veren ve bazen kiinin nasb, nakil, azil ve tedib tarihlerini de bu bilgiye

ekleyen eserlere vefeyatname denilmektedir. Bu trdeki eserlerin ilk rnei 1677

ylnda Alaybeyizde Mehmed Emin tarafndan telif edilen Vefeyt- pr-ber li-

Ulil-Elbb men Ihteberdir.14Bu yzyln en nemli vefeyatnamesi Bursal smail

Belgin Gldeste-i Riyz- rfn ve Vefeyt- Dnivern- Ndire-dn adl eseridir.

Eser Bursann kltr tarihi ile alakal nemli bilgiler ihtiva etmesi bakmndan da

olduka nemlidir.15XVIII. yzyl nesir rnekleri arasnda tarihler de nemli bir yerde

bulunmaktadr. Bu yzyln nemli tarihleri arasnda Marafzde Mustafa efikin

12Daha fazla bilgi iin bkz. A.e.,s. 461, 462, 463.13A.e.,s. 464.14A.e.,s. 465.15A.e.


24/475

6

efk-nmesi, Ridin Trh-i Ridi, Kk elebizde smail Asmn Asm

Trhi adl eserleri zikredilebilir.16

Bu yzyln nesir rnekleri arasnda yer alan Yirmisekiz elebi Mehmedin

Fransa Sefretnmesi adl eseri Osmanl Devletinin ve onun emrindeki resmi bir

grevlinin Bat ile sava dndaki ilikilerinin bir rnei olmasbakmndan olduka

mhimdir. 1720 ylnda Fransa ile ilikileri ilerletmek zere Parise gnderilen

Yirmisekiz elebi Mehmed, gezip grd yerleri ve Fransa kltrne ait hususlar

orijinal bir slupla kaleme almtr.17 III. Ahmede ve Nevehirli Damat brahim

Paaya sunulan eser dil ve slup bakmndan yaln, ak, yapmacklktan uzak ve

realisttir. Onun gzlemlerinin ve sefaretnamesinin, Lale Devrindeki toplumsal

hayata byk tesiri olmutur.

XVIII. yzylda yetien ve eserlerinin says elliyi geen byk lim,

mutasavvf ve air brahim Hakk Erzurum, Marifetnme adl byk eseri ile

tannmaktadr. Marifetname eitli tasavvuf ve bilimsel bilgileri ihtiva etmekle zatenbal bana byk bir nem tamakla beraber, bir zamanlarki dnya grmz de

yanstmasyla sosyo-kltrel adan da bir ayna fonksiyonuna sahiptir.

Yine bu yzylda erhlerin nesir alannda mhim bir yeri vardr. eyh

Glibin erh-i Cezre-i Mesnevsi, Hoca Neetin Terceme-i erh-i D Beyt-i

Moll Cm isimli eseri, smail Hakk-i Bursevnin Rhul-Mesnevsi ve Ferhur-

Rhu bu yzyl erhlerine rnektir.18

Bu almada XVIII. yzyl airlerinden ve nasirlerinden biri olan

Salhaddn-i Uknin Trke divan ele alnacak ve din-tasavvuf muhteva

bakmndan incelenecektir.

16A.e., s.468.17A.e., s.471.18A.e., s.476.


25/475

7

1. SALHADDN- UKNN HAYATI, KL, ESERLERVE DVANI1.1. HAYATI VE KL1.1.1. Hayat

Trk edebiyatnn velut melliflerinden, mehur arihlerinden biri olan,

Halvetilie bal Ukiliin Salhiyye kolunun kurucusu Abdullah Salhaddn-i

Uknin hayat ve eserleri zerine bal bana yaplm bir doktora tezi olmas,

airin hayat hakknda bilgi sahibi olmamz kolaylatrmaktadr.1Kaynaklarda ihtilaf

bulunmasna ramen Salhaddn-i Uk zannedildii gibi Balkesirde2 deil, u

anda Yunanistan snrlar dahilinde bulunan ve Glkesriye ad ile de bilinen

Kesriyede3 dnyaya gelmitir. Mehmet Akku, bu isabetli gr, Salhaddn-i

Uk ile bizzat gren Sadullah Envernin Trh-i Enver adl eserinde verdii,

Salhaddn-i Uknin Glkesriyede doduu bilgisine dayanarak

benimsemitir.4 Yine kaynaklarda Salhaddn-i Uknin doum tarihiyle ilgili

ihtilaflar bulunmaktadr. Baz kaynaklar farkl bilgiler ihtiva etse de, Mehmet

Akkuun yine Sadullah Envernin eserine dayanarak Salhaddn-i Uknin

1117/1705 tarihinde doduunu kabul etmesi doru bir tercih olarak gzkmektedir.5

1Mehmet Akku, Abdullah Salhaddn-i Uk Salh)nin Hayat ve Eserleri,Ankara, Milli EitimBakanl Yaynlar, 1998.2Davud Fatin Efendi, Tezkire-i Htimetl-Er, stanbul, stihkam Alaylar Litorafya Destgah,1271, s.244. / emseddin Sami, Kmsul-Alm,stanbul, Mihran Matbaas, 1311, c.IV, s.2965. /Brusal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, stanbul, Matbaa-i Amire, 1333, c.I, s.104.3Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman,stanbul, Matbaa-i Amire, 1311, c.III, s. 387. / OsmanzadeHseyin Vassaf, Sefne-i Evliy, haz. Prof.Dr. Mehmet Akku-Prof.Dr. Ali Ylmaz, stanbul,Kitabevi, 2006, c.IV, s.430. / Akku, a.g.e.,s.14.4Sadullah Enver, Trh-i Enver,Millet Ktphanesi, No 000067, v.179b. / Akku, a.g.e.,s.14.5Akku, a.g.e.,16.


26/475

8

Kaynaklarda eitim hayatyla alakal pek bilgi bulunmayan Salhaddn-i

Uknin, Arapay ve Farsay bu dillerde iir kaleme alabilecek kadarbilmesinden, tefsir alannda eserler verebilmesinden, baarl bir arih olmasndan

dolay olduka iyi bir eitimden getiini sylemek mmkndr. Medreselerde

okutulan kitaplar tevriye yoluyla sayd mesnevisindeki ilim ile alakal grleri de

onun iyi bir eitim ald iddiasn destekler niteliktedir:

Edeb ilmi ki ehli oldu ndir

Ess- emileandan bindrBindan ala maduu cndaAzz ide seni izzicihndaMer aladsa rat- cnSaa yz gstere elf- urn

lelden fiyeyle ir ifyaKiiye ilm-i arfda bu kifyePes andan ilm-i nava l itb

Eliden gitmesin bir dem kitb

Avmilkenz-i nava oldu miftulm- cehle lzm geldi mbhiy-y avile buldusa ihrder irb- elf af-dr

Merma kfiyeeyler kifyet


27/475

9

Eger tda var ise diryet

Mey-i nav ile iret l mdm

Eliden dmesin pes Moll CmPes andan iltift it limna

Man v bed ile beyna

Saa ger mutaar ders ola telMuavvelden idesin desti talAr u hendese arf ile ikmet

Ncm u vef u semmr ile heyet

Ou db u mankla kelm

Ayidde pes eyle ihtimm

Ul fh ile ilm-i adi

Ou yol bulmaya eyn abi

Pes andan ilm-i tefsre ur it

An b- ul ile fr it

Pes andan varl terk it birder

Bulasn t ki ilm-i mava reh-ber

limden a bilmek oldu mad

udy bilmege l bel-i mechd


28/475

10

(Mes.2-1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17)

Salhaddn-i Uk eitim hayatna memleketinde balamtr, ardndan

stanbula gelmitir. Sadece sarf ve nahiv eitimi ald da ileri srlmektedir.6

Babas da katip olan Salhaddn-i Uk babasnn istei zerine bir sreliine

Tahvil Kalemine devam etmi, ardndan devlet kademesinde, sadrazamlk, Anadolu

beylerbeylii ve eitli illerde valilikler gibi nemli grevlerde bulunan Hekimolu

Ali Paann hizmetine girmitir.7

Hekimolu Ali Paann maiyetine girenSalhaddn-i Uk onunla birlikte seyahat etmi ve pek ok yerde bulunmutur. Bu

seyahatler srasnda tant limler ve eyhlerin Salhaddn-i Uknin

hayatndaki tesiri byktr.8Bunlardan en nemlisi hem eyhi hem de kaynpederi

olan Cemleddn-i Ukdir. Salhaddn-i Uk, Cemleddn-i Uk ile

Hekimolu Ali Paa ile kt bir Edirne seyahatinde tanm, ondan bir hayli

etkilenip ona intisap etmi ve bylelikle memuriyet hayatn brakmtr.9 eyhinin

stanbula tanmasndan sonra da onun yannda uzun sre kalan Salhaddn-i Uk

eyhinin kzyla evlenmi ve bu evlilikten Muhyiddn ve Ziyeddn isimli iki olu

dnyaya gelmitir. eyhinin vefat zerine onun yerine gemi, ardndan 1764

ylnda stanbul Fatihteki Tahir Aa Tekkesinin eyhi olmutur.10 Tahir Aa

Tekkesinin bir yangn neticesinde zarar grmesi sebebiyle, eyhinin Erikapdaki

tekkesine tanan Salhaddn-i Uk 29 Muharrem 1197/4 Ocak 1783de burada

vefat etmitir.11

1.1.2. Tarikat

Celvet Bekt Bayram v Sad dir

6Osmanzade Hseyin Vassaf, a.g.e., s.430.7A.e.8Akku, a.g.e.,26.9

Osmanzade Hseyin Vassaf, a.g.e., s.430.10Akku, a.g.e.,34.11Sadullah Enver, a.g.e.,v.176b. / Akku, a.g.e.,37.


29/475

11

Na-bend Mevlev v Glen Ukyiz

(G.78-6)Halvetlie bal Ukiyyenin Salhiyye kolunun kurucusu olan

Salhaddn-i Uk baka tarikatlara da intisap etmitir. Yukardaki beyitinde

sralad bu tarikatlardan Uklieintisabeyhi Cemleddn-i Uk vastasyla,

Nakibendlie intisab eyh Emin Efendi vastasyla12, Mevlevlie intisab Ny

Osman Dede vastasyla13, Celvetlie intisab skdarda Bandrmal Tekkesi eyhi

Him Efendi vastasyla14, Glenlie intisab Hasan Sez vastasyla15 olmutur.

Dierlerine intisab ile ilgili bilgi bulunmamaktadr. Baz kaynaklarda onun

Nashzde eyh Aladdn Efendi vastasyla abnlie de intisap ettii

zikredilmektedir.16

1.1.3. Kiilii

Salhaddn-i Uk her eyden nce bir sufidir. Uzun yllar eyhi

Cemleddn-i Uknin hizmetinde bulunmu, eyhinin vefatnn ardndan,mrnn sonuna kadar irat vazifesini ifa etmitir. Bu sebeple tasavvuf onun hayata

anlaynda nemli bir yer tutar. Cemleddn-i Ukye intisabyla devlet

grevinden ayrlarak makam mevki sevdasn elinin tersiyle itmesi, onun masiva

yerine Allah yolunu tercih eden kalender bir ahsiyet olduunu aka

gstermektedir. Salhaddn-i Ukye gre Allah dostu olan kimseler iki dnya

zevkinin peine dmez:

Ehl-i a her d ser evine marr olmaz

Dem-be-dem celb-i r ikmet-i b-n dnr

D cihn fikri alye der mi imdi

12Sadullah Enver, a.g.e.,v.177a. / Osmanzade Hseyin Vassaf, a.g.e., s.432.13Osmanzade Hseyin Vassaf, a.g.e., s.432.14A.e.15A.e.16A.e., s.431.


30/475

12

Bar- tevde dp ll-i meknn dnr

(G.65-6,7)Onun fakr elbisesi vn kyafetidir:

Libs- fir u zerrn kemer far- cihn ise

Benim de cme-i farm libs- iftirmdr

(G.66-4)

O, masiva bana itibar etmez:

tmeziz ayd- sivya itibr lyiz

Her cihetden nr- envr- vech-i bkyiz

(G.78-1)

Onun iirni okuyanlar bu iirlerin amacnn hner gsterisi olduunu

zannetseler de, airin nasihatlarndaki amac kendi nefsidir:

Nasatden murdm kendi nefsimdir aatde

Grenler namm ar- hnerle cer ys eyler

(G.57-7)

Salhaddn-i Ukye gre Allah insana ltfundan ve kereminden

bahediyorsa, insan da elinden geldii kadar dier insanlara yardm etmelidir:

Saa isn- ud oldu ki inf idesin

Ly olmaz ki dir eyleyesin dervden

Mahar- luf u kerem ld seni n Mevl

Merem-i lufuu men eyleme her dil-rden

(G.121-3,4)

Bu kesret meclisinde gizli srlar kimseye sylenmez, bu dnyada her ey

ikiyzldr. Nitekim kat da iki yzldr, kalem de iki dillidir:Kime f olunur srr- af bu bezm-i keretde


31/475

13

alem n iki dilli oldu kd ise d rdur

(K.1-30)Bu dnyada cefaya, eziyete sabreden kii Allahn ihsanna layk olur, o kii

iin vefa lkelerini fethetmek gayet kolaydr:

Cefya abr iden yeste-i isn olur elbet

Aa tesr-i ilm-i vef sn olur elbet

(G.12-1)

iirlerinin byk bir ksmnn naat olmas onun, Hz. Muhammede kar

hissettii sevginin samimiyetini gsterir:

Dola evile abb bu dili ii a

Seni sevmek olur lemde hemn cnii

Cnm cnsn z cnn sevmez mi kii

n doup utd cihn yzini sn gnei

Kim ola sevmeye bu vech ile sen mhvei

(Tah.4-1)

Y Reslallh amu b-kesleresensin ma

Bb- lufu mcrim nlendeye besdir mel

(G.26-1)

zzet an ki cihnda ulluula far ider

Kiiye izzet sadet ulluudan ndir

(G.31-5)

Salhaddn-i Uknin Cemleddn-i Uknin kzyla olan evliliinden iki

tane olu dnyaya gelmitir. Bunlardan Muhyiddni gen yata kaybeden

Salhaddn-i Uknin yaad evlat acs, olunun vefatna drd tarihte

kendini aka hissettirmektedir:

Dir gitdi dil eglencesi merd-i san-dnm


32/475

14

Gzde-zde-i srrm nedm-i bezm-i irfnm

(T.2-1)

Bundan baka, air gnlden bal olduu Cemleddn-i Uknin vefatna

drt, maiyetinde uzun sre kald Hekimolu Ali Paaninvefatna da bir tane tarih

dmtr. Bu tarihmanzumelerinde, Salhaddn-i Uknin onlara besledii derin

ve samimi sevgi, onlarn vefat karsnda hissettii znt kendisini belli eder.

1.2.EDEB KL1.2.1. iir ve air Hakkndaki Grleri

Salhaddn-i Uknin divanndaki altm ikinci ve yz altnc gazeller,

airin kendi iiri hakkndaki dncelerini aksettirmesi bakmndan byk bir nem

arz etmektedir. Bu gazellerde air, kendi poetikasn ortaya koymutur. aire gre

Allahn ltfu gnle her an hidayet rzgarn gnderir ve bu ekilde vuslat iin yol

gstermi olur (G.62-1). Nefs tevfik mehri ile ruha nikhlanr ve kalp haclegahna

vahdet taht gnderilir (G.62-2). Gnl nigar Allahn feyzinden hamile kalnca

kalem ebesi de doum krssn getirir (G.62-3). airin airlik tabiatnn

Meryeminden, kalp ocuu olan iiri dnyaya gelir ve onun iirinin cana can katan

kadehi halka erbet gnderir (G.62-4). airin iiri ibret beiinde fikir kundana

sarldr, cemal feyzinin st annesi de ona hikmet st gndermektedir (G.62-5),airin tpk bir bakire gibi olan, yani daha nce hi dnlmemi fikirleri akla

kardetir ve gnl hasta olanlara ak vastasyla ila gnderir (G.62-7). airin

gnlnden kan szlererguvan renkli bir arap, irfan meclisinde ebed bir sevgidir

(G.106-1). airin szleri, ykseklere akseden bir elmas, gkyz renginde bir

yakuttur (G.106-2). airin szleri tlak leminden ava karken tuzaa dp

balanm bir meknszlk doandr (G.106-3). airin szleri lemi byleyen yeni

yetme bir gen, salikleri irat eden fena makamna ulam bir pirdir (G.106-4).


33/475

15

airin szleri her nefeste l gnlleri diriltir, gnl hasta olmu klara derman

olur (G.106-5). airin szleri vahdet srrndan haberler getirir ya da bu szler,Allahn sevgilisi Hz. Muhammedin naathandr (G.106-6). air bu gazeli de,

divanndaki pek ok gazelde olduu gibi yedi beyit stne kurmutur, bu sebeple

iirinisebal-mesaniye benzetmektedir:

Ey al heft beyti iltizm itmekdesi

Gy hep man-i sebal-mendir sz

(G.106-7)

Bu iki gazelden aka anlalaca gibi air, iirlerini Allahn feyziyle

kaleme aldn sylemektedir. Onun irfanla bezenen iirlerinin asl kayna bu

feyizdir. Bununla beraber, divanndaki pek ok iirin nazm trnn naat olmasna ve

bilhassa yz altnc gazelin altnc beyitine dayanarak airin iirinin bir dier

kaynann da Hz. Muhammede duyduu sevgi olduunu syleyebiliriz:

Varsa y srr- vadetden aber virmekdedir

Y ki mabb- udn nat-ndr sz

(G.106-6)

Baka beyitlerde de airin, iirlerinin kaynan Allahn feyzine, Hz.

Muhammedin ltfuna ve irfana baladn grmekteyiz:

n degildir fare ly avl fil-i mcrimn

tirf- acz u tarden olur ermz

(K.10-17)Aceb mi fey-br olsa zebn- me-i namm

al fey-i adan bu man baa mlhemdir

(G.41-7)

Nua cizdir al lk lufula seni

Midatide hir olur meden nam- bed

(G.94-7)Lk mrdan dai aardr al b-nev


34/475

16

tirf- midati n nam ld arf

(G.99-7)Azz-i rm feyi ile leb-rz olup l

Zebnmdan nir olan hemn ol drr gevherdir

(K.8-21)

Hner bezmin aceb mi fey-yb eylerse me

al fey-i ada bir hner yodur ki yodur

(G.42-7)

Drr-i n-sfte-i ikmetse nola her sanm

Cevher-i marifet-i a ile bir kn oldum

(G.116-6)

Salhaddn-i Ukye gre, insan meramn ksa ve z anlatmaldr. nk

her szn az ve z olan makbuldr:

Her kelm lleti evl v ardr vel

alb-i fye meir ola bu ikrmz

(K.10-3)

Ey dil-i ikmet-nim eyledi ar- merm

Eyleme l- kelm odur an aar

(T.7-37)

Salhaddn-i Ukye gre, onun iirinin kalemi irfanla renklenmitir. Bu

yzden her bir gazelinin baka baka renkler ortaya karmasna almaz. Salhaddn-i Uk hikmet denizinden cevherler saan bir airdir ve onun szleri

arif kimseler iin hikmet incisidir. Onun szleri irfana susam kimselere irfan

datan sebilin ta kendisidir:

al me-i nam marifle mlevvendir

Nola her bir azelde eylese reng-i diger peyd

(G.3-7)al bar- ikmetden cevhirler nir itdi


35/475

17

Mezy-y kelm rifna drr-i ikmetdir

(G.40-7)Dil-tene-i irfa olan ivna al

Vd-i aatde sz ayn- sebldir

(G.44-7)

airin, Tekke iirine yaklat noktalarda iirleri hakknda daha mtevaz

olduu grlmektedir. air bir beyitinde gnl ac szlerin, her akll insandan bile

gelmezken onun gibi bir divaneden hi gelemeyeceini sylemitir:

nam- dil-g her il ferzneden gelmez

Ne vech ile al bu dil-i dvneden gelsin

(G.127-7)

airin, iirlerinin herkes tarafndan beenilmesi gerektiine dair bir srar ve

endiesi yoktur:

Herkese o gelmez ise bezm-i irfn ire o

Ner-i by eyler mema nu- anbersrmz

(K.10-11)

Girmezse g- ma al ne am yine

Er- dil-pesendii ivn our yazar

(G.51-3)

Salhaddn-i Uk baz beyitlerinde, iirini can bahedici ve ifa veren

erbet olarak vasflandrmtr:Nu- cn-bam olupdur seba-mz- red

er-i esrra ktb-ne-i irfn oldum

(G.116-5)

All-i pister-i hicri olan u- n-ra

al erbet-i nuu if-sz oldu gitdike

(G.140-7)


36/475

18

air, iirde manann her eyden daha nde olacan dnmektedir. aire

gre szn deerimanasndadr:Her kelm nad-i adr u ymeti mandadr

Nam terkbinde o dr-dne olsun olmasn

(G.123-5)

air iirlerini ak ile yazd iin, akln onun iirlerinin manasn anlamakta

aciz olacan sylemektedir:

Man-i namma reh-yb olamaz vehm ul

let-i a- red-sz ile gyn oldum

(G.116-4)

air bir beyitinde kendi iirinin akclkta akarsuya benzediini syleyip

iirini vmektedir:

Nola dil-tene-i irfna icr-y af itse

al nam- dil-cyu selsetde aarudur

(K.1-38)

1.2.2. Dil ve slupiirlerinde Salh mahlasn kullanan Salhaddn-i Uknin dili sade

saylabilir. Fakat o, Arapa ve Farsaya bu iki dilde iir yazabilecek kadar hkim bir

airdir. Onun eitli airlerin Arapa ve Farsa iirlerine yapt tercmeler, bu iki

dile ne kadar hkim olduunu gsteren bir baka delil olarak addedilebilir.

Salhaddn-i Uk ayn zamanda bir arihtir. Bu sebeplerden tr onun, iirlerinde

kimi zaman Trkede az kullanlan Arapa ve Farsa kelimeleri kullandn

grmekteyiz. Baz beyitleri veya msralar Arapa ve Farsa yazan air, iirlerinde

ayet ve hadis iktibaslarndan da bolca yararlanmtr:

Remy levlk uyedullhile a vaf idicekNat-i pkinde ne mmkin eylemek ar- hner

(K.2-20)


37/475

19

nyedullhi feva eydihimle vaf itdi ud

Oldu r- benn- pki inaal-amer(K.2-23)

Marifetdir illet-i tekvn-i lem rif ol

Knt kenzensrrna yodur bizim inkrmz

(K.9-10)

Salhaddn-i Uknin iirlerinin temelinde tasavvuf yer almaktadr. Kendisi

zaten bir tarikat eyhidir ve bunun da tesinde bnl-Arb ve Mevln gibi slam

dnce tarihine yn vermi iki sufinin tesiri altndadr. Bu sebeple onun iirlerinde

tasavvuf birinci plandadr.Onun iirlerinde din ve tasavvuf ile alakal pek ok konu

hakknda yazlm iirler bulunmaktadr.

Salhaddn-i Uknin iirlerinde gze arpan dier bir husus, kendisinin

Hz. Muhammede duyduu samimi ve derin sevgidir. Bu sebeple divanndaki

iirlerin krk altsnn nazm tr naattr.

airin iirlerinde hikemi tarzn slubunu grmek de mmkndr. Koca Rgb

Paann iki iirine tahmis yazan ve Koca Rgb Paann epey tesirinde kalan air,

bu iirlerinde onun yolunu takip etmektedir:

Meyli elbette mad olur cihnda limi

aflet ile znet-i dnyy hergiz sevmese

(K.12-18)

Ey bu dny mlna marr olan

Devlet ibline mesrr olan

(Mes.1-1)

Gel selefden ibret al ey nkte-dn

Neyledi gr anlara devr-i zamn

(Mes.1-2)


38/475

20

b- afletden gz a ey fet

o nedmet fide virmez saa(Mes.1-116)

Yr- bedden l aer smn eyler trumr

Bezm-i lemde kiiye h olur mu yr mr(G.71-1)

Marifden dem urma iftir itmek amatdir

Hezrn marifet icrs bir ecr-i amel almaz

(G.82-4)

u deli dd rabetden marif dri lemde

Ki nad-i b-bahdr far olunsa bir baal almaz

(H.82-6)

Diden artar kiini rz o olmaz iden

den olmaz berekt olur anca diden

(G.121-1)

air ikinci mesnevisini medresede okutulan kitaplarn isimlerine, elli

dokuzuncu gazelinini de musiki makamlarna tevriye yoluya gndermeler yaparak

kaleme almtr:

Edeb ilmi ki ehli oldu ndir

Ess- emile andan bindr(Mes.2-1)

Bindan ala maduu cndaAzz ide seni izzicihnda

(Mes.2-2)

Mer aladsa rat- cnSaa yz gstere elf- urn

(Mes.2-3)Rstdr meslek-i a ev ile vicdn ister


39/475

21

Name-i srr- yeghla leb-i irfn ister(G.59-1)

n dghile segholdu isr- ukrgh gzet riflere in ister

(G.59-1)

1.2.3. Edeb Kiiliine Tesir Eden airler

Salhaddn-i Uknin iirlerinde Nect17, Bk18, Amr19 ve Fuzlnin20

tesirleri akagrlmektedir:

Nola meyi itseler erua erbb- af

Bya ir degldr bu bir aarudur

Bk (G.46-6)

Nola dil-tene-i irfna icr-y af itse

al nam- dil-cyu selsetde aarudur

Salh (K.1-38)ub- val- yrdur bezm-i arb itmek gerek

Sgar- zerrni rek-i fitb itmek gerek

Bk (G.227-3)

Ey gl mey-ne-i aa itb itmek gerek

Kse-i albi dem--dem pr-arb itmek gerek

Salh (G.108-1)

Far mlki tat u lem terki efserdir baa

kr lillh devlet-i b myesserdir baa

Fuzl (G.15-1)

17Ali Nihad Tarlan, Necati Beg Divan, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1963.18Sabahattin Kk, Bk Dvn, Ankara, Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1994.19Mehmed avuolu, Amr Divan,stanbul, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar,1979.20Kenan Akyz-Sheyl Beken-Sedit Yksel-Mjgan Cunbur, Fuzl Divan, Ankara, AkaYaynlar, 1990.


40/475

22

Salanatdr ulluum farm ile far eylerim

let-i aczim aatde kermetdir baaSalh (G.1-2)

tmege ayrdan pinhn bu u gencini

Bu y glm gibi vrneler grd m h

Nect (G.39-3)

Her cefs a mau olur bir af

ret-i ahr ire man-y af grd m h

Salh (G.19-4)

Levend oldusa ba egme Nect va u destra

z meydn- ire ehd eyle kefenden ge

Nect (G.42-7)

al rabet-i cennta gel ar itme amli

R-c-y ud ol rehbet-i nr- saardan ge

Salh (G.17-7)

ala ala alanlar sa mdur snbl mdr

Dne dne grinenler be midr flfl midr

Amr (G.22-1)

l-i rusr u leb-i lalinde ayrn oldu dil

ev-ba-y dehen flfl mdr o ml mdr

Salh (G.64-2)Yine airin divannda, iki gazeline tahmis yazd Koca Rgb Paann21

tesirini grmek de mmkndr.

Ey em-i girye-z eseri yo mudur seni

te iindeyim aberi yo mudur seni

Rgb Paa (G.32-1)

21Hseyin Yorulmaz, Koca Ragb Paa, Ankara, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 1998.


41/475

23

Ey h- cn-gdz eseri yo mudur seni

ayd- sivya bir ereri yo mudur seniSalh (G.105-1)

b u zit rdr yne-i girdr- al

Her ne ret tar eder sar kendin gsterir

Rgb Paa (G.11-6)

ahr u lufu ab u bas ile teb itmede

Her abi nb u infircn gsterir

Salh (G.35-5)

Salhaddn-i Uknin, bir gazeline sekiz ayr tahmis yazd Dede mer

Ren ve baz iirlerini tercme ettii Mevln da aire tesir eden airler arasndadr.

1.2.4. Eserleri

Salhaddn-i Uk, edebiyatmzn en velut melliflerinden bir tanesidir veiki divan sahibi bir airdir. Trke, Arapa, Farsa eserler kaleme alan, Arapadan ve

Farsadan Trkeye tercmeler de yapan Salhaddn-i Uk telif ve tercme

eserlerini bnl-Arabyi ryasnda grdkten ve ondan feyiz aldktan sonra kaleme

almaya balamtr.22

Salhaddn-i Uknin eserleri arasnda bulunan Risle-i Regibiyye, Trk

edebiyatnda yazlm regaibiyye trndeki ilk eser olmas bakmndan nem

tamaktadr.23

Mehmet Akku, Salhaddn-i Uknin hayat ve eserleri zerine hazrlad

almasnda airin eserlerini u ekilde sralamtr:

erhettii Eserler: Riyzl-Kavid Hyzul-Fevid, Tavliu Menfiil-Ulm min-Matlii Mevkiin-Ncm, Mifthul-Vcdil-Ekber f-Tevchil-

22Brusal Mehmed Thir, a.g.e.,s.104.23Mehmet Akku, a.g.e., 168.


42/475

24

Kelmi-eyhil-Ekber, Zeyll-Kitb bi-Ahsenil-Hitb, Risle-i Kudsiye Tercme

ve erh, Muhtasarul-Menr erhi, Elli Drt Farz erhi, fiye erhi, Risle-iMesele-i Acz f-Mafiretillah erhi, Muzhr-i Kavid-i rb, Tercemetl-Ak,

erh-i Rubiyye-i Eb Sad, k merin Gazelinin erhi, Niyz-i Msrnin

Gazelinin erhi, Mevlndan Tercmeleri ve erhleri, Erefolu Rmden Kaside

erhi, Nashden Gazel erhi, smil Hakk Bursevden Gazel erhi, Hz. Aliden

iir Tercmeleri ve erhleri, Baz Farsa Beyitlerin Tercmeleri ve erhleri, Dier

Beyit Tercme ve erhleri.

Tercme Ettii Eserler: Havzul-Hayt Tercmesi, Usl-i Hads erhiTercmesi, Risle-i Gavsiye Tercmesi, Risle-i Vcd Tercmesi, Tercme-i

Arz-i Tebrz, Hz. Ali Divan Tercmesi, Edebi Bilgilere Dair Bir Eserin

Tercmesi, Risle-i Ahadiyye Tercmesi, Kaside-i Brde Tahmisi ve Tercmesi,

Hassn bin Sbitin Kasidesinin Tahmisi ve Tercmesi, Kaside-i Mnferice

Tercmesi.

Telif Ettii Eserler: Gl-i Sad-Berg-i Evrd Bery- Tuhfe-i Ubbd,Mirtl-Alm ve Miktl-Ahlm, Mirt- Esm, Cevhir-i Tc-i Hilfet, Usl-i

Evrd- Ukiyye, Medr- Mebde ve Med, Mecma- Fenn-i Zerfet, zhr-

Esrr- Nihn ez- Envr- Hatm- Hcegn, Tuhfetl-Ukiyye, Ahzab Suresi 72.

Ayet Tefsiri, Rum Suresi 1-5. Ayetlerin Tefsiri, Kamer Suresi 1., 2., 8., 45. Ayetlerin

Tefsiri, Mektuplar, Risle-i Regibiyye, Hilye-i Hasaneynil-Ahseneyn, Etvr-

Seba, Nat Divan, Trke Divan, Esm-i Hulef, Mevlid ve Mirciyye.Salhaddn-i Uknin bunlardan baka, nshalar tespit edilemeyen on

dokuz eseri vardr.24

1.2.4.1. Trke Divan

Salhaddn-i Uknin almamzda incelediimiz Trke divannn be

adet nshas bulunmaktadr. Bunlardan ilki ve en tertipli olan Ali Birincinin

24A.e., 186.


43/475

25

koleksiyonunda yer alan ve metnimizin ana nshas olan B nshasdr. Yz yirmi be

varak olan bu nsha, on yedi satr halinde harekeli olarak nesih ile kaleme alnmtr.stinsah tarihi 1188 olan nshannmstensihi smail Zhddir.Bu nshann iinde

Salhaddn-i Uknin tercmeleri de bulunmaktadr. Mehmet Akkutan temin

ettiimiz bu nshaya ait fotokopinin birka vara eksiktir.

Dier nsha ise Ahmet Yivlek koleksiyonuna ait olan ve edisyon kritie dahil

ettiimiz Y nshasdr. Yine Mehmet Akkutan fotokopisini temin ettiimiz, rika ile

kaleme alnm, on sekiz satr halinde yazlmbu nsha altm varaktr ve 1339

ylnda istinsah edilmitir.

Salhaddn-i Uknin Trke divannn dier tm nshalar Sleymaniye

Ktphanesindeki koleksiyonlarda bulunmaktadr. Mrettep olmayan fakat ierdii

farkllklar sebebiyle edisyon kritie dahil ettiimiz H nshas Hac Mahmut Efendi

no 2684te yer almaktadr. airin dier eserlerinin bir ksmnn da yer ald bir

yazmann 75a-111a varaklar arasnda bulunan nsha talik ile kaleme alnmtr.

Yanllklarnn Ali Birinci nshasyla paralel gitmesi, Ali Birinci nshasnda

yer alan ve Mverrih Ride ait olan mehur bir beyitin her ikisinde de yer almas

gibi sebeplerle, Uk Tekkesi no 106da yer alan, on dokuz satr halinde ve rika ile

yazlm U1 nshasnn ve yine Uk Tekkesi no 84te yer alan, yirmi bir satr

halinde ve talik ile yazlmU2 nshasnn Ali Birinci nshasndan kopya edildikleri

dnlm ve bu iki nsha edisyon kritie dahil edilmemitir


44/475

26

2.DVANIN EKL YNNDEN NCELENMES2.1. NAZIM EKLLER2.1.1. Kaside

Salhaddn-i Uknin divannda yirmi iki adet kaside bulunmaktadr.Bunlardan tanesi naat, biri Hz. Aliye, biri On ki mama, biri Eyyb el -

Ensrye, biri bnl-Arabye, iki tanesi Hsmeddn-i Ukye, ikisi Cemleddn-

i Ukye yazlm methiyelerdir. Yine air bir kasidesinde olunun doumuna ve

bir dier kasidesinde de olunun vefatna tarih dmtr. air iki kasidesinde de

Cemleddn-i Uknin vefatna, bir kasidesinde de Hekimolu Ali Paann

vefatna tarih dmtr. air bir kasidesinde de yazd bir esere tarih dmtr.

Bir kasidesinde de tarikatnn Aladdn-i Ukye kadarki silsilesini gstermitir.

Kasidelerden sekiz tanesi Filtn Filtn Filtn Filn, sekiz tanesi

Mefln Mefln Mefln Mefln, tanesi Feiltn Feiltn Feiltn

Feiln, bir tanesi Filtn Filtn Filn, bir tanesi Mefln Mefln

Mefln Mefl, bir tanesi Mfteiln Filn Mfteiln Filn vezinleriyle

yazlmtr.

2.1.2. Msemmen

Salhaddn-i Uknin divannda bir adet msemmen bulunmaktadr ve

Mefiln Feiltn Mefiln Feiln vezniyle yazlmtr.


45/475

27

2.1.3. Muhammes

Salhaddn-i Uknin divannda iki adet muhammes bulunmaktadr.Bunlardan ilkinin kafiye dzeni elifba srasn takip etmektedir. Her ikisi de

Mstefiln Mstefiln vezninde yazlmtr.

2.1.4. Tahmis

Salhaddn-i Uknin divanndasekizi Dede mer Rennin bir gazeline,

iki tanesi Koca Rgb Paann iki ayr gazeline yaplm toplam on adet tahmis

bulunmaktadr.

Tahmislerden dokuzu Feiltn Feiltn Feiltn Feiln, biri Mefln

Mefln Mefln Mefln vezninde yazlmtr.

2.1.5. Murabba

Salhaddn-i Uknin divanndabir tanesi Arapa ve Farsa kark, drt

tanesi Trke toplam be adet murabba bulunmaktadr.

Murabbalardan ikisi Filtn Filtn Filtn Filn, biri Feiltn

Feiltn Feiltn Feiltn, biri Feiltn Feiltn Feiln, biri Mefl Filt

Mefl Filn vezninde yazlmtr.

2.1.6. Mesnevi

airin divannda iki adet mesnevi bulunmaktadr. Bunlardan bir tanesi airin

en bandan kendi dnemine kadarki halifelerin ismini zikrettii Esm-i Hulefdr.air bu mesnevide Abbasi halifelerinden sonra Memluk halifelerini zikretmemi,

Seluklu hkmdarlarndan sonra Osmanl halifelerini Osman Gaziden balatmtr.

airin ikinci mesnevisi ise ilim ile alakaldr. air burada tevriye yoluyla medresede

okutulan kitaplarn isimlerini de zikretmitir.

Mesnevilerden biri Filtn Filtn Filn, dieri ise Mefln

Mefln Feln vezinleriyle yazlmtr.


46/475

28

2.1.7.Mstezat

Divanda tm naat nazm trnde olan toplam adet mstezatbulunmaktadr.Bunlardan Filtn Filtn Filtn Filn, biri Mefln

Mefln Mefln Mefln vezinleriyle yazlmtr.

2.1.8.Gazel

airin divannda 167 adet gazel bulunmaktadr. Bunlardan bir tanesi

Arapadr, bir tanesinin de ikinci beyitleri Arapadr. Gazellerin drt tanesi

muammadr, otuz iki tanesi de naattr. Divann sonunda yer alan Etvr- Sebaadl

manzume, sekiz adet mstakil gazelden mteekkildir.

Kimi zaman Klasik iire kimi zaman da Tekke iirine yaklaan gazellerinde

pek ok din ve tasavvuf unsura yer veren air, bunlar cokulu ve akc bir dille

kaleme almtr. airin gazellerinin byk bir ksmnn beyit saysnn yedi olduu

grlmektedir. air bir beyitinde bunu u ekilde izah eder:

Ey al heft beyti iltizm itmekdesiGy hep man-i sebal-mendir sz

(G.106-7)

Gazellerden yetmi be tanesi Filtn Filtn Filtn Filn, otuz

tanesi Mefln Mefln Mefln Mefln, yirmi be tanesi Feiltn

Feiltn Feiltn Feiln, sekiz tanesi Mefln Mefln Mefln Mefl,

sekiz tanesi Mefl Mefl Mefl Feln, alt tanesi Mefln Mefln

Feln, tanesi Mefl Filt Mefl Filn, tanesi Filtn Filtn

Filn, tanesi Mefiln Feiltn Mefiln Feiln, bir tanesi Feiltn

Feiltn Feiln, bir tanesi Mfteiln Mfteiln Filn, bir tanesi Mstefiltn

Mstefiltn, bir tanesi Mefl Feln Mefl Feln, bir tanesi Mfteiln

Filn Mfteiln Filn, bir tanesi Feln Feln Feln vezinleriyle

yazlmtr.


47/475

29

2.1.9. Kta

airin divannda toplam yedi adet kta yer almaktadr. Bun lardan iki tanesiCemleddn-i Uknin vefatna drlm tarihlerdir. Bir tanesi ise airin Hz. Ali

Divan tercmesine drd tarihtir. airin bir ktas da muammadr.

Ktalardan tanesi Filtn Filtn Filtn Filn, iki tanesi

Mefln Mefln Mefln Mefln, bir tanesi Mefln Mefln Feln,

bir tanesi Mfteiln Filn Mfteiln Filn vezinleriyle yazlmtr.

2.1.10. DbeytGenellikle aaxa nadiren de aaaa veya xaxa eklinde kafiye rgsne sahip,

mahlas ihtiva etmeyen ve isminden de anlalaca gibi sadece iki beyitten

mteekkil olan dbeyt, Klasik iirde daha ok 17.yyda ve sonrasnda

kullanlagelmitir.1 Her trl vezinle yazlabilmesiyle rubaiden, sadece iki beyitten

olumas ve kafiye dzeninin sadece xaxa deil aaxa ve aaaa olabilmesiyle ktadan

ayrlan dbeyt nazm eklinde genellikle airin mahlas yer almaz.2airin divanndadrt tanesi muamma olan toplam on yedi dbeyt bulunmaktadr. Bu muamma

trndeki dbeytlerin iki tanesi Arapadr.

Dbeytlerden bei Filtn Filtn Filtn Filn, drd Feiltn

Feiltn Feiltn Feiln, Mefiln Feiltn Mefiln Feiln, ikisi

Mefln Mefln Mefln Mefln, biri Mefln Mefln Feln

vezinleriyle yazlmtr. ki adet Arapa muamma nazm trndeki dbeytin veznitespit edilememitir.

2.1.11. Beyit

Salhaddn-i Uknin divannda toplam alt adet beyit bulunmaktadr.

Bunlardan biri muammadr.

1

Sebahat Deniz, Dbeyt (Dbeyt) Hakknda, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi,stanbul, sa.14,s.83.2A.e.,s.90.


48/475

30

Beyitlerden iki tanesi Mefln Mefln Mefln Mefln, bir tanesi

Feiltn Feiltn Feiltn Feiln, bir tanesi Mefln Mefln Feln, birtanesi Mstefiln Mstefiln Mstefiln Mstefiln vezinleriyle yazlmtr.

Beyitlerden bir tanesinin vezni tespit edilememitir.

2.1.12. Mfred

Salhaddn-i Uknin divannda be adet mfred bulunmaktadr.

Bunlardan bir tanesi Farsa bir muammadr.

Mfredlerden iki tanesi Mefl Mefl Mefl Feln, iki tanesi

Filtn Filtn Filtn Filn, bir tanesi Feiltn Feiltn Feiltn Feiln,

vezinleriyle yazlmtr.

2.2.VEZNSalhaddn-i Uk divanndaon sekiz adet vezin kullanmtr. Bunlardan en

ok kullanlananlar Filtn Filtn Filtn Filn ve Mefln Mefln

Mefln Mefln vezinleridir.

Salhaddn-i Uknin iirlerindeki baz Arapa kelimelerde vezin gerei

ses tremeleri vcuda gelmitir. Bunlar divanda italik harflerle gsterilmitir:

Mihri dndrd yolundan ld mh sne-k

Ol vasfdan oldu ems ile amer fermn-ber(K.2-24)

airin imaleyi daha ok, Trke kelimelerde veya Trke eklerde yapt

grlmektedir:

Der-i lufu gd it mazeni a

af mmetleri hep saa mutc(G.16-1)

Hev-y nefs-i eyn gibigmrhmz vardrarb itdidil cnenn hmz vardr


49/475

31

(G.37-1)

Germ serdiyledili derdidrz olmadadrTb- ahr- dehr iledil cn-gdz olmadadr

(G.36-1)

Nadir de olsa, airin Arapa ve Farsa kelimelerde de imale yapt

grlmektedir:

Arefden bir seba al gir debistn- vcda kimal bu nu hep anda sur- kitbetdir

(G.69-14)

iddet-i berd ile pejmrdeolupdur b- dilFirat fal- itdr vulat fal- reb

(G.94-3)

airin divannda, imaleden daha byk bir aruz kusuru olarak kabul edilen

zihafa sesinde rastlanlr:

Vd-i udretde var m udreti dem urmaaBd- ahr eyler ubr- itidr trumr

(G.34-5)

Gemedi loma ile radan ebn-y avYanummn- anatde olanlar avv

(G.88-1)

Geri dr oldu al sitndan seni

Rz u eb fikr-i aylile saa dil mdir(G.31-7)

Celvet Bekt Bayram v Sad dir


50/475

32

Na-bend Mevlev v Glen Ukyiz(G.78-6)

airin divannda, sonu nn harfiyle biten kelimelerde med yaplmamas

kuralna uymad beyitleri bulunmaktadr:

alb-i zvvr dem--dem fey ile tar ider

Bstn- aret-i Suln smd-dndir(K.13-3)

airin baz Trke kelimelerde de med yapt grlmektedir:

fitba or begim ftdelik mhiyyetin

l-i mecru ne bilsin dmeyenler damdan(Mf.3)

air baz beyitlerinde, vezin gerei, eddeli kelimeleri eddesiz okuyup, baz

kelimelerin de uzun nllerini drerek veya ksaltarak kasr yapmtr:

Luf- aher dem dile b- hidyet gnderirVulata yol gsterip mihmna davet gnderir

(G.62-1)

em-i t- Muafya mihr mehpervne miDest-i abdl-i semda fl mdr kekl mdr

(G.64-4)

rdi n evc-i aatde mam ad h

Doldu vze-i natile fahnu icz(G.80-3)


51/475

33

Nadir de olsa airin bazbeyitlerde ayn sesini nsz kabul etmeyerek, aynla

balayan kelimeden nceki kelimenin son sesi ile ayndan sonraki nl arasnda vaslyapt grlmektedir:

Nola remz ile cevher-p- esrr olsam uaBaa mift- kenz-i srr- U msellemdir

(G.41-2)

Tablo 1: Divanda Kullanlan Vezinler

Vezinler K.

Mse.

Muh.

Tah.

Mur.

Mst.

Mes.

Ga.

K.

D.

B.

Mf.

FiltnFiltnFiltnFiln8 - - - 2 2 - 75 3 5 - 2

FiltnFiltnFiln

1 - - - - - 1 3 - - - -

FeiltnFeiltnFeiltnFeiltn- - - - 1 - - - - - - -

FeiltnFeiltnFeiltnFeiln

3 - - 9 - - - 25 - 4 1 1

FeiltnFeiltnFeiln- - - - 1 - - 1 - - - -

MfteilnMfteilnFiln

- - - - - - - 1 - - - -

MeflnMeflnMeflnMefln

8 - - 1 - 1 - 30 2 2 2 -


52/475

34

MeflnMefln

MeflnMefl

1 - - - - - - 8 - - - -

MefilnFeiltnMefilnFeiln- 1 - - - - - 3 - 3 - -

MeflnMeflnFeln

- - - - - - 1 6 1 1 1 -

MeflFiltMeflFiln- - - - 1 - - 3 - - - -

MstefiltnMstefiltn

- - - - - - - 1 - - - -

MeflFelnMeflFeln

- - - - - - - 1 - - - -

MstefilnMstefiln

- - 2 - - - - - - - - -

MfteilnFilnMfteilnFiln1 - - - - - - 1 1 - - -

FelnFelnFeln

- - - - - - - 1 - - - -

MstefilnMstefilnMstefilnMstefiln- - - - - - - - - - 1 -

MeflMeflMefl

Feln

- - - - - - - 8 - - - 2


53/475

35

2.3. KAFYE VE REDFKlasik Trk iirinde, vezinle birlikte, olmazsa olmaz kabul edilen kafiye, en

genel tanmyla, msra sonlarndaki ses tekrardr. iiri musikiye yaklatran ve onun

aklda kalcln salayan kafiye, iirde ahengi salamaktan nazm ekillerini

belirlemeye kadar pek ok hususta mhim vazifelere sahiptir.

Salhaddn-i Uk divannda her harf iin gazeller bulunmaktadr. Elif ile

be, b ile drt, t ile , s ile , cm ile be, ile iki, ile iki, dl ile iki, l

ile iki, r ile krk be, zile on, sn ile iki, n ile , d ile bir, d ile bir, ileiki, ile iki, ayn ile iki, ayn ile iki, f ile iki, f ile drt, kf ile dokuz, lm ile

iki, mm ile be, nn ile dokuz, vv ile iki, h ile on , y ile on iki adet gazel

mevcuttur. Bu gazellerde dikkat eken husus, airin , ve d gibi kafiye

bulunmas zor harflerde redif yerinesadece kafiye kullanma abasdr:

Nr- ddem cn u dilden pend-i pre ut mOlmasn mirt- albe t sivdan ittis

(G.23-1)

Nefsie avl-i n-yestede l itirBu cihn b u zitinden gerekdir nm

(G.89-1)

airin baz beyitlerinde sadece msra sonlarnda deil, msra ilerinde de

kafiyeli kelimeler kullanmaya zen gsterdii grlmektedir. Divanda yer alan

drdnc kaside hem bu zellii ile hem de i kafiyelerinin elifba srasna uygun

olarak dizilmesiyle gze arpmaktadr:

Server-i l-cenbh- kermet-niblm-i lednnye bbvri-i peyamberCevher-i bar- ftmenba- b- aytMazen-i esrr- t evc-i sa ateri


54/475

36

Dny v ubda av zmre-i ana ayKn- a rz- babezl ider ol keveriRh- hdya sirc tc- ser-i ibtihcDerd-i alle ilcolsa nola aneri

(K.4-2,3,4,5)

Divandaki birinci muhammesin, kendi aralarnda kafiyelenen msralarnn

kafiyeleniinde de elifba srasnn gzetildii grlmektedir.

iirlerinde daha ok tam kafiyeyi tercih eden air, kimi zaman yarm ve

zengin kafiyeyi de kullanmaktadr. Yine air, baz beyitlerini cinas sanat

erevesinde kafiyelendirmitir:

Cemli glen-i a ire olmaz tze bir gldrHezr- dil yeter zr la lufula bir gldr

(G.49-1)

Salhaddn-i Uknin kafiye konusunda rahat davrand, kafiyede daha

ok kulaa gelen sesin ahengine nem verdii sylenebilir. airin, divannda uzun

nll Arapa kelimelerle Trke kelimeleri kafiyelendirmesine sk

rastlanlmaktadr:

Nimet-i cd- vcdu kint adrMenba- cdu vcd- mmkini u badr

Lcce-i feyiden istimdd ider her nk u bed

D cihn feyi ser-t-ser inyet-pdr(G.31-1,2)


55/475

37

Baz beyitlerde airin nisbet si ile nc ahs iyelik eki arasnda kafiye

yapt grlmektedir:

tmeziz ayd- sivya itibr lyizHer cihetden nr- envr- vech-i bkyizret-i fnye dil-bendna mnend olmazz

Her vecihde aks iden sn-i Ezel mtyz(G.78-1,2)

Baz beyitlerde, Trke ekler alm kelimelerin Farsa veya Arapa

kelimelerle kafiyelendiine rastlanlmaktadr:

Ey hm-ybe avseynevci ev ednyadrCevher-i t serr-i vadete pryedir

(G.72-1)

f- ank-y hviyyet bil ki sende bendedirOl vecihden cn u dilden cmle lem bendedir

(G.38-1)

Baz beyitlerde ayn fiil kkyle oluturulmu Farsa birleik yaplarn

kafiyelendiine rastlanlmaktadr:

Ride pes rd oldu reh-nmhid-i bat oldu aa r-nm

(Mes.1-59)

airin, beinci murabbada olduu gibi, baz iirlerinde, msra sonlarndaki

kelimeleri kendinden bir nceki kelimelerin son heceleriyle ayn yaparak daha

ahenkli bir syleyie ulamaya alt grlmektedir:

once-i r gd olsa ider ber-bd bdahr- dehr ire olur mu bir dil-i n-d d


56/475

38

rete dil-beste olma al bu mandan aber

Manye vire mi bir ret ile Bihzd zd(Muh.5-5)

Ayn kelimeyi kafiye iin, bir gazelde birden fazla kere kullanmak bir kafiye

kusuru olduu halde, Salhaddn-i Uknin gazellerinde buna rastlanmaktadr:

Kendi istidd zre her kii bir idedir

Vat linden teekk iderek tevdedir

a- nefs ile der elbette chilaflete

rif olan dem-be-dem nefsi ile tevdedir(G.58-1,8)

Olmasa alr idi ademde kint

t in ilat-i kevneyni a itdimurd - pkile ife itdi iyya tamm

lm-i adan udret ile ayna geldi her murd(G.24-2,4)

Otuz altnc gazelin ikinci beyitinde, dier beyitlerde z eklinde olan

kafiyenin eklinde kullanlm olduu gze arpmaktadr. Divandaki krk nc

gazel olan ve maa balar redifli iirde kafiye bulunmamaktadr. Yetmi birinci

gazelde ylan manasna gelen mr redif, -r kafiye iken, ilk msrada trumr

kelimesinin kullanlmas, altnc beyitin ikinci msranda da kafiyeli kelimenin

izafetli olmas kafiye kusurudur. Yz yirmi birinci gazelin beinci beyitinde, dier

beyitlerde -i veya - eklindeki kafiyenin -ii olduu grlmektedir. Bu, byk bir

kafiye kusurudur.

iirde kafiyeden sonra yer alan, anlam ve grev bakmndan ayn ek, kelime

veya kelime topluluklarna redif ad verilmektedir. Salhaddn-i Uknin


57/475

39

divannda rediflerin daha ok Trke kelimelerle ve eklerle meydana getirildii

grlmektedir. Divanda kullanlan redifler drt ksma ayrlmaktadr:

Sadece ekten meydana gelen redifler: -dur (K.1), -()m (T.2), -lndandr(G.54), -mekdeyiz (G.76) vb.

Tek kelimeden meydana gelen redifler: peyd (G.3), n-bedd (G.25),dnr (G.65), bulunur (G.70)vb.

Hem ek hem de kelimeden meydana gelen redifler:-dir baa (G.1), dir edeb(G.6), -()m el-y (G.13), -dan ge (G.17) vb.

Birden fazla kelimeden meydana gelen redifler: dimez de ne dir (G.28),olmaz da nolur (G.29), okur yazar (G.51)-(G.52), ys eyler (G.57) vb.

2.4. TENKTL METNN HAZIRLANIINDA ZLENLEN YOL2.4.1. Metnin Transkripsiyon ve mlasndazlenen Yol1-Metinde kullanlan transkripsiyon sistemi tabloda gsterilmitir.3

2-Metin 18. yzyla ait olduu iin kelimelerin yazlndaki kalplam ekiller gz

ard edilerek gnmz imlasna uygun okunular tercih edilmitir. Bunun yan sra

nshalarn hem kendi ilerinde hem de birbirleri arasnda eitli imla tutarszlklar

grlmektedir. Bunun nne geebilmek iin olabildii kadaryla standart bir yol

izilmeye allmtr.3-Geni zaman ikinci teklik ahs ekinde ve ikinci teklik ahs bildirme ekinde ikili

kullanm gze arpmaktadr. Her ikisi de doru kabul edilerek, metne mdahale

edilmemitir. Bu eklerin yazmnda B nshas esas alnm, eer dier nshalarda

farkl bir kullanm bulunmaktaysa da fark olarak gsterilmemitir.

3Bkz. Tablo 1.


58/475

40

4-Farsa kelimelerdeki vv- madleler ( ) iaretiyle (b, r vb), vv -

mechleler ksa nllerle (o, ur, d-r vb.) gsterilmitir.5-Farsa n ekler kelimeden ( - ) iaretiyle ayrlarak (b-bah, n-r, be-fey-i, ber-

devm vb.), son ekler ise ayrlmadan (derdmend, erreve vb.) gsterilmitir.

6-Arapa ve Farsa kelimelerin sonlarna gelen Farsa mastarlarn geni zaman ve

gemi zaman kkleri de ( - ) iaretiyle ayrlarak ( dil-dr, pey-rev, zehr-ld vb.)

gsterilmitir.

7-Farsa birleik isim ve sfatlar da kelimelerin arasna ( - ) iareti konulmak

suretiyle gsterilmitir.(mey-ne, gm-nm vb.)

8-Arapa n ek ve edatlar da kelimelerden ( - ) iaretiyle ayrlarak gsterilmitir.

(m-siv vb.)

9-Farsa terkib-i atf yaplar, arada atf vv yer alsa da yer almasa da, yaplarn

Trkedeki sylenii gz nnde bulundurularak, imla birlii asndan arada vv

varm gibi ve bitiik olarak yazlmtr. Sz gelimi gft g ibaresi nshalarda hem

vvl hem de vvsz ekilde kullanlmtr, bununla birlikte biz bu yapy metinde her

zaman gftg eklinde gsterdik.

10-Vvsz Farsa ikilemelerde ise edat ile kelimeler arasnda ( - ) iareti

konulmutur. (Nev-be-nev, ser-t-p vb.)

11-Arapa ift nszle biten a, drr, add gibi kelimeler vezin gereince tek

nszle veya ift nszle yazlmtr. Msra sonlarnda tek nsz halleri tercih

edilmitir.12-le edat, i- cevher fiili nshalarda kelimeyle bitiik olarak veya kelimeden ayr

kark bir ekilde kullanlmtr. Biz vezne uygun olan kullanm hangisiyse onu

tercih ettik.

13-Ms, man vb. elif-i maksreli kelimeler uzun okunmas gereken yerlerde ,

ksa okunmas gereken yerlerde olarak yazlmtr.

14-Baz eddeli kelimeler vezin gerei tahfif edilerek yazlmtr. (uff-uf vb.)15-Bzlmeler kesme iaretiyle gsterilmitir.(Noldu, nolavb.)


59/475

41

16-Vezin gerei iki kelime arasnda ortaya kan hece dmeleri kelimelerin arasna

konulan ( _ ) iaretiyle gsterilmitir. ( Nice_olur li saa bu ideni y ksenivb.)

17-Metindeki Arapa ve Farsa ibareler Latin harfleriyle verilmi, tercmeleri

aparata alnmtr.

18-Kullanlan ayet, hadis vb. hakknda bilgi okuyana kolaylk olmas iin her

seferinde tekrar gsterilmitir.

19-Nshalardab ile yazlan p, -ip, -up, -p gerundiumu p ile metne alnmtr.

Ayn ekilde p harfi ile biten baz kelimler metinde b ile yazlmtr. Bunlar da

tarafmzdan dzeltilmitir.(heb-hep vb.)

20-Asl f-tb (b-tb b>f), smn, n gibi kelimeler, medli okunutan ileri gelen

ses tremeli hallerinin Trkedeki yaygn kullan sebebiyle fitb, sumn, in

eklinde metne alnmtr.

21-Nshalarda kark bir ekilde kullanlan gemek-gimek, yir-yer, tag-dag,

togmak-dogmak, tolamak-dolamak gibi kelimelerden, metindeki imla birlii iin,

gnmz kullanmna yakn olan tercih edilmitir.

23- Baz kelimeler vezin gerei ift nll ekilde kullanlmtr.(md-mmd vb.)

24-Vezin icab gereken ses tremeleri italik harflerle gsterilmitir.(vafdan vb.)

25-Y nshas dndaki nshalarda nazal nyi karlayan kf harfi ile nn harfinin

birbirlerinin yerine kullanlmas sz konusudur. Bu karklk bilhassa ikinci ahs

iyelik ekinde ve tamlayan ekinde gze arpmaktadr. Tpk bunun gibi nshalardakimi yerde mstensihin dikkatsizliinden kaynaklanan -z, ve --h karklna

rastlanmaktadr. Bunlar tarafmzdan dzeltilmitir. Bu gibi farkllklar aparatta

gsterilmemitir. Fakat bunun dndaki belirgin harf hatalar aparatta gsterilmitir.


60/475

42

2.4.2. Tenkitli Metinde zlenilen Yol

1- Metin kurulurken dierlerine gre daha tertipli ve hacimli olmas hasebiyle Bnshas esas alnm; fakat metnin gidiat gereince dier nshalardan faydalanlm

ve metin en doru olduu dnlen kelimeler ve ibarelerle kurulmutur.

2-Tm nshalar gazellerle balamasna ramen, metin klasik divan tertibine uygun

olarak hazrlanmtr.

3-Aparatta iir numaras parantez iinde gsterilmi, her iir numarasnn altna o

iirin hangi nshada yer ald ve kanc varakta balad yazlmtr.4-Bir iirdeki kelime farkll metne dahil edilen kelimenin aparata alnmas, ( : )

iaretinden sonra farkl olan kelimenin yazlmas ve daha sonra farkl kelimenin

hangi nshada yer aldnn gsterilmesi eklinde ortaya konulmaya allmtr.

Eer bir iir ayn nshada iki kez yer almaktaysa, bu kez varak numaralar da

gsterilmitir.

5-Tamlamalarda bulunan farkllklarda, tamlamann fark bulunan ksm aparata

alnmtr.

6-Msralarbeyitlerde a ve b, bentlerde ise msra saysna uygun olarak alfabeye gre

harflendirilmitir.

7-Bir iirde msran farkl olmas sz konusu ise, msran yerine kanc beyitte veya

bentte yer ald gsterildikten sonra kanc msra ise ona uygun olan harf

kullanlarak aparata yerletirilmi ve karsna farkl olan msra yazlmtr.

8-Eer bir iirde kelime, tamlama, msra veya beyit eksiklii sz konusu ise aparatta

nshay gsteren harflerin bana ( - ) iareti konulmutur.

9-Konsonant farkllklarndan veya yanllklarndan kaynaklanan farkllklarn (da-

a, doma-oma, zer-er vb.), bariz izafet, akuzatif eki, iyelik eki ve atf vav

hatalarnn dndaki tm farkllklar metne dahil edilmitir.

10-Farklarda metine mana, vezin, kafiye vb. bakmlardan uyan ekil tercih edilmitir.


61/475

43

11-Farklardan hibirinin metne uymad veya metin tamirine ihtiya duyulan

durumlarda teklif edilen ekil metne dahil edilmi, yine farklar aparattagsterilmitir. Tamir edilen ksm keli parantez iinde gsterilmitir.

12-Tamir edilemeyecek kadar silik olan ksmlar [..] eklinde gsterilmitir.

13-Bir beyitte birden fazla farkllk bulunuyorsa farklarn arasna ( / ) iareti

konulmu, ayn fark baka nshalarda da mevcutsa nshalar gsteren harflerin

arasna (,) konulmutur.

14-Eer bir iir bir nshada birden fazla yerde geiyorsa aparatta nshadaki varak

numaralar ayr ayr verilmitir. Eer bu iki iir arasnda farkllk bulunuyorsa, farkn

hangisinde olduunun anlalmas iin, farkllk gsterilirken sadece nshann ad

deil varak numaras da verilmitir.

15-Baz nshalarda yer alan ve lehu, dger vb. balklar metne dahil edilmemitir.

Bunun yan sra iir hakknda bilgi verdii dnlen balklar metne dahil edilmi,

varyantlar da aparatta gsterilmitir. Metin hakknda bilgi veren fakat eitli

sebeplerden tr (yanllk vb.) metinde gsterilmeyen balklar aparatta

gsterilmitir.


62/475

44

3. DVANIN TASAVVUF MUHTEVA BAKIMINDANNCELENMES3.1. DN3.1.1. Allah

Kinatn ve insanlarn yaratcs, insan aklnn her trl tasvirinden ve zaman,

mekn gibi mefhumlardan mnezzeh, varl iin hi kimseye ve hibir eye ihtiya

duymad gibi btn yarattklar kendisine muhta olan Allah, Salhaddn-i

Uknin divannda eitli isimleri ve sfatlaryla zikredilmektedir: Allah, Hakk,

Ddr, Mevl, Rezzk, Cenb- Hakk, Br Tal, Hud, Gaffr, Hud-y Lem-yezel,

Rahmn, Kerm, Cenb- Kibriy, Vcib, H, Rabb, Hayy, Vehhb, Rezzk, Fetth,

Hazret-i Kudds, Mennn, Kirdgr, Msten, Messir, Mecd, Feyyz- Mutlak,

Gan, Hazret-i Yezdn, Dr, Perverdigr, Cihn-r, B-mekn, Kerm-n,

Hsn-i Ezel, Allm, Fal-i Mutlak, Fil-i Mutlak, Vedd, Rhul-Kuds.

Allah merhameti en bol olandr. Rahman olduu iin btn mahlukatna

merhameti sonsuzdur. Rahim olduu iin de kendisine iman eden mminleri

rahmetiyle epeevre sarmtr. Gnahlar ok balayan olmas hasebiyle de

kullarnn gnahlarn affeder. Allah gc her eye yeten olduu iin rahmetindenasla mit kesilmez:

Didi l tana min-rametillhey kerem kn

Ebed meys- luf olmam inyet gzlerim y Rab

(G.8-5)

Gnahn okluuyla Allahtan mit kesilmez, nk gnah dalarca olsa da

ok balayan Allah onu rter:Crm-i bisyr ile olmam luf- adan n-md


63/475

45

Crmmz dalarca olsa setr ider affrmz

(K.10-19)Zerre kadar olan varlkla dalar kadar isyan edilmi olsa da zerre, rahmetin

nn yannda bir dirhem deildirve dahi kulun gnah Allahn ihsan denizinde

zerre mesabesinde deildir:

Vcd- erreden dalarca iyn eyledim lkin

u- ramete nisbet degil erre direm y Rab

(G.8-3)

Benim crmm seni dery-y lufuda degil erre

ridir areyi ummna isan gremy Rab

(G.8-4)

Geri utup semt-i ilf

tmekde nefsim itisf

ldm velkn itirf

Crmm olursa kh- f

Afv an eyler adm

(Muh.2-3)

Gaybn srlarn bilen Allahgnahlar affeder ve ayplar rter (Muh.1-2).

Allah kiinin hatalarn veayplarn rtmezse, kiiye kimseden fayda yoktur(Muh.2-

5).Rahmeti gnahkrn gnah kadar olursa fakir kul zengin olur (K.5-24). Her ne

kadar nefs zillet sebebi olmusa da kusurunu itiraf eden kii, Allahn ltfuna erer(K.8-2). Salhaddn-i Ukye gre Allah kusurlar affedecek merhamete sahip

olduundan gnah hastas iin bir ltfu devadr:

urum afv idip her bir ama bi a eyle

All-i crme bir lufu olur ise devdandr

(K.5-23)


64/475

46

Allah dualar iitir, yeryzn ve gkyzn yaratandr, beka mlknn

sahibidir, ltuf ve ihsan bol olandr (Muh.1-1). Ltfunun kaps mahlukatna aktr(Muh.1-11). Allah izzet ve celal madenidir, ltuf ve cemal sahibidir (Muh.1-23).

Allahn yoluna giren kandrlm olarak dnmez, kii Allahn ihsan kapsnda

mahzun olmaz (G.81-1). Nimeti ve ihsan o kadar boldur ki onun ltuflarna insan

akl ermez (Muh.2-1). Hevasnn gdmnde olan kii Allahn feyzinden nasip

bulamaz, Allah btn kullarna ltuf ve kerem bahedendir, hem zelil hem de aziz

eden yine Odur:

Fey-i adan b-nab olur olan ser-be-hev

Ser-fr itmez ise h delve iriir mi b

(G.7-5)

Olur senden amu ubbda luf u kerem y Rab

den sensin ell hem azz muterem y Rab

(G.8-1)

Gnl Allahn yardmyla sivadan temizlenir (K.9-25). Gnle heva ba ve

siva dncesi gerekmez, Allahn zikri yerine masivay dnmek gzel bir ey

deildir (K.10-21). Allah, feyzinin erbetini sunarsa kalp ak ile dolar ve siva

sevgisinden temizlenir ve vuslat yolunu bulur (Muh.2-9). Dnyaya rabet eden kii

Allaha rabet edemez. nsan iki dnya zevkinden vazgemedike Allaha ulaamaz

ve Allaha ulamak isteyen masivaya olan meylini kesmelidir:

Rabet-i aa cihnn rabeti mni olurVl olmaz kimse aa d serdan gemese

(K.12-19)

Kes aly ritesin tecrd tevde iri

Kimse irmez aa meylin m-sivdan kesmese

(K.12-20)

Allah sknty ortadan kaldrandr, mlknde rzk bol ve geni olandr(Muh.1-16). Zayf kavimlerin snadr (Muh.1-20). Salim olmak, ileri ve olaylar


65/475

47

Allaha tefviz etmekle olur. Bt

177777990 salahaddin ussaki divan

Documents