T.C.KLTR BAKANLlGIANITLAR VE MZELER GENEL MDRLG No: 1877 SONULARITOPLANTISIi27-31MAYIS1996ANKARAKLTR BAKANLlGI ve MzelerGenel No:52YAYIMA EROGLUHandanERENFahriyeBAYRAMFiliz KAYMAZNurayTARLANA,Harndi ERGRER BirsenKIZILDAG MORKAYAISBN: 975 171723X975-17-1724-8 (Cilt)ISSN: 1017-7663Not: Bildiriler, sahiplerinden ve gre KLTR BAKANLlGI KTPHANE ANKARA 1997iiNDEKiLERSayfaCatherine ABADIE REYNAL1995 Zeugma ve Apameia Yzey 1Christoph BRKER, Dietrich BERGESTyana-Survey 1995 : 17Albrecht BERGERSurvey In (Mokikos) 27David H. FRENCH1995 Roma ve 43Stephen MITCHELL1995 Pisidia 47Thomas CORSTENKibyra 1995 63.Thomas DREW-BEARPisidia Yeni Yaznlar. 73Gustavo TRAVERSARILadik'te 1995 Arkeolojik ve79Peter HERRMANNNeues zu Kulten Und Kultvereinen In Lydien 91Nergis GNSENiN1995 Y Marmara 97Mustafa H. SAYARTrakya'da Epigrafive 1995 107Mustafa H. SAYARKilikya'da Epigrafive Tarihi- 1995 115Frank RUMSCHEIDMilas1995 : 123Anneliese PESCHLOWDie Arbeiten Des lahres 1995 Im Territorium Von Herakleiaam Latmos 141Ender Bodrum ve KermeKrfezi'nin KuzeyindeYzey 161Winfried HELDForschungen In Loryma 1995 165Wolfgang BLMELEpigraphische Forschungen Im Westen Kariens1995 183 Karia Yzey 1995 189Poul PEDERSENInvestigation And Research In Halikarnassos1995 .207NumanTUNATeos 1995 219Nevzat KentArkeolojik Envanteri ProjesiIIHurma Ky Yzey 235Serra DURUGNL1995 (AntikKilikya Yzey 253Robert L. VANNA. Survey Of Ancient HarborsIn RoughCilicia: The1995Season At Korykos 259Burin ERDOGUEdirne 1995 Yzey .273Nur BALKAN- Marie Claire 1995 Aksaray, ObsidienYzey 293Andrew GARRARDSurvey Of Palaeolithic And Aceramic Neolithic Sites In Sakagz Re-gion (Gaziantep): 1995 fieldSeason 313Mehmet i. TUNAYSilifke ve evresi Yzey 1995 325DANIKOrtaHarput Yzey 1995 339Kemalettin KROGLU1995 Artvin- ArdahanYzey 1995 369Mine LEUBE, Thrgay YAZAR, Zafer KARACA1995 Tao- Klardjetie Yzey 397Gabriele MIETKESurveyDer Rmisch, Frhbyzantinischen SiedlungBei Akren In Kilikien, 1995 423Robert OUSTERHOUTThe1995 Survey At Kilise 435Scott REDFORDSeljuk Pavilions And Enclosures And Around Alanya 453- ~ ~ - - ~ ~ ~ -1995 ZEUGMAVE YZEY Catherine ABADIE- REYNAL *Antik Zeugma, AkdenizileMezopotamya zerindeki Burada, nehriniki Ze-ugmave Apameia kentleri bulunuyordu. BuikikentM..III. ilk Muh-temelen M. O. II. sonrakent Zeugma Zeugma,EskiYunanca'da demektir. Belki dekenteverilmesi,gemilerinyanyana kprile Ze-tarihini 11. kadar izleyebiliyoruz. SuriyeliMihail'inbirmetninden,kentin o tarihtebirpiskoposlukmerkezi biliyoruz.Buna metinlerde Apameia'dansz edilmemektedir.Neki bu nl antikkentler,BirecikBarajGl'nn al- Bu nedenle, kurtarma yapacak bir arkeolojiheyetiGaziantepMzesiMdrDr. Rifat Erge'in yar- sayesindeekibimizgeenokiyi Burada kendisine etmeyi bir bor bilirim.Geen bu bir olarak Arazideki iki haftasrd. Ekibimiz, Prof.Dr. PierreLeriche, Prof. Dr. Albert Hesse, Do. Dr. AlainDesreumaux,Marie-Cecile Larocheve benden temsilcimiz, Ga-ziantepMzesi Mehmet Kendisineok te-ederim. Geen konuya verdik:- Antik kentlerin ve ;-zerinde belirlenmesive dzenlemeler;- dzeninin (*) Do.Dr.Catherine ABADIE-REYNAL, lFEA-NuriZiya Sokak 2280072- Wagner nerilen Zeugma (Resim: 1). kent sur- Wagner'egre birsur bulunuyordu vebu duvar gneye dnerek, akropol Tepe'ye Bugn arazide, boyunca bir duvar ka- grlmektedir (Resim:2). Ancak, bu duvar bir sur iin olduka in-cedir. Ustelik, i yoktur. Oteyandan, Tepe'yeuzanan Wagner'in izine Buna kar- dahaKara Tepe'nin yeni yolunkenar ke-sitinde, dzgnrgl duvarlar grdk (Resim: 3). Kesitte (Resim:4), tabakagrlmektedir.Birbirindentoprakla bu tabakalar, duvarlarda birka ev-resi gstermektedir. Bunedenle,stratejik olduka nemlibir kesimOteyandan, yol burada, bir ait sylenmektedir. Bu bir suraait muhtemeldir. tepe zerinde yzeyde grlen keramik, buradakiPre-historik Dnem'den Dnemi'ne kadar gs-termektedir. bir nerebiliriz:Zeugma'dailkKara Tepe zerinde olabilir. kolayolan bu ak-ropolden, BaheDere'yi izleyerek gidenyoludenetim tut-makmmknd. Wagner'in aksine, Tepebelkidekentin savunmasisteminehibir zaman dahil Dahasonra,kentin Ancak, herhaldebukesim bir surla evrili NitekimProkopius'a gre, tinianuskenti tahkimkent bir sura sahipNe var ki, Ius-tinianus'un surun da hibir izine Apameia'daisesorun Algaze,d-nemlerde olan bir kuyudizisinde, poligonal rgldz bir duvar ve buApameia surunun bir d- (Resim: 5). Elektrik direnciyntemiyle lmler sa-yesinde bu dahaiyi Olmler drt noktadaduvaradikolarak veprofiller elde (Resim:6). EnbelirginanormallikCprofilinde grlr (Resim: 7). Prof. Dr. AI-bert Hesse bilgisayardabir model zerindeki a- bunedenolanktlenin0,5mx 0,5mx1 mbo-ve bir metre derinlikte (1) J.Wagner, Seleukeiaam Euphrat/Zeugma (1976), Karte II.(2) G.AIgaze etatii, Anatolica XVII (1991), s.207 ve 240, 34; iidem, Anatolica XX (1994),s.33 ve 95-96, 33 ve 36-37.2Bu sonulara gre,genelde ok kt durumdave tek Bunedenle, bir sura bir bente ya da bir istinat ait d- Geenele ikinci sorun,zerinde kar- belirlenmesi ve dzenlemelerdi. grlen birkpryeait ne(Resim: 8). Ancak, bu tarihlernesinin ve gerekir. Gerektende, uzunsre bir kpryle muhtemeldir.teyandan, nehrinikibirdzenlemelerbelirledik.kayaya bir platformun iskelegrevid-Bu platformunbir dizi Bunlardanbirinde, dipteki duvara,sazlar birerkek fi-gr su getirmek iin bir olukoyulmaya ama (Resim: 9). Kabartmadaki bir Btn benzer byklkte olabilen bu hemen hemen her zaman : Bir bir anamekan(her zaman enbykmekan buolmayabilir) ve dipte bulunannc bir oda. Bu son iki mekanzamankayayatekstunlu birgeit bulunur. Kayayer klt hemen hemen kesindir. Ama iinkesin bir sylenemez. Bunlar belkidepoolarak Solyeryer dikbir birbirine ikiterasgrlmektedir (Resim: 10). iki bugn larla hafif bir kesim Bu, belkidebirterastan yarayan bir Ele sonnokta, dzeninin Bu ko-nuda bir sylemek iin henz vakit okerkendir ama birka fikirnesrlebilir. Zeugma'da,gerisinde bulunan bir tarlada elektrikdirenci lmleri Yzeydegrlenmozaik buradaev gsteriyordu. Olmlerde saptanan anormal-likler, dahaok110 derece kuzeyve20derece kuzey (Resim: ll).KaraTepe'ninzerindeki dzlkte10 x30metrelik biralanda yap- lmlerde, burada gs-3(Resim: 12). Ancak, bu ve ait dnemhenzbilinmemektedir.En belli bir greedildiklerini syleyebiliriz. izleri Zeugma'da Apameia'ya gre daha Ze-ugma'dabir dizi buluntuele (Resim: 13), zellikleRoma ve Bizans dnemlerine ait mermerden mimari paralar(Resim: 14). Buna Apameiaiin, arazideokaz mev-cuttur. Sadece,Tel Musa Ky'nde olarak kul- Korinth dzeninde Roma stun saptayabildik(Resim: 15). bir baheiinde olduka iki stun gr-dk (Resim: 16). Ancakkyllere gre bu paralar 19. Ze-ugma'dan burayaApameia'datoprakzerindeki belki de bu kesimdeki alvyon dolgusunun lanabilir. bir da olabilir: arazi sel maruz durum, bir sre iinde terkedilmesine yol Uncbir da, soluzun sre Parth ol- :ve Parthlar'dakentlerin sreci g-rnmektedir. Romakentleri byknem Parth kentleri iin sylemek mmknne bu olup an-layabilmekiin buarazide yapmayakarar verdik. alan- seiminde sukalacak olan kesimlere ncelik verdik(Resim: 17). Kara Tepe'nin Zeugma ve kalanalakkesimleri ve Apameia Bu elektrikdiren lmleriyle Apameia kentinin tamyerinin a- 4Ksisereeleliche

Antiket

Antike5tra8cnAntikerStratlcntunnelKaiserzeitlichc

Wuserleicungen

TempelderTychcSpolieodesTycherempclsKultstamederTycheFragmcoreeineskommagenischenDexiosis-ReliclsStatucde..AthenaToestvonKultsteruenArmfragmcllt einerMarmorstarueRuincn

GcbiudeFundcrtevonArchitekmrgliedemHiiusermitantikenArcbircktur-gliedemFund-undAufbewahrungsonevonMosaikcnfundarkvonZirgeloderleglQIILIScylhie4SpatantikeWohnhiihlenFdskammergrabe:rmitGrabrelielsund-inschrlfrenFundortevonGrabdenkmiilern

mitantiken

EhrcninschriftTrkistberFriedbofFundortfrhbronzczeidicherKeremikAkropolismauerZweikorinthischc

GrabsteleModeme

FclskammergraberModerneFiihrverbindung

i..11-1617-2223:-tt-c2.D25-2S29-31032..33-36..37x38-39x40X41-42-X43X........

50-55.56-5758-72.....7J-75X7'il77-86iii87-105lt106-122123XSelcukeiaamEuphratlZeugma_Hdl,"i"'"hesSradtgebietApameieundSelcukciaamEuphrat/Zeugma1:15000Apameiai

2XX3 5II'"7-8(il

--\"------------.o9iu

NckropoieaA

'ttIilTKar

HByilk\\

0,51

2hmit!!Resim:1viResim: 2Resim: 36Resim: 4Resim: 57ZEUGMAApamee 199520mversl'Euphrate00 b.Loo s e r r a ~ i q u e s- b.Loo s a1ignesO puits~ photographieso,\ ,\",-rc--',-"Resim: 68profil eZEUGMA95, Apamee (rempart)wenner8==2.5mji i10.0'0 -"--.,....,----,----,---.----r---,.-----,----,---,----c100.00 - : : -;profile100.00 --::Jj110.00 - + - - - - r - - - - , - - - , - - - - - . - - - - , - - - ~ - _ _ - - _ r - - _ , _ - _ _ _ ,100.00profil.O10.00 - + - - - r - - - , - - - , - - - - - . - - - - - , . . . . - - ~ - _ _ r - - _ r - - _ , _ - _ _ _ ,100.00profilEmo(ohmm)10.00 - + - - - , - - - . , . - - _ _ - - - - . - - - - , - - - - . . - - _ _ - - - - , - - - _ , _ - _ _ _ ,0.00 10.00 20.00 30.00 40.00dlstance(m)50.00Resim: 7910Resim: 8Resim: 9Resim:1011........tv7.EUGMASeleucieZoneA1995\o10m---1-----___-100m(profildessine)-,

"&.................

_____...

b"CI>...-"\

_ifN184ilNIIOoaif c*vestigesarchitecturauxerratiquestsondageselectriques---i;;fII1)pi,erres/maonnerie

photos

-----

-Resim:11ZEUGMA95, Selencie. zone Bwenner dipale a;lm. donnees brntes80.0oResim: 12109.5 138.62 4m175.3 ~ o . o ohm.m\13Resim: 13Resim: 1414Resim: 15Resim: 1615~rbarrageprojeteIlmltedelazonenondeevllIagesmodernesemprlsedelavilleantiquenecropolesantlquesfouillesenvlsageesnord~..-A #,/',/,.",.'-/,.",."-------.,.-.~"1/7 2C_Jr~_;;.>zeli9mae::-_--------z/J/--r-:......0\Resim:17TYANA-SURVEYl1995Christoph BRKER *Dietrich BERGESDie Stadt Tyana in Kappadokienverdankt ihre langanhaItendeBltevor allem der in verkehrsgeographischer Sicht auBerordentlich gnstigenLagenrdlichder KiIikischen Tore. Tyana und das Territorium der Stadtwarenim AltertumDurchgangsstationdesgesamtenVerkehrs, dersichzwischenZentralanatolieneinerseits undder kiIikischen Ebene sowiedem Vorderen Orient anderseitsentwickelte. So teilte Tyana sich mit derkilikischen Stadt Tarsos in die Kontrolle des Taurosverkehrs und gelangteebenso wie Tarsos sehr frh zu berregionaler Bedeutung.Was in Friedenszeiten die Quelle behaglichen Wohlstands seinkonnte, kehrtesich in der Kriseleicht in das GegenteiI. Die Stadt Tyanawar aufgrundihrer verkehrsgnstigen Lage stets das Zieldiplomatischerund militarischer MaBnahmen der jeweiligen Grofsmachte. Bereits fr dieZeit des9.und8. Jh. v. Chr. lassensich dieseEntwicklungen erkennen.DieKontrolleder Taurospassewar frdie Herrscherdes neuassyrischenReiches, namentIich fr Sargon II., ein vorrangiges Anliegenihrer West-politik, die indiesemPunkt mitdemgleichgerichteten Strebendeszen-(*) Prof. Dr. ChristophBRKER, Institut fr KlassischeArchaologie, Friedrich-Alexander-Universitat Erlangen-Nmberg, KochstraBe 4, D-91054 Erlangen,ALMANYA.Priv.-Doz. Dr. DietrichBERGES, Archaologisches Institut der Hamburg, Johns-allee 35, D-20l48 Hamburg,ALMANYA.(1) DerGeneraldirektion derMuseenin Ankara sei andieser Stellesehrherzlichfr diegroB-zgiggewahrte Forschungsgenehmigunggedankt. DankschuldenwirauchdenVertreternder trkisehen Generaldirektion, FrauHuriye (MuseumAdana) undHermNi-zamettin Kara (Ankara), die uns mit Rat und Tat zur Seite standen. Die Forschungen wurdengefrdertdurcheineSachmittelhilfeder DeutschenForschungsgemeinschaft, Bonn. -DiePhotodokumentationimMuseum machte die !iberale Untersttzungmglich, dieHerr Harald Hauptmannunddas DeutschenArchaologischenInstitut, Abteilung gewahrten.17tralanatolischenPhrygerreicheskollidierte. Weniganders lagendieVer-haltnisse zur Zeit desSeleukidenreiches, dassich- seitdemEnde des3.Jhs. auch mit Hilfe dynastischer Verbindungen zumkappadokischenKnigshaus -EinfluBauf diese strategischhchst bedeutsameZoneander Nordwestflanke seines Territoriums zu sichem suchte.In der frhenrmischen Kaiserzeit, wahrend der Anatolien zunachstzu einer Zone nachgeordneter politischer und militarischer Pravalenz her-absank,scheint auchdieBedeutungvon Tyanaim Abstiegbegriffenge-wesenzu sein. Das anderte sich, als mit dem Erstarken des Partherreichesseitdem2. Jh. nicht nurdie Provinz Syria, sondem auchKleinasienvonfeindlichenEinfallenbedroht wurden. Waszunachstfr Tyanawieder-holtekriegerische Bedrohung bedeutete, erwiessichauf langere Sicht alsdieQuellebeachtlichenWohlstandes. SowurdeTyanainfolgeder um-fangreichen militarischen MaBnahmen an der orientalischen Reichs-grenze zu einem bedeutenden Etappenpunkt der rmischen Mi-litarverwaltung>. Zahlreiche Grabinschriften rmischer Armeefunktionarespiegeln dieseEntwicklung wieder. Zugleich laBt sich anhand einesgroB-angelegtenstadtebaulichenProgramms der wirtschaftlicheAufschwungder Stadt im2. und3. Jh. n.Chr. erkennen, der sichauf diebedeutendeStellung der Stadt im logistischen System der rmischen Mi-litarverwaltung grndete.Das Ende der Stadt Tyana nahte, als die Araberstrme seit demspaten7. Jh. n. Chr. auchdas anatolischeHochlanderreichten. InderFolgewurde Tyana wiederholt besetzt, von Byzanzzurckerobert undschlieBlich als eine Stadt, die immilitarischen Niemandsland der so-genannten Aulsenlander an der Ostgrenze des byzantinischen Reichesge-legenwar, wohlim 9. Jh. von den Rhornaern geraumt'. In dieser dunklenZeit ist diestadtischeExistenzvon Tyanaerloschen;ihrErbetrat spaterdie seldschukische Ortschaft Nakita, die heutige Provinzhauptstadt Nigdean, die - im Gegensatz zu dem offen in der Ebene liegenden Tyana - bereinengutbefestigtenBurgbergundsomit inunruhigen Zeitenber gn-stige strategische Voraussetzungen verfgte.In denRuinen der antiken Stadt hat sich, begnstigt durch die reicheWasserversorgungunddiegroBe Fruchtbarkeit desLandesander Stellederantiken Stadt TyanadieOrtschaft Kemerhisar (frher Kilissi Hissar')(2) E. Gren, Petermanns Mitteilungen 88,1942, 32lff.(3) G. LeStrange, The[and of theeasternCaliphates (1930) 139; E. Honigmann, DieOst-grenze des byzantinischen Reiches, Byzance e [es arabes III (1935) 39-45.(4) RE VII A 2 (1948) 1633 (W. Ruge).18entwickelt, derenBauten die antikenHinterlassenschaften berlagem undder Erforschung vonTyana enge Grenzensetzen. Vor diesemHinter-grundhat sichdasForschungsuntemehmen, dasdasArchaologischeIn-stitut der Universitat Erlangen unter Leitung von Prof. Chf. Brkerdurchfhrt, ein doppeltes Ziel gesetzt. So sollen zunachst alle ar-chaologischenZeugnissezusammengetragenund analysiert werden. Ineinemzweiten Schritt werden diese archaologischen Quellen in Be-ziehung gesetzt zu den historischen Zeugnissen, mit deren Hilfe dieStadtgeschichte von Tyana erschlossen werden soll. Das Survey-Untemehmenhat demnachber die archaologische Bestandsaufnahmehinaus eine ausgepragt historische Dimension.Vor Ort konzentriertensichdieForschungenimzweiten Arbeitsjahrauf dieDokumentationder archaologischenZeugnisse, diedurch einenarchaologischenSurveyermitteltwurden. 1995wurdeder SchwerpunktdesTyana-Surveysauf dierkundungdes Territoriumsvon Tyanagelegt.UmeinenUberblickzugewinnen, habenwir dasGelandezunachst miteinemHeiBluftballoninspiziert. AlsPilotenkonntenwirLars-EricMreundKaili Kidner aus gewinnen. Die Aeroprospektion erbrachteinteressante Aufschlsse. Sehrdeutlich lieB sichdasalteWegesystem er-kennen, das nochbis zurAnlageder modemenAsphaltstraBengenutztwurde. Diesealtere Wegefhrungscheint imgroBenund ganzeniden-tischzuseinmit denantiken Wegen. Darauf weisenvorallem dieResteder kaiserzeitlichen Nekropolen, die sich entlang jener Routen er-strecken. .Darber hinaus ermglichten die Luftbildaufnahmen die Iden-tifizierungbislangunbekannterBodenbefunde. Erwahnenswert sinddiein den Grundlinien erhaltenen rechteckigen Strukturen mit ein-geschriebenemLangsoval imsuburbanenBereichwestlichder antikenStadt - vielleicht die Resteeiner Villa mit Piscina. Auch lieB sich der Ver-lauf der ebenerdigenKanalfhrung, diedas kaiserzeitlicheQuellbeckeninBahceli mit demAquaduktinKemerhisarverband, anhandder Luft-bildaufnahmen naherungsweise vermitteln.DieArbeitenvor Ort hatten dieDokumentationdes inschriftlichenMaterials sowie die Aufnahme der Architekturfunde und die Re-konstruktion der zugrunde liegenden Bauten zum Gegenstand.Dasepigraphische Material urnfaBt nacheiner Bestands-aufnahme ber 70 Inschriften, von denen etwa die Halfte bislang un-bekannt waren. BedauerlicherweisemuBeinbetrachtlicher Teil des be-reits publiziertenMaterialsalsverschollengelten, darunterauchdieIn-19schriften, die die Knige Ariarathes VI. und Ariobarzarnes III. er-wahnen>. Die berwiegende Mehrzahl stellen griechische Grabinschriftender Kaiserzeit; die lateinischen Inschriften bezeugen meist die An-wesenheit militarischer Chargen.DenzweitenSchwerpunkt derArbeitenbildetedie Dokumentationder zahlreichenEinzelfunde, namentlichder Architekturfragmente. Diesystematische Erfassung dieses Materials in Formvon mafsstablichenAufnahmen durchdie Architektin Renate Barcsay erwies sichauch in hi-storischerHinsichtalsauBerordentlichergiebig. Mit HilfedieserFundeist esmglich, diesehr sprde historische berlieferung anschaulich zuerganzen.Als bislang altestes architektonisches Fundstck darf eine groBeRundbasis aus sandigem Tuffstein gelten, die auf der Oberseite dreikon-zentrische anuliartige Kreise undeinhangendes Halbkreismotiv aufweist(Abb. 1). Die Zeitstellung dieses MonumenteslliBt sichmangels direkterVergleichsstckenur sehr ungenaubestimmen. Mglicherweise lebt indieser Formder Typus der imnordsyrischen Raumbeliebten spat-hethitische Rundbasis fort, die oft mit einem Blattdekor ausgestattet ist'.FundeausdervorkaiserzeitlichenEpochesindin Tyanabislangau-Berst selten. Zu den wenigen erhaltenen Monumenten zahlt dasFragmenteines groBen ionischen Kapitells inBaheli, dasaus dem mittleren 2. Jh.v. Chr stammt undoffenbar westkleinasiatische Muster wiederholt (Abb.2). DasStck ist in mehrfacher Hinsicht aufschluBreich. So ist dieses Ka-pitell dasbislang alteste Marmormonument in Tyana und zugleich deral-teste Nachweis griechischerArchitekturformen in dieser an sich kap-padokisch-IuwischenStadt. DieserBefundgeht sehr gut zusammenmitder Nachricht bei Diodor(31,19,7.8), wonachAriarathesV. - der Phil-hellene,undSchwager despergamenischenKnigs Attalos' II. -erstmals griechische Bildungund Lebensart in Kappadokien heimischmachte. Insofernkann das Kapitellfragment als archaologischer Belegfr die historischbezeugteengepolitischeunddynastischeVerbindungzwischen den Knigen vonPergamon undKappadokien dienen, dieauchauf knstlerischemGebiet zu einerAnnaherung des kappadokischenKnigreiches an den griechische Kulturraum fhrte.(5) SEe i Nr. 466. - H. Rott, Kleinasiatische Denkmdler aus Pisidien, Pamphylien, Kap-padokien und Lykien, Studien ber christliche Denkmdler 516 (1908) 370f. Nr. 78.(6)ArchitekturKleinasiens(1971)2136-138mitAbb. 146-151; B. Wesenberg,Kapitelleund Basen, 32. Beih. BJb (1971) 87-89 Abb. 179-182.20Aus der Zeit des spaten Hellenismus und des frhen Prinzipats habensich bislangkeineZeugnisse ermittelnlassen. Diese Situation andertesichfrdas 2. Jh. n. Chr. In dieser Zeitkann ein bemerkenswerter Auf-schwungder Stadt konstatiert werden, der sich offenbar im GefolgederkriegerischenAuseinandersetzungenimOrient entwickelte. Tyanastiegdamals zu einem wichtigen Etappenpunkt der rmischen Mi-litarverwaltungauf. DiegesteigerteBedeutungderStadt wirdzunachstanhandder Architekturfundesichtbar. EskonntenzahlreicheFragmentegroBer ffentlicher Architekurendokumentiert werden, diemehrheitlichder spatantoninischen und severisehen Zeit angehren.Dazugehrtein Fundkomplexverhaltnismafsig gut erhaltener Kon-solgesimse, Friese und Architrave, die zu einem groBen ffentlichen Ge-baudegehrten(Abb. 3.4). AusdemErhaltenenlaBt sich eineumfang-reiche Prunkarchitektur rekonstruieren, fr die man die Gestalt einer Sau-lenhalle - etwa imBereich einer Sakralanlage oder eines ffentlichenPlatzes - erschliBen mchte.Das Bildvonder BltezeitTyanas wahrendder hohenKaiserzeitkonntedurchdie DokumentationderFundeaus Tyana, die im Museumder nahenProvinzhauptstadt aufbewahrt werden, anschaulicher-ganzen werden".Besondere Beachtungunter diesenFundenverdient das Fragmenteiner Sarkophaglangseitemit der Darstellung einer Kentaurenjagd ausspathadrianischeroderfrhantoninischer Zeit".Mglicherweisehandeltessichdort umdasProdukt einereinheimischenWerkstatt, diesichanVorbildern ausdenZentren der Sarkophagproduktion orientierte oderderenWerkleuteaus demwestlichenKleinasiennach Tyanagekommensind. zahlreich begegnenWerke der hochkaiserzeitlichenIdealplastik,darunterKopiennach Vorbildern der griechischenKlassik.Funde kaiserzeitlicher Skulpturen, die klassischen Vorbildern folgen, sindfr Kleinasienansichnicht ungewhnlich. InTyanaaber habendieseDenkmaler berihrenkunstgeschichtlichen Eigenwert hinausbesondereBedeutung. Sie knnen als archaologische Indizien fr eine weit-reichende Hellenisierung der Stadt und ihrer Kultur gelten, die angesichtsder zudenZentrendergriechischengepragtenReichskulturperipheren(7) Die Photodokumentation dieser Funde wurde von Dieter Johannes, Deutsehes Ar-chaologisches Institut, Abteilung erstel1t.(8) G. Koeh - H. Siehtermann, Rmische Sarkophage (I 982) 556.21Lage des eigentlichluwischenTyana zunachst nicht selbstverstandlichist.Den dominantenEinfluf der griechischenKultur fhren auch dieZeugnisse der privatenReprasentation vor Augen. Zu nennen ist zunachstdie AusstattungderGrabanlagen, beidenenregelmaigBildthemenderhellenischen Reichskultur aufgenommen werden". Diesgilt aber auch frdielokalePortratplastik. derenhervorragende Vertreterkeinen Vergleichzu scheuen braucht. Das weibliche Bildnis'". mit Zopffrisur undberdenHinterkopf gefhrtenMantel aus hadrianischer Zeit steht inder Qualitatder ArbeitdenZeugnissenausdenZentrender kaiserzeitlichenPortrat-kunst innichts nachundwurde wohl voneinemBildhauergeschaffen,der seine Ausbildung in einer der fhrenden Werkstatten erhalten hatte.Freilich sichdieZeugnissenicht auf BildwerkedieserallererstenQualitat. ImGegenteil: WiebeidenInschriftendieNennungeinheimischer luwischer Namen in griechischer Transkription das Weiter-lebenderaltenbodenstandigenKultur erkennenlaBt, sokannnebendergewissermaBenimportierten Reichskunst griechischer PragungdasFort-dauemeiner ausgesprochen epichorischen Kultur beobachtet werden.Dieswirdbesondersdeutlichinden beidenendievorbildhaftenBildentwrfedurchrtlicheWerkstattenumgedeutet wurden. Diese 10-kalen Arbeiten streben nicht mehr das getreue, formal perfekte Bildnis inder Gestalt rnodisch-zeittypischer Portratkunst an, sondemsetzen denAkzent auf dieUnmittelbarkeit desAusdrucks, gewissermaBenauf dieZurschaustellung der persnlichen Qualitaten der Darstellten.. InjenemGegensatz von griechisch-rmischer Reichs- und Hoch-kultur und einheimischer Umpragung dieser Vorbilder liegt der be-sondereReizder kaiserzeitlichenKultur vonTyana, deren Erforschungsich das Erlangener Survey-Untemehmen zum Ziel gesetzt hat.(9) G. Jacopi, Esplorazioni e studiin Paflagonia e Cappadocia,Relazionesullaseeondacam-pagna esplorativa Agosto/Ottobre1936 (1937) 19ff.(10) J. Inan-E. Rosenbaum, RomanandearlyByzantinesculpture in AsiaMinor (1966) Nr.296.22...Ji AUFSCHT109emiSAULENBASISLSCHNJTTtusemTYANA10O107DemiiiJiiiiioulg.u.R.BARCSAY;;iN WAbb.l:Tyana(Kemerhisar).RundbasisaushellbraunemTuffstein(ZeichnungR.Barcsay)J

iiil

.u.t!LoOLO

a

_Jritv.j::>.TYANAIONISCHESSAULENKAPITELLAbb.2:Tyana(BaheliIKemerhisar).

eineshochhellenistischenionisehenMarmorkapitells(ZeiehnungR.Baresay)W,5tm

r",>:0'I:ONio..!",i,i!f,"I===JL

5r i

'j

.

JJZr.11__L,...,

Resim :1Resim :2231Resim :3Resim :4232Resim:5Resim :6233KENT ANTALYA'NIN II:HURMA KY YZEY Nevzat *Hurma Ky Akdeniz niversitesi Fonu ve Arkeoloji BlmileLikya Merkezi birlikte "Kent Arkeolojik EnvanteriProjesi"nin bir Ve yine buproje'nin ilk olarak ele birlikte, Antalya blmn Projeninilk "lbia ilkkezsaptanan ve sonra da ele ba- Bey (Kalimax) Hurma'ya uzanan zmcek kuzeyeteklerinde, ve Tahra da- Kalimax'dan uzananUzmcek'inkuzeyyznde ormanve bugne dek ka- tahrip Bunlar, birkayerde la-hitler, birkabartmada havaklt tali yollarla atallanan antik yol ve lahit atelyesinden (izim 1).Yol: Nekropol'nden ormanveportakal baheleri 300mkadar bir antikyol belirmeye Yol70-80 mboyunca takipedildikten sonra bitkirts(*) Yrd.Do.Dr.Nevzat Akdeniz niversitesi, Arkeoloji Blm- ANTALYA(1) Blm Prof.Dr.Fahri ve LikyaMerkezi Mdr,Do.Dr.Havva olmakzere, "Proje"yedestekverenvedezel1ikleso-rumluluk alan tm blm ve merkez gnldenederim.(2) N.evik, "The Localization of Olbia at the Gulf of Pamphylia", Lykia 1,1995,95 vdd.(3) Konu, bir makale N.evik, "Antalya-HurmaKy'nde bir iftlik Lykia II, 1996 235 kaybolur. yer yer 4m'yi bulan yol belli ki,vadi boyunca o ynde devam tek olan Tre-benna'ya takip edilemeyen da, Va-disi'nidar Attaleia'ya. Yolunkesimi 30 m kadar tepe boyunca 2-3 duvarla Arada 50-60 muzunluklarda, devametmeyen iki taliyol daha Buyolailk Attaleia'dangelipOlbiazerinden Trebenna'yaynelenbir yoldanizvermekteydi. Hurma yol dabude- olduk.Kutsal alan: Antikyolunikitali yolla te-peye gneybulunankayaktlesininalanabakankuzeyyznde, 1.00 mykseklikte bir kabartmayer Ktle, di-namitle Ancakkabartma, byk bir eseri tek birparazerinde Kabartmada, oturan birfigr Gvdecepheden, ayaklar 4/3profildendir. enesinden yzseilemez. vesabitimi izlenebilmektedir. ve iri gvdesinin st Vcudunalt rtenmantoikibacak da izlenir. eli bir tabak Solkoluyana Bu elindeuzun bir tutar (Resim: I).Bu bir betimlemedir ve belli ki, nnde yola ge-da nedenidir. yoldangelipgeenlerinvedeHurma'dahavada birklt yeridir'. Betimlenen da, buok ve Zeus'dur. Hurma benzeri betimlemeleresahipsikkeler, An-talya evresinde Attaleia, Magydos, Perge, Etenna veTermessos sikkeleri zerinde, oturan, yandan be-elinde asatutanfigrler Attaleia sikkesindekiPosaidon "Baba Zeus'dur. Hurma ka- tambenzeri Sibidundasikkelerindedir>. Burada tm dek grnmiin-dedir.hemenkuzeyindeki kenti sikkelerinde ise yinebenzer Zeus Benzer betimlerin sonucundakesin olanHurmaZeus, nndeki hava da Zeus'unhava (4) Ana kltne olarakAnadolu'da hava Zeusiin rnekleri debilinmektedir: F.Naumann, Die Ikonographie derKybelein der Phrygischen und der GriechischenKunst (1983)216.(5) H.von Auloek, Mnzen und Stadte Pisidiens 1(1977) 132 No: 1362 Taf.34.(6) age.127 No: 1283. 1305 Taf.32.236Zeus kltnn Pisidya Termessos'daki"Zeus Solymeus" yontuya, Pisidya-Pamfilyasikkelerinden Hurma kadar pekok veriden an- Bu bir ok, yay- KilikyaZeus kltne de Hurma'da tamamen tam Ancak, ikinekropol yerlerde okseyrek de olsa izlenebilir Hurma bykbo-yutlu biryana izvermez, aksine, en ok 3-5 iftlik evinin bu- bir birimKutsal 200mbirka grlr. Bun- en dahagldu-varlara sahipbir belli ki,asaliftlikbeyi ko-nutudur. Kaak buduvar veyzeydegrlen mimari paralardan GeRoma ve Bizans tarihlenir. Bun-lardan biribir Bizans Alanda renkli dizilibirmo-zaik, silmeli mermerparalarvebir deBizans Birka tekduran rnek Hurma lahitleri ikinekropol belli bir dzen iinde nekropol(izim: 1-1): Portakal baheleri bugnedek koruyankoyubitkirts saptanan ilk buluntu k-mesi 5lahittenTepeye lahitlervadiye-kuzeye-yneliktir. drd dzlemdeyanyana biri de ar- nlerine teknelerin Bu kme lahitlerin tambezemeli, biri biri detam Arkadatekduranlahitindi-zinin drtl kme birlikte Lahitler tek tek ele verirler:L 1 (izim: 2a; Resim: 2):Kmenin en aradakine-deniyle lden ayn, lahit kuzeyebakar. ana kaya zerine, podyuma oturan lahitin nndedir. 0.97 x2.02x1.04/0.70 mdir. ArkayzYanyzlerindebirer kalkanyer ikiyanda daneyneliktir. yandaki yabahenzBezemelinyz, girland iinde duran tabula-ansata ve yanlardaki kabartma fi-grlerden bir silmeyle evrili ana panonun or-237 erevelitabulada 7 yer girland yandan evrelemesiyle ok raslanmayan zgn bir grntizer. ve sol yanda benzer birer figr grubu Solyanda, asker giysili iki erkek evre iinde figryer yanda, ensoldan bir asker, ko-lundan tutan bir adam-baba-, evre iinde birve en s-tndeduran, bir biraile ve rzgardan uzak ve ka- eniyi biimde gre lahit, bir ift ve iin Zaten kabartmada da 5 Ara- da, daha nce iki ata. Buiki figr, ola-rakevre iinde Tabula ansata iinde yeralan "Demetrios Aur[elios} Demetrios bu lahdi kendisi ve Aur(elia)--- ve Aur (elios) Menandros (?) ve Aur (elios) Syrinas (?)ve Aur (elios)Herme(ias?)... iin L2(izim: 2b; Resim: 3):0.95x2.05x 1.12/0.80 m lahitL3 veIAile podyumda En. Arkaveyanyzleri olanlahitinnyzbezelidir. Iki yunuslabezelifigrler yer Solda, ikisi askerveikisi desivilolantoplam drt erkek,.. dabiri stnde, birirtl olan ayakta figr On yzn bitkiselrgeyle Iki alt yer alanvazolariindenykselenasma, birzm biryaprak olarak Lahitin 1.21 mkuzeydedir. veonu kabartmalara gre bu lahit iindir. Bunlardan tabuladanokunurken, sonuncu olanAur[e1ia] Philoumene tabula Figrlerinyedincisi yine lbir atay temsil etmektedir ve Tabula ansata iinde yeralan "NN.lahdi kendim veAur(elia) Hermaia ve Aurjelioi]Antonios2. ve Trokondas veHermaios ve Kend [eas---} iin ccTabula "vegelinlik Aur [elia] Philoumene[iin .L3(izim:2c; Resim: 4): lgrubunyer alanlahit, x2.18 x 1.18/0.82 Arka yz asma r-gesininnyzde iseyinetabulave figrler vesolda biri rtl figr podyumzerinde Di-238 olarakyanyzdehayvanmcadelesiBurada bir erkekgeyiktmpaneli doldurur. L 4(izim: 2d; Resim: }): anakaya stndekiiki ba- podyuma oturur. Ul kmenin en lahitin nne Ustten bitki lahitinarka yz ven deince rgelerden Yanlarda kalkanlar. Onde ise ii tabula ve yan- yuvarlakkalkanlaryer ButipkalkanlarPisidya'yazgdrvegenellikle de birlikte verilmektedir.L 5: 0.90 x 1.93 x 1.16/0.72m iki para ha-linde ne lahit iki podyuma oturur. 1-2): ilk kmenin 300 m kotta kesilmesive bykeldeedi-len nekropolevresine 5 lahit Alan kul- venn dikkat Tm la-hitlerin da Biri lahit tekneleri yerlerindedir. Ilkinde gibi, Nekropol lahitlerinin gibidir:L6(izim: 2e, Resim: 5-6): 1.06x 2.18 x 1.10/0.86 m lahit olarak bakar. Arka yz Sol yanyzdeoyularak bir kalkan; yandaisesaltkalkan Bezemeli nyz incilerle girlandiinde LO tabulaansata, dabirer kalkanyermerkezlerinde var. iki merkezinoktailgintir: Belli ki, sonradan ikinci merkezIe Soldaki kal- girland bir figr yer Acemicefigrsola ynelik ayakta birerkektir. Boyunca fallosu Lahitte ta-bula da OnyzstsiIrnesivealtsilmeboyunca uzuntek Lahitin podyum iki ba- birer ayakTabulaansataiindeyeralan Aur (elios)---- lahdi kendisi ve (Phi?) loumeneve Mel [) ve Kendeasvegelinlik Ago [ } e [ } e iin .Tabula yer alan "[Her kim ki, mezara zararverirse} At-taleiakenti 2500 Drachmi ceza demelidir".239L7(izim: 2f; Resim: 7): 1.07 x2.13 x0.90/0.58mllerindekilahit L yer Yzkuzeyebakar. anakayazerinde podyuma oturan teknenin st ilk bir anakayadan Arka veyanyz-lerbezemesizdir. Yan yzntek evreyividir. Bezeli nyzor- okunamayan bir tabula ansata yer biri ynelik yunusbezer. Altta birsilmesi olannyzn bitkisel bordr Iki alt duranbirer vazodan ykselen zmlasmalar n paneli evreler. Onyznta-buladankalanikibirer kalkanvedaelenkiinde, boyundan birer portreL8(izim: 2g): 1.02 x x1.24/0.73mtamamentekne kuzeye bakar. One kapake Ka- gen bir kalkanbezer. Onyzokzenginbezeli la-hitindar yzlerindebirer kalkanyer Onyzana panelinist veyanlardan asma evreler: Asmalar ikialt birer va-zodan ykselir. Ortada yer alantabula ansata okunamayacakkadar kt Iki yanda birer kalkan iinde elenkle evrili portreler, be- birvebir aittir. Soldakibirrtye sahiptir. Onyznalt figr yer Bunlardanbiri pelerinli asker giysili, de rtl Alt silmenin ya- elinde bir iki kz gtmektedir. bu lahitin sahibiolan iftiailesi L9:Teknesindenhibirizkalmayanlahit tamamen du- Yeri, L 8'inhemen izgidein-situiki podyumblokuyla 'Bunun birkakkpodyumbloku teknenin nyz monoblokpodyum ve onundakapaktek para halinde L LO: L yer alan 0.74x1.76x1.06/0.76 mbo-lahitin nne Anakayayaoturtulantekne iki paraya Tamamen LII (izim: 2h): nekropolnn 200 m kadartekdurur. 0.78 x1.94x 0.58/0.70 m Teknesi anakayayaoyulu tek lahittir. Anakaya, bir lahit platformu gibi d- Bezerneler yana kuzeyuzunyzndeyer Bu alanbir teknenyz gibi Ortada bir ta-bulaansata ve solaltta birfigryer Bezemelerin ka-240paktanedeni, anakayayaoyulutekneyanyzlerindebube-zemeleri yapmaya yetecek ykseklik L12(izim: 1,6, Gednem yer 1.20 x 2.30 x 1.37/0.98 men iri lahitlerdenbiridir. Tekdurur.daha ge dnemde byk lardan karebirtemeli grlmektedir. ne d- Grnenbir Medusaseilebilmektedir. L 12'nin nnde, ait tekneve yeribelirlenemeyen bir kapakikincibir lahitten iz verir. Lahitinarka yz sol yan yznde ise or- glbezekli bir kalkan st ve sol alt Tamamenbe-zeli nyz, iki yandaki vozalardan ykselenasmaevreler.Anapanel okunamayan bir tabula ansata, da figrler Sol yanda rtl birelindentutan, elele ikierkek, yandabiriyinertliki figr Buikilininiki gdenbir Soldaki figrlerinisedaha izgisel veniteliksiziki hayvanyer Zor seilenbufigrlersonradan izlenimi verirler. Bykalt silmede yine insan vehayvanfigrleri Ensoldayavrusuyla yryenbirkei,onunnnde, uzun bir geyikve en da fal-los izlenir.Lahit (izim: 1,3; Resim:8): Nekropol'nn50myu- tepede,bir lahit veriler Buluntular, sert kalkerlahitlerin, kabayerinde ve sonra da gstermektedir.Belliki,Hurmanekropollerindelahitleri yerliustalar bu ocak-tan L13(Resim: 8): 0.96x 2.15x 1.02/0.80 m Lahit vekapaktanKaba ancak henz tam bi- Podyumsuzdur. stnde rastgele duranlahit,geici olarak desteklendi stnde yerinde L[4: Salt 0.97x 1.76 x0.92/0.68mliktekneden du- vebirazdai tekne, anakayadanzereyken Teknenin ii de henz tam L15: Ocak tekbirkapaktanst kabaca olan alt kabaca 241"Lahit "dan bir da L13 nhemengneyindedir. Burada kapakyapmakzereanakayadan birblok, evresi biletamdzeltilmedenyerinde Bununnedeni kesilenblokun ikiye Anakayaileblok ykseltici takozlardaoan ar- izlervermektedir.Hurma bitki rtsne be- Bugn seilemeyen tamamen n-cekiOlbia'yla birlikte yer-kimliktesbitinde nemli bir daha bilinmektedir ki, Trebenna-Attaleia yolustne birkaiftlikevi ve onlara ait lahitlerdenteyegitmemektedir. Zeus'a bir hava ve alanda birBizans ileona Hurma'daki hibiri bir bykyana iz-vermemektedir. Ve zaten6 nolulahitinokunan"ceza da konumunubelirlemektedir: "GmtezararverecekAttaleia 2500 Drachmi para deyecektir". bu- olabilecek boyutta bir birim bile iin, enmerkezin gsterip, Trebenna ve Attaleia yolustnde, Attaleia'ya bir demos da belgeler.Enbenzerleri hemenTnektepe'ninkuzeyindeki Vadisi'ndeki iftlik bulunanzgnlahitlerin, ka- ve bezekleri yerli Hurma ya- Ancak, tabula ansata ve kal-lahider Pisidya etkisindedirIer. Benzerlerini Pisidya kent sikkelerinde bulunan Zeus da bu bir boyutta destelemektedir. Lahitlerin Pisidya etkisinde yerlirnler nekropol lahit atelyesi de Figrl lahitlerde dzenlemeikidi-zili ayakta figrler. salt Tabula alanlaraii yadaportre kalkanlargibi o-figrl bezemelerle Ailenin yelerini re-simleyenayaktadizili figrler kalanalt alanlaragenelliklehayvan figrleridaha zensizce Hay-insanlaragreokdahazensiz hemendikkatiekerken,daha sonra 242mektedir. Bunlar lahit sahibi aileniniftilikve insanlar Ailelerinilgili ya- eniyigsteren sahne, L8ve Ll2de rneklenen ikikz gden sahnesidir.Lahit stilIeriyle, LS.3. Hurma'da, ve iftilikle ailelerin izverirken, daUzmcek ve Vadisi'ningnmzdenok olarak, geyiklerive zenginyaban olan sahipgstermektedir.Hurma, Pisidya yamalarla Likya ve Pam- denizle yeridir. konumu kltrblgelerinezg sanatrgeleriyleuyumiindedir.Ancak, olan kalkanlar ve Pi-sidya'dan Ge Roma karektcrinde lahit ve LS.3. tarihlenir: yeralan Aurelius ya da Aurelia LS. 212 erken gstermektedir. nk, ilkkez Caracalladneminde halktan"Roma verilmeyevebuhaktan da onlardanvergi be-lirtisi de n ad olarak Aurelius ve Aurelia Gednem da, Bizans belki desalt dinsel kk boyutlu bir gstermektedir.(7) A.Pekman, PergeTarihi (1973) 33: kez ConstitutioAn-toninianaile Roma 243ro.,....~~"Lo: : :,~ .o-i~N ~.... .t.)~~ .:l.~i .~~ ., IKale'nin yer alankilisenin, kale kale gstermektedir.1'087ubukBey kentte" , 1113kadar sren Dnemi'nde, herhangi bir imar budnemde mevcut kaleyive 1113'ten sonra Arslan' "Atabeyi" ile, kentin idaresini alan Belekile birlikte,kentte Artuklu Dnemi olup, bu dnemde ncelikleKale'nin(9) nal 1989: 11(lO) Honigman 1970:68,73,74,148(11) Honigman1970:68,148(l2) 1963:22; Andreasyan 1964:89; 1977:28(13) Turan1993:147340 bilmekteyiz'". Budnemdekaledeki egemenliksrecinde de devameder. Kaledeki mevcut kitabelerden birinde 1185Nizameddin dnemindebir yada grmekteyiz.Kaledebu ve 1113-1234 ArtukluDnemi'ndeHarput'tabyk a- grlr.1146-1156 kalekuzeyinde ve Harput Ulu Camii tarihi bilinmeyen Ese-diye(Aslaniye)Camii, 1185 tarihli AhiMusa Mescid ve TrbesiileNu-rettin dneminde 1203-4 Camii, butarihten sonra Mansur Baba Trbesi ile Fatih Ahmet Baba Mescid ve Tr-besi Bu bilinen ancak, gnmze darphane, maristan, AslaniyeMedresesi, DereZa-hiriye Medresesi gibi ArtukluDnemi'nin bir iskan ve dnemi gstermektedir.1234'deHarput'u sonra> Sel-uklu Dnemi'nde, zellikle 1243'te Anadolu 'ya girerek vergiye birlikte, Harput'un kentsel ge- .grlr. Bu dnemde 1228 tarihli I Kale grmekteyiz.Yine budnemetarihlenenbir ise, 1276tarihli Arap BabaMescidi ve Trbesi 'dir.1363 kadar, merkezi otorite ile idare edilenkent,1363Dulkadirliler 'ineline getiktensonra'?, IKale'de bir tamirat grlr. Ozellikle kalenin sur elden ge-irilirken, I Kale iinde gnmzeKaleCamii Dul-kadirliler 'inIKaleiindeki bu Memlkler 'in 1433 sonraise, Anadolu'nunenbyksiyasi gcolarak ortayaAkkoyunlular, 1465Harput'u sonrakentte, Kale'de ile birlikte Sara Hatun Camii 'niyaparlar.(14) Ermeni ustalarea hatta buBelek'inesiriolanUrfa Kontu JoseelindeCourtenayve BirecikSenyrGalerande Puisetile bir-likte zindandan tarihi kaynaklarda belirtilmektedir. (Abu'l-Farae 1987:358; Mateos 1987:272-274)(15) Bibi 1941:178-180(16) Bayeubir ara bu maristandatedavi 1958:117; 1964:63), bu en 1243 (17) Anonim1982:2497(18) Yinan1989:20-233411473 sonra, FatihSultanMehmed 'inUzun yen-mesinin 1478'de Uzunlmesi zerine taht kav- sonucunda, Akkoyunlular tarihten silinirler".1507Safeviler'in, 1512'de giren Harput kent merkezi, 1834'den sonra Mamuret-l Aziz bu-gnk ve1867'desancak durumuna 1871 'de ba- olanHarput, 1877'de vilayet durumuna getirilir>, Cum-huriyet ise, merkezsancakElaziz'denbozulma KATALOG1.Meryem Ana KilisesiMeryem Ana Kilisesi,Kilise,Sryani Kilisesi gibiisimlerle kilise, Harput IKale'ninsur da-bakhane ve FetihAhmet BabaMescidveTrbesi 'ne gidenyolun g-neyindeyer(Resim: 2).tarihi ileilgili net verilerol- I Kale'nin neeye gtrlerek BizansDnemi'ne stndebulunan ki-tabesi,Artuklu Fahreddin Karaarslan ona- gsterir-'. dikdrtgen formlu, tek nefli bazilikalolup.jonoz ile rtldr. Kuzey cepheden du- I Kale'nin kurulu (izim: 4).2.Harput Kalesi Surlar)Tamamentahrip olup, gnmzde surlardangeriye, bulunanbur ile (Resim: 4) gneyindekisivil kalanburizidir (Resim: 3). Kitabesi tarihinibilmemekteyiz. Ancak, 1605Tavil Mehmedbir tamirbilmekteyiz. 1655 'ler-deblgeyegelenEvliyaelebi, Kale'denvekalenin ile "Metris" (Meteris sz Bunedenle ya- XVII. ncesine, Orta gtrmekteyiz.(19) 1958:126(20) Anonim1982:2499(21) 1958:350; 1963:22; 1977:29(22) 1977:28,29(23) Unal 1992:96(24) Evliya elebi 1970: 106342 Kale gnmze sy-leyemememize topografikkent (izim: 1), hava (Resim: 1) vearazi incelemesi sonucunda restitsyondenemesi-ne gre (izim: 2), dzensiz oval form gsteren Kale'nin g- IKaleyer anaeksenlerdekent yer merkeze gelen meydan yerinden, gneyhari ana eksenlere y-nelenyollar ile, bunlara sokak ise, kenti ikiye blen ekseninin kuzeyinde 3.Harput(St) KaleHarput Kale, St Kale, Harput Kalesi, Ziyad, ZiataCas-tellumgibi isimlerle kale, bugnkHarput kent merkezining- UluCami 'ningneyindeyer (Resim: 5). kaleyegredaha olankaleningneyve hari, sur du- byk lde gnmze Ilk Urartular'akadargiden> kale, gnmzekadar dnemlerde vege-ni Bilinen bu Artuklu, Dulkadirli, Ak-koyunlu ve Cumhuriyet dnemlerine aittir.Yksek stnekurulukalenin 1995 olup, hava (Resim: 1) vearazi yar- leksizkrokisi (izim: 3).bu gre kuzey-gney asimetrik bir plan grlmektedir. nce gneye y-nelensur kademeyaparakhem hemde ynelirler. Her iki sur da g-neye ynelen sur ile4.Ulu CamiUlu Cami, Camii Kebir, Cami-i Muazzam, Cami-i Azam ve Mi-nareli Cami olarak kentinI Kale'nin kuzeyinde,Fetih Ahmet Baba'ya gidenyol stndedir (Resim: 6).tarihi ola-rakavlukuzeybulunan vergi kitabesindenyola541(1146)26,551(1156)27 ,561(1165-66)28 tarihlendirilir. .Kuzey-gney dikdrtgenharim, sonce-maat yeri, avlu veavlu Gneyde (25) Sevin1989:461(26) Oral1967:141(27) 1958:306; 1964:45; 1989:81(28) Berehem1906:143; Gabriel 1940:259343rultusunda kemerlerle ikiharimin ekseninde mihrapnkubbesi yer Hariminkuzeyindeyer alan son cemaat yeri ileonunkuzeyinde yer alan avlunun payelerle desteklenentonoz ile olup, kuzeyinde nl minare yer (izim: 5).S,Esediye (Aslaniye) CamiiEsediyeCamii, AslaniyeCamii, Camii gibi isimlerle kentinkuzeyindeEsediye Mahallesi 'nde Ahi Musa Mescid ve Tr-besi'ninkuzeyindeyer (Resim: 7).tarihi bilinmemeklebir-likte, ArtukluDnem'inetarihlendirilir.bir olanAs-laniye yola Fahrettin Karaarslan'a gnderme 29Kuzey-gney dzgnolmayandikdrtgen ya- harim blm bu-lunurken, kuzeyde bulunan portal ile harim ve harimin do- yer alan blmn netlik olup, kaynaklarda geen Esediye Medresesi(izim: 6). Meseid Mescidveya olarak kentin hemen sonra, gneyde yer alanBalakGazi iinde yer (Resim: 8). Kitabesinin 600(1203-4) tarihlendirilmektedir>'. Ancak, bu tarihlendirmenin belirtilmemektedir. dikdrtgen gney eksendemihrap, cepheninkuzeyinde yer tmyle tavanla(izim: 7). yeralanmi-nare ikinci kat seviyesindekalmaktaolup,bu bugn var olmayan medresenin ikinci 7.Fetih Ahmet Baba Meseid ve TrbesiFetih/FatihAhmet BabaMescidveTrbesi ve Kainat gibiisimlerle Harput'un .5-2km adla yerdedir(Resim: 9).tarihini belirtenvekitabe tarihine (29) Anonim1966:8(30) 1958:270; 1989:81,82(31) 1958:326; Una11989:145344Kuzey-gney dikdrtgen bir mescid ile bumekana gneyindeitenve sekizgenbirtrbeolup, her ikidekuzeycep-heden Harim dz ilertlyken, trbeme- kubbe ile(izim:8).8Ahi Musa Mescid ve TrbesiKentin kuzeyinde Esediye Camii'nin gneyinde yer alan(Resim: 10), kitabesi olmamakla birlikte 1185 tarihlendirilirv. dikdrtgen birmescidveona gney dikdrtgenbirtrbe olup, heriki mekanda tonozlar-tldr. Mescid gneykuzeyindeki bir girilirken; trbeye mescidin (izim:9).9.Mansur BabaTrbesiKentin Ulu Camii'ye giden yolun solunda yer alan (Resim: 11),ve kitabesi ba- tarihlendirilir. ve sekizgen veiki ana eksenlerindebirer pencere yer eksendeki olarak kul- nndeyer alanplatforma,vecep-helere merdivenlerden Altta yer alanmezar tonozlartlyken, st kat itenkubbe piramidal klahile r-tldr (izim: 10).10Zahiri BabaTrbesiUluCamii'nin SaraHatunCamii'nin yer al-makta olup (Resim: 12),tarihi konusunda hibir ve kitabe ol- Artuklu Dnem'ine tarihlendirilir.Kuzey-gneykareye dikdrtgen olup, gemi teknesi tonozla rtldr (izim: 11).(32) bugn var olmayankitabesindenyolabu tariheoturturken, varolmayan kitabedekibu tarihin belirtmez 1973:54).345ll.Arap Baba Mescid ve TrbesiArapBabaMescidve Trbesi, Mescidve ArapBabaCamii olup, kentin gneyinde Sara Hatun Camii 'ning-yer (Resim: 13) vekitabesine gre678(1276) ta-rihlendirilir.Kare mescid ve onakuzey-gney rultusunda dikdrtgen trbe trbe mezar stte mescidme- kuzeyinde minare yer Mescide ku- trbeye mescidin Mezar ise, gney yer mescidgen geilenkubbeile r-tlyken, trbe sivri tonozla, mezar tonozlartldr (izim: 12).l2.sara Hatun CamiiSara Hatun Camii, Saray Hatun Camii ve Uzun HasanCamii kentin gidenyoldaki meydanda,MeydanCamii 'ningneyindeyer (Resim: 14).tarihini verenkaynakve kitabe AkkoyunluH- . Uzun annesi Sara/Sare Hatun'danAk-koyunlular Dnemi olan ikinci tarihlendirilir.Karemerkezde drt stunun kubbe, ana ek-senlerde ktonoz, aprazeksenlerdeapraztonozilertldr. Gi- kuzeydekison cemaat yerinden gneyinde mihrapbulunurken, soncemaatyerine bir minareyer . (izim: 13). Sondnemlerde nedeniyle byk lde SONU incelemeve sonucunda, Harput'untarihselsreiinde kesintisiz iskan zellikle Artuklu Dnemi'nde enparlak dnemini grmekteyiz.Bizans Dnemi'nde kale kent gsteren Harput, u- kentiTrkler'in eline olup, bu d-nemde hibir Artuklular ile birlikte, kale kentkonumundan kente kent, zellikle Kale ku-346zeyine ve ynelen Dnemi'nde son bularak sonu sonra, yeni ku-rulan kent merkezi ile birlikte, duruma Ortamevcut Kale UluCamii, Aslaniye,Zahiriye, Mansuriye mahallelerinin bu mslman ma-halleleri ilebirlikte, NorsisveSinabud mslim mahallelerininde ki, Orta sonuna Mescid-i Alaca, Sara Hatun ve ismini mslman ma-halleleri ile Grc Beyve mslim mahalleIerin de ku- grmekteyiz.Kenti evreleyen surlarda bulunan ve Evliya elebi 'nin sy- ile "Metris kent sonra, ikiyetersiz grmekteyiz. yer alan . ilekuzeydeyer alanMeteris nedeniylekentingneyine ve hizmet zellikle yeralan Norsis Mahallesi ileFatih Ahmet BabaMescidveTrbesi 'ne ge- bir IKale 'ningneyindebulunan Sinabut Mahallesi ile ve Hseynik Karyesi'ne bir gney grlmektedir.Budurumda bir yada"Dabakhane gneydeise"Gney yada "Hseynik iki sz konusudur.KAYNAKAABU'L FARAC Gregory, Gregory (Bar Habreus) Abu'l Farac Tarihi (ev Ankara,1987ANDREASYAN Hrand D., Simeon 'un Seyahatnamesi 1608-1619, 1964 Yurt Ansiklopedisi 4, 1982, s.2488-2571ARDIOGLU Nurettin, "Harput Kelimesinin zerinde" Altan 6,7, (1934), Sayfa yokARDIOGLUNurettin,HarputTarihi, 1964ARTUK"Yavuz Sultan Selim'in Harput ve Sikkesi", Ankara, 1980, s.415-420(33) EvliyaXXXelebi bu "Metrisolarak ve ynndediyebelirtmesine bugnvarolanMeteris Mahallesi veMeteris "Meteris" olarak ve mahalle ile bu- kentinkuzeyine347 Muhammet Tunceli ve Bingl Trk (XIXIII. Yz Ankara, 1989BERCHEM MaxVan, "Arabische Inschriften AusArmenien UndDiyarbekir", Materialien ZurAltaren Geschichte Armeniens Und Mesopotamiens, (Ed.C.F.Lehman-Haupt)Berlin, 1906, s.142-146DARKOT Besim, "Harput", Ansiklopedisi V, 1950, s.296-299 A EvliyaelebiSeyahatnamesi 5, (ev Zuhuri 1970GABRIEL Albert, Voyages Archeologiques Dansla Turquie Oriantale I, Paris, 1940HONIGMAN Emst, BizansDevletinin (ev.Fikret 1970 Anadolu SelukiDevleti Tarihi,(ev.M.Nuri Gencosman) Ankara, 1941KPRL M.Fuad, Ansiklopedisi r, 1940, s.617-625MATEOS, MateosVekayinamesi (952-1136) ve PapazGrigor'un Zeyli (1136-1162),(ev.Hrand D.Andreasyan) Ankara, 1987 Ferhan, 1977ORAL MZeki, "Harput UluCamiiVergi Kitabesi", VI. Trk TarihKongresi(1961)Bildiriler, Ankara,1967OSMANOGLU "Harput'ta Meryem Ana Kilisesi", Yeni16 (1963), s.21-24SEVGEN Nazmi, Anadolu Kaleleri, Ankara, 1959 Veli, Yzey 1987", Ankara, 1989, s.451-500SUNGUROGLUHarput 1, 1958TURAN Osman,Anadolu'da Trk Devletleri Tarihi, 1993NAL Mehmet Ali, XVI. Harput (1518-1566), Ankara, 1989NAL Mehmet Ali, "XVI.ve Harput Demografik TarihHarput, 1992, s.89-99 Rafet, Dulkadir Ankara, 1989348UJ.j:::..'o

\-p.d'o oI-MeryemAna Kilisesi2-Dere3-UluCami4-AlacallMescid5-Esediye Camii ve Medresesi6-Ahi MusaMescidve Trbesi7-MansurBabaTrbesi8-ZahiriBabaTrbesi9-ZahiriyeMedresesi O-Maristanil -DarphaneJ2-ArapBabaMescidve Trbesil3-Kale Camii14-Sara HatunCamiiI-KaleHamanu16-TabakhaneMescidi Hamanu 8-Meydan CamiiCamii20-Hoca ivi/'t;tJo 2I-Ahmet BeyCamii Camii23-Esedive 24-Mumt BabaTrbesi25-AnonimTrbe.26-Nadir Baba TrbesiBabaTrbesi28-UryanBaba Trbesi29-KiliseKiliseizim 2: OrtaHarput kenti restitsyon denemesi350izim 3: Harput Kale leksiz kroki p l a n tELAZIG/HARPUT'IKALELEKSiz KROKi PLANIE. DANIK '199,)351-- ..t--352izim 4: Harput Meryem Ana Kilisesi 'ndandzeltilerek)'-..../i(. , . , ,,,,--- ) ..j::>.i-'Fig.l:anlKilisesettlement,seenfromthewest.Thechurchisvisibleontheright,justbelowtheplateau.Thelineofrock-cutfeaturesextendstotheleftfromthechurchtobeyondtheedgeofthephotograph.j:::...j:::..tvTheSettlementatanlKiliseFig.2:PlanofAreas1-4EB~..AREA7~o51015Mt wFig.3:Area7,reconstructedplanofcourtyardunittAREA13Fig.4:Area13,reconstructedplanofcourtyardunito51015MFig. 5: Area 17, reconstructed planof the monastery445Fig.6: Area 17, interior of trapeza, lookingeast446Fig. 7: Area 6, interior of chapel, looking north east. The sanctuary is raised two stepsabove the naos, separated from it by a low barrier, Cuttings appear in the re-veals above fora wooden architrave447+::-+::-00Fig.8:Area17,upperchurch,drawingoftheapsefresco,ChristEnthroned,flankedbytheVirginandJohntheBaptist(R.OusterhoutandN.oraan)\iii