10 v n câu h i vì sao?ạ ỏ

Đ o Sip thu c châu Á hay châu Âu?ả ộ

- Thu c châu Á. Hòn đ o Đ a Trung H i này b Th Nhĩ Kỳ và Hy l p chi m đóng m iộ ả ở ị ả ị ổ ạ ế ỗ

bên m t n a (9250 km2 , 735000 dân)ộ ử

· L c đ a nào đ c phát hi n g n đây nh t?ụ ị ượ ệ ầ ấ

- Châu Úc. Ng i Anh đã tìm ra châu l c này th k th 17. Ng i Úc ch y u g c Anh,ườ ụ ế ỷ ứ ườ ủ ế ố

h s ng nh ng vùng ven bi n trù phú còn sâu trong đ t li n ph n l n là sa m c.ọ ố ở ữ ể ấ ề ầ ớ ạ

· Qu c gia nào nh nh t th gi i v di n tích?ố ỏ ấ ế ớ ề ệ

- Toà thánh Vatican đ c thành l p năm 1929 ch r ng 0,44 km2 và có kho ng 1000 dân,ượ ậ ỉ ộ ả

n m gi a th đô Roma c a Italia.ằ ữ ủ ủ

· Thành ph châu Âu nào đ c g i là thành ph vĩnh c u?ố ượ ọ ố ử

- Thành ph Roma, th đô Italia, đ c xây d ng t 750 tr. CN (còn g i là La mã). T m tố ủ ượ ự ừ ọ ừ ộ

thành ph nh bé nó đã tr thành m t v ng qu c La mã kh ng l chi m mi n b c Phi,ố ỏ ở ộ ươ ố ổ ồ ể ề ắ

xung quanh Đ a Trung H i, và Nam Âu làm thu c đ a.ị ả ộ ị

· Vĩ tuy n 38 chia bán đ o nào làm đôi và cho bi t tên c a hai qu c gia hình thành?ế ả ế ủ ố

- Nó chia bán đ o Tri u tiên năm 1945 thành B c Tri u tiên và Hàn qu c.ả ề ắ ề ố

· Đ o Korsika (Cooc) thu c n c nào?ả ộ ướ

- Thu c Pháp, đây là quê h ng c a Napoleon, ng i hùng ng tr châu Âu th k 18.ộ ươ ủ ườ ự ị ế ỷ

· C ng nào l n nh t Đông Á?ả ớ ấ

- C ng Th ng h i c a Trung qu c.ả ượ ả ủ ố

· H n i đ a nào sâu nh t th gi i?ồ ộ ị ấ ế ớ

- H Bai can, h n c ng t c a Nga g n biên gi i Mông c , sâu 1700 m.ồ ồ ướ ọ ủ ầ ớ ổ

· B n hãy cho bi t tên c a ba đ i d ng!ạ ế ủ ạ ươ

Thái bình d ng (180 tri u km2, Đ i tây d ng (106 tri u km2) n đ d ng (75 tri uươ ệ ạ ươ ệ Ấ ộ ươ ệ

km2)

· Đ o St. Helena n m đâu?ả ằ ở

- N m gi a Đ i tây d ng , kho ng 3000 km cách b bi n phía tây c a Angola. Napoleonằ ữ ạ ươ ả ờ ể ủ

b đ y và ch t đây.ị ầ ế ở

· Ng i ta g i vùng r ng vành đai Siberi là gì?ườ ọ ừ

` R ng Taiga. Th c v t đây ch y u là cây lá kim. R ng này có kích th c r t l nừ ự ậ ở ủ ế ừ ướ ấ ớ

4800km X 1000 km.

· Thành ph Venedig c a Ý g m bao nhiêu đ o?ố ủ ồ ả

- 118 đ o. Đó là m t thành ph đ c bi t vì đ ng ph là kênh r ch sông ngòi , ph ngả ộ ố ặ ệ ườ ố ạ ươ

ti n giao thông là tàu thuy n ch không ph i ô tô.ệ ề ứ ả

· Năm 79 tr. CN th m ho núi l a và đ ng đ t đã phá hu hoàn toàn hai thành phả ạ ử ộ ấ ỷ ố

La mã. Tên hai thành ph y là gì?ố ấ

```- Pompeji và Herculaneum.

`· T i sao ng i ta g i dân da đ là Indianer?ạ ườ ọ ỏ

- Columbus d n chi n thuy n đ n n đ đ tìm châu báu, nh ng ông đã tìm ra m t châuẫ ế ề ế Ấ ộ ể ư ộ

l c khác mà không bi t. Ông v n đinh ninh đó là n đ nên ông g i th dân đó làụ ế ẫ Ấ ộ ọ ổ ở

Indianer (ng i n).ườ Ấ

· Tên c a thành ph Köln th i La mã là gì?ủ ố ờ

- Colonia Agippina. H i đó Köln và Bonn bây gi là thu c đ a c a La mã. Năm 9 sau CNồ ờ ộ ị ủ

ng i Germanen đ i th ng quân La mã và Köln đ c gi i phóng t đ y.ườ ạ ắ ượ ả ừ ấ

· Hãy k tên 4 n c l n nh t v di n tích!ể ướ ớ ấ ề ệ

- Liên bang Nga, Trung qu c, Canada, Brazil.ố

Babylon n m đâu?ằ ở

Bên b sông Euphrat phía nam thành ph Bat đa (Irak). Babylon có m t th i văn minh vàoờ ố ộ ờ

lo i b c nh t th gi i , song song v i các n n văn minh Ai c p c đ i.ạ ậ ấ ế ớ ớ ề ậ ổ ạ

· Chim cánh c t (Pinguin) s ng đâu?ụ ố ở

- châu Nam c c, còn B c c c có g u tr ng.Ở ự ở ắ ự ấ ắ

· Brazil nói ti ng gì?ế

- H nói ti ng B đào nha. Ph n l n các n c khác Nam M nói ti ng Tây ban nha.ọ ế ồ ầ ớ ướ ở ỹ ế

· N c nào n m gi a Pháp và Tây ban nha?ướ ằ ữ

- N c Andora (DT: 453 km2, 65000 dân)ướ

· Sông nào dài nh t châu Âu?ấ

- Sông Volga c a Nga, dài 3700 km, đ ra bi n Kaspie.ủ ổ ể

· Thành ph Istabul tr c kia có tên là gì?ố ướ

- Konstantinopel và Byzanz th i còn là thu c đ a c a La mã. Thành ph này cũng là th đôờ ộ ị ủ ố ủ

c a v ng qu c Đông La mã. La mã h i đó quá r ng l n nên ph i chi thành đông và tâyủ ươ ố ồ ộ ớ ả

La mã đ chi n đ u ch ng quân Nguyên t Mông c sang và quân Germanen t ph ngể ế ấ ố ừ ổ ừ ươ

b c xu ng.ắ ố

· Khi m i thành l p, thành ph New York c a M có tên là gì?ớ ậ ố ủ ỹ

- New Amsterdam. Lúc đ u ng i Hà lan chi m và đ t tên theo th đô c a m u qu c. Sauầ ườ ế ặ ủ ủ ẫ ố

này b quân Anh chi m l i và đ i thành New York.ị ế ạ ổ

· Đ nh núi cao nh t dãy An p tên là gì?ỉ ấ ơ

- Đó là đ nh Mont Blanc, cao 4007 m , n m gi a biên gi i Pháp và Ý.ỉ ằ ữ ớ

· Đ nh núi cao nh t th gi i tên là gì?ỉ ấ ế ớ

- Everest (Nepal) cao 8840 m trên dãy Himalaya. Ng i ta g i vùng này là nóc nhà thườ ọ ế

gi i.ớ

· Kinh tuy n g c (kinh tuy n s 0) đi qua Greenwich. Đ a danh này n m đâu?ế ố ế ố ị ằ ở

`- Nó là m t qu n c a th đô Luân đôn.ộ ậ ủ ủ

· N c nào có nhi u núi l a nh t th gi i?ướ ề ử ấ ế ớ

- N c Ai x len (Island) gi a Đ i tây d ng. Ph n l n nh ng ng n núi là núi l a. Ngoàiướ ơ ữ ạ ươ ầ ớ ữ ọ ử

ra đây còn có nh ng m ch n c nóng phun lên t lòng đ t (Geysir). Ng i ta t n d ngở ữ ạ ướ ừ ấ ườ ậ ụ

ngu n nhi t t nhiên này đ trông rau và s i m.ồ ệ ự ể ưở ấ

· Tr c năm 1868, th đô Nh t tên là gì?ướ ủ ậ

- Kyoto, t 1868 chuy n v Tokyo.ừ ể ề

· Bi n nào m n nh t th gi i?ể ặ ấ ế ớ

- Bi n H ng h i (Rotes Meer) v i hàm l ng mu i 4%. Đ c bi t bi n ch t (Totes Meer)ể ồ ả ớ ượ ố ặ ệ ể ế

m n g p 10 l n n c Đ a Trung H i nên không sinh v t nào s ng n i (bi n ch t).ặ ấ ầ ướ ở ị ả ậ ố ổ ể ế

Ng i không bi t b i v n n i trên m t n c. Ng i ta dùng bùn p mu i hàng t nămườ ế ơ ẫ ổ ặ ướ ườ ướ ố ỷ

v tr c đ đ p lên c th , ch a đ c m t s b nh.ề ướ ể ắ ơ ể ữ ượ ộ ố ệ

· Châu l c nào nh nh t th gi i?ụ ỏ ấ ế ớ

- Châu Úc (9 tri u km2), châu Âu nh th hai (10 tri u km2)ệ ỏ ứ ệ

· T l đ t li n chi m bao nhiêu ph n trăm b m t trái đ t?ỷ ệ ấ ề ế ầ ề ặ ấ

- Đ t 30%, bi n 70%ấ ể

· Tên c a con sông dài nh t th gi i là gì?ủ ấ ế ớ

- Sông Nil châu Phi, dài 6600 km, b t ngu n t Trung phi và đ ra Đ a trung h i. Conở ắ ồ ừ ổ ị ả

s ng này là món quà c a thiên nhiên t ng cho Ai c p.ố ủ ặ ậ

· Cho bi t tên sa m c l n nh t th gi i!ế ạ ớ ấ ế ớ

`- Sa m c Sahara mi n b c châu Phi (chi m 174 di n tích châu Phi). C kho ng 50ạ ở ề ắ ế ệ ứ ả

năm, sa m c này l i ti n ch ng 200 km xu ng phía nam.ạ ạ ế ừ ố

· Bán đ o nào l n nh t th gi i?ả ớ ấ ế ớ

- Bán đ o A r p. Trên bán đ o này có các n c A r p xê út, Jemen, Oman, CH A r pả ậ ả ướ ậ ậ

th ng nh t, Cô oét)ố ấ

· Đ ng xích đ o dài bao nhiêu?ườ ạ

- Đ ng xích đ o dài kho ng 40.000 km chia trái đ t thành b c bán c u và nam bán c u.ườ ạ ả ấ ắ ầ ầ

· Băng đ o có di n tích bao nhiêu?ả ệ

- 2175600 km2. Đ o này thu c Đan m ch, quanh năm tuy t ph . N i đây xu t hi n núiả ộ ạ ế ủ ơ ấ ệ

băng, tr t xu ng bi n gây nguy hi m cho tàu thuy n (Titanic là m t ví d )ượ ố ể ể ề ộ ụ

· Thành ph nào n m gi a hai l c đ a?ố ằ ữ ụ ị

- Thành ph Istanbul c a Th nhĩ kỳ n m gi a châu Á và châu Âu. Hai l c đ a đ c n iố ủ ổ ằ ữ ụ ị ượ ố

v i nhau b ng nh ng chi c c u qua eo bi n ch r ng kho ng 150m.ớ ằ ữ ế ầ ể ỉ ộ ả

· Sông nào có l ng n c nhi u nh t th gi i?ượ ướ ề ấ ế ớ

- Sông Amazonas Nam M , nó cũng là con sông r ng nh t th gi i, có nh ng ch đ nở ỹ ộ ấ ế ớ ữ ỗ ế

300 km.

· Sri Lanka tr c kia có tên là gì?ướ

- Ceylon. Đó là m t đ o v nh Băng ga len ( n đ d ng).ộ ả ở ị Ấ ộ ươ

· Mũi c c nam c a Argentina tên là gì?ự ủ

- Đ t l a. Ng i ta g i n i này là t n cùng c a th gi i. Phía đông là qu n đ o Falklandấ ử ườ ọ ơ ậ ủ ế ớ ầ ả

(Anh) n i x y ra chi n s tranh ch p 1982 gi a Anh và Argentina. Trên đ o có 2000 dân,ơ ả ế ự ấ ữ ả

bà Th t ng Anh Thatcher đã g i 5000 thu quân l c chi n đ l y l i đ o.ủ ướ ử ỷ ụ ế ể ấ ạ ả

· Sa m c Victoria n m đâu?ạ ằ ở

- N m mi n nam n c Úc.ằ ở ề ướ

· Washington n m bên b sông nào?ằ ở

`- Sông Potomac

· Qu ng tr ng Wenzel n m thành ph nào?ả ườ ằ ở ố

`- Thành ph Praha c a Ti p kh c. Đây là qu ng tr ng bi u t ng c a th đô.ố ủ ệ ắ ả ườ ể ượ ủ ủ

· Thành ph nào có Cung đi n mùa đông?ố ệ

- Thành ph St. Petersburg ( Leningrad x a kia). Tên St. Petersburg đ c công nh n sauố ư ượ ậ

khi Liên xô s p đ .ụ ổ

`· Capitol có thành ph nào?ở ố

- Roma (Italia) và Washington (M )Ở ỹ

· Thành ph nào l n nh t n c Úc?ố ớ ấ ướ

- Sydney, thành ph tuy t đ p bên b bi n.ố ệ ẹ ờ ể

· Sông Themse đ ra bi n nào?ổ ể

`- Bi n b c (Nordsee), sông này ch y qua Luân đôn.ể ắ ả

· Di n tích b m t trái đ t bao nhiêu?ệ ề ặ ấ

- 510 tri u km2ệ

· H n c ng t l n nh t th gi i có tên là gì?ồ ướ ọ ớ ấ ế ớ

- Lake Superior b c M (biên gi i Canada và M )ở ắ ỹ ớ ỹ

· Tên c a r ng núi cao nh t Nam M là gì?ủ ặ ấ ỹ

`- R ng Anden ch y d c b bi n Thái bình d ng t Trung M đ n Đ t l a.ặ ạ ọ ở ể ươ ừ ỹ ế ấ ử

· Hãy cho bi t tên con sông dài nh t châu Á!ế ấ

- Sông Tr ng giang Trung qu c.ườ ở ố

· Hãy cho bi t tên con sông dài nh t b c M !ế ấ ắ ỹ

`- Sông Mississippi M .ở ỹ

· Tên c a sa m c l n nh t châu Á là gì?ủ ạ ớ ấ

`- Sa m c Go bi Mông c .ạ ở ổ

· Tên c a đ nh núi n i ti ng Hy l p là gì?ủ ỉ ổ ế ở ạ

- Đ nh Olymp, Ng i Hy l p c đ i coi đây là ch c a các v th n.ỉ ườ ạ ổ ạ ỗ ở ủ ị ầ

T i sao trên lá c Olympic l i có năm vòng tròn?ạ ờ ạ

Đ i h i th d c th thao long tr ng và có quy mô l n nh t trên th gi i là Th v n h iạ ộ ể ụ ể ọ ớ ấ ế ớ ế ậ ộ

Olympic. M i khi khai m c Th v n h i Olympic, trên h i tr ng bao gi cũng ph i kéoỗ ạ ế ậ ộ ộ ườ ờ ả

lên lá c Th v n h i. Vì trên lá c này có in năm cái vòng, cho nên nó cũng đ c g i làờ ế ậ ộ ờ ượ ọ

c “năm vòng tròn”.ờ

Lá c năm vòng tròn đã đ c thi t k năm 1913, theo ý ki n c a Ch t ch U banờ ượ ế ế ế ủ ủ ị ỷ

Olympic Qu c t , ông Cubectanh. Năm 1914, nó đã đ c s d ng l n đ u tiên t i Đ iố ế ượ ử ụ ầ ầ ạ ạ

h i Đ i bi u Olympic c hành Paris, n c Pháp. Lá c Olympic làm b ng v i màuộ ạ ể ử ở ướ ờ ằ ả

tr ng không vi n, thêu năm vòng tròn v i ba vòng bên trên màu xanh, đen, đ , còn haiắ ề ớ ỏ

vòng bên d i màu vàng và màu l c, l n l t x p t trái sang ph i.ướ ụ ầ ượ ế ừ ả

Ông Cubectanh đã ch n năm màu này vì đây là màu qu c kỳ c a các n c tham gia cu cọ ố ủ ướ ộ

v n đ ng Olympic th i b y gi .ậ ộ ờ ấ ờ

V sau ng i ta l i có m t cách gi i thích khác v màu s c c a năm cái vòng, cho r ngề ờ ạ ộ ả ề ắ ủ ằ

năm cái vòng này t ng tr ng cho năm l c đ a trên th gi i: màu xanh t ng tr ng choượ ư ụ ị ế ớ ượ ư

châu Âu, màu vàng t ng tr ng cho châu Á, màu đen t ng tr ng cho châu Phi, màu l cượ ư ượ ư ụ

t ng tr ng cho châu Đ i D ng, còn màu đ t ng tr ng cho châu M .ượ ư ạ ươ ỏ ượ ư ỹ

Vì tính r ng ng i ta có th có nh ng cách gi i thích khác nhau v lá c năm cái vòng,ằ ườ ể ữ ả ề ờ

cho nên năm 1979 t t p chí Olympic, U ban Olympic Qu c t đã chính th c nêu rõ r ngờ ạ ỷ ố ế ứ ằ

d a theo hi n ch ng Olympic, ý nghĩa c a năm cái vòng này là t ng tr ng cho s đoànự ế ươ ủ ượ ư ự

k t gi a năm l c đ a, đ ng th i t ng tr ng cho tinh th n thi đua công b ng th ng th nế ữ ụ ị ồ ờ ượ ư ầ ằ ẳ ắ

và h u ngh gi a các v n đ ng viên toàn th th gi i đ n t p trung t i Th v n h iữ ị ữ ậ ộ ể ế ớ ế ậ ạ ế ậ ộ

Olympic.

B t đ u Th v n h i Olympic l n th 7, khi khai m c Th v n h i Olympic, bao giắ ầ ế ậ ộ ầ ứ ạ ế ậ ộ ờ

cũng c hành nghi th c đ i bi u thành ph ch nhà c a Th v n h i l n này đem lá cử ứ ạ ể ố ủ ủ ế ậ ộ ầ ờ

Olympic trao cho th tr ng thành ph t ch c Th v n h i Olympic l n sau. Ti p đóị ưở ố ổ ứ ế ậ ộ ầ ế

thành ph này s gi lá c t i phòng chính c a toà th chính, r i b n năm sau s l i cố ẽ ữ ờ ạ ủ ị ồ ố ẽ ạ ử

hành m t nghi th c nh th .ộ ứ ư ế

V n Lý Tr ng Thành có đúng là m t v n d m hay không?ạ ườ ộ ạ ặ

Tr ng Thành là m t trong nh ng công trình vĩ đ i nh t trong l ch s th gi i và cũng làườ ộ ữ ạ ấ ị ử ế ớ

ni m t hào c a nhân dân Trung Qu c. Tr ng Thành g i đ y đ là V n Lý Tr ngề ự ủ ố ườ ọ ầ ủ ạ ườ

Thành. V y có th t nó dài m t v n s m không?ậ ậ ộ ạ ặ

Th t ra V n Lý Tr ng Thành g m nhi u đo n Tr ng Thành n i li n v i nhau do cácậ ạ ườ ồ ề ạ ườ ố ề ớ

n c ch h u đã xây d ng h n hai ngàn năm tr c đây.ướ ư ầ ự ơ ướ

Trong hai th i Chi n Qu c và Xuân Thu, chi n tranh luôn luôn n ra, các n c ch h uờ ế ố ế ổ ướ ư ầ

mu n ch ng l i l n nhau đã xây d ng nh ng đo n Tr ng Thành t i các n i có hình thố ố ạ ẫ ự ữ ạ ườ ạ ơ ế

hi m y u nh m phòng v cũng nh ngăn ch n s c t n công t các n c khác.ể ế ằ ệ ư ặ ứ ấ ừ ướ

Đ n năm 251 tr c Công nguyên, T n Thu Hoàng th ng nh t toàn cõi Trung Qu c, m tế ướ ầ ỷ ố ấ ố ộ

m t ông ra l nh phá b các b c t ng thành tr c kia d ng lên gi a các n c; m t khác,ặ ệ ỏ ứ ườ ướ ự ữ ướ ặ

nh m ngăn ch n k binh Hung Nô mi n B c xâm l c xu ng mi n Nam, ông ra l nhằ ặ ỵ ở ề ắ ượ ố ề ệ

n i li n các đo n Tr ng Thành ph ng B c c a ba n c T n, Tri u, Yên. Ngoài raố ề ạ ườ ở ươ ắ ủ ướ ầ ệ

còn c ng c và kéo dài đ hoàn thành b c Tr ng Thành c a nhà T n, b t đ u t phíaủ ố ể ứ ườ ủ ầ ắ ầ ừ

Tây t Lâm Thao (nay là huy n Mân t nh Cam Túc), phía Đông kéo dài t i Liêu Đông,ừ ệ ở ỉ ớ

v i chi u dài h n m t v n d m Trung Qu c, v sau đ c g i là V n Lý Tr ng Thành.ớ ề ơ ộ ạ ặ ố ề ượ ọ ạ ườ

Công trình này đã đ c ti n hành v i quy mô c c kỳ l n. Th i b y gi đã đi u đ ng t iượ ế ớ ự ớ ờ ấ ờ ề ộ ớ

h n năm m i v n dân công và ph i m t h n m i năm m i hoàn thành, r t nhi u nhânơ ươ ạ ả ấ ơ ườ ớ ấ ề

công đã ch có đi mà không có v .ỉ ề

Truy n thuy t v nàng M ch Kh ng khóc đ Tr ng Thành chính là đã n y sinh trongề ế ề ạ ươ ổ ườ ả

th i kỳ này. V sau nhi u tri u đ i đã tu s a và xây d ng thêm Tr ng Thanh, trong đóờ ề ề ề ạ ử ự ườ

hai tri u đ i Hán và Minh ti n hành v i quy mô l n nh t. Tr ng Thành mà ngày nayề ạ ế ớ ớ ấ ườ

chúng ta trông th y là Tr ng Thành xây d ng vào đ i Minh, nó b t đ u t S n H iấ ườ ự ờ ắ ầ ừ ơ ả

Quan thu c t nh Hà B c, ch y ngang qua Hà B c, B c Kinh, S n Tây, N i Mông, Thi mộ ỉ ắ ạ ắ ắ ơ ộ ể

Tây, Ninh H , Cam Túc, t ng c ng b y t nh, khu t tr và thành ph tr c thu c, kéo dàiạ ổ ộ ả ỉ ự ị ố ự ộ

sáu ngàn b y trăm km t c là h n m i ba ngàn d m Trung Qu cả ứ ơ ườ ặ ố

Th gi i có bao nhiêu dân t c?ế ớ ộ

Trung Qu c có 56 dân t c. Có ng i cho r ng Trung Qu c có th là qu c gia có nhi uố ộ ườ ằ ố ể ố ề

dân t c nh t th gi i, kỳ th c không ph i nh th . châu Á, n u tính các qu c gia cóộ ấ ế ớ ự ả ư ế Ở ế ố

h n 50 dân t c thì còn có n Đ , Philippin, Indonesia. Nghe nói Indonesia có 150 dân t c.ơ ộ Ấ ộ ộ

Qu c gia có nhi u dân t c nh t th gi i là Nijenia, có t i 250 dân t c l n nh v i h n 80ố ề ộ ấ ế ớ ớ ộ ớ ỏ ớ ơ

tri u ng i, chi m 1/8 t ng s dân t c trên th gi i.ệ ườ ế ổ ố ộ ế ớ

Nói tóm l i trên th gi i có bao nhiêu dân t c? Theo nh ng th ng kê ch a đ y đ , con sạ ế ớ ộ ữ ố ư ầ ủ ố

ch ng 2000.ừ

S l ng nhân kh u c a các dân t c trên th gi i khác nhau r t xa. Dân t c l n nh t lênố ượ ẩ ủ ộ ế ớ ấ ộ ớ ấ

t i nghìn tri u, dân t c nh nh t ch có vài ch c ng i. B y dân t c có t ng s nhânớ ệ ộ ỏ ấ ỉ ụ ườ ả ộ ổ ố

kh u lên t i quá 100 tri u ng i là ng i Hán, ng i Inđuxtan, ng i M ng iẩ ớ ệ ườ ườ ườ ườ ỹ ườ

Bănggan, ng i Nga, ng i Nh t, ng i Braxin, 60 dân t c có nhân kh u t 10 tri u, 92ườ ườ ậ ườ ộ ẩ ừ ệ

dân t c có nhân kh u t m i v n đ n m t tri u. Nhân kh u các dân t c khác không cóộ ẩ ừ ườ ạ ế ộ ệ ẩ ộ

đ m i v n.ủ ườ ạ

T ng s các dân t c châu Á là trên m t nghìn, đ i khái chi m n a t ng dân s trên thổ ố ộ ở ộ ạ ế ử ổ ố ế

gi i, châu Á là đ i l c có nhi u dân t c nh t trên th gi i, châu Âu c tính có 170 dânớ ạ ụ ề ộ ấ ế ớ ướ

t c, kho ng 20 qu c gia c b n ch có m t dân t c.ộ ả ố ơ ả ỉ ộ ộ

“Chi n tranh l nh” là gì?ế ạ

Sau khi Chi n tranh th gi i II k t thúc, trong tình hình chính tr th gi i đã x y ra m t sế ế ớ ế ị ế ớ ả ộ ự

thay đ i r t l n: phe t b n ch nghĩa ph ng Tây do các n c M , Anh, Pháp đ ng đ uổ ấ ớ ư ả ủ ươ ướ ỹ ứ ầ

và phe xã h i ch nghĩa ph ng Đông do Liên Xô cũ đ ng đ u, vì có ni m tin chính trộ ủ ươ ứ ầ ề ị

khác nhau, cho nên có thái đ thù đ ch v i nhau. Nh ng s c m nh quân s c a c hai bênộ ị ớ ư ứ ạ ự ủ ả

đ u h t s c to l n. V i vài tri u quân và vài ngàn đ u đ n h t nhân, n u đem s c m nhề ế ứ ớ ớ ệ ầ ạ ạ ế ứ ạ

quân s này ra s d ng thì bên nào cũng có th tiêu di t đ c đ i ph ng đ n vài l n, vìự ử ụ ể ệ ượ ố ươ ế ầ

th ch ng có ai dám s d ng s c m nh quân s đ phát đ ng chi n tranh. Tuy nhiên bênế ẳ ử ụ ứ ạ ự ể ộ ế

nào cũng mu n làm cho đ i ph ng b suy y u, đi t i tan v , cho nên t t c các th đo nố ố ươ ị ế ớ ỡ ấ ả ủ ạ

bên ngoài ph m vi quân s đ u đ c s d ng.ạ ự ề ượ ử ụ

Các th đo n này bao g m: phong to kinh t , không đ cho các tài li u kinh t quanủ ạ ồ ả ế ể ệ ế

tr ng l t vào tay đ i ph ng, c n tr s phát tri n kinh t c a đ i ph ng; t n công vọ ọ ố ươ ả ở ự ể ế ủ ố ươ ấ ề

chính tr , v n d ng m i công c đ tuyên truy n đ t n công vào các đi m y u c a đ iị ậ ụ ọ ụ ể ề ể ấ ể ế ủ ố

ph ng, đánh vào lòng dân c a đ i ph ng; phá ho i, l t đ , đào t o gián đi p ti n hànhươ ủ ố ươ ạ ậ ổ ạ ệ ế

các ho t đ ng phá ho i; ch y đua trang b quân s , không ng ng tăng c ng các ho tạ ộ ạ ạ ị ự ừ ườ ạ

đ ng quân s , ra s c phát tri n các vũ khí mũi nh n, luôn luôn mu n làm cho s c m nhộ ự ứ ể ọ ố ứ ạ

quân s c a mình h n đ c đ i ph ng.ự ủ ơ ượ ố ươ

Tuy c hai phe đ u ch a tr c ti p n súng, nh ng th t ra c hai phe đ u đang n m trongả ề ư ự ế ổ ư ậ ả ề ằ

m t tr ng thái chi n tranh, chi n tranh có th n ra b t c lúc nào. Th ng ngh s Mộ ạ ế ế ể ổ ấ ứ ượ ị ỹ ỹ

Becna Baluc đã m nh danh tr ng thái này là chi n tranh l nh, đ phân bi t v i chi nệ ạ ế ạ ể ệ ớ ế

tranh nóng trong đó có dùng pháo th t và đ n th t.ậ ạ ậ

Đ u nh ng năm 90 c a th k XX, Liên Xô cũ tan rã, do đó các n c Đông Âu tr i quaầ ữ ủ ế ỷ ướ ả

nh ng bi n đ ng to l n, cái g i là phe ph ng Đông không còn t n t i n a. T đ y tr điữ ế ộ ớ ọ ươ ồ ạ ữ ừ ấ ở

chi n tranh l nh cũng đã k t thúc.ế ạ ế

T i sao vĩ tuy n 38 tr thành đ ng phân gi i gi a B c Tri u Tiên và Hàn Qu c?ạ ế ở ườ ớ ữ ắ ề ố

Cu i th k XIX, Nh t B n đem quân xâm l c chi m Tri u Tiên. Năm 1910, Nh t B nố ế ỷ ậ ả ượ ế ề ậ ả

c ng b c Tri u Tiên ký “Đi u c Hàn - Nh t”, quy đ nh toàn b ch quy n c a Tri uưỡ ứ ề ề ướ ậ ị ộ ủ ề ủ ề

Tiên vĩnh vi n b chuy n nh ng cho Nh t B n. T đ y Tri u Tiên bi n thành thu c đ aễ ị ể ượ ậ ả ừ ấ ề ế ộ ị

c a Nh t B n.ủ ậ ả

Sau khi chi n tranh th gi i II bùng n , Nh t B n ký k t liên minh v i phát xít Đ c vàế ế ớ ổ ậ ả ế ớ ứ

Italia, đ ng th i gây ra cu c chi n tranh châu Á và Thái Bình D ng tháng 11 nămồ ờ ộ ế ở ươ

1943, nh ng ng i đ ng đ u các n c Trung Qu c, M , Anh tuyên b Cairô r ng sữ ườ ứ ầ ướ ố ỹ ố ằ ẽ

đu i Nh t B n ra kh i t t c các vùng đát mà n c này xâm chi m, trong đó có vi c làmổ ậ ả ỏ ấ ả ướ ế ệ

cho Tri u Tiên đ c đ c l p t do.ề ượ ộ ậ ự

Do s c g ng chung c a các l c l ng ch ng phát xít t t c các n c, tháng 8 nămự ố ắ ủ ự ượ ố ở ấ ả ướ

1945, Nh t B n tuyên b đ u hàng vô đi u ki n. Căn c vào hi p đ nh đã ký k t, quânậ ả ố ầ ề ệ ứ ệ ị ế

đ i M và quân đ i Liên Xô cũ cùng ti p thu s đ u hàng c a quân đ i Nh t B n ộ ỹ ộ ế ự ầ ủ ộ ậ ả ở

Tri u Tiên. Còn v khu v c ti p thu s đ u hàng thì h i b y gi đã quy t đ nh l y vĩề ề ự ế ự ầ ồ ấ ờ ế ị ấ

tuy n 38 đ B c làm đ ng phân gi i: quân đ i Nh t B n phía Nam vĩ tuy n này sế ộ ắ ườ ớ ộ ậ ả ở ế ẽ

đ u hàng quân đ i M , còn quân đ i Nh t B n phía B c thì s đ u hàng quân đ i c aầ ộ ỹ ộ ậ ả ở ắ ẽ ầ ộ ủ

Liên Xô cũ.

H i b y gi vi c xác đ nh vĩ tuy n 38 đ B c làm đ ng phân gi i không có ý nghĩaồ ấ ờ ệ ị ế ộ ắ ườ ớ

chính tr hay quân s gì c , ch ng qua ch vì vĩ tuy n này n m trung b n c Tri uị ự ả ẳ ỉ ế ằ ở ộ ướ ề

Tiên, làm cho hai khu v c ti p thu l i đ u hàng c a quân đ i Nh t B n đ i khái b ngự ế ạ ầ ủ ộ ậ ả ạ ằ

nhau mà thôi. Ngoài ra căn c vào hi p ngh thì sau khi ti p thu đ u hàng, M và Liên Xôứ ệ ị ế ầ ỹ

ph i t ch c m t U ban Liên h p giúp cho Tri u Tiên thành l p m t chính ph lâm th i,ả ổ ứ ộ ỷ ợ ề ậ ộ ủ ờ

nh ng vì gi a hai n c M và Liên Xô v n còn t n t i nhi u v n đ quan tr ng ch aư ữ ướ ỹ ẫ ồ ạ ề ấ ề ọ ư

nh t trí, cho nên đ n năm 1948 v n ch a thành l p đ c chính ph lâm th i c a Tri uấ ế ẫ ư ậ ượ ủ ờ ủ ề

Tiên.

Tháng 8 năm 1948, t i mi n Nam Tri u Tiên thành l p n c Dân qu c Đ i Hàn. Tháng 9ạ ề ề ậ ướ ố ạ

năm y, mi n B c Tri u Tiên thành l p n c C ng hoà dân ch Nhân dân Tri u Tiên.ấ ở ề ắ ề ậ ướ ộ ủ ề

Vì đây là hai chính ph có tính ch t không gi ng nhau cho nên khó c hành đ c cu củ ấ ố ử ượ ộ

ph thông đ u phi u toàn dân t c.ổ ầ ế ộ

Tháng 6 năm 1950, cu c n i chi n Tri u Tiên bùng n , quân Liên hi p qu c do Mộ ộ ế ở ề ổ ệ ố ỹ

đ ng đ u, đem ng n chi n tranh đ t lên b sông áp L c. Quân Chí nguy n nhân dânứ ầ ọ ế ố ờ ụ ệ

Trung Qu c và Quân đ i nhân dân Tri u Tiên cùng đánh cho bè lũ xâm l c ph i lui v vĩố ộ ề ượ ả ề

tuy n 38.ế

Đ n năm 1953, trên vĩ tuy n 38 đã ký k t hi p đ nh đình chi n và hai bên vĩ tuy n 38ế ề ế ệ ị ế ở ế

l p nên khu phi quân s r ng 2 km. Th t không ai có th ng r ng đ ng phân gi i ti pậ ự ộ ậ ể ờ ằ ườ ớ ế

thu s đ u hàng năm đó c a quân đ i Nh t B n l i có th tr thành gi i tuy n chia c tự ầ ủ ộ ậ ả ạ ể ở ớ ế ắ

lâu dài B c Tri u Tiên và Nam Tri u Tiên.ắ ề ề

Ng i Ixraen có ph i là ng i Do Thái không?ườ ả ườ

Nh c đ n Ixraen, ng i ta th ng nghĩ đ n ng i Do Thái ho c các mâu thu n và xungắ ế ườ ườ ế ườ ặ ẫ

đ t gi a ng i Do Thái và ng i R p. Xu th chung th ng th ng nh t v i ng iộ ữ ườ ườ Ả ậ ế ườ ố ấ ớ ườ

Ixraen v i ng i Do Thái. Đi u này hoàn toàn không đúng.ớ ườ ề

Ixraen v n là m t n c Tây Á. Cũng nh t t c các qu c gia khác trên th gi i, nh ngố ộ ướ ư ấ ả ố ế ớ ữ

ng i đ n t t p sinh s ng trên lãnh th Ixraen không thu c v m t dân t c hay ch ngườ ế ụ ậ ố ổ ộ ề ộ ộ ủ

t c nào đó. Ixraen có kho ng 80% ng i Do Thái và ch ng 20% ng i R p.ộ ả ườ ừ ườ Ả ậ

Có l b n s h i t i sao ng i Ixraen và ng i R p th ng đánh nhau mà n c Ixraenẽ ạ ẽ ỏ ạ ườ ườ Ả ậ ườ ướ

l i có nh ng ng i qu c dân là ng i R p?ạ ữ ườ ố ườ Ả ậ

S dĩ nh v y là vì Ixraen n m trên vùng đ t Palextin thu c bán đ o R p. Tr c côngở ư ậ ằ ấ ộ ả Ả ậ ướ

nguyên n i này đã t ng là v ng qu c c a ng i Do Thái, nh ng b t đ u t th k XVIIơ ừ ươ ố ủ ườ ư ắ ầ ừ ế ỷ

sau Công nguyên, l i tr thành m t b ph n c a đ qu c R p. Ng i R p tràn sangạ ở ộ ộ ậ ủ ế ố Ả ậ ườ Ả ậ

và đã đ i đ i ki p ki p s ng trên vùng đ t này. Tháng năm năm 1948, ng i Do Tháiờ ờ ế ế ố ấ ườ

quay v và thành l p nhà n c Ixraen. Ng i Do Thái đã thành l p qu c gia trên vùng đ tề ậ ướ ườ ậ ố ấ

c trú c a ng i R p, vì th không th không gi l i m t b ph n ng i R p.ư ủ ườ Ả ậ ế ể ữ ạ ộ ộ ậ ườ Ả ậ

L ch s đã d y cho chúng ta bi t r ng các cu c chi n tranh t x a đ n nay đ u là thị ử ạ ế ằ ộ ế ừ ư ế ề ủ

đo n tranh quy n đo t v gi a các t p đoàn th ng tr , vì th hoàn toàn không th nói r ngạ ề ạ ị ữ ậ ố ị ế ể ằ

ng i Do Thái và ng i R p không th ti p c n đ c v i nhau.ườ ườ Ả ậ ể ế ậ ượ ớ

T i sao b n Qu c xã mu n tiêu di t dân t c Do Thái?ạ ọ ố ố ệ ộ

Trong cu c chi n tranh th gi i II, Đ c Qu c xã âm m u th ng tr toàn th gi i, m t m tộ ế ế ớ ứ ố ư ố ị ế ớ ộ ặ

s d ng vũ l c, m t m t tuyên truy n ch nghĩa ch ng t c, t c là h c thuy t v dân t cử ụ ự ộ ặ ề ủ ủ ộ ứ ọ ế ề ộ

siêu đ ng. Chúng cho r ng dân t c German dòng dõi chính th ng c a ng i Arian th ngẳ ằ ộ ố ủ ườ ượ

đ ng, còn ng i Do Thái là ch ng t c h đ ng nh t. Do đó Đ c Qu c xã coi vi c tiêuẳ ườ ủ ộ ạ ẳ ấ ứ ố ệ

di t ng i Do Thái là m t m c tiêu ch y u.ệ ườ ộ ụ ủ ế

T i sao ng i Do Thái l i b coi là ch ng t c h đ ng nh t? Trên ph ng di n l ch sạ ườ ạ ị ủ ộ ạ ẳ ấ ươ ệ ị ử

ng i Do Thái cũng nh t t c các dân t c khác, có n n văn hoá r c r và lâu đ i. Nh ngườ ư ấ ả ộ ề ự ỡ ờ ữ

năm 63 tr c Công nguyên, ng i Do Thái xâm l c. T đó ph n l n ng i Do Thái bướ ườ ượ ừ ầ ớ ườ ị

xua đu i, ph i s ng l u l c kh p n i trên th gi i.ổ ả ố ư ạ ắ ơ ế ớ

Ng i Do Thái có m t đông nh t châu Âu. N i đây h b coi là nh ng k vô gia c ,ườ ặ ấ ở ơ ọ ị ữ ẻ ư

lang b t và b khinh r .ạ ị ẻ

Khi s ng lang b t kh p n i nh v y, ng i Do Thái ph n nhi u v n gi đ c b n s cố ạ ắ ơ ư ậ ườ ầ ề ẫ ữ ượ ả ắ

dân t c c v tín ng ng tôn giáo l n ngôn ng và phong t c t p quán.ộ ả ề ưỡ ẫ ữ ụ ậ

Giai đo n Trung th k , ng i Do Thái s ng t i các qu c gia Thiên Chúa giáo b coi làạ ế ỷ ườ ố ạ ố ị

dân d giáo, ph i ch u nhi u s b c h i r t tàn kh cị ả ị ề ự ứ ạ ấ ố

Sang th i kỳ c n đ i, cùng v i s ti n b c a khoa h c k thu t và s phát tri n c a chờ ậ ạ ớ ự ế ộ ủ ọ ỹ ậ ự ể ủ ủ

nghĩa T b n, trong dân t c Do Thái đã xu t hi n nh ng nhân v t ki t xu t, đ c bi t làư ả ộ ấ ệ ữ ậ ệ ấ ặ ệ

trong lĩnh v c tài chính, công th ng và văn hoá. Vì th nên m c đ nh t đ nh, h đã c iự ươ ế ứ ộ ấ ị ọ ả

thi n đ c hoàn c nh s ng c a mình. V i b n Qu c xã theo thuy t ch ng t c th ngệ ượ ả ố ủ ớ ọ ố ế ủ ộ ượ

đ ng thì đi u này là không th ch p nh n đ c. Theo chúng, dân t c Do Thái vĩnh vi n làẳ ề ể ấ ậ ượ ộ ễ

lũ ng i h đ ng. Nh ng năm 30 c a th k XX, cùng v i s bành tr ng c a ch nghĩaườ ạ ẳ ữ ủ ế ỷ ớ ự ướ ủ ủ

đ qu c, vi c ng i Do Thái b b c h i đã đ t t i m c kh ng khi p. Th t ra cách nóiế ố ệ ườ ị ứ ạ ạ ớ ứ ủ ế ậ

c a b n Qu c xã v cái g i là dân t c th ng đ ng ch là cái c h t s c hoang đ ngủ ọ ố ề ọ ộ ượ ẳ ỉ ớ ế ứ ườ

n n ra đ nh m tiêu di t ng i Do Thái mà thôi.ặ ể ằ ệ ườ

T ng th ng M có ph i do nhân dân M tr c ti p b u ra hay không?ổ ố ỹ ả ỹ ự ế ầ

Chúng ta đ c báo th y c b n năm m t l n, m i khi có đ t b u c T ng th ng thì nh ngọ ấ ứ ố ộ ầ ỗ ợ ầ ử ổ ố ữ

ng c viên thu c Đ ng Dân ch và Đ n C ng hoà đ u ph i t i các bang trong toàn qu cứ ử ộ ả ủ ả ộ ề ả ớ ố

đ phát bi u v n đ ng tranh c , và cu i cùng còn ph i có m t cu c b phi u tuy n cể ể ậ ộ ử ố ả ộ ộ ỏ ế ể ử

trong toàn qu c. Vì th ng i ta cho r ng T ng th ng M là nhân dân M tr c ti p b uố ế ườ ằ ổ ố ỹ ỹ ự ế ầ

ra. Th c ra tình hình l i không ph i nh th .ự ạ ả ư ế

Theo m t lu t tuy n c , c tri M ch tr c ti p b u ra hai lo i ng i. M t là ngh vi nộ ậ ể ử ử ỹ ỉ ự ế ầ ạ ườ ộ ị ệ

Qu c h i và hai là nh ng ng i đ c g i là ng i tuy n c .ố ộ ữ ườ ượ ọ ườ ể ử

Nhân dân M b phi u tr c ti p b u ra các ngh viên Qu c h i, t c là nh ng ng i tỹ ỏ ế ự ế ầ ị ố ộ ứ ữ ườ ổ

ch c hình thành Qu c h i, Qu c h i này là m t c c u ho t đ ng th ng tr c. Đi u nàyứ ố ộ ố ộ ộ ơ ấ ạ ộ ườ ự ề

có đi m gi ng nh Đ i h i Đ i bi u Nhân dân c a Trung Qu c, nh ng gi a hai bên cóể ố ư ạ ộ ạ ể ủ ố ư ữ

m t s khác nhau v b n ch t. Vì Qu c h i và T ng th ng M có m t m i quan hộ ự ề ả ấ ố ộ ổ ố ỹ ộ ố ệ

quy n l c song song, ch c l n nhau, còn Đ i h i Đ i bi u Nhân dân c a Trung Qu cề ự ế ướ ẫ ạ ộ ạ ể ủ ố

là c quan quy n l c t i cao c a nhân dân toàn qu c, ch t ch qu c gia là do Đ i h i Đ iơ ề ự ố ủ ố ủ ị ố ạ ộ ạ

bi u Nhân dân c a Trung Qu c b u ra, hai bên có m i quan h c p trên c p d i.ể ủ ố ầ ố ệ ấ ấ ướ

Vì gi a Qu c h i và T ng th ng M có m i quan h đ c thù nh v y, cho nên đã có m tữ ố ộ ổ ố ỹ ố ệ ặ ư ậ ộ

bi n pháp khác đ tuy n c T ng th ng, đó t c là ch đ nh ng ng i tuy n c .ệ ể ể ử ổ ố ứ ế ộ ữ ườ ể ử

Sau khi ng c viên hai đ ng đã tranh c xong, các bang d a theo t l nhân kh u, tứ ử ả ử ự ỷ ệ ẩ ổ

ch c các c tri b phi u b u ra m t s ng i tuy n c . Sau đó, nh ng ng i tuy n cứ ử ỏ ế ầ ộ ố ườ ể ử ữ ườ ể ử

này (trong toàn qu c có kho ng h n b n trăm ng i) t ch c m t đoàn tuy n c t pố ả ơ ố ườ ổ ứ ộ ể ử ậ

trung t i Th đô Washington đ b phi u T ng th ng.ớ ủ ể ỏ ế ổ ố

Tuy nhiên, nh ng ng i tuy n c cũng không b phi u tuỳ theo ý nguy n b n thân mình,ữ ườ ể ử ỏ ế ệ ả

h ph i d a theo ý nguy n c a c tri trong bang c a mình, tr c h t ph i trình bày v iọ ả ự ệ ủ ử ủ ướ ế ả ớ

c tri là s b phi u cho ai, sau đó m i đi Washington.ử ẽ ỏ ế ớ

N u nh ng i tuy n c không mu n d a theo ý mu n c a c tri đ b u phi u thì h sế ư ườ ể ử ố ự ố ủ ử ể ầ ế ọ ẽ

b bãi mi n, vì th ph ng pháp tuy n c gián ti p này mang tính sâu sát r t cao, cho nênị ễ ế ươ ể ử ế ấ

nó cũng g n nh là tuy n c tr c ti p.ầ ư ể ử ự ế

Dù là nh ng đ i bi u đ c dân tr c ti p b u ra, song nh ng ng i tuy n c sau khi l aữ ạ ể ượ ự ế ầ ữ ườ ể ử ự

ch n xong T ng th ng s h t quy n l c và k t thúc s m nh c a họ ổ ố ẽ ế ề ự ế ứ ệ ủ ọ

T i sao trong quân đ i M không có quân hàm nguyên soái? Dapanạ ộ ỹ

Trong quân đ i M , quân hàm cao nh t là đ i t ng năm sao ch không có quân hàmộ ỹ ấ ạ ướ ứ

nguyên soái. Trong cu c Chi n tranh Th gi i II, m t s t ng lĩnh có chi n công caoộ ế ế ớ ộ ố ướ ế

nh t nh Marshal Aixenhao… đ n sau chi n tranh cũng ch đ c đ i t ng năm sao. T iấ ư ế ế ỉ ượ ạ ướ ạ

sao v y?ậ

V n là sau khi Chi n tranh Th gi i II k t thúc, n c M ng i ta cùng đã t ng d tínhố ế ế ớ ế ở ướ ỹ ườ ừ ự

phong cho m t s t ng lĩnh cao c p n i ti ng nh t quân hàm nguyên soái l c quân, thộ ố ướ ấ ổ ế ấ ụ ế

nh ng các c quan h u quan l i phát hi n th y r ng danh t nguyên soái (Marshal) l iư ơ ữ ạ ệ ấ ằ ừ ạ

hoàn toàn gi ng nh tên h c a tham m u tr ng l c quân M Marshal. N u đ c phongố ư ọ ủ ư ưở ụ ỹ ế ượ

hàm nguyên soái thì nguyên soái Marshal g i theo ti ng Anh s là Marshal Marshal ngheọ ế ẽ

quá l tai.ạ

Các c quan h u quan c m th y v n đ này r t khó khăn đ gi i quy t, cho nên sau khiơ ữ ả ấ ấ ề ấ ể ả ế

th o lu n nhi u l n đã trình bày v i T ng th ng Rud ven. Cu i cùng ng i ta th y t tả ậ ề ầ ớ ổ ố ơ ố ườ ấ ố

nh t là không đ t hàm nguyên soái n a. Do đó c p t ng năm sao đã tr thành quân hàmấ ặ ữ ấ ướ ở

cao nh t trong quân đ i M . Và nh ng ng i nh Marshal cũng ch đ c phong quân hàmấ ộ ỹ ữ ườ ư ỉ ượ

t ng năm sao.ướ

Trong l ch s n c M , đã nhi u ng i đ c phong hàm nguyên soái l c quân, đó làị ử ướ ỹ ề ườ ượ ụ

T ng th ng đ u tiên Washington và Phanxing. Sau khi Phanxing qua đ i thì quân hàmổ ố ầ ờ

nguyên soái không bao gi đ c s d ng n a.ờ ượ ử ụ ữ

T i sao Hitler s d ng hình ch “V n” làm bi u t ng cho đ ng Qu c Xã?ạ ử ụ ữ ạ ể ượ ả ố

Trong th i kỳ n c Đ c ch u quy n th ng tr c a Hitler, hình ch “V n” đâu cũng có,ờ ướ ứ ị ề ố ị ủ ữ ạ ở

nó không nh ng t ng tr ng cho n n th ng tr chuyên ch phát xít c a n c Đ c theoữ ượ ư ề ố ị ế ủ ướ ứ

đ ng Qu c Xã, mà còn t o ra nh ng n i đau kh vô t n cho nhân dân Do Thái, cũng nhả ố ạ ữ ỗ ổ ậ ư

nhân dân t t c các n c b n c Đ c Qu c Xã xâm l c.ấ ả ướ ị ướ ứ ố ượ

Ch “V n” còn đ c g i là ch th p ngo c. Nó đã có l ch s r t xa x a. Ngay t h nữ ạ ượ ọ ữ ậ ặ ị ử ấ ư ừ ơ

b n ngàn năm tr c Công nguyên, hình ch “V n” đã xu t hi n. n c n Đ th i cố ướ ữ ạ ấ ệ Ở ướ Ấ ộ ờ ổ

đ i, nó bi u hi n h nh phúc t i cao. Trung Qu c nó đã đ c l u hành h i Võ T cạ ể ệ ạ ố Ở ố ượ ư ồ ắ

Thiên năm chính quy n, bà đã đ nh âm ch này là “V n”. Tr c th i Hitler, m t s ng iề ị ữ ạ ướ ờ ộ ố ườ

Đ c đã t ng s d ng hình t ng tr ng cho ch “V n” này r i.ứ ừ ử ụ ượ ư ữ ạ ồ

Mùa hè năm 1920, Hitler c m th y r ng Đ ng Qu c Xã c n m t bi u t ng t ng tr ngả ấ ằ ả ố ầ ộ ể ượ ượ ư

có th thu ph c đ c lòng ng i. Sau nhi u suy nghĩ, h n thi t k m t lá c v i m tể ụ ượ ườ ề ắ ế ế ộ ờ ớ ộ

vòng tròn tr ng, gi a v ch “V n” màu đen và h n đã c m th y h t s c đ c ý v láắ ở ữ ẽ ữ ạ ắ ả ấ ế ứ ắ ề

c này. Theo cách gi i thích c a h n thì m u đen t ng tr ng cho ý nghĩa xã h i trongờ ả ủ ắ ầ ượ ư ộ

cu c v n đ ng c a b n h n, m u tr ng t ng tr ng cho t t ng dân t c ch nghĩa, cònộ ậ ộ ủ ọ ắ ầ ắ ượ ư ư ưở ộ ủ

ch V n thì t ng tr ng cho s m nh chi n th ng c a gi ng ng i Arian. Th c ra thìữ ạ ượ ư ứ ệ ế ắ ủ ố ườ ự

Hitler tuyên truy n cho ch nghĩa ch ng t c c c đoan, coi ng i Arian là ch ng t c caoề ủ ủ ộ ự ườ ủ ộ

quý nh t. V sau d i là c ch “V n”, đ ng Qu c Xã đã không ng ng khu ch tr ngấ ề ướ ờ ữ ạ ả ố ừ ế ươ

th l c.ế ự

Đ n năm 1933, đ ng Qu c Xã lên ch p chính, ch “V n” l i tr thành hình t ng tr ngế ả ố ấ ữ ạ ạ ở ượ ư

cho n c Đ c Qu c Xã, nh ng d i con m t c a nhân dân th gi i, nó ch t ng tr ngướ ứ ố ư ướ ắ ủ ế ớ ỉ ượ ư

cho t i ác mà thôi.ộ

T i sao các hoàng đ c a n c Nga đ c g i là Sa hoàng?ạ ế ủ ướ ượ ọ

V v n đ này, đ u tiên ph i nói t i nhà đ c tài c a thành La Mã th i c đ i Cesar. Nămề ấ ề ầ ả ớ ộ ủ ờ ổ ạ

45 tr c Công nguyên, Vi n Nguyên Lão La Mã đã d a vào chi n công c a Cesar cũngướ ệ ự ế ủ

nh quy n th và tài s n c c l n c a ông ta đ tuyên b Cesar là nhà đ c tài tr n đ i.ư ề ế ả ự ớ ủ ể ố ộ ọ ờ

Tuy r ng h i b y gi , La Mã theo th ch c ng hoà c đ i, nh ng quy n l c cá nhân c aằ ồ ấ ờ ể ế ộ ổ ạ ư ề ự ủ

Cesar đã lên t i đ nh cao.ớ ỉ

Sau khi ông ch t đi, tên c a ông đã tr thành t t ng tr ng cho k đ c tài, cho k quânế ủ ở ừ ượ ư ẻ ộ ẻ

ch chuyên ch , vì th nhi u tay quân ch chuyên ch các n c ph ng Tây đã dùngủ ế ế ề ủ ế ở ướ ươ

Cesar làm danh hi u c a mình, đ nói lên quy n th và uy l c t i cao c a mình.ệ ủ ể ề ế ự ố ủ

Ngày 16 tháng giêng năm 1547, hoàng đ Ivan Đ T c a n c Nga (cũng g i là Ivanế ệ ứ ủ ướ ọ

Hung B o) lên n m quy n. T c hàm chính th c c a ông là Đ i công t c Moxcva vàạ ắ ề ướ ứ ủ ạ ướ

toàn cõi Nga. Ivan Đ T đã không tho mãn v i cái t c hi u Đ i công t c, vì th lúcệ ứ ả ớ ướ ệ ạ ướ ế

đ i mũ mi n, ông t x ng là Sa hoàng. Ch Sa là chuy n âm c a t La tinh Cesar, t c làộ ệ ự ư ữ ể ủ ừ ứ

ông ta t coi mình là Cesar và t ý r ng mình s tr thành đ c tài c a toàn cõi Nga, xâyự ỏ ằ ẽ ở ộ ủ

d ng l i m t đ qu c c ng th nh nh La Mã x a. T đó Sa hoàng tr thành danh hi nự ạ ộ ế ố ườ ị ư ư ừ ở ệ

c a các quân v ng Nga. Còn n c Nga tr thành “N c Nga c a Sa hoàng”.ủ ươ ở ướ ở ướ ủ

Năm 1721, Pitotr Đ i Đ đ i danh hi u là Hoàng đ , nh ng nói chung ng i ta v n g iạ ế ổ ệ ế ư ườ ẫ ọ

ông là Sa hoàng và có khi dùng c Sa hoàng l n Hoàng đ .ả ẫ ế

T i sao coi chim b câu là bi u t ng c a hoà bình?ạ ồ ể ượ ủ

Trong Kinh Thánh có đo n nh th này: “Th ng đ Jehova t o ra ng i nam là Adam,ạ ư ế ượ ế ạ ườ

r i l i l y m t cái x ng s n c a Adam t o ra con ng i n Eva, nh đó con cháu c aồ ạ ấ ộ ươ ườ ủ ạ ườ ữ ờ ủ

h sinh sôi n y n và làm ăn sinh s ng r t h ng th nh.ọ ả ở ố ấ ư ị

Nh ng trong nhân lo i l i s n sinh ra nh ng k tham đ h ng l c, không nghĩ t iư ạ ạ ả ữ ẻ ồ ưở ạ ớ

chuy n c n cù lao đ ng, vì th m i n y sinh nh ng t i l a b p, h hoá và b o l c, phongệ ầ ộ ế ớ ả ữ ộ ừ ị ủ ạ ự

khí đ o đ c c a nhân lo i b t đ u h ho i. Th ng đ n i gi n, quy t đ nh dùng n nạ ứ ủ ạ ắ ầ ủ ạ ượ ế ổ ậ ế ị ạ

h ng thu đ hu di t th gi i nàyồ ỷ ể ỷ ệ ế ớ

Nh ng cháu đ i th chín c a Adam là Noe, t c tr ng c a t c Hebr là m t ng i h tư ờ ứ ủ ộ ưở ủ ộ ơ ộ ườ ế

s c trung thành v i Th ng Đ . Ông ch tr ng gi tr n chính nghĩa, căm ghét sâu s cứ ớ ượ ế ủ ươ ữ ọ ắ

các đi u ác trong loài ng i.ề ườ

M t hôm Th ng Đ b o Noe r ng m t đ t s p b h ng thu nh n chìm. Noe ph i l pộ ượ ế ả ằ ặ ấ ắ ị ồ ỷ ấ ả ậ

t c làm m t con thuy n hình vuông có ba t ng đ tránh n n. Noe tuân theo l i căn d nứ ộ ề ầ ể ạ ờ ặ

c a Th ng Đ , làm xong chi c thuy n hình vuông, đ a t t c m i ng i trong gia đìnhủ ượ ế ế ề ư ấ ả ọ ườ

cùng v i gia súc, gia c m trong nhà đ a lên thuy nớ ầ ư ề

H ng thu kéo dài 150 ngày, ng p chìm t t c núi cao và nhà c a, làm ch t vô s ng i,ồ ỷ ậ ấ ả ử ế ố ờ

ch riêng có gia đình Noe đ c an toàn vô s . Đ n khi n c s p s a rút, Noe quy t đ nhỉ ượ ự ế ướ ắ ử ế ị

th con chim b câu cho nó đi thám thính, nh ng con chim ch l n h t m t vòng r i bayả ồ ư ỉ ượ ế ộ ồ

v . Noe bi t r ng kh p các n i v n còn là n c, cho nên con chim không có ch nào đề ế ằ ắ ơ ẫ ướ ỗ ể

đ u. Vài ngày sau, Noe l i th chim b câu. Lúc con b câu tr v , trên m nó ng mậ ạ ả ồ ồ ở ề ỏ ậ

nhánh trám m u l c, Noe nhìn th y th h t s c sung s ng, và đi u này ch ng t n cầ ụ ấ ế ế ứ ướ ề ứ ỏ ướ

l t đã rút đ l ra nh ng nhánh cây non nhô lên kh i m t n c, th là ông đ a t t c giaụ ể ộ ữ ỏ ặ ướ ế ư ấ ả

đình tr v l c đ a, b t đ u xây d ng m t cu c s ng m i”.ở ề ụ ị ắ ầ ự ộ ộ ố ớ

Chuy n con chim b câu và nhánh trám báo tr c cu c s ng hoà bình và an ninh đã theoệ ồ ướ ộ ố

Kinh Thánh mà đ c ph bi n ra toàn th gi i. Đ n nh ng năm 30 th k XVII, châuượ ổ ế ế ớ ế ữ ế ỷ ở

Âu n ra m t cu c chi n tranh kéo dài h n 30 năm tr i, làm cho châu Âu, đ c bi t là nhânổ ộ ộ ế ơ ờ ặ ệ

dân Đ c chìm trong đau th ng tr m tr ng. Th i b y gi , t i m t s thành th n cứ ươ ầ ọ ờ ấ ờ ạ ộ ố ị ở ướ

Đ c, l u hành m t th khăn k ni m, trên v hình con chim b câu ng m m t nhànhứ ư ộ ứ ỷ ệ ẽ ồ ậ ộ

trám, ph n ánh nguy n v ng mong ch hoà bình c a nhân dân, vì th con chim b câu vàả ệ ọ ờ ủ ế ồ

nhánh trám đã t ng tr ng cho hoà bình.ượ ư

Sau cu c Chi n tranh th gi i II, nhà ho s l n Picasso đã v m t con chim b câu tr ngộ ế ế ớ ạ ỹ ớ ẽ ộ ồ ắ

đang bay, g i t ng Đ i h i Hoà bình toàn th gi i, ng i ta g i con chim b câu này làử ặ ạ ộ ế ớ ườ ọ ồ

Chim b câu hoà bình.ồ

T i sao tr n Oateclo tr thành đi u t ng tr ng cho th t b i trong cu c đ i conạ ậ ở ề ượ ư ấ ạ ộ ờ

ng i?ườ

Ngày 20 tháng sáu năm 1815 t i ngo i ô Thành ph Oateclo cách th đo Brucxen n c Bạ ạ ố ủ ướ ỉ

23 km v phía nam, liên quân ch ng Pháp đã phát đ ng m t cu c ti n công mãnh li t vàoề ố ộ ộ ộ ế ệ

quân đ i Pháp do Napoleon ch huy.ộ ỉ

Th t là m t tr n chi n long tr i l đ t, tr c s t n công t c a liên quân, quân đ iậ ộ ậ ế ờ ở ấ ướ ự ấ ồ ạ ủ ộ

Pháp đã tan v không còn m t m nh giáp, th ng soái Napoleon ch còn cách gi m chânỡ ộ ả ố ỉ ẫ

th dài r i b quân đ i mà ch y th c m ng.ở ồ ỏ ộ ạ ụ ạ

Napoleon xu t thân t m t gia đình quý t c đã sa sút trên đ o Coóc. Năm 1793, ông 24ấ ừ ộ ộ ả

tu i, b t đ u xu t đ u l di n. Trong h n m i năm tr i, ông đánh Đông d p B c,ổ ắ ầ ấ ầ ộ ệ ơ ườ ờ ẹ ắ

không tr n nào là không chi n th ng, không nh ng ch x ng hùng trên đ i l c châu Âu màậ ế ắ ữ ỉ ư ạ ụ

còn chinh ph c đ c Ai C p cùng nhi u vùng đ t Đ a Trung H i, làm cho vô s v ngụ ượ ậ ề ấ ở ị ả ố ươ

công ph i cúi đ u x ng th n, và nhi u qu c gia nh bi n thành phiên thu c c a n cả ầ ư ầ ề ố ỏ ế ộ ủ ướ

Pháp.

Dù cho các n c m nh châu Âu không can tâm ch u th t b i, liên t c t ch c nhi uướ ạ ở ị ấ ạ ụ ổ ứ ề

nhóm đ ng minh ch ng Pháp, nh ng tr c m t tay thi n chi n nh Napoleon, h h uồ ố ư ướ ộ ệ ế ư ọ ầ

nh không tìm ra đ c m t đòn nào đáng k .ư ượ ộ ể

Năm 1804, Napoleon x ng làm hoàng đ , đ i v ng mi n do chính tay giáo hoàng đ t lênư ế ộ ươ ệ ặ

đ u. Có th nói r ng m i th vinh quang trong cu c đ i m t con ng i Napoleon đ u đãầ ể ằ ọ ứ ộ ờ ộ ườ ề

đ c t n h ng. Ng i ta t ng g i Napoleon là đ a con yêu c a Th ng đ , v Th nượ ậ ưở ườ ừ ọ ứ ủ ượ ế ị ầ

Chi n tranh.ế

Nh ng t năm 1808 v sau, cu c đ i Napoleon b t đ u xu ng d c. Trên chi n tr ngư ừ ề ộ ờ ắ ầ ố ố ế ườ

ông b th t b i nhi u l n. Dù cho năm 1814, liên quân ch ng Pháp đã xông vào Paris, b tị ấ ạ ề ầ ố ắ

Napoleon ph i thoái v , nh ng ông v n còn sáng t o đ c m t kỳ tích c a k th t b i.ả ị ư ẫ ạ ượ ộ ủ ẻ ấ ạ

Ông b ch y kh i n i đi đày là đ o Enb và l i đ i v ng mi n.ỏ ạ ỏ ơ ả ơ ạ ộ ươ ệ

Song xu th th t b i đã không có cách nào xoay chuy n đ c n a r i, cu i cùng ông đãế ấ ạ ể ượ ữ ồ ố

đ t c c t t c vào tr n Oateclo. Đ i v i Napoleon mà nói thì chi n d ch này có tính ch tặ ượ ấ ả ậ ố ớ ế ị ấ

quy t đ nh. Sau đó ông ta không còn có c h i ch nh đ n binh mã đ có th l i ti p t cế ị ơ ộ ỉ ồ ể ể ạ ế ụ

làm m a làm gió, vì th chi n d ch Oateclo th ng đ c dùng đ t ng tr ng cho th tư ế ế ị ườ ượ ể ượ ư ấ

b i trong cu c đ i con ng i.ạ ộ ờ ườ

Trên th gi i có bao nhiêu th ti ng?ế ớ ứ ế

Hi n nay trên th gi i có kho ng sáu t con ng i, chia nhau s ng trên năm l c đ a vàệ ế ớ ả ỉ ườ ố ụ ị

phân ra kho ng hai trăm qu c gia. Ph n l n các con ng i không ch khác nhau v phongả ố ầ ớ ườ ỉ ề

t c t p quán mà còn dùng nh ng ngôn ng khác nhau.ụ ậ ữ ữ

Theo b n đi u tra báo cáo c a UNESCO Liên Hi p Qu c thì trên th gi i có hai nghìnả ề ủ ệ ố ế ớ

b y trăm năm m i th ti ng. Nh ng m t s nhà xã h i h c Nga và Đ c l i nói r ngả ươ ứ ế ư ộ ố ộ ọ ở ứ ạ ằ

trên th gi i có năm nghìn sáu trăm năm m i m t th ti ng. Nói chung trên th gi i cóế ớ ươ ố ứ ế ế ớ

hai nghìn đ n ba nghìn th ti ng.ế ứ ế

Nh ng trong các th ti ng phong phú này, thì có trên m t nghìn b n trăm th ti ng ho cư ứ ế ộ ố ứ ế ặ

không đ c công nh n là th ti ng đ c l p, ho c s p b tiêu vong. Có kho ng hai m iượ ậ ứ ế ộ ậ ặ ắ ị ả ươ

th ti ng h u nh ngày nay không còn ai bi t nói n a, ba ph n t các th ti ng trên thứ ế ầ ư ế ữ ầ ư ứ ế ế

gi i còn ch a có ch vi t. Ch có kho ng 500 th ti ng đã đ c ng i ta nghiên c uớ ư ữ ế ỉ ả ứ ế ượ ườ ứ

t ng đ i đ y đ .ươ ố ầ ủ

Trên th gi i có kho ng m i ba th ti ng mà s ng i s d ng lên t i trên năm m iế ớ ả ườ ứ ế ố ườ ử ụ ớ ươ

tri u. Trong s đó ti ng Hàn, ti ng Anh, ti ng Tây Ban Nha, ti ng Nga đ u có trên m tệ ố ế ế ế ế ề ộ

trăm tri u ng i trên th gi i s d ng. Ti ng Pháp tuy có s ng i s d ng không t iệ ườ ế ớ ử ụ ế ố ườ ử ụ ớ

m t trăm tri u nh ng l i có đ n 26 qu c gia l y ti ng Pháp làm ngôn ng chính th c.ộ ệ ư ạ ế ố ấ ế ữ ứ

Cam run là m t n c nh mi n Tây châu Phi, nghe nói n c này có trên m t nghìn thơ ộ ướ ỏ ở ề ướ ộ ứ

ti ng. Trên th gi i th ti ng có s ng i s d ng ít nh t là Oat, ch có 50 ng i nói.ế ế ớ ứ ế ố ườ ử ụ ấ ỉ ườ

L i có m t th ti ng nhân t o đó là Qu c t ng . Qu c t ng là m t th ti ng b trạ ộ ứ ế ạ ố ế ữ ố ế ữ ộ ứ ế ổ ợ

trên th gi i. Các n c trên th gi i đ u có ng i bi t s d ng.ế ớ ướ ế ớ ề ườ ế ử ụ

Th gi i có b y kỳ quan nào?ế ớ ả

Hai th k tr c Công nguyên, thành La Mã có m t tác gi l hành gia tên là Ant bat. Sauế ỷ ướ ộ ả ữ ơ

khi đi chu du các n c trên th gi i, ông đã nêu lên b y n i danh th ng l n ph n nhở ướ ế ớ ả ơ ắ ớ ả ả

đ c trình đ khoa h c và văn hoá c a toàn th các vùng chung quanh bi n Đ a Trungượ ộ ọ ủ ể ể ị

H i. Ngày nay ng i ta g i b y n i danh th ng này là “B y kỳ quan th gi i”. “B y kỳả ườ ọ ả ơ ắ ả ế ớ ả

quan th gi i” g m có:ế ớ ồ

1. Kim t tháp c Ai C p: Đó là công trình ki n trúc c x a nh t trong l ch s c a b y kỳự ổ ậ ế ổ ư ấ ị ử ủ ả

quan, đã đ c ng i đ i x a xây d ng tr c đây kho ng 4.600 năm, cho t i nay v n cònượ ườ ờ ư ự ướ ả ớ ẫ

gìn gi hoàn h o.ữ ả

2. V n treo Babilon: Là m t đài đ p b ng đ t có b n t ng, cao 25 mét, trên m i t ngườ ở ộ ắ ằ ấ ố ầ ỗ ầ

có tr ng nh ng hoa c kỳ l , nhìn t xa thì nom c nh là m t v n hoa đ p treo trênồ ữ ỏ ạ ừ ứ ư ộ ườ ẹ

cao. T ng truy n v n hoa này là do Qu c v ng Babilon đã cho xây d ng đ an i bàươ ề ườ ố ươ ự ể ủ

V ng phi s ng xa c h ng.ươ ố ố ươ

3. Đ n th n th n Artemix Ephdo: Đ n th i này cao 120 mét, r ng 65 mét, xung quanhề ờ ữ ầ ở ề ờ ộ

có 127 c t tr b ng đá. Trên các c t đá này mang nh ng hình điêu kh c th hi n cácộ ụ ằ ộ ữ ắ ể ệ

chuy n th n tho iệ ầ ạ

4. T ng Th n D t Olympia đ t trong đ n th Th n D t trên núi Olympia mi n Namượ ầ ớ ở ặ ề ờ ầ ớ ở ề

Hy L p: T ng cao 15 mét, thân b ng g đen, trang s c b ng vàng, ngà voi và đá quý.ạ ượ ằ ỗ ứ ằ

Tay ph i c a Th n gi ra b c t ng n th n Chi n th ng, còn tay trái n m chi c g yả ủ ầ ơ ứ ượ ữ ầ ế ắ ắ ế ậ

t ng tr ng cho quy n uy c a mình, th n thái r t là trang nghiêm. Ti c r ng trong thượ ư ề ủ ầ ấ ế ằ ế

b c t ng này đã b hu ho i.ứ ượ ị ỷ ạ

5. Lăng m Halicacnax Th Nhĩ Kỳ: Th k IV tr c Công nguyên, qu c v ng Caliaộ ở ổ ế ỷ ướ ố ươ

ti u Asia đã xây d ng khu lăng m này cho v ng h u. Lăng m đ c d ng lên b ngở ể ự ộ ươ ậ ộ ượ ự ằ

đá hoa hình ch nh t, phía trên có 24 hình kim t tháp. Trên đ nh có t c t ng vuaữ ậ ự ỉ ạ ượ

Halicacnax ng i cùng v i v ng h u trên chi n xa. Đ n th k XV, lăng m này đã bồ ớ ươ ậ ế ế ế ỷ ộ ị

hu ho i.ỷ ạ

6. T ng th n M t tr i trên đ o Rôt Đ a Trung H i: B c t ng này đã đ c sáng tácượ ầ ặ ờ ả ở ị ả ứ ượ ượ

đ k ni m s ki n đ o Rôt thoát kh i cu c vây hãm kéo dài. T ng đ c đúc b ngể ỷ ệ ự ệ ả ỏ ộ ượ ượ ằ

đ ng thau, cao t i 39 mét, đ t c a h i c ng c a đ o này. Năm 224 tr c Công nguyênồ ớ ặ ở ử ả ả ủ ả ướ

b c t ng đã b phá hu trong m t tr n đ ng đ t.ứ ượ ị ỷ ộ ậ ộ ấ

7. Cây đèn bi n Alecxandria làm trên đ o Phalax bên ngoài c a h i c ng Alecxandriaể ở ả ử ả ả

n c Ai C p: cao 122 mét. Trên đ nh tháp có b c t ng th n Apolon l n. Đ n đêm trênướ ậ ỉ ứ ượ ầ ớ ế

đ nh tháp đ t m t ng n n n r t ta, ch d n cho tàu bè đi l i. T ng truy n k l i r ng cácỉ ố ộ ọ ế ấ ỉ ẫ ạ ươ ề ể ạ ằ

tàu bè cách xa 40 km cũng có th trông th y ánh đèn trên đ nh tháp. Ng n đèn bi n nàyở ể ấ ỉ ọ ể

còn đ c gi cho t i th k XII sau Công nguyên.ượ ữ ớ ế ỷ

T i sao Beethoven đ c tôn vinh là “Nh c Thánh”? Dapanạ ượ ạ

Trên th gi i có m t s nh c s đ t t i thành t u cao đ u có thêm m t danh hi u tônế ớ ộ ố ạ ỹ ạ ớ ự ề ộ ệ

x ng đ t tr c tên mình. Trong s đo riêng m t mình nhà so n nh c Áo n i ti ngư ặ ướ ố ộ ạ ạ ổ ế

Beethoven có đ c cái danh hi u “Nh c Thánh”ượ ệ ạ

Beethoven t nh đã s ng trong c nh b n cùng, ông ph i v a làm vi c ki m ti n v a h cừ ỏ ố ả ầ ả ừ ệ ế ề ừ ọ

t p và nh đó m i có đ c tri th c m i và t t ng m i. Cu c s ng gian kh đã mài giũaậ ờ ớ ượ ứ ớ ư ưở ớ ộ ố ổ

ý ch c a ông. Vì th trong các tác ph m c a ông luôn luôn th y n i lên ch đ đ u tranhỉ ủ ế ẩ ủ ấ ổ ủ ề ấ

ch ng l i s ph n.ố ạ ố ậ

Beethoven không bao gi chi u theo thói đ i, không bao gi a dua v i th i th . Nh tàiờ ề ờ ờ ớ ờ ế ờ

năng xu t chúng và v i ph m cách b t khu t c a mình, ông đã đ c t t c các đ ngấ ớ ẩ ấ ấ ủ ượ ấ ả ồ

nghi p tôn kính, đ c ng i đ i khâm ph c.ệ ượ ườ ờ ụ

Năm 1815, ông 45 tu i, hai tai b ng nhiên đ u b đi c, nh ng ông d a vào nh ng c g ngổ ỗ ề ị ế ư ự ữ ố ắ

kiên c ng, dù cho tai đi c v n so n ra đ c nh ng tác ph m ki t xu t, trong s đó cóườ ế ẫ ạ ượ ữ ẩ ệ ấ ố

b n “Giao h ng h p x ng” (cũng g i là b n Giao h ng s 9).ả ưở ợ ướ ọ ả ưở ố

N u nh các “thánh nhân” th ng có trí tu và ph m cách siêu phàm, thoát t c, thì trong cáiế ườ ệ ẩ ụ

danh hi u “Nh c Thánh” c a Beethoven không nh ng ch bao hàm n i dung nói trên, màệ ạ ủ ữ ỉ ộ

l i còn hàm ý c phong cách t t ng và th nghi m đ c đáo.ạ ả ư ưở ể ệ ộ

Chúng ta có th tìm trong b n Giao h ng Đ nh m nh (cũng g i là b n Giao h ng s 5)ể ả ưở ị ệ ọ ả ưở ố

mà nghe th y cái tâm thanh nh m t tri t nhân mu n tìm hi u ý nghĩa chân chính c a đ iấ ư ộ ế ố ể ủ ờ

s ng con ng i, cũng có th d a vào b n Giao h ng Anh hùng (cũng có tên là b n Giaoố ườ ể ự ả ưở ả

h ng s 3) đ nghe th y nh ng gì Beethoven ca ng i và t lòng tôn kính các anh hùng,ưở ố ể ấ ữ ợ ỏ

càng có th d a vào b n Giao h ng Đi n viên (cũng còn đ c g i là b n Giao h ng sể ự ả ưở ề ượ ọ ả ưở ố

6) đ nghe th y nh ng l i âu y m h ng v ng t i thiên nhiên c a ông.ể ấ ữ ờ ế ướ ọ ớ ủ

Trong các tác ph m c a Beethoven đã đúc h p các kh n n c a ông, dũng khí c a ông,ẩ ủ ợ ổ ạ ủ ủ

ni m hoan l c c a ông và c n i bi ai c a ông. Lãnh v c ngh thu t và lãnh v c t t ngề ạ ủ ả ỗ ủ ự ệ ậ ự ư ưở

mà ông đ t t i thì c th i b y gi l n cho t i ngày nay ch a có m t ng i nào khác v nạ ớ ả ờ ấ ờ ẫ ớ ư ộ ườ ươ

t i đ c. Có th nói Beethoven không h th n v i danh hi u “Nh c Thánh” mà ng i taớ ượ ể ổ ẹ ớ ệ ạ ườ

t ng cho ông.ặ

T i sao con đ ng thông th ng c đ i đ c g i là “Con đ ng t l a”?ạ ườ ươ ổ ạ ượ ọ ườ ơ ụ

D i tri u nhà Hán, Trung Qu c đã m đ c m t con đ ng thông th ng buôn bán cóướ ề ố ở ượ ộ ườ ươ

kh i đi m là Th đô Tr ng An th i b y gi (nay là Tây An) và v t ngang qua đ i l cở ể ủ ườ ờ ấ ờ ắ ạ ụ

châu Á, ch y th ng t i Đ a Trung H i r i v t bi n, đ t t i đi m cu i cùng là thành Laạ ẳ ớ ị ả ồ ượ ể ạ ớ ể ố

Mã. Thông qua con đ ng thông th ng kéo dài h n b y ngàn kilômet, liên k t ba l c đ aườ ươ ơ ả ế ụ ị

châu Á, châu Phi và châu Âu, dân t c Hán đã chuy n t i toàn th gi i n n k thu t nôngộ ể ớ ế ớ ề ỹ ậ

nghi p, th công nghi p tiên ti n, bao g m c b n phát minh l n c a Trung Qu c.ệ ủ ệ ế ồ ả ố ớ ủ ố

Ng c l i nhi u s n v t và văn hoá đ c đáo c a ph ng Tây nh s t , l c đà, nho, d aượ ạ ề ả ậ ộ ủ ươ ư ư ử ạ ư

chu t, c đ n Ph t giáo c a n Đ , h i ho c a Hy L p cũng đ c truy n nh p vàoộ ả ế ậ ủ Ấ ộ ộ ạ ủ ạ ượ ề ậ

Trung Qu c. N n kinh t và văn hoá c a hai mi n Đông Tây, nh có Con đ ng thôngố ề ế ủ ề ờ ườ

th ng này đã đ c giao l u, đem l i nh h ng r t l n cho s phát tri n c a n n vănươ ượ ư ạ ả ưở ấ ớ ự ể ủ ề

minh th gi i.ế ớ

Trên con đ ng buôn bán này, h i b y gi th hàng đ c tr đi nhi u nh t là t l a, m tườ ố ấ ờ ứ ượ ở ề ấ ơ ụ ộ

đ c s n c a Trung Qu c. Vì th con đ ng này đã đ c g i là “Con đ ng t l a”. Ngheặ ả ủ ố ế ườ ượ ọ ườ ơ ụ

nói khi m t v hoàng đ La Mã l n đ u tiên m c b qu n áo b ng t l a do Trung Qu cộ ị ế ầ ầ ặ ộ ầ ằ ơ ụ ố

s n xu t đ đi xem hát đã gây ch n đ ng c kinh thành La Mã.ả ấ ể ấ ộ ả

Năm 139 tr c Công nguyên, Tr ng Khiên xu t phát đi Tây V c, nh ng ch ng bao lâuướ ươ ấ ự ư ẳ

ông b quân Hung Nô b t. Sau 11 năm b giam gi , ông tr n thoát và đ n năm 126 tr cị ắ ị ữ ố ế ướ

Công nguyên thì tr v đ c Tr ng An. D i s ch đ o c a quân Hung Nô, kh ng chở ề ượ ườ ướ ự ỉ ạ ủ ố ế

đ c khu v c Hà Tây thông t i Tây V c. Năm 119 tr c Công nguyên, m t l n n a Hánượ ự ớ ự ướ ộ ầ ữ

Vũ Đ l i sai Tr ng Khiên đi s Tây V c. Ông t i tr c Ô Tôn (Nay thu c vùng sông Yế ạ ươ ứ ự ớ ướ ộ

Lê và h Y T c l i sai phó s đ n các n c Đ i Nguy t Th , An T c (nay là Iran),ồ ắ Ư ạ ứ ế ướ ạ ệ ị ứ

Quyên Đ c ( n Đ th i c ). Sau đó đ n năm 115 tr c Công nguyên thì tr v Tr ngộ Ấ ộ ờ ổ ế ướ ở ề ườ

An.

Do nh ng h n ch c a đi u ki n l ch s , s th n Hán ch a th theo Con đ ng thôngữ ạ ế ủ ề ệ ị ử ứ ầ ư ể ườ

th ng này mà t i đ c đ qu c La Mã c a ph ng Tây. N u không, theo l i các s gia,ươ ớ ượ ế ố ủ ươ ế ờ ử

l ch s c a th gi i s ph i vi t l i.ị ử ủ ế ớ ẽ ả ế ạ

T i sao V n Lý Tr ng Thành không đ c đ a vào “B y kỳ quan th gi i”?ạ ạ ườ ượ ư ả ế ớ

V n Lý Tr ng Thành là m t công trình ki n trúc vĩ đ i c x a nh t trên th gi i. Nomạ ườ ộ ế ạ ổ ư ấ ế ớ

nó nh m t con r ng kh ng l u n khúc t trên xu ng, kéo dài liên miên t i 6.700 km.ư ộ ồ ổ ồ ố ừ ố ớ

Cùng v i kim t tháp Ai C p, V n Lý Tr ng Thành đ c coi là hai kỳ tích có tính ch tớ ự ậ ạ ườ ượ ấ

tiêu bi u nh t trên Trái đ t này. Tuy nhiên tên c a kim t tháp Ai C p thì đ c đ t lênể ấ ấ ủ ự ậ ượ ặ

hàng đ u c a “B y kỳ quan th gi i”, còn V n Lý Tr ng Thành Trung Qu c l i bầ ủ ả ế ớ ạ ườ ở ố ạ ị

g t ra ngoài b y kỳ quan y. Đó là sao v y?ạ ả ấ ậ

“B y kỳ quan th gi i” g m có: Kim t tháp c a Ai C p, v n treo Babilon, lăng mả ế ớ ồ ự ủ ậ ườ ộ

Halicanax Th Nhĩ Kỳ, t ng Th n D t trên núi Olympia Hy L p, đ n th th nở ổ ượ ầ ơ ở ạ ề ờ ầ

Artêmix Ephedow, ng n đèn th n Phalax Ai C p, b c t ng t c hình th n Apolon ở ọ ầ ở ậ ứ ượ ạ ầ ở

đ o Rôt.ả

“B y kỳ quan th gi i” này đã đ c nhà th Ant bat nêu lên trong th k II tr c Côngả ế ớ ượ ơ ơ ế ỷ ướ

nguyên. H i y nhà th này s ng t i thành Xidon Phenixi trên b bi n phía Đông c aồ ấ ơ ố ạ ở ờ ể ủ

Đ a Trung H i, mà trong th i kỳ y thì còn ch a khai thông con đ ng t l a t Trungị ả ờ ấ ư ườ ơ ụ ừ

Qu c sang t i b bi n phía Đông Đ a Trung H i. Vì th nhà th nói trên còn ch a đ cố ớ ờ ể ị ả ế ơ ư ượ

bi t r ng ph ng Đông có m t toà Tr ng Thành hùng vĩ. B i v y ông đã không đ aế ằ ở ươ ộ ườ ở ậ ư

toà Tr ng Thành y vào m t trong “B y kỳ quan th gi i” và đó là đi u có th hi uườ ấ ộ ả ế ớ ề ể ể

đ c.ượ

Cho t i th i kỳ c n đ i, cách nói v “B y kỳ quan th gi i” l i có nh ng n i dung khác.ớ ờ ậ ạ ề ả ế ớ ạ ữ ộ

Hi n nay, “B y kỳ quan th gi i” mà ng i ta nói ch có: Đ u tr ng c hình tròn ệ ả ế ớ ườ ỉ ấ ườ ổ ở

thành La Mã n c Italia, đèn bi n Phalax Alecxandria n c Ai C p, V n Lý Tr ngướ ể ở ướ ậ ạ ườ

Thành Trung Qu c, các công trình ki n trúc b ng đá x p hình vòng tròn trên bi n Xở ố ế ằ ế ể ư

Khân n c Anh, ng n tháp nghiêng Pixa Italia, Tháp L u Ly Nam Kinh Trungở ướ ọ ở ư ở

Qu c, Nhà th Xôphi Ixtambun Th Nhĩ Kỳ.ố ờ ở ổ

T i sao trong ti ng Nh t l i có nhi u ch Hán đ n nh th ?ạ ế ậ ạ ề ữ ế ư ế

Nh t B n là m t n c láng gi ng c a Trung Qu c, trong th i c đ i n c này đã cóậ ả ộ ướ ề ủ ố ờ ổ ạ ướ

nhi u m i quan h trao đ i v i Trung Qu c.ề ố ệ ổ ớ ố

D i tri u nhà Tùy và nhà Đ ng, n n kinh t c a Trung Qu c ph n vinh, văn hoá phátướ ề ườ ề ế ủ ố ồ

tri n h ng th nh. Nh t B n tr c sau đã c đi m i ba nhóm “Khi n Đ ng S ” (s giể ư ị ậ ả ướ ử ườ ể ườ ứ ứ ả

phái đ n nhà Đ ng) t i tri u đình nhà Đ ng đ h c t p, nhóm đông nh t lên t i h nế ườ ớ ề ườ ể ọ ậ ấ ớ ơ

sáu trăm ng i. M t s k đ c sách và hoà th ng Nh t B n ùn ùn kéo đ n th đô nhàườ ộ ố ẻ ọ ượ ậ ả ế ủ

Đ ng và Tr ng An đ h c t p các lo i ki n th c văn hoá cùng các sách kinh đi n c aườ ườ ể ọ ậ ạ ế ứ ể ủ

đ o Ph t. Sau khi h c t p thành công, m t s ng i còn l i Tri u đình nhà Đ ng đạ ậ ọ ậ ộ ố ườ ở ạ ề ườ ể

làm quan, nh ng ph n l n đã v n c r i tích c c truy n bá văn hoá c a tri u đ i nhàư ầ ớ ề ướ ồ ự ề ủ ề ạ

Đ ng.ườ

C đ n Thiên hoàng c a n c Nh t th i b y gi cũng m i nh ng danh s sang bên yả ế ủ ướ ậ ờ ấ ờ ờ ữ ư ấ

đ có th h c t p văn hoá c a nhà Đ ng, đ ng th i Thiên hoàng cũng b nhi m m t sể ể ọ ậ ủ ườ ồ ờ ổ ệ ộ ố

l u h c sinh t tri u nhà Đ ng tr v trao cho h trách nhi m mô ph ng theo các chư ọ ừ ề ườ ở ề ọ ệ ỏ ế

đ chính tr , kinh t , văn hoá c a nhà Đ ng đ ti n hành c i cách trong n c. Chuy nộ ị ế ủ ườ ể ế ả ướ ệ

này đ c l ch s ghi l i v i cái tên là “Đ i hoá cách tân”.ượ ị ử ạ ớ ạ

Nh ng ng i có h c c a Nh t B n t i l u h c t i tri u đình nhà Đ ng đã tinh thôngữ ườ ọ ủ ậ ả ớ ư ọ ạ ề ườ

văn hoá Trung Qu c, h s d ng th ch th o và nh ng b c a ch Hán nh m sáng t oố ọ ử ụ ể ữ ả ữ ộ ủ ữ ằ ạ

ra m t th văn t đ vi t ti ng Nh t g i là “binh gi danh” (Katakana) và “phi n giộ ứ ự ể ế ế ậ ọ ả ế ả

danh” (Hiragana). Trong s các ch này có nh ng ch Hán đ c hoàn toàn đ nguyên, chố ữ ữ ữ ượ ể ỉ

có cách đ c b đ i khác mà thôi.ọ ị ổ

Trong th i kỳ c n đ i, Nh t B n ti p thu kinh nghi m tiên ti n c a các qu c gia phátờ ậ ạ ậ ả ế ệ ế ủ ố

tri n ph ng Tây đ ti n hành c i cách, nh đó h phát tri n r t nhanh v văn hoá vàể ở ươ ể ế ả ờ ọ ể ấ ề

đã v t Trung Qu c.ượ ố

T cu i th k XIX, m t s ph n t trí th c Trung Qu c l i kéo nhau sang Nh t đừ ố ế ỷ ộ ố ầ ử ứ ở ố ạ ậ ể

h c t p kinh t , và văn hoá c a Nh t B n. Vì trong ngôn ng Nh t B n có nhi u chọ ậ ế ủ ậ ả ữ ậ ả ề ữ

Hán, cho nên khi xu t d ng nh ng ng i này không ph i h c ng văn t mà v n nhanhấ ươ ữ ườ ả ọ ữ ự ẫ

chóng thích nghi đ c. Ch ng h n nh Khang H u Vi, L ng Kh i Siêu, hai v này v aượ ẳ ạ ư ữ ươ ả ị ừ

t i đ t Nh t đã có th đ i tho i giao l u ngay v i nh ng ng i có h c Nh t B n, t tớ ấ ậ ể ố ạ ư ớ ữ ườ ọ ở ậ ả ấ

c đ u d a vào nh h ng c a truy n th ng văn hoá Trung Qu c v i Nh t B n.ả ề ự ả ưở ủ ề ố ố ớ ậ ả

T i sao m t s k l c cao nh t trên th gi i đ c g i là “K l c th gi iạ ộ ố ỷ ụ ấ ế ớ ượ ọ ỷ ụ ế ớ

Guiness”?

Guiness v n là tên m t x ng làm r u. X ng này đã có t i h n 200 năm l ch s . Nóố ộ ưở ượ ưở ớ ơ ị ử

v n s n xu t m t th r u g i là r u Guiness. “Làm r u” và “nh t th gi i” t t nhiênố ả ấ ộ ứ ượ ọ ượ ượ ấ ế ớ ấ

là hai chuy n hoàn toàn khác nhau, nh ng đã có m t c h i ng u nhiên làm cho hai đi uệ ư ộ ơ ộ ẫ ề

này có th g n bó v i nhau.ể ắ ớ

Năm 1951 viên qu n lý x ng này tên là Piphây, trong khi đi săn b ng nhiên n y ra m t ýả ưở ỗ ả ộ

nghĩ m i l : con chim có màu lông óng vàng ph i chăng là loài chim bay nhanh nh t châuớ ạ ả ấ

Âu? Ông ta bèn tìm h i t t c các c quan t v n, l c l i r t nhi u t li u sách v ,ỏ ấ ả ơ ư ấ ụ ọ ấ ề ư ệ ở

nh ng cu i cùng cũng ch ng có ai tr l i đ c cho ông ta câu h i này.ư ố ẳ ả ờ ượ ỏ

Vì th ông ta m i b t đ u biên so n m t cu n sách chuyên môn tr l i nh ng câu h i đ iế ớ ắ ầ ạ ộ ố ả ờ ữ ỏ ạ

lo i nh th c a t t c m i ng i. Piphây thu th p các t li u v v n đ này, đ ng th iạ ư ế ủ ấ ả ọ ườ ậ ư ệ ề ấ ề ồ ờ

cùng v i m t ng i anh em là Maiaot h p tác thành l p m t c quan chuyên môn thu th pớ ộ ườ ợ ậ ộ ơ ậ

tài li u v nh ng gì “nh t trên th gi i”.ệ ề ữ ấ ế ớ

Năm 1955 đã xu t b n cu n sách l n v các k l c th gi i Guiness. Ch trong ba tháng,ấ ả ố ớ ề ỷ ụ ế ớ ỉ

sách đã bán h t không còn cu n nào và tr thành m t trong các cu n sách đ c kháchế ố ở ộ ố ượ

hàng tranh c p.ướ

V sau ban biên t p c a cu n sách này năm nào cũng ph i b r t nhi u th i gian đ th mề ậ ủ ố ả ỏ ấ ề ờ ể ẩ

tra, phân tích, s a ch a các tài li u có liên quan đ xu t b n m t cu n sách m i. Đ n đ uử ữ ệ ể ấ ả ộ ố ớ ế ầ

nh ng năm 90 th k XX, cu n sách v k l c th gi i Guiness đã đ c d ch thành hàngữ ế ỷ ố ề ỷ ụ ế ớ ượ ị

ch c th ti ng. T ng s l ng phát hành lên t i vài ch c tri u b n.ụ ứ ế ổ ố ượ ớ ụ ệ ả

T t c nh ng cái gì “nh t th gi i” đ u đ c ghi l i trong b sách v k l c th gi iấ ả ữ ấ ế ớ ề ượ ạ ộ ề ỷ ụ ế ớ

Guiness, bao quát đ các m t trong th gi i t nhiên và th gi i con ng i, l n thì đ n vũủ ặ ế ớ ự ế ớ ườ ớ ế

tr và các thiên th , nh thì cho đ n các loài côn trùng, c hoa, t o, n m… Nh có nh ngụ ể ỏ ế ỏ ả ấ ờ ữ

ch tr ng là “thú v ” và “m i l ”, nó đ c đ c gi t t c các n c h t s c hoanủ ươ ị ớ ạ ượ ộ ả ở ấ ả ướ ế ứ

nghênh, và đ c coi là “th vi n nh ng cái nh t th gi i”. Vì th t t c các k l c nh tượ ư ệ ữ ấ ế ớ ế ấ ả ỷ ụ ấ

th gi i đ c thu th p vào trong sách này đ u đ c ng i ta g i là “k l c Guiness”.ế ớ ượ ậ ề ượ ườ ọ ỷ ụ

Th vi n th gi i l n nh t th gi i đâu?ư ệ ế ớ ớ ấ ế ớ ở

Th vi n Qu c h i M là th vi n l n nh t th gi i. Nó đ c xây d ng th đôư ệ ố ộ ỹ ư ệ ớ ấ ế ớ ượ ự ở ủ

Washington t i m t n i tao nhã, phong c nh r t đ p. Th vi n này đ c sáng l p nămạ ộ ơ ả ấ ẹ ư ệ ượ ậ

1800. Sau đó nó hai l n b đ t cháy trong chi n tranh r i đ n 1888 l i đ c xây d ng l iầ ị ố ế ồ ế ạ ượ ự ạ

và chín năm sau công trình m i đ c hoàn thành.ớ ượ

Th vi n Qu c h i M là m t công trình ki n trúc cao năm t ng trên m t hình vuôngư ệ ố ộ ỹ ộ ế ầ ở ộ

di n tích t i 3 v n m2. Trung tâm c a hình vuông y là m t phòng đ c c c to hình bátệ ớ ạ ủ ấ ộ ọ ự

giác, đ ch cho 250 ng i đ c, b n chung quanh chia làm phòng đ c cho ngh vi n,ủ ỗ ườ ọ ố ọ ị ệ

phòng đ c báo, phòng h i ho và phòng đ c cho ng i mù. T ng s ch ng i là 1500ọ ộ ạ ọ ườ ổ ố ỗ ồ

ch .ỗ

Đ n năm 1939 phía Đông th vi n chính l i xây d ng m t th vi n ph sáu t ng.ế ở ư ệ ạ ự ộ ư ệ ụ ầ

Ngoài kho sách có th tàng tr 10 tri u cu n, còn có phòng đ c, phòng m c l c…ể ữ ệ ố ọ ụ ụ

S sách mà Th vi n Qu c h i M l u tr thì h t s c phong phú, s l ng có trên támố ư ệ ố ộ ỹ ư ữ ế ứ ố ượ

m i tri u sách, hình v và các th t li u, h n 33 tri u b n th o c a danh nhân. T i đâyươ ệ ẽ ứ ư ệ ơ ệ ả ả ủ ạ

có c bài di n văn nh n th c c a Washington, v T ng th ng th nh t c a n c M vàả ễ ậ ứ ủ ị ổ ố ứ ấ ủ ướ ỹ

nh ng bài di n thuy t khi tranh c c a T ng th ng M qua các khoá.ữ ễ ế ử ủ ổ ố ỹ

Có nh ng cu n sách c xu t b n tr c th k XVI. L i có nh ng t li u h i ho hi nữ ố ổ ấ ả ướ ế ỷ ạ ữ ư ệ ộ ạ ệ

đ i đ y đ nh t c a n c M , nh ng cu n băng thu g n nh ng t li u ghi âm, nh ngạ ầ ủ ấ ủ ướ ỹ ữ ộ ọ ữ ư ệ ữ

b n nh c, nh ng phim đi n nh và nh ng sách in cho ng i mù, cũng nh nh ng sách cóả ạ ữ ệ ả ữ ườ ư ữ

âm thanh.

N u nh đem các giá sách trong th vi n x p liên ti p v i nhau thì s có chi u dài h nế ư ư ệ ế ế ớ ẽ ề ơ

500 km. Th vi n Qu c h i M dùng ph ng pháp qu n lý hi n đ i. Gi a th vi nư ệ ố ộ ỹ ươ ả ệ ạ ữ ư ệ

chính, th vi n ph và toà nhà l n c a Qu c h i đ u có nh ng ph ng ti n c gi i đư ệ ụ ớ ủ ố ộ ề ữ ươ ệ ơ ớ ể

đ a sách đi, ch c n 45 giây là sách có th đ c đ a t i tay đ c gi . Tính trung bình c 10ư ỉ ầ ể ượ ư ớ ộ ả ứ

giây l i có m t cu n sách hay m t b n t li u đ c đ a t i toà nhà l n c a th viên vàạ ộ ố ộ ả ư ệ ượ ư ớ ớ ủ ư

c kho ng hai giây l i có m t cu n sách đ c nh p vào kho c a th vi n t trên thứ ả ạ ộ ố ượ ậ ủ ư ệ ừ ế

gi i.ớ

T i sao gi i th ng Nobel tr thành gi i th ng cao quý nh t trên th gi i?ạ ả ưở ở ả ưở ấ ế ớ

Gi i th ng Nobel đã đ c đ t ra theo di chúc và v i di s n c a nhà hoá h c ng i Thuả ưở ượ ặ ớ ả ủ ọ ườ ỵ

Đi n tên là Nobel. T khi gi i này đ c trao vào đ u năm 1901, bao gi nó cũng đ c coiể ừ ả ượ ầ ờ ượ

là gi i th ng đem l i vinh d cao nh t cho các nhà khoa h c trên th gi i. Gi i Nobel cóả ưở ạ ự ấ ọ ế ớ ả

th tr thành gi i th ng đem l i vinh d cao nh t trên th gi i ch y u là do m yể ở ả ưở ạ ự ấ ế ớ ủ ế ấ

nguyên nhân chính sau đây:

- Đ u tiên là món ti n c a gi i th ng này n m m c cao nh t đ c c p đ nh kỳ, tínhầ ề ủ ả ưở ằ ở ứ ấ ượ ấ ị

trong s các gi i th ng v h c thu t và hoà bình. Các món ti n th ng này đ c l y raố ả ưở ề ọ ậ ề ưở ượ ấ

trong m t ph n di s n c a Nobel. Di s n này g m kho ng chín tri u hai trăm nghìn đô la.ộ ầ ả ủ ả ồ ả ệ

M i năm l y ra kho ng hai m i v n đô la ti n lãi đ dùng làm ph n l n.ỗ ấ ả ươ ạ ề ể ầ ớ

- Hai là các gi i Nobel đ c chia ra làm năm h ng m c v t lý, hoá h c, sinh h c hay yả ượ ạ ụ ậ ọ ọ

h c, văn h c và s nghi p hoà bình, đ u dùng đ th ng cho các nhân v t có c ng hi nọ ọ ự ệ ề ể ưở ậ ố ế

cao nh t trong năm y v các lĩnh v c nói trên.ấ ấ ề ự

Danh sách các nhân v t đ c th ng ph i thông qua các chuyên gia v các b môn thu cậ ượ ưở ả ề ộ ộ

vi n khoa h c Hoàng gia Thu Đi n. Vi n nghiên c u Calalinxca Thu Đi n, Vi n Vănệ ọ ỵ ể ệ ứ ỵ ể ệ

h c Thu Đi n và Qu c h i Na Uy xác đ nh, sau khi s u t m r t nhi u t li u và cânọ ỵ ể ố ộ ị ư ầ ấ ề ư ệ

nh c nhi u l n. Trong g n m t trăm năm nay, sau khi gi i Nobel đã đ c đ t ra, m t sắ ề ầ ầ ộ ả ượ ặ ộ ố

đ c gi i th c đã có nh ng c ng hi n vĩ đ i và đ c đáo đ i v i nhan lo i trong lĩnh v cượ ả ự ữ ố ế ạ ộ ố ớ ạ ự

c a mình.ủ

Ch ng h n, năm 1901, R nghen là ng i đ u tiên đ c gi i v v t lý đã phát hi n quangẳ ạ ơ ườ ầ ượ ả ề ậ ệ

tuy n X là nh ng tia giúp cho có th nhìn xuyên các v t và cho đ n nay v n còn đ cế ữ ể ậ ế ẫ ượ

ng d ng r ng rãi trong c y h c và khoa h c.ứ ụ ộ ả ọ ọ

L i nh bà Quyri đ c gi i hoà bình năm 1911 đã phát hi n nguyên t hoá h c có tínhạ ư ượ ả ệ ố ọ

phóng x Rađiomạ

L i nh gi i th ng văn h c năm 1964 đ c dành cho tác gi ng i Pháp Sactr . Cácạ ư ả ưở ọ ượ ả ườ ơ

sáng tác c a ông có t t ng phong phú tràn ng p tinh th n t do và đi tìm chân lý, có nhủ ư ưở ậ ầ ự ả

h ng r t sâu xa đ n th i đ i c a chúng ta.ưở ấ ế ờ ạ ủ

Ng i trên th gi i ngày càng th a nh n uy tín, tính khoa h c và nghiêm túc c a gi iườ ế ớ ừ ậ ọ ủ ả

Nobel. Vì th gi i Nobel đã tr thành đi u t ng tr ng cho vinh d t i cao và cũng làế ả ở ề ượ ư ự ố

đi u khích l t i cao đ i v i ng i thành công.ề ẹ ố ố ớ ườ

T i sao l i n y sinh cu c kh ng ho ng tên l a Cu-ba?ạ ạ ả ộ ủ ả ử ở

Cu-ba là m t đ o qu c n m trên v nh Ca-ri-bê, n m vào kho ng gi a B c M và Namộ ả ố ằ ị ằ ả ữ ắ ỹ

M , cách bang Flo-ri-da c a M ch vài ch c h i lý. N i đây r ng và tài nguyên khoángỹ ủ ỹ ỉ ụ ả ơ ừ

s n r t phong phú, n i ti ng nh t là ngành mía đ ng.ả ấ ổ ế ấ ườ

Năm 1959 sau khi cách m ng Cu-ba thành công, Ca-xt -rô ti n hành xây d ng ch nghĩaạ ơ ế ự ủ

xã h i, giao đ t cho nông dân, qu c h u hoá các xí nghi p mà v n dĩ tr c đây là c a cácộ ấ ố ữ ệ ố ướ ủ

nhà t b n M . Tr c s đe do tr đũa v kinh t c a M , M tuyên b c m nh pư ả ỹ ướ ự ạ ả ề ế ủ ỹ ỹ ố ấ ậ

đ ng c a Cu-ba. Cu-ba đã tìm đ n s giúp đ v vi n tr kinh t c a Liên Xô.ườ ủ ế ự ỡ ề ệ ợ ế ủ

Sau th ng l i c a Cu-ba v nh Con L n. Cu-ba lo ng i M s có hành đ ng v i quy môắ ợ ủ ở ị ợ ạ ỹ ẽ ộ ớ

l n h n nên đã đ ngh Liên Xô h tr và giúp đ v quân s . Liên Xô đ ng ý giúp đ vàớ ơ ề ị ỗ ợ ỡ ề ự ồ ỡ

bí m t dùng hai t u v n t i đ a tên l a chi n l c sang Cu-ba.ậ ầ ậ ả ư ử ế ượ

Ngày 14 tháng 10 năm 1962, máy bay trinh sát U2 c a M đã ch p đ c hình nh các cănủ ỹ ụ ượ ả

c tên l a chi n l c c a Liên Xô t i Cu-ba. Nhà tr ng nh n đ nh: tên l a c a Liên Xôứ ử ế ượ ủ ạ ắ ậ ị ử ủ

đ t t i Cu-ba có th phóng cùng m t lúc 40 đ u đ n h t nhân. Ch c n sau 2 – 3 phút,ặ ạ ể ộ ầ ạ ạ ỉ ầ

nhi u m c tiêu trên n c M s b t n công. Sau nhi u l n đ n đo cân nh c tìm đ i sáchề ụ ướ ỹ ẽ ị ấ ề ầ ắ ắ ố

t t nh t, cu i cùng Ken-n -đi đã xác đ nh ph ng án kh thi.ố ấ ố ơ ị ươ ả

Chi u ngày 22 tháng 10, Ken-n -đi tuyên b trên truy n hình n c M r ng: “M ti nề ơ ố ề ướ ỹ ằ ỹ ế

hành phong to Cu-ba b ng đ ng bi n. B t c tàu thuy n nào đi qua vòng phong toả ằ ườ ể ấ ứ ề ả

đ u b tiêu di t”. Đ ng th i M c 180 chi n h m bao vây ch t Cu-ba, ngoài ra còn cóề ị ệ ồ ờ ỹ ử ế ạ ặ

250.000 b binh, 95.000 quân lính thu đánh b và lính dù s n sàng t n công Cu-ba.ộ ỷ ộ ẵ ấ

Liên Xô tuyên b s n sàng chi n đ u và s b n chìm b t c chi c tàu nào c a M mu nố ẵ ế ấ ẽ ắ ấ ứ ế ủ ỹ ố

ngăn c n tàu c a Liên Xô, ti p theo là 25 chi c t u buôn hành quân đi v h ng Cu-ba.ả ủ ế ế ầ ề ướ

Kho ng tr a ngày 24, đ i tàu buôn c a Liên Xô đi t i tuy n phong to c a M . Nguy cả ư ộ ủ ớ ế ả ủ ỹ ơ

bùng n chi n tranh có th x y ra.ổ ế ể ả

Th i gian trôi đi t ng phút, t ng phút m t. 10 gi sáng đúng, các tàu chi n h m và tàuờ ừ ừ ộ ờ ế ạ

ng m c a M s n sàng nh đ n. Đ n 10 gi 32 phút, m t b ph n tàu buôn c a Liên Xôầ ủ ỹ ẵ ả ạ ế ờ ộ ộ ậ ủ

ch ng l i không đi ti p và quay đ u tr l i, còn m y chi c sau khi quân M lên ki m traữ ạ ế ầ ở ạ ấ ế ỹ ể

xác nh n không ch vũ khí t n công, cho phép qua tuy n phong to . Ngày hôm sau Kh -ậ ở ấ ế ả ơ

rut-xôp g i cho Ken-n -đi m t b c th đ ngh : “Ch c n M đ m b o không t n côngử ơ ộ ứ ư ề ị ỉ ầ ỹ ả ả ấ

Cu-ba, Liên Xô s rút h t tên l a ra kh i lãnh th Cu-ba. Đ ng th i yêu c u M rút h tẽ ế ử ỏ ổ ồ ờ ầ ỹ ế

tên l a đ t t i Th Nhĩ Kỳ”.ử ặ ạ ổ

Sau 13 ngày kh ng hoàng tên l a Cu-ba, cu i cùng Liên Xô cũng đ ng ý rút h t tên l aủ ử ở ố ồ ế ử

kh i Cu-ba. Liên Xô đã đ a tàu vào rút h t tên l a đi d i s giám sát c a quân M . Ngàyỏ ư ế ử ướ ự ủ ỹ

20 tháng 11, M tuyên b gi i to Cu-ba.ỹ ố ả ả

T i sao l i di n ra cu c chi n tranh Nga - Th ?ạ ạ ễ ộ ế ổ

N c Nga là m t n c Đ i l c, đ n th k XVII, m t phía Tây và phía Nam m i cóướ ộ ướ ạ ụ ế ế ỷ ặ ớ

đ ng ra bi n. Sa hoàng n c Nga mu n chi m đ c l i ra bi n đ giành quy n ki mườ ể ướ ố ế ượ ố ể ể ề ể

soát trên bi n. H đ nh k ho ch: m t là Tây ti n, giành l i ra bi n Fa-rô, thông bi nể ọ ị ế ạ ộ ế ố ể ể

n c Nga v i Đ i Tây D ng; hai là xu ng phía Nam, chi m l y l i ra H c H i, ki mướ ớ ạ ươ ố ế ấ ố ắ ả ể

soát eo bi n H c H i đ H m đ i Nga có th đi v phí Tây vào Đ a Trung H i.ể ắ ả ể ạ ộ ể ề ị ả

Đ chi m l i ra H c H i, n c Nga đã tuyên chi n v i Th Ôt-tô-man nhi u l n. Nămể ế ố ắ ả ướ ế ớ ổ ề ầ

1735 – 1739, n c Nga đánh chi m A-xut hai bên liên ti p đánh nhau, quân Th b thuaướ ế ế ổ ị

li n nhi u tr n ph i ký v i Nga các hoà c ch u đ cho Nga chi m c a sông Đông vàề ề ậ ả ớ ướ ị ể ế ử

các vùng Cap-ca-d ven bi n H c H i.ơ ể ắ ả

Đ qu c Ôt-tô-man Th Nhĩ Kỳ oai phong m t th i trong l ch s nh ng đ n cu i th kế ố ổ ộ ờ ị ử ư ế ố ế ỷ

XVIII lâm vào kh ng ho ng nghiêm tr ng. Đ qu c xuyên 3 châu l c Âu, Á, Phi này trủ ả ọ ế ố ụ ở

thành chú c u đ ng i ta xâu xé. Các n c m nh châu Âu đ u bi t rõ, ai chi m đ cừ ể ườ ướ ạ ở ề ế ế ượ

“di s n” c a Th Nhĩ Kỳ ng i đó s giành đ c u th tuy t đ i. B i v y Nga, Anh,ả ủ ổ ườ ẽ ượ ư ế ệ ố ở ậ

Pháp đ u lao vào cu c đ u quy t li t.ề ộ ấ ế ệ

Nh ng năm 40 c a th k XIX, m t tr n phong ba n i lên t “Thánh đ a” Giê-ru-xa-lem.ữ ủ ế ỷ ộ ậ ổ ừ ị

thành Jerusalem này có r t nhi u Thánh đi n, Giáo đ ng và các gác chuông to l n c aỞ ấ ề ệ ườ ớ ủ

đ o C Đ c. N m đ c v t tin này là n m đ c chi c chìa khoá vàng còn đ c g i làạ ơ ố ắ ượ ậ ắ ượ ế ượ ọ

“chìa khoá lăng t m c a Th ng đ ”, có nghĩa là có quy n l i t i th ng đ i v i các tínẩ ủ ượ ế ề ợ ố ượ ố ớ

đ C đ c giáo Ôt-tô-man. Vào th k XVIII, chi c chìa khoá này n m trong tay giáo h iồ ơ ố ế ỷ ế ằ ộ

chính th ng ph ng Đông, do đó n c Nga cũng thu c giáo h i chính th ng ph ngố ươ ướ ộ ộ ố ươ

Đông đã chi m đ c u th . Nh ng vào năm 1850, Vua Pháp là Lu-y Bô-na-pac đã đế ượ ư ế ư ề

c p đ n chuy n này, cho r ng ph i đ cho giáo h i Thiên chúa n m gi chi c chìa khoáậ ế ệ ằ ả ể ộ ắ ữ ế

đó, vì v y đ t b ng đã n i phong ba. Vua Th Nhĩ Kỳ Ap-đun Mai-chet v n m c vì bậ ấ ằ ổ ổ ẫ ấ ứ ị

Nga chi m đ t, ông đ nh nh th l c c a Anh, Pháp đ giành l i đ t đai b m t. Do đóế ấ ị ờ ế ự ủ ể ạ ấ ị ấ

quy t tâm ng v phía Anh, Pháp và trao chìa khoá cho giáo h i Thiên chúa.ế ả ề ộ

Sa hoàng Ni-cô-la I đ c tin đã vô cùng t c gi n. Ch ng bao lâu, quân Nga đã có m t ượ ứ ậ ẳ ặ ở

ngay ng ng c a Th Nhĩ Kỳ, dàn m i lăm v n quân t th t n công. Hai n c Anh,ưỡ ử ổ ườ ạ ở ư ế ấ ướ

Pháp cũng v i đ a h m đ i vào bi n Ê-giê. Ngày 3-7-1853, quân Nga đ t nhiên v t sôngộ ư ạ ộ ể ộ ượ

t n công n c Th . Tháng m i năm đó quân Th cũng tuyên chi n v i quân Nga. Chi nấ ướ ổ ườ ổ ế ớ ế

tranh đ ng th i n ra trên sông Đông ven H c H i và Cap-ca-d . Tháng 11, t i b Namồ ờ ổ ắ ả ơ ạ ờ

H c H i thu c phía B c Th Nhĩ Kỳ, quân Th thua to. Th y tình hình nguy ng p, h mắ ả ộ ắ ổ ổ ấ ậ ạ

đ i c a Anh, Pháp ph i lao vào ngay H c H i. Tháng 3 năm 1854, Anh và Pháp chínhộ ủ ả ắ ả

th c tuyên chi n v i Nga. Cu c chi n tranh Nga - Th di n bi n thành đ i chi n châuứ ế ớ ộ ế ổ ễ ế ạ ế

Âu. Quân Nga bu c ph i lui kh i bán đ o Ban-căng. Chi n tranh Nga - Th đánh r i l iộ ả ỏ ả ế ổ ồ ạ

ng ng, ng ng r i l i đánh kéo dài h n 180 năm. Cu i cùng Nga chi m đ c l i ra H cừ ừ ồ ạ ơ ố ế ượ ố ắ

H i, th c hi n đ c ý đ bành tr ng.ả ự ệ ượ ồ ướ

T i sao Giáo hoàng La Mã có Th p t quân?ạ ậ ự

Mùa xuân năm 1095, Giáo hoàng La Mã tri u t p m t H i ngh Giáo h i, thì có s gi c aệ ậ ộ ộ ị ộ ứ ả ủ

Đông La Mã đ n xin g p đ a tin kh n c p c a Hoàng đ La Mã A-lê-xi-ut Đ nh , c uế ặ ư ẩ ấ ủ ế ệ ị ầ

mong Giáo hoàng ra quân c u vi n, thánh đ a Giê-ra-xa-lem (Jerusalem) b các giáo đ I-ứ ệ ị ị ồ

xlam (Ixlam) chi m m t r i.ế ấ ồ

Giáo Hoàng Uyêc-banh đ nh v n đã mu n phát tri n th l c sang ph ng Đông t lâu,ệ ị ố ố ể ế ự ươ ừ

l p t c đ ng ý ch p nh n đ ngh c binh sang giúp Đông La Mã.ậ ứ ồ ấ ậ ề ị ử

Đ n tháng 11, Uyêc-banh tri u t p Đ i h i đ ng viên Th p t quân đông chinh. Giáoế ệ ậ ạ ộ ộ ậ ừ

hoàng kêu g i các giáo đ t m i n i kéo đ n: “Th ng đ yêu c u chúng ta gi i c u anhọ ồ ừ ọ ơ ế ượ ế ầ ả ứ

em C đ c c a chúng ta ph ng Đông, giành l i thánh đ a Giê-ra-xa-lem, ph ngơ ố ủ ở ươ ạ ị ở ươ

Đông có vô vàn vàng b c…ạ

Di n văn c a Uyên-banh đã kích đ ng tình c m tôn giáo cu ng nhi t c a giáo dân.ễ ủ ộ ả ồ ệ ủ

Sau h i ngh , h tranh nhau l y giá ch th p b ng v i đ khâu vào trang ph c c a mìnhộ ị ọ ấ ữ ậ ằ ả ỏ ụ ủ

đ bi u tr ng là Th p t quân. Giáo hoàng đ nh ngày 15-8-1096 là ngày xu t chinh, l yể ể ư ậ ự ị ấ ấ

Công-xtang-ti-nôp làm n i t p k t. T đó b t đ u m t cu c th p t chinh v ph ngơ ậ ế ừ ắ ầ ộ ộ ậ ự ề ươ

Đông kéo dài đ n hai trăm năm. Vì đ o Ix-lam l y bi u t ng là trăng l i li m nên cu cế ạ ấ ể ượ ưỡ ề ộ

chi n tranh này còn g i là “Cu c chi n gi a th p t và l i li m”.ế ọ ộ ế ữ ậ ự ưỡ ề

Trong th p t quân v a có nh ng giáo sĩ trung thành, v a có c b n l u manh. Có ng iậ ự ừ ữ ừ ả ọ ư ườ

chi n đ u vì Chúa, có k c u mong s c p bóc v vét vùng đ t b chinh ph c, có nh ngế ấ ẻ ầ ự ướ ơ ấ ị ụ ữ

ng i mong r ng qua cu c Đông chinh, s r a s ch đ c t i l i.ườ ằ ộ ẽ ử ạ ượ ộ ỗ

Mùa xuân năm 1096, m t cánh Th p t quân do các nông dân Pháp, Đ c h p thành,ộ ậ ự ứ ợ

kho ng m t v n ng i, do s kích đ ng tôn giáo v i vã đ n Ti u Á đánh tr n đ u tiên.ả ộ ạ ườ ự ộ ộ ế ể ậ ầ

Nh ng con ng i đáng th ng này v a thi u vũ khí, l i không có ki n th c quân s , k tữ ườ ươ ừ ế ạ ế ứ ự ế

qu đã b quân Th Nhĩ Kỳ đánh cho tan tác.ả ị ổ

L n th t b i này không làm nguôi đi b u máu cu ng nhi t chi n tranh. Mùa xuân nămầ ấ ạ ầ ồ ệ ế

sau, m t cánh quân Th p t quân kho ng 3 v n ng i do các Chúa phong ki n Pháp,ộ ậ ự ả ạ ườ ế

Đ c, Ý ch huy đã chia làm nhi u đ ng ti n vào Công-xtan-ti-nôp. Tháng 6 năm 1099,ứ ỉ ề ườ ế

Th p t quân bao vây Giê-ru-xa-lem.ậ ự

Ngày 15-7, sau m t h i h n chi n, thành Giê-ru-xa-lem đã b chi m và đã b t m trongộ ồ ỗ ế ị ế ị ắ

máu. Th p t quân tr thù, tàn sát không th ng ti c. Thây ng i ng n ngang, máu ch yậ ự ả ươ ế ườ ổ ả

thành sông. H n m t v n ng i vào t n n trong đ n th Ô-ma b gi t h t, h đ u làơ ộ ạ ườ ị ạ ề ờ ị ế ế ọ ề

nh ng ng i già, ph n và tr em.ữ ườ ụ ữ ẻ

Th p t quân l y Giê-ru-xa-lem (Jerusalem) làm th đô, xây d ng nên V ng qu c Giê-ậ ự ấ ủ ự ươ ố

ru-xa-lem. Công t c Gô-đ -froa đ Bui-ông (Godefroy de BuoiUon), ng i Pháp đ cướ ơ ơ ườ ượ

đ a lên làm vua. Ngoài ra, ng i ta còn l p nên Công qu c An-ti-ôt, Bá qu c Ê-đet-xa vàư ườ ậ ố ố

Bá qu c Tri-pô-li, v danh nghĩa ba n c này đ u ph thu c vào V ng qu c Giê-ru-xa-ố ề ướ ề ụ ộ ươ ố

lem. Nh ng cu c chi n gi a Ch th p đ và L i li m v n ch a k t thúc.ư ộ ế ữ ữ ậ ỏ ưỡ ề ẫ ư ế

Giáo dân Ix-lam chi m l i Giê-ru-xa-lem và các th thành khác. Th p t quân mu n chi mế ạ ị ậ ự ố ế

l i nh ng ph n đ t đã m t. Năm 1203, Th p t quân Đông chinh m t l n n a, nh ng l nạ ữ ầ ấ ấ ậ ự ộ ầ ữ ư ầ

này h đánh c p th đô Đông La Mã, Công-xtan-ti-nôp, gi t h i chính nh ng ng i anhọ ướ ủ ế ạ ữ ườ

em C Đ c c a h . T đó s cu ng nhi t Đông chinh c a Th p t quân m i ch m d t.ơ ố ủ ọ ừ ự ồ ệ ủ ậ ự ớ ấ ứ

Th p t quân Đông chinh t t c 8 l t. Giáo hoàng cũng mu n t ch c l n th 9, nh ngậ ự ấ ả ượ ố ổ ứ ầ ứ ư

không còn ai nghe theo n a. năm 1291, Ai C p thu h i n t c a Th p t quân c đi mữ ậ ồ ố ủ ậ ự ứ ể

cu i cùng, thành Ac-co, đánh d u s th t b i hoàn toàn c a Th p t quân.ố ấ ự ấ ạ ủ ậ ự

Gi y và ngh in đ c phát minh nh th nào?ấ ề ượ ư ế

Th i c đ i, tr c khi phát hi n ra gi y và ngh in, t tiên chúng ta đã ph i dùng nh ngờ ổ ạ ướ ệ ấ ề ổ ả ữ

thanh tre, thanh g đ ghi chép l i và truy n bá văn hoá tri th c cho m i ng i.ỗ ể ạ ề ứ ọ ườ

Vào th i Tây Hán, Trung Qu c đã b t đ u phát minh ra gi y. Vì ph ng pháp s n xu tờ ố ắ ầ ấ ươ ả ấ

còn thô s , gi y h i đó v n ch a đ c dùng đ vi t sách.ơ ấ ồ ẫ ư ượ ể ế

Đ n th i Đông Hán, nhà phát minh Sái Luân, trên c s c a gi y Tây Hán, vào năm 105,ế ờ ơ ở ủ ấ

đã c i ti n ngh làm gi y. Ông dùng v cây, dây đay, v i rách… đ làm nguyên li u s nả ế ề ấ ỏ ả ể ệ ả

xu t gi y. Lo i gi y này trong các sách c g i là “Gi y Sài h u”.ấ ấ ạ ấ ổ ọ ấ ầ

Sau khi gi y đ c phát minh và s d ng r ng rãi, d n d n thay th cho các thanh tre,ấ ượ ử ụ ộ ầ ầ ế

thanh g và các t m v i đ dùng vi t sách. Nh ng th i đó, v n ch a phát minh ra nghỗ ấ ả ể ế ư ờ ẫ ư ề

in. M t cu n sách mu n tr thành nhi u cu n khác ph i t n r t nhi u công s c, th i gian,ộ ố ố ở ề ố ả ố ấ ề ứ ờ

nh h ng đ n vi c ph c p và truy n bá văn hoá. T tiên ta đã tích c c tìm cách, màyả ưở ế ệ ổ ậ ề ổ ự

mò sáng t o, cu i cùng đã hoàn thành công trình truy n bá văn hoá - ngh in đã đ c phátạ ố ề ề ượ

minh.

Kh i ngu n c a ngh in, tr c h t ph i nói đ n là các con d u và bia kh c. Con d u làở ồ ủ ề ướ ế ả ế ấ ắ ấ

các hình và ch kh c trên ng c, g ho c đá. Chúng xu t hi n s m nh t vào th i Xuân thuữ ắ ọ ỗ ặ ấ ệ ớ ấ ờ

Chi n qu c. Theo “S Ký”, sau khi T n Thu Hoàng th ng nh t Trung Qu c, mu nế ố ử ầ ỷ ố ấ ố ố

chi n công c a mình đ c l u l i muôn đ i, ông đã cho kh c vào bia đá nhi u n i.ế ủ ượ ư ạ ờ ắ ở ề ơ

Năm 175, theo đ ngh c a nhà h c gi Sái Ung, Hoàng đ đã sai kh c “Ngũ kinh” c aề ị ủ ọ ả ế ắ ủ

đ o Nho vào bia đá, đ các h c sinh vi t theo. Hai trăm năm sau, có ng i đã phát minh raạ ể ọ ế ườ

ph ng pháp “v ” vào bia đá, t o ra n ph m đ u tiên trên th gi i.ươ ỗ ạ ấ ẩ ầ ế ớ

Vi c s d ng con d u và đá kh c lâu dài đã t o đi u ki n cho ngh in ra đ i. T tiên taệ ử ụ ấ ắ ạ ề ệ ề ờ ổ

khi s d ng con d u, v n ph i bôi lên m t con d u m t l p bùn in m ng, g i là “phongử ụ ấ ẫ ả ặ ấ ộ ớ ỏ ọ

nê” (ph bùn). T s g i ý c a con d u, ng i ta kh c nh ng trang sách lên t m gủ ừ ự ợ ủ ấ ườ ắ ữ ấ ỗ

gi ng nh kh c nh ng con d u, r i đem in. B n in c nh t theo cách này còn l u l i đ nố ư ắ ữ ấ ồ ả ổ ấ ư ạ ế

bây gi là cu n “Kinh Kim C ng” vào năm Hàm Thông th 9 đ i nhà Đ ng, t c nămờ ố ươ ứ ờ ườ ứ

868.

Phát minh in b ng b n kh c đã đ a ngh in ti n b thêm m t b c l n, nh ng vi c inằ ả ắ ư ề ế ộ ộ ướ ớ ư ệ

m t cu n sách v n m t quá nhi u th i gian, và c n ph i c i ti n. Tr i qua r t nhi u cộ ố ẫ ấ ề ờ ầ ả ả ế ả ấ ề ố

g ng c a nhi u ng i, đ n đ i T ng, T t Thăng đã phát minh ra l i in ch r i. Ông đãắ ủ ề ườ ế ờ ố ấ ố ữ ờ

l y keo đ t làm thành các phôi theo cùng m t quy cách. M i đ u kh c ch ng c, b vàoấ ấ ộ ỗ ầ ắ ữ ượ ỏ

lò nung cho c ng l i, th là thành các ch r i (b ng s ). Ch r i đ c x p thành b ng,ứ ạ ế ữ ờ ằ ứ ữ ờ ượ ế ả

dùng m t khung ván b ng s t, tr c h t quét lên ván s t m t l p sáp và nh a thông, sauộ ằ ắ ướ ế ắ ộ ớ ự

đó nh t m t ch r i x p vào trong khung. X p đ y m t khung làm thành m t b n. Sau đóặ ộ ữ ờ ế ế ầ ộ ộ ả

h lên l a, sáp và nh a thông s ch y ra, ng i ta l i l y m t ván ph ng ép lên, sáp vàơ ử ự ẽ ả ườ ạ ấ ặ ẳ

nh a thông đông c ng l i, ch r i s bám ch t vào ván s t, lúc này chúng ta có th quétự ứ ạ ữ ờ ẽ ặ ắ ể

m c đ t gi y, lăn ép đ in. Phát minh này sau đó đã đ c c i ti n lên v i các ch r iự ặ ấ ể ượ ả ế ớ ữ ờ

b ng đ ng, b ng chì…ằ ồ ằ

Ngh in c a Trung Qu c phát minh đã góp ph n đ y m nh s phát tri n văn hoá trên toànề ủ ố ầ ẩ ạ ự ể

th gi i. Ngày nay, ngh in càng hoàn thi n cùng v i trình đ khoa h c hi n đ i.ế ớ ề ệ ớ ộ ọ ệ ạ

T n Thu Hoàng đ t sách chôn nhà nho là chuy n nh th nào?ầ ỷ ố ệ ư ế

Năm 213 tr c Công nguyên, T n Thu Hoàng ban y u trong cung đi n c a thành Hàmướ ầ ỷ ế ệ ủ

D ng cho các qu n th n. Sau ba tu n r u, viên quan phó x Chu Thanh Th n đ ngươ ậ ầ ầ ượ ạ ầ ứ

d y nói lên l i chúc r u, ca ng i T n Thu Hoàng đã đem các n c ch h u v n dĩ táchậ ờ ượ ợ ầ ỷ ướ ư ầ ố

r i nhau chuy n thành các qu n huy n, làm cho thiên h thái bình, công lao y c a T nờ ể ậ ệ ạ ấ ủ ầ

Thu Hoàng th t là b t h .ỷ ậ ấ ủ

Nh ng h c s Thu n Vu Vi t đ ng d y công kích ch đ qu n huy n. H n n a ông taư ọ ỹ ầ ệ ứ ậ ế ộ ậ ệ ơ ữ

còn yêu c u d a vào th ch c a đ i x a c t đ t phong h u cho các đ t .ầ ự ể ế ủ ờ ư ắ ấ ầ ệ ử

Lúc b y gi th a t ng Lý T đ ng lên bác b các lu n đi m c a Thu n Vu Vi t, r iấ ờ ừ ướ ư ứ ỏ ậ ể ủ ầ ệ ồ

l i m n v n đ này đ nói r ng ra r ng nh ng k đ c sách ch quen lu n bàn Thi Th ,ạ ượ ấ ề ể ộ ằ ữ ẻ ọ ỉ ậ ư

dùng nh ng chuy n đ i x a đ bài bác công vi c ngày nay, gây mê c m, làm h n lo nữ ệ ờ ư ể ệ ả ỗ ạ

lòng ng i, vì th nh t đ nh ph i đem h ra mà tr ng tr th t nghiêm m i đ c.ườ ế ấ ị ả ọ ừ ị ậ ớ ượ

T n Thu Hoàng nghe nói nh th , đã xu t phát t nhu c u ph i tăng c ng chuyên ch ,ầ ỷ ư ế ấ ừ ầ ả ườ ế

th ng tr và đàn áp t t ng, ti p thu ki n ngh c a th a t ng Lý T , ra l nh đ t h t cácố ị ư ưở ế ế ị ủ ừ ướ ư ệ ố ế

sách s không thu c v n c T n cùng t t c các sách Thi Th đang tàng tr trong dânử ộ ề ướ ầ ấ ả ư ữ

gian, k c các tr c tác c a Bách Gia Ch T . Hoàng đ l i quy t đ nh t nay v sau,ể ả ướ ủ ư ử ế ạ ế ị ừ ề

h k nào còn dám bàn lu n v Thi Th thì s b ch t đ u, k nào dùng các chuy n cễ ẻ ậ ề ư ẽ ị ặ ầ ẻ ệ ổ

x a đ bài bác vi c đ i nay thì s b chém c nhà.ư ể ệ ờ ẽ ị ả

Vì th cho nên vô s các đi n tích văn hoá đã b đ t ra thành tro. Sau khi đ t sách đ n nămế ố ể ị ố ố ế

th hai, các nho sinh càng thêm b t mãn. sau l ng hoàng đ , h m ng ch i T n Thuứ ấ Ở ư ế ọ ắ ử ầ ỷ

Hoàng là tham n m quy n th , tàn b o thành tính. Sau khi nh n đ c nh ng tin cáo giácắ ề ế ạ ậ ượ ữ

m t, T n Thu Hoàng l p t c phái ng i đi đi u tra, b t gi các nho sinh trong thànhậ ầ ỷ ậ ứ ườ ề ắ ữ

Hàm D ng đ th m v n. Vì các nho sinh này t cáo l n nhau, cho nên T n Thu Hoàngươ ể ẩ ấ ố ẫ ầ ỷ

lên c n th nh n , đã đem t t c 460 nhà nho có liên can đ n v này chôn s ng h t.ơ ị ộ ấ ả ế ụ ố ế

Đó t c là s ki n “Phân th thanh nho” (đ t sách và chôn nhà nho) đã đ c ghi trong l chứ ự ệ ư ố ượ ị

s .ử

Vi c T n Thu Hoàng đ t sách và chôn nhà nho đã kìm hãm các t t ng ch ng đ i,ệ ầ ỷ ố ư ưở ố ố

nh ng đ ng th i vi c này cũng đã hu di t n n văn hoá l ch s . V sau, tuy r ng hoàngư ồ ờ ệ ỷ ệ ề ị ử ề ằ

đ này có đ c nghe nh ng l i ca t ng, nh ng trong m i l i ca ng i đ u có hàm ý báoế ượ ữ ờ ụ ư ỗ ờ ợ ề

tr c s di t vong cu i cùngướ ự ệ ố

Trong l ch s , Đài Loan đã đ c quy v Trung Qu c nh th nào?ị ử ượ ề ố ư ế

Các hòn đ o quý Đài Loan t c t i nay đã là lãnh th c a Trung Qu c, nh ng trong l chả ừ ổ ớ ổ ủ ố ư ị

s nó đã hai l n b n c ngoài xâm l c và chi m c . Tr i qua nh ng cu c chi n đ uử ầ ị ướ ượ ế ứ ả ữ ộ ế ấ

chung c a nhân dân hai bên b bi n, Đài Loan cũng đã đ c quy v Trung Qu c.ủ ờ ể ượ ề ố

Năm 1624, b n th c dân Hà Lan xâm chi m Đài Loan, nhân dân Đài Loan đã không ng ngọ ự ế ừ

kh i nghĩa ch ng l i quy n th ng tr th c dân c a chúng.ở ố ạ ề ố ị ự ủ

Năm 1661, anh hùng dân t c là Tr nh Thành Công đã ch huy nhi u v n t ng sĩ b t đ uộ ị ỉ ề ạ ướ ắ ầ

thu ph c Đài Loan. H đ b lên c ng Hoà Liêu (trong đ a ph n Đài Loan), do có đ c sụ ọ ổ ộ ả ị ậ ượ ự

ng h r t to l n c a nhân dân Đài Loan, h ti n t i vây đánh thành Xích Kh m là n i cóủ ộ ấ ớ ủ ọ ế ớ ả ơ

t ng đ c ph Hà Lan. Sau tám tháng chi n đ u, b n th c dân Hà Lan cu i cùng cũng ph iổ ố ủ ế ấ ọ ự ố ả

đ u hàng.ầ

Tr nh Thành Công thu ph c Đài Loan không đ c bao lâu thì m c b nh qua đ i. Con traiị ụ ượ ắ ệ ờ

ông là Tr nh Kinh lên thay ông cai qu n Đài Loan.ị ả

Khi đó ng i làm ch v chính tr trên Đ i L c là hoàng đ Khang Hy c a tri u đình Mãnườ ủ ề ị ạ ụ ế ủ ề

Thanh, đ i v i Đài Loan ông ta áp d ng ph ng châm: “d dành làm cho quy ph c” và đãố ớ ụ ươ ỗ ụ

t ng sai ng i v t bi n sang Đài Loan đ đàm phán hoà bình v i Tr nh Kinh. Nh ng h iừ ườ ượ ể ể ớ ị ư ố

Tr nh Thành Công còn s ng, ông đã t ng đ c v hoàng đ l u vong tri u Nam Minh banị ố ừ ượ ị ế ư ề

cho h Chu kèm theo danh hi u “Qu c Tính Da”, vì th hai b con h Tr nh gi thái đọ ệ ố ế ố ọ ị ữ ộ

ch ng đ i đ n cùng v i chính ph nhà Thanh, và các cu c đàm phán hoà bình ch ng đemố ố ế ớ ủ ộ ẳ

l i k t qu gì c .ạ ế ả ả

Năm 1681, Tr nh Kinh qua đ i, ng i lên k v là con th c a ông ta m i m i hai tu iị ờ ườ ế ị ứ ủ ớ ườ ổ

tên là Tr nh Kh c S ng.ị ắ ả

Đ n th i kỳ này, hoàng đ Khang Hy quy t đ nh xu t quân thu ph c Đài Loan. Ông raế ờ ế ế ị ấ ụ

l nh cho đ i t ng Thi Lang ch huy. Thi Lang v n là t ng cũ c a quân Tr nh quy hàng.ệ ạ ướ ỉ ố ướ ủ ị

Qua b y ngày đêm k ch chi n, Thi Lang chi m đ c 36 hòn đ o Bành H . Tr nh Kh cả ị ế ế ượ ả ồ ị ắ

S ng th y quy t tâm c a quân đ i phân tán bèn sai ng i đi c u hoà.ả ấ ế ủ ộ ườ ầ

Năm 1684, Tr nh Kh c S ng vâng m nh hoàng đ Khang Hy v kinh và đ c phong làmị ắ ả ệ ế ề ượ

nh t đ ng công t c, đ ng th i Khang Hy c h t s c l y lòng c a qu n chúng, đ t raấ ẳ ướ ồ ờ ố ế ứ ấ ủ ầ ặ

Đài Loan ph Đài Loan thu c v t nh Phúc Ki n.ủ ở ộ ề ỉ ế

T đó quan h c a Đài Loan v i l c đ a ngày càng thêm m t thi t, kinh t và văn hoáừ ệ ủ ớ ụ ị ậ ế ế

cũng ngày m t phát tri n.ộ ể

Năm 1895, Đài Loan l i b đ qu c Nh t xâm chi m. Mãi đ n năm 1945, nhân dân Trungạ ị ế ố ậ ế ế

Qu c đã chi n đ u r t gian kh và dũng c m, m i giành đ c th ng l i trong cu c chi nố ế ấ ấ ổ ả ớ ượ ắ ợ ộ ế

tranh kháng chi n ch ng Nh t. Vì th Đài Loan m i tr v v i Trung Qu c nh ng l i bế ố ậ ế ớ ở ề ớ ố ư ạ ị

chia c t. Ngày nay, nhân dân hai bên b bi n cùng mong ngóng s m có ngày đ c đoànắ ờ ể ớ ượ

viên.

T i sao ng i Do Thái l u l c kh p n i trên th gi i?ạ ườ ư ạ ắ ơ ế ớ

Trên th gi i, ng i Do Thái là m t dân t c hi m có, vì h s ng t n mác trên kh p thế ớ ườ ộ ộ ế ọ ố ả ắ ế

gi i nh ng v n còn l u gi đ c các đ c đi m c a dân t c mình. Trong l ch s , ng iớ ư ẫ ư ữ ượ ặ ể ủ ộ ị ử ườ

Do Thái đã ph i tr i qua nhi u kh i tr m tr ng. Trong Chi n tranh Th gi i II, h đã bả ả ề ổ ả ầ ọ ế ế ớ ọ ị

Đ c Qu c xã gi t h i h n sáu tri u ng i, đ l i m t trang s đ m máu trong l ch sứ ố ế ạ ơ ệ ườ ể ạ ộ ử ẫ ị ử

nhân lo iạ

Ng i Do Thái là con cháu dân Hebr (Hebreux) s ng trên vùng đ t Palextin ngày nay tườ ơ ố ấ ừ

3500 năm tr c. Kho ng năm 1021 tr c Công nguyên, n i đây đã hình thành m t v ngướ ả ướ ơ ộ ươ

qu c th ng nh t, đ nh đô t i Jerusalem. Đ n th k X tr c Công nguyên, v ng qu cố ố ấ ị ạ ế ế ỷ ướ ươ ố

này chia thành hai n c là Ixaren mi n B c và Juda mi n Nam. Sau đó (kho ng thướ ở ề ắ ở ề ả ế

k VIII tr c Công nguyên) hai v ng qu c này b ng i Asyri ( vùng Đông B c Ir cỷ ướ ươ ố ị ườ ở ắ ắ

ngày nay) xâm chi m.ế

Th k VI tr c Công nguyên, Jerusalem b v ng qu c Babilon (Ir c ngày nay) tiêu di t.ế ỷ ướ ị ươ ố ắ ệ

Dân chúng b b t làm tù binh đ a đ n Babilon và tr thành nô l . Đây là th i kỳ hình thànhị ắ ư ế ở ệ ờ

đ o Do Thái. V sau, nh ng ng i Do Thái đã đ c phóng thích l i quay v Jerusalem vàạ ề ữ ườ ượ ạ ề

l p nên qu c gia c a mình là qu c gia Juda.ậ ố ủ ố

Trong th k I tr c Công nguyên, h l i b ng i La Mã chinh ph c. Ng i Do Thái đãế ỷ ướ ọ ạ ị ườ ụ ườ

t ch c hai cu c kh i nghĩa l n đ ch ng l i ng i La Mã nh ng đ u b đàn áp. Ph nổ ứ ộ ở ớ ể ố ạ ườ ư ề ị ầ

l n ng i Do Thái b gi t, còn t t c nh ng ng i may m n s ng sót đ u b xua đu i. Tớ ườ ị ế ấ ả ữ ườ ắ ố ề ị ổ ừ

đó, ng i Do Thái phiêu b t kh p n i đ t khách quê ng i.ườ ạ ắ ơ ấ ườ

R t nhi u ng i Do Thái, sau khi di c đ n châu Âu, b nhà c m quy n theo C Đ c giáoấ ề ườ ư ế ị ầ ề ơ ố

coi là k ph n b i Chúa C u th Jesus nên đã b b c h i, không đ c quy n s h u đ tẻ ả ộ ứ ế ị ứ ạ ượ ề ở ữ ấ

đai. Vì th , dân Do Thái ch y u s ng d a vào buôn bán. Nh ng khi tích lu đ c m t sế ủ ế ố ự ư ỹ ượ ộ ố

tài s n, h l i b giai c p th ng tr n i đ n c trú tìm cách c p đo t, gi t h i và xuaả ọ ạ ị ấ ố ị ơ ế ư ướ ạ ế ạ

đu i. V y ng i Do Thái ch còn cách r i đ n n i khác. Vì lý do đó, hàng ngàn nămổ ậ ườ ỉ ờ ế ở ơ

nay, dân t c Do Thái đã d n d n phiêu b t, t n mát kh p n i trên th gi i.ộ ầ ầ ạ ả ắ ơ ế ớ

Châu Phi đã b chia c t nh th nào?ị ắ ư ế

Châu Phi trong con m t c a ng i châu Âu hàng nghìn năm nay v n là m nh đ t th n bí.ắ ủ ườ ẫ ả ấ ầ

Ngay t th k th năm tr c Công nguyên, trong sách c a Hê-rôt-đ -tôt (Herodotus), nhàừ ế ỷ ứ ướ ủ ơ

s h c Hy L p c v n đ c m nh danh là “Cha đ c a l ch s ” đã mô t sa m c, sôngử ọ ạ ổ ẫ ượ ệ ẻ ủ ị ử ả ạ

l n và r ng r m c a châu Phi. Nh ng ng i châu Âu hi u bi t v châu Phi quá ít, trongớ ừ ậ ủ ư ườ ể ế ề

m t th i gian dài châu Phi ch đ c coi là m t d i b bi n, ch không ph i là m t châuộ ờ ỉ ượ ộ ả ờ ể ứ ả ộ

l c. Khi đó ng i châu Âu v trên b n đ , ph n đ t c a châu Phi v n b tr ng. Trên đóụ ườ ẽ ả ồ ầ ấ ủ ẫ ỏ ố

ch v m y con sông l n. Ngoài ra ch có nh ng con voi.ỉ ẽ ấ ớ ỉ ữ

Đ u th k XV, th c dân châu Âu b t đ u đ t chân lên m nh đ t th n kỳ này. Năm 1415,ầ ế ỷ ự ắ ầ ặ ả ấ ầ

ng i B Đào Nha đi qua eo bi n Gi-b -ran-ta (Gibraltar) chi m thành X -ta (Centa) c aườ ồ ể ơ ế ơ ủ

Ma R c, xây d ng m t căn c đi m th c dân đ u tiên châu Phi. Tháng 3 năm 1488, Đi-ố ự ộ ứ ể ự ầ ở

at (Baratolomeu Dias) là ng i B Đào Nha cùng v i thu th c a ông đ b lên c c Namườ ồ ớ ỷ ủ ủ ổ ộ ự

c a b bi n châu Phi. N i đây đ c qu c v ng B Đào Nha đ t tên là mũi H o V ng –ủ ờ ể ơ ượ ố ươ ồ ặ ả ọ

có nghĩa là mi n đ t mang l i “nh ng hy v ng t t đ p”, nh ng nó đã mang l i cho châuề ấ ạ ữ ọ ố ẹ ư ạ

Phi tai h a hàng m y trăm năm v sau. Song song v i con đ ng bi n m i khai phá, th cọ ấ ề ớ ườ ể ớ ự

dân châu Âu b t đ u xâm l c châu Phi.ắ ầ ượ

Năm 1602 Hà Lan thành l p công ty Đông n, năm 1626 l i thành l p công ty Tây n.ậ Ấ ạ ậ Ấ

Chính ph Hà Lan quy đ nh l y sông Ka-phu-ê (Kafue) làm gianh gi i. Phía Đông thu củ ị ấ ớ ộ

v công ty Đông n, phía Tây thu c v công ty Tây n. Đ n n a sau th k XVII, Anh vàề Ấ ộ ề Ấ ế ử ế ỷ

Pháp tăng c ng xâm l c châu Phi. H u nh toàn b vùng ven bi n châu Phi đ u b th cườ ượ ầ ư ộ ể ề ị ự

dân ph ng Tây chi m lĩnh.ươ ế

Sau khi b n th c dân c p xong vùng ven bi n, chúng b t đ u xâm nh p vào n i đ a v iọ ự ướ ể ắ ầ ậ ộ ị ớ

quy mô l n. Đ n năm 1876, Anh đã chi m xong Nam Phi, Zambia, Sieraleono, Ghana vàớ ế ế

vùng ven bi n Ni-gie-ria; Pháp chi m Senegal, Algeria, Guinea, B Bi n Ngà (Ivoryể ế ờ ể

Coast), DahoMe nay là Bê-nanh (Benin); B Đào Nha chi m m t ph n sa m c Sahara.ồ ế ộ ầ ạ

Đ n cu i th k XIX, cùng v i b c quá đ sang ch nghĩa đ qu c, các n c ph ngế ố ế ỷ ớ ướ ộ ủ ế ố ướ ươ

Tây tăng c ng xâu xé m nh đ t châu Phi. Năm 1876 h tri u t p h p đ a lý qu c t ườ ả ấ ọ ệ ậ ọ ị ố ế ở

Bruc-xen (B ), sau khi h i ngh k t thúc h v i vã b t tay ngay vào hành đ ng.ỉ ộ ị ế ọ ộ ắ ộ

Dã tâm xâm chi m và xâu xé l c đ a châu Phi c a b n đ qu c ch nghĩa đã gây nênế ụ ị ủ ọ ế ố ủ

nh ng tr n đ u đá tri n miên, khi thì đao búa súng g m, khi thì ngo i giao ng t nh t, kýữ ậ ấ ề ươ ạ ọ ạ

k t hi p c này đ n hi p c kia đ chuy n nh ng các vùng đ t thu c đ a.ế ệ ướ ế ệ ướ ể ể ượ ấ ộ ị

Mãi đ n cu i th k XIX đ u th k XX các n c ph ng Tây m i ăn chia xong châuế ố ế ỷ ầ ế ỷ ướ ươ ớ

l c l n th nhì th gi i này. Trong đó Pháp chi m 10.790.000 km2, 35,6% di n tích châuụ ớ ứ ế ớ ế ệ

Phi; Anh chi m 8.860.000 km2, 29% châu Phi; Đ c chi m 2.340.000 km2, 7,7% châu Phi;ế ứ ế

B chi m 2.340.000, 7,7% châu Phi; Italia chi m 2.333.000 km2, 7,75%; B Đào Nhaỉ ế ế ồ

chi m 2.000.000 km2, 7%; Tây Ban Nha chi m 300.000 km2, 1% di n tích châu Phi.ế ế ệ

Sang đ u th k XX, trên l c đ a châu Phi ch còn Ê-ti-ô-pia và Li-bê-ria là còn đ c l p vầ ế ỷ ụ ị ỉ ộ ậ ề

danh nghĩa. Còn t t c các mi n đ t khác đ u b các n c châu Âu chia nhau h t ấ ả ề ấ ề ị ướ ế

Liên H p Qu c đ c thành l p nh th nào?ợ ố ượ ậ ư ế

Trong đ i chi n th gi i l n th hai, m t cu c chi n tranh quy mô l n nh t trong l ch sạ ế ế ớ ầ ứ ộ ộ ế ớ ấ ị ử

th gi i, 61 n c và khu v c b cu n vào cu c chi n, c p đi sinh m ng hàng tri uế ớ ướ ự ị ố ộ ế ướ ạ ệ

ng i dân vô t i, bi t bao thành ph bi n thành tro tàn. Tr c nh ng th m c nh do b nườ ộ ế ố ế ướ ữ ả ả ọ

phát xít gây ra, ng i ta suy nghĩ tìm cách làm sao đ tránh đ c tai ho t ng t sau này,ườ ể ượ ạ ươ ự

t đó d n hình thành ý ni m: xây d ng m t t ch c qu c t đ b o v hoà bình và anừ ầ ệ ự ộ ổ ứ ố ế ể ả ệ

toàn th gi i.ế ớ

Năm 1942 khi ng n l a chi n tranh do ch nghĩa phát xít gây ra đang bùng cháy m iọ ử ế ủ ở ọ

n i, khát v ng chính nghĩa c a nhi u dân t c là đoàn k t l i cùng chi n đ u ch ng chơ ọ ủ ề ộ ế ạ ế ấ ố ủ

nghĩa phát xít. Nhân dân M cũng mong mu n chính ph thu n lòng dân, đi theo trào l uỹ ố ủ ậ ư

phát tri n c a l ch s , đóng góp vào hoà bình th gi i. Tháng 1 năm 1942, t ng th ng Mể ủ ị ử ế ớ ổ ố ỹ

Ru-do-ven, đ x ng m i đ i bi u c p cao c a 26 n c đ n h p t i th đô Oa-sinh-t nề ướ ờ ạ ể ấ ủ ướ ế ọ ạ ủ ơ

đ th o lu n xây d ng m t m t tr n th ng nh t ch ng phát xít. Các đ i bi u đã nh t tríể ả ậ ự ộ ặ ậ ố ấ ố ạ ể ấ

cho r ng c n huy đ ng toàn b l c l ng quân s và tài nguyên kinh t c a n c mìnhằ ầ ộ ộ ự ượ ự ế ủ ướ

đ ch ng l i các n c phát xít Đ c, Ý, Nh t. Đ i bi u các n c đã ra m t b n tuyên bể ố ạ ướ ứ ậ ạ ể ướ ộ ả ố

chung. Theo đ ngh c a T ng th ng Ru-d -ven đ t tên cho b n tuyên ngôn là: “Tuyênề ị ủ ổ ố ơ ặ ả

ngôn c a Qu c gia Liên h p”, các đ i bi u c a 26 n c tán thành và cùng ký vào b nủ ố ợ ạ ể ủ ướ ả

tuyên ngôn.

T tháng 8 đ n tháng 10 năm 1944, các h i ngh gi a M , Anh, Liên Xô r i M , Anh,ừ ế ộ ị ữ ỹ ồ ỹ

Trung Qu c t ch c t i Oa-sinh-t n, quy t đ nh thành l p m t t ch c qu c t sau chi nố ổ ứ ạ ơ ế ị ậ ộ ổ ứ ố ế ế

tranh, nh t trí v n dùng c m t “Qu c gia Liên H p Qu c” mà 26 n c đã ký vào b nấ ẫ ụ ừ ố ợ ố ướ ả

tuyên b chung, nh ng s a l i m t chút thành Liên H p Qu c. H i ngh cũng th o lu nố ư ử ạ ộ ợ ố ộ ị ả ậ

v tôn ch , nguyên t c và b máy, hình thành m t b khung hoàn ch nh c a Liên H pề ỉ ắ ộ ộ ộ ỉ ủ ợ

Qu c.ố

Tháng 2 năm 1945, h i ngh I-an-ta Cr m, Liên Xô gi a th t ng Anh S c-sin, t ngộ ị ở ư ữ ủ ướ ơ ổ

th ng M Ru-d -ven và Xta-lin quy t đ nh cùng v i Trung Qu c thành l p Liên H pố ỹ ơ ế ị ớ ố ậ ợ

Qu c và đ n ngày 5 tháng 3 chính th c g i th m i các n c ch ng phát xít tham gia.ố ế ứ ử ư ờ ướ ố

Ngày 25 tháng 4, 51 đoàn đ i bi u các n c g m 856 ng i đ n h p t i San-phran-xi-cô,ạ ể ướ ồ ườ ế ọ ạ

M . Đây là m t h i ngh qu c t l n nh t ch a t ng có trong l ch s .ỹ ộ ộ ị ố ế ớ ấ ư ừ ị ử

Ngày 26 tháng 6, H i ngh thông qua “Hi n ch ng Liên H p Qu c”, có 153 đ i bi u c aộ ị ế ươ ợ ố ạ ể ủ

51 n c ký tên.ướ

Ngày 24 tháng 10, Liên H p Qu c chính th c tuyên b thành l p. Cho đ n nay, Liên H pợ ố ứ ố ậ ế ợ

Qu c đã bao g m 185 n c và khu v c thành viên. Liên H p Qu c v n đang phát huy tácố ồ ướ ự ợ ố ẫ

d ng to l n c a nó trong các công vi c qu c t .ụ ớ ủ ệ ố ế

Thành Vaticăng n m đâu?ằ ở

Góc Tây B c thàn Rôm n c Ý có m t ng n đ i g i là Va-ti-căng. Trên ng n đ i có m tắ ướ ộ ọ ồ ọ ọ ồ ộ

nhà th l n nh t th gi i, g i là nhà th Xanh Pi-t , quanh đó có m t s cung đi n to đ pờ ớ ấ ế ớ ọ ờ ơ ộ ố ệ ẹ

đàng hoàng, ng i ta g i là cung giáo hoàng. Ng n đ i Va-ti-căng nh bé đó l i là m tườ ọ ọ ồ ỏ ạ ộ

qu c gia có ch quy n đ c l p h n hoi. Tên chính th c c a đ t n c này là “Thành qu cố ủ ề ộ ậ ẳ ứ ủ ấ ướ ố

Va-ti-căng”. Lãnh th ch v n v n có 0,44 km2, ch b ng c cung c a Trung Qu c. Dânổ ỉ ẻ ẹ ỉ ằ ố ủ ố

s cũng ch h n 1.000 ng i… Nh ng có đ c b u đi n, phát thanh, truy n hình, ngânố ỉ ơ ườ ư ủ ả ư ệ ề

hàng và m t đ i quân th ng tr c g m 100 v s ng i Thu S , giáp tr nghiêm ch nh.ộ ộ ườ ự ồ ệ ỹ ườ ỵ ỹ ụ ỉ

N c này cũng thi t l p quan h ngo i giao v i nhi u n c trên th gi i. M c dù v y,ướ ế ậ ệ ạ ớ ề ướ ế ớ ặ ậ

nhà vua, t c giáo hoàng La Mã c a thành Va-ti-căng v n than th : “Th i th đ i thay, nayứ ủ ẫ ở ờ ế ổ

không còn nh x a n a”.ư ư ữ

T i sao v y? Năm 754, Qu c v ng c a v ng qu c Lông-bac-đi chi m c phía B c I-ạ ậ ố ươ ủ ươ ố ế ứ ắ

ta-lia là A-xtôn-ph (Astolfe) đem quân đánh xu ng phía Nam, t n công vào La-vi-ni-um,ơ ố ấ

trung tâm th ng tr c a đ qu c La Mã t i Ý, bao vây thành Rôm, n i c a Giáo hoàng.ố ị ủ ế ố ạ ơ ở ủ

Giáo hoàng Xtê-phan II đã ph i c u c u vua Pháp là Pê-panh gi i c u thành Rôm.ả ầ ứ ả ứ

Năm 754, Pê-panh đánh b i ng i Lông-bac-đi, gi i vây cho thành Rôm. Pê- panh dângạ ườ ả

t ng Đ c Giáo hoàng mi n Trung n c Ý dành đ c trong chi n tranh, bao g m vùng La-ặ ứ ề ướ ượ ế ồ

vi-ni-um và vùng ph c n thành Rôm. T đó Giáo hoàng l p nên m t n c c a Giáoụ ậ ừ ậ ộ ướ ủ

hoàng mi n Trung n c Ý, thành Rôm tr thành th đô c a n c Giáo hoàng.ở ề ướ ở ủ ủ ướ

T năm 926 tr đi, n c Giáo hoàng tr thành m t b ph n c a đ qu c La Mã th nừ ở ướ ở ộ ộ ậ ủ ế ố ầ

thánh. Năm 1198 Anh-nô-xăng III đăng quang lên ch c Giáo hoàng, ông nêu cao quy n l cứ ề ự

c a Giáo hoàng, ép vua các n c châu Âu ph i cúi đ u nghe l nh. Quy n l c c a Giáoủ ướ ả ầ ệ ề ự ủ

hoàng đ t đ n đ nh cao.ạ ế ỉ

Cu i th k XVIII, quân đ i Na-pô-lê-ông quét ngang châu Âu, chi m Rôm, Giáo hoàngố ế ỷ ộ ế

Pi-e VI b m t quy n l c th t c, ch u m t lãnh th c a n c Giáo hoàng. N c Giáoị ấ ề ự ế ụ ị ấ ổ ủ ướ ướ

hoàng thành l p n c C ng hoà Rôm. M c dù n c Giáo hoàng sau này đ c ph c h i,ậ ướ ộ ặ ướ ượ ụ ồ

nh ng không còn đ c nh x a n a.ư ượ ư ư ữ

Phong trào th ng nh t n c Ý sôi n i năm 1870, nhân dân Ý t n công vào n c Giáoố ấ ướ ổ ấ ướ

hoàng và n c Giáo hoàng sáp nh p vào v ng qu c I-ta-lia. Tên n c Giáo hoàng khôngướ ậ ươ ố ướ

còn n a.ữ

Năm 1929, Mut-xô-li-ni tên đ u s phát xít Ý mu n đ c s ng h c a Giáo hoàng, đãầ ỏ ố ượ ự ủ ộ ủ

ký v i Giáo hoàng m t hi p đ nh: Italy công nh n Va-ti-căng là qu c gia có ch quy nớ ộ ệ ị ậ ố ủ ề

c a Giáo hoàng. Giáo hoàng công nh n s di t vong c a n c Giáo hoàng. Italy tách Va-ủ ậ ự ệ ủ ướ

ti-căng ra kh i thành Rôm, đ Giáo hoàng l p nên m t trong m t n c, đó là “thành Va-ti-ỏ ể ậ ộ ộ ướ

căng” (Toà thánh Va-ti-căng).

T i sao c n ph i có lu t qu c t ?ạ ầ ả ậ ố ế

T xa x a đ n nay luôn luôn x y ra nh ng m c m gi a các n c v m u d ch và lãnhừ ư ế ả ữ ắ ớ ữ ướ ề ậ ị

th . Đ gi i quy t nh ng m c m đó, ng i ta ph i h p nhau đ th ng nh t v i nhauổ ể ả ế ữ ắ ớ ườ ả ọ ể ố ấ ớ

các hi p c và các pháp qui. Hi p c qu c t c nh t còn đ n ngày nay là Hoà c kýệ ướ ệ ướ ố ế ổ ấ ế ướ

gi a La-cô-nia và U-ma (Hai n c thu c l u v c sông L ng Hà, Ir c ngày nay) đ cữ ướ ộ ư ự ưỡ ắ ượ

kh c vào c t đá theo l i hình ch nêm, có tên g i là “Bia A-na-tô-mu”, hi n còn l u gi ắ ộ ố ữ ọ ệ ư ữ ở

b o tàng Lu-v -r .ả ơ ơ

Th k XIV, XVII châu Âu xu t hi n nhi u qu c gia đ c l p, h có m i quan h v iế ỷ ở ấ ệ ề ố ộ ậ ọ ố ệ ớ

nhau, d n d n nh n th y tính quan tr ng c a vi c th a nh n ch quy n lãnh th . Đ gi iầ ầ ậ ấ ọ ủ ệ ừ ậ ủ ề ổ ể ả

quy t s thi u rõ ràng tr c kia v ranh gi i đ t đai và nh ng m c m trên vùng bi n màế ự ế ướ ề ớ ấ ữ ắ ớ ể

thuy n các n c th ng qua l i, các n c châu Âu đòi h i ph i có các chu n t c hành viề ướ ườ ạ ướ ỏ ả ẩ ắ

gi a các n c v i nhau. Năm 1625, cu n “Lu t chi n tranh và hoà bình” c a nhà lu t h cữ ướ ớ ố ậ ế ủ ậ ọ

ng i Hà Lan, ngài Hu-gô G -rô-ti-ut ra đ i. Sách đ c p đ n 3 nguyên t c c b n c aườ ơ ờ ề ậ ế ắ ơ ả ủ

lu t qu c t là “Ch quy n, h p tác qu c t và ch nghĩa nhân đ o”. Nêu rõ đ c đi mậ ố ế ủ ề ợ ố ế ủ ạ ặ ể

c a lu t qu c t . Ông đ c ng i đ i sau g i là “Cha đ c a lu t qu c t ”.ủ ậ ố ế ượ ườ ờ ọ ẻ ủ ậ ố ế

Năm 1648, khi k t thúc cu c chi n tranh 30 năm châu Âu ng i ta đã ký “Hoà c Vet-ế ộ ế ở ườ ướ

pha-len”. Hoà c này th a nh n các qu c gia không phân bi t tôn giáo, tín ng ng vàướ ừ ậ ố ệ ưỡ

ch đ xã h i, đ u bình đ ng v i nhau, qui đ nh các bên đ u ph i tuân th các đi u đã kýế ộ ộ ề ẳ ớ ị ề ả ủ ề

trong hoà c, qu c gia nào vi ph m s b các n c khác cùng ph n đ i. Tinh th n chướ ố ạ ẽ ị ướ ả ố ầ ủ

y u c a hoà c này đã có nh h ng quan tr ng đ n vi c hình thành các lu t qu c tế ủ ướ ả ưở ọ ế ệ ậ ố ế

c n đ i.ậ ạ

Th k XIX, các n c châu Âu đã có nh ng cu c h p qu c t l p l i biên gi i gi a cácế ỷ ướ ữ ộ ọ ố ế ặ ạ ớ ữ

n c, lu t qu c t đ c thông qua các h i ngh ngày nay càng hoàn thi n. Trong đó cóướ ậ ố ế ượ ộ ị ệ

H i ngh Viên 1814 – 1815, chính th c tuyên b c m buôn bán nô l và chia c p ngo iộ ị ứ ố ấ ệ ấ ạ

giao thành Đ i s , Công s , và Đ i di n. Năm 1856, quy t c trung l p trong “Tuyên ngônạ ứ ứ ạ ệ ắ ậ

Pa-ri” đã đ c h u h t các n c ti p thu. Năm 1899 và 1907 di n ra hai H i ngh hoàượ ầ ế ướ ế ễ ộ ị

bình La Hay đã thông qua “Công c La Hay”…, đã tr thành pháp qui qu c t m i n cướ ở ố ế ọ ướ

đ u tuân theo.ề

Lu t qu c t là m t lo i pháp qui ch có hi u l c đ i v i các n c tham gia ký k t hi pậ ố ế ộ ạ ỉ ệ ự ố ớ ướ ế ệ

c qu c t . Trên th gi i không có m t c quan ch p pháp đ ng trên chính quy n cácướ ố ế ế ớ ộ ơ ấ ứ ề

n c, nh ng n u có m t n c nào vi ph m lu t qu c t , s có th b c t đ t quan hướ ư ế ộ ướ ạ ậ ố ế ẽ ể ị ắ ứ ệ

ngo i giao ho c b phong to tài s n c a n c đó. Ngoài ra, các tranh ch p gi a n c nàyạ ặ ị ả ả ủ ướ ấ ữ ướ

v i n c kia có th yêu c u toà án qu c t làm tr ng tài gi i quy t.ớ ướ ể ầ ố ế ọ ả ế

Toà án qu c t là c quan t pháp ch y u c a Liên Hi p Qu c xây d ng sau chi n tranhố ế ơ ư ủ ế ủ ệ ố ự ế

th gi i l n th hai. Toà án đ c đ t t i La Hay thu c Hà Lan g m có 15 quan toà.ế ớ ầ ứ ượ ặ ạ ộ ồ

Nh ng quan toà này do b u c , các n c đ xu t. Đ i h i đ ng Liên H p Qu c và H iữ ầ ử ướ ề ấ ạ ộ ồ ợ ố ộ

đ ng b o an s ti n hành b u ch n. Quan toà có nhi m kỳ 9 năm, có th đ c b u nhi uồ ả ẽ ế ầ ọ ệ ể ượ ầ ề

nhi m kỳ. Ng i đ c b u làm quan toà c a Toà án qu c t s đ i di n cho toàn thệ ườ ượ ầ ủ ố ế ẽ ạ ệ ế

gi i ch không đ i di n cho riêng n c mình.ớ ứ ạ ệ ướ

Lu t qu c t là cách g i chung nh ng chu n t c đi u hoá quan h các n c v i nhau,ậ ố ế ọ ữ ẩ ắ ề ệ ướ ớ

cho nên cũng đ c g i là Công pháp qu c t . Nh ng đi u lu t gi i quy t nh ng m c mượ ọ ố ế ữ ề ậ ả ế ữ ắ ớ

c a nhân dân trên qu c t đ c g i là T pháp qu c t .ủ ố ế ượ ọ ư ố ế

Buôn bán nô l có t khi nào?ệ ừ

Buôn bán nô l là màn kh i x ng c a ng i B Đào Nha. Khi đó b n th c dân châu Âuệ ở ướ ủ ườ ồ ọ ự

xây d ng r t nhi u trang tr i và các m vàng châu M đ khai thác tài nguyên n i đây.ự ấ ề ạ ỏ ở ỹ ể ơ

H c ng ép ng i da đ đó lao đ ng. Ng i da đ b b t bu c lao đ ng m t cáchọ ưỡ ườ ỏ ở ộ ườ ỏ ị ắ ộ ộ ộ

n ng nh c và b đ i x m t cách tàn nh n, đã k ch li t ch ng đ i. K t qu b tàn sát r tặ ọ ị ố ử ộ ẫ ị ệ ố ố ế ả ị ấ

th m kh c. Các ch trang tr i và ch m c n r t nhi u lao đ ng. H nghĩ đ n ng i daả ố ủ ạ ủ ỏ ầ ấ ề ộ ọ ế ườ

đen châu Phi. Năm 1502 đ t nô l da đen đ u tiên đ n đ o Xan-tô, Đô-mi-gô (thu c Hai-ợ ệ ầ ế ả ộ

ti) và b ném v các trang tr i. T đó vi c buôn bán nô l ngày càng m r ng.ị ề ạ ừ ệ ệ ở ộ

Lúc đ u, b n th c dân t mình t ch c “đ i săn ng i” đ đi săn b t nô l . H c p pháầ ọ ự ự ổ ứ ộ ườ ể ắ ệ ọ ướ

d c b bi n Tây Phi, công khai c p b t ng i. Nh ng đ i săn ng i th ng b ng iọ ờ ể ướ ắ ườ ư ộ ườ ườ ị ườ

da đen tr ng ph t. B n th c dân thay đ i ph ng th c, chúng dùng súng, đ n, r u ng t,ừ ạ ọ ự ổ ươ ứ ạ ượ ọ

v i hoa và m t s đ ch i, h i l và câu k t v i các tù tr ng b l c đ h ti n hànhả ộ ố ồ ơ ố ộ ế ớ ưở ộ ạ ể ọ ế

cu c chi n tranh săn b t nô l gi a các b l c da đen v i nhau. Sau m i cu c chi n tranh,ộ ế ắ ệ ữ ộ ạ ớ ỗ ộ ế

s nô l b t đ c đ c đem bán, th là nô l tr thành chi n l i ph m c a tù tr ng.ố ệ ắ ượ ượ ế ệ ở ế ợ ẩ ủ ưở

Nh ng chi n l i ph m này đ c đánh d u nung đ , d i s xua đu i b ng roi v t, d nữ ế ợ ẩ ượ ấ ỏ ướ ự ổ ằ ọ ẫ

h t i b bi n. B n th c dân mua nh ng thanh niên nam n kho m nh, đem h nh t vàoọ ớ ờ ể ọ ự ữ ữ ẻ ạ ọ ố

nh ng căn h m trong các pháo đài buôn nô l ngay b bi n, đ i tàu buôn đ n, các nô lữ ầ ệ ờ ể ợ ế ệ

chui ra kh i h m và b lùa xu ng tàu. H ph i s ng th i gian dài trong các nhà tù di đ ngỏ ầ ị ố ọ ả ố ờ ộ

đó, ch u đ ng m t chuy n đi bi n đ y kh i.ị ự ộ ế ể ầ ổ ả

Thuy n đi trên bi n nhi t đ i r t dài ngày, trong khoang thuy n phân và n c ti u th i raề ể ệ ớ ấ ề ướ ể ả

b a bãi, hôi th i không ch u n i, đôi khi theo gió lan đi đ n m y cây s trên m t bi n. Nôừ ố ị ổ ế ấ ố ặ ể

l ph n l n b b nh, ăn không no, không đ c u ng n c ng t, h i ch ng đ i là b đánhệ ầ ớ ị ệ ượ ố ướ ọ ơ ố ố ị

đ p, gi t h i. Hàng ngày đ u có nô l ch t đói, ch t khát, ch t b nh ho c b đánh ch t,ậ ế ạ ề ệ ế ế ế ệ ặ ị ế

xác nô l b quăng xu ng bi n.ệ ị ố ể

Thuy n buôn đ n châu M , b n nô l b rao bán cho các ch trang tr i, ch m , sau đóề ế ỹ ọ ệ ị ủ ạ ủ ỏ

ch t đ y hàng hoá do nô l làm ra chuy n v châu Âu. Th i b y gi , ng i ta g i thuy nấ ầ ệ ể ề ờ ấ ờ ườ ọ ề

buôn ch t hàng hoá r m t s n xu t châu Âu ch sang châu Phi là “Xu t chuy n”; đemấ ẻ ạ ả ấ ở ở ấ ể

nô l mua đ c châu Phi sang châu M là “Trung chuy n”; đem s n v t do nô l mangệ ượ ở ỹ ể ả ậ ệ

v châu Âu là “Quy chuy n”. Trong hành trình v n chuy n tam giác này, ng i nô l làề ể ậ ể ườ ệ

hàng hoá th t s quan tr ng. Có ng i d tính, trong h n 300 năm t th k XVI đ n thậ ự ọ ườ ự ơ ừ ế ỷ ế ế

k XIX, b n th c dân châu Âu đã c p t châu Phi 15 tri u ng i. M i ng i đ n châuỷ ọ ự ướ ừ ệ ườ ỗ ườ ế

M , có 4-5 ng i da đen b ch t trong khi săn đu i ho c v n chuy n. N u k c sỹ ườ ị ế ổ ặ ậ ể ế ể ả ố

ng i da đen b đem đ n châu Âu, châu Đ i D ng và các đ o Thái Bình D ng, châuườ ị ế ạ ươ ả ở ươ

Phi t n th t kho ng 100 tri u ng i. Buôn bán nô l tàn nh n mang l i s giàu có kinhổ ấ ả ệ ườ ệ ẫ ạ ự

kh ng cho b n th c dân châu Âu, đ ng th i mang đ n cho nhân dân châu Phi tai hoủ ọ ự ồ ờ ế ạ

kh ng khi p.ủ ế

Vì sao t i n c Anh l i n ra cu c chi n tranh Hoa h ng?ạ ướ ạ ổ ộ ế ồ

Vào tháng 8 năm 1453, Luân Đôn n c Anh, b ng lan truy n m t tin gi t gân: Qu cở ướ ỗ ề ộ ậ ố

v ng Hen-ri VI b b nh tâm th n.ươ ị ệ ầ

Nghe đ c tin này, gia t c Giooc (York) v i chi c gia huy là bông h ng đ bi t đ c tinượ ộ ớ ế ồ ỏ ế ượ

này h t s c vui m ng. H cho r ng gia t c Lan-ca-xt (Lancaster) v i chi c gia huy làế ứ ừ ọ ằ ộ ơ ớ ế

bông h ng đ , kh ng ch tri u đình đã lâu, đ i b i h t s c, cu c chi n Anh – Pháp trămồ ỏ ố ế ề ồ ạ ế ứ ộ ế

năm b th t b i v phía n c Anh, khi n cho ng i Anh ph i nh c nhã. Bây gi Qu cị ấ ạ ề ướ ế ườ ả ụ ờ ố

v ng Hen-ri VI b b nh, ăn nói lung tung, hành đ ng b a bãi không qu n lý đ c côngươ ị ệ ộ ừ ả ượ

vi c nhà n c. Đây chính là d p t t đ h giành l i ngôi vua. Công t c x Giooc là Ri-ệ ướ ị ố ể ọ ạ ướ ứ

s t tích c c ho t đ ng ngay. Quý t c mi n Nam ng h gia t c Giooc, các tr ng gi tơ ự ạ ộ ộ ề ủ ộ ộ ưở ả ư

s n hoá cũng r t vui m ng, h hy v ng công t c Giooc có th thay th Hen-ri VI, xâyả ấ ừ ọ ọ ướ ể ế

d ng chính quy n b o v quy n l i c a h .ự ề ả ệ ề ợ ủ ọ

Gia t c Lan-ca-xt ch y u đ i bi u quy n l i cho nh ng quý t c mi n B c. Vùng này làộ ơ ủ ế ạ ể ề ợ ữ ộ ề ắ

vùng phong ki n l c h u. Tr c tình hình nh v y h cũng r t lo l ng. Tay chân thân c nế ạ ậ ướ ư ậ ọ ấ ắ ậ

nh t c a Qu c v ng là Công t c Xa-mai-xai-th ra l nh cho th h bí m t theo dõiấ ủ ố ươ ướ ơ ệ ủ ạ ậ

ho t đ ng c a gia t c Giooc.ạ ộ ủ ộ

Vì “N c không th m t ngày không vua”, ngh vi n tri u t p cu c h p cùng nhau c Ri-ướ ể ộ ị ệ ệ ậ ộ ọ ử

s t lên làm “H qu c công”. Ri-s t lên n m quy n l c, đ quét s ch m i tr ng i ông đãơ ộ ố ơ ắ ề ự ể ạ ọ ở ạ

cho b tù công t c Xa-mai-xai-th vì t i danh: “Làm th t th Nooc-măng-đi và tham ôỏ ướ ơ ộ ấ ủ

c a công”. Nh ng ch ng bao lâu, tháng 12 năm 1454, Hen-ri VI b ng nhiên kh i b nh.ủ ư ẳ ỗ ỏ ệ

Ông n m l i chính quy n và bãi ch c H qu c công c a Ri-s t. Ti p đó là ph c ch c choắ ạ ề ứ ộ ố ủ ơ ế ụ ứ

Xa-mai-xai-th ; m t khác, theo ý ki n c a hoàng h u Mac-ga-ret, tìm bi n pháp đ phòngơ ặ ế ủ ậ ệ ề

s thoái v c a ng i anh h Ri-s t.ự ị ủ ườ ọ ơ

Ri-s t r t t c gi n v i quay v ph ng Nam. Năm sau ông đã đ ngh th tiêu Công t cơ ấ ứ ậ ộ ề ươ ề ị ủ ướ

Xa-mai-xai-th t i Kent đ lo i tr k x u bên c nh Vua. Nh ng Hen-ri VI không đ ng ýơ ạ ể ạ ừ ẻ ấ ạ ư ồ

và ch trích ông v hành vi ph n ngh ch. Nh v y là cu c chi n tranh 30 năm đã đ cỉ ề ả ị ư ậ ộ ế ượ

châm ngòi. Cu c chi n tranh gi a các quý t c phong ki n giành ngôi báu này đ c g i làộ ế ữ ộ ế ượ ọ

“Chi n tranh hoa h ng”.ế ồ

Tháng 5 năm đó, Ri-s t gi ng cao ng n c có gia huy dòng h c mình là Bông h ngơ ươ ọ ờ ọ ồ

tr ng, d n đ i quân ti n đánh Vua Hen-ri VI. Hai bên nghênh chi n t i Xanh An-be, k tắ ẫ ạ ế ế ạ ế

qu c a tr n này là quân Lan-cat-xt đ i b i, Công t c Xa-mai-xai-th b gi t, vua Hen-ả ủ ậ ơ ạ ạ ướ ơ ị ế

ri VI b b t làm tù binh. Quân Giooc th a th ng ti n v Luân Đôn, Ri-s t l i làm H qu cị ắ ừ ắ ế ề ơ ạ ộ ố

công, ki m soát tri u chính n c Anh.ể ề ướ

Hoàng h u Mac-ga-ret là công chúa n c Pháp đã cùng con trai mình lãnh đ o quân Lan-ậ ướ ạ

cat-xt ti p t c chi n đ u v i quân Giooc. Tháng 12 năm 1460, trong tr n Vec-phen-đ đãơ ế ụ ế ấ ớ ậ ơ

đánh b i quân Giooc, b t s ng Ri-s t và đem x t bêu đ u tr c công chúng.ạ ắ ố ơ ử ử ầ ướ

Cu c chi n hoa h ng v n ti p t c v i m c đích tr thù và chi m lĩnh ngôi báu gi a cácộ ế ồ ẫ ế ụ ớ ụ ả ế ữ

th h liên ti p c a hai dòng h Giooc và Lan-cat-xt . Cu c chi n kéo dài 30 năm m iế ệ ế ủ ọ ơ ộ ế ớ

k t thúc v i th ng l i thu c v Hen-ri Tu-ph n t c vua Hen-ri VII.ế ớ ắ ợ ộ ề ơ ứ

T i sao b nh d ch h ch l i tr thành đ i ho c a nhân lo i?ạ ệ ị ạ ạ ở ạ ạ ủ ạ

Ngày 24 tháng 3 năm 1345, ng i ta phát hi n th y trên b u tr i m t hi n t ng kỳ l :ườ ệ ấ ầ ờ ộ ệ ượ ạ

Th tinh, M c tinh, Ho tinh g p nhau, ch p làm m t. châu Âu trong đêm dài trung cổ ộ ả ặ ậ ộ Ở ổ

đ y mê tín, hi n t ng thiên văn l này khi n cho m i ng i kinh s . Các nhà chiêm tinhầ ệ ượ ạ ế ọ ườ ợ

h t ho ng nói r ng: “Đây là m t tri u ch ng x u nhân lo i s b qu th n tr ng ph t”.ố ả ằ ộ ệ ứ ấ ạ ẽ ị ỷ ầ ừ ạ

Th t không may, các nhà chiêm tinh l i nói đúng, m t n n l n đã đ n, nhân lo i g p ph iậ ạ ộ ạ ớ ế ạ ặ ả

m t đ i ho ch a t ng có trong l ch s .ộ ạ ạ ư ừ ị ử

Ngay t năm 1333, châu Á cách xa châu Âu đã sinh ra m t th b nh do chu t lây truy n,ừ ở ộ ứ ệ ộ ề

th b nh đáng s này theo con đ ng th ng m i truy n đ n n Đ và m t s n cứ ệ ợ ườ ươ ạ ề ế Ấ ộ ộ ố ướ

khác, đ ng th i nó cũng hoành hành vùng Mê-do-pô-ta-mia (L ng Hà) và Ai C p. Đ nồ ờ ở ưỡ ậ ế

năm 1347, nó xâm nh p vào châu Âu m t cách m nh m không có bi n pháp nào ngănậ ộ ạ ẽ ệ

ch n đ c đ n t n đ o Xi-xin, Italy, và mi n Nam n c Pháp, Hà Lan, Đ c, Ba Lan r iặ ượ ế ậ ả ề ướ ứ ồ

đ b sang Anh. Các n c không bi t đ i phó v i b nh này ra sao, các th y thu c đ u bóổ ộ ướ ế ố ớ ệ ầ ố ề

tay, không ph ng c u ch a.ươ ứ ữ

B nh d ch h ch hoành hành đ i l c châu Âu khi n cho n c Anh r t kinh s . H mayệ ị ạ ở ạ ụ ế ướ ấ ợ ọ

m n đ c hòn đ o Ang-lê là phòng tuy n b o v . Ch c t th n không đ n đ c đây.ắ ượ ả ế ả ệ ắ ử ầ ế ượ

Nào ng khoa h c ch a phát tri n, ch a tìm ra m t bi n pháp phòng ng a d ch bênh, choờ ọ ư ể ư ộ ệ ừ ị

nên cu i cùng d ch h ch v n đ b sang Anh.ố ị ạ ẫ ổ ộ

Ng i nhi m b nh d ch h ch, toàn thân c m th y đau đ n, ti p đ n là b s t cao, trên tayườ ễ ệ ị ạ ả ấ ớ ế ế ị ố

và m t xu t hi n nh ng ch m đen. Ng i châu Âu khi phát hi n th y nhà ai có ng iặ ấ ệ ữ ấ ườ ệ ấ ườ

m c b nh này, c nhà s b đu i đi, nhà b đ t s ch. Nh ng d ch b nh v n lan r ng, nhàắ ệ ả ẽ ị ổ ị ố ạ ư ị ệ ẫ ộ

này đ t l i đ n nhà kia đ t.ố ạ ế ố

B nh d ch h ch t n công Luân Đôn đã làm ch t h n m i v n ng i. S lan truy n b nhệ ị ạ ấ ế ơ ườ ạ ườ ự ề ệ

d ch h ch này đã t n công m nh m các thành ph Tây Âu, nh ng thành ph ph n vinhị ạ ấ ạ ẽ ố ữ ố ồ

b ng ch c tr nên suy tàn, hoang v ng.ỗ ố ở ắ

Nh ng th y thu c c a các n c đã ph i đ u tranh v i căn b nh này. H đã cách ly ng iữ ấ ố ủ ướ ả ấ ớ ệ ọ ườ

b nh, dùng t t c các lo i thu c ch a tr các tri u ch ng b nh. Nhi u bác sĩ đã ph i hyệ ấ ả ạ ố ữ ị ệ ứ ệ ề ả

sinh tính m ngạ

B nh d ch h ch đã gi t h i nhi u ng i, nh ng qua cu c chi n đ u này, ng i ta đã bi tệ ị ạ ế ạ ề ườ ư ộ ế ấ ườ ế

nhi u ph ng pháp phòng ch ng h u hi u. Chính ph các n c đ a ra các pháp l nhề ươ ố ữ ệ ủ ướ ư ệ

ngăn ch n d ch h ch lan truy n. Thành V -ni-d c a Italy ban b l nh c m m i nhà buônặ ị ạ ề ơ ơ ủ ố ệ ấ ọ

đã nhi m b nh ho c nghi là nhi m b nh đ u không đ c vào thành. Có nh ng n i quyễ ệ ặ ễ ệ ề ượ ữ ơ

đ nh thu th ph i s ng n i thoáng khí và đ y ánh n ng 30 ngày, r i m i đ c vàoị ỷ ủ ả ố ở ơ ầ ắ ồ ớ ượ

thành ph c a h . Có n i đ t tr m ki m d ch nh ngoài c ng nh Mac-xây ch ng h n.ố ủ ọ ơ ặ ạ ể ị ư ả ư ẳ ạ

Đ qu n lý ngu n n c, ng i ta đ t ra m t ch c quan chuyên trông coi ki m soát ngu nể ả ồ ướ ườ ặ ộ ứ ể ồ

n c. Ng i ta trao tr ng trách cho nh ng ng i làm công tác y t .ướ ườ ọ ư ườ ế

Nh c g ng đó, b nh d ch h ch đã đ c ngăn ch n l i. Nh ng năm 1353, 1362, 1364ờ ố ắ ệ ị ạ ượ ặ ạ ữ

tuy v n có d ch châu Âu, nh ng tác h i không l n l m.ẫ ị ở ư ạ ớ ắ

D ch h ch châu Âu vào th k XIV, đã khi n chi nhi u thành ph tr nên hoang v ng,ị ạ ở ế ỷ ế ề ố ở ắ

nh h ng đ n n n kinh t , làm ch t hàng tri u ng i. Nh ng sau cu c chi n đ u v i tả ưở ế ề ế ế ệ ườ ư ộ ế ấ ớ ử

th n d ch h ch đã khi n cho ngành y t ti n b và phát tri n m nh m .ầ ị ạ ế ế ế ộ ể ạ ẽ

Đ qu c Ôt-tô-man ra đ i nh th nào?ế ố ờ ư ế

Gi a th k XIII, Ti u Á r i vào tình tr ng h n lo n. Đ qu c Đông La Mã hùng bá Ti uữ ế ỷ ể ơ ạ ỗ ạ ế ố ể

Á m y th k lúc này đang l y Ni-xê làm c đi m đ u tranh giành l i Công-xtan-ti-nôp bấ ế ỷ ấ ứ ể ấ ạ ị

Th p t quân chi m. Ng i Tuyêc-xen-guc m t th i c ng th nh đã b quân Mông Cậ ự ế ườ ộ ờ ườ ị ị ổ

đánh cho tan tác khi h xâm nh p Ti u Á. M t nhóm th lĩnh ng i Tuyêc chi m lĩnh cácọ ậ ể ộ ủ ườ ế

s n tr i, tranh giành l n nhau, Ti u Á tr nên vô ch .ơ ạ ẫ ể ở ủ

T i mi n B c Ti u Á giáp ranh v i Đ qu c Đông La Mã, m t s võ sĩ theo đ o I-xlamạ ề ắ ể ớ ế ố ộ ố ạ

kéo bè k t đ ng t x ng là các “Ca chi”, h gi ng ng n c “Thánh chi n” c a đ o I-ế ả ự ư ọ ươ ọ ờ ế ủ ạ

xlam, nhi u l n đánh chi m lãnh th c a Đ qu c Đông La Mã. M t ng i tên là An-tô-ề ầ ế ổ ủ ế ố ộ ườ

crun, m t th lĩnh ng i Tuyêc th o nguyên Trung Á đã t p h p đ c khá nhi u “Caộ ủ ườ ở ả ậ ợ ượ ề

chi” r t thi n chi n, nh đó mà ông đã không ng ng m r ng vùng đ t. Năm 1282, An-tô-ấ ệ ế ờ ừ ở ộ ấ

crun t th , con c a ông là Ô-man lên k nghi p, đã đánh b i Đ qu c Đông La Mã,ạ ế ủ ế ệ ạ ế ố

chi m thêm m t vùng đ t l n.ế ộ ấ ớ

Kho ng năm 1300, Ô-xman tuyên b đ c l p, t x ng là A-mia (nguyên th ). Quân c aả ố ộ ậ ự ư ủ ủ

Ô-xman đ u đ c g i là “Ô-man Tuyêc”. Năm 1317, Ô-xman ti n công thành Pu-ru-xa.ề ượ ọ ế

Thành này là m t n i hi m y u c a Đông La Mã phía B c Ti u Á, đ c phòng th r tộ ơ ể ế ủ ắ ể ượ ủ ấ

ch t. Sau khi chi m đ c thành Pu-ru-xa, Ô-xman đóng đô t i đây, kh ng ch eo bi nặ ế ượ ạ ố ế ể

Đac-đa-nen, con đ ng quan tr ng thông sang châu Âu. N c m i thành l p này mang tênườ ọ ướ ớ ậ

ông, g i là đ qu c Ôt-tô-man.ọ ế ố

Năm 1926, Ô-xman lìa đ i, con c a Ô-xman là Un-ban lên k v . Ông xây d ng m t đ iờ ủ ế ị ự ộ ộ

quân th ng tr c hùng m nh, liên t c xâm l c các n c xung quanh. Trong 10 năm, cườ ự ạ ụ ượ ướ ơ

b n đã g t h n th l c Đông La Mã ra kh i Ti u Á. Un-ban cũng coi tr ng c v m tả ạ ẳ ế ự ỏ ể ọ ả ề ặ

chính tr , b c đ u xây d ng đ c các th ch c a m t Qu c gia, th c hi n ch đị ướ ầ ự ượ ể ế ủ ộ ố ự ệ ế ộ

tuy n quân, phong đ t cho ng i có công, coi tr ng giáo d c, xây d ng tr ng h c c aể ấ ườ ọ ụ ự ườ ọ ủ

ng i Ôt-tô-man. Un-ban còn l i d ng mâu thu n trong n i b c a Đông La Mã đ canườ ợ ụ ẫ ộ ộ ủ ể

thi p vào. Năm 1354, Un-ban chi m lĩnh Ca-ri-pô-ri, xây d ng Pháo đài đ u tiên, đ u c uệ ế ự ầ ầ ầ

đánh chi m châu Âu. Con ông là Mu-rat sau khi k v không g i là A-mia n a, t g i làế ế ị ọ ữ ự ọ

Xun-tan, ti p t c tăng c ng t n công Đông La Mã. Năm 1361 chi m th tr n quan tr ngế ụ ườ ấ ế ị ế ọ

là Pháo đài A-t -ri-a và d i đô v đó, đ i tên là Ê-tin-nây. B y gi ng i Th Nhĩ Kỳơ ờ ề ổ ấ ờ ườ ổ

không ng ng đ d n v Ban-căng. Đ qu c Đông La Mã ch còn gi l i đ c thànhừ ổ ồ ề ế ố ỉ ữ ạ ượ

Công-xtan-ti-nôp đ n l . Th a c Đ qu c Ôt-tô-man thôn tính luôn ph n đ t mi n Namơ ẻ ừ ơ ế ố ầ ấ ề

Xan-vê-a c a các n c vùng Ban-căng. Năm 1396, quân Ôt-tô-man d i s ch huy c aủ ướ ướ ự ỉ ủ

Xun-tan Ba-ê-rai đã chi n th ng đ i quân Th p t quân c a nhi u n c châu Âu (do Giáoế ắ ộ ậ ự ủ ề ướ

hoàng giúp đ ) t i Nê-kh (trên đ t Bungari ngày nay). Đ n cu i th k XIV, Đ qu cỡ ạ ơ ấ ế ố ế ỷ ế ố

Ôt-tô-man đã ki m soát toàn vùng Ban-căng.ể

Năm 1402 trong cu c đ i chi n v i Đ qu c Ti-mua Trung Á, Xun-tan Ba-e-rai b b tộ ạ ế ớ ế ố ở ị ắ

s ng. Đ qu c Ôt-tô-man suy y u trong m t th i gian.ố ế ố ế ộ ờ

Năm 1451, Mô-ha-met đ nh k v , quy t tâm tiêu di t Đông La Mã. Tháng 4 năm 1453,ệ ị ế ị ế ệ

Mô-ha-met II đích thân d n đ i quân đánh chi m Công-xtan-ti-nôp. Đ ch Đông La Mãẫ ạ ế ế ế

t n t i h n 1000 năm đã b di t vong. B n năm sau, Mô-ha-met II l i d i đô đ n Công-ồ ạ ơ ị ệ ố ạ ờ ế

xtan-ti-nôp, đ i tên là I-xtan-bun.ổ

Th i kỳ Xê-ri-mu th ng tr , Đ qu c này l i chi m Xi-ri, Ai C p, Mai-ca Mai-ti-na. Tờ ố ị ế ố ạ ế ậ ừ

năm 1520 đ n năm 1566, ng i k v Xê-ri-mu là Xu-li-man I đ t đ n th i kỳ c c th nh.ế ườ ế ị ạ ế ờ ự ị

V chính tr gia, quân s gia n i ti ng này đ c tôn x ng là Đ i đ . Ông liên t c chinhị ị ự ổ ế ượ ư ạ ế ụ

chi n Trung Âu, Tây Á và B c Phi. Năm 1521 ông d n quân chi m Ben-g -rat. Nămế ở ắ ẫ ế ơ

1526 đi đánh Hungari, 29-8 chi m th đô Bu-đa, tiêu di t Hungari. Năm 1529 ông l i d nế ủ ệ ạ ẫ

đ i quân đánh Viên, khi n cho c châu Âu rung đ ng. châu Á, h nhi u l n đánh b iạ ế ả ộ Ở ọ ề ầ ạ

Ba T , chi m Ir c, Croatia, Tây Ac-mê-ni. B c Phi, h l n l t chi m Li-băng, An-ư ế ắ Ở ắ ọ ầ ượ ế

giê-ri, Tuy-ni-di tranh hùng trên Đ a Trung H i. Lúc này h tr thành m t Đ qu c l nị ả ọ ở ộ ế ố ớ

xuyên qua 3 châu l c Âu, Á, Phiụ

Cái ch t c a Xu-ri-man đã đánh d u s k t thúc th i kỳ c c th nh c a Đ qu c Ôt-tô-ế ủ ấ ự ế ờ ự ị ủ ế ố

man. Năm 1572, h m đ i Th Nhĩ Kỳ b liên quân V -ni-d và Tây Ban Nha tiêu di t. Tạ ộ ổ ị ơ ơ ệ ừ

đó đ qu c Ôt-tô-man suy y u d n. Đ n năm 1922, Đ qu c Ôt-tô-man ch m d t sauế ố ế ầ ế ế ố ấ ứ

cu c cách m ng C ng hoà.ộ ạ ộ

Đ o giáo đã này sinh nh th nào?ạ ư ế

Đ o giáo (hay Lão giáo), Ph t giáo và H i giáo (Ixlam) là ba tôn giáo l n đã chi m đ a vạ ậ ồ ớ ế ị ị

th ng tr lâu đ i Trung Qu c. Trong ba tôn giáo này thì Ph t giáo và h i giáo hình thànhố ị ờ ở ố ậ ồ

t các qu c gia khác. Ch riêng có Đ o giáo là tôn giáo đ c hình thành và phát tri n ngayừ ố ỉ ạ ượ ể

trên đ t Trung Qu c.ấ ố

Đ o giáo b t ngu n t thu t phù thu và ph ng thu t th n tiên l u hành trong th i Cạ ắ ồ ừ ậ ỷ ươ ậ ầ ư ờ ổ

đ i Trung Qu c. Ng i sáng l p ra Đ o giáo là Tr ng Đ o Lăng v n đ t Phongạ ở ố ườ ậ ạ ươ ạ ố ở ấ

thu c n c Bái (nay là huy n Phong t nh Giang Tô, Trung Qu c) th i Đông Hán. Ông đãộ ướ ệ ỉ ố ờ

t ng là quan huy n huy n Giang Châu d i tri u Thu n Đ (năm 126 – 144 sau Côngừ ệ ở ệ ướ ề ậ ế

nguyên) đ i Đông Hán. Ông đ a đ t t i H c Minh S n T Xuyên đ tu đ o. Vìờ ư ệ ử ớ ạ ơ ở ứ ể ạ

nh ng ng i nh p đ o ph i n p năm đ u g o nên đ o này có tên là “Ngũ đ u m đ o”ữ ườ ậ ạ ả ộ ấ ạ ạ ẩ ễ ạ

(Đ o năm đ u g o). Đ o này th Lão Đam t c là nhà tri t h c c đ i Lão T làm giáoạ ấ ạ ạ ờ ứ ế ọ ổ ạ ử

ch , tôn x ng Lão Đam làm “Thái th ng lão quân”, l i l y sách “Đ o đ c kinh” c a Lãoủ ư ượ ạ ấ ạ ứ ủ

T và “Chính nh t kinh” làm hai kinh đi n ch y u.ử ấ ể ủ ế

Lão T cho r ng tr c khi tr i đ t đ c hình thành đã có t n t i m t v t ch t nguyênử ằ ướ ờ ấ ượ ồ ạ ộ ậ ấ

thu h n đ n ch a phân tách, mà v t ch t nguyên thu chính là căn nguyên hình thànhỷ ỗ ộ ư ậ ấ ỷ

v n v t trong vũ tr . Ông g i th v t không bi t tên này là “Đ o”, mà nh ng ng i theoạ ậ ụ ọ ứ ậ ế ạ ữ ườ

Đ o giáo thì l y “Đ o” làm tín ng ng c b n và giáo nghĩa. H tin r ng con ng i taạ ấ ạ ưỡ ơ ả ọ ằ ườ

tr i qua m t th i kỳ tu luy n nh t đ nh, thì s có th tr ng sinh b t t , và tr thành th nả ộ ờ ệ ấ ị ẽ ể ườ ấ ử ở ầ

tiên.

Sau khi Tr ng Đ o Lăng qua đ i, con trai ông là Tr ng Hoành và cháu ông là Tr ngươ ạ ờ ươ ươ

L ti p t c truy n đ o và tôn Tr ng Đ o Lăng làm “Thiên s ”. Vì th đ o “Năm đ uỗ ế ụ ề ạ ươ ạ ư ế ạ ấ

g o” cũng đ c g i là đ o “Thiên s ”ạ ượ ọ ạ ư

Đ n cu i đ i Đông Hán, Tr ng Giác chính là ng i sau này tr thành lãnh t c a cu cế ố ờ ươ ườ ở ụ ủ ộ

kh i nghĩa nông dân Hoàng Cân (Khăn vàng), l i sáng l p riêng đ o Thái Bình, l y kinhở ạ ậ ạ ấ

Thái Bình làm kinh đi n ch y u. Ông d a vào vi c ch a b nh đ truy n đ o. Trongể ủ ế ự ệ ữ ệ ể ề ạ

vòng m i năm tr i, s tín đ lên t i m i v n ng i. Năm 184 sau Công nguyên,ườ ờ ố ồ ớ ườ ạ ườ

Tr ng Giác phát đ ng kh i nghĩa, k t h p v i Tr ng L , tr thành ng n c d n d tươ ộ ở ế ợ ớ ươ ỗ ở ọ ờ ẫ ắ

nông dân và xây d ng nên hai giáo phái l n nh t c a Đ o giáo trong th i kỳ đ u tiên.ự ớ ấ ủ ạ ờ ầ

Sang đ n đ i Đ ng, đ i T ng, do s đ x ng c a các hoàng đ Đ ng Cao Tông,ế ờ ườ ờ ố ự ề ướ ủ ế ườ

T ng Huy Tông, Đ o giáo d n d n đ c phát tri n h ng th nh.ố ạ ầ ầ ượ ể ư ị

Đ n tri u đ i nhà Nguyên, phái Toàn Chân do V ng Trùng D ng sáng l p tr thànhế ề ạ ươ ươ ậ ở

môn phái ch y u c a Đ o giáo. T đ y v sau, Đ o giáo chính th c phân thành hai giáoủ ế ủ ạ ừ ấ ề ạ ứ

phái l n đó là Chính Nh t và Toàn Chân.ớ ấ

Đ n đ i Minh và đ i Thanh, Đ o giáo b t đ u t th nh chuy n sang suy.ế ờ ờ ạ ắ ầ ừ ị ể

T i sao T n Thu Hoàng đ c g i là v hoàng đ c a muôn đ i?ạ ầ ỷ ượ ọ ị ế ủ ờ

Năm 221 tr c Công nguyên, vua n c T n là Doanh Chính thành công trong vi c thônướ ướ ầ ệ

tính sáu n c, l p nên v ng tri u th ng nh t nhà T n.ướ ậ ươ ề ố ấ ầ

Nh ng T n Thu Hoàng đã không b chi n th ng làm cho mê m n đ u óc, ông ta bi tư ầ ỷ ị ế ắ ẩ ầ ế

r ng n c T n tuy đã th ng nh t đ c toàn cõi Trung Qu c, nh ng v n còn ti p thu cáiằ ướ ầ ố ấ ượ ố ư ẫ ế

tình tr ng r i r c chia năm x b y còn l u l i t th i kỳ Ch H u cát c , không nh ngạ ờ ạ ẻ ả ư ạ ừ ờ ư ầ ứ ữ

văn t các vùng không nh nhau, ch đ cai tr không th ng nh t, ch nào cũng có nh ngự ư ế ộ ị ố ấ ỗ ữ

c a quan, đ ng xá cách tr , mà sáu n c cũ v n ch a cam tâm b th t b i và v n cònử ườ ở ướ ẫ ư ị ấ ạ ẫ

nh ng th l c còn sót l i c a các dân du m c vùng biên gi i phía Tây B c th ngữ ế ự ạ ủ ụ ở ớ ắ ườ

xuyên xâm nh p qu y nhi u. Vì th v n đ c p bách lúc b y gi là ph i làm th nàoậ ấ ễ ế ấ ề ấ ấ ờ ả ế

c ng c đ c m t qu c gia ch ch u uy quy n c a m t hoàng đ .ủ ố ượ ộ ố ỉ ị ề ủ ộ ế

Đ u tiên T n Thu Hoàng đã xác l p ch đ hoàng đ c a mình, xây d ng quy n uy t iầ ầ ỷ ậ ế ộ ế ủ ự ề ố

cao c a b n thân. Bên d i hoàng đ không có ch c công, chín ch c khanh nh ng đã tủ ả ướ ế ứ ứ ư ổ

ch c đ c m t chính ph trung ng, các b ph n chia nhau qu n lý các ph ng di n vứ ượ ộ ủ ươ ộ ậ ả ươ ệ ề

quân s và v chính tr . V m t đ a ph ng thì T n Thu Hoàng cho áp d ng ch đự ề ị ề ặ ị ươ ầ ỷ ụ ế ộ

qu n huy n, toàn qu c đ c chia ra thành 36 qu n, bên d i qu n đ t huy n, các qu nậ ệ ố ượ ậ ướ ậ ặ ệ ậ

và các huy n ch u s qu n lý c a nh ng c p quan l i nh qu n thú, huy n l nh do trungệ ị ự ả ủ ữ ấ ạ ư ậ ệ ệ

ng b nhi m, đó t c là chính th phong ki n trung ng t p quy n.ươ ổ ệ ứ ể ế ươ ậ ề

H n hai nghìn năm nay, trong l ch s Trung Qu c, các v ng tri u phong ki n luôn luônơ ị ử ố ươ ề ế

thay đ i nhau theo th i gian, nh ng chính th phong ki n do T n Thu Hoàng sáng l pổ ờ ư ể ế ầ ỷ ậ

v n mãi mãi đ c kéo dài không suy chuy n, vì th đã có l i khen ng i “ngàn đ i đ uẫ ượ ể ế ờ ợ ờ ề

th c chính s c a nhà T n”ự ự ủ ầ

Hai là T n Thu Hoàng đã ban b r t nhi u s c l nh hành chính th ng nh t các th chầ ỷ ố ấ ề ắ ệ ố ấ ứ ế

đ , ông ta đã quy đ nh r ng n c T n đã th ng nh t ch đ cân đo, áp d ng r ng rãiộ ị ằ ướ ầ ố ấ ế ộ ụ ộ

trong ph m vi toàn qu c. Đ ng ti n hình tròn có l vuông c a nhà T n đã tr thành đ ngạ ố ồ ề ỗ ủ ầ ở ồ

ti n th ng nh t c a toàn qu c, ki u ch ti u tri n qu n hoá đã tr thành ki u ch tiêuề ố ấ ủ ố ể ữ ể ệ ả ở ể ữ

chu n c a toàn qu c. T t c nh ng s c i cách có tính ch t l ch s nh th đã nhẩ ủ ố ấ ả ữ ự ả ấ ị ử ư ế ả

h ng t i th l c t p quán c a hàng tri u con ng i và bi u hi n rõ tinh th n ti n bưở ớ ế ự ậ ủ ệ ườ ể ệ ầ ế ộ

c a T n Thu Hoàng.ủ ầ ỷ

Ba là T n Thu Hoàng mu n c ng c công vi c biên phòng, tăng c ng s c kh ng chầ ỷ ố ủ ố ệ ườ ứ ố ế

c a n c T n đ i v i toàn lãnh th , cho nên ông ta đã phát đ ng nhân dân toàn qu c xâyủ ướ ầ ố ớ ổ ộ ố

d ng V n Lý Tr ng Thành mi n B c b t đ u t Lâm Thao phía Tây và ra t i Liêuự ạ ườ ở ề ắ ắ ầ ừ ở ớ

Đông phía Đông, còn Ph ng nam ông ta cho đào Linh C đ n i li n dòng n c c aở ươ ừ ể ố ề ướ ủ

hai con sông T ng Thu và Ly Thu . Ngoài ra ông còn cho làm nh ng con đ ng mã lươ ỷ ỷ ữ ườ ộ

l y Hàm D ng làm trung tâm và tuôn ra t phía, nh đó tăng c ng đ c s giao l uấ ươ ứ ờ ườ ượ ự ư

kinh t và văn hoá gi a các dân t c, làm cho v ng tri u nhà T n tr thành m t qu c giaế ữ ộ ươ ề ầ ở ộ ố

phong ki n đ u tiên th ng nh t và có nhi u dân t c.ế ầ ố ấ ề ộ

V ng tri u nhà T n do vua T n Doanh Chính sáng l p ch t n t i v n v n đ c 15 nămươ ề ầ ầ ậ ỉ ồ ạ ẻ ẹ ượ

r i b l t đ , nh ng ng i sáng l p ra nó là T n Thu Hoàng đã bi t thu n theo trào l uồ ị ậ ổ ư ườ ậ ầ ỷ ế ậ ư

l ch s , hoàn thành s nghi p th ng nh t l n lao, xây d ng đ c m t qu c gia phongị ử ự ệ ố ấ ớ ự ượ ộ ố

ki n trung ng t p quy n, theo hình th c chuyên ch . Rõ ràng đó là m t v hoàng đ cóế ươ ậ ề ứ ế ộ ị ế

công lao phi th ng. Vì th đã đ c ng i sau tôn x ng là “Thiên c nh t đ ” (Hoàng đườ ế ượ ườ ư ổ ấ ế ế

th nh t c a muôn đ i).ứ ấ ủ ờ

T đ i m nhân th i c Trung Qu c là nh ng ai?ứ ạ ỹ ờ ổ ố ữ

L ch s Trung Qu c có b n ng i đ p làm khuynh đ o đ i s ng chính tr đ c ng i đ iị ử ố ố ườ ẹ ả ờ ố ị ượ ườ ờ

truy n t ng có s c đ p khác th ng g i là T đ i m nhân.ề ụ ắ ẹ ườ ọ ứ ạ ỹ

Theo trình t th i gian, ng i đ u tiên là nàng Tây Thi cu i th i Xuân Thu. Tây Thi v nự ờ ườ ầ ố ờ ố

là m t cô gái gi t l a Tr La (phía Nam Ch K t nh Chi t Giang ngày nay) n c Vi t.ộ ặ ụ ữ ư ị ỉ ế ở ướ ệ

Năm 494 tr c Công nguyên, n c Vi t b n c Ngô đánh b i, Vi t v ng là Câu Ti nướ ướ ệ ị ướ ạ ệ ươ ễ

dâng Tây Thi cho Ngô v ng Phù Sai. Nàng tr thành m t phi t đ c Phù Sai r t s ngươ ở ộ ử ượ ấ ủ

ái. Năm 473 tr c Công nguyên, n c Vi t di t l i n c Ngô, truy n thuy t k l i r ngướ ướ ệ ệ ạ ướ ề ế ể ạ ằ

Tây Thi đã theo quan đ i phu Ph m Lãi c a n c Vi t b vào Tây H .ạ ạ ủ ướ ệ ỏ ồ

Đ i m nhân th hai là V ng Chiêu Quân th i Tây Hán, tên T ng. Nàng v n là m tạ ỹ ứ ươ ờ ườ ố ộ

cung n c a Hán Nguyên Đ . Năm 33 tr c Công Nguyên, chúa Thi n Vu H Hán Tà c aữ ủ ế ướ ề ồ ủ

th t c Hung Nô xin hoà thân v i tri u đình nhà Hán. Chiêu Quân t nguy n xin đi xa l yị ộ ớ ề ự ệ ấ

chúa Hung Nô và đ c phong là Ninh H Yên Hung. Trong h n sáu m i năm V ngượ ồ ơ ươ ươ

Chiêu Quân đi hoà thân, Hung Nô và tri u đình nhà Hán đ i x v i nhau r t hoà m c.ề ố ử ớ ấ ụ

V ng Chiêu Quân là ng i đã c ng hi n r t nhi u cho an ninh qu c gia và quan h hoàươ ườ ố ế ấ ề ố ệ

m c gi a hai dân t c.ụ ữ ộ

Đ i m nhân th ba là Điêu Thuy n, m t nhân v t trong b ti u thuy t c đi n tr danhạ ỹ ứ ề ộ ậ ộ ể ế ổ ể ứ

Tam Qu c Di n Nghĩa. Nàng s ng d i đ i Hán Hi n Đ (190 – 220 sau Công Nguyên).ố ễ ố ướ ờ ế ế

Điêu Thuy n là ca k trong ph quan t đ V ng Doãn (ch c quan qu n lý ru ng đ t vàề ỹ ủ ư ồ ươ ứ ả ộ ấ

nhân kh u trong n c). Vì thái s Đ ng Trác chuyên quy n hoành hành tàn b o, Điêuẩ ướ ư ổ ề ạ

Thuy n mu n góp ph n di t tr Đ ng Trác đã t nguy n hi n thân giúp V ng Doãn,ề ố ầ ệ ừ ổ ự ệ ế ươ

dùng k liên hoàn ly gián đ c quan h gi a Đ ng Trác và con nuôi c a h n là đ i t ngế ượ ệ ữ ổ ủ ắ ạ ướ

Lã B . Cu i cùng Điêu Thuy n đã m n đ c tay Lã B gi t Đ ng Trác.ố ố ề ượ ượ ố ế ổ

Đ i m nhân th t là D ng Ng c Hoàn đ i Đ ng. Năm 745 sau Công nguyên, nàngạ ỹ ứ ư ươ ọ ờ ườ

đ c Đ ng Huy n Tông phong làm quý phi. D ng Ng c Hoàn th c ra không quan tâmượ ườ ề ươ ọ ự

gì đ n chuy n chính tr trong tri u đình, nh ng vì nàng đ c Đ ng Huy n Tông h t s cế ệ ị ề ư ượ ườ ề ế ứ

yêu quý, cho nên không nh ng ch và em gái nàng đ c phong làm phu nhân, mà đ nữ ị ượ ế

ng i anh em con chú con bác c a nàng là D ng Qu c Trung cũng có th thao túng vi cườ ủ ươ ố ể ệ

tri u chính. Năm 775 sau Công nguyên, An L c S n d y binh làm lo n v i danh nghĩaề ộ ơ ấ ạ ớ

di t tr D ng Qu c Trung. Sau khi D ng Qu c Trung b gi t, D ng Ng c Hoàn cũngệ ừ ươ ố ươ ố ị ế ươ ọ

b treo c .ị ổ

Dân t c Hán đã hình thành nh th nào?ộ ư ế

Dân t c Hán là dân t c có nhân kh u đông nh t và di n tích phân b r ng nh t Trungộ ộ ẩ ấ ệ ố ộ ấ ở

Qu c. Ngu n g c c a dân t c này có th truy ng c lên đ n th i c đ i xa x a, nh ngố ồ ố ủ ộ ể ượ ế ờ ổ ạ ư ư

tên g i c a dân t c thì mãi đ n th i kỳ c n đ i m i xác đ nh. Theo truy n thuy t k l i,ọ ủ ộ ế ờ ậ ạ ớ ị ề ế ể ạ

trong th i c đ i xa x a đã có nh ng th t c C u Lê, Tam Miêu, Viêm Đ Th , Hoàng Đờ ổ ạ ư ữ ị ộ ử ế ị ế

Th sinh sôi n y n trong vùng Trung Nguyên. Đ n đ i Chu Vũ V ng thì các th t c nàyị ả ở ế ờ ươ ị ộ

trong vùng Trung Nguyên t x ng là Hoa H . Chung quanh thì có các dân t c thi u sự ư ạ ộ ể ố

Man, Di, Nhung, Đ ch.ị

T th i Xuân Thu Chi n Qu c cho đ n khi T n Thu Hoàng th ng nh t toàn cõi Trungừ ờ ế ố ế ầ ỷ ố ấ

Qu c, là th i kỳ đ u tiên các dân t c Trung Qu c t h p l i v i nhau. Do chi n tranh,ố ờ ầ ộ ở ố ụ ợ ạ ớ ế

các cu c di dân và s k t hôn gi a nh ng ng i thu c nh ng dân t c khác nhau, b nộ ự ế ữ ữ ườ ộ ữ ộ ố

n c l n trong th i kỳ này là T n, S , Ngô, Vi t cùng v i m t s n c nh n a t cácướ ớ ờ ầ ở ệ ớ ộ ố ướ ỏ ữ ừ

dân t c Di, Đ ch bi n thành dân t c Hoa H và hình thành m t qu c gia Trung ng t pộ ị ế ộ ạ ộ ố ươ ậ

quy n đ u tiên l y dân Hoa H làm ch th , đó chính là đ qu c nhà T n.ề ầ ấ ạ ủ ể ế ố ầ

Đ n tri u Hán, các dân t c thi u s Hung Nô, Tiên Ti, Đ , Kh ng… v n s ng trong haiế ề ộ ể ố ể ươ ố ố

mi n B c và Tây B c, b t đ u di c v i s l ng l n vào n i đ a.ề ắ ắ ắ ầ ư ớ ố ượ ớ ộ ị

Đ n hai tri u Ngu và T n thì các dân t c thi u s vùng Quan Trung đã chi m t i n a sế ề ỵ ầ ộ ể ố ế ớ ử ố

dân. Do nh h ng c a n n văn hoá Hoa h , ph ng th c s n xu t cũng nh ph ngả ưở ủ ề ạ ươ ứ ả ấ ư ươ

th c sinh ho t c a h cũng đã thay đ i l n và h d n d n th ng nh t v i hai dân t c b nứ ạ ủ ọ ổ ớ ọ ầ ầ ố ấ ớ ộ ả

đ a, khi n th i kỳ Ngu - T n tr thành th i kỳ th hai c a quá trình th ng nh t dân t c.ị ế ờ ỵ ầ ở ờ ứ ủ ố ấ ộ

Hai tri u đ i T ng và Nguyên là th i kỳ th ba c a quá trình th ng nh t dân t c. Trongề ạ ố ờ ứ ủ ố ấ ộ

th i kỳ này các dân t c Khi t Đan, N Chân, Mông C , l n l t xâm nh p Trung Nguyênờ ộ ế ữ ổ ầ ượ ậ

và trong khi c ng c quy n th ng tr c a mình, h cũng b n n văn hoá Trung Nguyênủ ố ề ố ị ủ ọ ị ề

đ ng hoá.ồ

Đ n th i kỳ này, tên g i ng i Hán (Hán nhân, Hán nhi) đã tr nên khá ph bi n, nh ngế ờ ọ ườ ở ổ ế ư

v n ch a tr thành tên g i chính th c c a dân t c.ẫ ư ở ọ ứ ủ ộ

Khi n c Trung Hoa Qu c dân thành l p, t xác đ nh là m t n c c ng hoà c a năm dânướ ố ậ ự ị ộ ướ ộ ủ

t c Hán, Mãn, Mông, H i, T ng, hai ch “Hán t c” m i th c s tr thành tên g i dân t cộ ồ ạ ữ ộ ớ ự ự ở ọ ộ

c a c ng đ ng ng i Hán.ủ ộ ồ ườ

Chu Nguyên Ch ng đã tr thành v hoàng đ khai qu c c a Trung Qu c nh thươ ở ị ế ố ủ ố ư ế

nào?

Năm 1368 t i kinh đô c Nam Kinh đã c hành m t đi n l long tr ng, đ a m t v hoàạ ổ ử ộ ể ễ ọ ư ộ ị

th ng ăn mày lên ngôi hoàng đ . Đó chính là hoàng đ khai qu c Chu Nguyên Ch ngượ ế ế ố ươ

c a tri u Minh.ủ ề

Chu Nguyên Ch ng (1328 – 1398) là ng i Ph ng D ng t nh An Huy. Xu t thân tươ ườ ượ ươ ỉ ấ ừ

m t gia đình nghèo kh , h i nh ông t ng chăn trâu cho đ a ch . V sau c cha và anhộ ổ ồ ỏ ừ ị ủ ề ả

c a ông đ u qua đ i. Chu Nguyên Ch ng ph i c t tóc đi tu và xin ăn mày qua ngày.ủ ề ờ ươ ả ắ

Ba năm sau, Quách T H ng lãnh đ o nông dân kh i nghĩa, Chu Nguyên Ch ng bèn bử ư ạ ở ươ ỏ

áo cà sa đi theo quân kh i nghĩa. Vì gan d và có đ u óc thông minh h n ng i, cho nênở ạ ầ ơ ườ

ch ng bao lâu sau Chu Nguyên Ch ng đã tr thành m t nhân v t xu t s c trên chi nẳ ươ ở ộ ậ ấ ắ ế

tr ng c a quân kh i nghĩa.ườ ủ ở

Năm 1355 là năm có tính ch t quy t đ nh đ i v i thành công c a Chu Nguyên Ch ng.ấ ế ị ố ớ ủ ươ

Ông đem quân v t qua Tr ng Giang, ti n xu ng Giang Nam là m t vùng kinh t trùượ ườ ế ố ộ ế

phú. Vì các t ng c a ông ph n l n là ng i Giang B c không n r i xa c h ng choướ ủ ầ ớ ườ ắ ỡ ờ ố ươ

nên th i gian hành quân b kéo dài. Đ d t tâm tình y c a h , Chu Nguyên Ch ng bènờ ị ể ứ ấ ủ ọ ươ

sai c t đ t h t dây neo thuy n, đ y t t c thuy n chìm xu ng sông. Các t ng s th yắ ứ ế ề ẩ ấ ả ề ố ướ ỹ ấ

không còn đ ng nào v n a, cho nên đ u dũng c m lao v phía tr c, đánh m t tr nườ ề ữ ề ả ề ướ ộ ậ

chi m đ c Nam Kinh. Vì ch t ng c a tri u đình nhà Nguyên đã ch t tr n, cho nênế ượ ủ ướ ủ ề ế ậ

nh ng k s ng sót c a quân Nguyên đ u đ u hàng. Chu Nguyên Ch ng bèn l y Namữ ẻ ố ủ ề ầ ươ ấ

Kinh làm căn c đ a, đ nh ra chi n l c “Đ p t ng cao, tích tr nhi u l ng th c, ch aứ ị ị ế ượ ắ ườ ữ ề ươ ự ư

v i vàng x ng v ng”, sau đó ông đi khu ch tr ng th l c, c ng c bàn đ p n đ nh vàộ ư ươ ế ươ ế ự ủ ố ạ ổ ị

xây d ng căn c v ng ch c.ự ứ ữ ắ

Năm 1368, tr n quy t chi n m màn. Đ u tiên, Chu Nguyên Ch ng ti n đánh Tr n H uậ ế ế ở ầ ươ ế ầ ữ

L ng vùng Hoa Nam đ ng th i công khai công b c t đ t quan h v i quân H ng Cân.ượ ồ ờ ố ắ ứ ệ ớ ồ

Ông phái ng i đi đón Ti u Minh V ng Hàn Lâm Nhi, nh ng th a lúc Hàn Lâm Nhiườ ể ươ ư ứ

không phòng b , Chu Nguyên Ch ng đã dìm h n ch t đu i d i đáy sông, sau đó l i bìnhị ươ ắ ế ố ướ ạ

đ nh đ c Ch ng Sĩ Thành, đánh b i đ c Ph ng Cúc Trân cát c mi n đông Tri tị ượ ươ ạ ượ ươ ứ ề ế

Giang, r i phái binh đánh xu ng phía Nam, tiêu di t Tr n H u Đ nh cát c vùng Phúcồ ố ệ ầ ữ ị ứ

Ki n, cu i cùng thu ph c đ c toàn b L ng Qu ng (Qu ng Đông, Qu ng Tây).ế ố ụ ượ ộ ưỡ ả ả ả

Sau các tr n chi n k trên, th c l c c a Chu Nguyên Ch ng đã đem 25 v n đ i quânậ ế ể ự ự ủ ươ ạ ạ

ti n lên phía B c ti n đánh B c Kinh. Sau tám tháng chi n đ u gian kh , B c Kinh th tế ắ ế ắ ế ấ ổ ắ ấ

th . Thu n Đ nhà Nguyên b ch y, nhà Nguyên b di t vong. Nh v y Chu Nguyênủ ậ ế ỏ ạ ị ệ ư ậ

Ch ng đã m t 25 năm tr i m i lên đ c ngôi hoàng đ Đ i Minh.ươ ấ ờ ớ ượ ế ạ

Trung Qu c có t t c bao nhiêu hoàng đ ?ố ấ ả ế

M i ng i đ u bi t r ng nh ng k th ng tr ngôi cao nh t trong xã h i phong ki nọ ườ ề ế ằ ữ ẻ ố ị ở ấ ộ ế

Trung Qu c đ c g i là “hoàng đ ”. Danh hi u này là do T n Thu Hoàng Doanh Chínhố ượ ọ ế ệ ầ ỷ

s d ng l n đ u.ử ụ ầ ầ

Năm 221 tr c Công nguyên, Doanh Chính l n đ u tiên th ng nh t đ c toàn cõi Trungướ ầ ầ ố ấ ượ

Qu c. Đ nêu cao thành tích, công lao này c a mình, ông ta đã quy đ nh danh hi u c aố ể ủ ị ệ ủ

mình là “Thu hoàng đ ”.ỷ ế

Và danh hi u này đã liên ti p d c dùng, b t đ u t Doanh Chính cho t i v hoàng đệ ế ượ ắ ầ ừ ớ ị ế

cu i cùng b cu c cách m ng Tân H i vào năm 1911 l t đ là Ph Nghi thu c tri u đ iố ị ộ ạ ợ ậ ổ ổ ộ ề ạ

nhà Thanh, qua th i gian là 2132 năm, t ng c ng có 494 v hoàng đ , trong s đó 73 ng iờ ổ ộ ị ế ố ườ

không th t s lên ngôi mà ch đ c truy tôn là hoàng đ sau khi đã qua đ i.ậ ự ỉ ượ ế ờ

Trong s các hoàng đ nói trên, hoàng đ Càn Long đ i Thanh có tu i th cao nh t, ôngố ế ế ờ ổ ọ ấ

đã s ng t i 89 tu i. Th p h n Càn Long m t b c là n hoàng đ Võ T c Thiên đ iố ớ ổ ấ ơ ộ ậ ữ ể ắ ờ

Đ ng. Bà s ng t i 82 tu i. Hoàng đ Càn Long ngôi 60 năm, kém m t năm so v i ôngườ ố ớ ổ ế ở ộ ớ

n i hoàng đ là Khang Hy là ng i có th i gian tr vì dài nh t, đó là vì Càn Long mu nộ ế ườ ờ ị ấ ố

nói lên lòng tôn kính đ i v i Khang Hy, bi u th b n thân mình không dám v t qua côngố ớ ể ị ả ượ

đ c c a ông n i, vì th sau khi ngôi 60 năm, Càn Long đã nh ng ngôi c a mình choứ ủ ộ ế ở ườ ủ

con là hoàng đ Gia Khánh, còn mình thì làm Thái th ng hoàng.ế ượ

Trong s các hoàng đ , ng i có th i gian ng i trên ngôi ng n nh t là Hoàn Nhan Th aố ế ườ ờ ồ ắ ấ ừ

Lân, hoàng đ cu i cùng c a tri u đ i nhà Kim, t lúc lên ngôi cho đ n lúc b gi t khôngế ố ủ ề ạ ừ ế ị ế

t i n a ngày.ớ ử

Tr c Doanh Chính, Trung Qu c còn có r t nhi u k th ng tr t i cao. Ch ng h n nhướ ố ấ ề ẻ ố ị ố ẳ ạ ư

trong th i c đ i xa x a có Ngũ Đ , trong s đó có đ Nghiêu và đ Thu n. Sau đó nhàờ ổ ạ ư ế ố ế ế ấ

H có 17 k th ng tr , nhà Th ng có 30 k th ng tr , h đ u có danh mà không có hi u.ạ ẻ ố ị ươ ẻ ố ị ọ ề ệ

Đ n đ i nhà Chu, các k th ng tr x ng v ng, đ i Tây Chu có 12 v ng, đ i Đông Chuế ờ ẻ ố ị ư ươ ờ ươ ờ

thì có 24 v ng, đ n đ i T n tr c T n Thu Hoàng còn có ba v ng là ông cha c a ôngươ ế ờ ầ ướ ầ ỷ ươ ủ

ta.

Ngoài ra, qua các th i kỳ danh hi u hoàng đ cũng không nh nhau, t đ i Hán đ n đ iờ ệ ế ư ừ ờ ế ờ

Tuỳ, các hoàng đ ph n nhi u x ng đ , d i các tri u Đ ng, T ng, Nguyên, Minh,ế ầ ề ư ế ướ ề ườ ố

Thanh l i ph n x ng nhi u là “Tông”ạ ầ ư ề

T i sao hi n nay không tìm th y lăng m các hoàng đ tri u Nguy n Trungạ ệ ấ ộ ế ề ễ ở

Qu c?ố

Trong th i c Trung Qu c, sau khi các hoàng đ ch t đi, h u nh bao gi cũng xây lăngờ ổ ố ế ế ầ ư ờ

m . Ch ng h n nh lăng c a T n Thu Hoàng Lâm Đ ng t nh Thi m Tây, lăng cácộ ẳ ạ ư ủ ầ ỷ ở ồ ỉ ể

hoàng đ nhà Hán thành ph Hàm D ng, M u Lăng huy n H ng Bình, Ki n Lăngế ở ố ươ ậ ở ệ ươ ề

huy n Ki n, Th p Tam Lăng c a nhà Minh B c Kinh, Thanh Đông Lăng huy nở ệ ề ậ ủ ở ắ ở ệ

Tuân Hoá t nh Hà B c.ỉ ắ

Các lăng m này đ c xây d ng c c kỳ tráng l , ch ng khác gì nh ng cung đi n n m sâuộ ượ ự ự ệ ẳ ữ ệ ằ

d i lòng đ t, t t c đ u có giá tr l ch s và giá tr văn hoá cao, h p d n r t nhi u nhàướ ấ ấ ả ề ị ị ử ị ấ ẫ ấ ề

nghiên c u văn hoá và l ch s , cũng nh các du khách trong và ngoài n c.ứ ị ử ư ướ

Nh ng cho đ n nay, ng i ta v n ch a phát hi n đ c lăng m c a các v hoàng đ tri uư ế ườ ẫ ư ệ ượ ộ ủ ị ế ề

đ i nhà Nguyên. Đó là vì các hoàng đ đ i nhà Nguyên đ u là ng i Mông C , mà cácạ ế ờ ề ườ ổ

quý t c Mông C có t p quán chôn sâu, không xây m .ộ ổ ậ ộ

Theo l i Di p T Kỳ đ i nhà Minh trong cu n “Th o M c T ”, các hoàng đ đ iờ ệ ử ờ ố ả ộ ử ế ờ

Nguyên, sau khi băng hà nh t lu t không dùng quan quách, mà ch dùng hai đo n g tròấ ậ ỉ ạ ỗ

đ c r ng làm quan tài đ đ t thi th vào r i đào h th t sâu mà chôn xu ng. Sau khi hụ ỗ ể ặ ể ồ ố ậ ố ố

đ c l p đ y, h dùng ng a d m ph ng, đ t quân phong to , và ch khi có bên trên m cượ ấ ầ ọ ự ẫ ẳ ặ ả ờ ọ

đ y, không còn nh n ra d u v t thu quân. Do đó ng i đ i sau khó phát hi n n i chôn thiầ ậ ấ ế ườ ờ ệ ơ

th c a các hoàng đ tri u Nguyên.ể ủ ế ề

Tuy nhiên có l ai cũng th c m c. T i sao Y Kim Ho c L c Kỳ bên Mông C l i cóẽ ắ ắ ạ ở ắ ạ ổ ạ

m t cái lăng Thành Cát T Hãn r t huy hoàng, nguy nga theo ki u t ng bao c a Môngộ ư ấ ể ườ ủ

C ? Th t ra lăng này là do Chính ph Nhân dân Trung ng c p ti n xây d ng sau ngàyổ ậ ủ ươ ấ ề ự

gi i phóng, là công trình có tính ch t t ng ni m, còn bên trong không có thi hài c aả ấ ưở ệ ủ

Thành Cát T Hãnư

Văn hoá ph c h ng châu Âu đ c b t ngu n nh th nào?ụ ư ở ượ ắ ồ ư ế

Th k XIV và XV, châu Âu v n n m d i s ki m soát nghiêm ng t c a Giáo h i Thiênế ỷ ẫ ằ ướ ự ể ặ ủ ộ

chúa La Mã. B t k ai, ch c n hoài nghi Th ng đ , ch trích Giáo hoàng ho c trong tácấ ể ỉ ầ ượ ế ỉ ặ

ph m có ý trái v i “Kinh Thánh”, đ u b coi là “d đoan”, và b b t và ch u s tra kh oẩ ớ ề ị ị ị ắ ị ự ả

nh c hình và b đ a ra toà phán x b giam, tr c xu t, b thiêu. M t s ng i ch ng l iụ ị ư ử ị ụ ấ ị ộ ố ườ ố ạ

ch đ chuyên ch phong ki n v ch tr n nh ng chuy n đen t i trong Giáo h i k c m tế ộ ế ế ạ ầ ữ ệ ố ộ ể ả ộ

s nhà khoa h c ti n b th i đó, đ u b toà án d đoan k t t i, ph i ch u nh ng nh c hìnhố ọ ế ộ ờ ề ị ị ế ộ ả ị ữ ụ

tàn b o. R t nhi u cu n sách và nh ng công trình ti n b đã b thiêu hu , c m đoán. Sạ ấ ề ố ữ ế ộ ị ỷ ấ ự

ti n b c a xã h i b tr ng i nghiêm tr ng.ế ộ ủ ộ ị ở ạ ọ

Nh ng cũng th i kỳ này, ph ng th c s n xu t t b n cũng đã b t đ u hình thành và phátư ờ ươ ứ ả ấ ư ả ắ ầ

tri n, nh t là các thành ph B c Italia giáp Đ a Trung H i nh V -ni-d , Flo-ren-x , làể ấ ở ố ắ ị ả ư ơ ơ ơ

nh ng thành ph công nghi p, th công nghi p, th ng nghi p và ngân hàng phát tri n.ữ ố ệ ủ ệ ươ ệ ể

Giai c p t s n m i n i, đ b o v quy n l i chính tr và kinh t c a h , đã ti n hànhấ ư ả ớ ổ ể ả ệ ề ợ ị ế ủ ọ ế

đ u tranh v i Giáo h i. Các nhà t t ng t s n ch ng th n h c Thiên chúa giáo, giamấ ớ ộ ư ưở ư ả ố ầ ọ

c m lòng ng i hàng ngàn năm nay, h ph t cao ng n c “Ph c h ng” văn hoá c đi n,ầ ườ ọ ấ ọ ờ ụ ư ổ ể

nêu lên t t ng “nhân văn” t s n.ư ưở ư ả

Đi tiên phong là phong trào văn ngh “Ph c h ng” đ c m t s văn ngh s theo chệ ụ ư ượ ộ ố ệ ỹ ủ

nghĩa nhân văn đ x ng ra. Tác ph m c a h có đ c đi m dân t c ch ng phong ki n,ề ướ ẩ ủ ọ ặ ể ộ ố ế

ch ng th n h c. Đan-tê, ng i đ c coi là “Đ i thi hào đ u tiên c a th i đ i m i”. Trongố ầ ọ ườ ượ ạ ầ ủ ờ ạ ớ

thi ph m n i ti ng “Th n khúc”, bi u hi n trào l u t t ng nhân văn s m nh t. Ông đãẩ ổ ế ầ ể ệ ư ư ưở ớ ấ

đ x ng r ng “con ng i” là g c c a th gi i, lên án Giáo hoàng và các th y tu. Đan-têề ướ ằ ườ ố ủ ế ớ ầ

đã b Giáo h i tr c xu t, s ng cu c đ i l u vong n i đ t khách. Nh ng ông v n kiên trìị ộ ụ ấ ố ộ ờ ư ơ ấ ư ẫ

đ u tranh không m t m i đ i v i Giáo h i và Giáo hoàng. Sau Đan-tê còn có r t nhi uấ ệ ỏ ố ớ ộ ấ ề

nhà th , nhà văn đã đ ng lên đ kích s h b i c a tri u đình Giáo h i và s sa đo c aơ ứ ả ự ủ ạ ủ ề ộ ự ạ ủ

các th y tu. D i s n l c c a nhi u nhà văn hoá, văn h c ngh thu t c n đ i châu Âuầ ướ ự ỗ ự ủ ề ọ ệ ậ ậ ạ

đã có m t n n t ng v ng ch c.ộ ề ả ữ ắ

Trong th i kỳ này, khoa h c t nhiên c n đ i cũng ra đ i, ch y u th hi n trong thiênờ ọ ự ậ ạ ờ ủ ế ể ệ

văn h c, toán h c và c h c, trong đó thiên văn h c mang m t ý nghĩa c ch th i đ i.ọ ọ ơ ọ ọ ộ ạ ờ ạ

S n xu t t b n ch nghĩa ra đ i và phát tri n đã thúc đ y s ti n b c khoa h c tả ấ ư ả ủ ờ ể ẩ ự ế ộ ả ọ ự

nhiên. Khoa h c t nhiên phát tri n l i tăng thêm s c m nh đ t n công vào h th ngọ ự ể ạ ứ ạ ể ấ ệ ố

th n h c c a đ o Thiên chúa.ầ ọ ủ ạ

Cô-pec-ních là nhà khoa h c Ba Lan, khi còn tr ch u nh h ng c a t t ng nhân văn.ọ ẻ ị ả ưở ủ ư ưở

Trên c s nghiên c u nhi u năm v thiên văn h c, quan sát các thiên th , ông đã vi tơ ở ứ ề ề ọ ể ế

“Thuy t v n hành các thiên th ”. Trong cu n sách này, ông nêu ra “Thuy t m t tr i trungế ậ ể ố ế ặ ờ

tâm”, ph đ nh lu n đi u trong “Kinh thánh” r ng: “Th ng Đ đã t o ra M t tr i, M tủ ị ậ ệ ằ ượ ế ạ ặ ờ ặ

trăng, b t chúng ch y quanh Trái đ t”, ph đ nh thuy t Trái đ t là trung tâm, lay đ t nắ ạ ấ ủ ị ế ấ ổ ậ

g c vũ tr quan th n h c c a Thiên chúa giáo. T đó b t đ u cu c cách m ng trong thiênố ụ ầ ọ ủ ừ ắ ầ ộ ạ

văn h c, thay đ i v căn b n cách nhìn c a loài ng i đ i v i vũ tr .ọ ổ ề ả ủ ườ ố ớ ụ

N a th k sau, tri t gia ng i Ý, Brunô vì b o v h c thuy t c a Cô-pec-nich đã b Giáoử ế ỷ ế ườ ả ệ ọ ế ủ ị

h i giam vào ng c t i 7 năm tr i. Brunô kiên đ nh lòng tin vào h c thuy t đó, t ch i th aộ ụ ố ờ ị ọ ế ừ ố ừ

nh n sai l m, ngày 8-2-1600, ông đã b toà án d đoan tuyên án t hình và th tiêu toàn bậ ầ ị ị ử ủ ộ

nh ng tác ph m c a ông.ữ ẩ ủ

Sau khi Bruno ch t d c 30 năm, tháng 2 năm 1633, Ga-li-lê_nhà khoa h c ng i Italia l iế ượ ọ ườ ạ

b Giáo h i giam vào ng c t i. Ông đã t o ra kính thiên văn đ quan sát vũ tr và các thiênị ộ ụ ố ạ ể ụ

th , và m t l n n a l i ph đ nh vũ tr quan th n h c. Ông còn có nh ng phát minh vể ộ ầ ữ ạ ủ ị ụ ầ ọ ữ ề

toán h c, v t lý khi n cho nhân lo i có nh n th c hoàn toàn m i v vũ tr . Ông đã bọ ậ ế ạ ậ ứ ớ ề ụ ị

Giáo h i k t t i, b t giam và tra t n.ộ ế ộ ắ ấ

Tr i qua m y th h đ u tranh và ph i tr giá n ng n , cu i cùng khoa h c t nhiên đãả ấ ế ệ ấ ả ả ặ ề ố ọ ự

thoát ra kh i th n h c, m nh b c trên con đ ng ti n b .ỏ ầ ọ ạ ướ ườ ế ộ

T th k XIV đ n th k XVII đã x y ra phong trào văn ngh ph c h ng nhi u n cừ ế ỷ ế ế ỷ ả ệ ụ ư ở ề ướ

Tây Âu, đó là phong trào văn hoá c a giai c p t s n, h đã dùng s c m nh không gì layủ ấ ư ả ọ ứ ạ

chuy n n i, phá v nh ng ràng bu c c a s chuyên ch v văn hoá th i kỳ Trung c , làmể ổ ỡ ữ ộ ủ ự ế ề ờ ổ

tan rã nhanh chóng ch đ phong ki n đ i b i, m ra m t th i kỳ m i gi i phóng tế ộ ế ồ ạ ở ộ ờ ớ ả ư

t ng, phát tri n văn ngh và khoa h c.ưở ể ệ ọ

T i sao khi tàu bè h thu ph i làm l đ p chai r u?ạ ạ ỷ ả ễ ậ ượ

Khi có m t chi c tàu m i, ng i ta th ng c hành m t nghi th c h thu long tr ng:ộ ế ớ ườ ườ ử ộ ứ ạ ỷ ọ

ng i ch trì gi cao m t chai r u sâm banh, c chai đ c bu c b ng m t s i dây, sauườ ủ ơ ộ ượ ổ ượ ộ ằ ộ ợ

đó ng i y dùng h t s c đ đ p chai r u vào thành tàu cho v đ r u b n ra tung toé.ườ ấ ế ứ ể ậ ượ ỡ ể ượ ắ

Sau đó chi c tàu m i đ c t t tr n trên đòn tr t đ xu ng n c và b t đ u chuy nế ớ ượ ừ ừ ườ ượ ể ố ướ ắ ầ ế

đi bi n đ u tiên c a nó.ể ầ ủ

T ng truy n nghi th c này có t th i xa x a ph ng Tây. H i y hàng h i là m tươ ề ứ ừ ờ ư ở ươ ồ ấ ả ộ

ngh c c kỳ nguy hi m, th ng xuyên x y ra nh ng v đ m tàu, ng i ch t. Vì ch a cóề ự ể ườ ả ữ ụ ắ ườ ế ư

vô tuy n đi n, cho nên m i khi g p tai n n. ng i trên tàu ch còn có th vi t gi y báoế ệ ỗ ặ ạ ườ ỉ ể ế ấ

n n, r i b vào m t cái chai, đ y kín l i và ném xu ng bi n, đ nó trôi đi đâu thì trôi, hyạ ồ ỏ ộ ậ ạ ố ể ể

v ng r ng cái chai s trôi qua m t chi c tàu khác hay d t vào b bi n, đ c ng i ta nhìnọ ằ ẽ ộ ế ạ ờ ể ượ ườ

th y r i nh đó mà s có tàu t i c u.ấ ồ ờ ẽ ớ ứ

Ng i ph ng Tây v n thích u ng r u sâm bank, vì th khi ném chai r u xu ngườ ươ ố ố ượ ế ượ ố

th ng là r u sâm banh. Trong th i kỳ k thu t hàng h i còn r t l c h u, m i khi g pườ ượ ờ ỹ ậ ả ấ ạ ậ ỗ ặ

n n trên bi n ng i ta r t khó c u nhau, vì th các thuy n viên ném chai r u sâm banhạ ể ườ ấ ứ ế ề ượ

xu ng n c nói r ng mình đã b tai n n và có th t vong. T t nhiên gia đình c a cácố ướ ằ ị ạ ể ử ấ ủ

thuy n viên cũng mu n tìm th y các chai r u nh th , cho nên h mong mu n gi i trề ố ấ ượ ư ế ọ ố ả ừ

nh ng đi u b t h nh và n i lo s nh v y, m i khi h thu m t chi c tàu m i, ng i taữ ề ấ ạ ỗ ợ ư ậ ỗ ạ ỷ ộ ế ớ ườ

đ p chai sâm banh vào mũi tàu v i mong mu n con tàu ra đi s đ c thu n bu m xuôiậ ớ ố ẽ ượ ậ ồ

gió, v n s may m n.ạ ự ắ

Nh ng v n còn m t cách gi i thích khác n a. T ng truy n trong th i c x a ng i taư ẫ ộ ả ữ ươ ề ờ ổ ư ườ

cho r ng công vi c đi bi n là c c kỳ nguy hi m, cho nên đ tiêu tr các m i nguy hi mằ ệ ể ự ể ể ừ ố ể

này, ng i ta th ng trói m t nô l vào bên d i thân tàu m i, đ khi con tàu tr t quaườ ườ ộ ệ ướ ớ ể ượ

thân th ng i nô l và máu c a ng i này s thay l i c u Th ng Đ b o h . Nh ngể ườ ệ ủ ườ ẽ ờ ầ ượ ế ả ộ ư

v sau ng i Hy L p đã không còn th c hi n t p t c dã man này n a, vì th ng i ta đãề ườ ạ ự ệ ậ ụ ữ ế ườ

dùng r u đ thay cho máu ng i nô l , nh v y nghi l h thu con tàu m i v n cònượ ể ườ ệ ư ậ ễ ạ ỷ ớ ẫ

gi đ c cho đ n ngày nay v i đ ng tác đ p chai r u vào thành tàu.ữ ượ ế ớ ộ ậ ượ

T i sao ng i Trung Qu c th ng dùng s 5 và s 10 đ nói lên s viên mãn?ạ ườ ố ườ ố ố ể ự

Trong ti ng Hán có nhi u t ng đ c đ t v i hai ch “ngũ” (năm) và “th p” (m i).ế ề ừ ữ ượ ặ ớ ữ ậ ườ

Các t ng này th ng nói lên ý nghĩa “toàn b ” ho c “viên mãn” (tr n v n). Thí d :ừ ữ ườ ộ ặ ọ ẹ ụ

- “Ngũ v ” (năm mùi v )ị ị

- “Ngũ s c” (năm màu s c)ắ ắ

- “Ngũ c c phong đãng” thì nói lên m t cách khái quát vi c thu ho ch phong phú t t cố ộ ệ ạ ấ ả

các th l ng th c dùng cho con ng i.ứ ươ ự ườ

- Các dãy núi n i ti ng nh t trong thiên h thì đ c g i là “ngũ nh c”ổ ế ấ ạ ượ ọ ạ

- Còn năm lo i v t ch t: kim, m c, th y, ho , th đ c g i là “ngũ hành”, t c ch ngu nạ ậ ấ ộ ủ ả ổ ượ ọ ứ ỉ ồ

g c c a v n v t trên tr i đ t.ố ủ ạ ậ ờ ấ

Còn các t dùng ch “th p” đ nói lên s tr n b , toàn v n thì g m có:ừ ữ ậ ể ự ọ ộ ẹ ồ

- “Th p toàn” (hoàn toàn tr n v n”ậ ọ ẹ

- “Th p m ” (hoàn toàn t t đ p)ậ ỹ ố ẹ

- “Th p phân mãn ý” (m i phân v a ý)ậ ườ ừ

- “Th p ác b t xá” (t t c các đi u ác đ u không tha)…ậ ấ ấ ả ề ề

Th t ra các s v t mà các t ng này bi u th trên th c t có s l ng v t xa h n “năm”ậ ự ậ ừ ữ ể ị ự ế ố ượ ượ ơ

và “m i” nhi u, th thì t i sao ng i Trung Qu c thích dùng hai ch “ngũ” và “th p” đườ ề ế ạ ườ ố ữ ậ ể

nói lên s tr n v n đ y đ ? Đi u này không th tách r i kh i t p quán c a ng i đ iự ọ ẹ ầ ủ ề ể ờ ỏ ậ ủ ườ ờ

x a dùng các ngón tay trên hai bàn tay c a mình đ tính các con s .ư ủ ể ố

Đ i x a con ng i s ng trong các b l c nguyên thu , xã h i còn ch a có văn t , càngờ ư ườ ố ộ ạ ỷ ộ ư ự

ch a có s hi u bi t v các con s . Mu n tính s , ng i ta ch có th dùng các ngón tayư ự ể ế ề ố ố ố ườ ỉ ể

trên hai bàn tay đ so sánh, sau khi l n l t so sánh h t các ngón tay c a mình r i thìể ầ ượ ế ủ ồ

không có cách nào đ m thêm đ c n a, m t bàn tay ch có năm ngón tay, hai bàn tay cóế ượ ữ ộ ỉ

t t c m i ngón, vì th sau khi đã đ m đ n năm và đ n m i r i thì coi là đã tr n v nấ ả ườ ế ế ế ế ườ ồ ọ ẹ

và đ y đ nh t. Thí d sau khi đi săn tr v ng i ta gi hai bàn tay ra đ nói v i nh ngầ ủ ấ ụ ở ề ườ ơ ể ớ ữ

ng i khác r ng mình đã săn đ c và mang v bao nhiêu v t săn, m i ng i trông th yườ ằ ượ ề ậ ọ ườ ấ

th r t vui m ng và ph n kh i. Trên th c t các con v t mà nh ng ng i đi săn mang vế ấ ừ ấ ở ự ế ậ ữ ườ ề

th ng có th nhi u h n m i, nh ng h v n ch có th dùng hai bàn tay đ bi u th vìườ ể ề ơ ườ ư ọ ẫ ỉ ể ể ể ị

đó là con s l n nh t mà ng i ta có th bi u đ t.ố ớ ấ ườ ể ể ạ

Nh v y năm và m i t nhiên tr thành nh ng con s tr n v n và đ y đ .ư ậ ườ ự ở ữ ố ọ ẹ ầ ủ

V sau văn hoá d n d n phát tri n, ng i ta đã có văn t và ki n th c v s h c, nh ngề ầ ầ ể ườ ự ế ứ ề ố ọ ư

t p quán dùng năm và m i đ bi u đ t s tr n v n thì v n c đ c l u truy n t đ iậ ườ ể ể ạ ự ọ ẹ ẫ ứ ượ ư ề ừ ờ

này qua đ i khác.ờ

T i sao m t ti n các ki n trúc c Trung Qu c th ng có m t đôi s t đá?ạ ặ ề ế ổ ố ườ ộ ư ử

Trong s các di v t văn hoá th i c đ i khai qu t đ c Trung Qu c, dù là ng c, đố ậ ờ ổ ạ ậ ượ ở ố ọ ồ

g m, đ đ t nung, đ đ ng thau, hay các b c v , các b c điêu kh c trên đá, chúng ta th yố ồ ấ ồ ồ ứ ẽ ứ ắ ấ

các đ ng v t đ c th hi n ch có h , dê, chim, cá, bò, l n, h c, h u… T t nhiên còn cóộ ậ ượ ể ệ ỉ ổ ợ ạ ươ ấ

r ng là con v t do con ng i t ng t ng ra, nh ng hình nh không có di v t nào có hìnhồ ậ ườ ưở ượ ư ư ậ

s t .ư ử

Nguyên nhân c a vi c này r t đ n gi n. Trung Qu c th i c không có s t , ng i taủ ệ ấ ơ ả ố ờ ổ ư ử ườ

ch a bi t đ n s t , vì th không th kh c ho hình s t trong các tác ph m ngh thu t.ư ế ế ư ử ế ể ắ ạ ư ử ẩ ệ ậ

Quê h ng c a loài s t là nh ng vùng nhi t đ i châu Phi, N Đ … S t Trungươ ủ ư ử ữ ệ ớ ở Ấ Ộ ư ử

Qu c ch có t khi Hán Vũ Đ sai Tr ng Khiên đi s Tây V c, đ c vua Tây V c t ngố ỉ ừ ế ươ ứ ự ượ ự ặ

nh m t l v t quý báu đ đ a v Trung Qu c.ư ộ ễ ậ ể ư ề ố

Kho ng năm 125 sau Công nguyên, hoàng đ th b y c a nhà Đông Hán là Thu n Đả ế ứ ả ủ ậ ế

L u B o lên ngôi. Qu c v ng S L c đ t Tây V c sai s đem t i L c D ng t ngư ả ố ươ ơ ặ ấ ự ử ớ ạ ươ ặ

Thu n Đ m t c p s t . V hoàng đ tr tu i này r t thích nên đã di chi u l i r ng: sauậ ế ộ ặ ư ử ị ế ẻ ổ ấ ế ạ ằ

khi tr m băng hà, các khanh hãy dùng c p s t này đ canh lăng m cho tr m. Khiẫ ặ ư ử ể ộ ẫ

Thu n Đ L u B o qua đ i, vì không có s t th t nên ng i ta ph i nghĩ cách t c s tậ ế ư ả ờ ư ử ậ ườ ả ạ ư ử

đá đ t tr c lăng. V sau, các quan l n quy n quý cũng b t ch c t c s t đá đ canhặ ở ướ ề ớ ề ắ ướ ạ ư ử ể

lăng m cho ng i ch t.ộ ườ ế

T ng s t đá có th uy nghiêm, m nh m và đ y s c s ng, đ c bi t khi đ c t c tượ ư ử ể ạ ẽ ầ ứ ố ặ ệ ượ ạ ở ư

th quỳ, hai chân tr c đu i, hai chân sau g p, ng c n, b ng thót, b m r , kh p mìnhế ướ ổ ậ ự ưỡ ụ ờ ủ ắ

b p th t n i cu n cu n - t t c t p trung th hi n v dũng mãnh và s c m nh c a con sắ ị ổ ồ ộ ấ ả ậ ể ệ ẻ ứ ạ ủ ư

t . Hình t ng này cũng bi u hi n m t cách khái quát th gi i n i tâm và s tìm ki m vử ượ ể ệ ộ ế ớ ộ ự ế ề

tinh th n c a ng i th t c hình s t .ầ ủ ườ ợ ạ ư ử

Nh ng ng i th khéo tay và thông minh th i c Trung Qu c, trong nh ng tr ng h pữ ườ ợ ờ ổ ố ữ ườ ợ

khác nhau đã t o ra nh ng con s t đá v i r t nhi u t th . V sau ch c năng c a s tạ ữ ư ử ớ ấ ề ư ế ề ứ ủ ư ử

đá t ch b o v ng i ch t tr c các lăng m đã chuy n thành kh năng xua đu i tàừ ỗ ả ệ ườ ế ở ướ ộ ể ả ổ

ma, tiêu tr tai ho . Vì th s t l i còn đ c đ t tr c các công trình ki n trúc tôn giáoừ ạ ế ư ử ạ ượ ặ ướ ế

nh chùa chi n, mi u m o… Ngoài ra chúng còn xu t hi n nh nh ng hình t ng nghư ề ế ạ ấ ệ ư ữ ượ ệ

thu t trang trí th hi n s t t lành, sinh đ ng trên các công trình ki n trúc nh : c u, tậ ể ệ ự ố ộ ế ư ầ ừ

đ ng, cung đi n… trong đó n i ti ng nh t là có đôi s t đá tr c Thiên An Môn B cườ ệ ổ ế ấ ư ử ướ ắ

Kinh. Th pháp điêu kh c c a c p s t đá này theo l i t th c t ng đ i, hình t ngủ ắ ủ ặ ư ử ố ả ự ươ ố ượ

tinh vi, uy nghiêm hùng tráng đ c nhi u ng i a thích.ượ ề ườ ư

T i sao ng i ph ng Tây k con s 13?ạ ườ ươ ị ố

Trong Kinh Thánh có ghi m t câu chuy n nh sau: Jesus cùng m i hai tông đ h p nhauộ ệ ư ườ ồ ọ

trong l V t Qua.ễ ượ

Đ n b a ăn t i Jesus nói: “Trong s các ng i s có m t k bán r ta”. Qu nhiên trongế ữ ố ố ươ ẽ ộ ẻ ẻ ả

s các tông đ có tên Juda t cáo Jesus v i nhà c m quy n, vì th Jesus b đóng đanh câuố ồ ố ớ ầ ề ế ị

rút ch t trên th p giá.ế ậ

Ng i quanh bàn trong b a ăn đó đúng là có m i ba ng i, vì th ng i ta m i cho r ngồ ữ ườ ườ ế ườ ớ ằ

con s 13 s đem l i đi u b t h nh.ố ẽ ạ ề ấ ạ

Trong th n tho i B c Âu cũng có câu chuy n k r ng: m t hôm trong b a ti c trên thiênầ ạ ắ ệ ể ằ ộ ữ ệ

đ ng, có m i hai v th n đ n d . B ng nhiên hung th n Lochi xông đ n làm cho sườ ườ ị ầ ế ự ỗ ầ ế ố

ng i d ti c tăng lên thành m i ba. Do âm m u c a Lochi, con trai c a v th n t i caoườ ự ệ ườ ư ủ ủ ị ầ ố

là Aotinh đ i di n cho cái thi n b trúng tên mà ch t, vì th ng i ta cho r ng con s 13ạ ệ ệ ị ế ế ườ ằ ố

đem l i tai ho .ạ ạ

K t qu là t i các n c Âu M , ng i ta r t k con s 13. Trong các r p chi u phim ế ả ạ ướ ỹ ườ ấ ỵ ố ạ ế ở

nh ng n c này không có s gh 13, sau các s 12 đ c đ a lên thành s 14 ho c là ghiữ ướ ố ế ố ượ ư ố ặ

12B thay cho s 13.ố

T i sao khi u ng r u ng i ta thích ch m c c?ạ ố ượ ườ ạ ố

Trong các b a ti c, y n h i ng i ta đ u thích ch m c c u ng r u đ tăng thêm khôngữ ệ ế ộ ườ ề ạ ố ố ượ ể

khí vui m ng, long tr ng, nh ng chúng ta có bi t nghi th c c a t p quán này b t ngu n từ ọ ư ế ứ ủ ậ ắ ồ ừ

đâu?

Có ng i cho r ng t p quán ch m c c u ng r u b t đ u có t th i La Mã c đ i. Khiườ ằ ậ ạ ố ố ượ ắ ầ ừ ờ ổ ạ

đó đ coi tr ng s c m nh, ng i ta th ng t ch c nh ng cu c đ u võ. Tr c khi vàoể ọ ứ ạ ườ ườ ổ ứ ữ ộ ấ ướ

cu c các đ u s th ng u ng r u đ t lòng tôn tr ng và khích l l n nhau. Nh ng độ ấ ỹ ườ ố ượ ể ỏ ọ ệ ẫ ư ể

đ phòng nh ng k có lòng d b t chính cho thu c đ c vào r u c a đ i ph ng, ng iề ữ ẻ ạ ấ ố ộ ượ ủ ố ươ ườ

ta nghĩ ra cách là tr c khi vào đ u, hai đ u sĩ đ u đ ít r u trong c c c a mình vào c cướ ấ ấ ề ổ ượ ố ủ ố

c a đ i ph ng, đ cho th y r ng trong vi c u ng r u không có s gian trá. Trong khiủ ố ươ ể ấ ằ ệ ố ượ ự

th c hi n đ ng tác này, hai chén r u t t nhien ph i ch m vào nhau. V sau nghi th cự ệ ộ ượ ấ ả ạ ề ứ

này d n d n tr thành m t nghi l trong các b a ti c.ầ ầ ở ộ ễ ữ ệ

Có quan đi m cho r ng t p quán ch m c c khi u ng r u có t th i đ i c Hy L p.ể ằ ậ ạ ố ố ượ ừ ờ ạ ổ ạ

Ng i Hy L p th i c đ i v n r t thích u ng r u. Ng i ta nghĩ r ng trong khi u ngườ ạ ờ ổ ạ ố ấ ố ượ ườ ằ ố

r u s có r t nhi u b ph n trong c th con ng i có th cùng tham gia h ng thượ ẽ ấ ề ộ ậ ơ ể ườ ể ưở ụ

ho t đ ng thú v này. Mũi thì đ c ng i mùi th m c a r u, m t thì đ c ng m màu s cạ ộ ị ượ ử ơ ủ ượ ắ ượ ắ ắ

c a r u, l i có th th ng th c v ngon c a r u. Nh ng ch hai tai là không đ củ ượ ưỡ ể ưở ứ ị ủ ượ ư ỉ ượ

th ng th c gì c .ưở ứ ả

V y cho nên ng i ta đã b sung đ c s thi u sót này b ng cách: tr c khi u ng r uậ ườ ổ ượ ự ế ằ ướ ố ượ

ta cho c c ch m vào nhau, nh th tai s đ c nghe th y ti ng nh ng c c r u vang lênố ạ ư ế ẽ ượ ấ ế ữ ố ượ

khi ch m vào nhau và cũng đ c h ng cái l c thú khi u ng r u. Sau đó vi c ch m c cạ ượ ưở ạ ố ượ ệ ạ ố

khi u ng r u đã tr thành phong t c t p quán.ố ượ ở ụ ậ

Ông già Noel trong truy n thuy t là ai?ề ế

Ngày 25 tháng M i Hai m i năm là ngày l Noel. Hôm y ông già Noel s t ng quà choườ ỗ ễ ấ ẽ ặ

các cháu nh , đó là s vi c thích thú nh t đ i v i các cháu nh trong l Noel.ỏ ự ệ ấ ố ớ ỏ ễ

Ông già Noel trong truy n thuy t là m t ông già có dáng v r t nhân t phúc h u. Chi cề ế ộ ẻ ấ ừ ậ ế

mũ đ , b râu dài tr ng nh tuy t, trên mình m c m t chi c áo khoác có c lông màuỏ ộ ắ ư ế ặ ộ ế ổ

tr ng, l ng th t chi c dây l ng b ng da đen, chân đi đôi ng. Hàng năm, c đ n đêmắ ư ắ ế ư ằ ủ ứ ế

tr c Noel, ông già Noel đi trên m t chi c xe tr t tuy t có các chú h u kéo t ph ngướ ộ ế ượ ế ươ ừ ươ

B c t i, r i vào t ng nhà qua các ng khói đ đem quà Noel b vào trong bít t t c a cácắ ớ ồ ừ ố ể ỏ ấ ủ

cháu nh .ỏ

Ng i ta cho r ng ông già Noel là hoá thân c a thánh Nicola thành Mila, Th Nhĩ Kỳ.ườ ằ ủ ở ổ

Khi còn tr , thánh Nicola đã dùng nh ng món ti n l n đ c b m đ l i mang đi giúpẻ ữ ề ớ ượ ố ẹ ể ạ

đ ng i nghèo kh . quê ông có m t c già có ba cô con gái, vì gia c nh b n hànỡ ườ ổ Ở ộ ụ ả ầ

không có ti n làm l c i, cho nên c ba cô đ u không th đi l y ch ng đ c. Sau khiề ễ ướ ả ề ể ấ ồ ượ

bi t chuy n này, thánh Nicola lén t i nhà c già, leo lên mái nhà, t i ng khói và ném m tế ệ ớ ụ ớ ố ộ

túi ti n vàng nh xu ng, túi ti n r i ngay vào chi c bít t t dài mà các cô gái treo trên váchề ỏ ố ề ơ ế ấ

b p lò. Sau khi có đ c ti n, ba cô gái đã có th l y ch ng và có cu c s ng h nh phúc.ế ượ ề ể ấ ồ ộ ố ạ

Câu chuy n này đã đ c l u truy n và v sau c đ n l Noel, tr c khi đi ng các cháuệ ượ ư ề ề ứ ế ễ ướ ủ

nh không quên đ t bít t t c a mình bên c nh gi ng đ c già Noel b quà vào đó choỏ ặ ấ ủ ạ ườ ể ụ ỏ

mình.

T i sao trong l sinh nh t ng i ta ph i th i t t n n?ạ ễ ậ ườ ả ổ ắ ế

Đ n ngày sinh nh t c a mình, các b n nh bao gi cũng thích ng i quây qu n v i b m ,ế ậ ủ ạ ỏ ờ ồ ầ ớ ố ẹ

h hàng và b n bè, r i th i t t m t s l ng n n b ng s tu i c a mình c m trên chi cọ ạ ồ ổ ắ ộ ố ượ ế ằ ố ổ ủ ắ ế

bánh gatô, đ ng th i hát bài hát m ng sinh nh t h nh phúc. Cu i cùng chi c bánh đ cồ ờ ừ ậ ạ ố ế ượ

c t ra và chia cho m i ng i.ắ ọ ườ

T p t c này đã n y sinh s m nh t n c Hy L p x a. Trong th i c Hy L p, ng i taậ ụ ả ớ ấ ở ướ ạ ư ờ ổ ạ ườ

r t sùng bái n th n M t trăng là Actemix và m i năm đ u ph i k ni m ngày sinh c aấ ữ ầ ặ ỗ ề ả ỷ ệ ủ

bà. Nh ng ngày đó, trên bàn th ng i ta th ng bày m t cái bánh làm t tr ng, b t mỳữ ờ ườ ườ ộ ừ ứ ộ

và m t ong. Trên m t bánh có c m r t nhi u n n đ t sáng và ng i ta cho r ng ánh sángậ ặ ắ ấ ề ế ố ườ ằ

c a các ng n n n này t ng tr ng cho ánh sáng lung linh c a M t trăng và nh v yủ ọ ế ượ ư ủ ặ ư ậ

ng i ta s bày t đ c lòng sùng kính c a mình v i đ i v i v n th n M t trăng.ườ ẽ ỏ ượ ủ ớ ố ớ ị ữ ầ ặ

V sau m i khi làm l sinh nh t cho con mình ng i Hy L p c cũng thích bày trên bànề ỗ ễ ậ ườ ạ ổ

m t chi c bánh gatô và trên chi c bánh y ng i ta cũng th p nhi u ng n n n nh . R iộ ế ế ấ ườ ắ ề ọ ế ỏ ồ

sau đó l i có thêm đ ng tác th i t t các ng n n n.ạ ộ ổ ắ ọ ế

Ng i ta tin r ng trong các ng n n n đ c th p sáng có m t s c m nh th n bí nào đó vàườ ằ ọ ế ượ ắ ộ ứ ạ ầ

trong khi ng i đ c ăn m ng sinh nh t ôm p trong lòng ý nguy n c a ng i y sườ ượ ừ ậ ấ ệ ủ ườ ấ ẽ

đ c th c hi n.ượ ự ệ

T p t c này đ c l u truy n cho t i ngày nay và đ c ph bi n nhi u n c.ậ ụ ượ ư ề ớ ượ ổ ế ở ề ướ

Nh ng ch Song H dùng trong đám c i t khi nào?ữ ữ ỷ ướ ừ

Trung Qu c và m t s n c châu Á, n u trên c a ra vào hay trên t ng nhà nào có dánỞ ố ộ ố ướ ế ử ườ

ch H màu đ thì ng i ta đ u bi t ngay r ng nhà đó v a có chuy n vui. T ngữ ỷ ỏ ườ ề ế ằ ở ừ ệ ươ

truy n r ng vi c dán ch H trong đám c i là do nhà chính tr l n tri u nhà T ng,ề ằ ệ ữ ỷ ướ ị ớ ề ố

V ng An Th ch kh i x ng.ươ ạ ở ướ

H i ông còn tr lên kinh thành đi thi, đ c qua m t n i g i là Gia Mã Tr n, t i tr n nàyồ ẻ ượ ộ ơ ọ ấ ạ ấ

có m t nhà tài ch h Mã, tr c c a nhà treo m t cây đèn kéo quân, trên chi c đèn có vi tộ ủ ọ ướ ử ộ ế ế

m y ch :ấ ữ

T u mã đăng, đăng mã t u, đăng t c mã đình bẩ ẩ ứ ộ

(Đèn kéo quân, ng a đèn ch y, đèn t t ng a d ng b c)ự ạ ắ ự ừ ướ

Cây đèn này đã làm cho ng i ta h t s c chú ý, V ng An Th ch th y th ghi nh trongườ ế ứ ươ ạ ấ ế ớ

lòng. Cũng v a may hôm sau trong tr ng thi V ng An Th ch là ng i đ u tiên n pừ ở ườ ươ ạ ườ ầ ộ

quy n, quan coi thi th y ông làm bài nhanh nh th , mu n th s c làm câu đ i xem sao,ể ấ ư ế ố ử ứ ố

bèn ch lá c thêu hình con h bay treo tr c c a, ra v đ i:ỉ ờ ổ ở ướ ử ế ố

Phi h kỳ, kỳ h phi, quy n h tàng thânổ ổ ể ổ

(C h bay, h trên c bay, c cu n h náu mình)ờ ổ ổ ờ ờ ố ổ

V ng An Th ch nh t i nh ng ch vi t trên cây đèn kéo quân bèn l y ngay làm v đ iươ ạ ớ ớ ữ ữ ế ấ ế ố

th hai, l p t c đ i luôn:ứ ậ ứ ố

T u mã đăng, đăng mã t u, đăng t c mã đình bẩ ẩ ứ ộ

Quan coi thi th y V ng An Th ch làm v đ i th hai c a câu đ i cũng th n t c nh thấ ươ ạ ế ố ứ ủ ố ầ ố ư ế

cho nên càng khen ng i nhi u h n.ợ ề ơ

Sau khi thi xong, V ng An Th ch l i qua Mã Gia Tr n, ông h i thăm thì bi t r ng tàiươ ạ ạ ấ ỏ ế ằ

ch h Mã v n có cô con gái yêu ch a l y ch ng. Câu đ trên cây đèn chính là ông đ a raủ ọ ố ư ấ ồ ố ư

đ kén r .ể ể

Sau khi bi t nh th , V ng An Th ch l i đem v đ i c a viên quan giám kh o nêu raế ư ế ươ ạ ạ ế ố ủ ả

đ đ i l i và vi t lên gi y đ a cho tài ch h Mã xem. Tài ch h Mã vui m ng khônể ố ạ ế ấ ư ủ ọ ủ ọ ừ

xi t, l p t c h a g con gái cho V ng An Th ch.ế ậ ứ ứ ả ươ ạ

Không bao lâu sau V ng An Th ch k t hôn cùng cô con gái c a tài ch h Mã. Gi aươ ạ ế ủ ủ ọ ữ

hôm cô dâu và chú r làm l l y tr i đ t thì các sai d ch đ n báo tin: “V ng đ i nhân thiể ễ ạ ờ ấ ị ế ươ ạ

đ r i”. V ng An Th ch nghĩ r ng b n thân mình đ c đ ng phòng hoa chúc là m tỗ ồ ươ ạ ằ ả ượ ộ ộ

đi u “h ”, tên mình đ c nêu tên trên b ng vàng l i là m t đi u “h ” n a, vì th ông l yề ỷ ượ ả ạ ộ ề ỷ ữ ế ấ

ngay m t t gi y đ , vi t lên đó hai ch “h ” thành m t ch “H ” do ông m i sáng t o raộ ờ ấ ỏ ế ữ ỷ ộ ữ ỷ ớ ạ

đ thay cho hai ch “h ” đ n dán lên c a. Vì ch “H ” này bi u hi n đ y đ nh t khôngể ữ ỷ ơ ử ữ ỷ ể ệ ầ ủ ấ

khí vui m ng trong đám c i, cho nên trong các l c i ng i ta đ u dán ch “H ” đừ ướ ễ ướ ườ ề ữ ỷ ỏ

th m.ắ

Thi p chúc T t b t đ u có t bao gi ?ế ế ắ ầ ừ ờ

Trung Qu c th i x a, thi p chúc T t cũng đ c g i là thích, là thi p, cũng có khi g iỞ ố ờ ư ế ế ượ ọ ế ọ

là môn tr ng.ạ

Thi p xu t hi n s m nh t d i tri u nhà T ng. Th i đó r t th nh hành vi c hàng năm g iế ấ ệ ớ ấ ướ ề ố ờ ấ ị ệ ử

thi p chúc T t. T ng truy n ho s c a tri u đình Nam T ng là Lý Tung có v b cế ế ươ ề ạ ỹ ủ ề ố ẽ ứ

“Tu chiêu đ ” (B c tranh sáng đ u năm), trên đó v c nhà ch nhân đang đón ti pế ồ ứ ầ ẽ ả ủ ế

khách kh a trong vi n, khi đó các gia nhân trong căn nhà bên c nh nh n nh ng t thi pứ ệ ạ ậ ữ ờ ế

gi y đ đ m ng năm m i. Trên các t thi p màu đ y ng i ta ghi h tên c a mình g iấ ỏ ể ừ ớ ờ ế ỏ ấ ườ ọ ủ ử

t i b n bè đ t ý chúc m ng. Vì lo i thi p này là nh ng i khác mang đi cho nên m iớ ạ ể ỏ ừ ạ ế ờ ườ ớ

g i là phi thi p.ọ ế

Ngày 25 tháng M i Hai là t t Noel, t c là ngày chúa Jesus, ng i sáng l p ra đ o Cườ ế ứ ườ ậ ạ ơ

Đ c ra đ i. nhi u n c châu Âu và châu M , n i đ o C Đ c đ c th nh hành, lố ờ Ở ề ướ ỹ ơ ạ ơ ố ượ ị ễ

Noel cũng nh là ngày T t đ u năm c a các n c châu Á là ngày l quan tr ng trong cư ế ầ ủ ướ ễ ọ ả

năm. Đ ti n cho vi c chúc m ng, năm 1843, qu c v ng Anh đã nh m t ho s thi tể ệ ệ ừ ố ươ ờ ộ ạ ỹ ế

k t m thi p m ng Noel đ u tiên, t đó v sau b t đ u t m t tháng tr c ngày Noelế ấ ệ ừ ầ ừ ề ắ ầ ừ ộ ướ

ng i ta đã g i cho nhau thi p m ng.ườ ử ế ừ

Năm 1911 sau cách m ng Tân H i, Trung Qu c tính năm theo Công nguyên, b t đ u coiạ ợ ố ắ ầ

tr ng ngày t t Nguyên đán, vì th cho nên vi c ăn m ng năm m i cũng theo năm m iọ ế ế ệ ừ ớ ớ

d ng l ch, thi p chúc m ng năm m i cũng b t đ u có t ngày y.ươ ị ế ừ ớ ắ ầ ừ ấ

T i sao ngày đ u năm g i là “Nguyên đán”?ạ ầ ọ

Hi n nay, Trung Qu c ngày m ng m t tháng Giêng d ng l ch hàng năm đ c g i làệ ở ố ồ ộ ươ ị ượ ọ

ngày “Nguyên đán” ( Vi t Nam, Nguyên đán là ngày m ng m t tháng Giêng âm l ch).Ở ệ ồ ộ ị

Trong ti ng Hán, ch “nguyên” nghĩa là b t đ u, t c là th nh t, còn ch “đán” nghĩa làế ữ ắ ầ ứ ứ ấ ữ

m t ngày ho c bu i sáng. Hai ch này đ c ghép l i v i nhau thì dùng đ ch ngày đ uộ ặ ổ ữ ượ ạ ớ ể ỉ ầ

tiên trong m t năm.ộ

Th i gian Trái đ t xoay quanh M t tr i đ c m t vòng theo ph ng pháp làm l ch g i làờ ấ ặ ờ ượ ộ ươ ị ọ

m t năm. Song s v n chuy n c a Trái đ t quanh M t tr i không có đi m đ u và đi mộ ự ầ ể ủ ấ ặ ờ ể ầ ể

cu i c đ nh, vì th đi m đ u và đi m cu i c a m t năm là do con ng i quy đ nh. Do đóố ố ị ế ể ầ ể ố ủ ộ ườ ị

ph ng pháp làm l ch không th ng nh t.ươ ị ố ấ

Trung Qu c, theo truy n thuy t thì cái tên g i “Nguyên đán” có ngu n g c t m t vỞ ố ề ế ọ ồ ố ừ ộ ị

hoàng đ trong Tam hoàng Ngũ đ có tên là Chuyên Húc. Chuyên Húc l y tháng Giêngế ế ấ

nông l ch là Nguyên và ngày m ng m t là Đán.ị ồ ộ

V sau có nh ng tri u đ i l i thay đ i nh t ký c a ngày Nguyên đán. Ch ng h n nhà Hề ữ ề ạ ạ ổ ậ ủ ẳ ạ ạ

và nhà Th ng l y ngày m ng m t tháng M i Hai là Nguyên đán. Nhà Chu l y ngàyươ ấ ồ ộ ườ ấ

m ng m t tháng M i M t làm Nguyên đán, nh ng đ n đ i Hán Vũ Đ l i l y ngàyồ ộ ườ ộ ư ế ờ ế ạ ấ

m ng m t tháng Giêng là Nguyên đán, r i t đó đ n nay tr i qua các th i đ i, nh t kỳ c aồ ộ ồ ừ ế ả ờ ạ ậ ủ

ngày Nguyên đán không còn thay đ i n a.ổ ữ

T sau cách m ng Tân H i, ng i Trung Qu c chuy n sang dùng Công l ch và ngàyừ ạ ợ ườ ố ể ị

Nguyên đán âm l ch đ c đ i tên là Xuân ti t (ngày T t xuân), còn ngày m ng m t thángị ượ ổ ế ế ồ ộ

Giêng c a l ch m i thì đ c g i là Tân niên (ngày năm m i).ủ ị ớ ượ ọ ớ

Năm 1949, H i ngh Toàn th khoá I H i ngh Nhân dân Chính tr Hi p th ng Trungộ ị ể ộ ị ị ệ ươ

Qu c đã thông qua vi c s d ng “cách ghi năm theo Công nguyên” và chính th c quy đ nhố ệ ử ụ ứ ị

ngày m ng m t tháng Giêng Công l ch là ngày Nguyên đán.ồ ộ ị

Ngày nay, nhi u qu c gia áp d ng Công l ch đ u l y ngày m ng m t tháng Giêng làmề ố ụ ị ề ấ ồ ộ

Nguyên đán. Nh ng v n có m t s qu c gia và dân t c, do ph ng pháp làm l ch d a theoư ẫ ộ ố ố ộ ươ ị ự

tín ng ng tôn giáo, phong t c t p quán, khí h u các mùa… không đ ng nh t, cho nênưỡ ụ ậ ậ ồ ấ

nh t ký ngày Nguyên đán c a m i n c đ c đ nh ra không nh nhau. Ví d ng i Aiậ ủ ỗ ướ ượ ị ư ụ ườ

C p l y ngày n c sông Nil b t đ u dâng lên làm ngày Nguyên đán.ậ ấ ướ ắ ầ

Jesus có th t hay không?ậ

Jesus là Chúa C u th đ c tín đ Thiên Chúa giáo tôn th . Khác v i hai v sáng l p haiứ ế ượ ồ ờ ớ ị ậ

tôn giáo khác là Thích Ca Mâu Ni và Mohammet, Jesus không ph i là ng i sáng l p đ oả ườ ậ ạ

C Đ c, mà cũng không có tài li u xác th c ghi l i cu c đ i c a ông.ơ ố ệ ự ạ ộ ờ ủ

Khác v i Ph t t c a đ o Ph t và thánh Ala c a đ o Ixlam, Jesus là m t nhân v t d ngớ ậ ổ ủ ạ ậ ủ ạ ộ ậ ươ

gian tr thành th n t ng tôn giáo m t cách đ c bi t. Trong Kinh Thánh và nh ng sáchở ầ ượ ộ ặ ệ ữ

Thánh khác c a đ o C Đ c đ u có ghi s tích c a Jesus.ủ ạ ơ ố ề ự ủ

Theo truy n thuy t thì Jesus là con Th ng Đ , m là Maria. Ông có m i hai môn đ .ề ế ượ ế ẹ ườ ồ

V sau môn đ Juda ph n b i , ông b đóng đinh ch t trên thánh giá. Nh ng ba ngày sauề ồ ả ộ ị ế ư

khi ch t ông đã s ng l i.ế ố ạ

Nh ng câu chuy n truy n thuy t v a gi ng s th t l i v a gi ng th n tho i. Đi u nàyữ ệ ề ế ừ ố ự ậ ạ ừ ố ầ ạ ề

th c t làm cho ng i ta khó th y rõ Jesus là m t con ng i hay là m t v th n. Nh ng dùự ế ườ ấ ộ ườ ộ ị ầ ư

nói th nào v n có m t đi m kh ng đ nh r ng không có ai trong th i đ i Jesus (th k Iế ẫ ộ ể ẳ ị ằ ờ ạ ế ỷ

sau Công nguyên) ghi l i ho c truy n đ t nh ng s vi c v Jesus.ạ ặ ề ạ ữ ự ệ ề

V sau C Đ c giáo ngày càng hoàn thi n, Jesus đ c miêu t thành m t con ng i có daề ơ ố ệ ượ ả ộ ườ

có th t cùng ch u nh ng s vui bu n v i nh ng ng i dân th ng, h n n a còn là m t anhị ị ữ ự ồ ớ ữ ườ ườ ơ ữ ộ

hùng hi n thân mình cho vi c c u v t con ng i.ế ệ ứ ớ ườ

Song truy n thuy t không th nào nói ch c ch n r ng: Trong l ch s xác th c có m tề ế ể ắ ắ ằ ị ử ự ộ

nhân v t là Jesus.ậ

T i sao n c Anh và m t s n c khác xe đi bên trái đ ng?ạ ở ướ ộ ố ướ ườ

Trung Qu c và r t nhi u n c trên th gi i, b t k ô tô, xe đ p hay ng i đi b cũngỞ ố ấ ề ướ ế ớ ấ ể ạ ườ ộ

ph i theo đúng quy t c giao thông hi n hành là đi theo bên ph i đ ng. Nh ng n cả ắ ệ ả ườ ư ở ướ

Anh và m t s n c khác thì trái ng c h n, m i ph ng ti n giao thông cũng nh ng iộ ố ướ ượ ẳ ọ ươ ệ ư ườ

đi b ph i đi bên trái đ ng. Vì sao v y?ộ ả ườ ậ

Th t ra t p quán này c a n c Anh và m t s n c khác cũng có nguyên nhân l ch s c aậ ậ ủ ướ ộ ố ướ ị ử ủ

nó. T th k XIV và XV, h i n c Anh và m t s n c khác còn ch a có ô tô và xeừ ế ỷ ồ ướ ộ ố ướ ư

đ p, ng i ta đi l i b ng ng a ho c đi b .ạ ườ ạ ằ ự ặ ộ

Các hi p s , các nhà quý t c giàu có khi đi đ ng th ng đeo ki m bên mình. Thôngệ ỹ ộ ườ ườ ế

th ng, ng i ta đ u dùng thu n tay ph i nên ki m đ c đeo bên trái thân mình đ khiườ ườ ề ậ ả ế ượ ể

c n có th ti n tay rút ki m ra đ c ngay. Còn khi b k đ ch t n công t phía tr c m tầ ể ệ ế ượ ị ẻ ị ấ ừ ướ ặ

thì bên trái đ ng s ti n cho vi c đ đòn và t n công k đ ch h n. Hãy th t ng t ng,ườ ẽ ệ ệ ỡ ấ ẻ ị ơ ử ưở ượ

n u b m t k thu n tay ph i t n công t tr c m t thì đòn t n công s nh m vào bênế ị ộ ẻ ậ ả ấ ừ ướ ặ ấ ẽ ằ

trái ng i b t n công, nên ng i ta ph i né sang ph i đ tránh đòn. Vì lý do đó mà Anhườ ị ấ ườ ả ả ể ở

và m t s n c m y trăm năm nay ng i ta đ u đi bên trái đ ng.ở ộ ố ướ ấ ườ ề ườ

V sau súng đ c phát minh. Khi dùng súng nh m vào đ i ph ng ng i ta th ng l yề ượ ằ ố ươ ườ ườ ấ

tay trái đ súng, tay ph i đ t vào cò súng. Trong tr ng h p này, đi bên ph i đ ng dỡ ả ặ ườ ợ ả ườ ễ

ch ng k đ ch t phía tr c ti n t i tr c h n. Vì lý do này mà các qu c gia phát tri nố ẻ ị ừ ướ ế ớ ướ ơ ở ố ể

mu n h n nh M có quy đ nh đi bên ph i đ ng.ộ ơ ư ỹ ị ả ườ

Trên th gi i phân bi t hai lu t giao thông quy đ nh đi bên ph i và đi bên trái đ ng. Đaế ớ ệ ậ ị ả ườ

s các n c, b t đ u t n c M , Trung Qu c… đ u quy đ nh đi bên ph i đ ng, cònố ướ ắ ầ ừ ướ ỹ ố ề ị ả ườ

l i là các n c đi bên trái đ ng nh Anh, Nh t B n…ạ ướ ườ ư ậ ả

T i sao coi chim b câu là bi u t ng c a hoà bình?ạ ồ ể ượ ủ

Trong Kinh Thánh có đo n nh th này: “Th ng đ Jehova t o ra ng i nam là Adam,ạ ư ế ượ ế ạ ườ

r i l i l y m t cái x ng s n c a Adam t o ra con ng i n Eva, nh đó con cháu c aồ ạ ấ ộ ươ ườ ủ ạ ườ ữ ờ ủ

h sinh sôi n y n và làm ăn sinh s ng r t h ng th nh.ọ ả ở ố ấ ư ị

Nh ng trong nhân lo i l i s n sinh ra nh ng k tham đ h ng l c, không nghĩ t iư ạ ạ ả ữ ẻ ồ ưở ạ ớ

chuy n c n cù lao đ ng, vì th m i n y sinh nh ng t i l a b p, h hoá và b o l c, phongệ ầ ộ ế ớ ả ữ ộ ừ ị ủ ạ ự

khí đ o đ c c a nhân lo i b t đ u h ho i. Th ng đ n i gi n, quy t đ nh dùng n nạ ứ ủ ạ ắ ầ ủ ạ ượ ế ổ ậ ế ị ạ

h ng thu đ hu di t th gi i này.ồ ỷ ể ỷ ệ ế ớ

Nh ng cháu đ i th chín c a Adam là Noe, t c tr ng c a t c Hebr là m t ng i h tư ờ ứ ủ ộ ưở ủ ộ ơ ộ ườ ế

s c trung thành v i Th ng Đ . Ông ch tr ng gi tr n chính nghĩa, căm ghét sâu s cứ ớ ượ ế ủ ươ ữ ọ ắ

các đi u ác trong loài ng i.ề ườ

M t hôm Th ng Đ b o Noe r ng m t đ t s p b h ng thu nh n chìm. Noe ph i l pộ ượ ế ả ằ ặ ấ ắ ị ồ ỷ ấ ả ậ

t c làm m t con thuy n hình vuông có ba t ng đ tránh n n. Noe tuân theo l i căn d nứ ộ ề ầ ể ạ ờ ặ

c a Th ng Đ , làm xong chi c thuy n hình vuông, đ a t t c m i ng i trong gia đìnhủ ượ ế ế ề ư ấ ả ọ ườ

cùng v i gia súc, gia c m trong nhà đ a lên thuy n.ớ ầ ư ề

Tr n h ng thu kéo dài 150 ngày, ng p chìm t t c núi cao và nhà c a, làm ch t vô sậ ồ ỷ ậ ấ ả ử ế ố

ng i, ch riêng có gia đình Noe là đ c an toàn, vô s . Đ n khi n c s p s a rút, Noeườ ỉ ượ ự ế ướ ắ ử

quy t đ nh th con chim b câu cho nó đi thám thính, nh ng con chim ch l n h t m tế ị ả ồ ư ỉ ượ ế ộ

vòng r i bay v . Noe bi t r ng kh p các n i v n còn là n c, cho nên con chim không cóồ ề ế ằ ắ ơ ẫ ướ

ch nào đ đ u. Vài ngày sau, Noe l i th chim b câu. Lúc con b câu tr v , trên m nóỗ ể ậ ạ ả ồ ồ ở ề ỏ

ng m nhánh trám m u l c, Noe nhìn th y th h t s c sung s ng, và đi u này ch ng tậ ầ ụ ấ ế ế ứ ướ ề ứ ỏ

n c l t đã rút đ l ra nh ng nhánh cây non nhô lên kh i m t n c, th là ông đ a t tướ ụ ể ộ ữ ỏ ặ ướ ế ư ấ

c gia đình tr v l c đ a, b t đ u xây d ng m t cu c s ng m i”.ả ở ề ụ ị ắ ầ ự ộ ộ ố ớ

Chuy n con chim b câu và nhánh trám báo tr c cu c s ng hoà bình và an ninh đã theoệ ồ ướ ộ ố

Kinh Thánh mà đ c ph bi n ra toàn th gi i. Đ n nh ng năm 30 th k XVII, châuượ ổ ế ế ớ ế ữ ế ỷ ở

Âu n ra m t cu c chi n tranh kéo dài h n 30 năm tr i, làm cho châu Âu, đ c bi t là nhânổ ộ ộ ế ơ ờ ặ ệ

dân Đ c chìm trong đau th ng tr m tr ng. Th i b y gi , t i m t s thành th n cứ ươ ầ ọ ờ ấ ờ ạ ộ ố ị ở ướ

Đ c, l u hành m t th khăn k ni m, trên v hình con chim b câu ng m m t nhànhứ ư ộ ứ ỷ ệ ẽ ồ ậ ộ

trám, ph n ánh nguy n v ng mong ch hoà bình c a nhân dân, vì th con chim b câu vàả ệ ọ ờ ủ ế ồ

nhánh trám đã t ng tr ng cho hoà bình.ượ ư

Sau cu c Chi n tranh th gi i th hai, nhà ho s l n Picasso đã v m t con chim b câuộ ế ế ớ ứ ạ ỹ ớ ẽ ộ ồ

tr ng đang bay, g i t ng Đ i h i Hoà bình toàn th gi i, ng i ta g i con chim b câuắ ử ặ ạ ộ ế ớ ườ ọ ồ

này là Chim b câu hoà bình.ồ

T i sao d i tri u nhà Thanh, đàn ông đ u đ bím tóc?ạ ướ ề ề ể

Qua phim nh, chúng ta th ng th y đàn ông d i tri u nhà Thanh không đ m t s i tócả ườ ấ ướ ề ể ộ ợ

nào t trán lên t i đ nh đ u, nh ng đ ng sau l i có bím tóc b n r dài xu ng d i l ng.ừ ớ ỉ ầ ư ằ ạ ệ ủ ố ướ ư

Chúng ta bi t r ng v ng tri u nhà Thanh là do ng i Mãn sáng l p. Dân t c Mãn v n cóế ằ ươ ề ườ ậ ộ ố

tên là N Chân. Ngay t th k XII, h đã l p ra nhà Kim ph ng B c. Đàn ông đ bímữ ừ ế ỷ ọ ậ ở ươ ắ ể

tóc là t p quán có t th i nhà Kim.ậ ừ ờ

Năm 1664, ng i Mãn v t S n H i Quan, đánh chi m B c Kinh, b t đ u xây d ngườ ượ ơ ả ế ắ ắ ầ ự

chính quy n th ng tr toàn cõi Trung Qu c, t c là v ng tri u nhà Thanh. Nh ng so v iề ố ị ố ứ ươ ề ư ớ

dân t c Hán thì ng i Mãn ch là m t dân t c thi u s s ng trên đ t Trung Qu c, trongộ ườ ỉ ộ ộ ể ố ố ấ ố

l ch s đã b ng i Hán th ng tr .ị ử ị ườ ố ị

Giai c p th ng tr Mãn Thanh bi t r ng đ xây d ng quy n th ng tr tuy t đ i c a dânấ ố ị ế ằ ể ự ề ố ị ệ ố ủ

t c ng i Mãn trên toàn cõi Trung Qu c mênh mông, làm cho t t c ng i Hán đ u ph iộ ườ ố ấ ả ườ ề ả

th n ph c dân t c Mãn, mà ch hoàn toàn d a vào vi c thành l p m t c c u chính quy nầ ụ ộ ỉ ự ệ ậ ộ ơ ấ ề

các c p thì ch a đ . Vì th tri u đình nhà Thanh đã ban b m t lo t các chính sách kỳ thấ ư ủ ế ề ố ộ ạ ị

dân t c đ xác l p t trong tâm lý ý th c v quy n uy c a dân t c Mãn, và trong cácộ ể ậ ừ ứ ề ề ủ ộ

chính sách này đã có l nh c t tóc.ệ ắ

L nh c t tóc t c là c ng b c t t c nh ng ng i đàn ông thu c dân t c Hán ph i b tệ ắ ứ ưỡ ứ ấ ả ữ ườ ộ ộ ả ắ

ch c t p quán c a dân t c Mãn, là c t h t tóc t trán lên đ nh đ u, nh ng đ cho tócướ ậ ủ ộ ắ ế ừ ỉ ầ ư ể

đ ng sau đ u m c dài ra r i t t thành bím. N u trái l nh s x t . H i y trong dân gianằ ầ ọ ồ ế ế ệ ẽ ử ử ồ ấ

có câu:

“Không đ tóc m t đ u, đ đ u m t tóc”.ể ấ ầ ể ầ ấ

Lúc áp d ng chính sách này, ng i Hán ph n kháng d d i nh ng đ u b tr n áp. Mãi t iụ ườ ả ữ ộ ư ề ị ấ ớ

cách m ng Tân H i năm 1911 sau khi nhà Thanh s p đ , l i đ tóc này không còn n a.ạ ợ ụ ổ ố ể ữ

T i sao trong xã h i phong ki n, ngôi v v ng đ ch truy n cho con trai, khôngạ ộ ế ị ươ ế ỉ ề

truy n cho con gái?ề

Trong l ch s Trung Qu c cũng nh n c ngoài, ngôi v đ v ng nói chung là do con traiị ử ố ư ướ ị ế ươ

tr ng k th a. C đ n trong các gia đình th ng dân cũng ch có nam gi i làm giaưở ế ừ ả ế ườ ỉ ớ

tr ng và bao gi cũng là ng i b chi m đ a v ch đ o trong gia đình.ưở ờ ườ ố ế ị ị ủ ạ

Th t ra trong l ch s nhân lo i, th i kỳ th ng c cũng đã t ng có m t giai đo n r tậ ị ử ạ ở ờ ượ ổ ừ ộ ạ ấ

dài, trong đó n gi i chi m đ a v chúa t trong xã h i. Đó là th i kỳ xã h i m u h . Th iữ ớ ế ị ị ể ộ ờ ộ ẫ ệ ờ

b y gi , nhân lo i ch bi t có m mà không bi t có b , huy t th ng cũng ch tính theo hấ ờ ạ ỉ ế ẹ ế ố ế ố ỉ ệ

m , c đ n tài s n cũng k th a theo m .ẹ ả ế ả ế ừ ẹ

Vì con ng i th i b y gi có nh ng ph ng th c duy trì sinh ho t r t l c h u, đ i s ngườ ờ ấ ờ ữ ươ ứ ạ ấ ạ ậ ờ ố

ch d a vào hái l m và nông nghi p nguyên thu , mà các công vi c này ph n l n là doỉ ự ượ ệ ỷ ệ ầ ớ

ph n đ m đang. C đ n công vi c ch bi n th c ph m và các vi c trong nhà cũng đ uụ ữ ả ả ế ệ ế ế ự ẩ ệ ề

do ph n gánh vác, vì th ph n chi m m t đ a v h t s c quan tr ng trong đ i s ng xãụ ữ ế ụ ữ ế ộ ị ị ế ứ ọ ờ ố

h i th i b y gi .ộ ờ ấ ờ

Đ n th i kỳ cu i cùng c a xã h i nguyên thu , loài ng i ti n vào th i kỳ đ s t, lúc nàyế ờ ố ủ ộ ỷ ườ ế ờ ồ ắ

s c s n xu t đã phát tri n lên r t nhi u. Con ng i th i b y gi s ng không ch còn d aứ ả ấ ể ấ ề ườ ờ ấ ờ ố ỉ ự

vào vi c hái l m và nông nghi p nguyên thu n a, mà ph n quan tr ng h n là d a vàoệ ượ ệ ỷ ữ ầ ọ ơ ự

vi c săn b n, chăn nuôi gia súc và nông nghi p cày c y; các công vi c này đòi h i ph i cóệ ắ ệ ấ ệ ỏ ả

dũng khí và s c kho c a nam gi i. Năng l c c th c a ph n rõ ràng không th nàoứ ẻ ủ ớ ự ơ ể ủ ụ ữ ể

b ng nam gi i đ c, vì th d n d n nam gi i chi m đ a v c a ph n trong đ i s ng xãằ ớ ượ ế ầ ầ ớ ế ị ị ủ ụ ữ ờ ố

h i và nhân lo i cũng ti n vào th i kỳ xã h i th t c ph h .ộ ạ ế ờ ộ ị ộ ụ ệ

T đ y đ a v chi ph i c a nam gi i trong xã h i c kéo dài mãi, ng i ta ch còn bi từ ấ ị ị ố ủ ớ ộ ứ ườ ỉ ế

huy t th ng ph h là thu c dân t c nào, v ng tri u nào, gia t c nào. H cũng l y theoế ố ụ ệ ộ ộ ươ ề ộ ọ ấ

b , còn con cái do ph n truy n l i thì đ c g i là “bàng chi”, “bàng h ”, nh h ngố ụ ữ ề ạ ượ ọ ệ ả ưở

này còn l u truy n cho t i xã h i có giai c p.ư ề ớ ộ ấ

Theo đà ti n b c a n n văn minh nhân lo i, s khác nhau v gi i gi a nam và n ngàyế ộ ủ ề ạ ự ề ớ ữ ữ

càng ít đi. Ngày nay có m t s gia đình còn xu t hi n nh ng ng i con trai, con gái l y hộ ố ấ ệ ữ ườ ấ ọ

theo m ho c mang c hai h cha và m .ẹ ặ ả ọ ẹ

Trà đ o c a Nh t B n đã b t ngu n và phát tri n nh th nào?ạ ủ ậ ả ắ ồ ể ư ế

Ng i Nh t B n r t thích u ng n c trà, h n n a h còn đòi h i ph i có hoàn c nh thíchườ ậ ả ấ ố ướ ơ ữ ọ ỏ ả ả

đáng đ u ng n c trà, mà cũng l i còn đòi h i c v cách pha trà cũng nh m i trà.ể ố ướ ạ ỏ ả ề ư ờ

Thông qua vi c u ng n c trà, con ng i ta đ t t i c m giác thanh t nh và th giãn. Đóệ ố ướ ườ ạ ớ ả ị ư

t c là trà đ o c a Nh t B n.ứ ạ ủ ậ ả

Th t ra t p quán u ng n c trà c a ng i Nh t B n đã đ c b t ngu n t Trung Qu c,ậ ậ ố ướ ủ ườ ậ ả ượ ắ ồ ừ ố

trà đ o đã đ c du nh p vào Nh t B n b i các h c sinh và các nhà s đ n t Trung Qu cạ ượ ậ ậ ả ở ọ ư ế ừ ố

l u h c t i đây trong h n m t nghìn năm.ư ọ ạ ơ ộ

Năm 1191 sau Công nguyên, m t hoà th ng Nh t B n là Vinh Tây k t thúc th i kỳ l uộ ượ ậ ả ế ờ ư

h c t i tri u đình nhà Đ ng, đã tr v Nh t B n mang theo r t nhi u h t chè. Sau khiọ ạ ề ườ ở ề ậ ả ấ ề ạ

v t i quê h ng, ông tích c c khuy n khích vi c tr ng nh ng cây chè, đ ng th i cònề ớ ươ ự ế ệ ồ ữ ồ ờ

vi t m t cu n sách nhan đ là “Ng t trà d ng sinh ký” (bài ký u ng trà d ng sinh),ế ộ ố ề ậ ưỡ ố ưỡ

tuyên truy n tác d ng t t đ p c a n c trà nh : làm cho tinh th n ph n ch n, làm sángề ụ ố ẹ ủ ướ ư ầ ấ ấ

m t, giúp ăn ngon mi ng. V sau vi c u ng n c trà đã d n d n lan r ng ra t t ng l pắ ệ ề ệ ố ướ ầ ầ ộ ừ ầ ớ

quý t c xu ng t i đ i chúng bình dân, m t v cao tăng c a Thi n Tông là Thôn Đi n Chuộ ố ớ ạ ộ ị ủ ề ề

Quang là ng i đ u tiên đ a ra ph ng pháp pha trà c a Thi n Tông.ườ ầ ư ươ ủ ề

Sau khi Thôn Đi n qua đ i, th ng nhân tham thi n là Vũ D Tr Âu cũng c h t s c khaiề ờ ươ ề ạ ị ố ế ứ

qu t các đ g m Tín L c, là nh ng đ pha trà m c m c có v đ p thu n phác c a Nh tậ ồ ố ạ ữ ồ ộ ạ ẻ ẹ ầ ủ ậ

B n, đi u này cũng làm cho trà đ o có đ c m t b c phát tri n m i.ả ề ạ ượ ộ ướ ể ớ

Cu i cùng Thiên L i H u - ng i đ c tôn vinh là thiên tài v trà đ o - đã h c t p thi nố ợ ữ ườ ượ ề ạ ọ ậ ề

s Vinh Tây và thu th p toàn b tài li u t ng k t bao quát đ c tinh th n trà đ o làư ậ ộ ệ ổ ế ượ ầ ạ

“Thanh t nh hoà túc” v i ý nghĩa là “kh c ái hoà bình, thanh tâm an t nh” (h t s c yêu hoàị ớ ố ị ế ứ

bình, lòng thanh th n yên tĩnh), ngoài ra l i còn yêu c u các d ng c pha và u ng trà đ oả ạ ầ ụ ụ ố ạ

ph i có v đ p h p v i nh ng ng i u ng trà. Ngh thu t trà đ o c a Thiên L i H u đãả ẻ ẹ ợ ớ ữ ườ ố ệ ậ ạ ủ ợ ữ

m đ u th i kỳ c c th nh c a trà đ o trong l ch s Nh t B n.ở ầ ờ ự ị ủ ạ ị ử ậ ả

Trong nh ng năm g n đây, trà đ o Nh t B n đang di n bi n thành nh ng h i u ng tràữ ầ ạ ở ậ ả ễ ế ữ ộ ố

ki u đ i chúng và tr thành m t sinh ho t văn hoá xã giao l y m th c làm trung tâm.ể ạ ở ộ ạ ấ ẩ ự

T i sao ph n n Đ thích đi m m t n t ru i gi a hai hàng lông mày?ạ ụ ữ Ấ ộ ể ộ ố ồ ữ

Thích làm cho mình đ p thêm, đó là b n tính c a con ng i. Ph n thì l i càng nh th .ẹ ả ủ ườ ụ ữ ạ ư ế

Nh ng nh ng n c khác nhau thì cách ph n theo đu i cái đ p cũng là không gi ngư ở ữ ướ ụ ữ ổ ẹ ố

nhau. Ch ng h n nh n Đ ph n thích tô m t đi m màu đ to b ng h t đ u ngayẳ ạ ư ở Ấ ộ ụ ữ ộ ể ỏ ằ ạ ậ ở

gi a trán. Ng i n Đ cho r ng gi a hai hàng mi và đi m m t v t nh th thì vi c đóữ ườ Ấ ộ ằ ở ữ ể ộ ế ư ế ệ

t ng tr ng cho m t ni m vui, cũng là m t s may m n. Vì th h g i nh ng v t nhượ ư ộ ề ộ ự ắ ế ọ ọ ữ ế ư

th là “n t ru i may m n”.ế ố ồ ắ

V t to gi a hai con m t còn cho th y rõ thân ph n c a nh ng ng i ph n n Đ . ế ữ ắ ấ ậ ủ ữ ườ ụ ữ Ấ ộ Ở

n Đ , ch nh ng ng i ph n đã có ch ng m i đ c đi m n t ru i may m n. VàoẤ ộ ỉ ữ ườ ụ ữ ồ ớ ượ ể ố ồ ắ

đúng ngày l thành hôn, chú r t tay dùng su xa đi m n t ru i may m n lên trán cô dâuễ ể ự ể ố ồ ắ

đ bi u th cô gái đã làm l thành hôn.ể ể ị ễ

N u nh sau khi k t hôn r i mà ng i ph n nào còn ch a đi m n t ru i may m n nàyế ư ế ồ ườ ụ ữ ư ể ố ồ ắ

thì h s b các b c cha m , cô chú và h hàng thân thu c ch trích, cho r ng h c ý l aọ ẽ ị ậ ẹ ọ ộ ỉ ằ ọ ố ừ

d i ch ng mình, th m chí nh ng ng i khác còn có th hoài nghi không bi t ch ng c aố ồ ậ ữ ườ ể ế ồ ủ

ng i đàn bà này có còn s ng không?ườ ố

T t nhiên, nh ng ng i v ch a c i và đàn bà goá ch ng thì không đ c đi m n t ru iấ ữ ườ ợ ư ướ ồ ượ ể ố ồ

may m n.ắ

Tuy nhiên, theo đà phát tri n và s ti n b c a xã h i ngày nay thì ph m vi c a nh ngể ự ế ộ ủ ộ ạ ủ ữ

ng i ph n đ c đi m n t ru i may m n cũng đã đ c m r ng. M t s tr nh vàườ ụ ữ ượ ể ố ồ ắ ượ ở ộ ộ ố ẻ ỏ

các cô gái ch a ch ng cũng đi m n t ru i may m n.ư ồ ể ố ồ ắ

H n n a, ng i ta l i còn đòi h i hình tr ng và màu s c c a n t ru i may m n ph i phùơ ữ ườ ạ ỏ ạ ắ ủ ố ồ ắ ả

h p v i t ng khuôn m t, t ng ki u tóc và c ph c trang n a. Nh th có th nói r ngợ ớ ừ ặ ừ ể ả ụ ữ ư ế ể ằ

nh ng khuôn m t, ki u tóc và ph c trang khác nhau đòi h i ph i có nh ng n t ru i mayữ ặ ể ụ ỏ ả ữ ố ồ

m n khác nhau và lo i n t ru i may m n này có tác d ng trang s c.ắ ạ ố ồ ắ ụ ứ

L i còn có m t s ng i làm b làm m n Đ đi m cho con cái m t n t ru i đen ạ ộ ố ườ ố ẹ ở Ấ ộ ể ộ ố ồ ở

gi a hai hàng mi. Đi u này có nguyên nhân là gì v y? V n là nh ng ng i b ng i mữ ề ậ ố ữ ườ ố ườ ẹ

này lo l ng n u nh con cái h kho m nh và thông minh thì d dàng b ma qu đ ý vàắ ế ư ọ ẻ ạ ễ ị ỷ ể

có kh năng g p nh ng đi u b t h nh, th m chí có th b ch t y u. N u nh đi m thêmả ặ ữ ề ấ ạ ậ ể ị ế ể ế ư ể

cho con cái m t n t ru i đen gi a hai con m t nh th thì s làm cho chúng nó b t vộ ố ồ ở ữ ắ ư ế ẽ ớ ẻ

đáng yêu và nh th cũng giúp cho chúng đ g p ph i nh ng đi u b t h nh. Rõ ràng cácư ế ỡ ặ ả ữ ề ấ ạ

tr ng h p đi m n t ru i này nh m m c đích tránh và tiêu tr tai ho .ườ ợ ể ố ồ ằ ụ ừ ạ

T i sao ph n R P h ra ngoài là ph i dùng khăn đen che m t?ạ ụ ữ Ả Ậ ễ ả ặ

T i m t s qu c gia R P, m i khi ra ngoài ph n đ u ph i che m t b ng m t t mạ ộ ố ố Ả Ậ ỗ ụ ữ ề ả ặ ằ ộ ấ

khăn màu đen, mà che thì r t kín, ch ch a m t l h ng đ có th trông th y đ ng đi.ấ ỉ ừ ộ ỗ ổ ể ể ấ ườ

Ngoài ra h còn ph i m c m t cái áo dài màu đen, làm cho ng i trông th y không còn cóọ ả ặ ộ ườ ấ

th nh n ra dung m o th c c a h là nh th nào n a.ể ậ ạ ự ủ ọ ư ế ữ

Ph n l n các n c R P đ u n m trong vùng sa m c có n ng nóng chi u d d i và cóầ ớ ướ Ả Ậ ề ằ ạ ắ ế ữ ộ

m a cát. N u v y thì ph n các vùng y l ra ph i ăn m c cho thoáng mát h n m tư ế ậ ụ ữ ở ấ ẽ ả ặ ơ ộ

chút, có nh th thì m i thích h p v i khí h u nóng b c. V y thì t i sao h l i làm ng iư ế ớ ợ ớ ậ ứ ậ ạ ọ ạ ườ

l i mà ăn m c kín đáo nh th ?ạ ặ ư ế

V n là ph n các n c R P đ u tin theo đ o I-xlam. H b các giáo lý c a I-xlam tróiố ụ ữ ướ Ả Ậ ề ạ ọ ị ủ

bu c ghê gh m. Theo các đi u ngăn c m trong giáo lý c a ng i I-xlam thì toàn thân c aộ ớ ề ấ ủ ườ ủ

ng i ph n đ u là nh ng th x u xa. N u m t ng i nam gi i trông th y m t c a m tườ ụ ữ ề ữ ứ ấ ế ộ ườ ớ ấ ặ ủ ộ

ng i đàn bà l thì vi c này b coi là m t chuy n ch ng lành. Vì th ph n dùng khănườ ạ ệ ị ộ ệ ẳ ế ụ ữ

đen che m t là đ b o v cho đàn ông, mà cũng là cách gi gìn cho chính b n thân ng iặ ể ả ệ ữ ả ườ

ph n đó.ụ ữ

M t s qu c gia R P l i còn có gi i quy nghiêm ng t h n n a, con gái đ n sáu tu i thìộ ố ố Ả Ậ ạ ớ ặ ơ ữ ế ổ

ph i sâu trong nhà. Đ n m i tu i thì toàn thân ph i b c kín, h ra kh i c a là ph i cóả ở ế ườ ổ ả ọ ễ ỏ ử ả

khăn che m t. H n n a l i ph i đi trong nh ng ngõ nh và ph i đi th t nhanh. Bao gi hặ ơ ữ ạ ả ữ ỏ ả ậ ờ ọ

cũng ph i v nhà tr c lúc M t tr i l nả ề ướ ặ ờ ặ

Ph n l n ph n R P th ng không đi làm. Dù v n có m t s ít ph n làm vi c trongầ ớ ụ ữ Ả Ậ ườ ẫ ộ ố ụ ữ ệ

các c quan tr c thu c chính ph , nh ng khi ti p xúc v i các đ ng s nam gi i h cũngơ ự ộ ủ ư ế ớ ồ ự ớ ọ

ph i dùng khăn che m t. Còn m t s công vi c không th không do ph n đ m nhi m,ả ặ ộ ố ệ ể ụ ữ ả ệ

nh ngh ti p viên hàng không ch ng h n thì các công vi c này các n c y ph i m iư ề ế ẳ ạ ệ ướ ấ ả ờ

nh ng cô gái n c ngoài làm.ữ ướ

T t nhiên, vi c ph n các n c R P dùng khăn che m t thì cũng có s khác nhauấ ệ ụ ữ ở ướ Ả Ậ ặ ự

tuỳ theo quy đ nh c a t ng n c. Trong các vùng nông thôn hay khu chăn nuôi m t sị ủ ừ ướ ở ộ ố

n c, ph n không nh ng không dùng khăn che m t mà còn cùng v i nam gi i ra đ ngướ ụ ữ ữ ặ ớ ớ ồ

hay ra bãi chăn nuôi làm vi c. Ph n m t s đ a ph ng dùng mũ b n b ng c thayệ ụ ữ ở ộ ố ị ươ ệ ằ ỏ

cho khăn che m t. L i có nh ng n i ph n dùng khăn trùm đ u hay khăn trùm vai đặ ạ ữ ơ ụ ữ ầ ể

thay cho khăn che m t.ặ

Ngày nay, ph n các n c R P cũng ch u nh h ng c a trào l u, t t ng gi iụ ữ ở ướ Ả Ậ ị ả ưở ủ ư ư ưở ả

phóng ph n nh các n c khác trên th gi i. T i nh ng thành ph l n, ph n đã b tụ ữ ư ở ướ ế ớ ạ ữ ố ớ ụ ữ ắ

đ u b không dùng khăn che m t và áo dài đ ăn v n đúng th i trang và cùng v i namầ ỏ ặ ể ậ ờ ớ

gi i tham gia các ho t đ ng xã h i.ớ ạ ộ ộ

Ng i Tây Ban Nha đ u bò tót nh th nào?ườ ấ ư ế

Đ u bò tót là ho t đ ng thi đ u mang tính đ c tr ng truy n th ng dân t c nh t c a ng iấ ạ ộ ấ ặ ư ề ố ộ ấ ủ ườ

Tây Ban Nha. N u đã đi du l ch Tây Ban Nha mà ch a đ c xem đ u bò tót thì có th bế ị ư ượ ấ ể ị

coi là m t chuy n đi u ng công.ộ ế ổ

Các cu c bi u di n đ u bò tót th ng đ c t ch c vào bu i t i. Sau khi đ u sĩ ti n vàoộ ể ễ ấ ườ ượ ổ ứ ổ ố ấ ế

đ u tr ng trong m t nghi th c long tr ng thì m t con bò kho ng năm trăm kilôgam; haiấ ườ ộ ứ ọ ộ ả

cái s ng v a nh n v a dài đ c đ a vào. B y, tám đ u sĩ m c nh ng b qu n áo sátừ ừ ọ ừ ượ ư ả ấ ặ ữ ộ ầ

ng i, thêu kim tuy n chia nhau đ ng b n phía con bò, đ tìm hi u tính n t và các đ ngườ ế ứ ở ố ể ể ế ộ

tác quen thu c c a nó. Trong khi đó h cũng bi u di n các k x o c a mình cho côngộ ủ ọ ể ễ ỹ ả ủ

chúng xem

Ti p theo đó tr n đ u gi a các k sĩ và con bò tót b t đ u. Hai k sĩ m c nh ng trang ph cế ậ ấ ữ ị ắ ầ ị ặ ữ ụ

màu b c, c i hai con tu n mã m c áo giáp ti n vào đ u tr ng. Trong kho nh kh c conạ ưỡ ấ ặ ế ấ ườ ả ắ

bò xông th ng t i con ng a thì đ u sĩ s mau l c m ng n mác dài đâm vào cái u ch cẳ ớ ự ấ ẽ ẹ ầ ọ ắ

n ch trên l ng con bò. Ngay sau đó vài ng i c m lao m c áo giáp, không c i ng a màị ư ườ ầ ặ ưỡ ự

ch đ ng vào nh ng v trí và theo th t đã quy đ nh, phóng r t trúng và sâu cây lao vàoỉ ứ ữ ị ứ ự ị ấ

cùng m t ch trên thân con bò.ộ ỗ

Sau cùng m i di n ra tr n đ u chính th c gi a đ u sĩ và con bò m ng. M t đ u sĩ m cớ ễ ậ ấ ứ ữ ấ ộ ộ ấ ặ

b qu n áo đ p thêu kim tuy n và m t con bò r t to, r t hung d đ u m t tr n v i nhau.ộ ầ ẹ ế ộ ấ ấ ữ ấ ộ ậ ớ

Đ u sĩ không ng ng vung t m khăn màu đ , nh cho con bò luôn luôn lao t i húc, r i chấ ừ ấ ỏ ử ớ ồ ờ

đ n khi l ng s c l c man r c a con bò đã hao t n cùng ki t, đ u s m i ch n th i cế ượ ứ ự ợ ủ ổ ệ ấ ỹ ớ ọ ờ ơ

t t nh t đâm th ng mũi ki m s c vào tim con bò, ch m t nhát là đâm ch t. Trong ti ngố ấ ẳ ế ắ ỉ ộ ế ế

hoan hô c a công chúng, đ u s s c t tai con bò tót đó ngay t i ch đ làm k ni mủ ấ ỹ ẽ ắ ạ ỗ ể ỷ ệ

T t nhiên đ u sĩ cùng có kh năng nh t th i có s su t, trong lúc đang ch đ i th ng l iấ ấ ả ấ ờ ơ ấ ờ ợ ắ ợ

thì b s ng con bò húc ch t. Đi u đáng s này có l l i chính là nguyên nhân làm cho mônị ừ ế ề ợ ẽ ạ

đ u bò tót c a Tây Ban Nha n i ti ng trên toàn th gi iấ ủ ổ ế ế ớ

L h i Carnavan do đâu mà có?ễ ộ

Carnavan là l h i truy n th ng c a nhân dân châu Âu và châu M . m t s n c châuễ ộ ề ố ủ ỹ Ở ộ ố ướ

Âu và châu M , ngoài l h i Noel ra, l h i Carnavan là náo nhi t nh t. Theo truy nỹ ễ ộ ễ ộ ệ ấ ề

thuy t thì l Carnavan b t ngu n t l t th n Nông nghi p trong th i c La Mãế ễ ắ ồ ừ ễ ế ầ ệ ờ ổ

H i y, m i năm tr c khi b t đ u các công vi c đ ng áng, nông dân mu n t rõ ni mồ ấ ỗ ướ ắ ầ ệ ồ ố ỏ ề

vui s ng c a mình, bao gi cũng m h i vui nh n vài ngày. V sau trong các vùng theoướ ủ ờ ở ộ ộ ề

đ o Thiên Chúa đã th y th nh hành t p t c m ng ngày h t ăn chay, trong th i gian ănạ ấ ị ậ ụ ừ ế ờ

chay nh th các giáo đ đ u b c m không đ c ăn th t. Vì th , vài ngày tr c đ t ănư ế ồ ề ị ấ ượ ị ế ướ ợ

chay t t c các nhà đ u ph i tìm cách chu n b th t nhi u r u ngon và các th c ăn ngonấ ả ề ả ẩ ị ậ ề ượ ứ

đ đ c ăn u ng tho i mái m t đ t. R i d n d n t p t c này đã di n bi n thành nh ngể ượ ố ả ộ ợ ồ ầ ầ ậ ụ ễ ế ữ

ngày h i Carnavan ngày nayộ

Nh ng n i đ u tiên hành c l Carnavan là m t s thành th Italia, v sau h i nàyữ ơ ầ ử ễ ở ộ ố ị ở ề ộ

đ c truy n ra toàn b châu Âu, r i l i đ c sang c n c Braxin châu Mượ ề ộ ồ ạ ượ ả ướ ở ỹ

Hi n nay, ngày tháng c hành h i Carnavan các n c và các vùng khác nhau, hình th cệ ử ộ ở ướ ự

k ni m cũng muôn hình muôn v , nh ng các ho t đ ng ch y u th ng là đi u hành, ănỷ ệ ẻ ư ạ ộ ủ ế ườ ề

u ng, h i h p và vũ h i hoá trangố ộ ọ ộ

Hi n nay, h i Carnavan Braxin là n i ti ng nh t. Hàng năm c đ n h tu n tháng hai làệ ộ ở ổ ế ấ ứ ế ạ ầ

di n ra h i này, kéo dài ba ngày. Trong th i gian y các ph l n, ph nh c a Thành phễ ộ ờ ấ ố ớ ố ỏ ủ ố

đ u đ c trang hoàng, hai bên đ ng ph d ng lên nh ng quán và nh ng khán đài t mề ượ ườ ố ự ữ ữ ạ

c m r t nhi u c và đèn các màu. Dân chúng m c nh ng qu n lành áo đ p, trang đi mắ ấ ề ờ ặ ữ ầ ẹ ể

l ng l y, nh y nh ng đi u samba cu ng nhi t su t ngày đêm.ộ ẫ ả ữ ệ ồ ệ ố

T i sao ng i Nh t thích m c Kimono?ạ ườ ậ ặ

Hoà Ph c (qu n áo Nh t B n) là trang ph c truy n th ng c a ng i Nh t B n, ng iụ ầ ậ ả ụ ề ố ủ ườ ậ ả ườ

Nh t g i nó là Kimono. Nh t B n, Kimono xu t hi n cho đ n nay đã h n 1000 nămậ ọ Ở ậ ả ấ ệ ế ơ

l ch s . Ngày nay, Nh t B n nam gi i trong khi ngh ng i nhà cũng nh n gi i trongị ử ở ậ ả ớ ỉ ơ ở ư ữ ớ

các ngày l đ u thích m c Kimono. Vì th Kimono đã tr thành v t t ng tr ng cho dânễ ề ặ ế ở ậ ượ ư

t c Nh t B n.ộ ậ ả

Th c ra Kimono đã đ c c i ti n thi t k d a theo ki u qu n áo Trung Qu c d iự ượ ả ế ế ế ự ể ầ ở ố ướ

Tri u Tuỳ và Tri u D ng.ề ề ươ

Tr c đây h n m t ngàn năm, khi mà tri u đ i nhà Đ ng đ a Trung Qu c vào m tướ ơ ộ ề ạ ườ ư ố ở ộ

th i kỳ ph n th nh trong l ch s thì nhân dân hai n c Trung Qu c và Nh t B n đã qua l iờ ồ ị ị ử ướ ố ậ ả ạ

giao d ch v i nhau r t nhi u, nhi u s gi c a Nh t B n đã t i Trung Qu c đ h c t pị ớ ấ ề ề ứ ả ủ ậ ả ớ ố ể ọ ậ

r i đem các tri th c mà h th nh n đ c tr v Nh t B n.ồ ứ ọ ụ ậ ượ ở ề ậ ả

Nhân dân Nh t B n đã căn c vào các ki u qu n áo đ i nhà Đ ng r i k t h p v i cácậ ả ứ ể ầ ờ ườ ồ ế ợ ớ

đ c đi m khí h u c a n c mình đ dùng nguyên c m t t m v i làm thành th Kimonoặ ể ậ ủ ướ ể ả ộ ấ ả ứ

có thân r ng m c không sát mình, hai tay ng n, r ng, c áo to. Nh t B n là m t n c cóộ ặ ắ ộ ổ ậ ả ộ ướ

khí h u ôn hoà, l ng m a d i dào, đ m t ng đ i cao. Vì th mùa đông mà m cậ ượ ư ồ ộ ẩ ươ ố ế ặ

Kimono thì m. Còn mùa hè m c l i Kimono thoáng gió và ch ng nóng.ấ ặ ạ ố

Nh t B n, Kimono c a ph n có các ki u màu hoa văn giúp cho có th phân bi tỞ ậ ả ủ ụ ữ ể ể ệ

đ c l a tu i và c tình tr ng hôn nhân n a. Các cô gái ch a có ch ng thì th ng m c áoượ ứ ổ ả ạ ữ ư ồ ườ ặ

ngoài có tay r ng, còn các ph n có ch ng thì m c áo ngoài tay h p. N u bên trongộ ụ ữ ồ ặ ẹ ế

Kimono mà m c áo c màu đ thì ng i m c còn con gái. Còn khi áo trong màu tr ng thìặ ổ ỏ ườ ặ ắ

ng i m c đã có gia đình.ườ ặ

Sau l ng các áo Kimono c a ph n Nh t B n l i còn có thêm m t cái túi nh . Cái túiư ủ ụ ữ ậ ả ạ ộ ỏ

này bi n d ng c a d i l ng và cái nút c a d i l ng. D i l ng c a m t chi c Kimono c aế ạ ủ ả ư ủ ả ư ả ư ủ ộ ế ủ

ph n dài t i vài mét, ch t li u cũng r t c u kỳ, l i còn thêu thêm nh ng hình hoa vănụ ữ ớ ấ ệ ấ ầ ạ ữ

r t đ p. Khi m c áo ng i ta cu n cái d i dây l ng dài này xung quanh mình, phía sauấ ẹ ặ ườ ố ả ư

bu c m t cái g i và đai l ng, r i l i có thêm m t cái đai nh c đ nh, nom c nh m t cáiộ ộ ố ư ồ ạ ộ ỏ ố ị ứ ư ộ

túi v y.ậ

Nh ng loài v t phá v m i k l cữ ậ ỡ ọ ỷ ụ

Chúng ta cho r ng loài v t không có t duy, y v y mà nh ng kh năng kỳ di u do tằ ậ ư ấ ậ ữ ả ệ ự

nhiên và đ u tranh sinh t n ban t ng cho chúng l i khi n ta ph i v t óc suy nghĩ đ tìmấ ồ ặ ạ ế ả ắ ể

hi u.ể

K l c ng :ỷ ụ ủ

Ho ng ch ng 4 ti ng m t ngày đã đ c coi là k l c, v y mà gi đây các nhà khoa h cẵ ỉ ủ ế ộ ượ ỷ ụ ậ ờ ọ

còn phát hi n ra r ng cá heo Dall không bao gi bi t ng . Ng c l i, có m t s loài sinhệ ằ ờ ế ủ ượ ạ ộ ố

v t sinh ra ch … đ ng . Đ u tiên ph i k đ n loài mèo v i 14 ti ng m i ngày. Còn loàiậ ỉ ể ủ ầ ả ể ế ớ ế ỗ

g u nâu dãy Pyrenees (Pháp) ng su t mùa Đông dài l nh giá. Không ch u thua, loàiấ ở ủ ố ạ ị

macm t ng li n 6 tháng. Tuy nhiên, k l c v ng l i thu c v m t con l a và thú túiố ủ ề ỷ ụ ề ủ ạ ộ ề ộ ừ

đuôi qu n châu Phi vì chúng dành nh ng 80% th i gian s ng đ ng , t c là 19 gi m iấ ữ ờ ố ể ủ ứ ờ ỗ

ngày.

K l c v cân n ng và kích cỷ ụ ề ặ ỡ

N c là môi tr ng s ng c a các đ ng v t to l n nh t. Dài nh t là loài s a kh ng l : 75ướ ườ ố ủ ộ ậ ớ ấ ấ ứ ổ ồ

mét (b ng 16 chi c xe buýt n i đuôi nhau). Sau đó ph i k đ n cá voi xanh: 35 mét. Đ ngằ ế ố ả ể ế ứ

th ba là loài cá nhám voi kh ng l dài 18 mét t đ u t i đuôi. G n gũi v i chúng ta h nứ ổ ồ ừ ầ ớ ầ ớ ơ

ph i k đ n cá s u, trăn, cá đu i cũng n m trong “top ten” v chi u dài v i 8 mét. So v iả ể ế ấ ố ằ ề ề ớ ớ

nh ng loài k trên, h u cao c và voi, m c dù c ng thêm c chi c c và cái vòi dàiữ ể ươ ổ ặ ộ ả ế ổ

ngo ng, cũng ch thu c hàng tép riu: m t con h u cao c v i cái c dài nh t cũng chằ ỉ ộ ộ ươ ổ ớ ổ ấ ỉ

đ c 6 mét, còn voi đành ch u thua v i 4 mét c vòi. N u xét v tr ng l ng, vô đ chượ ị ớ ả ế ề ọ ượ ị

thu c v loài cá voi xanh. Con n ng nh t có th lên t i 190.000 kg, t ng đ ng v iộ ề ặ ấ ể ớ ươ ươ ớ

tr ng l ng c a 30 con voi c ng l i. Đ ng th hai là cá nhám voi (40.000 kg). Nh ng chúọ ượ ủ ộ ạ ứ ứ ữ

voi kh ng l ch x p hàng th ba vì ch n ng có 6.000 kg. Ngoài ra, tê giác và hà mã cũngổ ồ ỉ ế ứ ỉ ặ

có cân n ng đáng k , 3.000 kg m i con.ặ ể ỗ

K l c v tu i thỷ ụ ề ổ ọ

D ng nh t o hoá đã l y ph n s ng c a loài côn trùng phù du đ c ng thêm cho loàiườ ư ạ ấ ầ ố ủ ể ộ

rùa. Ch ng th mà trong khi loài côn trùng này ch s ng đ c v n v n m t ngày thì lãoẳ ế ỉ ố ượ ỏ ẹ ộ

rùa già l i s ng đ c nh ng 150 tu i. Còn k l c s ng lâu nh t c a loài chim thu c vạ ố ượ ữ ổ ỷ ụ ố ấ ủ ộ ề

loài h i âu: nó ch ch u chùng cánh khi đã s ng 80 năm.ả ỉ ị ố

Đ ng v t nhi u c nh tộ ậ ề ơ ấ

Ai cũng nghĩ r ng loài ng a s ng su t cu c đ i ch bi t ch y ph i phá k l c v sằ ự ố ố ộ ờ ỉ ế ạ ả ỷ ụ ề ố

l ng c b p. Trên th c t , m t con ng a bình th ng có 1.200 dây c . Tuy nhiên, kượ ơ ắ ự ế ộ ự ườ ơ ỷ

l c thu c v loài sâu v i 2.000 c t p trung trong các đ t vòng. Đi u này gi i thích vì saoụ ộ ề ớ ơ ậ ố ề ả

chúng có th v n v o hay quay ng i d dàng đ n th .ể ặ ẹ ườ ễ ế ế

Đ ng v t nhi u răng nh tộ ậ ề ấ

“C i h m i cái răng”, đi u này ch đúng v i con ng i. M t con cá s u ch c n “héườ ở ườ ề ỉ ớ ườ ộ ấ ỉ ầ

mi ng c i duyên” cũng đ l ra 120 chi c răng. Trong su t cu c đ i, m t con cá s u cóệ ườ ể ộ ế ố ộ ờ ộ ấ

h n 3.000 chi c răng, t c là răng c a nó r ng đi m c l i t i 25 l n. Tuy nhiên, k l cơ ế ứ ủ ụ ọ ạ ớ ầ ỷ ụ

nhi u răng l i thu c v cá m p khi nó có b trang s c g m 3.000 chi c răng tr ng xoá màề ạ ộ ề ậ ộ ứ ồ ế ắ

b t kỳ m t hãng s n xu t kem đánh răng nào cũng ph i thèm mu n. Ngay c khi m tấ ộ ả ấ ả ố ả ộ

chi c b r ng, m t chi c khác ch s n n i đúng v trí đó và s m c ngay. C nh v y,ế ị ụ ộ ế ờ ẵ ơ ị ẽ ọ ứ ư ậ

trong su t cu c đ i, cá m p có 20.000 chi c răng. K l c v chi c răng to và n ng nh tố ộ ờ ậ ế ỷ ụ ề ế ặ ấ

thu c v loài voi. Tr ng l ng c a b răng s a c a voi cũng n ng t i 4 kg. Còn m iộ ề ọ ượ ủ ộ ữ ủ ặ ớ ỗ

chi c răng hàm d i c a hà mã cũng n ng t i 4 kg. Không nhi u, không to, không n ngế ướ ủ ặ ớ ề ặ

nh răng cá m p, voi hay hà mã, nh ng răng c a loài h i s l i khi n ng i ta ph i như ậ ư ủ ả ư ạ ế ườ ả ớ

đ n vì nó dài 80 centimét, b ng chi u cao c a m t em bé 5 tu i.ế ằ ề ủ ộ ổ

Đ ng v t phàm ăn nh tộ ậ ấ

D n đ u danh sách các con v t phàm ăn là voi. M i ngày m t chú voi tr ng thành ng nẫ ầ ậ ỗ ộ ưở ố

h t 200 kg c khô, u ng h t 200 lít n c. Ti p theo, ph i k đ n k n k n và s t , m iế ỏ ố ế ướ ế ả ể ế ề ề ư ử ỗ

b a chúng có th ăn li n m t m ch h t 40 kg th c ăn. Kh l i n i ti ng vì ăn nhanh,ữ ể ề ộ ạ ế ứ ỉ ạ ổ ế

chúng có th x i m t m ch 50 qu chu i. V ph n mình, m i ngày chim c đ ng n h tể ơ ộ ạ ả ố ề ầ ỗ ổ ỏ ố ế

4,3 m sâu (b ng chi u dài m t chi c ô tô). Cá s u cũng không kém ph n đ c bi t trongằ ề ộ ế ấ ầ ặ ệ

chuy n ăn u ng: không k đ n nh ng con m i s ng, cá s u có th ăn c đá. Xét v khệ ố ể ế ữ ồ ố ấ ể ả ề ả

năng nh n ăn, h nhà r n ph i đ c g i là vua: m i năm ch c n ăn 8 – 10 b a ăn cũng đị ọ ắ ả ượ ọ ỗ ỉ ầ ữ ủ

cho chúng r i; m t con trăn có th nhin đói su t 12 tháng li n, nh ng ngay khi g p ph iồ ộ ể ố ề ư ặ ả

m t chú linh d ng chân đen, nó có th x i tái c 60 kg này.ộ ươ ể ơ ả

K l c v th i gian mang thaiỷ ụ ề ờ

Con v t ch a đ ng n nh t là thú có túi châu M : 12 ngày. Ti p theo là chu t: 3 tu n.ậ ử ẻ ắ ấ ở ỹ ế ộ ầ

Đây cũng là lý do vì sao trên th gi i này có l m chu t đ n th . Chi m th ba là th : m tế ớ ắ ộ ế ế ế ứ ỏ ộ

tháng và có th đ 5 – 12 con m i l n. Con v t ch a đ lâu nh t là tê giác: 1 năm 6 thángể ẻ ỗ ầ ậ ử ẻ ấ

20 ngày và voi châu Á: 2 năm 1 tháng. Nh ng k l c l i thu c v loài kỳ nhông đen s ngư ỷ ụ ạ ộ ề ố

vùng núi Alpes (Pháp): 3 năm 2 tháng và 20 ngày.ở

Th i gian giao ph i ng n nh tờ ố ắ ấ

Th i gian giao ph i ng n nh t thu c v loài linh d ng nh và voi: m t l n “chăn g i”ờ ố ắ ấ ộ ề ươ ỏ ộ ầ ố

c a hai loài này ch v n v n có 10 và 20 giây. Th i gian m i l n dành cho “chuy n y”ủ ỉ ỏ ẹ ờ ỗ ầ ệ ấ

c a kh maki Madagascar là 2 gi . Tuy nhiên, k l c l i thu c v loài chu t nh t: 12ủ ỉ ở ờ ỷ ụ ạ ộ ề ộ ắ

gi .ờ

Chính vì lý do này, sau khi giao ph i v i con cái, m t chú chu t đ c ch s ng thêm đ c 5ố ớ ộ ộ ự ỉ ố ượ

– 10 ngày. K l c v s l n giao ph i thu c v loài s t : nó có th làm “chuy n y” 86ỷ ụ ề ố ầ ố ộ ề ư ử ể ệ ấ

l n m i ngày. Còn b ng a cái l i khi n ng i ta ph i tròn m t vì nàng x i tái b n tìnhầ ỗ ọ ự ạ ế ườ ả ắ ơ ạ

sau khi tho mãn. Có l đ y là kinh nghi m x ng máu đ anh b n nh n hàng xóm rútả ẽ ấ ệ ươ ể ạ ệ

kinh nghi m. Đ tránh b nh n cái ăn th t, nh n đ c tìm cho mình m t l i thoát: dâng choệ ể ị ệ ị ệ ự ộ ố

ng i tình m t con m i. Và trong khi ng i tình còn b n đánh chén thì chàng ta ho tườ ộ ồ ườ ậ ạ

đ ng. Và đ n khi nh n cái nh n ra thì… s đã r i. Chó sói n i ti ng là hung t n nh ngộ ế ệ ậ ự ồ ổ ế ợ ư

l i là loài v t d u dàng nh t trong chuy n “phòng the”. Còn loài v t chung thu nh t làạ ậ ị ấ ệ ậ ỷ ấ

sóc: m t chú sóc đ c xám có th chung s ng 18 năm li n v i m t ng i tình duy nh t.ộ ự ể ố ề ớ ộ ườ ấ

K l c v kh u giácỷ ụ ề ứ

N u ai nói v i b n r ng chó là loài v t thính mũi nh t thì đ ng tin. Chó ch đ ng hàng thế ớ ạ ằ ậ ấ ừ ỉ ứ ứ

ba v kh năng nh n ra mùi t xa mà thôi. Phá k l c trong lĩnh v c này là b m đêm.ề ả ậ ừ ỷ ụ ự ướ

M t con ngài đ c có th ng i th y mùi cách nó 11 km. Sau đó ph i k đ n rái cá bi n, cóộ ự ể ử ấ ả ể ế ể

th nh n ra mùi khói cách nó 8 km. Còn cá m p thì có th phát hi n đ c mùi c a m tể ậ ở ậ ể ệ ượ ủ ộ

gi t máu nh hoà tan trong 115 lít n c. Chó thì đ ng hàng th ba v phát hi n mùi đọ ỏ ướ ứ ứ ề ệ ở ộ

xa, nh ng l i d n đ u danh sách v con v t phân bi t đ c nhi u mùi: 100.000 mùi khácư ạ ẫ ầ ề ậ ệ ượ ề

nhau (m t chuyên gia ng i mùi cũng ch phân bi t đ c 3.000 mùi)ộ ử ỉ ệ ượ

K l c v xây tỷ ụ ề ổ

Loài v t xây t to nh t là đ i bàng: các nhà khoa h c đã phát hi n ra Ecosse m t chi cậ ổ ấ ạ ọ ệ ở ộ ế

t sâu 4,5 mét do chính chim đ i bàng làm b ng m và móng chân. Kỳ công nh t là chi cổ ạ ằ ỏ ấ ế

t c a loài chim én: đ xây xong m t chi c t , chim én ph i bay đi bay l i 1.000 l n,ổ ủ ể ộ ế ổ ả ạ ầ

dùng m l y bùn tr n v i rãi làn nguyên v t li u. Còn h i ly g m đ t m t khúc g s iỏ ấ ộ ớ ậ ệ ả ặ ứ ộ ỗ ồ

đ ng kính 20 centimet trong ch a đ y 1 đêm đ xây t .ườ ư ầ ể ổ

K l c v thính giácỷ ụ ề

Ti ng kêu kho nh t thu c v loài cá voi xanh. Ng i ta tính đ c r ng gi ng nói c a nóế ẻ ấ ộ ề ườ ượ ằ ọ ủ

có th đ t t i c ng đ âm thanh c a m t tên l a đ a tàu con thoi vào vũ tr . M t khác.ể ạ ớ ườ ộ ủ ộ ử ư ụ ặ

Vì có m t cái tai r t thính, cá voi xanh có th giao ti p v i đ ng lo i bên kia đ i d ng.ộ ấ ể ế ớ ồ ạ ở ạ ươ

Ti ng kêu c a m t chú kh có th đ c nghe th y trong chu vi 15 km. Còn chim di c saoế ủ ộ ỉ ể ượ ấ ệ

n m trong sách Guiness v i ti ng “hót” gi ng m t con bò đang r ng và phát đi xa 4 km.ằ ớ ế ố ộ ố

N u mu n yên tĩnh, t t nh t là nên g n đ a ph n c a th : đ báo hi u nguy hi m, loàiế ố ố ấ ở ầ ị ậ ủ ỏ ể ệ ể

v t này ch dùng chân sau đ p đ p vài cái xu ng đ t. V ph n mình, cá heo v n khôngậ ỉ ậ ậ ố ấ ề ầ ẫ

ng ng là đ i t ng c a nhi u nghiên c u vì ngôn ng c a chúng r t đa d ng và kì bí.ừ ố ượ ủ ề ứ ữ ủ ấ ạ

Đ c bi t, thính giác c a chúng phát tri n h n chúng ta g p 10 l n: chúng có th ngheặ ệ ủ ể ơ ấ ầ ể

đ c siêu âm trong khi con ng i thì không th .ượ ườ ể

K l c v th giácỷ ụ ề ị

Các loài chim săn m i có cái nhìn s c nh t: chim c t di c có th nh n ra m t con b câuồ ắ ấ ắ ư ể ậ ộ ồ

kho ng cách là 8 km; đ i bàng có th phát hi n ra m t con th r ng t trên đ caoở ả ạ ể ệ ộ ỏ ằ ừ ộ

3.000 mét. Đ ng v t có m t to nh t là m c th kh ng l : thu tinh th c a nó có đ ngộ ậ ắ ấ ự ẻ ổ ồ ỷ ể ủ ườ

kính là 38 centimét… b ng đ ng kính m t qu bóng r . đ ng v t có vú, ng a gi t kằ ườ ộ ả ổ Ở ộ ậ ự ậ ỷ

l c có m t to nh t (đ ng kính là 5,5 centimét) và qu không sai khi ng i ta nói r ngụ ắ ấ ườ ả ườ ằ

ng a nhìn th y chúng ta to g p 7 l n kích c th c c a chúng ta. Loài v t đ c bi t đ nự ấ ấ ầ ỡ ự ủ ậ ượ ế ế

v i đôi m t đ p nh t là gi ng sò St. Jacques. D c trên t m áo khoác c a mình, gi ng sòớ ắ ẹ ấ ố ọ ấ ủ ố

này có hai dãy m t g m r t nhi u c p m t nh xanh màu n c bi n; s l ng m t c aắ ồ ấ ề ặ ắ ỏ ướ ể ố ượ ắ ủ

chúng ngày càng tăng theo tu i tác c a chúng.ổ ủ

Đ ng v t ch y nhanh nh tộ ậ ạ ấ

Huy ch ng vàng x ng đáng đ c trao cho loài báo v i v n t c 101 km/h. Huy ch ngươ ứ ượ ớ ậ ố ươ

b c thu c v linh d ng v i 98,16 km/h còn ho ng ch giành đ c huy ch ng đ ng v iạ ộ ề ươ ớ ẵ ỉ ượ ươ ồ ớ

v n t c 98 km/h.ậ ố

10 loài v t nguy hi m nh t th gi iậ ể ấ ế ớ

Chúng là nh ng sinh v t n i danh t lâu nh s t , cá m p tr ng hay r n mang bành, đ nữ ậ ổ ừ ư ư ử ậ ắ ắ ế

nh ng loài quá quen thu c xung quanh mà th m chí b n quên m t đ nguy h i c a chúngữ ộ ậ ạ ấ ộ ạ ủ

nh mu i… D i đây là 10 loài k thù ghê gh m nh t c a loài ng i.ư ỗ ướ ẻ ớ ấ ủ ườ

Mu i: H u h t các cú mu i đ t đ u ch khi n b n ng a. Nh ng m t s loài mu i có thỗ ầ ế ỗ ố ề ỉ ế ạ ứ ư ộ ố ỗ ể

mang và truy n ký sinh trùng s t rét. H u qu là, nh ng con côn trùng bé nh này đã gâyề ố ậ ả ữ ỏ

ra h n 2 tri u ca t vong trên ng i m i năm.ơ ệ ử ườ ỗ

R n mang bành châu Á: M c dù loài v t này không đ c nh n danh hi u loài r n đ cắ ặ ậ ượ ậ ệ ắ ộ

nh t, nh ng nó l i gây h i nhi u nh t. Trong s 50.000 ca t vong vì r n c n m i năm,ấ ư ạ ạ ề ấ ố ử ắ ắ ỗ

r n mang bành châu Á đóng góp “c ph n” l n nh t.ắ ổ ầ ớ ấ

S a h p Australia: Còn đ c g i là ong bi n, nh ng con s a to b ng cái bát này có th cóứ ộ ượ ọ ể ữ ứ ằ ể

đ n 60 xúc tu trên m i 4 mét chi u dài. M i xú tu có 5.000 t bào ngòi và đ đ c t đế ỗ ề ỗ ế ủ ộ ố ể

gi t ch t 60 ng i.ế ế ườ

Cá m p tr ng: Máu trong n c có th lôi kéo nh ng con v t này vào b a ăn điên lo n,ậ ắ ướ ể ữ ậ ữ ạ

n i chúng s d ng t t c 3.000 cái răng c a mình đ c n b t c th gì chuy n đ ng.ơ ử ụ ấ ả ủ ể ắ ấ ứ ứ ể ộ

S t châu Phi: Nh ng chi c răng nanh kh ng l ? Th xem. Nhanh nh tia ch p? H n cư ử ữ ế ổ ồ ử ư ớ ơ ả

đi u đó. B vu t s c nh dao c o? Kh i ph i bàn. Chúng đói? T t h n h t b n hãy hyề ộ ố ắ ư ạ ỏ ả ố ơ ế ạ

v ng là không. Nh ng con mèo l n này g n nh là các tay đi săn hoàn h o.ọ ữ ớ ầ ư ả

Cá s u n c m n Australia: Đ ng nh m con v t này v i m t khúc g ! Nó có th n m imấ ướ ặ ừ ầ ậ ớ ộ ỗ ể ằ

trong n c, ch đ i ng i đi ngang qua. Sau đó, trong ch p m t, nó lao vào con m i, kéoướ ờ ợ ườ ớ ắ ồ

k x u s xu ng n c đ dìm ch t và c n nát.ẻ ấ ố ố ướ ể ế ắ

Voi: Không ph i t t c các con voi đ u thân thi n nh Dumbo. Voi gi t h n 500 ng iả ấ ả ề ệ ư ế ơ ườ

m i năm trên toàn th gi i. Voi châu Phi th ng n ng kho ng 8 t n - đ đ giày nát b nỗ ế ớ ườ ặ ả ấ ủ ể ạ

mà ch a c n dùng đ n đôi ngà nh n ho t.ư ầ ế ọ ắ

G u tr ng: Ch c ch n trong v n thú chúng có v ngoài r t d th ng, nh ng trong tấ ắ ắ ắ ườ ẻ ấ ễ ươ ư ự

nhiên chúng coi h i c u voi là b a sáng. Th tham d mà xem, b n s th y chúng dả ẩ ữ ử ự ạ ẽ ấ ễ

dàng xé to c đ u con m i b ng m t cú đánh v i nh ng chi c móng kh ng l .ạ ầ ồ ằ ộ ớ ữ ế ổ ồ

Vì sao thân cây hình tr ?ụ

Môn hình h c mách b o chúng ta r ng di n tích c a hình tròn l n h n b t kỳ m t hìnhọ ả ằ ệ ủ ớ ơ ấ ộ

nào khác. Do đó, v i cùng m t l ng nhiên li u nh nhau, mu n t o thành lo i đ v t cóớ ộ ượ ệ ư ố ạ ạ ồ ậ

dung tích l n nh t ho c là có s c ch a nhi u nh t thì hi n nhiên ph i t o thành hình trònớ ấ ặ ứ ứ ề ấ ể ả ạ

là thích h p h n c .ợ ơ ả

Ch ng có gì là l khi ng i ta làm ng khói, ng d n n c đ u là ng tròn. Trên th c tẳ ạ ườ ố ố ẫ ướ ề ố ự ế

đó là m t ki u b t ch c hi n t ng t nhiên (phòng sinh h c).ộ ể ắ ướ ệ ượ ự ọ

Th hai là hình tr tròn ch u l c t t nh t. Tr ng l ng c a tán cây to tròn đ u nh vào sứ ụ ị ự ố ấ ọ ượ ủ ề ờ ự

ch ng gi c a thân cây. Có nh ng loài cây sai trái, đ n mùa trên cây còn treo n ng hàng tố ữ ủ ữ ế ặ ạ

qu , n u không có cành thân kho ch ng gi , làm sao có th t n t i đ c.ả ế ẻ ố ữ ể ồ ạ ượ

H n n a, v i thân cây hình tr tròn còn có l i cho vi c phòng ch ng nhi u tác h i t bênơ ữ ớ ụ ợ ệ ố ề ạ ừ

ngoài. N u thân cây là hình vuông ho c hình ch nh t, thân cây t s có các góc c nh, dế ặ ữ ậ ắ ẽ ạ ễ

làm m i cho các loài đ ng v t g m nh m.ồ ộ ậ ặ ấ

Ngoài ra, cây thân g là cây lâu năm, trong đ i nó khó tránh kh i b gió bão t n công. Doỗ ờ ỏ ị ấ

thân cây hình tr tròn, cho nên dù gió l n đ n t phía nào cũng d dàng l t qua b m t,ụ ớ ế ừ ễ ướ ề ặ

ch ph i ch u m t l c nh c a gió mà thôi.ỉ ả ị ộ ự ỏ ủ

M i sinh v t đ u ti n lên phía tr c trên b c thang ti n hoá c a th gi i. Hình tr trònọ ậ ề ế ướ ậ ế ủ ế ớ ụ

c a thân cây chính là k t qu hoàn h o c a s thích nghi đó.ủ ế ả ả ủ ự

Vì sao t m nhìn c a chim ng r t xa?ầ ủ ư ấ

T trên không cao t i 2 – 3 nghìn mét, chim ng có th nhìn th y chính xác m t con chu từ ớ ư ể ấ ộ ộ

đ ng ho c m t con chó đang ch y d i m t đ t. Nh ng con m i này không th nào tr nồ ặ ộ ạ ướ ặ ấ ữ ồ ể ố

thoát. Nh đâu chim ng có kh năng đó?ờ ư ả

Chim ng có th l c t t nh v y ch y u là do trên võng m c trong m i con m t c a nóư ị ự ố ư ậ ủ ế ạ ỗ ắ ủ

đ u có hai l hõm gi a, so v i l hõm gi a m t ng i thì nhi u h n m t. M t trongề ỗ ở ữ ớ ỗ ở ữ ắ ườ ề ơ ộ ộ

hai l hõm này chuyên nhìn th ng, l còn l i thì nhìn nghiêng. Nh v y, ph m vi nhìn c aỗ ẳ ỗ ạ ư ậ ạ ủ

chim ng r ng h n r t nhi u. Ngoài ra, m i cái ng trong l hõm gi a m t c a chim ngư ộ ơ ấ ề ỗ ố ỗ ữ ắ ủ ư

cũng có nhi u t bào nhìn v t h n m t ng i 6 – 7 l n. Cho nên m t chim ng khôngề ế ậ ơ ắ ườ ầ ắ ư

nh ng có th nhìn xa h n b t c đ ng v t nào, mà còn nhìn th y r t rõ ràngữ ể ơ ấ ứ ộ ậ ấ ấ

Cách nào phân bi t r n đ c?ệ ắ ộ

Phân bi t căn b n nh t gi a hai nhóm r n đ c và không đ c là ch răng đ c hay không.ệ ả ấ ữ ắ ộ ộ ở ỗ ộ

Răng đ c khi c n s đ l i v t trên da loài b c n.ộ ắ ẽ ể ạ ế ị ắ

Răng đ c g m hai lo i. M t lo i là răng đ c hình móc câu, trên có m t cái rãnh thông v iộ ồ ạ ộ ạ ộ ộ ớ

n c đ c. Lo i rãnh này m c ph n tr c x ng hàm trên c a r n, v ch mi ng nó ra cóọ ộ ạ ọ ở ầ ướ ươ ủ ắ ạ ệ

th trông th y.ể ấ

M t lo i răng đ c khác là răng ng, cũng m c phía tr c x ng hàm trên c a con r n.ộ ạ ộ ố ọ ở ướ ươ ủ ắ

Đây là m t đôi răng nh n h i cong và dài, gi a có m t cái l . Khi r n đ c c n ng i,ộ ọ ơ ở ữ ộ ỗ ắ ộ ắ ườ

c th t trên tuy n đ c co l i làm cho d ch đ c trong đó ép vào đ ng ng c a răng đ c,ơ ị ế ộ ạ ị ộ ở ườ ố ủ ộ

tiêm n c đ c vào thân th ng i.ọ ộ ể ườ

Khi b r n c n có th căn c vào v t răng đ phân bi t đ c hay không. N u là r n đ c,ị ắ ắ ể ứ ế ể ệ ộ ế ắ ộ

nh t đ nh ph i có m t đôi v t c a răng đ c trên l p da b th ng có th th y hai cái lấ ị ả ộ ế ủ ộ ớ ị ươ ể ấ ỗ

r t nh . Còn khi b r n không đ c c n thì trên da ch có v t hai hàng răng gi ng nhau.ấ ỏ ị ắ ộ ắ ỉ ế ố

T i sao ng a ng đ ng?ạ ự ủ ứ

Ng a có đ c tính không gi ng v i nh ng gia súc khác, đó là trong đêm t i, b t k lúc nàoự ặ ố ớ ữ ố ấ ể

chúng cũng đ u nh m m t ng đ ng. Thói quen này là do di truy n l i t t tiên ng aề ắ ắ ủ ứ ề ạ ừ ổ ự

hoang.

Nh ng con ng a hoang s ng trên th o nguyên sa m c r ng mênh mông, trong th i xaữ ự ố ở ả ạ ộ ờ

x a nó v a là đ i t ng săn b t c a loài ng i, v a là m t món ăn ngon c a các loài thúư ừ ố ượ ắ ủ ườ ừ ộ ủ

d . Ng a không gi ng nh trâu, dê có th dùng s ng đ quy t đ u, mà bi n pháp duyữ ự ố ư ể ừ ể ế ấ ệ

nh t ch là b ch y đ thoát thân. C th chúng dài, t chi kho , r t thích nghi v i khấ ỉ ỏ ạ ể ơ ể ứ ẻ ấ ớ ả

năng này. M t khác, nh ng đ ng v t ăn th t nh h , báo, chó sói… đa s đ u ho t đ ngặ ữ ộ ậ ị ư ổ ố ề ạ ộ

v đêm. Vì v y, nh ng con ng a hoang không dám th nh th i ng trong đêm t i, ngay cề ậ ữ ự ả ơ ủ ố ả

ban ngày chúng cũng ch dám đ ng ng g t và luôn luôn đ cao c nh giác.ỉ ứ ủ ậ ề ả

Ng a nhà m c dù không g p nguy hi m b i k thù ho c do con ng i gây ra gi ng nhự ặ ặ ể ở ẻ ặ ườ ố ư

ng a hoang, nh ng nó đ c thu n hoá t ng a hoang. Vì v y, thói quen ng đ ng c aự ư ượ ầ ừ ự ậ ủ ứ ủ

ng a hoang v n còn đ c gi đ n ngày nay.ự ẫ ượ ữ ế

Ngoài ng a, l a cũng có thói quen ng đ ng, b i vì môi tr ng s ng c a t tiên chúngự ừ ủ ứ ở ườ ố ủ ố

g n gi ng v i ng a hoang.ầ ố ớ ự

Vì sao ng ng tr i bay thành hình mũi tên?ỗ ờ

Ng ng tr i là loài chim di c trú Đông. Mùa thu h ng năm, t quê h ng Siberia, chúngỗ ờ ư ằ ừ ươ

k t thành đám l n, bay đ n ph ng Nam m áp. Trong hành trình dài, chúng t ch c đ iế ớ ế ươ ấ ổ ứ ộ

hình r t ch t ch , x p hàng thành hình mũi tên ho c dàn hàng ngang, v a bay, v a khôngấ ặ ẽ ế ặ ừ ừ

ng ng kêu “c c, c c”. Chúng làm gì th nh ?ừ ạ ạ ế ỉ

Th c ra, đây là m t tín hi u c a chúng v i nhau. Chúng dùng ti ng kêu này đ chăm sócự ộ ệ ủ ớ ế ể

l n nhau, kêu g i nhau c t cánh bay hay h cánh ngh ng i. T c đ bay đ ng xa c aẫ ọ ấ ạ ỉ ơ ố ộ ườ ủ

ng ng tr i là r t nhanh, có th t 69 đ n 90 km / gi .ỗ ờ ấ ể ừ ế ờ

Tuy ng ng tr i bay r t nhanh, nh ng th i gian đi v ph ng Nam c n kho ng 1 – 2ỗ ờ ấ ư ờ ề ươ ầ ả

tháng. Trong cu c phi hành đ ng dài, ngoài vi c v y cánh, chúng còn bi t l i d ngộ ườ ệ ẫ ế ợ ụ

lu ng không khí chuy n v n tăng lên đ bay l n trong không trung, nh v y s ti tồ ể ậ ể ượ ư ậ ẽ ế

ki m đ c s c l c. Khi con ng ng bay phía tr c v cánh t o ra lu ng không khí y u,ệ ượ ứ ự ỗ ở ướ ỗ ạ ồ ế

con ng ng phía sau s l i d ng xung l c c a lu ng không khí này mà l n trên khôngỗ ẽ ợ ụ ự ủ ồ ượ

trung. Nh v y, t ng con n i đuôi nhau, x p thành đ i hình mũi tên ho c x p thành hàngư ậ ừ ố ế ộ ặ ế

ngang ngay ng n.ắ

Ngoài ra, s x p hàng nh trên c a ng ng tr i cũng là m t bi u hi n c a b n năng h pự ế ư ủ ỗ ờ ộ ể ệ ủ ả ợ

qu n, có l i cho vi c phòng ng k đ ch. Đàn ng ng tr i lúc nào cũng do con ng ng giàầ ợ ệ ự ẻ ị ỗ ờ ỗ

có kinh nghi m làm “đ i tr ng” bay phía tr c hàng ngũ. Nh ng con ng ng non ho cệ ộ ưở ở ướ ữ ỗ ặ

y u t đ u xen vào gi a đ i hình. Khi ngh ng i bên v c n c tìm ăn c , lúc nào cũng cóế ớ ề ữ ộ ỉ ơ ự ướ ỏ

m t con ng ng già có kinh nghi m gi vai trò “lính gác”. N u nh ng con ng ng tr i bayộ ỗ ệ ữ ế ữ ỗ ờ

đ n l v ph ng Nam thì s r t d g p nguy hi m do b đ ch h i ăn th t.ơ ẻ ề ươ ẽ ấ ễ ặ ể ị ị ạ ị

T i sao cây trong ch u c nh l i già và có nhi u t th ?ạ ậ ả ạ ề ư ế

B c vào v n ch u cây c nh c a v n th c v t Th ng H i b n có th th y nh ngướ ườ ậ ả ủ ườ ự ậ ượ ả ạ ể ấ ữ

cây già trong ch u c nh đã s ng m y ch c năm, th m chí là m y trăm năm, sao l i cóậ ả ố ấ ụ ậ ấ ạ

sinh khí b ng b ng nh v y, cành kho , lá xanh, nhi u t th đ p m t. T i sao nh ngừ ừ ư ậ ẻ ề ư ế ẹ ắ ạ ữ

cây nh ch a cao đ n 1 mét này l i có tu i l n nh v y?ỏ ư ế ạ ổ ớ ư ậ

Thì ra nh ng cây trong ch u c nh là m t lo i cây không ph i sinh tr ng t nh trongữ ậ ả ộ ạ ả ưở ừ ỏ

ch u c nh, đa s t tiên c a chúng là sinh tr ng vùng núi cao hoang dã, ho c do conậ ả ố ổ ủ ưở ở ặ

ng i ch t phá, ho c do già, ru t r ng, ph n than c a ph n trên cây b ch t đ ho c m cườ ặ ặ ộ ỗ ầ ủ ầ ị ặ ổ ặ ụ

nát mà không t n t i đ c, nh ng m m ng yên lâu dài trên ph n g c c a cành và ph nồ ạ ượ ư ầ ủ ầ ố ủ ầ

d i đ t v n còn s ng, nh ng ng i làm v n li n l i d ng đ c tính này, đ a nh ng câyướ ấ ẫ ố ữ ườ ườ ề ợ ụ ặ ư ữ

không có phong thái đó k t h p v i ph n d i, khôi ph c l i và s a c t toàn b cành,ế ợ ớ ầ ướ ụ ạ ử ắ ộ

dùng đ t t t đ nuôi d ng cho thích h p và ti n hành nuôi d ng t m . Nh v y, nh ngấ ố ể ưỡ ợ ế ưỡ ỉ ỉ ư ậ ữ

m m đã ng lâu gi l i khôi ph c s c s ng, d n d n đâm ch i trên cành và ra lá. Sau đó,ầ ủ ờ ạ ụ ứ ố ầ ầ ồ

dùng ph ng pháp nhân t o đ u n vòng ho c u n cong nh ng cành non m i ra thành cácươ ạ ể ố ặ ố ữ ớ

t th tuy t đ p, r i l i chuy n vào trong ch u c nh, hình thành nên ch u c nh có trămư ế ệ ẹ ồ ạ ể ậ ả ậ ả

nghìn t th , già d n, c ng cáp đ y s c s ng.ư ế ặ ứ ầ ứ ố

M i loài th c v t t nh đã đ c tr ng trong ch u, ng i ta th ng gò cành, c t t aọ ự ậ ừ ỏ ượ ồ ở ậ ườ ườ ắ ỉ

đ u kìm ch s phát tri n c a nó, đ nó có ki u dáng đ p.ề ế ự ể ủ ể ể ẹ

T hình dáng c a cây mà nói, có nh ng cây tr ng lâu ngày trong ch u qu th c là r t nh ,ừ ủ ữ ồ ậ ả ự ấ ỏ

nh ng xét v hình th r n r i c a chúng, có th d dàng th y r ng tu i c a chúng khôngư ề ế ắ ỏ ủ ể ễ ấ ằ ổ ủ

nh , thông th ng ít nh t cũng s ng đ c vài năm, vài ch c năm, th m chí vài trăm năm.ỏ ườ ấ ố ượ ụ ậ

Đây là truy n th ng c a Trung Qu c v ngh thu t làm v n và k thu t chăm sóc đề ố ủ ố ề ệ ậ ườ ỹ ậ ể

kh ng ch s phát tri n c a cây trong ch u.ố ế ự ể ủ ậ

Có m t s cây hoa mai đ c tr ng lâu năm trong ch u, hình thành nên nh ng cành cây r nộ ố ượ ồ ậ ữ ắ

r i, ra hoa hàng năm, nh ng không cho chúng phát tri n thành cây to, trong ngh thu tỏ ư ể ệ ậ

tr ng v n đ c g i là “Thân mai”. Dùng thân mai làm cây c nh, còn m t ngh thu tồ ườ ượ ọ ả ộ ệ ậ

khác n a là c t d c thân mai ra làm hai n a, đem m t n a đi tr ng trong ch u, nó v n cóữ ắ ọ ử ộ ử ồ ậ ẫ

th ra hoa hàng năm nh th ng, có v đ p r t riêng, trong ngh thu t làm v n g i làể ư ườ ẻ ẹ ấ ệ ậ ườ ọ

“B mai”.ổ

Có th không ít ng i h i: Cây đã b đôi làm sao l i v n có th s ng và ra hoa? Đó là doể ườ ỏ ổ ạ ẫ ể ố

nguyên nhân gì?

Th c ra, ng libe v n chuy n ch t dinh d ng trong ph n dây ch ng, ng d n trong ph nự ố ậ ể ấ ưỡ ầ ằ ố ẫ ầ

ch t g v n chuy n ch t dinh d ng, n u c t s ch ph n v c a cây, s v n chuy n ch tấ ỗ ậ ể ấ ưỡ ế ắ ạ ầ ỏ ủ ự ậ ể ấ

dinh d ng ng ng l i, cây s ch t. Nh ng n u c t d c cây làm hai n a, thì m i n a đ uưỡ ừ ạ ẽ ế ư ế ắ ọ ử ỗ ử ề

có đ y đ các b ph n r , thân, cành, lá. Nh v y thì ch t dinh d ng mà lá m i n aầ ủ ộ ậ ễ ư ậ ấ ưỡ ở ỗ ử

thân cây t o ra v n có th đ c v n chuy n xu ng d i b ng h th ng mao m ch trongạ ẫ ể ượ ậ ể ố ướ ằ ệ ố ạ

ph n dây ch ng, còn n c và mu i vô c cũng thông qua các ng d n ph n thân gầ ằ ướ ố ơ ố ẫ ở ầ ỗ

v n chuy n lên trên, do v y nên m i n a cây đ u có th t s ng, ra hoa và sinh tr ngậ ể ậ ỗ ử ề ể ự ố ưở

bình th ng.ườ

Trong các loài cây c i hoa c , không ch thân mai có th c t làm hai, mà cây t vi, l u vàố ỏ ỉ ể ắ ử ự

nhi u loài khác cũng có th c t làm hai n a, v n s ng bình th ng. D a vào nguyên lýề ể ắ ử ẫ ố ườ ự

này, chúng ta có th t o ra nhi u cây c nh l m t v i nhi u hình dáng đ c đáo t các lo iể ạ ề ả ạ ắ ớ ề ộ ừ ạ

cây c i hoa c khác n a.ố ỏ ữ

Làm th nào đ cho hoa c m trong bình có th t i đ c lâu?ế ể ắ ể ươ ượ

M t cành hoa t i, ch c m đ c vài ngày thì cành hoa b r đ u xu ng, màu s c cũngộ ươ ỉ ắ ượ ị ủ ầ ố ắ

không còn t i n a, đi u này là do nguyên nhân nào? N u b n l y cành hoa lên xem thìươ ữ ề ế ạ ấ

s nhìn th y ph n c m trong n c b th i r a, có mùi hôi. Đây là do vi khu n đang gâyẽ ấ ầ ắ ướ ị ố ữ ẩ

chuy n, vi khu n và v t ch t phân gi i khác nh h ng t i s c kho c a ph n trên c aệ ẩ ậ ấ ả ả ưở ớ ứ ẻ ủ ầ ủ

hoa; Có lúc không nhìn th y cành th i r a nh ng cành hoa cũng rũ đ u xu ng, đó là doấ ố ữ ư ầ ố

s a trong c th m t s th c v t ch y ra t mi ng c t làm t c ng d n chính ch mi ngữ ơ ể ộ ố ự ậ ả ừ ệ ắ ắ ố ẫ ỗ ệ

c t, c n tr s h p th n c, nh v y, cành hoa không đ c cung c p đ l ng n cắ ả ở ự ấ ụ ướ ư ậ ượ ấ ủ ượ ướ

c n thi t, cho nên nó m i b héo rũ.ầ ế ớ ị

Tìm ra bí m t thì t t quá r i, mu n đ cho hoa c m đ c lâu, có th c t ít cu ng r i dùngậ ố ồ ố ể ắ ượ ể ắ ố ồ

l a h qua cành hoa, làm cho nó b cácbon hoá c c b , nh v y có th đ ph n d iử ơ ị ụ ộ ư ậ ể ể ầ ướ

ngâm trong n c không b nhi m vi khu n mà b th i r a, l i có th làm cho s a c a m tướ ị ễ ẩ ị ố ữ ạ ể ữ ủ ộ

s th c v t không ch y ra làm t c ngh n ng d n chính, làm cho nó luôn nh n đ cố ự ậ ả ắ ẽ ố ẫ ậ ượ

l ng n c cung c p. Có m t s ng i mua v nh ng bông hoa đ t i, r i dùng l aượ ướ ấ ộ ố ườ ề ữ ỏ ươ ồ ử

đ t vào ph n g c đã c t sau đó c m vào bình. Qua cách làm nh v y thì cành hoa có thố ầ ố ắ ắ ư ậ ể

c m đ c lâu. Tr c kia trong dân gian đã t ng l u truy n m t ph ng pháp là cu ngắ ượ ướ ừ ư ề ộ ươ ố

hoa th c d c đ c đ t trên l a thì có th làm cho n hoa n và gi đ c lâu, có lượ ượ ượ ố ử ể ụ ở ữ ượ ẽ

chính là bi n pháp này. Ph ng pháp này ph i ch ang đ u có tác d ng v i t t c các lo iệ ươ ả ư ề ụ ớ ấ ả ạ

hoa hay không thì còn ph i nghiên c u.ả ứ

Trên th tr ng hoa hi n nay còn có m t lo i dung d ch gi cho hoa t i, cho m t chútị ườ ệ ộ ạ ị ữ ươ ộ

vào trong n c c m hoa cũng có th kéo dài th i gian gi cho hoa đ c lâu.ướ ắ ể ờ ữ ượ

T i sao ch ng lo i th c v t trên núi nhi u h n so v i đ ng b ng?ạ ủ ạ ự ậ ề ơ ớ ồ ằ

Nh ng nhà th c v t h c ho c nh ng ng i hái thu c lá luôn thích đi lên núi b i vì ch ngữ ự ậ ọ ặ ữ ườ ố ở ủ

lo i th c v t trên núi nhi u h n so v i đ ng b ng. Đi u này là t i sao?ạ ự ậ ề ơ ớ ồ ằ ề ạ

T t c nh ng núi cao đ u là trùng đi p li n nhau, n i hang đ ng, khe núi sâu, đ a hình caoấ ả ữ ề ệ ề ơ ộ ị

th p không b ng nhau làm cho khí h u nh ng vùng này có s bi n đ i khá l n. Ví dấ ằ ậ ở ữ ự ế ổ ớ ụ

khí h u chân núi và trên đ nh núi khác nhau r t xa, m a và s ng mù trên đ nh núi nhi uậ ở ỉ ấ ư ươ ỉ ề

h n d i chân núi, ánh n ng M t tr i cũng nóng h n. Do đó, phía trên và d i chân núiơ ướ ắ ặ ờ ơ ướ

thì ch ng lo i th c v t cũng có s khác nhau, ch ng lo i khác nhau phân b n i có đủ ạ ự ậ ự ủ ạ ố ở ơ ộ

cao th p khác nhau.ấ

N u b n có th đ n xem ng n núi Nga My T Xuyên, ng n núi n m trên đ cao 500ế ạ ể ế ọ ở ứ ọ ằ ộ

đ n 1500 mét so v i m t n c bi n thì có th nhìn th y nhi u lo i cây g thu c h longế ớ ặ ướ ể ể ấ ề ạ ỗ ộ ọ

lão nh cây long não, cây nam, s n h , nh ng cây này th ng là nh ng cây xanh quanhư ơ ồ ữ ườ ữ

năm do nhi t đ chân núi m áp. Trên đ cao 1700 đ n 2000 mét so v i m c n cệ ộ ở ấ ộ ế ớ ự ướ

bi n, b n có th th y nhi u cây thích, nh ng cây này r ng lá vào mùa đông, đây là bi nể ạ ể ấ ề ữ ụ ệ

pháp ch ng l i cái l nh giá rét bu t vào mùa đông c a cây. đ cao trên 2000 mét so v iố ạ ạ ố ủ Ở ộ ớ

m t n c bi n đ n đ nh núi, t i đâu cũng đ u các lo i sam l nh xanh th m, đây là m tặ ướ ể ế ỉ ớ ề ạ ạ ẫ ộ

lo i cây có lá hình kim, chúng không s l nh, mùa đông chúng có th ch u đ ng đ cạ ợ ạ ể ị ự ượ

m a tuy t và gió l nh trên núi cao. vùng này, tháng 5 và tháng 6 hàng năm có r t nhi uư ế ạ Ở ấ ề

hoa đ quyên nhi u hình d ng n , màu đ tím nh ráng mây tr i kh p núi.ỗ ề ạ ở ỏ ư ả ắ

Theo th ng kê, hoa, c , cây trên núi Nga Mi có trên 3000 lo i, lo i c thu c có trên 1000ố ỏ ạ ạ ỏ ố

lo i, mà các lo i th c v t trên đ ng b ng d i núi ch không quá vài trăm lo i.ạ ạ ự ậ ồ ằ ở ướ ỉ ạ

B i vì đ a hình c a đ ng b ng b ng ph ng, khí h u l i nh nhau, do đó ch g lo i th cở ị ủ ồ ằ ằ ẳ ậ ạ ư ủ ạ ự

v t ít h n nhi u. Đã quen v i cu c s ng trên núi cao nên các loài sam l nh và m t s lo iậ ơ ề ớ ộ ố ạ ộ ố ạ

hoa đ quyên, m t s lo i thu c nh hoàng liên đã thích ng v i khí h u l nh nên cũngỗ ộ ố ạ ố ư ứ ớ ậ ạ

không xu ng d i núi đ s ng, cho dù có chuy n xu ng s ng d i đ ng b ng thì nóố ướ ể ố ể ố ố ở ướ ồ ằ

cũng phát tri n không t t do không thích ng đ c v i khí h u.ể ố ứ ượ ớ ậ

Ngoài ra còn có m t nguyên nhân n a là: Ch ng lo i th c v t Trung Qu c nhi u vô k ,ộ ữ ủ ạ ự ậ ở ố ề ể

do vào k đ t trong l ch s đ a ch t, phía b c bán c u b băng hà bao ph , nh ng vùngỷ ệ ứ ị ử ị ấ ắ ầ ị ủ ở ữ

không có núi ho c ít núi (nh châu Âu) đã có r t nhi u th c v t b tuy t ch ng; Còn ặ ư ấ ề ự ậ ị ệ ủ ở

Trung Qu c do có nhi u núi, núi đã có tác d ng c n tr s đóng băng r t l n, làm choố ề ụ ả ở ự ấ ớ

nhi u loài th c v t quý đ c ti p t c sinh t n trong núi nh thu sam, ngân h nh, samề ự ậ ượ ế ụ ồ ư ỷ ạ

b c, đ tr ng, cây qu th m, ng c đ ng… n i ti ng th gi i. Do đó ch riêng các lo i câyạ ỗ ọ ả ơ ọ ồ ổ ế ế ớ ỉ ạ

trong gi i th c v t Trung Qu c hi n nay có h n 2000 lo i, mà toàn châu Âu ch cóớ ự ậ ở ố ệ ơ ạ ở ỉ

h n 200 lo i.ơ ạ

T i sao th c v t có th ăn côn trùng?ạ ự ậ ể

M i ng i đ u bi t, đ ng v t dùng th c v t ho c đ ng v t khác làm th c ăn cho mình.ọ ườ ề ế ộ ậ ự ậ ặ ộ ậ ứ

Nh ng, t i sao có m t s th c v t cũng l y đ ng v t bé nh nào đó làm th c ăn choư ạ ộ ố ự ậ ấ ộ ậ ỏ ứ

chúng. Mà chúng l i làm th nào b t đ c côn nh ng đ ng v t nh bé bi t bay, bi t trèo,ạ ế ắ ượ ữ ộ ậ ỏ ế ế

làm th nào phân hu côn trùng thành th c ăn c a mình?ế ỷ ứ ủ

Th c ch t loài th c v t có th ăn côn trùng có c m giác c c kỳ nh y, đ ng th i có thự ấ ự ậ ể ả ự ạ ồ ờ ể

h p th l ng l n ch t h u c . Lá c a chúng có th bi n hình đ b t côn trùng, lá có thấ ụ ượ ớ ấ ữ ơ ủ ể ế ể ắ ể

ti t ra th d ch đ hoà tan và tiêu hoá nh ng đ ng v t nh b b t.ế ể ị ể ữ ộ ậ ỏ ị ắ

Th c v t có th ăn côn trùng có 4 h v i kho ng h n 400 lo i. Trung Qu c có 3 h v iự ậ ể ọ ớ ả ơ ạ ố ọ ớ

kho ng h n 30 loài. Ch y u có th m rêu, cây g ng vó, c b t ru i, c tr lung, c n pả ơ ủ ế ả ọ ỏ ắ ồ ỏ ư ỏ ắ

m, c b t côn trùng và lo i rong s ng trong n c. Th c v t khác nhau thì ph ng phápấ ỏ ắ ạ ố ướ ự ậ ươ

ki m th c ăn cũng khác nhau, có loài th c v t có lá gi ng nh cái bình, ví d nh c trế ứ ự ậ ố ư ụ ư ỏ ư

lung, lá c a nó có cu ng r t dài, g c c a cu ng là bi n thành lá gi r ng mà còn b t,ủ ố ấ ố ủ ố ế ả ộ ẹ

ph n gi a bi n thành d ng cu n tròn nh mà dài, ph n trên bi n thành hình cái bình, b nầ ữ ế ạ ộ ỏ ầ ế ả

thân phi n lá l i tr thành n p bình. Trên mi ng c a v t hình cái bình có th ti t ra m tế ạ ở ắ ệ ủ ậ ể ế ộ

d ch m t, vách trong h p thì nh n bóng, mà ph n d i và ph n đáy h p đ y các tuy nị ậ ộ ẵ ở ầ ướ ầ ộ ầ ế

có th ti t ra d ch tiêu hoá. Nh ng con côn trùng b hút vào trong d ch m t y, r i vào bênể ế ị ữ ị ị ậ ấ ơ

c nh bình, n u không c n th n, s b r i vào bên trong bình. M t khi côn trùng r i vàoạ ế ẩ ậ ẽ ị ơ ộ ơ

trong bình thì n p bình l p t c đóng l i, do đó nh ng loài côn trùng bay cũng không cóắ ậ ứ ạ ữ

cách nào thoát ra. Nh ng côn trùng r i vào đáy bình có ch a đ y d ch tiêu hoá này li n bữ ơ ứ ầ ị ề ị

tiêu hoá và h p th . Có m t s lá c a th c v t có th t đ ng x p l i, nh c b t ru i.ấ ụ ộ ố ủ ự ậ ể ự ộ ế ạ ư ỏ ắ ồ

Lá c a c b t ru i có hình b u d c, gân lá trong chia thành hai m nh, gi ng nh haiủ ỏ ắ ồ ầ ụ ở ả ố ư

m nh v con trai m ra. Bình th ng lá m ra, trên m t lá có r t nhi u tuy n lông nh y,ả ỏ ở ườ ở ặ ấ ề ế ạ

vi n lá có r t nhi u lông c ng hình răng. Khi côn trùng đ u trên m t lá, ch m vào tuy nề ấ ề ứ ậ ặ ạ ế

lông m n c m, lá hình v ng c trai li n khép l i, lông c ng hình răng vi n lá đóng ch tẫ ả ỏ ọ ề ạ ứ ở ề ặ

ch giao nhau, b c kín côn trùng phía trong, sau đó t t cho côn trùng vào tiêu hoá.ỗ ọ ở ừ ừ

Trên thân cây rong – loài th c v t s ng d i n c và r t m m m i này có r t nhi u túiự ậ ố ướ ướ ấ ề ạ ấ ề

nh , m i túi có m t cái c a, quanh t ng mi ng túi có lông c ng đ o ng c, côn trùng cóỏ ỗ ộ ử ừ ệ ứ ả ượ

th vào đ c mà không th ra ngoài đ c.ể ượ ể ượ

Cây rêu lông m n r t nh , lá th ng ph trên m t đ t, trên lá màu h ng tím c a nó sinhị ấ ỏ ườ ủ ặ ấ ồ ủ

tr ng r t nhi u tuy n lông dài, tuy n lông th ng có th ti t ra m t lo i d ch dính cóưở ấ ề ế ế ườ ể ế ộ ạ ị

tính k t dính r t m nh, h n n a còn có v ng t và mùi th m, lo i d ch dính này cho dù bế ấ ạ ơ ữ ị ọ ơ ạ ị ị

ánh n ng M t tr i chi u vào cũng không b khô, ki n và ru i ng i th y mùi h ng nàyắ ặ ờ ế ị ế ồ ử ấ ươ

khi r i vào ho c trèo lên lá c a chúng thì lá c a cây l p t c cong l i đ cho tuy n lông tơ ặ ủ ủ ậ ứ ạ ể ế ụ

l i m t ch b t l y côn trùng, sau 1 đ n 2 gi , côn trùng nh ki n li n b lá tiêu hoá h pạ ộ ỗ ắ ấ ế ờ ư ế ề ị ấ

th h t. Lo i d ch dính ti t ra này có ch c năng tiêu hoá, h n n a lá c a nó l i có khụ ế ạ ị ế ứ ơ ữ ủ ạ ả

năng h p th , do đó có th tiêu hoá và h p th h t côn trùng.ấ ụ ể ấ ụ ế

B n có tin không? Rêu lông m n còn có kh năng khác. N u b n b m t hòn đá nh ho cạ ị ả ế ạ ỏ ộ ỏ ặ

nh ng th mà không tiêu hoá đ c thì tuy n lông c a lá không h đ ng đ y.ữ ứ ượ ế ủ ề ộ ậ

Rêu lông m n và c g ng vó là cùng lo i, sinh tr ng n i m t, không có ánh n ng ị ỏ ọ ạ ưở ở ơ ẩ ướ ắ ở

c nh núi ho c trên m t đá, n u b chúng tr ng vào trong ch u, bón cho chúng ít th t v nạ ặ ặ ế ỏ ồ ậ ị ụ

thì chúng l n r t nhanh. Nh ng mi ng th t không đ c to quá, n u không thì s b b nhớ ấ ư ế ị ượ ế ẽ ị ệ

“Tiêu hoá không t t” làm lá b ch t.ố ị ế

Quan h gi a đ ng v t và th c v t trong t nhiên r t m t thi t, nh ng l i muôn màuệ ữ ộ ậ ự ậ ự ấ ậ ế ư ạ

muôn v , đây là k t qu c a s phát tri n lâu dài trong gi i t nhiên.ẻ ế ả ủ ự ể ớ ự

Cây c i s ng qua mùa đông l nh giá nh th nào?ố ố ạ ư ế

Trong t nhiên có r t nhi u hi n t ng vô cùng kỳ l ng i, khi n con ng i ph i dàyự ấ ề ệ ượ ạ ườ ế ườ ả

công nghiên c u. Ch ng h n nh , cũng m t lo i th c v t m c trên m t đ t, t i sao cóứ ẳ ạ ư ộ ạ ự ậ ọ ặ ấ ạ

lo i s l nh, có lo i l i không? Kỳ l nh t là các lo i cây nh cây thông, cây nh a ru i,ạ ợ ạ ạ ạ ạ ấ ạ ư ự ồ

m c dù vào mùa đông đóng băng l nh giá, nó v n m c th ng và xanh t i, ch ng đ m iặ ạ ẫ ọ ẳ ươ ố ỡ ọ

cái l nh giá c a mùa đông.ạ ủ

Th c ra không ch có các lo i th c v t khác nhau có s c ch u l nh khác nhau, mà khự ỉ ạ ự ậ ứ ị ạ ả

năng ch ng rét vào mùa đông và mùa hè cũng khác nhau. Cây lê ph ng B c v n v tố ở ươ ắ ẫ ượ

qua mùa đông nhi t đ - 20 đ n – 30 đ C m t cách bình an, nh ng vào mùa xuân l iở ệ ộ ế ộ ộ ư ạ

không ch ng c n i cái rét nh . Lá kim c a cây thông có th ch u đ c cái l nh – 30 đ Cố ự ổ ỏ ủ ể ị ượ ạ ộ

vào mùa đông, nh ng vào mùa hè n u con ng i h nhi t đ xu ng – 8 đ C nó s bư ế ườ ạ ệ ộ ố ộ ẽ ị

ch t l nh.ế ạ

Nguyên nhân nào đã khi n cây c i vào mùa đông l i có th kháng l nh đ c nh v y?ế ố ạ ể ạ ượ ư ậ

Đây rõ ràng là m t câu h i thú v .ộ ỏ ị

M t s h c gi n c ngoài đ u tiên đã nói r ng, đi u này có l gi ng v i nh ng đ ngộ ố ọ ả ướ ầ ằ ề ẽ ố ớ ữ ộ

v t máu nóng, b n thân cây c i cũng có th s n sinh ra nhi t l ng, đ ng th i còn đ cậ ả ố ể ả ệ ượ ồ ờ ượ

tăng thêm các t ch c v cây có kh năng d n nhi t đ b o v . Sau này, m t s nhà khoaổ ứ ỏ ả ẫ ệ ể ả ệ ộ ố

h c khác l i nói r ng, ch y u do các t ch c c a cây c i vào mùa đông ch a ít n c,ọ ạ ằ ủ ế ổ ứ ủ ố ứ ướ

nên khi nhi t đ âm cũng không d gì làm cho t bào đóng băng và ch t. Nh ng s gi iở ệ ộ ễ ế ế ư ự ả

thích này đ u khó khi n m i ng i hài lòng, b i vì ngày nay con ng i đã bi t rõ r ng,ề ế ọ ườ ở ườ ế ằ

b n thân cây không th s n sinh ra nhi t l ng và t ch c cây d i nhi t đ âm cũngả ể ả ệ ượ ổ ứ ướ ệ ộ

không th đóng băng. ph ng B c, cành cây li u, lá kim cây thông vào mùa đông cũngể Ở ươ ắ ễ

đóng băng nh nh ng mi ng kính b v đó sao? V y mà nó v n s ng đ c.ư ữ ế ị ỡ ậ ẫ ố ượ

V y bí m t đây là gì?ậ ậ ở

Th c ra “b n lĩnh” này c a cây đ c t o ra t r t s m. Đ thích ng v i nh ng thay đ iự ả ủ ượ ạ ừ ấ ớ ể ứ ớ ữ ổ

c a môi tr ng xung quanh, hàng năm cây c i đ u dùng ph ng pháp kỳ di u là “chìmủ ườ ố ề ươ ệ

vào gi c ng ” đ đ i phó v i cái giá rét c a mùa đông.ấ ủ ể ố ớ ủ

Chúng ta bi t r ng, cây c i mu n sinh tr ng ph i tiêu hao ch t dinh d ng. Mùa xuânế ằ ố ố ưở ả ấ ưỡ

và mùa hè, cây sinh tr ng nhanh, ch t dinh d ng tiêu hao nhi u h n so v i tích lu , vìưở ấ ưỡ ề ơ ớ ỹ

v y s c kháng l nh cũng gi m. Nh ng đ n mùa thu, tình hình l i ng c l i, lúc này nhi tậ ứ ạ ả ư ế ạ ượ ạ ệ

đ ban ngày cao. M t tr i chi u m nh, quá trình quang h p c a lá di n ra nhanh, còn banộ ặ ờ ế ạ ợ ủ ễ

đêm nhi t đ th p, cây c i sinh tr ng ch m, ch t dinh d ng tiêu hao ít, tích lũy nhi uệ ộ ấ ố ưở ậ ấ ưỡ ề

nên cây ngày càng “béo”, cành non bi n thành ch t g , cây cũng d n d n có kh năng ch uế ấ ỗ ầ ầ ả ị

l nh.ạ

Song đ ng nghĩ trên b m t cây mùa đông vào tr ng thái ng ng ho t đ ng, th c ra sừ ề ặ ở ạ ừ ạ ộ ự ự

bi n đ i bên trong nó r t l n. Tinh b t tích lu vào mùa thu lúc này chuy n hoá thànhế ổ ấ ớ ộ ỹ ể

đ ng, th m chí có lo i tinh b t l i chuy n hoá thành ch t béo, đây đ u là nh ng v tườ ậ ạ ộ ạ ể ấ ề ữ ậ

ch t phòng l nh, nó có th b o v t bào không d b ch t l nh. N u c t các t ch cấ ạ ể ả ệ ế ễ ị ế ạ ế ắ ổ ứ

thành nh ng mi ng m ng r i đ t d i kính hi n vi quan sát, b n s còn phát hi n nh ngữ ế ỏ ồ ặ ướ ể ạ ẽ ệ ữ

hi n t ng thú v . Thông th ng các t bào li n nhau t ng c p, lúc này s i g n k t tệ ượ ị ườ ế ề ừ ặ ợ ắ ế ế

bào đ u b đ t, h n n a vách t bào và ch t nguyên sinh cũng b tách r i, gi ng nh t ngề ị ứ ơ ữ ế ấ ị ờ ố ư ừ

chi c ng. Nh ng s thay đ i nh bé mà m t th ng không nhìn th y đ c này có tácế ố ữ ự ổ ỏ ắ ườ ấ ượ

d ng r t l n trong vi c nâng cao kh năng kháng l nh c a th c v t. Khi các t ch c đóngụ ấ ớ ệ ả ạ ủ ự ậ ổ ứ

băng, nó có th tránh cho các b ph n quan tr ng nh t trong t bào. Ch t nguyên sinh bể ộ ậ ọ ấ ế ấ ị

đóng băng gi a các t bào và g p ph i nh ng nguy hi m do b t n th ng.ữ ế ặ ả ữ ể ị ổ ươ

Có th th y, vi c “chìm vào gi c ng ” và v t qua mùa đông c a cây c i t ng quanể ấ ệ ấ ủ ượ ủ ố ươ

m t thi t v i nhau. Mùa đông, cây ng càng sâu thì càng ch u đ c nhi t đ th p, càng cóậ ế ớ ủ ị ượ ệ ộ ấ

s c kháng l nh. Ng c l i, gi ng nh cây chanh sinh tr ng quanh năm mà không đ cứ ạ ượ ạ ố ư ưở ượ

ngh ng i thì s c kháng l nh s kém, cho dù là khí h u Th ng H i thì nó cũng khôngỉ ơ ứ ạ ẽ ậ ở ượ ả

th s ng qua mùa đông.ể ố

T i sao tu i th c a m t s lo i th c v t c c ng n?ạ ổ ọ ủ ộ ố ạ ự ậ ự ắ

Nh ng chuy n thú v trong th gi i t nhiên nhi u vô k , không bi t các b n đã chú ýữ ệ ị ế ớ ự ề ể ế ạ

đ n ch a, b t lu n là các lo i cây cao đ n 100 mét ho c nh ng cây ch cao có vài cm,ế ư ấ ậ ạ ế ặ ữ ỉ

m c dù b ngoài c a chúng c c kỳ d th ng nh ng c đ i chúng là nh v y: Khi h tặ ề ủ ự ị ườ ư ả ờ ư ậ ạ

đ c gieo xu ng đ t, g p ph i đi u ki n môi tr ng thích h p là n y m m, sinh tr ng,ượ ố ấ ặ ả ề ệ ườ ợ ả ầ ưở

ra hoa k t trái, trong h t gi ng l i p h t cu th h th hai, cu i cùng là ch t đi.ế ạ ố ạ ấ ủ ạ ả ế ệ ứ ố ế

Nh ng th i gian c n thi t đ chúng hoàn thành quá trình s ng nh v y ph i căn c vàoư ờ ầ ế ể ố ư ậ ả ứ

các đ c tính khác nhau c a các lo i th c v t, đ ng th i không hoàn toàn gi ng nhau, th mặ ủ ạ ự ậ ồ ờ ố ậ

chí cách nhau m y ch c l n đ n m y trăm l n. Có lo i ch c n m t năm (t mùa xuânấ ụ ầ ế ấ ầ ạ ỉ ầ ộ ừ

đ n mùa thu) nh các lo i th c v t nông nghi p: lúa, cao l ng, ngô, khoai… m i ng iế ư ạ ự ậ ệ ươ ọ ườ

g i chúng là th c v t s ng m t năm. Có lo i th c v t ph i c n đ n hai năm m i có thọ ự ậ ố ộ ạ ự ậ ả ầ ế ớ ể

hoàn thành, trong đó ph i ngh qua m t mùa đông, đ n năm sau m i sinh tr ng hoa thân,ả ỉ ộ ế ớ ưở

ra hoa k t qu nh rau c i d u, ti u m ch v đông là nh v y, m i ng i g i chúng làế ả ư ả ầ ể ạ ụ ư ậ ọ ườ ọ

th c v t s ng hai năm. Nh ng lo i này đa s là nh ng th c v t thu c lo i c .ự ậ ố ữ ạ ố ữ ự ậ ộ ạ ỏ

Th c v t lo i g thì l i khác xa, có lo i c n m i m y năm, m y ch c năm th m chíự ậ ạ ỗ ạ ạ ầ ườ ấ ấ ụ ậ

m y trăm năm, m y ngàn năm m i hoàn thành chu kỳ s ng c a chúng. Cho dù nh v y,ấ ấ ớ ố ủ ư ậ

nó cũng gi ng nh th c v t khác, quy lu t c b n c a cu c s ng đ u là t phát d c, sinhố ư ự ậ ậ ơ ả ủ ộ ố ề ừ ụ

tr ng đ n già y u và cu i cùng là ch t, trên th gi i không có loài th c v t nào là có thưở ế ế ố ế ế ớ ự ậ ể

s ng mãi không già.ố

Có lo i th c v t nào s ng không đ n m t năm không? Cũng có và ch ng lo i c a chúngạ ự ậ ố ế ộ ủ ạ ủ

cũng không ít. Trong gi i th c v t, có lo i ch s ng v n v n vài tháng, có lo i th m chíớ ự ậ ạ ỉ ố ỏ ẹ ạ ậ

ch s ng m y ch c ngày. Nh chúng ta th ng nhìn th y trên máng ngói trên mái nhà cóỉ ố ấ ụ ư ườ ấ

m t lo i c nhi u th t có th n bông hoa nh năm cánh màu vàng, g i là Ngoã tùng, sauộ ạ ỏ ề ị ể ở ỏ ọ

c n m a chúng m i m c lên, r t nhanh chóng n hoa, qua mùa m a thì khô mà ch t. Cònơ ư ớ ọ ấ ở ư ế

có m t lo i H khô th o dùng làm thu c trong Đông y, mùa xuân n y m m, mùa h v aộ ạ ạ ả ố ả ầ ạ ừ

đ n thì nó đã tuyên b k t thúc m t đ i. N u mu n nói lo i th c v t th t s ng n thì trênế ố ế ộ ờ ế ố ạ ự ậ ậ ự ắ

vùng sa m c có r t nhi u. Ví d nh cúc đo n m nh, y u đi m l n nh t c a nh ng th cạ ấ ề ụ ư ả ệ ế ể ớ ấ ủ ữ ự

v t đo n m nh này là s khô h n. Trên sa m c, l ng m a không nh ng c c kỳ ít mà cònậ ả ệ ợ ạ ạ ượ ư ữ ự

t p trung c a s xu ng th p trong m t th i gian ng n, do đó chúng ph i hoàn thành chuậ ủ ự ố ấ ộ ờ ắ ả

kỳ s ng trong th i gian ng n kho ng 20 đ n 30 ngày, ho c trong m y tu n sau khi m aố ờ ắ ả ế ặ ấ ầ ư

xuân r i xu ng m i năm thì ra hoa, k t qu và ch t, sau đó l i không nhìn th y d u v tơ ố ỗ ế ả ế ạ ấ ấ ế

c a chúng đâu. Tu i th c a nh ng loài th c v t trên sa m c ng n nh v y là do đi uủ ổ ọ ủ ữ ự ậ ạ ắ ư ậ ề

ki n môi tr ng khô h n c a sa m c t o nên, đây là k t qu c a s thích ng v i tệ ườ ạ ủ ạ ạ ế ả ủ ự ứ ớ ự

nhiên c a các loài th c v t.ủ ự ậ

Vì sao lá trên ng n r ng cu i cùng?ọ ụ ố

mi n ôn đ i, m i khi mùa thu đ n, cây thay màu lá t xanh sang vàng, cu i cùng trútỞ ề ớ ỗ ế ừ ố

n t chi c áo này, tr n tr i đón mùa Đông t i. N u chú ý m t chút, n m s th y lá trênố ế ầ ụ ớ ế ộ ạ ẽ ấ

cành chính đ i màu tr c tiên, sau đó lan d n đ n ng n cây, ng n cành. R ng lá cũngổ ướ ầ ế ọ ọ ụ

v y, r ng d i tr c, càng lên trên ng n, lá càng r ng ch m.ậ ụ ở ướ ướ ọ ụ ậ

Có th b n s nói, đó là hi n t ng t nhiên c a gi i sinh v t, già tr c ch t tr c. Láể ạ ẽ ệ ượ ự ủ ớ ậ ướ ế ướ

phía d i ra tr c lá đ u cành nên r ng s m h n. Đây cũng là m t cách gi i thích, nh ngướ ướ ầ ụ ớ ơ ộ ả ư

còn có cách hi u sâu h n.ể ơ

Trong quá trình sinh tr ng, m i cây c i đ u v n t i s phát tri n đ y đ nh t, cho nênưở ọ ố ề ươ ớ ự ể ầ ủ ấ

nó luôn đ a nhi u th c ăn lên ng n đ tăng nhanh s sinh tr ng. Ng n cành do đ cư ề ứ ọ ể ự ưở ọ ượ

cung c p nhi u ch t dinh d ng. Khi ng n cây l n đ n m t m c đ nh t đ nh, sinhấ ề ấ ưỡ ọ ớ ế ộ ứ ộ ấ ị

tr ng s ch m d n l i. Lúc này cây r ng lá là do hai đi u ki n: Bên trong, vi c cungưở ẽ ậ ầ ạ ụ ề ệ ệ

c p dinh d ng b h n ch và bên ngoài, đi u ki n th i ti t thay đ i theo chi u h ngấ ưỡ ị ạ ế ề ệ ờ ế ổ ề ướ

không có l i, ch c năng t ng h p th c ăn c a lá kém d n, lá không t n t i đ c n a, r iợ ứ ổ ợ ứ ủ ầ ồ ạ ượ ữ ơ

l t .ả ả

Nh ng m c dù v y, b ph n ng n cây v n đ c u tiên chăm sóc, th c ăn đ c cungư ặ ậ ộ ậ ọ ẫ ượ ư ứ ượ

c p nhi u nh t, nên dù cây ng ng đ a th c ăn lên ng n, nh vào l ng d tr nó v nấ ề ấ ừ ư ứ ọ ờ ượ ự ữ ẫ

sinh t n thêm m t th i gian. Đ ng th i trong lúc đó, ch t di p l c trong lá cây ch a b pháồ ộ ờ ồ ờ ấ ệ ụ ư ị

hu , v n t ng h p đ c m t s ch t dinh d ng. Nh v y, lá trên ng n cây s r ngỷ ẫ ổ ợ ượ ộ ố ấ ưỡ ư ậ ọ ẽ ụ

mu n h n các b ph n khác trên cây.ộ ơ ở ộ ậ

T i sao tính kháng b nh c a th c v t hoang dã l i r t m nh?ạ ệ ủ ự ậ ạ ấ ạ

Chúng ta đã nhìn th y th c v t hoang dã ru ng hoang và đ t hoang, không ít cây trên toấ ự ậ ở ộ ấ

d i nh , cành lá y u t, có m t s qu r t nh mà chua. Nhìn bên ngoài chúng cũngướ ỏ ế ớ ộ ố ả ấ ỏ

t ng đ ng v i th c v t đ c tr ng. Nh ng nh ng ng i làm công tác khoa h c l i cóươ ươ ớ ự ậ ượ ồ ư ữ ườ ọ ạ

c m tình sâu s c v i chúng. H xem tr ng đi m nào c a th c v t hoang dã? Th c v tả ắ ớ ọ ọ ể ủ ự ậ ự ậ

hoang dã có m t u đi m vô cùng quý báu, u đi m này đ c các nhà th c v t h c g i làộ ư ể ư ể ượ ự ậ ọ ọ

“Tính kháng ch i m nh”. Cái g i là tính kháng ch i là ch kh năng ch ng l i nh ng b tọ ạ ọ ọ ỉ ả ố ạ ữ ấ

l i trong môi tr ng s ng c a chúng. Trong gi i t nhiên, th c v t đang t n t i khi g pợ ườ ố ủ ớ ự ự ậ ồ ạ ặ

ph i nh ng đi u có h i cho s s ng c a chúng thì chúng luôn mu n tìm cách đ ch ngả ữ ề ạ ự ố ủ ố ể ố

l i. Trong nh ng th c v t khác loài, đ c bi t là gi a nh ng loài th c v t đ c tr ng vàạ ữ ự ậ ặ ệ ữ ữ ự ậ ượ ồ

nh ng loài th c v t m c hoang thì kh năng đ i kháng đ c bi u hi n ra không gi ngữ ự ậ ọ ả ố ượ ể ệ ố

nhau.

Có ng i đã t ng làm m t s th nghi m, trong cùng m t đi u ki n, kh năng khángườ ừ ộ ố ử ệ ộ ề ệ ả

b nh đ u đen gi a nho m c hoang và cây nho tr ng rõ ràng là khác nhau. Khi lá nhoệ ậ ữ ọ ồ

h ng hoa h ng đ c tr ng đã đ y v t ban đen c a b nh đ u đen thì gai nho và lông nhoươ ồ ượ ồ ầ ế ủ ệ ậ

m c hoang g n nh không có v t ban đen. Đây là do nguyên nhân nào? Đó là vì th c v tọ ầ ư ế ự ậ

m c hoang t m t h t m c thành m t cây, t tr c t i gi không ai vun tr ng và qu n lýọ ừ ộ ạ ọ ộ ừ ướ ớ ờ ồ ả

nh ng l i có r t nhi u k thù t n công, nh m a, gió, tuy t l nh, h n hán lũ l t, b nh t tư ạ ấ ề ẻ ấ ư ư ế ạ ạ ụ ệ ậ

và sâu h i luôn mu n tìm cách bóp ch t sinh m ng c a chúng. Đ ti p t c sinh t n, b tạ ố ế ạ ủ ể ế ụ ồ ắ

đ u t th i t tiên, t th h này đ n th h khác luôn luôn ph i đ u tranh v i k thù vôầ ừ ờ ổ ừ ế ệ ế ế ệ ả ấ ớ ẻ

tình, d n d n hình thành kh năng kháng b nh c c m nh đ thích ng v i môi tr ngầ ầ ả ệ ự ạ ể ứ ớ ườ

chúng th ng ph i đ a ra nhi u ki u bi n đ i v c u t o hình thái bên ngoài và c năngườ ả ư ề ể ế ổ ề ấ ạ ơ

sinh lý bên trong c a chính mình đ thích ng. Ví d nhi u lo i th c v t m c hoang ho củ ể ứ ụ ề ạ ự ậ ọ ặ

là toàn thân ho c là lá đ y lông, có lo i thì đ y gai, có lo i thì ch a đ c. Toàn b nh ngặ ầ ạ ầ ạ ứ ộ ộ ữ

th này đ u giúp cho chúng có th đ u tranh t t h n đ ch ng l i k thù. Nh ng uứ ề ể ấ ố ơ ể ố ạ ẻ ữ ư

đi m này c a th c v t m c hoang đã nói rõ s c s ng và s c chi n đ u c a chúng đ u r tể ủ ự ậ ọ ứ ố ứ ế ấ ủ ề ấ

m nh m . Nh ng nh ng th c v t tr ng thì l i không nh v y, chúng t nh đ n l n đ uạ ẽ ư ữ ự ậ ồ ạ ư ậ ừ ỏ ế ớ ề

đ c s chăm sóc, quan tâm c a con ng i, thi u s rèn luy n cho tính đ i kháng, m tượ ự ủ ườ ế ự ệ ố ộ

khi nguy hi m đ n thì không ch u đ c, th m chí b ch t.ể ế ị ượ ậ ị ế

Nh ng ng i làm công tác nuôi tr ng th c v t c c kỳ coi tr ng u đi m có tính kháng cữ ườ ồ ự ậ ự ọ ư ể ự

c c m nh c a th c v t m c hoang. H th ng thông qua con đ ng lai gi a lo i đ cự ạ ủ ự ậ ọ ọ ườ ườ ữ ạ ượ

nuôi tr ng và lo i m c hoang đ t o ra nh ng ch ng lo i t t và đ c nhi u ng i hoanồ ạ ọ ể ạ ữ ủ ạ ố ượ ề ườ

nghênh, nh ng th c v t có tính kháng c kém đ c c i t o thành nh ng lo i m i có ch tữ ự ậ ự ượ ả ạ ữ ạ ớ ấ

l ng t t và tính kháng c m nh. Do đó, t t c nh ng lo i th c v t m c hoang trên đ tượ ố ự ạ ấ ả ữ ạ ự ậ ọ ấ

c n c i trên núi không ch u đ ng gió m a, mà là chúng đ c l n lên trong khí h u kh cằ ỗ ị ự ư ượ ớ ậ ắ

nghi t. Chúng ta ph i đ c bi t coi tr ng v n quý báu c a tài nguyên phong phú, l i d ngệ ả ặ ệ ọ ố ủ ợ ụ

tri t đ u đi m là tính kháng b nh m nh này c a chúng, t o ra gi ng lai đ đ a ra nhi uệ ể ư ể ệ ạ ủ ạ ố ể ư ề

lo i m i, giúp ích cho nhân lo i.ạ ớ ạ

T i sao nh ng loài th c v t sinh tr ng bãi bi n và đ m l y đ u có r hô h p?ạ ữ ự ậ ưở ở ể ầ ầ ề ễ ấ

Chúng ta bi t r ng cu c s ng và s sinh tr ng c a th c v t không tách r i kh i n c.ế ằ ộ ố ự ưở ủ ự ậ ờ ỏ ướ

Không có n c, th c v t d úa tàn, th m chí là ch t. Nh ng khi n c trong đ t quá nhi uướ ự ậ ễ ậ ế ư ướ ấ ề

ho c ngâm mình trong n c thì không khí trong l h c a đ t s b n c đ y ra, làm choặ ướ ỗ ở ủ ấ ẽ ị ướ ẩ

đ t tr thành thi u oxy, cũng s đe do đ n cu c s ng c a th c v t. Có ng i đã đo đ c,ấ ở ế ẽ ạ ế ộ ố ủ ự ậ ườ ạ

khi oxy trong đ t gi m xu ng 10% thì c năng b r c a đ i đa s các loài th c v t s cóấ ả ố ơ ộ ễ ủ ạ ố ự ậ ẽ

th b thoái hoá. Khi gi m xu ng 2% thì h r ph i đ i di n v i cái ch t. Bãi bi n vàể ị ả ố ệ ễ ả ố ệ ớ ế ể

đ m l y là thu c v môi tr ng sinh thái thi u oxy, th ng xuyên ng p n c.ầ ầ ộ ề ườ ế ườ ậ ướ

Nh ng th c v t trong quá trình ti n hoá cũng t o ra đ c m t lo t ch ng lo i đ thíchư ự ậ ế ạ ượ ộ ạ ủ ạ ể

ng sinh tr ng trong môi tr ng thi u oxy, đ c g i là th c v t đ m l y ho c th c v tứ ưở ườ ế ượ ọ ự ậ ầ ầ ặ ự ậ

bãi bi n. Nh ng th c v t này có m t đ c đi m chung đó là có b r ti n hành hô h p tể ữ ự ậ ộ ặ ể ộ ễ ế ấ ừ

trong đ t t i khi l d n ra trong không khí, đ c g i là r hô h p. R hô h p có các lấ ớ ộ ầ ượ ọ ễ ấ ễ ấ ỗ

ngoài to l n, bên trong có các khe h t bào r t phát tri n, có th d tr không khí. Đây làớ ở ế ấ ể ể ự ữ

t ch c thông khí r t đ c bi t c a th c v t bãi bi n và th c v t đ m l y, chúng có thổ ứ ấ ặ ệ ủ ự ậ ể ự ậ ầ ầ ể

làm cho th c v t đ m l y và th c v t bãi bi n có th sinh tr ng trong môi tr ng thi uự ậ ầ ầ ự ậ ể ể ưở ườ ế

oxy. Đ ng nhiên, nh ng b r hô h p c a các th c v t bãi bi n và th c v t đ m l yươ ữ ộ ễ ấ ủ ự ậ ể ự ậ ầ ầ

khác nhau thì hình d ng c a chúng cũng khác nhau, nh d ng quỳ g i, d ng vòng, d ngạ ủ ư ạ ố ạ ạ

ngón tay và d ng g y.ạ ậ

Có r t nhi u th c v t có r hô h p nh các th c v t sinh tr ng bãi bi n nh cây v tấ ề ự ậ ễ ấ ư ự ậ ưở ở ể ư ẹ

thu c h v t và cây h i đi p thu c h c roi ng a, cây dây bi n thu c h dâu bi n.ộ ọ ẹ ả ệ ộ ọ ỏ ự ể ộ ọ ể

Trung Qu c còn s ng sót m t lo i th c v t đó là Tùng n c, là th c v t đ m l y n cố ố ộ ạ ự ậ ướ ự ậ ầ ầ ướ

ng t c a vùng duyên h i đông nam Trung Qu c, ph n g c c a cây m c lên b r hô h pọ ủ ả ố ầ ố ủ ọ ộ ễ ấ

d ng quỳ g i cao th p không gi ng nhau r t đ c đáo. Cây L c Vũ Sam còn sót l i cóạ ố ấ ố ấ ộ ạ ạ

ngu n g c t phía đông nam B c M , t th k 20 đã du nh p vào tr ng Trung Qu cồ ố ừ ắ ỹ ừ ế ỷ ậ ồ ở ố

trên vùng m ng l i h phía nam, ph n g c c a cây cũng gi ng nh tùng n c, m c raạ ướ ồ ở ầ ố ủ ố ư ướ ọ

b r hô h p có d ng quỳ g i đ c bi t.ộ ễ ấ ạ ố ặ ệ

vùng đ m l y n c ng t c a khu v c nhi t đ i cũng th ng nhìn th y th c v t có rỞ ầ ầ ướ ọ ủ ự ệ ớ ườ ấ ự ậ ễ

hô h p, nh cây T Đàn dùng làm thu c châu M , cây Hoàng Ng u và H ng Giao ấ ư ử ố ở ỹ ư ồ ở

Kalimanjaro, g Maomalu Nigiêria, cây c đ ng đ o Ilian, cây đ ng hoàng Guyana.ỗ ở ọ ằ ở ả ằ ở

R hô h p c a th c v t ngoài dùng đ hô h p ra còn có th có tác d ng b o v đê vàễ ấ ủ ự ậ ể ấ ể ụ ả ệ

ch ng sóng.ố

T i sao có loài th c v t thích ánh sáng M t tr i, có lo i th c v t thì thích bóng râm?ạ ự ậ ặ ờ ạ ự ậ

Không bi t các b n có chú ý đ n không, m t m t h ng nam và m t m t h ng b c c aế ạ ế ộ ặ ướ ộ ặ ướ ắ ủ

nhà, s n phía Nam và s n phía B c c a núi cao nh n đ c l ng ánh sáng M t tr iườ ườ ắ ủ ậ ượ ượ ặ ờ

khác nhau. Ánh sáng M t tr i s n nam đ c chi u tr c ti p, h n n a chi u c ngàyặ ờ ở ườ ượ ế ự ế ơ ữ ế ả

t i t i, do đó th c v t s ng trên ph n núi này s nh n đ c nhi u ánh sáng và nhi t đớ ố ự ậ ố ầ ẽ ậ ượ ề ệ ộ

cao; ánh sáng M t tr i s n b c đ c chi u xiên, nh ng th c v t s ng trên ph n núiặ ờ ở ườ ắ ượ ế ữ ự ậ ố ầ

này s nh n đ c ít ánh sáng và nhi t l ng. Ngoài ra, l ng n c, đ m, nhi t đ ,ẽ ậ ượ ệ ượ ượ ướ ộ ẩ ệ ộ

h ng gió, gió theo mùa và đi u ki n hoàn c nh khác c a hai s n nam và b c cũngướ ề ệ ả ủ ườ ắ

không hoàn toàn gi ng nhau.ố

Do ánh sáng, l ng n c, h ng gió, nhi t đ khác nhau, làm cho s sinh tr ng lâu d iượ ướ ướ ệ ộ ự ưở ầ

c a th c v t s n nam và s n b c cũng có tính cách không gi ng nhau. Nói m t cáchủ ự ậ ở ườ ườ ắ ố ộ

đ n gi n, loài th c v t sinh tr ng s n nam thích ánh sáng M t tr i, nhà th c v t h cơ ả ự ậ ưở ở ườ ặ ờ ự ậ ọ

g i đó là th c v t d ng sinh nh tùng, sam, d ng, li u, hoè. Loài th c v t sinh tr ngọ ự ậ ươ ư ươ ễ ự ậ ưở

lâu dài s n b c thì thích bóng râm, do đó ng i ta g i chúng là th c v t âm sinh, nhở ườ ắ ườ ọ ự ậ ư

vân sam, lãnh sam, ng c châm. Đây là k t qu do th c v t s ng lâu dài trong môi tr ngọ ế ả ự ậ ố ườ

khác nhau. Tính cách đ c thù thích d ng thích âm này v n không th hình thành đ cặ ươ ố ể ượ

trong m t th i gian ng n. Nh ng cho dù hình thành nên tính cách nh th này ho c nhộ ờ ắ ư ư ế ặ ư

th kia cũng không th thay đ i m t cách tuỳ ti n đ c. B i vì đ chúng càng thích h pế ể ổ ộ ệ ượ ở ể ợ

h n v i đi u ki n s ng s n nam và s n b c, trong hình thái ph n ngoài và c u t oơ ớ ề ệ ố ở ườ ườ ắ ầ ấ ạ

sinh lý bên trong đ u có s bi n đ i. V y thì, hình thái bên ngoài và c u t o sinh lý bênề ự ế ổ ậ ấ ạ

trong c a th c v t thích d ng và th c v t thích âm có s khác bi t gì? S khác bi t rõủ ự ậ ươ ự ậ ự ệ ự ệ

ràng nh t là ph n lá. Ch t là c a th c v t thích ánh sáng là h i dày và thô ráp, trên m t láấ ầ ấ ủ ự ậ ơ ặ

có l p ch t s ng ho c ch t sáp có th ch ng ch i v i ánh sáng M t tr i, l khí th ngớ ấ ừ ặ ấ ể ố ọ ớ ặ ờ ỗ ườ

nh và dày, ch t di p l c t ng đ i ít nh ng s l ng t ng đ i nhi u. Đ c tr ng c uỏ ấ ệ ụ ươ ố ư ố ượ ươ ố ề ặ ư ấ

t o lá c a th c v t thích d ng có th đ m b o cho lá có th l i d ng t t năng l ngạ ủ ự ậ ươ ể ả ả ể ợ ụ ố ượ

M t tr i d i s c chi u c a M t tr i, trong tr ng h p thi u ánh sáng M t tr i, cũng cóặ ờ ướ ứ ế ủ ặ ờ ườ ợ ế ặ ờ

th ti n hành tác d ng quang h p nh t đ nh. C u t o lá c a th c v t thích âm và th c v tể ế ụ ợ ấ ị ấ ạ ủ ự ậ ự ậ

thích d ng hoàn toàn t ng ph n nhau, lá th ng to mà m ng, ch t s ng không phátươ ươ ả ườ ỏ ấ ừ

tri n, t bào thân lá và l khí t ng đ i ít, có khe h t bào t ng đ i phát tri n. Sể ế ỗ ươ ố ở ế ươ ố ể ố

l ng di p l c c a lá ít h n m t n a so v i th c v t thích d ng, nh ng hình dáng c aượ ệ ụ ủ ơ ộ ử ớ ự ậ ươ ư ủ

lá h i to. Nh th có l i trong môi tr ng m t, t i tăm cũng có th h p th và l iơ ư ế ợ ườ ẩ ướ ố ể ấ ụ ợ

d ng ánh sáng M t tr i y u t.ụ ặ ờ ế ớ

nh h ng c a ánh sáng M t tr i đ i v i s sinh tr ng và phát d c c a th c v t th c raẢ ưở ủ ặ ờ ố ớ ự ưở ụ ủ ự ậ ự

là r t l n, do tác d ng c a ánh sáng, không ch hình thái và sinh lý ph n lá c a th c v tấ ớ ụ ủ ỉ ầ ủ ự ậ

thích ánh sáng và th c v t thích bóng râm có s khác bi t rõ ràng, mà chính là cùng m tự ậ ự ệ ộ

lo i th c v t, sinh tr ng trong môi tr ng đ y ánh sáng M t tr i và môi tr ng râm mátạ ự ậ ưở ườ ầ ặ ờ ườ

thì bi n hoá sinh thái c a lá cũng r t l n. Ví d , cây sinh tr ng trên m t đ t tr ng tr iế ủ ấ ớ ụ ưở ặ ấ ố ả

thì tán cây r ng l n và phát tri n; Sinh tr ng trong r ng r m thì tán cây nh h p và caoộ ớ ể ưở ừ ậ ỏ ẹ

chót vót. Th m chí có lúc lá trên cùng m t cây do nh n đ c ánh sáng khác nhau mà tínhậ ộ ậ ượ

cách bi u hi n ra c a chúng cũng khác nhau, nh lá trên ng n cây ho c m t ngoài cây doể ệ ủ ư ọ ặ ặ

nh n đ c nhi u ánh sáng chi u, ph n lá này li n bi u hi n ra đ c tr ng c a lá thích ánhậ ượ ề ế ầ ề ể ệ ặ ư ủ

sáng, còn lá ph n d i tán ho c bên trong do thi u s chi u sáng c a ánh sáng, do đóầ ướ ặ ở ế ự ế ủ

chúng m i bi u hi n ra đ c tr ng c a lá thích bóng râm. Ví d nh cây đinh h ng, hoèớ ể ệ ặ ư ủ ụ ư ươ

tây, trên cùng m t cây có th xu t hi n lá thích ánh sáng và lá thích bóng râm.ộ ể ấ ệ

Trong th c v t có loài thích ánh sáng, có loài thích bóng râm, ch y u đ c t o thành doự ậ ủ ế ượ ạ

s chi u th ng và chi u xiên c a ánh sáng M t tr i, do đi u ki n hoàn c nh sinh tr ngự ế ẳ ế ủ ặ ờ ề ệ ả ưở

khác nhau. Nh ng, có th kh ng đ nh m t đi m, b t lu n th c v t có hình d ng nh thư ể ẳ ị ộ ể ấ ậ ự ậ ạ ư ế

nào, n u không có m t tia sáng thì dù cho là th c v t thích ánh sáng hay th c v t thíchế ộ ự ậ ự ậ

bóng râm thì đ u không s ng đ c.ề ố ượ

Đ ng v t sa m c t n t i nh th nào?ộ ậ ạ ồ ạ ư ế

Đ ng v t mu n t n t i trong sa m c thì ph i có ít nh t hai kh năng. M t là kh năng điộ ậ ố ồ ạ ạ ả ấ ả ộ ả

l i, b i vì đ t cát b t c lúc nào cũng có th chôn vùi chúng; hai là kh năng tr n c, vìạ ở ấ ấ ứ ể ả ữ ướ

khi r i kh i n c thì b t kỳ sinh v t nào cũng ch còn con đ ng ch t.ờ ỏ ướ ấ ậ ỉ ườ ế

V c hai ph ng di n trên thì loài th n l n có th coi là m t đi n hình s ng mãnh li t:ề ả ươ ệ ằ ằ ể ộ ể ố ệ

Ph n tr c t chi c a chúng m ra thành màng l n, ch ng đ cho c th đi l i tho i máiầ ướ ứ ủ ở ớ ố ỡ ơ ể ạ ả

trên cát. Khi màn đ m buông xu ng, l p s ng mù bao ph , c th và m t c a th n l nế ố ớ ươ ủ ơ ể ắ ủ ằ ằ

li n dùng kh năng t i đa đ t p h p nh ng gi t s ng. Ngoài ra cái l i dài c a nó cònề ả ố ể ậ ợ ữ ọ ươ ưỡ ủ

có th li m s ng tr c m t r t linh ho t và khéo léo, gi ng nh cái g t n c trên ôtôể ế ươ ướ ắ ấ ạ ố ư ạ ướ

v y.ậ

V ph ng th c v n đ ng, r n lao “nh p gia tuỳ t c” b ng m t ki u di chuy n khôngề ươ ứ ậ ộ ắ ậ ụ ằ ộ ể ể

gi ng ai: Đ ngăn ch n b các h t cát chôn vùi b t c lúc nào, nó cong ng i sang trái,ố ể ặ ị ạ ấ ứ ườ

ph i h t m c đ tăng di n tích ti p xúc v i đ t cát, và hình thành nên thói quen v n đ ngả ế ứ ể ệ ế ớ ấ ậ ộ

nghiêng.

V kh năng tr n c, th n l n đuôi v nh có nh ng đ c đi m đ thu gom các gi t n cề ả ữ ướ ằ ằ ể ữ ặ ể ể ọ ướ

t i đa. M i khi s ng xu ng, nó l i bò lên đ nh c n cát, quay l ng v phía có s ng tố ỗ ươ ố ạ ỉ ồ ư ề ươ ừ

bi n th i t i, đuôi c a nó v nh lên cao, làm cho thân c a nó nghiêng sang m t bên, khiể ổ ớ ủ ể ủ ộ

s ng mù g p c th l nh bu t c a con v t thì s ng ng t thành nh ng gi t n c, ch yươ ặ ơ ể ạ ố ủ ậ ẽ ư ụ ữ ọ ướ ạ

men theo l ng tr t vào mi ng th n l n.ư ượ ệ ằ ằ

Không ch d ng l i nh ng đ c đi m này, đ ng v t sa m c m i con đ u có m t ph ngỉ ừ ạ ở ữ ặ ể ộ ậ ạ ỗ ề ộ ươ

pháp t n t i riêng, ch ng h n có loài chuyên s ng ph thu c vào th c v t. M t s th ngồ ạ ẳ ạ ố ụ ộ ự ậ ộ ố ườ

ngày gi u mình trong các hang cát, khi m a s ng xu ng thì l p t c bò lên m t đ t, sấ ư ươ ố ậ ứ ặ ấ ử

d ng toàn thân đ h ng s ng.ụ ể ứ ươ

Vì sao chu t chũi s ánh M t tr i?ộ ợ ặ ờ

Chu t chũi là loài v t ăn côn trùng s ng trong đ t. Chúng th ng đào hang trong l p đ tộ ậ ố ấ ườ ớ ấ

t i x p, m t và đ con đó. Chu t chũi con khi đã l n v n s ng trong đ ng h mơ ố ẩ ướ ẻ ở ộ ớ ẫ ố ở ườ ầ

đào d i đ t…ướ ấ

Chu t chũi r t ít khi đào hang, làm t d i l p đ t sét ho c đ t cát. Chung quanh t c aộ ấ ổ ướ ớ ấ ặ ấ ổ ủ

chúng có đ ng h m, 4 b li n nhau. Do trong hang luôn m t nên giun đ t, nh n, r t,ườ ầ ề ề ẩ ướ ấ ệ ế

sên d dàng sinh sôi, tr thành món ăn s n sàng cho chu t chũi.ễ ở ẵ ộ

Chu t chũi lúc nh m t hãy còn m r t to, đ n khi c th l n d n lên, m t bé đi, cu iộ ỏ ắ ở ấ ế ơ ể ớ ầ ắ ố

cùng thì l n sâu vào d i l p da, th l c thoái hoá h n. Lúc đó nó ch có th phân bi t r tặ ướ ớ ị ự ẳ ỉ ể ệ ấ

ít v s sáng t i. Nh ng đ c đi m c u t o này đ c hình thành do s thích nghi s ng lâuề ự ố ữ ặ ể ấ ạ ượ ự ố

dài v i môi tr ng thi u ánh sáng trong lòng đ t.ớ ườ ế ấ

Vì chu t chũi qua m t năm không lên m t đ t, cái chính là không ti p xúc v i ánh sáng,ộ ộ ặ ấ ế ớ

cho nên không quen v i s chi u sáng c a M t tr i. Thân nhi t c a chu t chũi cao h nớ ự ế ủ ặ ờ ệ ủ ộ ơ

thân nhi t c a ng i 2 - 3 đ C. Trong c th nó không có c u t o thích nghi v i s toệ ủ ườ ộ ơ ể ấ ạ ớ ự ả

nhi t, n u b ánh sáng M t tr i chi u th ng vào c th , làm nhi t đ c th bi n đ i l n,ệ ế ị ặ ờ ế ẳ ơ ể ệ ộ ơ ể ế ổ ớ

t n s hô h p c a nó s tăng lên. N u b l sáng h i lâu, nó s r i vào tr ng thái hôn mêầ ố ấ ủ ẽ ế ị ộ ơ ẽ ơ ạ

nóng, và có th ch t.ể ế

Ch n B c M di t r n chuông nh th nào?ồ ắ ỹ ệ ắ ư ế

R n chuông (r n đuôi kêu) r t thích ăn th t ch n. Tuy nhiên, ch n không bao gi đ b ănắ ắ ấ ị ồ ồ ờ ể ị

th t m t cách d dàng. Ng c l i, chúng còn t n công và tiêu di t hàng lo t nh ng conị ộ ễ ượ ạ ấ ệ ạ ữ

r n đ c dài g n 2 mét này. Ch n có vũ khí gì l i h i nh v y?ắ ộ ầ ồ ợ ạ ư ậ

Nhóm nghiên c u thu c Đ i h c California đã b ra g n m t năm đ quan sát sinh ho tứ ộ ạ ọ ỏ ầ ộ ể ạ

c a loài ch n “spermiphilus variegatus” các sa m c B c M . Chúng s ng trong nh ngủ ồ ở ạ ắ ỹ ố ữ

hang đ ng sâu d i lòng đ t, vì v y th ng b r n chuông l n ào ăn th t.ộ ướ ấ ậ ườ ị ắ ẻ ị

Đ t v , h hàng nhà ch n b t bu c ph i t ch c các cu c t n công tr đũa. Th ngể ự ệ ọ ồ ắ ộ ả ổ ứ ộ ấ ả ườ

kho ng 3 ho c 4 con ch n quây l i đánh r n. M t con liên t c t n công vào chi c đuôiả ặ ồ ạ ắ ộ ụ ấ ế

khi n k thù ph i co l i, không có đà đ b nh ng chi c răng c c đ c vào ng i ch n.ế ẻ ả ạ ể ổ ữ ế ự ộ ườ ồ

Trong khi đó, nh ng con khác c n tr m t ng nhát vào ng i r n.ữ ặ ộ ừ ườ ắ

Khi t n công, ch n luôn tránh đ u r n, vì ch dính m t v t đ p, chúng s b ch t ngay sauấ ồ ầ ắ ỉ ộ ế ợ ẽ ị ế

đó vài giây. Trong nhi u cu c chi n, đ gi t ch t r n ho c đu i nó ra kh i đ a ph n, nhàề ộ ế ể ế ế ắ ặ ổ ỏ ị ậ

ch n ph i hy sinh t i vài thành viên.ồ ả ớ

Đ tránh thi t h i, ch n còn t ch c các cu c săn lùng quy mô h n: Chúng mò vào t nể ệ ạ ồ ổ ứ ộ ơ ậ

hang c a r n chuông. Trong khi con m v ng m t, chúng gi t ch t hàng lo t con non,ổ ủ ắ ẹ ắ ặ ế ế ạ

ho c đ p v tr ng.ặ ậ ỡ ứ

Nh ng nói chung, ch n v n r t s r n đuôi kêu. N u r n xu t hi n b t ng , ch n th ngư ồ ẫ ấ ợ ắ ế ắ ấ ệ ấ ờ ồ ườ

b ch y tán lo n. Loài r n ăn th t ch n l n nh t dài t i g n 2 mét, có tên là kim c ngỏ ạ ạ ắ ị ồ ớ ấ ớ ầ ươ

(crotalus atrox), vì chúng có màu da nh nh ng viên đá. Chúng có th nu t g n m t conư ữ ể ố ọ ộ

ch n non, r i n m ngh kho ng 2 - 3 ngày đ tiêu hoá.ồ ồ ằ ỉ ả ể

Vì sao chim cánh c t có th s ng Nam c c?ụ ể ố ở ự

Môi tr ng c c kỳ kh c nghi t Nam c c đã bu c các sinh v t b c cao rút lui kh i lãnhườ ự ắ ệ ở ự ộ ậ ậ ỏ

đ a c a nó. Ngay c các đ ng v t l n có th ch u đ c cái rét – 80 đ C c a B c c c nhị ủ ả ộ ậ ớ ể ị ượ ộ ủ ắ ự ư

g u tr ng, voi bi n… cũng không h có m t c c Nam. V y mà chim cánh c t l i cóấ ắ ể ề ặ ở ự ậ ụ ạ

th làm đ c đi u đó.ể ượ ề

Đ hi u vì sao, chúng ta ph i xem l i “gia ph ” c a chúng. Tr c h t, cánh c t là m tể ể ả ạ ả ủ ướ ế ụ ộ

loài chim b i d i n c c x a nh t. Có th nó đã đ n đây đ nh c t tr c khi châuơ ở ướ ướ ổ ư ấ ể ế ị ư ừ ướ

Nam c c m c “áo giáp băng”. Do di n tích đ t li n h p, m t bi n r ng, nên n i đây cóự ặ ệ ấ ề ẹ ặ ể ộ ơ

th coi là khu v c ph n th nh nh t trong các thu v c, v i ngu n th c ăn phong phú, trể ự ồ ị ấ ỷ ự ớ ồ ứ ở

thành vùng đ t t t cho cánh c t trú ng .ấ ố ụ ụ

Sau n a, do k t qu tôi luy n trong gió và bão tuy t qua hàng ngàn v n năm, lông trênữ ế ả ệ ế ạ

toàn thân c a cánh c t đã bi n thành l p l p d ng v y g n ch t. V i lo i “chăn lông”ủ ụ ế ớ ớ ạ ả ắ ặ ớ ạ

đ c bi t này, n c bi n không nh ng khó th m th u, mà dù cho nhi t đ có xu ng t i –ặ ệ ướ ể ữ ẩ ấ ệ ộ ố ớ

100 đ C, chim cũng không h h n gì. Đ ng th i, l p m d i da c a nó r t dày, nênộ ề ấ ồ ờ ớ ỡ ướ ủ ấ

càng đ m b o gi nhi t cho c th .ả ả ữ ệ ơ ể

Thêm n a, châu Nam c c không có thú ăn th t, th là cánh c t đã có đ c m t m nh đ tữ ự ị ế ụ ượ ộ ả ấ

khá an toàn. Ch ng th mà khi các nhà nghiên c u đ t chân lên m nh đ t t n cùng c aẳ ế ứ ặ ả ấ ậ ủ

th gi i này, chim cánh c t không nh ng không b ch y, mà còn đón ti p h v i thái đế ớ ụ ữ ỏ ạ ế ọ ớ ộ

r t thân m t (và tò mò).ấ ậ

T i sao nói san hô là đ ng v t?ạ ộ ậ

M i ng i th ng cho r ng san hô là đá quý và hình dung nó là m t khoáng v t. Do r tọ ườ ườ ằ ộ ậ ấ

nhi u san hô thiên nhiên ch a đ c gia công đ u có hình cành cây nên t x a đ n nay r tề ư ượ ề ừ ư ế ấ

nhi u ng i l i cho r ng san hô là th c v t. Đ n th k XVIII, còn có ng i xem tuaề ườ ạ ằ ự ậ ế ế ỷ ườ

c m c a san hô là m t loài hoa và t cho r ng đó là phát hi n l n. Ngày nay, nh ng ng iả ủ ộ ự ằ ệ ớ ữ ườ

đã t ng h c đ ng v t h c đ u bi t r ng san hô là đ ng v t b c th p, nó thu c đ ng v từ ọ ộ ậ ọ ề ế ằ ộ ậ ậ ấ ộ ộ ậ

ru t r ng ch có hai l p phôi trong và ngoài, gi ng nh m t chi c túi có hai l p. Nó cóộ ỗ ỉ ớ ố ư ộ ế ớ

m t mi ng nh ng không có h u môn. Th c ăn đ c đ a vào t đây. Xung quanh mi ngộ ệ ư ậ ứ ượ ư ừ ệ

có m c nhi u tua c m, đây chính là th mà ng i x a g i là hoa. Tua c m có th b tọ ề ả ứ ườ ư ọ ả ể ắ

th c ăn ho c khu y đ ng đ dòng n c ch y vào mi ng và xoang tràng, giúp tiêu hoá cácứ ặ ấ ộ ể ướ ả ệ

sinh v t nh trong n c, cho nên nó là đ ng v t.ậ ỏ ướ ộ ậ

San hô có r t nhi u loài, chúng đ u s ng r t v ng ch c, h n n a l i có nh ng đ c tínhấ ề ề ố ấ ữ ắ ơ ữ ạ ữ ặ

chung là s ng trong bi n nông, đ c bi t là thích sinh tr ng nh ng vùng n c bi n mố ể ặ ệ ưở ở ữ ướ ể ấ

có dòng n c ch y nhanh, nhi t đ cao, và trong s ch. Do ph n l n san hô đ u có thướ ả ệ ộ ạ ầ ớ ề ể

n y m m sinh tr ng, mà nh ng m m này không th tách kh i th m . Nh v y cu iả ầ ưở ữ ầ ể ỏ ể ẹ ư ậ ố

cùng s hình thành m t qu n th liên k t và chung s ng v i nhau, đây chính là nguyênẽ ộ ầ ể ế ố ớ

nhân ch y u mà san hô có hình cành cây.ủ ế

M i đ n th c a san hô đ c g i là “trùng san hô”. Loài san hô mà chúng ta th ng th yỗ ơ ể ủ ượ ọ ườ ấ

chính là b x ng c a qu n th sót l i do th t c a trùng san hô này đã b th i nát. Có bộ ươ ủ ầ ể ạ ị ủ ị ố ộ

x ng r t thô ráp, có th dùng làm nguyên li u đ t đá vôi, đá nhân t o, loài t t h n có thươ ấ ể ệ ố ạ ố ơ ể

dùng làm nguyên li u xây d ng. Loài đá san hô th ng th y d i bi n ph n l n đ u doệ ự ườ ấ ướ ể ầ ớ ề

nh ng b x ng này ch t đ ng thành. Có m t s b x ng r t c ng, màu s c t i sáng,ữ ộ ươ ấ ố ộ ố ộ ươ ấ ứ ắ ươ

đ c bi t là lo i có màu đ , con ng i th ng mài dũa nó thành các lo i đ trang s c.ặ ệ ạ ỏ ườ ườ ạ ồ ứ

Chim bay trong m a ch u n c m a nh th nào?ư ị ướ ư ư ế

Chim có m t mí m t c c m ng g i là màng nháy, dùng đ b o v m t và b o v c khiộ ắ ự ỏ ọ ể ả ệ ắ ả ệ ả

nó bay trong m a. Màng nháy này không hoàn toàn trong su t, vì v y chim có th khôngư ố ậ ể

nhìn th y rõ nh ng chúng v n phân bi t đ c sáng t i.ấ ư ẫ ệ ượ ố

Gi ng nh mèo, chó và m t s loài đ ng v t khác, màng này có th nháy qua m t r tố ư ở ộ ố ộ ậ ể ắ ấ

nhanh đ b o v m t. Nó giúp tránh kh i s va ch m khi chim bay qua b i r m. chimể ả ệ ắ ỏ ự ạ ụ ậ Ở

săn m i, nh chim ng ch ng h n, chúng nh m m t l i ngay l p t c tr c khi va ch mồ ư ư ẳ ạ ắ ắ ạ ậ ứ ướ ạ

v i n n nhân, che m t l i khi b t con m i.ớ ạ ắ ạ ắ ồ

T i sao trong trai, sò có trân châu (ng c)?ạ ọ

Cái nôi sinh ra h t trân châu là loài đ ng v t nhuy n th nh con sò, trai ng c bi n và traiạ ộ ậ ễ ể ư ọ ể

n c ng t. Có nhi u ng i nghĩ trai, sò càng l n thì h t trân châu bên trong chúng càng to.ướ ọ ề ườ ớ ạ

Th c t thì không ph i v y. Ch khi nào có ký sinh trùng s ng ký sinh ho c có v t bênự ế ả ậ ỉ ố ặ ậ

ngoài xâm nh p vào trong c th nh ng con sò, con trai thì m i t o ra đ c các h t trânậ ơ ể ữ ớ ạ ượ ạ

châu.

Th tách m t v trai ho c là v sò ra thì th y t ng trong cùng c a v có ánh sáng r c rử ộ ỏ ặ ỏ ấ ầ ủ ỏ ự ỡ

nh t, nh p nhánh màu s c nh h t trân châu, đây đ c g i là “t ng trân châu”, nó là ch tấ ấ ắ ư ạ ượ ọ ầ ấ

trân châu do màng ngoài ti t ra c u thành.ế ấ

Khi ký sinh trùng chui vào v sò, v trai c ng, đ b o v c th , màng ngoài c a con sò,ỏ ỏ ứ ể ả ệ ơ ể ủ

con trai s nhanh chóng ti t ra ch t trân châu bao quanh ký sinh trùng này. Nh v y, th iẽ ế ấ ư ậ ờ

gian lâu d n s hình thành ra h t trân châu.ầ ẽ ạ

Có lúc khi m t s h t cát r i vào trong con sò, con trai làm cho chúng nh t th i không cóộ ố ạ ơ ấ ờ

cách nào đ y nó ra đ c, sau khi ch u nhi u s kích thích đau đ n thì chúng đã nhanhẩ ượ ị ề ự ớ

chóng t màng ngoài ti t ra ch t trân châu đ d n d n bao vây l y nó. Th i gian lâu d n,ừ ế ấ ể ầ ầ ấ ờ ầ

bên ngoài h t cát đ c bao b c b i ch t trân châu r t dày, và cũng đã bi n thành m t h tạ ượ ọ ở ấ ấ ế ộ ạ

trân châu tròn vo.

Kho ng 20 – 30 loài đ ng v t nhuy n th có th s n sinh ra h t trân châu. Hi n nay,ả ộ ậ ễ ể ể ả ạ ệ

ng i ta đã xây d ng n i nuôi tr ng nhân t o, sau khi nuôi l n m t s đ ng v t nhuy nườ ự ơ ồ ạ ớ ộ ố ộ ậ ễ

th (ch y u là trai ng c), trong t ch c k t đ màng ngoài c m nhân vào v trai, và trênể ủ ế ọ ổ ứ ế ế ắ ỏ

nhân ph m t t m màng ngoài nh , qua m t th i gian nh t đ nh thì s sinh ra h t trânủ ộ ấ ỏ ộ ờ ấ ị ẽ ạ

châu nuôi nhân t o. Trong các khu v c duyên h i và h l c đ a Trung Qu c đ u dùngạ ự ả ồ ụ ị ở ố ề

bi n pháp này đ nuôi tr ng trân châu, ngoài ra t nuôi tr ng h t trân châu bình th ng đãệ ể ồ ừ ồ ạ ườ

phát tri n m r ng ra nuôi tr ng h t màu và h t hình t ng.ể ở ộ ồ ạ ạ ượ

T i sao m t cây đa có th thành r ng?ạ ộ ể ừ

Cây đa là m t lo i cây cao to lá xanh quanh năm, to r ng, thích nh ng vùng nhi t đ caoộ ạ ộ ữ ệ ộ

m a nhi u, không khí m t, nó phân b ph bi n nh ng vùng nhi t đ i và á nhi tư ề ẩ ướ ố ổ ế ở ữ ệ ớ ệ

đ i c a Trung Qu c, th ng g p nh ng vùng th p và m t nh trong r ng nhi t đ i,ớ ủ ố ườ ặ ở ữ ấ ẩ ướ ư ừ ệ ớ

b bi n duyên h i và đ ng b ng th p h n so v i m t n c bi n. Do qu c a cây đa có vờ ể ả ồ ằ ấ ơ ớ ặ ướ ể ả ủ ị

ng t, chim r t thích ăn, do h t r t c ng không th tiêu hoá đ c nên theo phân chim gieoọ ấ ạ ấ ứ ể ượ

vãi kh p n i, trên đ nh tháp c , trên t ng thành c và trên đ nh nh ng ngôi nhà c kínhắ ơ ỉ ổ ườ ổ ỉ ữ ổ

c a vùng nhi t đ i và á nhi t đ i đ u có th nhìn th y nh ng cây đa nh do chim gieoủ ệ ớ ệ ớ ề ể ấ ữ ỏ

h t. Nh ng cây đa nh đ c sinh tr ng trên cây l n c a vùng nhi t đ i cũng đa s là doạ ữ ỏ ượ ưở ớ ủ ệ ớ ố

chim gieo h t. Hi n t ng kỳ l cây m c trên cây đã tr thành m t c nh quan l n c a cácạ ệ ượ ạ ọ ở ộ ả ớ ủ

khu r ng nhi t đ i.ừ ệ ớ

Nh ng cây đa có tu i th cao, sinh tr ng nhanh, h th ng cành và r ph r t phát tri n.ữ ổ ọ ưở ệ ố ễ ụ ấ ể

Trên thân chính và cành c a nó có r t nhi u l v , t i đâu cũng có th sinh ra nhi u r khíủ ấ ề ỗ ỏ ớ ể ề ễ

sinh, r xu ng d i gi ng nh nh ng chòm râu dài, nh ng r khí sinh này sau khi sinhủ ố ướ ố ư ữ ữ ễ

tr ng đ n m t đ t thì không ng ng to lên và tr thành r cái, r cái không phân cànhưở ế ặ ấ ừ ở ễ ễ

không sinh lá. Ch c năng c a các r khí sinh c a cây đa gi ng nh b r khác, có tácứ ủ ễ ủ ố ư ộ ễ

d ng hút n c và ch t dinh d ng, đ ng th i còn ch ng đ nh ng cành cây liên t cụ ướ ấ ưỡ ộ ờ ố ỡ ữ ụ

v n r ng ra ngoài, làm cho tán cây không ng ng to l n. Theo th ng kê, m t b r cáiươ ộ ừ ớ ố ộ ộ ễ

c a cây đa già có th đ t t i h n 1.000 cành. Thôn Hoàn thành huy n Tân H i t nh Qu ngủ ể ạ ớ ơ ệ ợ ỉ ả

Đông có m t cây đa to m c g n b h , tán c a cây đa r ng t i h n 6.000 m2, d i tánộ ọ ầ ờ ồ ủ ộ ớ ơ ướ

cây có hàng ngàn r cái và các r ph , gi ng nh m t “khu r ng” r m r p. Do “Khuễ ễ ụ ố ư ộ ừ ậ ạ

r ng” này cách bi n không xa nên đã tr thành n i c trú s m t i c a các loài chim nhừ ể ở ơ ư ớ ố ủ ư

h c và cò l y cá làm th c ăn, hình thành “Thiên đ ng c a các loài chim” n i ti ng.ạ ấ ứ ườ ủ ổ ế

Nh ng ng i làm công tác v n r ng l y g i ý t đ c tính sinh tr ng c a cây đa, đã tàiữ ườ ườ ừ ấ ợ ừ ặ ưở ủ

tình ti n hành d n, ch nh hình r khí sinh và tán c a cây đa làm cho nó tr thành m t c nhế ẫ ỉ ễ ủ ở ộ ả

s c đ c bi t làm xanh hoá sân v n và là ch u c nh giàu đ c s c c a Lĩnh Nam.ắ ặ ệ ườ ậ ả ặ ắ ủ

Ngoài cây đa ra còn có các lo i cây khác nh cây c thu c h c , cây qu tr n, cây dâuạ ư ọ ộ ọ ọ ả ầ

Công Gô thu c h dâu, cây đay g d o Sumata thu c h đay thân g và các lo i cây đàoộ ọ ỗ ẻ ộ ọ ỗ ạ

đia rôn cũng có th m c đ c r cái.ể ọ ượ ễ

Vì sao cây x u h c p lá khi có v t đ ng vào?ấ ổ ụ ậ ụ

Cây x u h còn đ c g i là cây trinh n . Khi b đ ng nh , nó l p t c th hi n ngay s “eấ ổ ượ ọ ữ ị ụ ẹ ậ ứ ể ệ ự

l ” c a mình b ng cách khép nh ng cành lá l i. N u b n n ng tay, nó s ph n ng c cệ ủ ằ ữ ạ ế ạ ặ ẽ ả ứ ự

kỳ mau l . Ch ng 10 giây, t t c các lá đ u c p xu ng.ẹ ừ ấ ả ề ụ ố

Đi u này có liên quan t i “tác d ng s c căng” c a lá x u h . cu i cu ng lá có m t môề ớ ụ ứ ủ ấ ổ Ở ố ố ộ

t bào m ng g i là b ng lá, bên trong ch a đ y n c. Khi b n đ ng tay vào, lá b ch nế ỏ ọ ọ ứ ầ ướ ạ ụ ị ấ

đ ng, n c trong t bào b ng lá l p t c d n lên hai bên phía trên. Th là ph n d i b ngộ ướ ế ọ ậ ứ ồ ế ầ ướ ọ

lá x p xu ng nh qu bóng xì h i, còn phía trên l i nh qu bóng b m căng. Đi u đó làmẹ ố ư ả ơ ạ ư ả ơ ề

cho cu ng lá s p xu ng, khép l i.ố ụ ố ạ

Khi m t lá khép l i, nó s đ a tín hi u kích thích lan r ng đ n các lá khác, khi n chúngộ ạ ẽ ư ệ ộ ế ế

cũng l n l t khép l i. Nh ng ch ít phút sau, b ph n d i b ng lá l i d n đ y n c, láầ ượ ạ ư ỉ ộ ậ ướ ọ ạ ầ ầ ướ

l i xoè ra nguyên d ng nh lúc ban đ u.ạ ạ ư ầ

Đ c tính này r t có l i cho s sinh tr ng c a cây, thích nghi v i đi u ki n t nhiên. ặ ấ ợ ự ưở ủ ớ ề ệ ự Ở

ph ng Nam th ng g p ph i nh ng tr n m a bão l n, khi đó cây x u h thu lá l i khiươ ườ ặ ả ữ ậ ư ớ ấ ổ ạ

g p m a gió s giúp nó c u đ c các lá non.ặ ư ẽ ứ ượ

T i sao hoa trên cùng m t cây bông có màu kháạ ộ c nhau?

Nói chung hoa cây bông th ng n vào bu i sáng, sau khi hoa n , chúng s thay đ i thànhườ ở ổ ở ẽ ổ

m y lo i màu s c. Hoa v a m i n thì màu tr ng, ít lâu sau bi n thành màu vàng nh t,ấ ạ ắ ừ ớ ở ắ ế ạ

bu i chi u có màu h ng ph n ho c h ng, có khi thành màu hoa h ng.ổ ề ồ ầ ặ ồ ồ

Đ n ngày th hai thì thành màu h ng s m, có khi thành màu tím, cu i cùng t t c cácế ứ ồ ẫ ố ấ ả

bông hoa bi n thành màu nâu r i r i kh i b u nhu . Lúc đó nhu b t đ u phát d c, d nế ồ ơ ỏ ầ ỵ ỵ ắ ầ ụ ầ

d n n to ra, r i bi n thành nh ng qu bông.ầ ở ồ ế ữ ả

Hi n t ng nh ng cánh hoa bông đ i màu là do t p tính đ c h u c a cây bông. B i vìệ ượ ữ ổ ậ ặ ữ ủ ở

trong cánh hoa c a chúng có r t nhi u s c t , tuỳ theo nhi t đ thay đ i và chi u x c aủ ấ ề ắ ố ệ ộ ổ ế ạ ủ

M t tr i, s c t cũng phát sinh bi n hoá.ặ ờ ắ ố ế

Trên cùng m t cây bông, các b ph n c a hoa n ra có tr c có sau, bông hoa này màuộ ộ ậ ủ ở ướ

tr ng, bông kia màu vàng ho c màu h ng r i. Cho nên nhìn vào m t cây bông mà l i th yắ ặ ồ ồ ộ ạ ấ

hình nh có m y lo i hoa khác nhau.ư ấ ạ

T i sao m t s th c v t có th phát sáng?ạ ộ ố ự ậ ể

Mùa hè, trong r ng cây ho c trong b i c , nh ng con đom đóm bay l p loè phát ra ánhừ ặ ụ ỏ ữ ậ

sáng đ p và tôn lên ánh sao, đây là hi n t ng sinh v t phát sáng mà m i ng i đ u bi t.ẹ ệ ượ ậ ọ ườ ề ế

Nh ng, th c v t cũng có th phát sáng, b n đã th y hi n t ng đó ch a?ư ự ậ ể ạ ấ ệ ượ ư

Nh năm tr c, huy n Đan Đ c a t nh Giang Tô có nhi u ng i đã nhìn th y m y câyư ướ ở ệ ồ ủ ỉ ề ườ ấ ấ

li u có th phát sáng. Ban ngày, nh ng cây này đ ng rũ bên b ru ng, không h thu hútễ ể ữ ứ ủ ờ ộ ề

s chú ý c a m i ng i, nh ng đ n đêm nó l i to ra ánh sáng le lói th n bí và có màuự ủ ọ ườ ư ế ạ ả ầ

xanh nh t, cho dù m a to gió l n hay nh ng ngày n ng gay g t cũng kéo dài không ngh .ạ ư ớ ữ ắ ắ ỉ

Nh ng cây li u thông th ng này sao l i có th phát sáng đ c? Qua nghiên c u, cu iữ ễ ườ ạ ể ượ ứ ố

cùng cũng gi i đáp đ c hoài nghi. Hoá ra, cái phát sáng không ph i là b n thân cây li uả ượ ả ả ễ

mà là m t lo i n m s ng ký sinh trên thân cây li u, b n thân các s i n m c a n mộ ạ ấ ố ễ ả ợ ấ ủ ấ

Jiamihuan phát ra ánh sáng, do đó lo i n m này có th phát sáng, m i ng i g i nó làạ ấ ể ọ ườ ọ

“N m sáng”. Lo i n m này phân b ph bi n m t d i Tô Châu, Tri t Giang, An Huy,ấ ạ ấ ố ổ ế ở ộ ả ế

nó chuyên đi tìm và s ng ký sinh m t s cây, l n lên thành th s i n m có m u tr ngố ở ộ ố ớ ể ợ ấ ầ ắ

gi ng nh s i bông, hút ch t dinh d ng c a th c v t, ăn no r i thì l i phát sáng, ch vìố ư ợ ấ ưỡ ủ ự ậ ồ ạ ỉ

ban ngày nhìn không ra, chúng ta luôn luôn nhìn chúng mà không nh n ra mà thôi. Hômậ

nay, b n nhìn th y “Mi ng n m sáng” và “Đ n thu c n m sáng” trong phòng thu cạ ấ ế ấ ơ ố ấ ở ố

chính là lo i thu c đ c làm t lo i n m phát sáng này, là ph ng thu c ch a tr t ngạ ố ượ ừ ạ ấ ươ ố ữ ị ươ

đ i hi u qu đ i v i b nh viêm túi m t và viêm gan.ố ệ ả ố ớ ệ ậ

N u b n là m t ng i s ng g n bi n, trong nh ng đêm t i nh m c, có lúc có th nhìnế ạ ộ ườ ố ầ ể ữ ố ư ự ể

th y trên m t bi n nh ng lu ng ánh sáng màu tr ng nh s a ho c màu xanh lam, thôngấ ặ ể ữ ồ ắ ư ữ ặ

th ng đ c g i là l a bi n, th l n d i đáy bi n có th g p nh ng lu ng sáng mêườ ượ ọ ử ể ợ ặ ướ ể ể ặ ữ ố

ng i nh ánh sáng các vì sao trên b u tr i d i đáy bi n, th t ch ng khác nào đ ngườ ư ầ ờ ở ướ ể ậ ẳ ộ

tiên! Hoá ra đây là m t s lo i sinh v t phát sáng thu c lo i t o, t bào n m và nh ngộ ố ạ ậ ộ ạ ả ế ấ ữ

đ ng v t nh t p h p thành đám phát sáng.ộ ậ ỏ ậ ợ

Nghe nói, trong m t tri n lãm qu c t Pari Pháp năm 1900, phòng quang h c có m tộ ể ố ế ở ọ ộ

gian tri n lãm sáng t o ra m t hình th c m i, trong đó không có m t bóng đèn nào nh ngể ạ ộ ứ ớ ộ ư

l i r t sáng, thì ra là trong m t bình thu tinh có nuôi t bào n m phát sáng, làm cho m iạ ấ ộ ỷ ế ấ ọ

ng i không ng t kinh ng c.ườ ớ ạ

Th c v t t i sao l i phát sáng đ c? Đó là b i vì trong thân c a nh ng th c v t này cóự ậ ạ ạ ượ ở ủ ữ ự ậ

m t lo i v t ch t phát sáng đ c bi t - ch t huỳnh quang và ch t xúc tác huỳnh quang.ộ ạ ậ ấ ặ ệ ấ ấ

Trong quá trình ho t đ ng s ng c n ph i ti n hành oxy hoá sinh v t, ch t huỳnh quangạ ộ ố ầ ả ế ậ ấ

này b oxy hoá d i tác d ng c a ch t xúc tác, đ ng th i gi i phóng ra năng l ng, lo iị ướ ụ ủ ấ ồ ờ ả ượ ạ

năng l ng này đ c bi u hi n ra d i hình th c phát sáng, đó là nh ng ánh sáng c aượ ượ ể ệ ướ ứ ữ ủ

sinh v t mà chúng ta nhìn th y.ậ ấ

Ánh sáng c a sinh v t là m t lo i ánh sáng l nh, hi u su t phát sáng c a nó r t cao, cóủ ậ ộ ạ ạ ệ ấ ủ ấ

t i 95% có kh năng chuy n thành ánh sáng, h n n a ánh sáng màu s c êm d u và thíchớ ả ể ơ ữ ắ ị

h p. Các nhà khoa h c có đ c g i ý c a ánh sáng l nh, mô ph ng nguyên lý phát sángợ ọ ượ ợ ủ ạ ỏ

c a sinh v t đ ch t o ra r t nhi u ngu n ánh sáng có hi u qu cao và m i.ủ ậ ể ế ạ ấ ề ồ ệ ả ớ

Ánh sáng đom đóm có t đâu?ừ

Th di nát trên đ t m t con đom đóm phát sáng, b n s th y đ l i trên m t đ t là m tử ấ ộ ạ ẽ ấ ể ạ ặ ấ ộ

v t dài, v n ti p t c nh p nháy, sau đó m i m d n r i m t h n. Nh v y, ánh sáng doệ ẫ ế ụ ấ ớ ờ ầ ồ ấ ẳ ư ậ

đom đóm phát ra là s n ph m c a m t quá trình hoá h c, ch không ph i là m t quá trìnhả ẩ ủ ộ ọ ứ ả ộ

sinh h c nh ban đ u chúng ta nghĩ.ọ ư ầ

B i vì, sau khi con côn trùng đã ch t mà ánh sáng v n còn, thì rõ ràng là con v t ch làmở ế ẫ ậ ỉ

nhi m v liên t c sinh ra lo i ch t phát sáng mà thôi.ệ ụ ụ ạ ấ

Đom đóm có hai nhóm là đom đóm bay và đom đóm bò d i đ t. C hai nhóm này đ u cóướ ấ ả ề

th phát ra cùng m t th ánh sáng l nh khá đ c bi t, không to nhi t nh ánh sáng nhânể ộ ứ ạ ặ ệ ả ệ ư

t o. Đó là vì trong quá trình phát sáng, h u nh toàn b năng l ng đ c sinh v t chuy nạ ầ ư ộ ượ ượ ậ ể

thành quang năng, ch không tiêu hao thành nhi t năng nh nh ng ngu n sáng nhân t oứ ệ ư ở ữ ồ ạ

khác.

Ánh sáng c a đom đóm đ c phát ra t m t vài đ t cu i b ng. Ban ngày, các đ t này chủ ượ ừ ộ ố ố ụ ố ỉ

có màu tr ng xám, v đêm m i phát ra ánh sáng huy n o qua l p da trong su t. Bên trongắ ề ớ ề ả ớ ố

l p da b ng là dãy các t bào phát quang, trong cùng là l p t bào ph n quang, có ch cớ ụ ế ớ ế ả ứ

năng nh m t g ng giúp ph n chi u ánh sáng ra ngoài.ư ặ ươ ả ế

Các t bào phát quang có ch a hai lo i ch t là luciferin và luciferaza. Khi tách r i nhau,ế ứ ạ ấ ờ

chúng ch là nh ng hoá ch t bình th ng, không có kh năng phát sáng. Nh ng khi c nhỉ ữ ấ ườ ả ư ở ạ

nhau, men luciferaza s xúc tác, thúc đ y quá trình oxy hoá luciferin (quá trình dùng oxyẽ ẩ

đ t cháyluciferin). Quá trình oxy hoá này t o ra quang năng.ố ạ

Đom đóm ch có th phát sáng l p loè mà không liên t c, b i vì chúng t kh ng ch vi cỉ ể ậ ụ ở ự ố ế ệ

cung c p oxy, sao cho ph n ng phát sáng th c hi n đ c lâu dài.ấ ả ứ ự ệ ượ

Bí m t s h i sinh c a ve s uậ ự ồ ủ ầ

Ng i Trung Qu c c cho r ng ve s u là con v t bi u t ng c a s h i sinh do chu kỳườ ố ổ ằ ầ ậ ể ượ ủ ự ồ

s ng có m t không hai c a chúng: n m l ng l d i m t đ t trong nhi u năm li n, sauố ộ ủ ằ ặ ẽ ướ ặ ấ ề ề

đó tr i lên kh i m t đ t đi tìm b n đ i giao ph i, đ tr ng r i… ch t! Ngày nay, ng i taồ ỏ ặ ấ ạ ờ ố ẻ ứ ồ ế ườ

v n t h i v kh năng kỳ l c a ve s u khi chúng luôn xu t hi n trong thiên nhiên vàoẫ ự ỏ ề ả ạ ủ ầ ấ ệ

m t th i đi m chính xác trong năm.ộ ờ ể

Ng i ta đào nh ng con nh ng thu c loài ve s u Magicicada đã… th d i m t đ t 15ườ ữ ộ ộ ầ ọ ướ ặ ấ

năm. Loài ve s u này th ng ch ngoi lên kh i m t đ t sau 17 năm “tu luy n”. Khi đ aầ ườ ỉ ỏ ặ ấ ệ ư

nh ng con nh ng ve s u vào m t căn phòng đ c đi u khi n khí h u nhân t o. T i đâyữ ộ ầ ộ ượ ề ể ậ ạ ạ

nh ng con nh ng đ c g n vào b r c a nh ng cây đào (peach) đã đ c “đi u ch nh”ữ ộ ượ ắ ộ ễ ủ ữ ượ ề ỉ

đ có th ra hoa hai l n m i năm. K t qu nh ng con ve s u thoát ki p nh ng s m h nể ể ầ ỗ ế ả ữ ầ ế ộ ớ ơ

m t năm. Loài côn trùng này đã “đ m” th i gian b ng cách theo dõi nh ng tin hi u sinh lýộ ế ờ ằ ữ ệ

c a cây.ủ

C vào mùa xuân, khi nhi u lo i cây b t đ u ra hoa, nh ng gi t m t và protein t hoa sứ ề ạ ắ ầ ữ ọ ậ ừ ẽ

ch y ra, r i xu ng và th m vào b r c a cây. Ve s u trong lòng đ t hút l y th c ăn tả ơ ố ấ ộ ễ ủ ầ ở ấ ấ ứ ừ

r cây và đó chính là lúc chi c đ ng h sinh h c c a loài côn trùng này đ c “kích ho t”.ễ ế ồ ồ ọ ủ ượ ạ

Lúc này ve s u s h i sinh, bò lên kh i lòng đ t và b t đ u m t chu kỳ s ng m i…ầ ẽ ồ ỏ ấ ắ ầ ộ ố ớ

T i sao có m t s th c v t l i có đ c?ạ ộ ố ự ậ ạ ộ

Th c v t khác loài, do k t qu ho t đ ng sinh lý c a chúng không gi ng nhau, t o thànhự ậ ế ả ạ ộ ủ ố ạ

v t ch t có tính ch t khác nhau tích lu trong thân c a chúng. Ví d nh lá c a rau c n,ậ ấ ấ ỹ ủ ụ ư ủ ầ

rau chân v t và rau th m có mùi v khác nhau chính là nguyên nhân này. Nh ng tích lu c aị ơ ị ữ ỹ ủ

m t s th c v t là v t ch t đ c, đi vào bên trong c th con ng i và gia súc thì có thộ ố ự ậ ậ ấ ộ ơ ể ườ ể

phát sinh tác d ng c a đ c tính, làm t n h i đ n t ch c t bào, d n đ n tr ng i v cụ ủ ộ ổ ạ ế ổ ứ ế ẫ ế ở ạ ề ơ

năng, b nh t t ho c t vong, do đó chúng đ c g i là th c v t có đ c.ệ ậ ặ ử ượ ọ ự ậ ộ

Ch ng lo i và tính ch t c a v t ch t có đ c trong th c v t r t ph c t p, đây ch nóiủ ạ ấ ủ ậ ấ ộ ự ậ ấ ứ ạ ở ỉ

đ n m t s lo i quan tr ng . Nói t tính ch t hoá h c, v t ch t có đ c c a th c v t chế ộ ố ạ ọ ừ ấ ọ ậ ấ ộ ủ ự ậ ủ

y u có : Ki m th c v t, glucoxit, saponin, protein và nh ng đ c t khác v n ch a rõ.ế ề ự ậ ữ ộ ố ẫ ư

Ki m th c v t là có h p ch t h u c có ch a nit trong thân th c v t, nh ki m câyề ự ậ ợ ấ ữ ơ ứ ơ ự ậ ư ề

thu c lá ch a trong lá và h t gi ng c a cây thu c lá, đ c t c a cây n m đ c ch a trongố ứ ạ ố ủ ố ộ ố ủ ấ ộ ư

cây n m. Glucoxit là s n v t c a s k t h p gi đ ng và g c hiđroxit (-OH), nhấ ả ậ ủ ự ế ợ ữ ườ ố ư

glucoxit kh h nh nhân ch a trong h t b ch qu và kh h nh nhân. Saponin là h p ch tổ ạ ứ ạ ạ ả ổ ạ ợ ấ

r t ph c t p, sau khi hoà tan trong n c, l c m t chút là có th t o thành b t, nhấ ứ ạ ướ ắ ộ ể ạ ọ ư

saponin cù m ch ch a trong h t cù m ch. Protein là ch v t ch t có đ c có tính ch tạ ứ ạ ạ ỉ ậ ấ ộ ấ

protein, nh protein th u d u trong h t gi ng c a th u d u, ch t ba đ u trong h t gi ngư ầ ầ ạ ố ủ ầ ầ ấ ậ ạ ố

ba đ u. V t ch t có đ c không ch tính ch t khác nhau trong các thân th c v t mà v tríậ ậ ấ ộ ỉ ấ ự ậ ị

phân b cũng khác nhau, có lo i nh ng b ph n khác nhau c a cây đ u có đ c, có lo iố ạ ở ữ ộ ậ ủ ề ộ ạ

nh ng b ph n khác nhau cùng m t cây th c v t có nh ng v t ch t có đ c nh ngở ữ ộ ậ ở ộ ự ậ ữ ậ ấ ộ ở ữ

m c đ khác nhau. Do s khác nhau v k thu t tr ng tr t. Đ t tr ng và s thay đ i vứ ộ ự ề ỹ ậ ồ ọ ấ ồ ự ổ ề

năm, giai đo n phát d c, v trí và th i ti t nên hàm l ng đ c tính c a th c v t có đ cạ ụ ị ờ ế ượ ộ ủ ự ậ ộ

cũng khác nhau.

Gluxit h nh nhân ch a trong h t gi ng c a b ch qu và h nh nhân hoà tan trong n c cóạ ứ ạ ố ủ ạ ả ạ ướ

th sinh axit cyanogen có đ c tính r t cao, tr em nu t m t l ng nh thì s m t đi triể ộ ấ ẻ ố ộ ượ ỏ ẽ ấ

giác, trúng đ c mà ch t. Khoai tây sau khi đ a ra ánh sáng chuy n sang m u xanh ho cộ ế ư ể ầ ặ

n y m m, ph n này sinh ra m t lo i đ c t có tên là “ Long quỳ tinh”. Ng i ăn vào sả ầ ở ầ ộ ạ ộ ố ườ ẽ

d n đ n b trúng đ c, sinh ra các tri u ch ng nh nôn, a ch y. Các lo i h t khác nh đàoẫ ế ị ộ ệ ứ ư ỉ ả ạ ạ ư

nhân, th u d u sau khi ăn s b trúng đ c. Hi u đ c nh ng quy t c này thì có th phòngầ ầ ẽ ị ộ ể ượ ữ ắ ể

ch ng trúng đ c và áp d ng các bi n pháp c u ch a k p th i. Có m t s th c v t có đ cố ộ ụ ệ ứ ữ ị ờ ộ ố ự ậ ộ

sau khi b đ c t thì có th ti p t c dùng đ c, nói m t cách thông th ng, rau d i sauỏ ộ ố ể ế ụ ượ ộ ườ ạ

khi ngâm và r a qua n c ho c n u chín r i l i ngâm, làm cho h t v chát và đ ng thì cóử ướ ặ ấ ồ ạ ế ị ắ

th kh h t đ c tính; Đ ng nhiên cũng có m t s th c v t nh n m đ c thì cho dù cóể ử ế ộ ươ ộ ố ự ậ ư ấ ộ

ngâm r a, n u chín nh th nào đ u không th kh đ c đ c tính. Do v y, nh ng th cử ấ ư ế ề ể ử ượ ộ ậ ữ ứ

v t không bi t thì c n ph i tìm hi u xong m i có th s d ng, đ tránh sau khi ăn nh mậ ế ầ ả ể ớ ể ử ụ ể ầ

r i b trúng đ c.ồ ị ộ

M t s th c v t có ch a v t ch t có đ c, đ c bi t là thu c nh ng th c v t có tính ki mộ ố ự ậ ứ ậ ấ ộ ặ ệ ộ ữ ự ậ ề

th c v t, có th dùng đ ch t o ra thu c. Ví d , nh lá và r c a cây cà d c và cà đ cự ậ ể ể ế ạ ố ụ ư ễ ủ ượ ộ

d c có ch a ki m l ng đang và atropin, có đ c, có th làm cho con ng i h ng ph n,ượ ứ ề ươ ộ ể ườ ư ấ

hôn mê, nh ng khi dùng m t l ng nh trong y h c l i tr thành bài thu c tr b nh phongư ộ ượ ỏ ọ ạ ở ộ ị ệ

th p, th d c, b ng đau qu n; Hoa c a cà đ c d c là hoa d ng kim mà Đông y c đ iấ ở ố ụ ặ ủ ộ ượ ươ ổ ạ

dùng đ làm thu c gây mê; Khi b trúng đ c moócphin trong qu thu c phi n có th d nể ố ị ộ ả ố ệ ể ẫ

t i li t hô h p, nh ng trong y h c khi s d ng v i li u l ng thích h p thì l i tr thànhớ ệ ấ ư ọ ử ụ ớ ề ượ ợ ạ ở

bài thu c d ng đau nhanh. Do đó hi u đ c lo i th c v t nào có đ c và trong chúng cóố ừ ể ượ ạ ự ậ ộ

ch a lo i đ c t nào có ý nghĩa r t quan tr ng.ứ ạ ộ ố ấ ọ

Chúa t c a các loài hoaể ủ

M t ngày nào đó, lang thang trong r ng m a nhi t đ i c a Malaysia và Indonesia, b n cóộ ừ ư ệ ớ ủ ạ

th s s ng s t khi đ p vào m t b n là m t bông hoa chói l i, kh ng l v i đ ng kínhể ẽ ử ố ậ ắ ạ ộ ọ ổ ồ ớ ườ

t i g n… 1 mét. Đó là Rafflesia, m t d ng hoa loa kèn l n nh t th gi i. Th y kỳ l , tớ ầ ộ ạ ớ ấ ế ớ ậ ạ ừ

“báu v t c a t o hoá” này, có th mùi kinh kh ng không ng ng b c ra – mùi th t th i.ậ ủ ạ ứ ủ ừ ố ị ố

Dân đ a ph ng do v y g i nó là hoa xác ch t. Tuy v y, th mùi đó l i có vai trò s ngị ươ ậ ọ ế ậ ứ ạ ố

còn đ i v i hoa rafflesia, chúng h p d n ru i nh ng đ n làm ch c năng th ph n.ố ớ ấ ẫ ồ ặ ế ứ ụ ấ

Tên đ y đ c a loài hoa này là Rafflesia arnoldi. Hoa m c ngay trên m t đ t, đ ng kínhầ ủ ủ ọ ặ ấ ườ

t i 1 mét, màu đ chói l i. Cây Rafflesia là m t lo i cây ký sinh, d ng s i, đ ng kínhớ ỏ ọ ộ ạ ạ ợ ườ

thân bé nh s i ch . Th t ng c đ i, hoa c a cây to bao nhiêu thì thân cây là bé b y nhiêu.ư ợ ỉ ậ ượ ờ ủ ấ

Rafflesia chui vào các mô r c a m t cây ch có d ng thân leo và hút ch t dinh d ng tễ ủ ộ ủ ạ ấ ưỡ ừ

đó. Nó không có lá, không có cu ng, không có r . Cu i cùng, cái vi th ăn bám nh bé đóố ễ ố ể ỏ

s t o ra m t cái n u, to d n lên thành hình m t chi c b p c i. Chính cái “b p c i” nàyẽ ạ ộ ướ ầ ộ ế ắ ả ắ ả

v sau s n ra bông hoa kh ng l Rafflesia arnoldi, m c ngay trên m t đ t.ề ẽ ở ổ ồ ọ ặ ấ

Các h t c a cây Rafflesia r t nh , đ c b c trong m t l p v c ng. Các nhà khoa h cạ ủ ấ ỏ ượ ọ ộ ớ ỏ ứ ọ

cho r ng chính các đ ng v t đã truy n h t này đi xa khi đi lang thang trong r ng. H t gi tằ ộ ậ ề ạ ừ ạ ắ

vào móng chân c a chúng và th là đ c tha đi kh p n i.ủ ế ượ ắ ơ

Loài Rafflesia đ u tiên và l n nh t đ c phát hi n đ o Sumatra. Các nhà khoa h c đãầ ớ ấ ượ ệ ở ả ọ

l y tên ng i phát hi n ra nó, m t ng i châu Âu có tên là Thomas Stamford Rafflesia,ấ ườ ệ ộ ườ

cũng là ng i đã thành l p n c Singapore ngày nay, đ t cho cây. T đó đ n nay, ng iườ ậ ướ ặ ừ ế ườ

ta đã đ t tên cho h n 12 loài Rafflesia khác.ặ ơ

Không ph i m i loài Rafflesia đ u có mùi th i r a c a th t th i. Indonesia cũng có loàiả ọ ề ố ữ ủ ị ố Ở

cây này, ng i dân g i là bunga patma, có nghĩa là hoa sen.ườ ọ

Loài hoa nhanh nh t trong t nhiênấ ự

Danh hi u loài th c v t nhanh nh t Trái đ t gi thu c v cây s n thù du Canadaệ ự ậ ấ ấ ờ ộ ề ơ ở

(Bunchberry Dogwood ), cá nhà th c v t h c tuyên b .ự ậ ọ ố

Nh ng bông hoa s n thù du nh xíu có th i gian, m ra ch a t i 0,5 ph n nghìn giây,ữ ơ ỏ ờ ở ư ớ ầ

phóng đi c quan sinh s n đ c (ph n hoa) d i m t áp l c g n 800 l n l c mà các nhà duơ ả ự ấ ướ ộ ự ầ ầ ự

hành đã ph i ch u khi tên l a đ c phóng.ả ị ử ượ

“Video t c đ cao đã cho th y bông hoa n ra trong vòng ch a t i 0,5 ph n nghìn giây,ố ộ ấ ở ư ớ ầ

nhanh nh t t ng đ c ghi nh n m t loài th c v t”, Joan Edwards t i Đ i h c Williamsấ ừ ượ ậ ở ộ ự ậ ạ ạ ọ

Williamstown, M , cho bi t.ở ỹ ế

Cây s n thù du (Cornus canadensis) đã v t qua các loài th c v t n i ti ng nhanh nhơ ượ ự ậ ổ ế ư

ch p khác, nh qu Impatiens pallida n tung trong 2,8 - 5,8 ph n nghìn giây, và cú khépớ ư ả ổ ầ

ch t c a hoa b y m i Venus trong 100 ph n nghìn giây.ặ ủ ẫ ồ ầ

Loài cây này th m chí còn nhanh h n c b chét có cú nh y v i t c đ 0,5 - 1,0 ph nậ ơ ả ọ ả ớ ố ộ ầ

nghìn giây và tôm b ng a v i pha t n công ch p nhoáng trong 2,7 ph n nghìn giây.ọ ự ớ ấ ớ ầ

“ Nh hoa s n thù du đ c c u t o gi ng nh máy b n đá th i trung c thu nh ”, Edwardsị ơ ượ ấ ạ ố ư ắ ờ ổ ỏ

cho bi t . C máy này cho phép bông hoa b n ph n đi xa h n c m t chi c máy lăng đáế ỗ ắ ấ ơ ả ộ ế

đ n gi n.ơ ả

Thông th ng, k kh i đ ng cho chi c máy b n đá này th ng là nh ng con côn trùngườ ẻ ở ộ ế ắ ườ ữ

l n nh ong b p cày, ho c đôi khi ch ng có gì c . Khi m t con côn trùng đ u vào bôngớ ư ắ ặ ẳ ả ộ ậ

hoa, ph n hoa dính lên thân th chúng và đ c truy n sang nh ng bông hoa khác. Cũng cóấ ể ượ ề ữ

khi bông hoa t n ra, ph n hoa đ c mang đi trong gió và h i ng v i c quan sinh s nự ở ấ ượ ộ ộ ớ ơ ả

cái c a nh ng bông hoa khác.ủ ữ

Tuy v y, nh ng ph n hoa đ dính đ bám l i trên thân th côn trùng th ng không có đậ ữ ấ ủ ể ạ ể ườ ủ

b t đ mang đi trong gió. Vì v y, có th cây s n phù du đã phát tri n máy b n đ n nhộ ể ậ ể ơ ể ắ ạ ỏ

xiu làm ph ng án d phòng, khi mà nh ng k th ph n không xu t hi n, các nhà khoaươ ự ữ ẻ ụ ấ ấ ệ

h c ph ng đoán.ọ ỏ

Cây s n thù du là loài th c v t ph bi n t o nên nh ng th m c d i r ng taiga và vânơ ự ậ ổ ế ạ ữ ả ỏ ướ ừ

sam Canada.

T i sao g i cây x ng r ng Saguaros là “ ng i kh ng l ” c a sa m cạ ọ ươ ồ ườ ổ ồ ủ ạ

V i chi u cao trung bình 9,1 đ n 13,3 mét, có cây cao v t lên t i 15,5 mét, x ng r ngớ ề ế ọ ớ ươ ồ

Saguaros n i b t trên sa m c hoang v ng v i nh ng thân cây cao d ng c t, đôi khi đ ngổ ậ ạ ắ ớ ữ ạ ộ ườ

kính thân đ t t i 76 cm. Trên thân nó ch có vài nhánh l n, còn g i là tay, u n cong lênạ ớ ỉ ớ ọ ố

tr i…ờ

Saguaros phân b Arizona, Đông Nam California và Sonora Mexico. Ph i m t t i 30ố ở ở ả ấ ớ

năm loài cây này m i đ t chi u cao 1 mét, nh ng tu i th c a chúng có th kéo dài h nớ ạ ề ư ổ ọ ủ ể ơ

200 năm.

Gi ng nh các loài x ng r ng khác, Saguaros s ng trong sa m c nh nh ng c n m aố ư ươ ồ ố ạ ờ ữ ơ ư

x i x th ng ch x y ra kho ng m t l n trong năm. Chúng hút n c nhi u h t m c cóố ả ườ ỉ ả ả ộ ầ ướ ề ế ứ

th và d tr . Saguaros có th s d ng m t t n n c m i ngày b ng cách n r ng h t cể ự ữ ể ử ụ ộ ấ ướ ỗ ằ ở ộ ế ỡ

kích th c thân cây. L ng n c này sau đó d n d n đ c s d ng đ xây d ng nên cácướ ượ ướ ầ ầ ượ ử ụ ể ự

mô m i, nh ng v i m t t c đ ch m đ n m c quá trình này kéo dài cho đ n c n m aớ ư ớ ộ ố ộ ậ ế ứ ế ơ ư

sau.

T b o vự ả ệ

Loài Saguaros đ c bao b c b ng vô s nh ng chi c gai nh (d ng bi n đ i c a lá).ượ ọ ằ ố ữ ế ỏ ạ ế ổ ủ

Nh ng chi c gai này làm ch ch h ng các dòng khí bao quanh thân cây, h n ch t i đa sữ ế ệ ướ ạ ế ố ự

thoát h i n c b m t. Nh ng chi c gai nh n cũng giúp xua đu i nh ng con thú chuyênơ ướ ề ặ ữ ế ọ ổ ữ

đi ki m x ng r ng Saguaros làm th c ăn. Ch t đ c trong nh a x ng r ng góp ph nế ươ ồ ứ ấ ộ ự ươ ồ ầ

ngăn c n s phá ho i c a các loài đ ng v t khác.ả ự ạ ủ ộ ậ

Qu chín ngay tr c khi mùa m a t iả ướ ư ớ

Nhi u loài đ ng v t, trong đó có con ng i, s d ng qu c a cây Saguaros làm th ăn.ề ộ ậ ườ ử ụ ả ủ ứ

Chim gõ ki n làm t trên cây b ng cách khoét các h c vào trong chi c thân đ s đó. Hoaế ổ ằ ố ế ồ ộ

c a cây, nh ng bông hoa sang tr ng c a vùng Arizona, màu tr ng ngà và có đ ng kínhủ ữ ọ ủ ắ ườ

t i 12,5 cm. Chúng to ra mùi th m n ng nàn, thu hút nhi u loài côn trùng cũng nhớ ả ơ ồ ề ư

nh ng con chim b câu cánh tr ng và d i mũi dài. Nh ng loài đ ng v t này s vô tình thuữ ồ ắ ơ ữ ộ ậ ẽ

gom và phân tán ph n hoa dính và cánh và ng i chúng khi chúng tìm t i các b u m tấ ườ ớ ầ ậ

th m ngon.ơ

Bí n c a cây t m g iẩ ủ ầ ử

Vào nh ng ngày mùa này trong năm, nh ng chùm cây t m g i v i qu tr ng m ng và láữ ữ ầ ử ớ ả ắ ọ

xanh m t th ng đ c treo lên c a ra vào các ngôi nhà, g i c m h ng cho nh ng đôiướ ườ ượ ử ợ ả ứ ữ

b n tr trao nhau nh ng n hôn. Nh ng không ph i ai cũng bi t r ng đó là m t trongạ ẻ ữ ụ ư ả ế ằ ộ

nh ng loài c d i đ c h i nh t.ữ ỏ ạ ộ ạ ấ

Có kho ng h n 1.300 loài t m g i, bao g m hai loài ph bi n nh t luôn đ c treo trênả ơ ầ ử ồ ổ ế ấ ượ

c a nhà trong ngày l mùa Đông, nh m t bi u hi n c a s thi n chí và tình b ng h u.ử ễ ư ộ ể ệ ủ ự ệ ằ ữ

Nh ng th c t , t t c b n chúng l i là nh ng k ăn bám trên các cành cây và cây b i, ănư ự ế ấ ả ọ ạ ữ ẻ ụ

c p th c ăn và n c c a “ ch nhà”.ắ ứ ướ ủ ủ

“Qua th i gian, chúng làm t n h i t i s phát tri n c a cây và th m chí gi t ch t cây đó”.ờ ổ ạ ớ ự ể ủ ậ ế ế

H u h t các loài t m g i có lá xanh giúp chúng t t o năng l ng nh quá trình quangầ ế ầ ử ự ạ ượ ờ

h p. Vì th các nhà khoa h c g i nó là loài bán ký sinh.ợ ế ọ ọ

T Mistletoe (cây t m g i) b t ngu n t th c t r ng loài cây này th ng xu t hi n ừ ầ ử ắ ồ ừ ự ế ằ ườ ấ ệ ở

nh ng n i chim muông đ l i ch t th i c a mình. Theo ti ng Anglo - Saxon, mistel cóữ ơ ể ạ ấ ả ủ ế

nghĩa là phân, và tan có nghĩa là cành cây. Vì v y tên thông th ng c a nó có nghĩa làậ ườ ủ

“phân trên cành cây”. Tên khoa h c c a t m g i cũng không hay ho gì h n. Trong ti ngọ ủ ầ ử ơ ế

Hy L p, phoradendron có nghĩa là “ k tr m trên cành cây”.ạ ẻ ộ

H t c a t m g i đ c phát tán qua m , chân và c quan tiêu hoá c a loài chim. Đó là m iạ ủ ầ ử ượ ỏ ơ ủ ố

quan h đôi bên cùng có l i: Nhi u loài chim s d ng t m g i đ làm t .ệ ợ ề ử ụ ầ ử ể ổ

Trong các loài t m g i, t m g i lùn là m t k nguy hi m cho ngành lâm nghi p. Ch riêngầ ử ầ ử ộ ẻ ể ệ ỉ

Colorado (M ), nó có th làm gi m m t n a s n ph m g hàng năm. Loài th c v t nàyở ỹ ể ả ộ ữ ả ẩ ỗ ự ậ

bám r vào nh ng cây to tr ng thành, làm suy y u chúng b ng cách hút ch t dinh d ngễ ữ ưở ế ằ ấ ưỡ

và n c. Khi qu c a t m g i lùn chín, chúng s n tung và b n các h t đi xa t i 15m.ướ ả ủ ầ ử ẽ ổ ắ ạ ớ

Nh ng h t đó l i đ ng trên cành cây non và sau khi n y m m l i ti p t c đánh c p ch tữ ạ ạ ọ ả ầ ạ ế ụ ắ ấ

dinh d ng t nh ng n n nhân m i.ưỡ ừ ữ ạ ớ

Các nhà lâm nghi p và các công ty l y g đã ph i v t l n nhi u năm đ ngăn ch n sệ ấ ỗ ả ậ ộ ề ể ặ ự

phát tán c a loài cây bé nh mà nguy hi m này. “Vi c ngăn c n nó khó h n c ngăn cônủ ỏ ể ệ ả ơ ả

trùng”.

B t ch p n i kinh hoàng do t m g i gây ra, loài th c v t này đã đ a con ng i xích l iấ ấ ỗ ầ ử ự ậ ư ườ ạ

g n nhau h n theo truy n th ng lâu đ i. Do cây t m g i ra qu vào mùa Đông, các n nầ ơ ề ố ờ ầ ử ả ề

văn hoá th ng coi nó là bi u hi n c a s phì nhiêu, màu m . Vi c trao nhau n hôn d iườ ể ệ ủ ự ỡ ệ ụ ướ

cây t m g i có ngu n g c t th i c đ i c a ng i Druid. Khi k thù ch m trán nhauầ ử ồ ố ừ ờ ổ ạ ủ ườ ẻ ạ

d ói cây t m g i trong r ng, h ph i h vũ khí và ng ng b n cho t i ngày hôm sau. Tư ầ ử ừ ọ ả ạ ừ ắ ớ ừ

truy n th ng này mà d n t i vi c cho cây t m g i lên c a nhà và hôn nhau d i tán láề ố ẫ ớ ệ ầ ử ử ướ

xanh”. Cây t m g i đã xu t hi n t nghìn năm nay, chúng là m t ph n không th thi uầ ử ấ ệ ừ ộ ầ ể ế

c a khu r ng.ủ ừ

Vì sao ng i và đ ng v t vùng nhi t đ i l i nh bé?ườ ộ ậ ệ ớ ạ ỏ

Do ti p thu ngu n th c ăn nghèo nàn v protein và vi ch t, các nhóm ng i và đ ng v tế ồ ứ ề ấ ườ ộ ậ

s ng trong vùng nhi t đ i m và xích đ o đã thích nghi theo h ng thu nh t m vóc l iố ệ ớ ẩ ạ ướ ỏ ầ ạ

đ t n t i đ c trong môi tr ng b t thu n l i này.ể ồ ạ ượ ườ ấ ậ ợ

Theo các nhà đ a hoá, trong đi u ki n ánh sáng M t tr i d i dào nh vùng xích đ o,ị ề ệ ặ ờ ồ ư ở ạ

c ng thêm l ng m a phong phú nh trên nh ng vùng nhi t đ i m, đ t đai hai mi n nàyộ ượ ư ư ữ ệ ớ ẩ ấ ề

có s phong hoá m nh m và tr nên kém phì nhiêu, nghèo v đ m và lân d tiêu. Ch tự ạ ẽ ở ề ạ ễ ấ

ki m, nh t là canxi và magie thi u tr m tr ng do m a nhi u, đ t b r a trôi nhanh. Nh ngề ấ ế ầ ọ ư ề ấ ị ử ữ

nguyên t vi l ng r t c n cho s s ng nh iot, coban… cũng thi u, nh t là mi n núi.ố ượ ấ ầ ự ố ư ế ấ ở ề

T các y u t này, s kém phát tri n c a kích thích c th ng i và đ ng v t có thừ ế ố ự ể ủ ơ ể ườ ộ ậ ể

đ c lý gi i nh sau:ượ ả ư

- Thi u canxi và magie s gây ra các b nh v x ng. X ng không phát tri n khi nế ẽ ệ ề ươ ươ ể ế

chi u cao h n ch .ề ạ ế

- Thi u h t s t khi n con ng i m c b nh thi u máu và g y. Th c v t nhi t đ i m giàuế ụ ắ ế ườ ắ ệ ế ầ ự ậ ệ ớ ẩ

s t, song con ng i không h p th s t qua vi c ăn th c v t mà ngu n s t ch y u làắ ườ ấ ụ ắ ệ ự ậ ồ ắ ủ ế

đ c cung c p thông qua đ ng v t (th t, cá, tr ng, s a…). Tuy nhiên trong th c t , th cượ ấ ộ ậ ị ứ ữ ự ế ứ

ăn c a ng i và đ ng v t s ng vùng này ch y u là th c v t, đ ng v t ch chi mủ ườ ộ ậ ố ở ủ ế ự ậ ộ ậ ỉ ế

kho ng t 5% đ n 10%.ả ừ ế

- Trong đi u ki n m a nhi u, các ch t ki m c n thi t cho cu c s ng c a các sinh v t bề ệ ư ề ấ ề ầ ế ộ ố ủ ậ ị

r a trôi trong khi l i có s tích lu c a các nguyên t khác nh s t, nhôm, silic… Silic làử ạ ự ỹ ủ ố ư ắ

nguyên t làm cho lá cây c a hai vùng này có màu xanh s m và c ng, s c, có nhi u x vàố ủ ẫ ứ ắ ề ơ

kém giá tr dinh d ng mà đi n hình là c tranh. Silic nhi u đ n n i bên trong các ng tre,ị ưỡ ể ỏ ề ế ỗ ố

n a ta có th g p các tinh th silic ng m n c k t đ ng l i nh nh ng c c đ ng. Đâyứ ể ặ ể ậ ướ ế ọ ạ ư ữ ụ ườ

là nguyên nhân gi i thích vì sao nh ng đ ng v t nuôi vùng nhi t đ i m và xích đ oả ữ ộ ậ ở ệ ớ ẩ ạ

cho s n l ng th t và s a thua xa so v i các loài đ ng v t x ôn đ i.ả ượ ị ữ ớ ộ ậ ở ứ ớ

S k t h p nh ng y u t trên đã khi n các c dân c a vùng nhi t đ i m nh Vi t Nam,ự ế ợ ữ ế ố ế ư ủ ệ ớ ẩ ư ệ

Malaysia, Thái Lan, Philippines, Indonesia, Angola, Ghine… đ u có vóc dáng nh bé.ề ỏ

Th m chí vùng r ng xích đ o châu Phi có b l c ng i Pich mê còn đ c g i là b l cậ ở ừ ạ ộ ạ ườ ượ ọ ộ ạ

c a nh ng ng i “tí hon”. Nam gi i đây cao không quá 1,3 mét, còn ph n ch caoủ ữ ườ ớ ở ụ ữ ỉ

trung bình kho ng 1 mét.ả

Tình tr ng t ng t nh v y cũng di n ra đ i v i đ ng v t. Theo tính toán c a các nhàạ ươ ự ư ậ ễ ố ớ ộ ậ ủ

khoa h c, các lo i đ ng v t vùng nhi t đ i m và xích đ o có kích th c thua thi t soọ ạ ộ ậ ở ệ ờ ẩ ạ ướ ệ

v i đ ng lo i c a chúng vùng ôn đ i t i 1,5 mét. Ví d , lài h u cao c s ng cácớ ồ ạ ủ ở ớ ớ ụ ươ ổ ố ở

đ ng c ôn đ i có chi u cao trung bình là 6 mét trong khi vùng xích đ o chúng ch caoồ ỏ ớ ề ở ạ ỉ

có 2,5 mét mà thôi.

10 loài v t nguy hi m nh t th gi iậ ể ấ ế ớ

Chúng là nh ng sinh v t n i danh t lâu nh s t , cá m p tr ng hay r n mang bành, đ nữ ậ ổ ừ ư ư ử ậ ắ ắ ế

nh ng loài quá quen thu c xung quanh mà th m chí b n quên m t đ nguy h i c a chúngữ ộ ậ ạ ấ ộ ạ ủ

nh mu i… D i đây là 10 loài k thù ghê gh m nh t c a loài ng i.ư ỗ ướ ẻ ớ ấ ủ ườ

Mu i: H u h t các cú mu i đ t đ u ch khi n b n ng a. Nh ng m t s loài mu i có thỗ ầ ế ỗ ố ề ỉ ế ạ ứ ư ộ ố ỗ ể

mang và truy n ký sinh trùng s t rét. H u qu là, nh ng con côn trùng bé nh này đã gâyề ố ậ ả ữ ỏ

ra h n 2 tri u ca t vong trên ng i m i năm.ơ ệ ử ườ ỗ

R n mang bành châu Á: M c dù loài v t này không đ c nh n danh hi u loài r n đ cắ ặ ậ ượ ậ ệ ắ ộ

nh t, nh ng nó l i gây h i nhi u nh t. Trong s 50.000 ca t vong vì r n c n m i năm,ấ ư ạ ạ ề ấ ố ử ắ ắ ỗ

r n mang bành châu Á đóng góp “c ph n” l n nh t.ắ ổ ầ ớ ấ

S a h p Australia: Còn đ c g i là ong bi n, nh ng con s a to b ng cái bát này có th cóứ ộ ượ ọ ể ữ ứ ằ ể

đ n 60 xúc tu trên m i 4 mét chi u dài. M i xú tu có 5.000 t bào ngòi và đ đ c t đế ỗ ề ỗ ế ủ ộ ố ể

gi t ch t 60 ng i.ế ế ườ

Cá m p tr ng: Máu trong n c có th lôi kéo nh ng con v t này vào b a ăn điên lo n,ậ ắ ướ ể ữ ậ ữ ạ

n i chúng s d ng t t c 3.000 cái răng c a mình đ c n b t c th gì chuy n đ ng.ơ ử ụ ấ ả ủ ể ắ ấ ứ ứ ể ộ

S t châu Phi: Nh ng chi c răng nanh kh ng l ? Th xem. Nhanh nh tia ch p? H n cư ử ữ ế ổ ồ ử ư ớ ơ ả

đi u đó. B vu t s c nh dao c o? Kh i ph i bàn. Chúng đói? T t h n h t b n hãy hyề ộ ố ắ ư ạ ỏ ả ố ơ ế ạ

v ng là không. Nh ng con mèo l n này g n nh là các tay đi săn hoàn h o.ọ ữ ớ ầ ư ả

Cá s u n c m n Australia: Đ ng nh m con v t này v i m t khúc g ! Nó có th n m imấ ướ ặ ừ ầ ậ ớ ộ ỗ ể ằ

trong n c, ch đ i ng i đi ngang qua. Sau đó, trong ch p m t, nó lao vào con m i, kéoướ ờ ợ ườ ớ ắ ồ

k x u s xu ng n c đ dìm ch t và c n nát.ẻ ấ ố ố ướ ể ế ắ

Voi: Không ph i t t c các con voi đ u thân thi n nh Dumbo. Voi gi t h n 500 ng iả ấ ả ề ệ ư ế ơ ườ

m i năm trên toàn th gi i. Voi châu Phi th ng n ng kho ng 8 t n - đ đ giày nát b nỗ ế ớ ườ ặ ả ấ ủ ể ạ

mà ch a c n dùng đ n đôi ngà nh n ho t.ư ầ ế ọ ắ

G u tr ng: Ch c ch n trong v n thú chúng có v ngoài r t d th ng, nh ng trong tấ ắ ắ ắ ườ ẻ ấ ễ ươ ư ự

nhiên chúng coi h i c u voi là b a sáng. Th tham d mà xem, b n s th y chúng dả ẩ ữ ử ự ạ ẽ ấ ễ

dàng xé to c đ u con m i b ng m t cú ạ ầ ồ ằ ộ

T i sao nói rùa là loài v t già nh t th gi i?ạ ậ ấ ế ớ

Nh ng con v t già nh t trên th gi i s ng trên m t vài hòn đ o c a Thái Bình D ng vàữ ậ ấ ế ớ ố ộ ả ủ ươ

n Đ D ng. Đó là nh ng con rùa đ t kh ng l mà gi đây ch còn t n t i có hai loài,Ấ ộ ươ ữ ấ ổ ồ ờ ỉ ồ ạ

m t loài Galapagos còn loài kia Aldabra n m cách xa v phía Tây c a b bi nộ ở ở ằ ề ủ ờ ể

Tandani kho ng 640 cây s (thu c Đông Phi). Cách đây hai trăm năm có nh ng loài rùaả ố ộ ữ

t ng t nh v y đã đ c tìm th y vùng Mandagascar, Rodriquez và nh ng vùng khácươ ự ư ậ ượ ấ ở ữ

n a nh ng gi đây chúng đã b tiêu di t. Nh ng con già nh t trong s rùa này dài t i h nữ ư ờ ị ệ ữ ấ ố ớ ơ

1,2 mét. Ng i ta cho là tu i th x p x c a chúng là 150 năm. M t con rùa tên là Marionườ ổ ọ ấ ỉ ủ ộ

b b t vào năm 1766 đ c đ a lên đ o Maurice cùng v i b n con khác. Năm 1910 Marionị ắ ượ ư ả ớ ố

b mù r i ng u nhiên b gi t ch t vào năm 1918. V y là nó đã s ng trên đ o Maurice đ cị ồ ẫ ị ế ế ậ ố ả ượ

152 năm, nh ng th c t tu i đ i c a nó ph i là 180 năm b i vì tr c khi Marion đ cư ự ế ổ ờ ủ ả ở ướ ượ

đ a t i đ o thì nó đã có m t thân th to l n. M t con khác đ c đ a đ n đ o Sri Lancaư ớ ả ộ ể ớ ộ ượ ư ế ả

và Ceylan vào năm 1797 và nó s ng mãi cho t i năm 1910, mai c a nó đo đ c 1,36 mét.ố ớ ủ ượ

Nhi u k l c khác v tu i th đã đ c ghi chép cho các loài rùa khác. M t con rùa g c tề ỷ ụ ề ổ ọ ượ ộ ố ừ

nh ng đ o Tongas cách xa h n 300 km v phía Đông c a Australia cũng đã trao cho m tữ ả ở ơ ề ủ ộ

nhà thám hi m ng i Anh J. Cook năm 1777. Nó đã ch t tu i 189 vào năm 1966.ể ườ ế ở ổ

Nh ng con rùa quái d qu th t là loài v t s ng lâu nh t. Theo các chuyên gia nh n đ như ị ả ậ ậ ố ấ ậ ị

thì nh ng đ i th tr c ti p nh t c a chúng là nh ng chú cá voi l n có th s ng đ c m tữ ố ủ ự ế ấ ủ ữ ớ ể ố ượ ộ

trăm năm. Ng i ta cũng kh ng đ nh voi châu Phi cũng có th s ng đ c m t th kườ ẳ ị ể ố ượ ộ ế ỷ

nh ng cho đ n nay nh ng kh ng đ nh này v n ch a đ c ch ng th c. Nh ng con rùa đ tư ế ữ ẳ ị ẫ ư ượ ứ ự ữ ấ

kh ng l ch a ph i là loài l n nh t vì loài rùa luýt, m t loài rùa bi n dài t i 2,4 mét, cáchổ ồ ư ả ớ ấ ộ ể ớ

đây hàng tri u năm đã có con dài t i 4 mét s ng châu M và m t con khác đo đ c 6ệ ớ ố ở ỹ ộ ượ

mét cũng đã t n t i n Đ .ồ ạ ở Ấ ộ

H i âu bi n cũng là m t loài s ng r t th sau khi đ c theo dõi b ng ph ng pháp đeoả ể ộ ố ấ ọ ượ ằ ươ

vòng cho nó. Con h i âu Leysan làm t trên m t hòn đ o nh bi t tăm Thái Bình D ngả ổ ộ ả ỏ ệ ở ươ

trên th c t đã s ng đ c t i 42 năm.ự ế ố ượ ớ

T i sao con ng i l i săn b t cá voi?ạ ườ ạ ắ

Cá voi là loài đ ng v t kh ng l to l n nh t trên Trái đ t, nh ng chúng l i là loài đ ngộ ậ ổ ồ ớ ấ ấ ư ạ ộ

v t hi n t c a bi n c . Tr ng l ng c a nh ng con cá voi có th đ t t i 150 t n.ậ ề ừ ủ ể ả ọ ượ ủ ữ ể ạ ớ ấ

Nh ng hi n nay m t s loài cá voi đang đ ng tr c ng ng c a c a s tuy t ch ng b iư ệ ộ ố ứ ướ ưỡ ử ủ ự ệ ủ ở

s săn b t có quy mô l n c a con ng i. Tr ng h p c a nh ng con cá voi b u hay cáự ắ ớ ủ ườ ườ ợ ủ ữ ướ

voi xanh đã ph n ánh r t rõ nh ng h u qu c a s săn b t ráo ri t: châu Nam C c cóả ấ ữ ậ ả ủ ự ắ ế ở ự

r t nhi u loài cá voi l n sinh s ng. Các nhà khoa h c nh n đ nh r ng vào năm 1950 sấ ề ớ ố ọ ậ ị ằ ố

l ng cá voi đây là 100.000 con. Ng i ta dùng m i cách đ săn b t cá voi đ n n i màượ ở ườ ọ ể ắ ế ỗ

ch m i lăm năm sau đây ch còn có kho ng ba ngàn con.ỉ ườ ở ỉ ả

S l ng cá voi hi n nay ch còn kho ng ch ng 12.000 con. Riêng cá voi xanh ch cònố ượ ệ ỉ ả ừ ỉ

ch ng 700 con, m t con s khá ít i!ứ ộ ố ỏ

Ng i ta k r ng, cách đây vài th k nh ng ng i b n x đ o Mexique c a bangườ ể ằ ế ỷ ữ ườ ả ứ ở ả ủ

California đã ti n hành săn b t cá voi m t cách tàn nh n và r t ly kỳ. Vào tháng giêng khiế ắ ộ ẫ ấ

đàn cá voi t i đ c b bi n b c thì h ti p c n cá voi trên nh ng chi c xu ng, m tớ ượ ờ ể ắ ọ ế ậ ữ ế ồ ộ

ng i can đ m nh t trong s này li n nh y lên l ng c a m t con trong đàn và c m haiườ ả ấ ố ề ẩ ư ủ ộ ắ

m nh g vào hai l mũi khi n cho con v t ph i ch t ng t.ả ỗ ỗ ế ậ ả ế ạ

T khi con ng i phát minh ra nh ng kh u súng b n nh ng chi c lao móc dùng đ săn cáừ ườ ữ ẩ ắ ữ ế ể

voi thì k ngh ch bi n nó cùng tr nên phát tri n. Sau khi b t đ c cá voi ng i ta b mỹ ệ ế ế ở ể ắ ượ ườ ơ

không khí vào gi a kho ng da và th t cá voi đ tránh cho cá voi b chìm và b trôi. Nh ngữ ả ị ể ị ị ữ

t u săn cá voi s móc con cá và kéo v x ng ch bi n. Th t và m cá voi là ngu nầ ẽ ề ưở ế ế ị ỡ ồ

nguyên li u ch y u đ u tiên mà cá voi cung c p. M t th i gian dài m cá voi đ c dùngệ ủ ế ầ ấ ộ ờ ỡ ượ

làm d u th p sáng và dùng đ s n xu t ra xà phòng. Tr c khi ch t d o đăng quang đã cóầ ắ ể ả ấ ướ ấ ẻ

m t th i t n t i m t th tr ng r t s m u t kinh doanh nh ng chi c y m, nh ng t mộ ờ ồ ạ ộ ị ườ ấ ầ ấ ữ ế ế ữ ấ

s ng u n d o treo nh ng b hàm trên c a cá voi. Nh ng tên g i đ n gi n “cá voi” làừ ố ẻ ữ ộ ủ ữ ọ ơ ả

nh ng th dùng đ gi cho các áo n t ng c và áo lót c a các bà đ c ch c ch n. Ngày nayữ ứ ể ữ ị ự ủ ượ ắ ắ

chúng ch đ làm ch i quét mà thôi.ỉ ể ổ

Hi n nay đã có nh ng lu t c m săn b t loài v t đang có nguy c tuy t ch ng. Nh ngệ ữ ậ ấ ắ ậ ơ ệ ủ ữ

ng i tr c kia s ng b ng ngh đánh b t cá voi nay đã chuy n sang ngh h ng d nườ ướ ố ằ ề ắ ể ề ướ ẫ

viên du l ch, tham quan cá voi trên đ i d ng. nhi u n c châu Á, ng dân g i cá voi làị ạ ươ Ở ề ướ ư ọ

cá Ông và h tin r ng cá Ông đã giúp h r t nhi u khi hành ngh trên bi n, nh t là giúpọ ằ ọ ấ ề ề ể ấ

h tránh đ c nh ng tai n n tàu thuy n tr c nh ng con sóng l n. Vì v y khi phát hi nọ ượ ữ ạ ề ướ ữ ớ ậ ệ

xác cá voi ng i dân t p trung kéo cá voi lên b và chôn c t cá voi r t chu đáo. Nhi u n iườ ậ ờ ấ ấ ề ơ

ng i ta còn l p đ n th và t ch c cúng l cho chúng.ườ ậ ề ờ ổ ứ ễ

T i sao nói cá voi là m t đ ng v t thu c l p thú?ạ ộ ộ ậ ộ ớ

Cá voi xanh là loài cá voi to l n nh t c a đ i d ng v i chi u dài là 30 mét và n ng t iớ ấ ủ ạ ươ ớ ề ặ ớ

kho ng 150 t n. H hàng c a cá voi xanh là các lo i cá voi xám, cá voi tr ng, cá voi l ngả ấ ọ ủ ạ ắ ư

gù… hay cá nhà táng, cá heo…

Th c ra cá voi là m t đ ng v t thu c l p thú. Chúng có đ y đ đ c tính c a l p thú ự ộ ộ ậ ộ ớ ầ ủ ặ ủ ớ ở

trên c n nh hô h p b ng ph i, đ con và nuôi con b ng s a. Cách đây 65 tri u năm, khiạ ư ấ ằ ổ ẻ ằ ữ ệ

loài kh ng long tuy t ch ng thì nh ng sinh v t khác trên hành tinh m i sinh sôi n y n vàủ ệ ủ ữ ậ ớ ả ở

chính s phát tri n nhanh chóng này đã d n đ n tình tr ng khan hi m th c ăn. Trong đi uự ể ẫ ế ạ ế ứ ề

ki n s ng nh th , t tiên c a loài cá voi đã ph i di chuy n đ n vùng ven bi n đ ki mệ ố ư ế ổ ủ ả ể ế ể ể ế

ăn và tr i qua m t th i gian dài ti n hoá loài cá voi đã thích nghi đ c v i môi tr ngả ộ ờ ế ượ ớ ườ

n c cho đ n t n ngày nay. Khi chuy n t cu c s ng trên c n sang s ng môi tr ngướ ế ậ ể ừ ộ ố ạ ố ườ

n c, cá voi chia thành hai nhóm: nhóm có răng và nhóm không có răng. Nhóm cá voiướ

không răng chuyên ăn các sinh v t phù du thì răng c a chúng bi n hoá hoàn toàn. Cònậ ủ ế

nhóm cá voi có răng thì chuyên ăn các loài cá hay nhuy n th thì răng c a chúng r t phátễ ể ủ ấ

tri n. Cá voi có thân hình thon dài, da láng tr n và có kh năng ch u l nh r t cao. Khể ơ ả ị ạ ấ ả

năng b i c a cá voi cũng r t tuy t v i, x ng s ng cá voi r t m m d o, u n l n dơ ủ ấ ệ ớ ươ ố ấ ề ẻ ố ượ ễ

dàng trong n c, đuôi cá voi n m ngang. Ph i c a loài cá voi tuy bé nh ng l i ho t đ ngướ ằ ổ ủ ư ạ ạ ộ

r t hi u qu , ch c n vài giây ngoi lên trên m t n c, cá voi đã có th thay đ i 90% khôngấ ệ ả ỉ ầ ặ ướ ể ổ

khí trong ph i c a chúng. Kh năng l n sâu kho ng 2 gi c a cá voi là đ c đi m kỳ di uổ ủ ả ặ ả ờ ủ ặ ể ệ

c a loài sinh v t kh ng l này.ủ ậ ổ ồ

Tr c đây ng i ta đã đánh b t đ c m t con cá voi xanh có kích th c chi u dài làướ ườ ắ ượ ộ ướ ề

33,17 mét và n ng t i 190 t n, ch riêng b x ng c a con cá voi đã n ng t i 29 t n, tráiặ ớ ấ ỉ ộ ươ ủ ặ ớ ấ

tim n ng 700 kg, gan n ng 980 kg và l i c a nó n ng 4,3 t n. Tr ng l ng c a l iặ ặ ưỡ ủ ặ ấ ọ ượ ủ ưỡ

không thôi đã b ng tr ng l ng c a m t con voi trên c n.ằ ọ ượ ủ ộ ạ

Cá voi xanh cũng di c nh nh ng loài cá khác. Bình th ng chúng sinh s ng vùng c cư ư ữ ườ ố ở ự

B c l nh giá, nh ng khi sinh s n chúng l i di c v ph ng Nam đ sinh s n trongắ ạ ư ả ạ ư ề ươ ể ả

nh ng vùng n c m h n. Nh l p da dày t i 60 cm mà cá voi có kh năng ch u l nh r tữ ướ ấ ơ ờ ớ ớ ả ị ạ ấ

cao cũng nh tránh đ c t n th ng khi va ch m.ư ượ ổ ươ ạ

Th i gian mang thai c a cá voi r t dài, kho ng 11 tháng. Khi m i sinh ra cá voi con đã dàiờ ủ ấ ả ớ

7 – 8 mét, n ng 3 – 4 t n. Sau m t tháng thì tr ng l ng c a chúng đã tăng g p đôi. M iặ ấ ộ ọ ượ ủ ấ ỗ

chú cá voi con c n đ n 200 lít s a m i ngày. S a cá voi có r t nhi u dinh d ng, trongầ ế ữ ỗ ữ ấ ề ưỡ

thành ph n s a cá voi có t i 50% là Protein và ch t béo.ầ ữ ớ ấ

Các nhà khoa h c cho r ng tu i th c a loài cá voi trong thiên nhiên dài kho ng 50 nămọ ằ ổ ọ ủ ả

ho c có th là lâu h n n a. Nh ng con cá voi có kh năng phát ra nh ng âm thanh tr mặ ể ơ ữ ữ ả ữ ầ

b ng mà ng i ta th ng b o là cá voi đang hát. Nh ng âm thanh này có ý nghĩa r t quanổ ườ ườ ả ữ ấ

tr ng trong đ i s ng c a loài cá voi. Ti ng kêu giúp chúng tìm b n, giúp chúng tìm đ ngọ ờ ố ủ ế ạ ườ

ho c thông báo nh ng nguy hi m cho đ ng lo i khi c n thi t. Cá voi là loài cá thôngặ ữ ể ồ ạ ầ ế

minh. Nó có th b t ch c đ c m t s hành vi c a con ng i.ể ắ ướ ượ ộ ố ủ ườ

T i sao nói cá heo là loài cá thông minh?ạ

Tháng M i năm 1987 cu c chi n tranh Iran - Ir c đang di n ra r t gay go. Đúng lúc đóườ ộ ế ắ ễ ấ

năm con cá heo, g i là năm con cá heo mõm dài đã đ c m t đ n v h i quân M th eoọ ượ ộ ơ ị ả ỹ ả ở

bi n Ormuz đ tham gia vào m t chi n d ch g mìn. Con cá heo l n (Tursiops trucatus) làể ể ộ ế ị ỡ ớ

con cá heo đã phát hi n đ c r t nhi u các lo i mìn. Nh v y năm con cá heo đó đã đ cệ ượ ấ ề ạ ư ậ ượ

hu n luy n đ làm nhi m v phát hi n nh ng qu mìn mà ng i Iran đã th xu ng nh mấ ệ ể ệ ụ ệ ữ ả ườ ả ố ằ

gây tr ng i cho nh ng tàu ch d u ho t đ ng vùng v nh Persique.ở ạ ữ ở ầ ạ ộ ở ị

Đây không ph i là l n đ u tiên nh ng con cá heo đ c s d ng vào nh ng m c đích quânả ầ ầ ữ ượ ử ụ ữ ụ

s vì trong cu c chi n tranh Vi t Nam, “con cá heo hàng h i” đã đ c s d ng r i.ự ộ ế ệ ả ượ ử ụ ồ

Nh ng các nhi m v c a chúng đ u “t i m t” cho nên ng i ta không th bi t đ c đíchư ệ ụ ủ ề ố ậ ườ ể ế ượ

xác đó là nh ng nhi m v gì đ c.ữ ệ ụ ượ

Trái l i, m t đi u ch c ch n mà ai cũng bi t là s thông minh c a nh ng con v t bi n cóạ ộ ề ắ ắ ế ự ủ ữ ậ ể

vú này. Gi ng nh nh ng con d i, chúng đ c tr i phú cho m t c quan đ nh v b ngố ư ữ ơ ượ ờ ộ ơ ị ị ằ

sóng âm, cá heo s phát ra các âm thanh, khi g p m t v t c n nh ng âm thanh đó s ph nẽ ặ ộ ậ ả ữ ẽ ả

h i l i, lúc này b nh c a chúng “đã v ” lên đ c t m b n đ ghi l i nh ng gì màồ ạ ộ ớ ủ ẽ ượ ấ ả ồ ạ ữ

chúng phát hi n xung quanh đ y, đ ng th i cũng báo cho chúng bi t tình hình chuy nệ ở ấ ồ ờ ế ể

đ ng c a đ i t ng.ộ ủ ố ượ

Đ tìm đ c kho ng cách: Nh tr ng h p tìm ra nh ng qu mìn th eo bi n Ormuz -ể ượ ả ư ườ ợ ữ ả ả ở ể

ng i ta cho r ng con cá heo đã s d ng t i m t cái máy thu phát tín hi u n m đáy bườ ằ ử ụ ớ ộ ệ ằ ở ộ

não và nó s ghi l i nh ng sóng âm thanh phát đi và so sánh v i sóng ph n h i.ẽ ạ ữ ớ ả ồ

Nh ng cá heo có th phát đi các ki u âm thanh khác n a: đó là nh ng âm thanh chúngư ể ể ữ ữ

dùng đ thông tin cho nhau bi t. Theo đánh giá c a các chuyên gia thì kho t v ng c a cáể ế ủ ừ ự ủ

heo có kho ng 400 tín hi u phát ra khác nhau.ả ệ

Cá heo là m t loài v t r t thông minh chúng có th b t ch c và hi u đ c nh ng đ ngộ ậ ấ ể ắ ướ ể ượ ữ ộ

tác c a con ng i. Con ng i đã bi t đ c đ c đi m và kh năng c a cá heo nên đã hu nủ ườ ườ ế ượ ặ ể ả ủ ấ

luy n và s d ng cá heo vào nh ng m c đích khác nhau nh m c đích quân s , hu nệ ử ụ ữ ụ ư ụ ự ấ

luy n cá heo làm xi c…ệ ế

T i sao chim bay đ c?ạ ượ

Con ng i chúng ta luôn luôn m c đ c bay trong không trung. Trong nhi u th kườ ơ ướ ượ ề ế ỷ

qua, nhi u phát minh đã ph i h p ch t o ra nh ng máy móc mô ph ng theo s quan sátề ố ợ ế ạ ữ ỏ ự

c a con ng i v các loài chim. Nh ng t t c các c máy này đ u th t b i vì không cóủ ườ ề ư ấ ả ỗ ề ấ ạ

đ c các cánh nh chim đ r i kh i m t đ t. Thân chim hoàn toàn phù h p v i kh năngượ ư ể ờ ỏ ặ ấ ợ ớ ả

bay đ c c a nó, x ng chim l i nh nhàng còn đ u chim có m t c u t o khoang ch aượ ủ ươ ạ ẹ ầ ộ ấ ạ ứ

đ y không khí t o cho chim gi m đ c tr ng l ng. S hô h p nhanh đ m b o cung c pầ ạ ả ượ ọ ượ ự ấ ả ả ấ

m t l ng ôxy cho nh ng c b p l ng ng c chim tác đ ng đ n ho t đ ng c a đôiộ ượ ữ ơ ắ ở ồ ự ộ ế ạ ộ ủ

cánh, có đ c nh v y thì chúng m i có th cung c p đ c nhi u năng l ng h n. N uượ ư ậ ớ ể ấ ượ ề ượ ơ ế

các c b p và các lá ph i c a chúng ta cũng ho t đ ng nh v y thì chúng ta s m nh lênơ ắ ổ ủ ạ ộ ư ậ ẽ ạ

hàng ch c l n.ụ ầ

Nh ng lông cánh s đ ng: - Đó là nh ng chi c lông l n đ u cánh chim, chim b câuữ ơ ẳ ữ ế ớ ở ầ ở ồ

là nh ng chi c lông dài nh t, chúng b o đ m t o ra đ c s c đ y và h ng bay choữ ế ấ ả ả ạ ượ ứ ẩ ướ

chim.

Nh ng chi c lông cánh th y u: - Ph n sau cánh chim t o nên b i nh ng chi c lông này.ữ ế ứ ế ầ ạ ở ữ ế

Nh ng lông cánh th y u l i đ c bao ph b i nh ng lông mình.ữ ứ ế ạ ượ ủ ở ữ

Nh ng chi c lông làm bánh lái: - Chim s d ng lông d i đ đi u khi n đ ng bay c aữ ế ử ụ ướ ể ề ể ườ ủ

chúng cũng nh đ hãm l i. Khi m t con chim b câu bay qua bay ngang qua m t vùngư ể ạ ộ ồ ộ

nhi u cây c i nó s xoè lông đuôi ra đ bay ngo n nghèo gi a nh ng cây c i đó. Trênề ố ẽ ể ằ ữ ữ ố

vùng cây th a, chúng s g p nh ng chi c lông đuôi l i.ư ẽ ậ ữ ế ạ

Lông chim và x ng chim: Nói cho đúng, m i chi c lông chim là m t chi c ng trung tâmươ ỗ ế ộ ế ố

v i hàng trăm nh ng s i t . Nh ng s i t này liên k t l i v i nhau trên các lông cánh nhớ ữ ợ ơ ữ ợ ơ ế ạ ớ ờ

nh ng chi c móc t o nên m t m t nh n. Trên mình chim là lông chim và nh ng s i t r iữ ế ạ ộ ặ ẵ ữ ợ ơ ờ

móc l i v i nhau trông bù xù có tác d ng ch ng rét cho chim.ạ ớ ụ ố

Nh ng loài chim bay xa nh t cũng là nh ng con có tr ng l ng c a c th nh nh t.ữ ấ ữ ọ ượ ủ ơ ể ẹ ấ

X ng c a cánh m t con chim r t nh nên cũng gi m đ c tr ng l ng c th . Nh ngươ ủ ộ ấ ẹ ả ượ ọ ượ ơ ể ữ

x ng này l i đ c tăng c ng b i m t m ng x ng ngang khi n cho đ c ng ch c c aươ ạ ượ ườ ở ộ ạ ươ ế ộ ứ ắ ủ

chim càng đ c tăng c ng. Nh ng lo i chim l n chân vi n và nh ng loài chim l n khácượ ườ ữ ạ ặ ề ữ ặ

đ u có b x ng đ c nên chúng có th chìm sâu d i n c m t cách d dàng, nh ng conề ộ ươ ặ ể ướ ướ ộ ễ ữ

không có kh năng bay cũng vì th mà không th c t cánh đ c.ả ế ể ấ ượ

Vì sao có đ ng v t ng đông, có đ ng v t không ng đông?ộ ậ ủ ộ ậ ủ

Hàng năm c vào đ u mùa đông r t nhi u con v t bi n m t kh i m t chúng ta. M t sứ ầ ấ ề ậ ế ấ ỏ ắ ộ ố

con di c , m t s con khác thì chìm vào gi c ng sâu. Các nhà khoa h c đ t tên cho gi cư ộ ố ấ ủ ọ ặ ấ

ng mùa đông là “s ng đông”. Th nh ng v n có m t s loài nh : chu t đ ng, chimủ ự ủ ế ư ẫ ộ ố ư ộ ồ

s … l i đi ki m ăn kh p n i nh không h hay bi t mùa đông?ẻ ạ ế ắ ơ ư ề ế

Ng i ta chia đ ng v t làm hai lo i: máu l nh và máu nóng. Loài máu l nh là đ ng v t cóườ ộ ậ ạ ạ ạ ộ ậ

nhi t đ thay đ i, là các đ ng v t ng đông. Theo nh tên g i, loài đ ng v t có nhi t đệ ộ ổ ộ ậ ủ ư ọ ộ ậ ệ ộ

thay đ i có đ c tính là thân nhi t c a chúng thay đ i theo nhi t đ bên ngoài. Khi nhi tổ ặ ệ ủ ổ ệ ộ ệ

đ bên ngoài cao, nhi t đ c th c a chúng cũng cao, các ho t đ ng sinh lý do đó cũngộ ệ ộ ơ ể ủ ạ ộ

m nh và bi u hi n khá sôi đ ng. Vào mùa thu khi nhi t đ h th p, các ho t đ ng sinh lýạ ể ệ ộ ệ ộ ạ ấ ạ ộ

c a chúng y u d n, th m chí không c n ho t đ ng. Do v y chúng tr n đi ng . Đ i v iủ ế ầ ậ ầ ạ ộ ậ ố ủ ố ớ

loài g u thì m t s ngh ng i kéo dài không t ng đ ng nh m t tr ng thái th c s c aấ ộ ự ỉ ơ ươ ươ ư ộ ạ ự ự ủ

m t gi c ng l m mà nói đúng h n đó ch là s ngh ng i l i bi ng trong mùa đông màộ ấ ủ ị ơ ỉ ự ỉ ơ ườ ế

thôi. Su t trong th i gian này nói đúng h n là con v t đã thiu thiu ng nh ng không hố ờ ơ ậ ủ ư ề

gi m b t b t c m t ch c năng tr ng y u nào và nó cũng ch ng t b vi c khu y đ ngả ớ ấ ứ ộ ứ ọ ế ẳ ừ ỏ ệ ấ ộ

đôi chân, đôi tay c a nó đ kh i b ch t cóng ho c th c hi n c nh ng vi c làm còn quanủ ể ỏ ị ế ặ ự ệ ả ữ ệ

tr ng h n đó là đ con. C con mac-mot cũng v y, trong tr ng h p nó đang ng th c s ,ọ ơ ẻ ả ậ ườ ợ ủ ự ự

v n th nh tho ng đ ng đ y c th . Ng c l i con sóc ph i ng liên t c không ng ng tẫ ỉ ả ộ ậ ơ ể ượ ạ ả ủ ụ ừ ừ

b y đ n tám tháng. Ph i nói k l c ng th gi i thu c v loài sóc bé nh châu Á – nóả ế ả ỷ ụ ủ ế ớ ộ ề ỏ ở

là con sóc túi má ng trong b y tháng mùa đông c ng v i hai tháng hè đ s ng qua nh ngủ ả ộ ớ ể ố ữ

mùa h n hán.ạ

Đ i v i loài v t có nhi t đ c th không thay đ i, đ gi nhi t đ c th không đ i,ố ớ ậ ệ ộ ơ ể ổ ể ữ ệ ộ ơ ể ổ

chúng ph i ho t đ ng liên t c trong mùa đông ho c di c đ n nh ng vùng có nhi t đả ạ ộ ụ ặ ư ế ữ ệ ộ

m áp đ trú qua mùa đông, đ gi m s t n th t nhi t l ng do s l nh l o c a mùaấ ể ể ả ự ổ ấ ệ ượ ự ạ ẽ ủ

đông. Vì v y có nh ng con v t nh chó ch ng h n, m t gi ng vùng đ ng c B c Mậ ữ ậ ư ẳ ạ ộ ố ở ồ ỏ ắ ỹ

ch ng m t tu n l .ỉ ủ ộ ầ ễ

Loài v t có th nh n ăn bao lâu?ậ ể ị

Trong nh ng tr ng h p đ c bi t loài v t không th tìm đ c th c ăn cho chúng. V yữ ườ ợ ặ ệ ậ ể ượ ứ ậ

chúng s nh n đói đ c bao lâu?ẽ ị ượ

Ta đã bi t đ n loài r p gi ng và h i quỳ. Loài r p gi ng nhi u khi đ cái b ng r ngế ế ệ ườ ả ệ ườ ề ể ụ ỗ

c a chúng t i n a năm ho c h n th n a. Nh ng các con c a nó, nh ng u trùng r p (khiủ ớ ử ặ ơ ế ữ ư ủ ữ ấ ệ

s ng trong nhà th ng gây cho con ng i ta khó ch u cũng không kém gì r p tr ngố ườ ườ ị ệ ưở

thành) khi c n thi t, t c là nhà không có ai , có th nh n ăn t i m t năm r i.ầ ế ứ ở ể ị ớ ộ ưỡ

H i quỳ không gi ng r p nh ng cũng có th nh n đói lâu đ c t i ba năm. Ng i ta đãả ố ệ ư ể ị ượ ớ ườ

nhi u l n th y đ c đi u đó trong các b nuôi. Trong tr ng h p nh v y h i quỳ “g yề ầ ấ ượ ề ể ườ ợ ư ậ ả ầ

đi” r t nhanh; tr ng l ng gi m xu ng t i m i l n. Nh ng ch c n cho nó ăn là l p t cấ ọ ượ ả ố ớ ườ ầ ư ỉ ầ ậ ứ

nó tham lam nu t v i vàng ngay. Ch sau m y ngày là h i quỳ béo lên r t nhanh, đ n m cố ộ ỉ ấ ả ấ ế ứ

có th trông th y đ c. Ta khó có th tin đ c là nó có th nh n ăn lâu đ n nh v yể ấ ượ ể ượ ể ị ế ư ậ

đ c.ượ

Khi h i quỳ thèm ăn, nó nu t b t kỳ th gì, th m chí c nh ng th không ăn đ c ho cả ố ấ ứ ậ ả ữ ứ ượ ặ

s h i đ i v i nó. M t con h i quỳ b đói có l n đã nu t c m t cái v chai l n. Cái vẽ ạ ố ớ ộ ả ị ầ ố ả ộ ỏ ớ ỏ

chai b nu t vào b ng n m ngang chia d dày thành hai ph n trên và d i. Th c ăn ị ố ụ ằ ạ ầ ướ ứ ở

mi ng vào không xu ng đ c ph n d i d dày. Ng i ta nghĩ r ng h i quỳ s ch t.ệ ố ượ ầ ướ ạ ườ ằ ả ẽ ế

Nh ng nó đã tìm ra l i thoát: cái đ đúng ch “bông hoa” bi n bám trên đá m ra m tư ố ở ế ỗ ể ở ộ

cái h ng không răng, m t cái m m m i - m t cái l bên hông con h i quỳ. Nh ngọ ộ ồ ớ ộ ỗ ở ả ư

ch ng bao lâu sau chung quanh cái l đó đã m c lên các xúc tu. Th là con h i quỳ đó cóẳ ỗ ọ ế ả

hai m m, hai d dày.ồ ạ

Khó có loài đ ng v t phàm ăn nào sánh k p đ c v i loài bét. Chúng hút máu đ các loàiộ ậ ị ượ ớ ủ

đ ng v t khác nhau, hút nhi u đ n n i to phình ra không bi t bao nhiêu mà k .ộ ậ ề ế ỗ ế ể

Con bét chó sau khi hút máu no n ng h n lúc nó còn đói t i hai trăm hai m i l n. Cònặ ơ ớ ươ ầ

con bét bò trong ba tu n, k t khi phát tri n t u trùng đ n bét tr ng thành đã tăng đ nầ ể ừ ể ừ ấ ế ưở ế

m t v n l n.ộ ạ ầ

Nh ng cũng r t l là sau khi ăn u ng phàm phu đ n m c đ nh v y mà các con bét cóư ấ ạ ố ế ứ ộ ư ậ

th nh n đói t i hàng năm tr i. Đ ki m tra xem chúng có th không ăn đ c bao nhiêuể ị ớ ờ ể ể ể ượ

lâu: các nhà bác h c đã đem c t các vòi mi ng c a nó đi; tri t đi u ki n hút máu. Nh ngọ ắ ệ ủ ệ ề ệ ư

con bét bò sau khi qua ph u thu t đã s ng t i phòng thí nghi m m t năm, hai năm, baẫ ậ ố ạ ệ ộ

năm… Ng i ta quên m t đi không bu n ch thêm bao gi chúng m i ch t. Nh ng chúngườ ấ ồ ờ ờ ớ ế ư

v n ch a ch u ch t. V n s ng sang năm th năm, r i năm th sáu và th b y… Th m chíẫ ư ị ế ẫ ố ứ ồ ứ ứ ả ậ

còn h n th n a…ơ ế ữ

V y là ng i ta bi t đ n t tiên nh bé c a các chú bét nh phá k l c th gi i.ậ ườ ế ế ổ ỏ ủ ỏ ỷ ụ ế ớ

Loài Kh ng long có th t hay không?ủ ậ

Nh ng con Kh ng long s ng trên Trái đ t cách đây t i hai trăm tri u năm và đã bi n m tữ ủ ố ấ ớ ệ ế ấ

kh i Trái đ t c a chúng ta kho ng ch ng sáu m i lăm tri u năm.ỏ ấ ủ ả ừ ươ ệ

Con ng i ch xu t hi n sau đó m t vài nghìn th k cho nên cũng ch a bao gi có thườ ỉ ấ ệ ộ ế ỷ ư ờ ể

t n m t nhìn th y m t con kh ng long s ng. Tuy v y nh ng con th n l n to l n kh ngậ ắ ấ ộ ủ ố ậ ữ ằ ằ ớ ủ

khi p v n luôn luôn là m t ph n c a trí t ng t ng c a chúng ta n u nh xét đoán quaế ẫ ộ ầ ủ ưở ượ ủ ế ư

hàng nghìn loài sinh v t R ng sinh s ng nh ng mi n khí h u khác nhau và cũng là thậ ồ ố ở ữ ề ậ ế

gi i v nh ng câu truy n th n tho i, truy n thuy t.ớ ề ữ ệ ầ ạ ề ế

V y t i sao loài kh ng long này không còn t n t i n a? Có r t nhi u gi thuy t. M t sậ ạ ủ ồ ạ ữ ấ ề ả ế ộ ố

ng i cho r ng ngày x a trên Trái đ t đã x y ra s l nh l o ghê gh m, ng c l i m t sườ ằ ư ấ ả ự ạ ẽ ớ ượ ạ ộ ố

khác l i cho r ng s bi n m t c a loài kh ng long là h u qu c a s va ch m gi a Tráiạ ằ ự ế ấ ủ ủ ậ ả ủ ự ạ ữ

đ t v i m t ti u hành tinh l n gây ra m t đám cháy kh ng l trên m t đ t.ấ ớ ộ ể ớ ộ ổ ồ ặ ấ

Tuy v y cũng có nhi u thông tin có giá tr c a các nhà khoa h c cho chúng ta nh ng hi uậ ề ị ủ ọ ữ ể

bi t nh t đ nh v chúng. Nh phát hi n v m t m nh x ng s c a m t con kh ng longế ấ ị ề ư ệ ề ộ ả ươ ọ ủ ộ ủ

kh ng l ăn th t phía Tây Nam Maroc c a nhà c sinh v t h c Paul Sereno thu c tr ngổ ồ ị ở ủ ổ ậ ọ ộ ườ

Đ i h c Chicago. Đây là m t hoá th ch c a loài kh ng long l n nh t s ng châu Phiạ ọ ộ ạ ủ ủ ớ ấ ố ở

cách đây chín m i tri u năm khi mi n này n m r i tác nh ng cây tùng bách và b chiaươ ệ ở ề ằ ả ữ ị

c t b i nhi u dòng sông. Ông đã thông báo v kích th c b x ng s là 152,4 cm, chi uắ ở ề ề ướ ộ ươ ọ ề

dài 101,6 cm v con Carcharo dontosaurus saharicus, loài kh ng long có c u t o b răngề ủ ấ ạ ộ

ăn th t sa m c Sahara. Con này có đ u to b ng ho c to h n đ u con Tyranosaurus g nị ở ạ ầ ằ ặ ơ ầ ầ

đây đ c công nh n là con kh ng long chúa t ăn th t trên Trái đ t thu c h th n l n r tượ ậ ủ ể ị ấ ộ ọ ằ ằ ấ

to l n và nguy hi m s ng Đ a Trung H i gi a Đ i Tây D ng và Thái Bình D ng.ớ ể ố ở ị ả ữ ạ ươ ươ

(Kh ng long Carcharo dontosaurus saharicus n ng ch ng 8 t n, dài 13,71 m).ủ ặ ừ ấ

Các nhà khoa h c c sinh v t h c Tây Ban Nha và Pháp thu c Vi n Khoa h c ti n hoáọ ổ ậ ọ ộ ệ ọ ế

Montfellier đ ng th i cũng tìm th y 300 qu tr ng t nh Lerida c a Tây Ban Nha. Đây làồ ờ ấ ả ứ ở ỉ ủ

n i th n l n cái th ng tìm đ n đ tr ng, m t trong nh ng phát hi n quan tr ng nh t tìmơ ằ ằ ườ ế ẻ ứ ộ ữ ệ ọ ấ

th y trên th gi i n m trên b bi n k li n v i đ i d ng. Trên m t l p sành r t nôngấ ế ớ ằ ờ ể ề ề ớ ạ ươ ộ ớ ấ

màu đ có 19 t tr ng, m i t cách nhau kho ng 2,5 m cách đây kho ng 70 tri u năm.ỏ ổ ứ ỗ ổ ả ả ệ

Trong m i t có t 1 đ n 7 qu tr ng ch có m t qu còn nguyên v n, nh ng qu khác đãỗ ổ ừ ế ả ứ ỉ ộ ả ẹ ữ ả

v thành nhi u m nh. M t s qu có d ng hình c u kích th c 20 cm. Trong tình tr ngỡ ề ả ộ ố ả ạ ầ ướ ạ

b v thành nhi u m nh nh thì không còn qu tr ng nào còn gi đ c phôi n a, theoị ỡ ề ả ỏ ả ứ ữ ượ ữ

dòng th i gian ph n bên trong đã b tiêu tan.ờ ầ ị

Vì sao mùa xuân và mùa thu l i thích h p v i vi c câu cá?ạ ợ ớ ệ

các thu v c g n b bi n Nh t B n có r t nhi u lo i cá thích s ng vùng n c mỞ ỷ ự ầ ờ ể ậ ả ấ ề ạ ố ở ướ ấ

16 – 25 đ Cộ

Vào mùa xuân n c g n b bi n m d n, các loài cá a n c m thích đi u đó, trongướ ở ầ ờ ể ấ ầ ư ướ ấ ề

kho ng t mùa hè đ n mùa thu đ i v i các lo i cá này rõ ràng là th i gian s ng lý t ng.ả ừ ế ố ớ ạ ờ ố ưở

Sau khi tr i chuy n l nh, các loài cá nh cá đ c, cá b n, cá ho t, cá hàm tìm đ n vùngờ ể ạ ư ụ ơ ạ ế

bi n sâu đ tránh l nh. Sau khi bi n m tr l i chúng l i tìm quay v vùng bi n c n. Khiể ể ạ ể ấ ở ạ ạ ề ể ạ

mùa đông l nh l o đ n, cá l n h i đi ki m ăn kh p m i n i, v a đi v a tìm ki m vùngạ ẽ ế ầ ồ ế ở ắ ọ ơ ừ ừ ế

bi n m thích h p v i cu c s ng c a chúng h n.ể ấ ợ ớ ộ ố ủ ơ

Vì các lý do v a k trên, đ i đa s các loài cá t mùa xuân đ n mùa thu hay b i g n b , vìừ ể ạ ố ừ ế ơ ầ ờ

đó là lúc đ i đa s các loài cá đang đi ki m ăn nên đi câu thì s đ c nhi u cá. Còn n uạ ố ế ẽ ượ ề ế

mu n câu đ c nhi u cá đ c vào mùa đông, nên đi thuy n câu vùng bi n n c sâu. Cònố ượ ề ụ ề ở ể ướ

vào lúc tr i m, t t nh t nên đi câu g n b , vì th ng lúc này, cá th ng quay v vùng bờ ấ ố ấ ầ ờ ườ ườ ề ờ

bi n c n đ ki m ăn và sinh đ . Cho nên khi đi câu thì ph i tuỳ tình hình mà dùng cácể ạ ể ế ẻ ả

ph ng pháp khác nhau.ươ

T i sao hoa Ngu M Nhân đ c coi là tuy t s c giai nhân?ạ ỹ ượ ệ ắ

Ngu M Nhân là th o m c s ng 1 – 2 năm, thân th ng, phân cành t nh , thân cao 30 – 90ỹ ả ộ ố ẳ ơ ỏ

cm. Lá h sinh, mùa hè n hoa, hoa bao hình vát tròn, m c đ n ng n cành. Tr c lúcỗ ở ọ ơ ở ọ ướ

ch a n , n hoa g c xu ng, thân cây g y y u nh không ch u n i s c n ng nên u nư ở ụ ụ ố ầ ế ư ị ổ ứ ặ ố

cong, đ n khi hoa n , thân hoa vút đ ng th ng, lúc này hai nhánh lá dài m m nh lông tế ở ứ ẳ ề ư ự

đ ng r ng xu ng.ộ ụ ố

Cánh hoa Ngu M Nhân th ng có b n cánh, hai l n hai nh t o nên m t s đùm b cỹ ườ ố ớ ỏ ạ ộ ự ọ

khéo léo và khăng khít, cánh hoa m ng nh sa, d ng n a trong su t, m u s c di m l :ỏ ư ạ ử ố ầ ắ ễ ệ

h ng, tím đ , tím s m, tr ng… chóp cành hoa màu tr ng l p lánh ánh b c. Tr cánh hoaồ ỏ ẫ ắ ắ ấ ạ ừ

đ n ra còn có gi ng hoa cánh ch ng và có r t nhi u các màu s c bi n hoá pha tr n, nhơ ố ồ ấ ề ắ ế ộ ư

hoa đ vi n tr ng, hoa tr ng vi n đ …ỏ ề ắ ắ ề ỏ

Thân hoa r t m m y u, bông hoa l i h i to. Ch m t làn gió nh nó đã đu đ a nh nh ngấ ề ế ạ ơ ỉ ộ ẹ ư ư ữ

cánh b m ch p ch n. M i cành ch có m t hoa và hoa ch r c r có hai ngày nh ng vìướ ậ ờ ỗ ỉ ộ ỉ ự ỡ ư

cây c a nó có r t nhi u cành cho nên có r t nhi u hoa. N hoa Ngu M Nhân cúi đ uủ ấ ề ấ ề ụ ỹ ầ

trông nh thi u n cúi đ u tr m t . M i đ hoa n thì đúng là trăm hoa đua s c đ p như ế ữ ầ ầ ư ỗ ộ ở ắ ẹ ư

tiên n giáng tr n v y.ữ ầ ậ

Hoa Ngu M Nhân còn mang các tên khác nh : L Xuân Hoa, L Xuân Th o, Tiên Nỹ ư ệ ệ ả ữ

Hoa… Ng i ta đã đem nó đ so sánh v i Ngu C , ng i đ p tuy t s c giai nhân th i cườ ể ớ ơ ườ ẹ ệ ắ ờ ổ

v i M u Đ n qu c s c thiên h ng. Vì v y nó mang tên là Ngu M Nhân.ớ ẫ ơ ố ắ ươ ậ ỹ

Ngu n g c c a loài hoa Ngu M Nhân này là vùng b c ôn đ i châu Âu, là cây h Anhồ ố ủ ỹ ở ắ ớ ọ

Túc, hình thái t p tính và qu th c cũng gi ng v i hoa Anh Túc. Trong c th chúng cũngậ ả ự ố ớ ơ ể

có “ch t s a”. Nh ng ch t s a c a hoa Ngu M Nhân và ch t s a c a hoa Anh Túc khácấ ữ ư ấ ữ ủ ỹ ấ ữ ủ

nhau, khác nhau ch là nó không có ch t thu c phi n. Toàn b thân cây có th làmở ỗ ấ ố ệ ộ ể

thu c, l y hoa tr ng c t ho c pha trà u ng có th tr ho, qu c a nó có th dùng đ chố ấ ư ấ ặ ố ể ị ả ủ ể ể ế

thu c tr t .ố ị ả

T i sao hoa Tulip có tên g i là U t Kim H ng?ạ ọ ấ ươ

Hoa Tulip có v đ p sang tr ng và l ch s , hoa n i hình kim ho c hình chén, bông to vàẻ ẹ ọ ị ự ổ ặ

r t đ p, hoa b c sáu cánh, chia làm ra hai hàng trong ngoài; hoa có nhi u màu s c khácấ ẹ ọ ề ắ

nhau và h ng th m ngào ng t, bên ngoài hoa gi ng nh hoa sen, l i gi ng hoa M u đ n.ươ ơ ạ ố ư ạ ố ẫ ơ

Trong th gi i các loài hoa ch c không có loài hoa nào so bì đ c v i màu s c kỳ di uế ớ ắ ượ ớ ắ ệ

c a hoa Tulip.ủ

Hoa Tulip là hình nh t ng tr ng cho đ t n c Hà Lan. Ngoài ra nó còn đ c tr ngả ượ ư ấ ướ ượ ồ

nhi u Th Nhĩ Kỳ, Hungari và Iran.ề ở ổ

Th t ra quê h ng c a hoa Tulip là cao nguyên Tây T ng c a Trung Qu c, nó đ c g iậ ươ ủ ở ạ ủ ố ượ ọ

là hoa U t Kim H ng, đó đ n nay v n sinh tr ng không ít loài hoa U t Kim H ngấ ươ ở ế ẫ ưở ấ ươ

hoang dã. H n 2000 năm v tr c, U t Kim H ng đ c truy n đ n t vùng Trung Á vàơ ề ướ ấ ươ ượ ề ế ừ

đ c tr ng Th Nhĩ Kỳ. T ng truy n, vào th k XVI, m t v s gi ng i Áo t iượ ồ ở ổ ươ ề ế ỷ ộ ị ứ ả ườ ạ

Th Nhĩ Kỳ nhìn th y hoa U t Kim H ng có s c màu di m l , bèn l y m t s cây mangổ ấ ấ ươ ắ ễ ệ ấ ộ ố

v Virana và t trong cung đình Virana m t ng i th v n Hà Lan l i l y mang v Hàề ừ ộ ườ ợ ườ ạ ấ ề

Lan.

Hoa U t Kim H ng đ p và có màu s c di m l , tao nhã và quý phái. Sau khi ng i Hàấ ươ ẹ ắ ễ ệ ườ

Lan phát hi n và say mê tr c v đ p c a chúng, hoa U t Kim H ng đã r t đ c yêuệ ướ ẻ ẹ ủ ấ ươ ấ ượ

thích và a chu ng và nó đ c n i ti ng trên kh p đ t n c Hà Lan v i tên g i Tulip.ư ộ ượ ổ ế ắ ấ ướ ớ ọ

Hoa Tulip tr thành lo i hoa có giá tr r t cao. Có chuy n m t đ ng ph Amutstan, vàoở ạ ị ấ ệ ở ộ ườ ố

th i hoa đ t nh t, giá ba cây hoa Tulip b ng m t căn phòng đ p!ờ ắ ấ ằ ộ ẹ

Hi n nay, đ t n c Hà Lam đã tr thành n c xu t kh u hoa Tulip l n nh t trên th gi i,ệ ấ ướ ở ướ ấ ẩ ớ ấ ế ớ

nó đ c xu t t i nh ng 125 qu c gia trên th gi i.ượ ấ ớ ữ ố ế ớ

T i sao Tr m H ng là lo i cây danh giá?ạ ầ ươ ạ

Tr m H ng là cây ki u m c xanh quanh năm dòng Thu h ng, cũng có tên là “Già namầ ươ ề ộ ỵ ươ

h ng”, “Kỳ nam h ng”, lá da thu c, d ng tr ng hình kim t ra, nh n bóng, hoa m uươ ươ ộ ạ ứ ẽ ẵ ầ

tr ng, hoa x p hình dù…ắ ế

Ngu n g c c a Tr m H ng là n Đ , Thái Lan, Vi t Nam v.v… và m t s vùng khácồ ố ủ ầ ươ ở Ấ ộ ệ ộ ố

n a, ru t g là m t trong nh ng h ng li u đ m đà r t n i ti ng. H c thu t Đông y dùngữ ộ ỗ ộ ữ ươ ệ ậ ấ ổ ế ọ ậ

d u r cây có màu c đen ho c cành sau khi gia công thành v thu c, tính m, v đ ng, cóầ ễ ọ ặ ị ố ấ ị ắ

công hi u tr giáng khí ch đau, ch tr hen xuy n, bu n nôn, đay d dày v.v… và nhi uệ ị ỉ ủ ị ễ ồ ạ ề

ch ng b nh khác.ứ ệ

X a Tr m H ng có nh nh p kh u, giá tr r t đ t. Sau th i T ng, Nguyên, Đôngư ầ ươ ờ ậ ẩ ị ấ ắ ờ ố ở

Qu n t nh Qu ng Đông đã xu t hi n m t gi ng Tr m H ng khác g i là Th Tr mả ỉ ả ấ ệ ộ ố ầ ươ ọ ổ ầ

H ng, vì nó ch y u s n xu t Đông Qu n, nên cũng có tên là “Qu n h ng”. Ng iươ ủ ế ả ấ ở ả ả ươ ườ

ta tr ng cây này dùng đ l y tr m, ph ng pháp l y tr m là c a đi m t đo n cây thíchồ ể ấ ầ ươ ấ ầ ư ộ ạ

h p, ch còn đ l i m t c t c a ph n r , đ cho vài năm b t đ u khai thác tr m. Khi đ cợ ỉ ể ạ ặ ắ ủ ầ ễ ể ắ ầ ầ ụ

tr m dùng cây đ c g dài, ch đ c thành hoa văn nh răng ng a, sau đó dùng đ t ph lên,ầ ụ ỗ ỉ ụ ư ự ấ ủ

đ cây ti p t c l n. M i năm vào kỳ thu đông l i đ c tr m m t l n, cây càng già, h ngể ế ụ ớ ỗ ạ ụ ầ ộ ầ ươ

càng t t, h ng t t nh t là các m nh v n khi đ c. Qu n h ng t Qu ng Châu xu tố ươ ố ấ ở ả ụ ụ ả ươ ừ ả ấ

kh u ra n c ngoài qua c ng C u Long (H ng Kông) nên c ng này có tên là H ngẩ ướ ả ử ồ ả ươ

C ng.ả

Tr m H ng là gi ng cây nhi t đ i, ch có m t s vùng nh t đ nh. Tr m H ng s nầ ươ ố ệ ớ ỉ ở ộ ố ấ ị ầ ươ ả

xu t đ o H i Nam có ch t l ng t t nh t.ấ ở ả ả ấ ượ ố ấ

Tên Tr m H ng vì đâu mà có? N u b Tr m H ng xu ng n c thì b chìm ngay, khiầ ươ ế ỏ ầ ươ ố ướ ị

đ t cháy có mùi th m n ng nàn, nên có tên này. Sáp g th m c t thành cao, m u đen,ố ơ ồ ỗ ơ ấ ầ

th m ngát, cho vào n c b chìm, nên g i là Tr m H ng, có lo i n a n i n a chìm thìơ ướ ị ọ ầ ươ ạ ử ổ ử

g i là H ng.ọ ươ

Tr m H ng còn có m t tên khác là “ ng m c” do hoa c a nó có hình gi ng chim ng.ầ ươ ộ Ư ọ ủ ố ư

T i sao khi m i đ thu v thì lá cây xanh l i ng màu vàng và r i r ng?ạ ỗ ộ ề ạ ả ơ ụ

X a nay v n cho r ng vì mùa thu khô ráo d n đ n lá b m t n c. Nh ng các nhà khoaư ẫ ằ ẫ ế ị ấ ướ ư

h c m i đây phát hi n ra r ng: s bi n màu c a các lá cây có quan h đ n s bi n hoáọ ớ ệ ằ ự ế ủ ệ ế ự ế

c a các kích thích t nào đó cùng v i s thay đ i v v t ch t hoá h c. Vào đ u mùa thu,ủ ố ớ ự ổ ề ậ ấ ọ ầ

kích thích t tách r i ch t A-xít và các ch t khác tích t vào lá cây, lá b t đ u bi n màuố ờ ấ ấ ụ ắ ầ ế

vàng, lá cây mang di p l c t , n c, đ m, prôtit và các h p ch t h u d ng v cho cành,ệ ụ ố ướ ạ ợ ấ ữ ụ ề

cho r đ r i t mình nh n s khô héo và di t vong. Cũng nh v y, t bào đ c thù c aễ ể ồ ự ậ ự ệ ư ậ ế ặ ủ

cu ng lá cũng d n d n suy y u, th là m i khi có m a, gió, chúng d dàng b đ t lìa.ố ầ ầ ế ế ỗ ư ễ ị ứ

Các nhà th c v t h c cho bi t: màu s c lá mùa thu có lúc nh t, lúc đ m, nó ph thu c vàoự ậ ọ ế ắ ạ ậ ụ ộ

l ng m a và tuy t r i. N u nh g p năm h n hán, thì s thay đ i c a lá không l n l m,ượ ư ế ơ ế ư ặ ạ ự ổ ủ ớ ắ

lá s r ng s m h n, đó là do chúng mu n gi n c cho cây, tích tr ch t dinh d ng choẽ ụ ớ ơ ố ữ ướ ữ ấ ưỡ

cây, r ng lá có th là n c c “thí t t gi xe” c a loài cây. Đ y là m t trong nh ng thụ ể ướ ờ ố ữ ủ ấ ộ ữ ủ

đo n gi mình c a các loài th c v t và đ y cũng là m t trong nh ng đ c đi m c a t oạ ữ ủ ự ậ ấ ộ ữ ặ ể ủ ạ

hoá.

Có m t s lá xanh l i bi n thành màu đ sau khi tr i l nh d n. Ng i B c Kinh (Trungộ ố ạ ế ỏ ờ ạ ầ ườ ắ

Qu c) ch ch nh ng ngày thu t i đ đ n H ng S n ng m lá đ , toàn b m t vùng núiố ỉ ờ ữ ớ ể ế ươ ơ ắ ỏ ộ ộ

non tr i m t màu vàng đ r c r .ả ộ ỏ ự ỡ

Làm th nào đ xác đ nh tu i c a cây?ế ể ị ổ ủ

T i nh ng vùng có khí h u có tính bi n hoá rõ ràng v mùa v , trong b m c ch t thạ ữ ậ ế ề ụ ở ộ ộ ấ ứ

sinh trong cây th c v t h m c b n s ng lâu năm, m i năm đ u hình thành đ ng vi nự ậ ọ ộ ả ố ỗ ề ườ ề

hoa văn có biên gi i rõ ràng, g i là vòng đ i, cũng có tên là vòng sinh tr ng hay t ng sinhớ ọ ờ ưở ầ

tr ng, là căn c đ xác đ nh tu i c a cây.ưở ứ ể ị ổ ủ

S hình thành c a b th sinh m c ch t, là k t qu c a ho t đ ng hình thành t ng màự ủ ộ ứ ộ ấ ế ả ủ ạ ộ ầ

ho t đ ng c a t ng hình thành l i ch u nh h ng c a khí h u có tính mùa v , đ c bi tạ ộ ủ ầ ạ ị ả ưở ủ ậ ụ ặ ệ

là nh ng vùng ôn đ i và nhi t đ i có th i ti t khô, m. Ví d nh vùng ôn đ i, tở ữ ớ ệ ớ ờ ế ẩ ụ ư ở ớ ừ

mùa xuân đ n mùa h , khí h u lúc này r t thích nghi cho s phát tri n c a cây c i, t bàoế ạ ậ ấ ự ể ủ ố ế

c a t ng hình thành phân bi t r t nhanh chóng, sinh tr ng mau chóng, hình thành t bàoủ ầ ệ ấ ưở ế

b m c ch t, r ng x p vách m ng, s i t ít, ng d n chuyên ch thu phân r t nhi u,ộ ộ ấ ỗ ố ỏ ợ ơ ố ẫ ở ỷ ấ ề

g i là g mùa xuân. Đ n mùa thu, ho t đ ng c a t bào b m c ch t, ch t ch vách dày,ọ ỗ ế ạ ộ ủ ế ộ ộ ế ặ ẽ

t s i nhi u, ng d n ít, g i là g mùa thu ho c là g mu n.ơ ợ ề ố ẫ ọ ỗ ặ ỗ ộ

Ch t g mùa xuân x p m m, màu h i nh t, ch t g mùa thu ch c ch n, màu s c đ mấ ỗ ố ề ơ ạ ấ ỗ ắ ắ ắ ậ

h n. G xuân và g thu, ôm nhau thành m t vòng tròn, đ y chính là “vòng đ i” vòng c aơ ỗ ỗ ộ ấ ờ ủ

m t năm tu i c a cây g . C m i m t năm là m t vòng, đ m bao nhiêu vòng là bi t ngayộ ổ ủ ỗ ứ ỗ ộ ộ ế ế

tu i c a chúng là bao nhiêu.ổ ủ

Không ph i t t c các cây g đ u có vòng đ i, nh th c v t lá đ n ch ng h n, vì khôngả ấ ả ỗ ề ờ ư ự ậ ơ ẳ ạ

hình thành t ng, nên không có vòng đ i. các vùng nhi t đ i do mùa v không đ nên tầ ờ Ở ệ ớ ụ ủ ế

bào s n sinh c a t ng hình thành r t nh , nên vòng đ i th ng không rõ ràng, có lúc cóả ủ ầ ấ ỏ ờ ườ

n i do đ a t ng ho t đ ng d d i. T ng hình thành khác đi, m i năm có th sinh ra m yơ ị ầ ạ ộ ữ ộ ầ ỗ ể ấ

vòng đ i, đây g i là vòng đ i gi , nh cam quýt, m i năm có th sinh ra ba vòng đ i, cóờ ọ ờ ả ư ỗ ể ờ

nh ng khi do khí h u đ t bi n, ch u nh h ng c a sâu h i, cũng có thêm các vòng đ iữ ậ ộ ế ị ả ưở ủ ạ ờ

gi . V y thì n u c tính vòng đ i mà ra tu i c a cây thì ph i tr đi các vòng đ i gi vàả ậ ế ứ ờ ổ ủ ả ừ ờ ả

th là chúng ta ch có đ c m t con s g n đúng v tu i c a cây.ế ỉ ượ ộ ố ầ ề ổ ủ

T i sao nói “Cây to r sâu”?ạ ễ

Đ i v i loài th c v t, r cây có sâu thì lá m i dày, lá dày thì hoa m i n r . R c a loàiố ớ ự ậ ễ ớ ớ ở ộ ễ ủ

th c v t Ki u m c có th c m sâu d i lòng đ t t 1 – 2 m; cây B Công Anh s ng n iự ậ ề ộ ể ắ ướ ấ ừ ồ ố ơ

hoang dã, khi thân cao t i 20 cm thì r cây đã c m sâu xu ng h n 1 m đ t r i. R cây cớ ễ ắ ố ơ ấ ồ ễ ổ

Linh lăng s ng sa m c thì sâu nh ng 12 m. R cây B Pa-ác-ba châu Phi chu xu ngố ở ạ ữ ễ ồ ở ố

đ t đ a t ng sâu nh ng 30 m.ấ ị ầ ữ

R c a th c v t không nh ng c m r t sâu mà còn r t r ng n a. R r t nhi u đ ng th iễ ủ ự ậ ữ ắ ấ ấ ộ ữ ễ ấ ề ồ ờ

di n tích bao ph cũng t ng đ i l n. Lo i cây M ch đen s ng Xibêri có nh ng 14.000ệ ủ ươ ố ớ ạ ạ ố ở ữ

r nh , chi m 225 m2 đ t. Trên các r nh còn có m c hàng 15 t r tu, tính s ti p xúcễ ỏ ế ấ ễ ỏ ọ ỷ ễ ự ế

c a di n tích r tu v i đ t thì ph i đ n 400 m2.ủ ệ ễ ớ ấ ả ế

H th ng r c a cây g cũng r t vĩ đ i. T ng di n tích c a chúng v t xa so v i di nệ ố ễ ủ ỗ ấ ạ ổ ệ ủ ượ ớ ệ

tích che ph c a lá và cành. Th ng là g p 5 đ n 15 l n di n tích che ph .ủ ủ ườ ấ ế ầ ệ ủ

T t c nh ng r to, r con, r tu đ u gi ng nh tri u tri u bàn tay nh , n m ch t l yấ ả ữ ễ ễ ễ ề ố ư ệ ệ ỏ ắ ặ ấ

đ t, gi cho thân cây đ ng v ng ch c trên m t đ t, đ ng th i gi cho đ t kh i b n cấ ữ ứ ữ ắ ặ ấ ồ ờ ữ ấ ỏ ị ướ

cu n trôi. Ngoài tác d ng gi v ng cây, chúng còn có nhi m v tìm ki m, h p th ch tố ụ ữ ữ ệ ụ ế ấ ụ ấ

dinh d ng đ nuôi cây.ưỡ ể

R c a th c v t b thu hút b i s c hút c a qu đ t nên sinh tr ng trong đ t g i là tínhễ ủ ự ậ ị ở ứ ủ ả ấ ưở ấ ọ

h ng đ a, r có đ c tính m c theo h ng n c m g i là tính h ng thu . Th c v t hútướ ị ễ ặ ọ ướ ướ ẩ ọ ướ ỷ ự ậ

đ c thu ph n và dinh d ng là hoàn toàn nh vào các r tu (mao). Chúng không ng ngượ ỷ ầ ưỡ ờ ễ ừ

m r ng, c m sâu xu ng lòng đ t tìm ki m th c ăn, n c u ng cho cây.ở ộ ắ ố ấ ế ứ ướ ố

R tu r t bé, dài nh t cũng ch 7 – 8 mm, nh ng chúng l i r t nhi u, ng i ta tính trên 1ễ ấ ấ ỉ ư ạ ấ ề ườ

mm2 r , đ u Hà Lan có h n 220 r tu. Nh ng chi c r tu này nh nh ng chi c “máyễ ậ ơ ễ ữ ế ễ ư ữ ế

b m” nh , không ng ng hút n c và dinh d ng t trong lòng đ t, cung c p s s ng choơ ỏ ừ ướ ưỡ ừ ấ ấ ự ố

cây, cành, lá, cho hoa và qu .ả

Chúng ta ph i làm sao đ b o v môi tr ng?ả ể ả ệ ườ

Khí h u nóng lên, t ng ozon b th ng, nh ng c n m a axit, các ch t th i có h i, nh ngậ ầ ị ủ ữ ơ ư ấ ả ạ ữ

sinh v t s ng hoang dã đã b hu di t cũng nh b u khí quy n, ngu n n c, đ t đai b ôậ ố ị ỷ ệ ư ầ ể ồ ướ ấ ị

nhi m… Nh ng v n đ k trên đ u là hàng lo t nh ng v n đ v ô nhi m môi tr ngễ ữ ấ ề ể ề ạ ữ ấ ề ề ễ ườ

toàn c u mà hi n nay chúng ta đang ph i đ i m t. Đ ng tr c nh ng v n đ trên, chúngầ ệ ả ố ặ ứ ướ ữ ấ ề

ta ph i làm gì?ả

B o v môi tr ng, m i ng i đ u có trách nhi m, m i m t ng i đ u có r t nhi uả ệ ườ ọ ườ ề ệ ỗ ộ ườ ề ấ ề

vi c đ làm, ch ng h n nh : tôn tr ng m i quy đ nh v vi c nghiêm c m v t lung tungệ ể ẳ ạ ư ọ ọ ị ề ệ ấ ứ

các lo i ch t th i, đ ch t th i vào n i ch đ nh ho c thùng ch a, trong h c t p và làmạ ấ ả ổ ấ ả ơ ỉ ị ặ ứ ọ ậ

vi c h t s c ti t ki m đ dùng văn phòng và các lo i văn phòng ph m, ch ng s d ngệ ế ứ ế ệ ồ ạ ẩ ố ử ụ

lãng phí; ph i n m b t đ c cách s d ng và nh ng vi c c n chú ý c a các lo i s nả ắ ắ ượ ử ụ ữ ệ ầ ủ ạ ả

ph m nguy hi m và các ch t hoá h c, không đ c t ý di chuy n; c n h n ch khôngẩ ể ấ ọ ượ ự ể ầ ạ ế

dùng các lo i ch t phun nh ch t phun di t trùng, ch t phun kh mùi, phun s n, phunạ ấ ư ấ ệ ấ ử ơ

keo… b i vì vi c s d ng các th này s th i vào trong không khí nh ng ch tở ệ ử ụ ứ ẽ ả ữ ấ

cacbuahydro flo clo; tránh s d ng c c u ng n c, h p c m, túi nilon, b m dùng m t l n,ử ụ ố ố ướ ộ ơ ỉ ộ ầ

dùng c c s , h p gi y túi v i đ thay th . Nh v y m i có th làm gi m l ng rác, gi mố ứ ộ ấ ả ể ế ư ậ ớ ể ả ượ ả

nh áp l c c a công vi c x lý rác, l a ch n mua nh ng trang ph c không ph i gi t khôẹ ự ủ ệ ử ự ọ ữ ụ ả ặ

b i vì gi t khô c n đ n nh ng ch t có h i, không đ c t ý b t gi t các loài đ ng v tở ặ ầ ế ữ ấ ạ ượ ự ắ ế ộ ậ

s ng hoang dã, không t ý b t và gi t nh ng loài côn trùng, cá, chim có ích, nh t là ch vìố ự ắ ế ữ ấ ế

m t con ch trung bình m t năm có th ăn 15.000 con côn trùng, trong đó ch y u là cônộ ế ộ ể ủ ế

trùng có h i; yêu cây c , thông qua 2 bàn tay c a chúng ta tô đi m cho thành ph màuạ ỏ ủ ể ố

xanh làm cho thành ph tr thành m t v n hoa l n.ố ở ộ ườ ớ

Nh ng ví d trên đây tuy ch là chuy n nh nh ng ch c n m i ng i b t tay vào, cùngữ ụ ỉ ệ ỏ ư ỉ ầ ọ ườ ắ

c g ng thì nh ng chuy n nh không đáng k này cũng s có tác d ng đ i v i vi c c iố ắ ữ ệ ỏ ể ẽ ụ ố ớ ệ ả

thi n ô nhi m môi tr ng. Ch c n chúng ta b t tay t vi c ti t ki m ngu n tài nguyên vàệ ễ ườ ỉ ầ ắ ừ ệ ế ệ ồ

gi m ô nhi m, đi u ch nh phù h p v i cách s ng c a mình thì chúng ta đã có th c ngả ễ ề ỉ ợ ớ ố ủ ể ố

hi n m t ph n cho vi c b o v Trái đ t.ế ộ ầ ệ ả ệ ấ

Vì sao trong sa m c có n m đá?ạ ấ

Trong sa m c, th nh tho ng b n s b t g p t ng hòn nham th ch cô đ c nhô lên nhạ ỉ ả ạ ẽ ắ ặ ừ ạ ộ ư

nh ng cây n m đá, có hòn cao đ n 10 mét. Ng m cái “b ng” thon và cái “đ u” n ng nữ ấ ế ắ ụ ầ ặ ề

c a chúng th t là thú v . Chúng là ki t tác c a nhà điêu kh c nào v y? C a nhà điêu kh củ ậ ị ệ ủ ắ ậ ủ ắ

vô danh – gió trong sa m c.ạ

Nh ng kh i nham th ch kỳ l này là do b gió cát c sát, mài mòn ngày này qua ngày khácữ ố ạ ạ ị ọ

mà nên. Nh ng h t cát nh b gió cu n lên r t cao, trong khi nh ng h t cát t ng đ i thôữ ạ ỏ ị ố ấ ữ ạ ươ ố

n ng thì ch bay là là g n m t đ t. Trong đi u ki n t c đ gió bình th ng, h u nh toànặ ỉ ầ ặ ấ ề ệ ố ộ ườ ầ ư

b s i đ u t p trung t m cao ch a t i 2 mét. Có ng i đã làm m t th c nghi m thú vộ ỏ ề ậ ở ầ ư ớ ườ ộ ự ệ ị

ph n nam Đ i sa m c Takla Makan, thì th y khi t c đ gió là 5,7 m/giây thì có t i 39%ở ầ ạ ạ ấ ố ộ ớ

s i ch bay t i đ cao d i 10 centmét, trong đó ph n c c l n h u nh bay sát m t đ t.ỏ ỉ ớ ộ ướ ầ ự ớ ầ ư ặ ấ

Vì v y khi nh ng c n gió cu n s i cát bay qua, ph n d i c a t ng nham th ch cô l pậ ữ ơ ố ỏ ầ ướ ủ ả ạ ậ

gi a sa m c b r t nhi u h t s i cát không ng ng mài mòn, phá hu t ng đ i nhanh. Cònữ ạ ị ấ ề ạ ỏ ừ ỷ ươ ố

ph n trên, vì gió mang theo t ng đ i ít s i cát nên s mài mòn s di n ra ch m h n.ầ ươ ố ỏ ự ẽ ễ ậ ơ

Ngày qua tháng l i, quá trình này d n d n hình thành nên “n m đá” có ph n trên thô l n,ạ ầ ầ ấ ầ ớ

ph n d i nh .ầ ướ ỏ

N u ph n d i c a nham th ch m m, ph n trên c ng ch c thì th m chí nh ng chế ầ ướ ủ ạ ề ầ ứ ắ ậ ở ữ ỗ

không b gió cát mài mòn, ch d i tác d ng phá ho i c a các l c trong t nhiên khác,ị ỉ ướ ụ ạ ủ ự ự

t ng nham th ch cũng s b t c thành n m đá.ả ạ ẽ ị ạ ấ

Ti ng hát t sa m c do đâu?ế ừ ạ

Cách đây 1.200 năm, nhi u văn b n c a Trung Qu c đã t ng thu t v nh ng âm thanhề ả ủ ố ườ ậ ề ữ

quái l đ c phát ra t sa m c Gobi hoang v ng mênh mông c a x Mông C . Sa m cạ ượ ừ ạ ắ ủ ứ ổ ạ

Đ n Hoàng c a Trung Qu c cũng có nh ng âm thanh l lùng, khi thì gi ng ti ng nh c,ơ ủ ố ữ ạ ố ế ạ

ti ng hát, có lúc l i gi ng ti ng tr ng, ti ng s m…ế ạ ố ế ố ế ấ

Đ n nay, theo các nhà nghiên c u, trên th gi i có kho ng 30 sa m c bi t “hát” châuế ứ ế ớ ả ạ ế ở

M , châu Phi và châu Á. Nh ng ti ng v ng này có nhi u âm đi u khác nhau, ch a th ngỹ ữ ế ọ ề ệ ư ố

kê đ c lo i âm đi u nào có nhi u h n, vì v y các nhà nghiên c u khi thì g i là ti ng hát,ượ ạ ệ ề ơ ậ ứ ọ ế

khi thì g i là âm vang, ti ng r n… Nh ng nói chung, g i là ti ng “hát” thì nhi u h n.ọ ế ề ư ọ ế ề ơ

Nh ng đi u gì đã t o nên nh ng ti ng “hát” này?ư ề ạ ữ ế

T m t th k nay, các nhà khoa h c đã c g ng đ a ra nhi u l i gi i thích v hi nừ ộ ế ỷ ọ ố ắ ư ề ờ ả ề ệ

t ng “sa m c phát âm” này. Qua nhi u so sánh nghiên c u tính ch t nh ng lo i cát t i saượ ạ ề ứ ấ ữ ạ ạ

m c phát âm và lo i cát t i sa m c không phát âm, các nhà khoa h c đã đ a ra gi thi tạ ạ ạ ạ ọ ư ả ế

r ng h t cát là nguyên nhân t o nên âm thanh. Ngay khi d m chân đi trên bãi bi n, b n cóằ ạ ạ ẫ ể ạ

th nghe đ c nh ng âm thanh nho nh .ể ượ ữ ỏ

Đ c đi m c a nh ng h t cát sa m c phát âm:ặ ể ủ ữ ạ ạ

- Kích th c c a chúng đ u nhau, bình quân m t h t cát có 0,3 mm đ ng kínhướ ủ ề ộ ạ ườ

- B m t c a nh ng h t cát này không hoàn toàn tròn tr a, tr n láng.ề ặ ủ ữ ạ ị ơ

- Đ m c a cát r t th p. N u đ m lên cao đ n m t m c nào đó, cát s không “hát”ộ ẩ ủ ấ ấ ế ộ ẩ ế ộ ứ ẽ

đ c n a.ượ ữ

- Cung b c âm thanh có t n s t 50 đ n 300 Hz. Vì v y, ng i ta có th nghe đ cậ ầ ố ừ ế ậ ườ ể ượ

nhi u lo i âm thanh khác nhau nh ti ng nh c, ti ng hát, ti ng tr ng, ti ng s m r n, cóề ạ ư ế ạ ế ế ố ế ấ ề

khi l i gi ng nh ti ng nh ng binh khí va ch m.ạ ố ư ế ữ ạ

Các lo i cát bi t hát có t l silic lên đ n 95%. Các lo i cát “câm” có t l 50% silic l nạ ế ỷ ệ ế ạ ỷ ệ ẫ

vào các ch t khoáng khác.ấ

Nhi u tác đ ng t o nên âm thanh c a sa m cề ộ ạ ủ ạ

Đ m: Ban đêm cát gi đ m, k t dính h t cát này v i h t cát khác. S k t dính này chộ ẩ ữ ộ ẩ ế ạ ớ ạ ự ế ỉ

là t m th i. Gió nóng th i xuyên qua các l p cát ph làm khô chúng đi và rung đ ng đ ngạ ờ ổ ớ ủ ộ ồ

lo t. S k t h p các dao đ ng trong không khí và trong cát t o thành nh ng âm thanh kỳạ ự ế ợ ộ ạ ữ

l . Tuỳ lo i cát, tuỳ s c gió mà có nh ng lo i âm thanh khác nhau.ạ ạ ứ ữ ạ

S c gió: Vai trò c a gió cũng không kém ph n quan tr ng. V n t c gió ph i t 22 km /ứ ủ ầ ọ ậ ố ả ừ

gi tr lên. v n t c chu n này, nh ng h t cát trong đ n cát b t đ u b rung đ ng vàờ ở Ở ậ ố ẩ ữ ạ ụ ắ ầ ị ộ

n y lên hàng lo t. Đ n khi gió tăng v n t c, các h t cát va ch m vào nhau m nh h n làmả ạ ế ậ ố ạ ạ ạ ơ

thay đ i hình d ng c a đ n cát. Khi đ n cát có đ d c 25 đ theo h ng ngh ch v iổ ạ ủ ụ ụ ộ ố ộ ướ ị ớ

h ng gió th i, m i khi rung đ ng s gây nên hi n t ng cát l , t o ra nh ng âm thanhướ ổ ỗ ộ ẽ ệ ượ ở ạ ữ

vang d i.ộ

Trong khi cát l , tuỳ theo s c gió và kích th c c a h t cát, kh i không khí xen k có thở ứ ướ ủ ạ ố ẽ ể

tăng gi m t o nên nh ng âm thanh cao th p tr m b ng khác nhau.ả ạ ữ ấ ầ ổ

M t đ t rung đ ng: N u kh i cát s t l là r t l n, m t đ t s b rung đ ng, làm cho âmặ ấ ộ ế ố ạ ở ấ ớ ặ ấ ẽ ị ộ

thanh t sa m c thêm vang đ ng, nghe đ c r t xa và lâu. Có tr ng h p âm thanh vangừ ạ ộ ượ ấ ườ ợ

trong bán kính 10 km và lâu đ n 5 phút.ế

Vì sao trong sa m c có c đ o?ạ ố ả

Gi a sa m c mênh mông cát tr ng, không m t gi t n c, th nh tho ng l i th y xu t hi nữ ạ ắ ộ ọ ướ ỉ ả ạ ấ ấ ệ

nh ng c đ o xanh t i v i nhi u lo i đ ng th c v t r t đa d ng. T i sao đây l i cóữ ố ả ươ ớ ề ạ ộ ự ậ ấ ạ ạ ở ạ

nhi u n c đ n nh v y, dù r t ít m a?ề ướ ế ư ậ ấ ư

Đa s các c đ o đ u d a vào núi cao, h ng ra sa m c. Vào mùa Đông, băng tuy tố ố ả ề ự ướ ạ ế

th ng đ ng l i trên các đ nh núi. Đ n mùa hè, băng tan ra thành n c, ch y thành sông.ườ ọ ạ ỉ ế ướ ả

Do đ a th d c nên n c ch y xi t, mang theo bùn đ t, th m chí có c các t ng đá l n tị ế ố ướ ả ế ấ ậ ả ả ớ ừ

trên núi. Nh ng khi đ n c a sông, đ a th đ t nhiên b ng ph ng, bùn đ t l ng đ ng l iư ế ử ị ế ộ ằ ẳ ấ ắ ọ ạ

hai bên b , tích t d n thành nh ng khu v c đ t đai màu m .ờ ụ ầ ữ ự ấ ỡ

Đa s các dòng n c y không đ m nh đ ch y ra bi n, mà ch ch y m t đo n r iố ướ ấ ủ ạ ể ả ể ỉ ả ộ ạ ồ

th m vào đ t cát thành các m ch n c ng m. hai vùng b sông, g n các m ch n cấ ấ ạ ướ ầ Ở ờ ầ ạ ướ

ng m, cây c i m c lên xanh t i. Đó chính là các c đ o.ầ ố ọ ươ ố ả

S ng mu i hình thành nh th nào?ươ ố ư ế

Nh ng đêm giá rét, b u tr i đ y trăng sao, không h có gió lay đ ng nh ng ng n lá. Sángữ ầ ờ ầ ề ộ ữ ọ

d y ra ngoài c a th y kh p trên các ng n c , mái nhà, th m chí là c d i m t viênậ ử ấ ắ ọ ỏ ậ ả ở ướ ặ

ngói ph đ y s ng mu i tr ng mu t. Ng i ta g i ti t đó là “s ng giáng”, nghĩa làủ ầ ươ ố ắ ố ườ ọ ế ươ

“s ng mu i r i”. Nh ng th t ra, ch a ai th y s ng mu i “r i” bao gi …ươ ố ơ ư ậ ư ấ ươ ố ơ ờ

Gi quy n l ch ra xem th y hàng năm, vào t m h tu n tháng 10 luôn có m t ti t g i làở ể ị ấ ầ ạ ầ ộ ế ọ

“s ng giáng”.ươ

Ban ngày, m t đ t nh n đ c ánh sáng M t tr i, nhi t đ tăng cao h n, làm cho n c ặ ấ ậ ượ ặ ờ ệ ộ ơ ướ ở

đó không ng ng b c h i, khi n l p không khí sát m t đ t lúc nào cũng có l ng h i n cừ ố ơ ế ớ ặ ấ ượ ơ ướ

nh t đ nh.ấ ị

Sang cu i thu, trong mùa Đông và đ u mùa Xuân, vào nh ng đêm ti t tr i r t giá rét, nh tố ầ ữ ế ờ ấ ấ

là vào nh ng đêm không có mây, gió. Khí l nh đ ng l i sát m t đ t, khi ti p xúc v iữ ạ ọ ạ ặ ấ ế ớ

nh ng v t th có nhi t đ l nh d i 0 đ C thì m t ph n h i n c s bám vào b m tữ ậ ể ệ ộ ạ ướ ộ ộ ầ ơ ướ ẽ ề ặ

v t đó mà ng ng k t thành tinh th băng nh . Đó chính là s ng mu i.ậ ư ế ể ỏ ươ ố

Vì s ng mu i là h i n c sát m t đ t ng ng k t thành nh ng tinh th băng nh nênươ ố ơ ướ ở ặ ấ ư ế ữ ể ỏ

nó không th là t trên tr i r i xu ng đ c. Khi y b t g p b t c n i nào, ch c n để ừ ờ ơ ố ượ ấ ắ ặ ấ ứ ơ ỉ ầ ủ

đi u ki n là nó ng ng k t l i đó. Do v y đôi khi chúng ta có th phát hi n s ng mu iề ệ ư ế ạ ậ ể ệ ươ ố

đ ng c m t d i viên ngói ho c hòn g ch… Có l cái t “s ng giáng” cũng c nọ ở ả ặ ướ ặ ạ ẽ ừ ươ ầ

ph i s a l i cho chính xác. Nh ng vì cái tên này đã đ c dùng quen, truy n t bao đ iả ử ạ ư ượ ề ừ ờ

nay, nên đ nguyên cũng ch ng sao, mi n là b n hi u chính xác nguyên lý t o ra nó.ể ẳ ễ ạ ể ạ

Không ph i ch nào cũng cóả ỗ

Đ i v i các v t th đ ngoài tr i ban đêm giá rét, m i v t l i có đi u ki n ng ng k tố ớ ậ ể ể ờ ỗ ậ ạ ề ệ ư ế

s ng mu i khác nhau. Nh đ s t ch ng h n, do ti nhi t th p, sau khi khuy ch tán nhi tươ ố ư ồ ắ ẳ ạ ệ ấ ế ệ

l ng r t d tr nên l nh giá, nên d dàng xu t hi n s ng mu i.ượ ấ ễ ở ạ ễ ấ ệ ươ ố

G ch ngói do có nhi u l x p nh , s cách nhi t gi a các b ph n c a chúng là r t t tạ ề ỗ ố ỏ ự ệ ữ ộ ậ ủ ấ ố

nên m t khi đã b l nh r i chúng s khó nóng lên b i nhi t đ t ch khác truy n t i.ộ ị ạ ồ ẽ ở ệ ộ ừ ỗ ề ớ

Trong th i ti t giá rét, đó cũng là v t đ đ ng s ng mu i. Lá c cây vì m ng l i có cờ ế ậ ể ọ ươ ố ỏ ỏ ạ ả

hai m t cùng t n nhi t nên cũng d làm l nh, có đ đi u ki n đ xu t hi n s ng mu i.ặ ả ệ ễ ạ ủ ề ệ ể ấ ệ ươ ố

Đ t ru ng ch đã cày t i so v i ch ch a đ c cày cũng vì đ d n nhi t khác nhau màấ ộ ỗ ơ ớ ỗ ư ượ ộ ẫ ệ

đi u ki n ng ng k t s ng mu i cũng khác nhau, vì th s ng mu i th ng xu t hi n ề ệ ư ế ươ ố ế ươ ố ườ ấ ệ ở

nh ng ch đã đ c cày tr c r i sau đó m i có nh ng ch ch a đ c cày.ữ ỗ ượ ướ ồ ớ ở ữ ỗ ư ượ

Vì sao băng Nam C c nhi u h n B c C c?ở ự ề ơ ở ắ ự

Nam c c và B c c c đ u là hai m m t n cùng c a Trái đ t, cùng m t vĩ đ gi ng nhau,ự ắ ự ề ỏ ậ ủ ấ ở ộ ộ ố

th i gian chi u và góc đ chi u c a M t tr i cũng gi ng nhau, v y mà chúng l i khácờ ế ộ ế ủ ặ ờ ố ậ ạ

nhau đ n kỳ l . N u nh l p áo băng Nam c c d y trung bình kho ng 1.700 mét, thì ế ạ ế ư ớ ự ầ ả ở

c c B c, l p v l nh giá này ch dày t 2 đ n 4 mét mà thôi.ự ắ ớ ỏ ạ ỉ ừ ế

V n là vùng Nam c c có m t màng l c đ a r t l n g i là “đ i l c th b y” c a th gi i,ố ự ộ ụ ị ấ ớ ọ ạ ụ ứ ả ủ ế ớ

có di n tích kho ng 14 tri u km2. Năng l ng gi nhi t c a l c đ a r t kém, vì th ,ệ ả ệ ượ ữ ệ ủ ụ ị ấ ế

nhi t l ng thu đ c trong mùa hè b c x h t r t nhanh khi n băng tích l i nhi u. Sôngệ ượ ượ ứ ạ ế ấ ế ạ ề

băng trên l c đ a t trên cao di đ ng xu ng b n phía b v thành nhi u t ng băng r t l nụ ị ừ ộ ố ố ị ỡ ề ả ấ ớ

trên b bi n, trôi n i trên đ i d ng bao quanh l c đ a, t o nên nh ng v t c n là nh ngở ờ ể ổ ạ ươ ụ ị ạ ữ ậ ả ữ

núi băng cao l n.ớ

Ng c l i, B c băng d ng vùng B c c c có di n tích r t l n kho ng 13,1 tri u km2,ượ ạ ắ ươ ở ắ ự ệ ấ ớ ả ệ

nh ng ch toàn là n c. Nhi t dung c a n c l n, có th h p th t ng đ i nhi u nhi tư ỉ ướ ệ ủ ướ ớ ể ấ ụ ươ ố ề ệ

l ng nh ng r i t t to ra, nên băng đây ít h n Nam c c. H n n a, tuy t đ i bượ ư ồ ừ ừ ả ở ơ ở ự ơ ữ ệ ạ ộ

ph n băng l i tích t trên đ o Greenland.ậ ạ ụ ở ả

Ng i ta đã tính đ c r ng di n tích băng che ph trên toàn Trái đ t là kho ng g n 16ườ ượ ằ ệ ủ ấ ả ầ

tri u km2, mà Nam c c chi m t i 4/5. T ng th tích băng Nam c c c kho ng 26ệ ự ế ớ ổ ể ở ự ướ ả

tri u km3, còn B c c c ch b ng g n 1/10 mà thôi. N u toàn b băng Nam c c tanệ ở ắ ự ỉ ằ ầ ế ộ ở ự

h t thì m c n c bi n trên th gi i s dâng cao kho ng 70 mét.ế ự ướ ể ế ớ ẽ ả

Bãi đá kh ng l hay khu v n đ ch i c a Chúa?ổ ồ ườ ồ ơ ủ

vùng c n Kaspir c a Kazakhstan, trên hoang m c r ng l n thu c khu v c heo hút c aỞ ậ ủ ạ ộ ớ ộ ự ủ

t nh Turysh, ng i ta m i phát hi n hàng nghìn hòn đá tròn nh nh ng hòn bi kh ng lỉ ườ ớ ệ ư ữ ổ ồ

n m r i rác trên m t di n tích khá l n, có niên đ i kho ng 8 - 9 tri u năm. Không ai bi tằ ả ộ ệ ớ ạ ả ệ ế

vì sao chúng xu t hi n đó.ấ ệ ở

Sân ch i cũng ng i kh ng l ?ơ ườ ổ ồ

B t c ai l n đ u tiên đ t chân đ n bãi đá kh ng l này đ u có c m giác nh l c vào m tấ ứ ầ ầ ặ ế ổ ồ ề ả ư ạ ộ

khung c nh không có th c. Hàng nghìn hòn đá nh nh ng hòn bi, l n nh t thì có đ ngả ự ư ữ ớ ấ ườ

kính h n 2 m, nh nh t c viên đ n súng th n công, c nh th đ c bàn tay kh ng lơ ỏ ấ ỡ ạ ầ ứ ư ể ượ ổ ồ

nào đ r i xu ng khu v c r ng kho ng vài km2. Bãi đá l lùng đ c ng i dân đ aố ả ố ự ộ ả ạ ượ ườ ị

ph ng bi t đ n t ngàn đ i nay, g i đó là “m t sân c a nh ng ng i kh ng l ” và coiươ ế ế ừ ờ ọ ặ ủ ữ ườ ổ ồ

đó là n i linh thiêng nên ch ng ai dám đ n canh tác ho c sinh s ng. Th i Xô Vi tơ ẳ ế ặ ố ờ ế

Kazakhstan là vùng tr ng tâm c a phong trào h p tác hoá nông nghi p, nh ng vùng đát cóọ ủ ợ ệ ư

bãi đá kỳ l do n m n i quá h o lánh nên đã không l t vào di n tích quy ho ch, vì v y,ạ ằ ở ơ ẻ ọ ệ ạ ậ

ngoài dân chúng s t i, ch ng ai bi t t i khu v c đ c bi t này. Mãi đ n g n đây, nh m tở ạ ẳ ế ớ ự ặ ệ ế ầ ờ ộ

t báo đ a ph ng g i chuy n, th gi i bên ngoài m i bi t đ n “m t sân c a nh ngờ ị ươ ợ ệ ế ớ ớ ế ế ặ ủ ữ

ng i kh ng l ”.ườ ổ ồ

Nh ng s kỳ bí không ch có thư ự ỉ ế

Nhi u hòn đá l n trong bãi đá còn b b làm đôi đ u ch n ch n nh th b chia c t b ngề ớ ị ổ ề ằ ặ ư ể ị ắ ằ

l i c a mà đ ng c a luôn n m đúng h ng B c - Nam. Đi u này khi n ng i ta liênưỡ ư ườ ư ằ ướ ắ ề ế ườ

t ng đ n vi c Trái đ t b b làm đôi b i m t m t ph ng trùng kh p v i đ ng s c c aưở ế ệ ấ ị ổ ở ộ ặ ẳ ớ ớ ườ ứ ủ

đ a t tr ng. Cũng c n nói thêm, s l ng viên “bi” bãi đá không ch có vài nghìn nhị ừ ườ ầ ố ượ ở ỉ ư

hi n th y, vì m t vài n i, ng i ta còn th y nh ng chòm bi nhô lên không cao l m, v yệ ấ ở ộ ơ ườ ấ ữ ắ ậ

có th còn có nh ng viên nh v y đang vùi mình trong lòng đ t.ể ữ ư ậ ấ

Ngoài ra, n u Kazakhstan các viên bi đá đ c phân b r i rác, không đ ng đ u, thì ế ở ượ ố ả ồ ề ở

Costa Rica, chúng l i đ c s p x p m t cách r t có ý th c, t o thành nh ng d ng hìnhạ ượ ắ ế ộ ấ ứ ạ ữ ạ

h c nh tròn, vuông, ch nh t, tam giác, l c giác đ u, hình thang cân… Cùng m t hi nọ ư ữ ậ ụ ề ộ ệ

t ng nh ng cách lý gi i l i khác xa nhau. Trong nh ng tr ng h p nh th này, r t cóượ ư ả ạ ữ ườ ợ ư ế ấ

th nh ng gì hi n nay đ c g i là chân lý, thì mai đây l i b coi là truy n thuy t.ể ữ ệ ượ ọ ạ ị ề ế

Không ph i do con ng i ch tácả ườ ế

Tr c h t c n nói r ng đá hình c u là m t hi n t ng hi m, nh ng cũng có m t m tướ ế ầ ằ ầ ộ ệ ượ ế ư ặ ở ộ

s n i trên th gi i nh Costa Rica, Mexico, Brazil và Rumani. Ai r i chúngố ơ ế ớ ư ở ở ở ở ả

xu ng nh ng n i đó? Cho đ n nay đã có r t nhi u gi thuy t v hi n t ng này, nh ngố ữ ơ ế ấ ề ả ế ề ệ ượ ư

ch a có gi thuy t nào đ s c thuy t ph c. Th i Xô Vi t, các nhà khoa h c hàng huy nư ả ế ủ ứ ế ụ ờ ế ọ ệ

đã t ng “ tr ” dân chúng s t i r ng xung quanh các hòn đá tròn n t n t i m t “ tr ngừ ộ ở ạ ằ ọ ồ ạ ộ ườ

d th ng”, có th làm sai l c các lo i máy móc và khi n cho c th m i sinh v t ho tị ườ ể ạ ạ ế ơ ể ọ ậ ạ

đ ng không bình th ng, vì th ng i dân càng ít dám đ n g n khu v c này. Còn th iộ ườ ế ườ ế ầ ự ở ờ

đi m ti n Xô Vi t và h u Xô Vi t thì đ ki u lý gi i gi t gân, đ i lo i nh ng viên đáể ề ế ậ ế ủ ể ả ậ ạ ạ ữ

tròn chính là nh ng con m t vũ tr , có ch c năng xác đ nh, thu phát sóng, g i thông tinữ ắ ụ ứ ị ử

đ n “đ ng t i cao t i th ng”…ế ấ ộ ố ượ

Dù lý gi i th nào đi n a, ng i ta cũng ch bi t ch c r ng : nh ng viên bi kh ng l nàyả ế ữ ườ ỉ ế ắ ằ ữ ồ ồ

không th là “ tác ph m c a con ng i”. Hàng tri u năm tr c, khi s l ng ng i ( hayể ẩ ủ ườ ệ ướ ố ượ ườ

ng i v n) trên hành tinh còn quá ít i và ph ng ti n lao đ ng còn quá thô s , không aiườ ượ ỏ ươ ệ ộ ơ

có th ch tác và v n chuy n m t kh i l ng đá kh ng l nh th t đâu đó đem đ nể ế ậ ể ộ ố ượ ổ ồ ư ế ừ ế

đây đ r i m t cách h u nh không có m c đích.ể ả ộ ầ ư ụ

10 hòn đ o l n nh t th gi iả ớ ấ ế ớ

1. Greenland, B c Đ i Tây D ng (Đan M ch) 2.175.600 km2ắ ạ ươ ạ

2. New Guinea, Tây Nam Thái Bình D ng (Indonesia, Papua New Guinea) 808.510 km2ươ

3. Borneo, Tây Thái Bình D ng (Indonesia, Brunei và Malaysia) 751.100 km2ươ

4. N c c ng hoà Madagascar, n Đ D ng 587.041 km2ướ ộ Ấ ộ ươ

5. Baffin, B c Đ i Tây D ng, (Canada) 507.451 km2ắ ạ ươ

6. Sumatra, Đông B c n Đ D ng, (Indonesia) 473.605 km2ắ Ấ ộ ươ

7. Honshu, Thái Bình D ng, (Nh t B n) 230.455 km2ươ ậ ả

8. Anh qu c 229.870 km2ố

9. Ellesmere, B c Băng D ng, (Canada) 212.688 km2ắ ươ

10. Victoria, B c Băng D ng, (Canada) 212.199km2.ắ ươ

T i sao Greenland là hòn đ o kh ng l ?ạ ả ổ ồ

Xét v đ a lý, đi m khác nhau duy nh t gi a đ o và l c đ a là kích th c. L c đ a nhề ị ể ấ ữ ả ụ ị ướ ụ ị ỏ

nh t Australia, có t ng di n tích kho ng 7,6 tri u km2, v n r ng h n nhi u so v i hònấ ổ ệ ả ệ ẫ ộ ư ề ớ

đ o l n nh t. y th mà hòn đ o l n nh t l i còn r ng g p kho ng 40 l n di n tíchả ớ ấ Ấ ế ả ớ ấ ạ ộ ấ ả ầ ệ

n c ta. Đó là đ o gì v y?ướ ả ậ

K l c v kích th c thu c v đ o Greenland, lãnh th t tr c a Đan M ch – 2.175.600ỷ ụ ề ướ ộ ề ả ổ ự ị ủ ạ

km2. Phía B c, Greenland giáp v i B c Băng D ng; phía Đông, v i bi n Greenland; phíaắ ớ ắ ươ ớ ể

Nam, v i Đ i Tây D ng và phía Tây, giáp v i eo bi n Davis và v nh Baffin. Th phớ ạ ươ ớ ể ị ủ ủ

c a đ o là Nuuk.ủ ả

G n nh n m tr n trong B c Băng D ng, Greenland có đ a hình và khí h u r t kh cầ ư ằ ọ ắ ươ ị ậ ấ ắ

nghi t. Ngo i tr vùng duyên h i r ng kho ng 410.450 km2, b m t toàn đ o ph m tệ ạ ừ ả ộ ả ề ặ ả ủ ộ

l p băng, khá nhi u n i là băng vĩnh c u và sông băng. m t s n i, l p băng này dàyớ ề ơ ử Ở ộ ố ơ ớ

t i 4.300 mét. Th i ti t trên đ o không n đ nh, nhi u s ng mù. Dòng h i l u ch y d cớ ờ ế ả ổ ị ề ươ ả ư ạ ọ

s n Đông c a đ o xu ng phía nam cu n theo nh ng t ng băng l ng l ng trôi, khi n choườ ủ ả ố ố ữ ả ừ ữ ế

vi c đi l i trên vùng bi n quanh đ o r t nguy hi m.ệ ạ ể ả ấ ể

Greenland không có r ng. Th c v t trên đ o đ u là nh ng loài “lùn t t” nh rêu, đ a y, cừ ự ậ ả ề ữ ị ư ị ỏ

và lách. Đ ng v t ch y u là g u tr ng, bò x , sói B c c c, th r ng, tu n l c.ộ ậ ủ ế ấ ắ ạ ắ ự ỏ ừ ầ ộ

X p xí 85% s dân c trên đ o là ng i Inuit, s còn l i ng i Đan M ch và ng i g cấ ố ư ả ườ ố ạ ườ ạ ườ ố

Kavbaz (Capbase). Ngành kinh t quan tr ng nh t là ngh đánh b t cá. Trong vòng 24ế ọ ấ ề ắ

năm, t năm 1953, Greenland là thu c đ a c a Đan M ch. Hòn đ o này đã giành đ cừ ộ ị ủ ạ ả ượ

quy n t tr vào năm 1979.ề ự ị

Đ o hình thành nh th nào?ả ư ế

N m xa l c ngoài kh i, m t hòn đ o xinh đ p v i cây c i xanh r n nh ng cô đ c gi aằ ắ ơ ộ ả ẹ ớ ố ờ ư ộ ữ

b n b n c mênh mông. Cách nó hàng trăm km, m t vòng tròn san hô tr ng mu t l nố ề ướ ộ ắ ố ằ

trên n n đ i d ng xanh ng t cũng đang m t mình ch ng ch i v i sóng gió đ i d ng.ề ạ ươ ắ ộ ố ọ ớ ạ ươ

Vì sao chúng l loi v y nh ?ẻ ậ ỉ

M t s đ o v n là b ph n c a l c đ a. Do v Trái đ t v n đ ng, gi a chúng và l c đ aộ ố ả ố ộ ậ ủ ụ ị ỏ ấ ậ ộ ữ ụ ị

xu t hi n d i đ t đ t gãy chìm xu ng do đó mà thành đ o ngăn cách v i l c đ a b ngấ ệ ả ấ ứ ố ả ớ ụ ị ằ

bi n. Các đ o Đài Loan, H i Nam Trung Qu c đ u đ c hình thành nh v y. Cũng cóể ả ả ở ố ề ượ ư ậ

khi do sông băng tan, m c n c bi n dâng lên làm nh n chìn các ph n lõm bên b đ iự ướ ể ấ ầ ở ờ ạ

l c, ch còn l i m t s vùng đ t cao, đ nh núi bi n thành đ o.ụ ỉ ạ ộ ố ấ ỉ ế ả

Ngày nay, ng i ta còn phát hi n đ c do ch u tác d ng c a l c tr ng, l c đ a x y raườ ệ ượ ị ụ ủ ự ườ ụ ị ả

nh ng v t đ t gãy r t sâu, r t l n và các v t ch t trong lòng đ t tràn ra theo v t n t hìnhữ ế ứ ấ ấ ớ ậ ấ ấ ế ứ

thành đáy bi n m i, có m t s m nh v t l c đ a phân tách t o ra đ o cách xa l c đ a.ể ớ ộ ố ả ỡ ừ ụ ị ạ ả ở ụ ị

Theo nghiên c u, hòn đ o l n nh t th gi i Greenland đã phân tách t l c đ a châu Âu.ứ ả ớ ấ ế ớ ừ ụ ị

T núi l aừ ử

Trong bi n cũng còn r t nhi u hòn đ o v n không ph i là l c đ a, mà là do các dung nhamể ấ ề ả ố ả ụ ị

và v t ch t v n khác t núi l a phun ra tích t d i đáy bi n t o nên. Qu n đ o Hawaiiậ ấ ụ ừ ử ụ ướ ể ạ ầ ả

gi a Thái Bình D ng là m t minh ch ng đi n hình. Chúng là m t dãy núi l a nhô lênở ữ ươ ộ ứ ể ộ ử

kh i m t n c.ỏ ặ ướ

Nh ng đ o hình thành theo cách này n u không có dung nham và các v t ch t núi l a ti pữ ả ế ậ ấ ử ế

t c b i đ p thì có th b sóng bi n va đ p mà s t l cho đ n khi m t h n d u v t trênụ ồ ắ ể ị ể ậ ụ ở ế ấ ẳ ấ ế

m t bi n. Tu i th c a chúng ch kéo dài vài năm th m chí ch m y tháng. Nh ng n uặ ể ổ ọ ủ ỉ ậ ỉ ấ ư ế

v t ch t không ng ng phun ra và tích t l i làm cho các đ o có th tích t ng đ i l n thìậ ấ ừ ụ ạ ả ể ươ ố ớ

chúng có th t n t i lâu dài.ể ồ ạ

Đ n san hôế

San hô cũng là nh ng ng i “th xây” đ o tích c c. Chúng t h p l i v i nhau, ti t raữ ườ ợ ả ự ụ ợ ạ ớ ế

ch t đá vôi, t o nên nh ng “cây” san hô không ng ng sinh sôi n y n . Sóng gió có th làmấ ạ ữ ừ ả ở ể

v m t b ph n c a chúng, nh ng nh ng m nh v n đó l i l p đ y kho ng tr ng trongỡ ộ ộ ậ ủ ư ữ ả ụ ạ ấ ầ ả ố

“r ng san hô” làm cho chúng càng thêm ch c ch n. Cùng v i x ng c a các sinh v từ ắ ắ ớ ươ ủ ậ

khác, chúng tích t l i thành nh ng t ng đá ng m và hòn đ o m c đ ng th ng trong bi n.ụ ạ ữ ả ầ ả ọ ứ ẳ ể

M c dù di n tích c a các đ o san hô không l n, đ cao nhô lên m t bi n cũng có h n,ặ ệ ủ ả ớ ộ ặ ể ạ

th ng ch t vài đ n vài ch c mét, nh ng chúng v n có th t n t i v ng vàng gi a đ iườ ỉ ừ ế ụ ư ẫ ể ồ ạ ữ ữ ạ

d ng.ươ

San hô c trú vùng n c bi n m, trong và có hàm l ng mu i thích h p. Chúng ch cóư ở ướ ể ấ ượ ố ợ ỉ

th s ng nh ng vùng n c nông, đ sâu vài ch c mét. Chúng c n bám vào đáy bi n cóể ố ở ữ ướ ộ ụ ầ ể

đá đ m c lên, vì th r t nhi u đ o san hô đ c phân b t i đ ng giáp gi i v i l c đ a,ể ọ ế ấ ề ả ượ ố ạ ườ ớ ớ ụ ị

nh nh ng đ o san hô bên b Đông B c Australia kéo dài t i h n 2.000 km. nh ngư ữ ả ở ờ ắ ớ ơ Ở ữ

n i bi n sâu, san hô không th sinh tr ng, nh ng nh ng n i t n t i núi l a thì chúngơ ể ể ưở ư ở ữ ơ ồ ạ ử

có th l y núi l a làm c s , xoay quanh núi l a đ sinh sôi. N u ph n gi a c a núi l aể ấ ử ơ ở ử ể ế ầ ữ ủ ử

chìm xu ng n c mà san hô v n ti p t c sinh sôi h ng lên trên, m t đ o san hô có hìnhố ướ ẫ ế ụ ướ ộ ả

vòng tròn mà gi a là n c. Đó chính là các vòng tròn tr ng đ c bi t trên bi n.ở ữ ướ ắ ặ ệ ể

Đ ng tr c tình tr ng nhi t đ toàn c u tăng lên, chúng ta ph i có bi n pháp gì?ứ ướ ạ ệ ộ ầ ả ệ

Các nhà khoa h c đã đ a ra hai bi n pháp “thích ng” và “h n ch ”. Thích ng chính là ápọ ư ệ ứ ạ ế ứ

d ng m i bi n pháp đ thích ng v i s thay đ i c a khí h u, ví d nh xây đ p ụ ọ ệ ể ứ ớ ự ổ ủ ậ ụ ư ậ ở

nh ng vùng b ng p n c bi n đ đ phòng thiên tai do m c n c bi n dâng cao, thayữ ị ậ ướ ể ể ề ự ướ ể

đ i gi ng nông nghi p đ thích ng v i s thay đ i c a khí h u. “H n ch ” chính là ápổ ố ệ ể ứ ớ ự ổ ủ ậ ạ ế

d ng m i bi n pháp đ h n ch s phá ho i c a con ng i đ i v i khí quy n nh : h nụ ọ ệ ể ạ ế ự ạ ủ ườ ố ớ ể ư ạ

ch s l ng th i cacbonic, thay đ i ch t đ t nh than và d u, ra s c phát tri n ngu nế ố ượ ả ổ ấ ố ư ầ ứ ể ồ

năng l ng nh năng l ng M t tr i, năng l ng h t nhân, năng l ng gió,… Bên c nhượ ư ượ ặ ờ ượ ạ ượ ạ

đó c n ph i ra s c tr ng cây t o r ng, tăng thêm th m cây đ hút khí cacbon đioxit, cũngầ ả ứ ồ ạ ừ ả ể

có th làm gi m hàm l ng cacbon đioxit trong khí quy n. T đó có th phòng ng a nhi tể ả ượ ể ừ ể ừ ệ

đ ti p t c tăng lên trên Trái đ t.ộ ế ụ ấ

Nhi t đ toàn c u nóng lên có nh h ng gì t i môi tr ng nhân lo i?ệ ộ ầ ả ưở ớ ườ ạ

S thay đ i khí h u trên Trái đ t có liên quan r t m t thi t t i cu c s ng c a con ng i.ự ổ ậ ấ ấ ậ ế ớ ộ ố ủ ườ

Thông qua s quan sát và nghiên c u khí h u toàn c u các nhà khoa h c đã phát hi n raự ứ ậ ầ ọ ệ

h n 100 năm tr l i đây, nhi t đ bình quân toàn c u tăng cao 0,5 đ n 0,6 đ C và có xuơ ở ạ ệ ộ ầ ế ộ

th ti p t c tăng. S phát hi n này gây chú ý r ng rãi cho con ng i. Năm 1989 Ch ngế ế ụ ự ệ ộ ườ ươ

trình k ho ch môi tr ng Liên H p Qu c còn đ a ra v n đ “Nhi t đ toàn c u tăngế ạ ườ ợ ố ư ấ ề ệ ộ ầ

lên” li t vào ch đ chính trong ngày “Môi tr ng th gi i năm đó”.ệ ủ ề ườ ế ớ

T i sao khí h u toàn c u l i nóng lên? Nhân t làm thay đ i khí h u r t ph c t p, nh ngạ ậ ầ ạ ố ổ ậ ấ ứ ạ ư

có th chia làm 2 nhân t con ng i và nhân t t nhiên.ể ố ườ ố ự

Nhân t t nhiên có:ố ự

Ho t đ ng c a M t tr i bao g m: v t đen M t tr i, tia l a M t tr i, v t sáng…ạ ộ ủ ặ ờ ồ ế ặ ờ ử ặ ờ ệ

C a d i băng hà và s thay đ i c a lu ng khí l nh, lu ng khí m, núi l a…ủ ả ự ổ ủ ồ ạ ồ ấ ử

Nguyên nhân c a vũ tr nh s thay đ i t c đ xoay chuy n c a Trái đ t.ủ ụ ư ự ổ ố ộ ể ủ ấ

Nhân t con ng i:ố ườ

Ch các ho t đ ng không h p lí c a nhân lo iỉ ạ ộ ợ ủ ạ

Ví d : Theo đà phát tri n c a công nghi p các nhiên li u đ t nh : than, d u, khí thiênụ ể ủ ệ ệ ố ư ầ

nhiên trong nhà máy đã làm cho hàm l ng cacbonic trong không khí tăng nhanh. S tànượ ự

phá r ng và th o nguyên c a con ng i làm cho khí cacbonic tăng cao và l ng oxy màừ ả ủ ườ ượ

r ng và th o nguyên t o ra ít đi r t nhi u. Khí cacbonic càng ngày càng tăng là tr ng iừ ả ạ ấ ề ở ạ

ngăn không cho nhi t đ gi m xu ng.ệ ộ ả ố

Hàm l ng cacbonic trong t ng khí quy n tăng m nh s gây ra hi u ng nhà kính. K tượ ầ ể ạ ẽ ệ ứ ế

qu ánh M t tr i có th chi u xu ng Trái đ t trong khi nhi t đ gi m xu ng và nhi t đả ặ ờ ể ế ố ấ ệ ộ ả ố ệ ộ

trên Trái đ t càng ngày càng nóng lên.ấ

Hi n nay, m i năm l ng khí cacbonic trên Trái đ t tăng v i t c đ 0,7 ppm. T đâyệ ỗ ượ ấ ớ ố ộ ừ

chúng ta có th tính đ c đ n th p k 30 c a th k XXI, nhi t đ bình quân trên Tráiể ượ ế ậ ỷ ủ ế ỷ ệ ộ

đ t s tăng t 1,5 đ n 4,5 đ C so v i hi n nay. Lúc đó n c bi n s tr nên r t nóng,ấ ẽ ừ ế ộ ớ ệ ướ ể ẽ ở ấ

m t n c bi n s tăng 0,2 đ n 0,4 mét c ng thêm d i băng hà tan ra, m c n c bi n sặ ướ ể ẽ ế ộ ả ự ướ ể ẽ

càng tăng cao, có kh năng các vùng ven bi n s b l t, làm cho môi tr ng t nhiên và hả ể ẽ ị ụ ườ ự ệ

sinh thái b phá ho i, m i thiên tai nh bão, m a rào, sóng th n, s c nóng,… s liên ti pị ạ ọ ư ư ầ ứ ẽ ế

x y ra và đem l i t n th t không th l ng tr c đ c cho các ngành s n xu t nh nôngả ạ ổ ấ ể ườ ướ ượ ả ấ ư

nghi p, lâm nghi p, chăn nuôi và đánh b t cũng nh cu c s ng c a toàn nhân lo i. Cóệ ệ ắ ư ộ ố ủ ạ

ng i coi đó là “Thiên tai c a chi n tranh h t nhân”.ườ ủ ế ạ

Hi u ng nhà kính là gì?ệ ứ

Mùa đông phía B c tr i bu t giá, cây c khô c n. Nh ng trong nhà kính l i m áp nhở ắ ờ ố ỏ ằ ư ạ ấ ư

mùa xuân, kh p n i cây c xanh t i c nh s c r t sinh đ ng. Đây là nguyên nhân gì v y?ắ ơ ỏ ươ ả ắ ấ ộ ậ

Thì ra kính có m t đ c đi m đ c thù, nó có th cho b c x M t tr i chi u vào trongộ ặ ể ặ ể ứ ạ ặ ờ ế

phòng kính, l i có th ngăn ng a b c x nóng trong nhà kính l t ra ngoài t o ra b u khôngạ ể ừ ứ ạ ọ ạ ầ

khí trong nhà kính càng ngày càng m áp.ấ

Trên th c t , Trái đ t ngày nay cũng đang tr thành “m t nhà kính l n”.ự ế ấ ở ộ ớ

Trong không khí bao quanh Trái đ t ngoài khí Nit , Oxi còn có r t nhi u khí khác nhấ ơ ấ ề ư

Cacbonic, Mêtan, Clorua, Florua, hyđrocacbon, v.v… Nh ng khí này có tác d ng t ng tữ ụ ươ ự

nh kính, nó có th làm cho b c x sóng ng n c a M t tr i chi u qua. Nh v y ánh M tư ể ứ ạ ắ ủ ặ ờ ế ư ậ ặ

tr i s tr c ti p chi u xu ng m t đ t làm cho nhi t đ Trái đ t tăng cao. Đ ng th iờ ẽ ự ế ế ố ặ ấ ệ ộ ấ ồ ờ

nh ng khí này l i có th hút b c x nóng to ra t m t đ t. Đi u này nói lên năng l ngữ ạ ể ứ ạ ả ừ ặ ấ ề ượ

b c x vào thì d mà to ra thì khó. Hi n t ng này r t gi ng hi n t ng trong nhà kính.ứ ạ ễ ả ệ ượ ấ ố ệ ượ

Con ng i đã g i hi n t ng này là hi u ng nhà kính, khí CO2 đóng vai trò ch y u, vaiườ ọ ệ ượ ệ ứ ủ ế

trò c a các khí khác ch chi m kho ng 1/8.ủ ỉ ế ả

Hi u ng nhà kính d n đ n nhi t đ Trái đ t tăng cao. Tring th i gian t năm 1850 đ nệ ứ ẫ ế ệ ộ ấ ờ ừ ế

năm 1988, n ng đ Cacbonic trong không khí đã tăng 25%. Th p k 80 c a th k XX,ồ ộ ậ ỷ ủ ế ỷ

nhi t đ bình quân c a Trái đ t cao h n 0,6 đ C so v i th k tr c. N u nhi t đ Tráiệ ộ ủ ấ ơ ộ ớ ế ỷ ướ ế ệ ộ

đ t ti p t c tăng cao nh hi n nay thì h sinh thái c a Trái đ t s m t thăng b ng và gâyấ ế ụ ư ệ ệ ủ ấ ẽ ấ ằ

ra thiên tai.

Vòi r ng: C n th nh n c a thiên nhiênồ ơ ị ộ ủ

M t vùng mây xoáy kh ng l trên b u tr i xám x t v n dài chi c vòi hút ngo n ngoèoộ ổ ồ ầ ờ ị ươ ế ằ

xu ng m t đ t. Nó có th xé toang chi c ô tô t i 10 t n, bê m t toà nhà 5 t ng t chân lênố ặ ấ ể ế ả ấ ộ ầ ừ

đ n đ nh núi, và ch trong nháy m t đã ném văng m t toa tàu ho đi xa kho ng 2 cây s …ế ỉ ỉ ắ ộ ả ả ố

“Hung th n” đó chính là vòi r ng.ầ ồ

Vòi r ng là hi n t ng m t lu ng không khí l n xoáy tròn m r ng ra t m t đám mâyồ ệ ượ ộ ồ ớ ở ộ ừ ộ

dông xu ng t i m t đ t. Đ ng kính c a vòi r ng có th thay đ i t m t vài ch c métố ớ ặ ấ ườ ủ ồ ể ổ ừ ộ ụ

đ n 2 cây s , trung bình là vào kho ng 50 mét.ế ố ả

Vòi r ng hình thành bán c u b c th ng t o ra gió xoáy ng c chi u kim đ ng h ,ồ ở ầ ắ ườ ạ ượ ề ồ ồ

xung quanh m t tâm có áp su t không khí c c kỳ th p. bán c u nam, gió hình thành vòiộ ấ ự ấ Ở ầ

r ng đi theo chi u kim đ ng h . V n t c gió t i đa có th t i 120 – 150 km / h.ồ ề ồ ồ ậ ố ố ể ớ

Ph n l n vòi r ng đ c hình thành t m t d ng mây dông đ c bi t g i là mây dông tíchầ ớ ồ ượ ừ ộ ạ ặ ệ ọ

đi n. M t đám mây dông tích đi n có th kéo dài trong vài gi , xoáy tròn trong vùng cóệ ộ ệ ể ờ

đ ng kính t 10 – 16 km, chu du hàng trăm d m và sinh ra m t s “ ng hút” kh ng lườ ừ ặ ộ ố ố ổ ồ

nh v y.ư ậ

Các nhà khoa h c cho r ng vòi r ng đ c hình thành gi a m t vùng có lu ng khí nóng điọ ằ ồ ượ ữ ộ ồ

lên và m t vùng có lu ng khí l nh đi xu ng. B c đ u tiên là quá trình t ng tác gi aộ ồ ạ ố ướ ầ ươ ữ

nh ng c n dông h ng lên trên và gió. C n dông này là m t lu ng khí nóng m, đ cữ ơ ướ ơ ộ ồ ẩ ượ

nâng lên kh i m t đ t trong quá trình hình thành bão. S t ng tác khi n cho t ng khíỏ ặ ấ ự ươ ế ầ

nóng đi lên xoay tròn trong không trung. Giai đo n hai là s phát tri n c a dòng khí l nh diạ ự ể ủ ạ

chuy n theo h ng đi xu ng m t đ t phía bên kia c a c n bão. T c đ dòng khí điể ướ ố ặ ấ ở ủ ơ ố ộ

xu ng có th v t quá 160 km / h. Vòi r ng lo i y u h n có th đ c t o ra ngoài bi n.ố ể ượ ồ ạ ế ơ ể ượ ạ ể

Chúng th ng xu t hi n trong các vùng n c nhi t đ i.ườ ấ ệ ướ ệ ớ

Vi c đo t c đ gió c a vòi r ng m t cách tr c ti p là vô cùng khó khăn, b i nó có th pháệ ố ộ ủ ồ ộ ự ế ở ể

hu nhi u th xu t hi n trên đ ng đi. Năm 1971, ông Theodore Fujita, m t nhà khíỷ ề ứ ấ ệ ườ ộ

t ng thu c Đ i h c Chicago đã ch t o ra m t h th ng phân bi t c p đ c a vòi r ngượ ộ ạ ọ ế ạ ộ ệ ố ệ ấ ộ ủ ồ

d a trên vi c đo tác h i c a nó đ i v i nh ng công trình nhân t o. Thi t b đ c g i làự ệ ạ ủ ố ớ ữ ạ ế ị ượ ọ

cân F. Đ m nh c a vòi r ng tăng d n t F0 – F5. Vòi r ng y u nh t (F0) có th phá huộ ạ ủ ồ ầ ừ ồ ế ấ ể ỷ

ng khói và các bi n hi u, trong khi c p m nh nh t (F5) chúng có th th i bay nh ngố ể ệ ở ấ ạ ấ ể ổ ữ

căn nhà kh i móng.ỏ

M là n i có s l ng vòi r ng trung bình m i năm cao nh t th gi i, kho ng 800 c n.ỹ ơ ố ượ ồ ỗ ấ ế ớ ả ơ

Australia x p th hai. Vòi r ng cũng x y ra nhi u n c nh Trung Qu c, Nga, n Đ ,ế ứ ồ ả ở ề ướ ư ố Ấ ộ

Anh và Đ c.ứ

Tr n l c xoáy vòi r ng t i t nh t M x y ra ngày 18/03/1925. Cùng m t lúc 7 vòi r ngậ ố ồ ồ ệ ấ ở ỹ ả ộ ồ

xu t hi n 3 bang Illinois, Misrousi, Indiana làm 740 ng i thi t m ng và phá hu nhi uấ ệ ở ườ ệ ạ ỷ ề

c u trúc h t ng. M t th m ho vòi r ng khác cũng đáng nh không kém x y ra vào ngàyấ ạ ầ ộ ả ạ ồ ớ ả

03/04/1974, nó là t p h p c a 148 vòi r ng nh , gi t ch t 315 ng i t b c Alabama đ nậ ợ ủ ồ ỏ ế ế ườ ừ ắ ế

bang Ochio.

Trong th i gian di n ra vòi r ng, m i ng i ph i ngay l p t c tìm n i trú n trong m tờ ễ ồ ọ ườ ả ậ ứ ơ ẩ ộ

tàng h m hay n i kín đáo c a toà nhà nh phòng h p, phòng t m… Tuy t đ i tránh trú nầ ơ ủ ư ọ ắ ệ ố ẩ

trong xe h i và nhà di đ ng b i chúng có th b th i bay b t c lúc nào. Không nên ơ ộ ở ể ị ổ ấ ứ ở

trong nh ng nhà l n có mái r ng nh thính phòng hay siêu thì là nh ng n i d b s p đ .ữ ớ ộ ư ữ ơ ễ ị ụ ổ

N u đang ngoài đ ng, b n nên chui xu ng m t cái rãnh hay m ng sâu và che đ uế ở ườ ạ ố ộ ươ ầ

c n th n đ kh i b th ng do đ t đá r i xu ng.ẩ ậ ể ỏ ị ươ ấ ơ ố

Vì sao khi đ b vào đ t li n thì c ng đ c a bão gi m xu ng nh ng m a l nổ ộ ấ ề ườ ộ ủ ả ố ư ư ớ

không ng ng?ừ

Bão là vòng tròn khí l n nhi t đ i xoay tròn d d i trung tâm khí áp th p bao quanh. Sauớ ệ ớ ữ ộ ở ấ

khi đi vào đ t li n, c n bão ch u nh h ng c a ma sát m t đ t không b ng ph ng, s cấ ề ơ ị ả ưở ủ ặ ấ ằ ẳ ứ

gió d n d n gi m xu ng, v n t c khí áp nhanh chóng tăng lên. Nh ng trên cao, bão v nầ ầ ả ố ậ ố ư ở ẫ

th i bao quanh trung tâm khí áp th p, lu ng không khí có đ m cao, nhi t đ cao th i tổ ấ ồ ộ ẩ ệ ộ ổ ừ

bi n v n đang lên cao và ng ng k t l i, không ng ng t o ra các gi t m a. N u lu ngể ẫ ư ế ạ ừ ạ ọ ư ế ồ

không khí m t g p ph i núi cao, s n núi đón gió khi n cho bão càng tăng thêm t cẩ ướ ặ ả ườ ế ố

đ và s ng ng k t, m a l n n i đây càng thêm d d i h n. Có lúc sau khi bão đ b vàoộ ự ư ế ư ớ ơ ữ ộ ơ ổ ộ

đ t li n, “m t” đ n th c s không còn mu n ho t đ ng gì n a, không nh ng s c gióấ ề ệ ế ự ự ố ạ ộ ữ ữ ứ

gi m đi, ngay c trung tâm khí áp cũng chuy n đ ng ch m d n th m chí là th ng chả ả ể ộ ậ ầ ậ ườ ỉ

d ng l i qu n quanh m t ch , m a l n ch trút xu ng cùng m t n i trong m y ngàyừ ạ ẩ ộ ỗ ư ớ ỉ ố ở ộ ơ ấ

m y đêm li n. Tình tr ng l t l i đ ng nhiên là càng thêm tr m tr ng. Hi n t ng m aấ ề ạ ụ ộ ươ ầ ọ ệ ượ ư

đ c bi t l n t nh Hà Nam ph i h ng ch u nh đã t ng nói trên chính là hi n t ngặ ệ ớ ở ỉ ả ứ ị ư ừ ở ệ ượ

đ c t o thành b i trung tâm khí áp th p sau khi c n bão đ vào đ t li n ch qu n quanhượ ạ ở ấ ơ ổ ấ ề ỉ ẩ

m t ch trong m y ngày li n.ở ộ ỗ ấ ề

Vì sao đ ng di chuy n c a bão l i tuân theo m t quy lu t nh t đ nh?ườ ể ủ ạ ộ ậ ấ ị

Sau m i l n liên t c nghe báo cáo v trí trung tâm bão, b n hãy đánh d u v trí c a c n bãoỗ ầ ụ ị ạ ấ ị ủ ơ

trên b n đ , b n s phát hi n ra r ng, t t c m i tuy n đ ng đi c a trung tâm c n bão,ả ồ ạ ẽ ệ ằ ấ ả ọ ế ườ ủ ơ

tuy cũng có m t s thay đ i, nh ng trên c b n v n là tuy n đ ng có hình parabol vàộ ố ổ ư ơ ả ẫ ế ườ

tuy n đ ng th ng, bão di chuy n r t có quy lu t trên Trái đ t.ế ườ ẳ ể ấ ậ ấ

D báo c a đài khí t ng thu văn trên c b n là d a vào quy lu t di chuy n c a bão đự ủ ượ ỷ ơ ả ự ậ ể ủ ể

đ a ra d báo.ư ự

Có hai lo i l c khi n cho bão chuy n đ ng, đó là n i l c và ngo i l c. N i l c là l c sinhạ ự ế ể ộ ộ ự ạ ự ộ ự ự

ra trong b n thân bão. Vì b n thân bão là lu ng không khí xoáy tròn ng c v i h ng c aả ả ồ ượ ớ ướ ủ

kim đ ng h , ph ng h ng chuy n đ ng c a t ng ch t đi m trong lu ng không khí đãồ ồ ươ ướ ể ộ ủ ừ ấ ể ồ

ch u nh h ng c a hi n t ng Trái đ t t quay quanh và phát sinh ra ph ng h ngị ả ưở ủ ệ ượ ấ ự ươ ướ

l ch. Tác d ng c a ph ng h ng l ch này bán c u B c, làm cho các ch t đi m trongệ ụ ủ ươ ướ ệ ở ầ ắ ấ ể

lu ng không khí có xu h ng chuy n đ ng l ch v phía bên ph i, h n n a, vĩ đ ngàyồ ướ ể ộ ệ ề ả ơ ữ ộ

càng cao, tác d ng c a h ng l ch ngày càng l i h i, đi u này khi n cho gió bão tụ ủ ướ ệ ợ ạ ề ế ừ

h ng B c th i sang h ng Tây v n có nhi u ch t đi m trong không khí đã d ch chuy nướ ắ ổ ướ ố ề ấ ể ị ể

m t l ng sang phía B c; gió bão t h ng Nam th i sang h ng Đông v n có ít ch tộ ượ ắ ừ ướ ổ ướ ố ấ

đi m trong không khí đã d ch chuy n m t l ng sang phía Nam. Nh th , ch t l ng c aể ị ể ộ ượ ư ế ấ ượ ủ

không khí phía Nam c n bão l n h n phía B c, bão có tr ng l ng t nh d ch chuy nở ơ ớ ơ ở ắ ọ ượ ị ị ể

h ng B c. Tr ng l ng t nh này có th quy vào n i l c ch y u trong đ ng di chuy nướ ắ ọ ượ ị ể ộ ự ủ ế ườ ể

c a c n bão. Ti p theo, không khí trong khu v c bão là không khí bay lên cao. Không khíủ ơ ế ự

trên cao d i tác d ng c a l c Coriorit (tác d ng chuy n đ ng theo ph ng l ch c a Tráiướ ụ ủ ự ụ ể ộ ươ ệ ủ

đ t), có xu h ng chuy n đ ng sang h ng Tây, đây cũng có th quy vào n i l c c aấ ướ ể ộ ướ ể ộ ự ủ

bão. Tác d ng t ng h p c a hai lo i n i l c này khi n cho bão có xu h ng chuy n đ ngụ ổ ợ ủ ạ ộ ự ế ướ ể ộ

h ng B c l ch Tây.ướ ắ ệ

Ngo i l c là đ ng l c thúc đ y c n bão khi lu ng không khí bao quanh c n bão v n đ ngạ ứ ộ ự ẩ ơ ồ ơ ậ ộ

trên m t qui mô l n. Vào mùa h và mùa thu, trên bi n Thái Bình D ng th ng có m tộ ớ ạ ể ươ ườ ộ

lu ng không khí áp cao đ c l p (th ng đ c g i là khí áp cao ph nhi t đ i), h ng gióồ ộ ậ ườ ượ ọ ụ ệ ớ ướ

b n b khí áp cao này có m i quan h v i con đ ng di chuy n c a bão. Bão sinh ra ở ố ề ố ệ ớ ườ ể ủ ở

vùng ph c n phía Nam c a khí áp cao Thái Bình D ng, đó có gió Đông th i th làụ ậ ủ ươ ở ổ ế

c n bão th nh hành h ng v phía Tây.ơ ị ướ ề

N i l c và ngo i l c k t h p l i v i nhau khi n cho ph ng h ng di chuy n c a c nộ ự ạ ự ế ợ ạ ớ ế ươ ướ ể ủ ơ

bão th ng theo m t quy lu t nh t đ nh. Nh ng trong quá trình di chuy n c a nó ch u nhườ ộ ậ ấ ị ư ể ủ ị ả

h ng r t l n cu áp cao ph nhi t đ i bi n Thái Bình D ng. Trong th i kỳ đ u, bãoưở ấ ớ ả ụ ệ ớ ở ể ươ ờ ầ

m t Nam c a cao áp ph nhi t đ i, nó th ng di chuy n theo h ng Tây B c, m t khiở ặ ủ ụ ệ ớ ườ ể ướ ắ ộ

đ n vùng ven phía Tây c a d i khí áp cao ph nhi t đ i, s ti n vào phía Tây B c c aế ủ ả ụ ệ ớ ẽ ế ắ ủ

trung tâm áp cao ph nhi t đ i, lúc này, ngo i l c mà nó thu đ c s thay đ i, thúc đ yụ ệ ớ ạ ự ượ ẽ ổ ẩ

nó chuy n sang h ng Đông, cùng k t h p v i n i l c, khi n cho ph ng h ng c a bãoể ướ ế ợ ớ ộ ự ế ươ ướ ủ

chuy n sang h ng Tây B c. Do c ng đ c a áp cao ph nhi t đ i, kéo dài v phía Tâyể ướ ắ ườ ộ ủ ụ ệ ớ ề

và thu h p phía Đông, cùng v i tình tr ng ng t quãng khác nhau nên tuy n đ ng điẹ ở ớ ạ ắ ế ườ

c a bão cũng không gi ng nhau. N u d i áp cao ph nhi t đ i dài ra phía Tây đ ng th iủ ố ế ả ụ ệ ớ ở ồ ờ

đ c tăng c ng, đ ng đi c a bão cũng l ch sang h ng Nam, ti n th ng sang phíaượ ườ ườ ủ ệ ướ ế ẳ

Tây; n u d i áp cao ph nhi t đ i phía B c c a bão lui sang phía Đông ho c đ t đo n,ế ả ụ ệ ớ ở ắ ủ ặ ứ ạ

bão có th di chuy n sang phía B c n i có ch đ t gãy ho c phía Tây vùng áp cao, sauể ể ắ ơ ỗ ứ ặ ở

đó chuy n đ ng vòng sang phía Đông B c. Nói tóm l i, đ ng đi c a bão đ c hìnhể ộ ắ ạ ườ ủ ượ

thành theo đ ng Parabol.ườ

Trong quá trình di chuy n, bão v a xoay chuy n v a đi, mà khu v c gió l n c a nó càngể ừ ể ừ ự ớ ủ

di chuy n càng l n, khi đ c hình thành trên vùng bi n nhi t đ i, đ ng kính c a nó r tể ớ ượ ể ệ ớ ườ ủ ấ

l n, đ t kho ng 100.000 mét, sau đó d n d n đ c phát tri n, khi di chuy n n i ph c nớ ạ ả ầ ầ ượ ể ể ơ ụ ậ

30 đ vĩ B c, đ ng kính tăng g p 10 l n so v i đ ng kính ban đ u, sau đó l i ti p t cộ ắ ườ ấ ầ ớ ườ ầ ạ ế ụ

di chuy n lên phía tr c, l c c a bão vì th gi m d n, ph m vi c a gió cũng gi mể ướ ự ủ ế ả ầ ạ ủ ả

xu ng, cu i cùng là m t h n.ố ố ấ ẳ

Bình th ng bão ch đi qua vùng sát biên gi i Trung Qu c, sau đó di chuy n sang Nh tườ ỉ ớ ố ể ậ

B n, cho nên nó ch nh h ng đ n các t nh Qu ng Đông, H i Nam, Qu ng Tây, Đàiả ỉ ả ưở ế ỉ ả ả ả

Loan, Phúc Ki n, Tri t Giang, Giang Tô và thành ph Th ng H i. vùng duyên h iế ế ố ượ ả Ở ả

S n Đông và bán đ o Liêu Đông cũng có lúc ch u m t s nh h ng, nh ng bão r t ít khiơ ả ị ộ ố ả ưở ư ấ

nh h ng đ n các t nh phiá B c và các t nh trong n i đ a. Ch có khi vùng ph c n phíaả ưở ế ỉ ắ ỉ ộ ị ỉ ụ ậ

Tây c a d i cao áp ph nhi t đ i Thái Bình D ng đ vào khu v c Giang Nam Trungủ ả ụ ệ ớ ươ ổ ự

Qu c thì bão m i đ vào vùng duyên h i Đông Nam và ti n vào vùng n i đ a.ố ớ ổ ả ế ộ ị

Vì sao sau khi đ b vào đ t li n, c ng đ nhanh chóng y u đi còn m a l n thì khôngổ ộ ấ ề ườ ộ ế ư ớ

gi m? Dapanả

Bão đ c sinh ra trên bi n, m t c n bão tr ng thành có s c gió vô cùng l n, s c gió tượ ể ộ ơ ưở ứ ớ ứ ừ

c p 12 tr lên có th b c đ u ng n sóng lên m y ch c mét, th i bay b t c chi c xe l nấ ở ể ố ầ ọ ấ ụ ổ ấ ứ ế ớ

nào có t i tr ng lên t i c v n t n.ả ọ ớ ả ạ ấ

Sau khi đ b vào đ t li n, bão v n măc s c phá ho i các khu v c ven bi n, đánh b tổ ộ ấ ề ẫ ứ ạ ở ự ể ậ

g c cây, làm đ nhà, th i bay hoa màu. Nh ng m t khi đã ti n sâu vào trong l c đ a, ch uố ổ ổ ư ộ ế ụ ị ị

nh h ng c a l c ma sát v i m t đ t, t c đ gió d n d n b gi m nh xu ng, c ng đả ưở ủ ự ớ ặ ấ ố ộ ầ ầ ị ả ỏ ố ườ ộ

cũng y u d n. Lúc này nó m i trút m t c n m a l n xu ng m t đ t khi n cho núi l ,ế ầ ớ ộ ơ ư ớ ố ặ ấ ế ở

kh p n i đ y n c, phá ho i đê kè, đ ng ru ng ng p đ y n c. Có l n sau khi bão đắ ơ ầ ướ ạ ồ ộ ậ ầ ướ ầ ổ

b vào đ t li n, m t t nh cách xa bi n nh Hà Nam, trong vòng m y ngày li n t nh đóộ ấ ề ộ ỉ ể ư ấ ề ỉ

ph i h ng m t l ng m a nh trút xu ng h n 1000 mm khi n cho c m y huy n g pả ứ ộ ượ ư ư ố ơ ế ả ấ ệ ặ

tình c nh nhà c a ng p n c đ n đ nh.ả ử ậ ướ ế ỉ

M t bão l ng gióắ ặ

Bão th c ch t là m t kh i không khí quay tròn có ph m vi r t l n, nó v a xoay v a diự ấ ộ ố ạ ấ ớ ừ ừ

chuy n. T i trung tâm c a bão, áp su t khí r t th p, trong khi không khí xung quanhể ạ ủ ấ ấ ấ ở

xoáy r t nhanh quanh tâm, ng c chi u kim đ ng h …ấ ượ ề ồ ồ

Không khí t ng th p v a quay v a đ v trung tâm áp su t th p, t o ra m t tâm bãoở ầ ấ ừ ừ ổ ề ấ ấ ạ ộ

hình tròn có đ ng kính kho ng 40 kilomét, th ng đ c g i là m t bão. Do các dòng khíườ ả ườ ượ ọ ắ

bên ngoài m t bão quay tròn r t g p t o ra l c ly tâm, khi n không khí khó mà l t vàoắ ấ ấ ạ ự ế ọ

đ c vùng bên trong. Chính vì th m t bão nom nh m t chi c ng đ n đ c do m t vòngượ ế ắ ư ộ ế ố ơ ộ ộ

t ng b ng mây bao b c, bên trong nó không khí d ng nh không quay và gió cũng r tườ ằ ọ ườ ư ấ

y u t.ế ớ

Tr i quang mây t nhờ ạ

Không khí bên ngoài m t bão v a quay v a ti n v trung tâm có áp su t th p, mang theoắ ừ ừ ế ề ấ ấ

r t nhi u h i n c. Do không thâm nh p đ c vào m t bão, nó ph i b c lên xung quanhấ ề ơ ướ ậ ượ ắ ả ố

vùng này, hình thành nên m t đám mây cao ng t phình to màu xám x t và t đó đ xu ngộ ấ ị ừ ổ ố

nh ng c n m a nh trút. Trong khi đó t i m t bão l i xu t hi n dòng khí đi xu ng, nhữ ơ ư ư ạ ắ ạ ấ ệ ố ờ

th đây tr i quang, m a t nh, th m chí ban đêm còn nhìn th y c nh ng chùm sao l pế ở ờ ư ạ ậ ấ ả ữ ấ

lánh trên không.

M t bão th ng không có mây ho c r t ít mây nên trên nh ng nh ch p t v tinh xu ng,ắ ườ ặ ấ ữ ả ụ ừ ệ ố

nó đ c ghi l i nh m t đi m tròn nh màu đen. Sau khi m t bão di chuy n qua r i, th iượ ạ ư ộ ể ỏ ắ ể ồ ờ

ti t r t x u l p l i và phát sinh ra m a to, gió l n.ế ấ ấ ặ ạ ư ớ

trong m t bão, th ng hay có nh ng đàn chim r t Đông bay l n. Nh ng con chimỞ ắ ườ ữ ấ ượ ữ

bi n này đã b nh ng dòng khí cu n d t vào bão và vô tình nh v y mà tìm đ c m t n iể ị ữ ố ạ ờ ậ ượ ộ ơ

tránh gió tuy t v i. Có nh ng tr ng h p c n bão di chuy n đã đem theo nh ng đàn chimệ ớ ữ ườ ợ ơ ể ữ

nh v y t i nh ng mi n r t xa.ư ậ ớ ữ ề ấ

Nh ng bi n l i sôi s cư ể ạ ụ

Trong m t bão tuy tr i quang gió l ng nh ng sóng bi n đó thì l i đ c bi t hung d . Đóắ ờ ặ ư ể ở ạ ặ ệ ữ

là vì khí áp t i tâm bão r t th p so v i xung quanh nó. Nh ng thí nghi m cho th y, khi đ tạ ấ ấ ớ ữ ệ ấ ặ

m t c c n c vào trong chi c chuông thu tinh r i hút d n không khí trong chuông ra, lúcộ ố ướ ế ỷ ồ ầ

không khí đã tr nên r t loãng, áp su t gi m t i m t m c nh t đ nh thì n c trong c c sôiở ấ ấ ả ớ ộ ứ ấ ị ướ ố

s c n i b t lên t a ch ng đ t lên b p mà đun v y. Cho nên nh ng n i tâm bão đ i bụ ổ ọ ự ừ ặ ế ậ ở ữ ơ ổ ộ

lên b , sóng bi n th ng dâng lên r t cao và gây ra nh ng thi t h i to l n.ờ ể ườ ấ ữ ệ ạ ớ

Vì sao núi Phú Sĩ v n cao khác th ng?ươ ườ

Bi u t ng c a đ t n c M t tr i m c - ng n núi Phú Sĩ tuy t m - lâu nay v n khi nể ượ ủ ấ ướ ặ ờ ọ ọ ệ ỹ ẫ ế

các nhà khoa h c th c m c. Có cái gì đó h i bí n n i đây: Ng n núi này quá to và ho tọ ắ ắ ơ ẩ ở ơ ọ ạ

đ ng quá m nh so v i v trí c a nó.ộ ạ ớ ị ủ

Phú Sĩ n m trên m t đ i hút chìm, là ranh gi i gi a hai m ng th ch quy n. T i đây,ằ ộ ớ ớ ữ ả ạ ể ạ

m ng th ch quy n Philippine chìm xu ng bên d i Nh t B n. Quá trình này làm nóngả ạ ể ố ướ ậ ả

ch y đá, t o ra r t nhi u túi dung nham nh .ả ạ ấ ề ỏ

Thông th ng, các núi l a hình thành trong nh ng khu v c nh v y có xu h ng yên tĩnhườ ử ữ ự ư ậ ướ

(ít khi phun trào) và th ng bé nh , đ n gi n b i chúng không nh n đ c đ l ngườ ỏ ơ ả ở ậ ượ ủ ượ

magma c n thi t đ to ra và ho t đ ng m nh h n.ầ ế ể ạ ộ ạ ơ

Nh ng ng n núi Phú Sĩ l i cao b t th ng, và t o ra v t li u v i t c đ kho ng 10.000ư ọ ạ ấ ườ ạ ậ ệ ớ ố ộ ả

kilomét kh i sau 100.000 năm, l n h n các núi l a khác đi u ki n t ng t . Thêm n a,ố ớ ơ ử ở ề ệ ươ ự ữ

dung nham c a nó l i h i gi ng v i lo i đ c t o ra các dãy núi gi a đ i d ng (n iủ ạ ơ ố ớ ạ ượ ạ ở ữ ạ ươ ơ

hai m ng th ch quy n tách r i nhau, đ magma d i sâu phun trào lên).ả ạ ể ờ ể ở ướ

Ng i ta đã khám phá ra m t v t “rách” trong m ng th ch quy n bi n Philippine ngayườ ộ ế ả ạ ể ể ở

bên d i chân núi Phú Sĩ. T v t rách này, m t l ng l n manti đã dâng lên, l p đ yướ ừ ế ộ ượ ớ ấ ầ

khoang ch a dung nham c a ng n núi, khi n cho núi l a cao thêm và ho t đ ng mãnh li tứ ủ ọ ế ử ạ ộ ệ

h n các anh ch em c a nó. V t rách này đ c t o ra khi hai m ng l c đ a g n đó vaơ ị ủ ế ượ ạ ả ụ ị ở ầ

vào kho ng 2 tri u năm tr c đây.ả ệ ướ

đâu ra đ nh núi b ng?Ở ỉ ằ

Dù là khách du l ch hay thu th có kinh nghi m, m i khi ng i trên tàu thu đi qua mũiị ỷ ủ ệ ỗ ồ ỷ

H o V ng phía Nam châu Phi, th ng b “hút h n” b i m t ng n núi có đ nh ph ng lỳả ọ ở ườ ị ồ ở ộ ọ ỉ ẳ

nh m t bàn, thu c lo i núi c c hi m trên th gi i.ư ặ ộ ạ ự ế ế ớ

vùng T Xuyên, Trung Qu c cũng có lo i núi này. Vì sao chúng l i b ng nh có ai g tỞ ứ ố ạ ạ ằ ư ọ

đ o v y?ẽ ậ

Đó là do t ng nham th ch b ng ph ng phát tri n mà hình thành. Trên đáy bi n, đáy h vàầ ạ ằ ẳ ể ể ồ

vùng đ ng b ng r ng t th i đ i Thái vi n c , n c ch y đã làm l ng đ ng nhi u t ngồ ằ ộ ừ ờ ạ ễ ổ ướ ả ắ ọ ề ầ

đ t cát, bùn và đá cu i. Qua bao nhiêu năm tháng, nh ng t ng đ t t i v n đó d n d n tíchấ ộ ữ ầ ấ ơ ụ ầ ầ

t l i, ngày m t dày, ch c, đ r i t ng b c hoá thành t ng th ch quy n c ng r n nhụ ạ ộ ắ ể ồ ừ ướ ầ ạ ể ứ ắ ư

ngày nay.

Sau đó v Trái đ t x y ra nh ng v n đ ng nhô lên m t cách ch m ch p. Các t ng th chỏ ấ ả ữ ậ ộ ộ ậ ạ ầ ạ

quy n này t đáy n c nâng lên t ng đ i n đ nh, nên gi đ c tr ng thái b ng ph ng.ể ừ ướ ươ ố ổ ị ữ ượ ạ ằ ẳ

R i trên t ng th ch quy n b ng ph ng đó xu t hi n nh ng con sông, con su i l n nh .ồ ầ ạ ể ằ ẳ ấ ệ ữ ố ớ ỏ

Các dòng n c này xói mòn d n theo các rãnh, hình thành nh ng vùng núi ho c gò đ iướ ầ ữ ặ ồ

nh p nhô. N u đ nh c a chúng là m t t ng th ch quy n c ng r n, khó b xâm th c pháấ ế ỉ ủ ộ ầ ạ ể ứ ắ ị ự

ho i thì s gi đ c tr ng thái b ng ph ng lâu dài, còn hai bên d c đ ng nh b c t ng.ạ ẽ ữ ượ ạ ằ ẳ ố ứ ư ứ ườ

Tuy v y, m t s ng n núi không có các đi u ki n trên, nh ng đ nh c a chúng cũng b ngậ ộ ố ọ ề ệ ư ỉ ủ ằ

ph ng, xa trông nh m t cái bàn vuông. Có cái là do đá bazan nóng ch y t núi l a phun raẳ ư ộ ả ừ ử

che ph mà thành, có cái l i là do nham th ch k t tinh t xa x a, sau b xâm th c phongủ ạ ạ ế ừ ư ị ự

hoá lâu dài mà thành.

Vì sao gió th i lên th ng có tr n to tr n nh ? Đi u này ph i b t đ u bàn t sổ ườ ậ ậ ỏ ề ả ắ ầ ừ ự

v n đ ng h n lo n c a không khíậ ộ ỗ ạ ủ

B n nh t đ nh t ng chú ý khói b i bay t a t ng khói th ng bay cu n cu n lên phíaạ ấ ị ừ ụ ỏ ừ ố ườ ồ ộ

trên, gi t s ng trong màn s ng th ng b th i bay t phía, lá r i ngoài góc t ng thìọ ươ ươ ườ ị ổ ứ ơ ườ

th ng r i xu ng xoay tròn theo chi u gió. T t c nh ng đi u này nói lên s d ch chuy nườ ơ ố ề ấ ả ữ ề ự ị ể

c a không khí không ph i d a vào ph ng tuy n th ng, mà là s v n đ ng không theoủ ả ự ươ ế ẳ ự ậ ộ

qui t c c a vòng xoáy l n nh . S v n đ ng không theo qui t c này là s v n đ ng h nắ ủ ớ ỏ ự ậ ộ ắ ự ậ ộ ỗ

lo n c a không khí.ạ ủ

Khi b t đ u, s v n đ ng này hình thành đ u tiên n i ti p xúc v i các v t trên m t đ t.ắ ầ ự ậ ộ ầ ở ơ ế ớ ậ ặ ấ

Do b m t Trái đ t g gh , không b ng ph ng, t c đ di chuy n c a các lu ng khôngề ặ ấ ồ ề ằ ẳ ố ộ ể ủ ồ

khí nh khi ti p xúc v i b m t Trái đ t không nh ng b gi m tác d ng ma sát v i bỏ ế ớ ề ặ ấ ữ ị ả ụ ớ ề

m t Trái đ t d n đ n t c đ gió gi m, mà còn có th phát sinh nh ng khác bi t d n đ nặ ấ ẫ ế ố ộ ả ể ữ ệ ẫ ế

s n sinh ra các xoáy tròn không khí l n nh . Chi c lá r i xu ng xoáy tròn phía gócả ớ ỏ ế ơ ố ở

t ng chính là do lu ng không khí trong quá trình chuy n đ ng b b c t ng kia ngăn l i,ườ ồ ể ộ ị ứ ườ ạ

đành ph i h ng đ n phía rìa b c t ng, t o thành vòng xoáy hình trôn c. Cũng gi ngả ướ ế ứ ườ ạ ố ố

nh th , gió khi g p v t tr ng i nh nhà cao t ng, núi đ i, cũng có th hình thành nênư ế ặ ậ ở ạ ư ầ ồ ể

các vòng xoáy không khí l n nh . Vòng xoáy không khí còn th ng hình thành nh ngớ ỏ ườ ở ữ

khu v c mà m t đ t h p th đ c nhi t l ng không đ ng đ u, s n sinh ra đ i l u c cự ặ ấ ấ ụ ượ ệ ượ ồ ề ả ố ư ụ

b , ho c gi a hai lu ng không khí có v n t c di chuy n không gi ng nhau ho c ph ngộ ặ ữ ồ ậ ố ể ố ặ ươ

h ng trái ng c nhau. Cho dù vòng xoáy đ c sinh ra t nguyên nhân nào thì chúng v aướ ượ ượ ừ ừ

ti n lên phía tr c v a xoáy tròn cùng v i ph ng h ng chính c a lu ng không khí,ế ướ ừ ớ ươ ướ ủ ồ

trong quá trình ti n lên phía tr c v a qu y nhi u v a thay đ i hình d ng, k t h p ho cế ướ ừ ấ ễ ừ ổ ạ ế ợ ặ

khu ch tán. Lúc này, đ i v i ch nh th không khí mà nói, tuy nó v n v n đ ng d chế ố ớ ỉ ể ẫ ậ ộ ị

chuy n theo cùng m t h ng, nh ng đ i v i lu ng không khí nh mà nói, thì s chuy nể ộ ướ ư ố ớ ồ ỏ ự ể

đ ng c a chúng là s chuy n đ ng theo tuy n g p khúc lúc nhanh, lúc ch m không theoộ ủ ự ể ộ ế ấ ậ

m t qui t c nào. Đ i v i m t đ a đi m nh t đ nh, theo s di chuy n không ng ng c a sộ ắ ố ớ ộ ị ể ấ ị ự ể ừ ủ ự

qua l i nên r t nhi u vòng xoáy to nh không gi ng nhau, hình d ng khác bi t, bi u hi nạ ấ ề ỏ ố ạ ệ ể ệ

r t rõ tr n thì m nh tr n thì nh .ấ ậ ạ ậ ẹ

nh ng n i có b m t Trái đ t g gh , l c ma sát l n, s v n đ ng d ch chuy n m nh,Ở ữ ơ ề ặ ấ ồ ề ự ớ ự ậ ộ ị ể ạ

tr n tính c a gió cũng l n. Vì th , tr n tính c a gió trong đ t li n th ng m nh h nậ ủ ớ ế ậ ủ ở ấ ề ườ ạ ơ

vùng bi n, khu v c núi m nh h n bình nguyên. Ngoài ra, tr n tính c a gió còn nh ngể ở ự ạ ơ ở ậ ủ ữ

m i liên h l n nh v i b n thân t c đ c a gió, t c đ bình quân càng l n, tr n tính gióố ệ ớ ỏ ớ ả ố ộ ủ ố ộ ớ ậ

càng m nh, s sai khác gi a t c đ gió ch p m t v i t c đ gió bình quân ngày càng l n.ạ ự ữ ố ộ ớ ắ ớ ố ộ ớ

Vì sao gió th i lúc m nh lúc nh ?ổ ạ ẹ

Gió th i th ng có tr n m nh tr n y u, r t ít khi gió ti n lên phía tr c cùng m t t c đ .ổ ườ ậ ạ ậ ế ấ ế ướ ộ ố ộ

Trong b n tin khí t ng, báo cáo s c gió to nh th ng c p 5 - c p 6,gió c p 7 , chính làả ượ ứ ỏ ườ ấ ấ ấ

nói rõ đ c tính c a gió. C p 5, c p 6 ch s c gió bình th ng, t ng đ ng v i t c đ gióặ ủ ấ ấ ỉ ứ ườ ươ ươ ớ ố ộ

bình quân t 8 -10,7 m / s ho c 10,8 - 13,8 m / s, tr n gió c p 7 t ng đ ng v i t c đừ ặ ậ ấ ươ ươ ớ ố ộ

gió trong nháy m t t 13,9 - 17,1 m / s. Theo qui đ nh c a đài khí t ng Trung Qu c, khiắ ừ ị ủ ượ ố

đo đ c t c đ gió, th ng nh t s d ng t c đ gió bình quân là 2 phút. Có lúc cũng căn cạ ố ộ ố ấ ử ụ ố ộ ứ

vào nh ng yêu c u không gi ng nhau đ tính toán t c đ gió bình quân là 1 phút ho c 10ữ ầ ố ể ố ộ ặ

phút. Còn nh ng tr n gió có t c đ gió l n nh t trong m t không gian ng n thì đ c g iữ ậ ố ộ ớ ấ ộ ắ ượ ọ

là t c đ gió ch p m t.ố ộ ớ ắ

Vì sao gió trên cao th i m nh h n d i th p?ở ổ ạ ơ ở ướ ấ

Chúng ta th ng đ ng trên l u cao ho c trên tháp cao s c m th y gió m nh h n trênườ ứ ầ ặ ẽ ả ấ ạ ơ

m t đ t, có th th y r ng t c đ gió m nh theo đ cao. L y thành ph B c Kinh làm víặ ấ ể ấ ằ ố ộ ạ ộ ấ ố ắ

d , khi t c đ gió đ cao 10 mét là 1,1 m / s, đ cao 50 mét là 3,6 m / s, đ cao 100ụ ố ộ ở ộ ở ộ ở ộ

mét là 4,4 m / s, đ cao 150 mét là 4,9 m / s, n u nh đ cao càng tăng thì gió càng m nhở ộ ế ư ộ ạ

h n, c nh v y đ n m t đ cao nh t đ nh thì d ng, đ cao này đ c quy t đ nh b iơ ứ ư ậ ế ộ ộ ấ ị ừ ộ ượ ế ị ở

đi u ki n khí h u lúc đó.ề ệ ậ

Gió n i cao th ng th i m nh h n gió n i th p, th nh ng s chênh l ch v t c đở ơ ườ ổ ạ ơ ở ơ ấ ế ư ự ệ ề ố ộ

gió n i cao và t c đ gió n i th p ph thu c vào tình hình th i ti t. Vào nh ng ngàyở ơ ố ộ ở ơ ấ ụ ộ ờ ế ữ

n ng d i ánh sáng M t tr i chi u m nh, đ i l u trong không khí cũng m nh, lúc này sắ ướ ặ ờ ế ạ ố ư ạ ự

chênh l ch v t c đ gió n i cao và n i th p là không đáng k , chính là t c đ gió ệ ề ố ộ ở ơ ơ ấ ể ố ộ ở

n i cao tuy l n thì t c đ gió n i th p cũng không h nh . Vào nh ng ngày ti t tr i âmơ ớ ố ộ ở ơ ấ ề ỏ ữ ế ờ

u, ánh sáng M t tr i chi u xu ng t ng đ i y u, đ i l u không khí y u , lúc này sặ ờ ế ố ươ ố ế ố ư ế ự

chênh l ch t c đ gió n i cao và n i th p t ng đ i l n, chính là t c đ gió n i th pệ ố ộ ở ơ ơ ấ ươ ố ớ ố ộ ở ơ ấ

t ng đ i nh th m chí không có gió nh ng n i cao gió v n t ng đ i l n.ươ ố ỏ ậ ư ở ơ ẫ ươ ố ớ

Vì sao gió n i cao l i m nh h n gió n i th p? B i vì không khí v n đ ng luôn ch uở ơ ạ ạ ơ ở ơ ấ ở ậ ộ ị

nh h ng c a l c ma sát, lu ng không khí trên m t đ t ch u tác d ng r t l n c a l c maả ưở ủ ự ồ ặ ấ ị ụ ấ ớ ủ ự

sát, đ c bi t là nh ng vùng đ i núi không b ng ph ng, không khí r t d hình thànhặ ệ ữ ồ ằ ẳ ấ ễ

chuy n đ ng xoáy. Cùng v i đ cao tăng lên, tác d ng l c ma sát gi m, t c đ gió cũngể ộ ớ ộ ụ ự ả ố ộ

tăng. Cùng m t khu v c, nhi t đ không khí g n m t đ t cũng không gi ng nhau, cóở ộ ự ệ ộ ầ ặ ấ ố

ch cao ch th p. Nh v y, m t n c trên cùng đ cao thì nhi t đ không đ ng đ u, d nỗ ỗ ấ ư ậ ặ ướ ộ ệ ộ ồ ề ẫ

đ n khí áp không đ ng đ u ( g i là khí áp n c thang), làm cho t c đ gió m nh lên.ế ồ ề ọ ấ ố ộ ạ

Gió th i nh th nào?ổ ư ế

C bay trong gió, thuy n bu m ch y băng băng, m t n c d p d nh, sóng v m m, …ờ ề ồ ạ ặ ướ ậ ề ỗ ầ ầ

Nh ng đi u này đ u do gió gây ra. Khi vui v , nó đi ch m rãi t ng b c, nh nhàng đuữ ề ề ẻ ậ ừ ướ ẹ

đ a cành li u, khi n i gi n, nó ch y nh y lung tung, làm đ cây l t nhà.ư ễ ổ ậ ạ ả ổ ậ

V y gió th ng th i nh th nào?ậ ườ ổ ư ế

T c ng có câu “nhi t c c sinh phong”( khi nóng qua s n i gió), câu nói này r t có ýụ ữ ệ ự ẽ ổ ấ

nghĩa. M t tr i chi u xu ng Trái đ t, do tính ch t b m t Trái đ t khác nhau cho nênặ ờ ế ố ấ ấ ề ặ ấ

m c đ ch u nhi t cũng khác nhau, nhi t đ không khí các vùng có n i cao n i th p.ứ ộ ị ệ ệ ộ ơ ơ ấ

Nh ng vùng nhi t đ cao, không khí phình ra, m t đ không khí thu h p, khí áp th p;ữ ệ ộ ậ ộ ẹ ấ

ng c l i,nh ng vùng nhi t đ th p, không khí co l i, m t đ không khí d y đ c, khí ápượ ạ ữ ệ ộ ấ ạ ậ ộ ầ ặ

tăng cao. Do khí áp gi a hai vùng chênh l ch nhau nên đã s n sinh ra m t l c t n i có khíữ ệ ả ộ ự ừ ơ

áp cao đ n n i có khí áp th p, th ng đ c g i là l c khí áp n c thang. D i tác d ngế ơ ấ ườ ượ ọ ự ấ ướ ụ

c a l c khí áp n c thang, không khí di chuy n t n i có khí áp cao xu ng n i có khí ápủ ự ấ ể ừ ơ ố ơ

th p, cũng gi ng nh n c sông th ng ch y t ch cao đ n ch th p, và gió cũngấ ố ư ướ ở ườ ả ừ ỗ ế ỗ ấ

th i theo qui lu t nh v y. S chênh l ch khí áp gi a hai vùng càng l n thì lu ng khôngổ ậ ư ậ ự ệ ữ ớ ồ

khí di chuy n càng nhanh, gió cũng th i m nh h n. Khi khí áp chênh l ch không đáng kể ổ ạ ơ ệ ể

thì không khí di chuy n ch m, s c gió th i càng không có l c. N u nh khí áp gi a haiể ậ ứ ổ ự ế ư ữ

vùng t ng đ ng, không có s chênh l ch khí áp thì không khí s không chuy n đ ng,ươ ươ ự ệ ẽ ể ộ

tr i l ng gió.ờ ặ

S phân b khí áp các vùng trên Trái đ t không nh ng khác bi t nhau mà còn thay đ iự ố ở ấ ữ ệ ổ

theo th i kh c. Lu ng khí áp cao và khí áp th p nh t khi thì kh ng ch vùng đ t li n, khiờ ắ ồ ấ ấ ố ế ấ ề

thì di chuy n ra ngoài nh ng đ i d ng. Khí áp cao hàn l nh th ng n i ti p v i lu ngể ữ ạ ươ ạ ườ ố ế ớ ồ

không khí l nh di chuy n t khu v c có vĩ đ cao xu ng khu v c có vĩ đ th p. Khí ápạ ể ừ ự ộ ố ự ộ ấ

th p khu v c ôn đ i di chuy n t Tây sang Đông. Nh v y, ph ng hu ng, đ l nấ ở ự ớ ể ừ ư ậ ươ ớ ộ ớ

m nh c a l c khí áp n c thang gi a các vùng thay đ i theo t ng th i kh c, gió gi a cácạ ủ ự ấ ữ ổ ừ ờ ắ ữ

vùng cũng khi m nh khi y u đ ng th i không ng ng thay đ i h ng gió.ạ ế ồ ờ ừ ổ ướ

Vào mùa đông, do đ t li n phát tán nhi t nhanh h n vùng bi n nên nhi t đ không khíở ấ ề ệ ơ ể ệ ộ

th p h n vùng bi n, nh ng khí áp l i cao h n vùng bi n, khí áp cao th ng c ng ấ ơ ở ể ư ạ ơ ở ể ườ ư ụ ở

vùng đ t li n, vì th mùa đông Trung Qu c th ng có gió Tây B c v a khô v a l nhấ ề ế ở ố ườ ắ ừ ừ ạ

th i t đ t li n ra bi n. Vào mùa hè thì ng c l i, d i ánh sáng M t tr i c c m nh, ổ ừ ấ ề ể ượ ạ ướ ặ ờ ự ạ ở

vùng đ t li n nhi t đ gia tăng nhanh h n vùng bi n, nhi t đ tăng cao khí áp l i th pấ ề ệ ộ ơ ể ệ ộ ạ ấ

h n vùng bi n r t nhi u, vì th mùa hè Trung Qu c th ng có gió mùa Đông Na nóngơ ể ấ ề ế ở ố ườ

m th i t bi n Thái Bình D ng vào phía Đông Trung Qu c. Khu v c Tây Nam Trungấ ổ ừ ể ươ ố ự

Qu c còn có gió mùa Tây Nam nóng h i t n Đ D ng.ố ổ ừ Ấ ộ ươ

Khu v c duyên h i, ban ngày ti t tr i trong lành, vùng đ t li n ch u nhi t nhanh h n vùngự ả ế ờ ấ ề ị ệ ơ

bi n, nhi t đ cao, khí áp th p h n vùng bi n, gió bi n mát m không ng ng th i t bi nể ệ ộ ấ ơ ể ể ẻ ừ ổ ừ ể

vào trong đ t li n. Ban đêm, đ t li n t n nhi t nhanh h n vùng bi n, s phân b nhi t đấ ề ấ ề ả ệ ơ ể ự ố ệ ộ

không khí và khí áp ng c h n so v i ban ngày, gió th i t đ t li n ra ngoài bi n. Đâyượ ẳ ớ ổ ừ ấ ề ể

chính là nguyên nhân t i sao vùng duyên h i th ng xu t hi n gió th m l c đ a.ạ ả ườ ấ ệ ở ề ụ ị

Ban ngày vùng núi tr i n ng, không khí trong khe núi ch u nhi t nên n phình ra, t p trungờ ắ ị ệ ở ậ

dày đ c phía trên, trên đ cao gi ng nhau nh ng khí áp trong khe núi th ng cao h nặ ở ộ ố ư ườ ơ

trên s n núi , vì th gió t trong khe núi th i lên đ nh núi; nh ng vào ban đêm thì ng cườ ế ừ ổ ỉ ư ượ

l i, gió t trên núi th i xu ng khe núi. Đây là gió núi và gió khe núi.ạ ừ ổ ố

T đó có th th y r ng, b t k gió mùa, gió th m l c đ a hay gió núi, đ u cho th y b cừ ể ấ ằ ấ ể ề ụ ị ề ấ ứ

x ánh sáng M t tr i có th là đ ng l c c b n đ gió th i, còn nguyên nhân c b nạ ặ ờ ể ộ ự ơ ả ể ổ ơ ả

chính là s chênh l ch khí áp gi a hai vùng.ự ệ ữ

S ng mù đ c hình thành nh th nào?ươ ượ ư ế

Vào nh ng ngày múa đông giá l nh, th nh tho ng gió th i nh , trăng sao sáng v ng v c,ữ ạ ỉ ả ổ ẹ ằ ặ

g n v sáng m c a s nhìn ra ngoài, mái nhà, đ ng c toàn là màu tuy t tr ng, n u nhầ ề ở ử ổ ồ ỏ ế ắ ế ư

b n t m l t t m ngói lên, có th phát hi n th y d i t m ngói là s ng tr ng.ạ ỉ ỉ ậ ấ ể ệ ấ ướ ấ ươ ắ

L t l i cu n l ch, thì m i năm vào h tu n tháng 10 luôn có ti t “s ng giáng”. Ta nhìnậ ạ ố ị ỗ ạ ầ ế ươ

th y tuy t r i, cũng nhìn th y m a r i, có th là có ai đó nhìn th y s ng r i ch a?ấ ế ơ ấ ư ơ ể ấ ươ ơ ư

S ng là t trên tr i r i xu ng có ph i không? Ban ngày, trên m t đ t ch u s chi u xươ ừ ờ ơ ố ả ặ ấ ị ự ế ạ

c a ánh sáng M t tr i, nhi t đ luôn cao h n m t chút, thành ph n n c trên m t đ tủ ặ ờ ệ ộ ơ ộ ầ ướ ở ặ ấ

không ng ng b c h i, nh v y làm cho không khí ti p giáp g n v i m t đ t luôn có h iừ ố ơ ư ậ ế ầ ớ ặ ấ ơ

n c nh t đ nh. Vào nh ng đêm cu i thu, đêm đông và đêm đ u mùa xuân không khí r tướ ấ ị ữ ố ầ ấ

l nh, đ c bi t là nh ng đêm không có mây, không có gió, không khí l nh g n v i m t đ tạ ặ ệ ữ ạ ầ ớ ặ ấ

h n, khi nó ti p xúc v i v t th l nh m t m c đ nh t đ nh là d i 0 đ C, trong đóơ ế ớ ậ ể ạ ở ộ ứ ộ ấ ị ướ ộ

m t ph n h i n c s ng ng đ ng l i thành h t băng trên v t th , đây chính là s ng.ộ ầ ơ ướ ẽ ư ọ ạ ạ ậ ể ươ

S ng là s ng ng đ ng c a h i n c g n m t đ t, không ph i là t trên tr i r i xu ng,ươ ự ư ọ ủ ơ ướ ầ ặ ấ ả ừ ờ ơ ố

do v y, không k b t kỳ n i đâu, ch c n có đi u ki n ng ng k t là nó li n ng ng k tậ ể ấ ơ ỉ ầ ề ệ ư ế ề ư ế

l i, đôi khi chúng ta có th tìm th y d u tích c a h t s ng bên d i t m ngói ho cạ ể ấ ấ ủ ạ ươ ở ướ ấ ặ

d i t ng đá.ướ ả

S ng ch c ch n là không ph i là t trên tr i r i xu ng, v y là cách nói “s ng giáng”ươ ắ ắ ả ừ ờ ơ ố ậ ươ

cũng nên c i chính đôi chút! Th nh ng tên g i c a ti t mùa này đ c truy n l i t hàngả ế ư ọ ủ ế ượ ề ạ ừ

ngàn năm đã tr thành thói quen, ch c n chúng ta hi u đ c ý nghĩa đích th c thì khôngở ỉ ầ ể ượ ự

c i chính cũng không v n đ gì.ả ấ ề

Các lo i v t th ngoài tr i mùa l nh đi u ki n ng ng t không gi ng nhau: các lo i đạ ậ ể ở ờ ạ ề ệ ư ụ ố ạ ồ

s t do ít nhi t h n, nên sau khi khu ch tán nhi t l ng d làm l nh, do v y d hình thànhắ ệ ơ ế ệ ượ ễ ạ ậ ễ

s ng; cây c u g , do trên d i hai bên có th khu ch tán nhi t l ng mà giá đ trênươ ở ầ ỗ ướ ể ế ệ ượ ỡ

m t n c cung c p đ h i n c nên có câu th r ng “nhân tích b n ki u s ng”; trongặ ướ ấ ủ ơ ướ ơ ằ ả ể ươ

mái ngói có khe h , tính năng không cách nhi t c a các b ph n t t, trong ch c lát li nở ệ ủ ộ ậ ố ố ề

làm l nh, nhi t l ng n i khác khó mà c ng h ng v i nó do v y s ng có th d n d nạ ệ ượ ơ ộ ưở ớ ậ ươ ể ầ ầ

ng ng đ ng l i trên m t ngói; trên m t đ t, hai m t lá c có th khu ch tán đ c nhi tư ọ ạ ặ ặ ấ ặ ỏ ể ế ượ ệ

l ng, lá c v a m ng, d làm l nh, do v y có th xu t hi n s ng; trên b m t nh ngượ ỏ ừ ỏ ễ ạ ậ ể ấ ệ ươ ề ặ ữ

ru ng cây, do nó không d nh n đ c s c ng h ng c a nhi t l ng d i m t đ t nênộ ễ ậ ượ ự ộ ưở ủ ệ ượ ướ ặ ấ

đ t o s ng h n so v i b m t đ t. Đi u ki n ng ng k t c a chúng là không gi ngể ạ ươ ơ ớ ề ặ ấ ề ệ ư ế ủ ố

nhau. Do v y, s ng xu t hi n tr c sau cũng là không gi ng nhau.ậ ươ ấ ệ ướ ố

Vì sao mà nh ng ngày m a thì không có s ng?ữ ư ươ

Ban đêm có mây, trên m t đ t d ng nh là ph m t l p chăn bông dày, nhi t l ngặ ấ ườ ư ủ ộ ớ ệ ượ

mu n ch y đ n v i không gian này cũng khó mà qua c a i l n này, sau khi g p ph iố ạ ế ớ ử ả ớ ặ ả

t ng mây, m t b ph n b quay tr l i m t đ t, b ph n khác b mây hút đi, ph n nhi tầ ộ ộ ậ ị ở ạ ặ ấ ộ ậ ị ầ ệ

l ng b mây hút đi sau đó d n d n phóng xu ng m t đ t. Do v y, t ng mây nh là m tượ ị ầ ầ ố ặ ấ ậ ầ ư ộ

nhà kính có tác d ng duy trì nhi t. Nh v y, v đêm, c b u tr i toàn là mây, nhi t đụ ệ ư ậ ề ả ầ ờ ệ ộ

g n m t đ t không d gì h xu ng, s ng khó mà xu t hi n.ầ ặ ấ ễ ạ ố ươ ấ ệ

Ban đêm có gió có th làm cho không khí xáo tr n, tăng lên nhi t đ t ng không khí g nể ộ ệ ộ ầ ở ầ

m t đ t, l i làm cho h i n c khu ch tán, th là khó có th hình thành s ng.ặ ấ ạ ơ ướ ế ế ể ươ

nông thôn, s ng r t có l i đ i v i mùa màng, vì s ng cũng nh m a, có th làm mỞ ươ ấ ợ ố ớ ươ ư ư ể ẩ

đ t, có tác d ng giúp cho th c v t sinh tr ng và phát tri n.ấ ụ ự ậ ưở ể

Vì sao khi có s ng thì tr i n ng?ươ ờ ắ

B n mùa đ u có s ng, ch có đi u vào mùa thu th ng nhi u s ng h n. Vào bu i sángố ề ươ ỉ ề ườ ề ươ ơ ổ

s m, b n ch c n l u ý m t chút ru ng lúa, c d i bên v đ ng và trên màng nh n,ớ ạ ỉ ầ ư ộ ở ộ ỏ ạ ở ệ ườ ệ

s phát hi n th y n c s ng m t, đ c bi t là nh ng gi t s ng đ ng trên m ngẽ ệ ấ ướ ươ ẩ ướ ặ ệ ữ ọ ươ ọ ạ

nh n nh nh ng h t trân châu l p lánh.ệ ư ữ ạ ấ

Th i c x a, ng i ta coi s ng là ng c b i, cho r ng s ng không ch r i t trên tr iờ ổ ư ườ ươ ọ ố ằ ươ ỉ ơ ừ ờ

xu ng, mà còn là r i t trên nh ng chòm sao khác nhau, các nhà luy n đan c đ i r t chúố ơ ừ ữ ệ ổ ạ ấ

ý đ n vi c thu nh p h t s ng, h cho r ng nó giúp nhi u trong vi c ch t o kim th chế ệ ậ ạ ươ ọ ằ ề ệ ế ạ ạ

và thu c tr ng th . Có ng i dùng s ng làm thu c, cho r ng u ng nhi u s ng có thố ườ ọ ườ ươ ố ằ ố ề ươ ể

ch a đ c b nh và kéo dài tu i th .ữ ượ ệ ổ ọ

Sau này, b n ch t c a s ng m i đ c hi u rõ, s ng không ph i là r i xu ng t trênả ấ ủ ươ ớ ượ ể ươ ả ơ ố ừ

b u tr i, càng không ph i là r i t các chòm sao khác nhau, chúng đ c hình thành t h iầ ờ ả ơ ừ ượ ừ ơ

n c t ng không khí th p khi g p ph i v t th l nh. Trong cu c s ng hàng ngày,ướ ở ầ ấ ặ ả ậ ể ạ ộ ố

chúng ta th ng g p hi n t ng này: vào mùa đông, khi b n th vào m t ô c a s b ngườ ặ ệ ượ ạ ở ộ ử ổ ằ

thu tinh, b n s phát hi n trên c a s xu t hi n nh ng h t n c nh ; vào mùa hè n uỷ ạ ẽ ệ ử ổ ấ ệ ữ ạ ướ ỏ ế

nh b n đ que kem vào thu tinh m t lúc li n nhìn th y bên ngoài c c thu tinh có h tư ạ ể ỷ ộ ề ấ ố ỷ ạ

n c nh . Đây là k t qu h i n c trong không khí g p nh ng v t th l nh ng ng t màướ ỏ ế ả ơ ướ ặ ữ ậ ể ạ ư ụ

thành.

Vào ban đêm nh ng ngày n ng không có mây, nhi t l ng m t đ t phát tán r t nhanh,ữ ắ ệ ượ ặ ấ ấ

nhi t đ trên cánh đ ng nhanh chóng gi m xu ng. Nhi t đ khi đã h th p xu ng thì khệ ộ ồ ả ố ệ ộ ạ ấ ố ả

năng ch a h i n c trong không khí cũng gi m theo, h i n c t ng th p trong khôngứ ơ ướ ả ơ ướ ở ầ ấ

khí r i xu ng ng n c , r i trên lá cây, đ ng th i k t thành nh ng h t n c nh , đó chínhơ ố ọ ỏ ơ ồ ờ ế ữ ạ ướ ỏ

là quá trình hình thành h t s ng.ạ ươ

Vì sao khi có s ng thì th i ti t th ng n ng?ươ ờ ế ườ ắ

S hình thành nh ng h t s ng c n có nh ng đi u ki n khí h u nh t đ nh, đó là do sự ữ ạ ươ ầ ữ ề ệ ậ ấ ị ự

kh ng ch c a áp khí cao, ít gió, tr i quang mây t nh, nhi t l ng trên m t đ t tán r tố ế ủ ờ ạ ệ ượ ặ ấ ấ

nhanh, nhi t đ gi m xu ng, khi h i n c g p ph i m t đ t ho c nh ng v t th t ngệ ộ ả ố ơ ướ ặ ả ặ ấ ặ ữ ậ ể ươ

đ i l nh thì s hình thành s ng.ố ạ ẽ ươ

Vì sao khi tuy t r i không l nh nh ng khi tuy t tan l i l nh?ế ơ ạ ư ế ạ ạ

Vào mùa đông, nhi u vùng Trung Qu c th ng ch u s chi m lĩnh c a lu ng không khíề ở ố ườ ị ự ế ủ ồ

l nh. Lu ng không khí v a l nh v a khô b t ngu n t ph ng B c di chuy n xu ng phíaạ ồ ừ ạ ừ ắ ồ ừ ươ ắ ể ố

Nam v i c ng đ m nh, khi nó ti p xúc lu ng không khí nóng m ph ng Nam, doớ ườ ộ ạ ế ồ ẩ ở ươ

không khí l nh n ng h n không khí nóng, li n đ y không khí nóng m bay lên cao, khi nạ ặ ơ ề ẩ ẩ ế

cho h i n c trong lu ng không khí nóng nhanh chóng k t t a t o thành h t băng, các h tơ ướ ồ ế ủ ạ ạ ạ

băng to d n lên tr thành hoa tuy t r i sau đó r i xu ng đ t.ầ ở ế ồ ơ ố ấ

Tr c khi lu ng không khí l nh đ n, thông th ng thì lu ng không khí nóng m ướ ồ ạ ế ườ ồ ẩ ở

ph ng Nam r t m nh, vì th , th i ti t có ph n m áp. Mà h i n c k t t thành hoaươ ấ ạ ế ờ ế ầ ấ ơ ướ ế ụ

tuy t cũng gi i phóng ra m t nhi t l ng nh t đ nh, đi u này khi n cho th i ti t tr cế ả ộ ệ ượ ấ ị ề ế ờ ế ướ

khi tuy t r i và khi tuy t r i th ng không l nh.ế ơ ế ơ ườ ạ

Sau khi trung tâm lu ng không khí l nh qua đi, mây tan tuy t t nh, th i ti t tr nên trongồ ạ ế ạ ờ ế ở

xanh, do trên b u tr i đã m t đi t ng mây c n tr , trên m t đ t li n phóng ra m t nhi tầ ờ ấ ầ ả ở ặ ấ ề ộ ệ

l ng r t l n, nhi t đ lúc này gi m xu ng đáng k . H n n a, nh ng n i tuy t r i khi bượ ấ ớ ệ ộ ả ố ể ơ ữ ữ ơ ế ơ ị

ánh sáng M t tr i chi u x xu ng s b tan ch y, khi tan ch y s h p thu m t nhi tặ ờ ế ạ ố ẽ ị ả ả ẽ ấ ộ ệ

l ng l n. Theo thí nghi m th c t , 1 gam băng 0 đ C, tan ch y thành n c 0 đ Cượ ớ ệ ự ế ở ộ ả ướ ộ

c n h p thu là 334,4 micron (80kcal) nhi t l ng, cho nên khi m t vùng l n tuy t tan thìầ ấ ệ ượ ộ ớ ế

nhi t l ng c n h p thu cũng ph i t ng đ ng. Vì th ng i ta có c m giác th i ti tệ ượ ầ ấ ả ươ ươ ế ườ ả ờ ế

l nh h n.ạ ơ

Vì sao tuy t tr ng?ế ắ

Đ tr l i câu h i này, không nh t thi t b n ph i là nhà khoa h c. B n có mu n th tìmể ả ờ ỏ ấ ế ạ ả ọ ạ ố ử

hi u không?ể

Khi tia sáng M t tr i xâm nh p vào m t h t tuy t, nó s nhanh chóng b tán x b i vô sặ ờ ậ ộ ạ ế ẽ ị ạ ở ố

nh ng tinh th băng và túi khí bên trong. G n nh toàn b tia sáng b b t ng c tr l i vàữ ể ầ ư ộ ị ậ ượ ở ạ

ra kh i h t tuy t. Vì th tuy t gi nguyên màu s c c a ánh sáng M t tr i – màu tr ng.ỏ ạ ế ế ế ữ ắ ủ ặ ờ ắ

V y, ánh sáng là gì và th nào là hi n t ng tán x ánh sáng?ậ ế ệ ượ ạ

Ánh sáng là t p h p c a vô s các h t photon. Photon đ n m t chúng ta d i hình th cậ ợ ủ ố ạ ế ắ ướ ứ

m t “d i c u v ng” mà các nhà v t lý g i là quang ph . Quang ph có r t nhi u màu s c,ộ ả ầ ồ ậ ọ ổ ổ ấ ề ắ

nh ng v c b n có 7 màu là đ , da cam, vàng, l c, lam, chàm, tím truy n trong khôngư ề ơ ả ỏ ụ ề

gian v i b c sóng ng n, còn các photon c a các d i màu “nóng” h n thì truy n đ n m tớ ướ ắ ủ ả ơ ề ế ắ

chúng ta v i b c sóng dài. Ánh sáng M t tr i là t ng h p c a t t c nh ng màu s c y,ớ ướ ặ ờ ổ ợ ủ ấ ả ữ ắ ấ

nh ng nó không r c r nh b n nghĩ đâu mà ch có m t màu thôi – màu tr ng.ư ự ỡ ư ạ ỉ ộ ắ

Khi các h t photon va ch m v i b t kỳ m t v t th nào đó, chúng s có nh ng ph n ngạ ạ ớ ấ ộ ậ ể ẽ ữ ả ứ

r t đa d ng. Chúng có th b t tr l i (thu t ng v t lý là ph n x ), có th b n ra các phíaấ ạ ể ậ ở ạ ậ ữ ậ ả ạ ể ắ

(tán x ), ho c th m chí chúng có th đi theo m t đ ng th ng (s truy n ánh sáng). Cóạ ặ ậ ể ộ ườ ẳ ự ề

m t kh năng n a là các h t photon s “đâm s m” vào m t phân t c a ch t t o thànhộ ả ữ ạ ẽ ầ ộ ử ủ ấ ạ

v t th , truy n năng l ng cho phân t này và “ch t” (h p th ). Các h t photon thu cậ ể ề ượ ử ế ấ ụ ạ ộ

nh ng d i màu khác nhau có ph n ng khác nhau tu theo v t th mà nó va ch m. Nhữ ả ả ứ ỷ ậ ể ạ ư

v y, các b n có th hi u đ n gi n th này: Qu táo Tây có màu đ h ng b i vì nó h pậ ạ ể ể ơ ả ế ả ỏ ồ ở ấ

th ph n l n ánh sáng “nóng”, ch y u là ánh sáng đ , trong quang ph . Ánh sáng màuụ ầ ớ ủ ế ỏ ổ

l c, lam, chàm, tím “y u” h n b b t ng c tr l i (cho nên không th có qu táo màuụ ế ơ ị ậ ượ ở ạ ể ả

xanh n c bi n, tr phi có ai… nhu m nó).ướ ể ừ ộ

V y là m i chuy n tr nên đ n gi nậ ọ ệ ở ơ ả

Tia ch p vì sao có hình d ng gi ng nh “cây khô treo ng c”?ớ ạ ố ư ượ

Khi mây m a xu t hi n, t ng mây mang đi n âm, c m ng m t đ t mang đi n d ng, tiaư ấ ệ ầ ệ ả ứ ặ ấ ệ ươ

ch p đ u tiên xu t hi n mang đi n âm t trên đám mây h ng xu ng m t đ t g i là “tiaớ ầ ấ ệ ệ ừ ướ ố ặ ấ ọ

ch p tiên d n”, nó phát huy tác d ng sinh ra tia ch p. Tia ch p d n đi n này khi phát ra tiaớ ẫ ụ ớ ớ ẫ ệ

ch p không h thu n bu m xuôi gió. Tr c tiên, nó ti n theo h ng khu v c mang đi nớ ề ậ ồ ướ ế ướ ự ệ

tích d ng mà phân b h n lo n trong không gian phía d i c a t ng mây. Nh ng đi nươ ố ỗ ạ ướ ủ ầ ữ ệ

tích d ng trong không gian này là lo i đi n tích c m ng c a m t đ t tích t v i m t đươ ạ ệ ả ứ ủ ặ ấ ụ ớ ậ ộ

t ng đ i d y đ c trên v t th nh n, chúng ti n vào b u khí quy n do t bài tr l nươ ố ầ ặ ậ ể ọ ế ầ ể ự ừ ẫ

nhau, mang vào t ng không khí th p nh ng dòng khí h n lo n do ch u áp l c t ng mâyầ ấ ữ ỗ ạ ị ự ầ

dông và phân b không đ ng đ u. Tia ch p tiên d n th ng ti n vào khu v c đi n tíchố ồ ề ớ ẫ ườ ế ự ệ

d ng không gian ph c n. N u nh khu v c ph c n có hai hay nhi u vùng khôngươ ở ụ ậ ế ư ở ự ụ ậ ề

gian mang đi n tích d ng thì tia ch p tiên d n li n xu t hi n hi n t ng phân nhánh.ệ ươ ớ ẫ ề ấ ệ ệ ượ

Nói chung tia ch p tiên d n r t d thông qua t ng không khí m t mà không d thôngớ ẫ ấ ễ ầ ẩ ướ ễ

qua t ng không khí khô hanh. Do v y, con đ ng đi c a nó tránh ch khô g p t, nó điầ ậ ườ ủ ỗ ặ ướ

qua khu đi n tích d ng b ng con đ ng khúc khu u, r i l i đi đ n khu đi n tích d ngệ ươ ằ ườ ỷ ồ ạ ế ệ ươ

khác phía d i. m t vài v trí phân nhánh, nó ti n đ n nh ng khu v c nào thì mangở ướ Ở ộ ị ế ế ữ ự

đi n tích âm đ n khu v c đó, nh v y, xu t hi n tia ch p tiên d n trông gi ng nh làệ ế ự ư ậ ấ ệ ớ ẫ ố ư

“cây khô treo ng c”. Đi u đó cho th y tia ch p tiên d n là tia ch p mà ph i “đ p b ngượ ề ấ ớ ẫ ớ ả ạ ằ

chông gai, n m muôn vàn khó khăn” m i hình thành. Nh ng lo i tia ch p nh v y khôngế ớ ư ạ ớ ư ậ

ph i là tia sáng m nh. Đi m đ u tiên c a tia ch p d n d n v n th ng xu ng cho đ nả ạ ể ầ ủ ớ ầ ầ ươ ẳ ố ế

g n m t đ t, đi n tích d ng c a v t th nh n phía d i m t đ t nh n l c hút c aầ ặ ấ ệ ươ ủ ậ ể ọ ở ướ ặ ấ ậ ự ủ

đi n tích âm đ u nh n c a tia ch p tiên d n, men theo tia ch p tiên d n mà ti n v phíaệ ở ầ ọ ủ ớ ẫ ớ ẫ ế ề

d i c a đám mây, nó g p đi n tích âm v n có c a tia ch p và phát ra ánh sáng r t m nh.ướ ủ ặ ệ ố ủ ớ ấ ạ

Đó là tia ch p mà chúng ta nhìn th y. Do đ ng c a nó là con đ ng cũ c a tia ch p tiênớ ấ ườ ủ ườ ủ ớ

d n nên tia ch p phát ra ánh sáng cũng luôn hi n ra hình d ng c a cây khô treo ng c,ẫ ớ ệ ạ ủ ượ

lo i tia ch p này còn g i là tia ch p ph n h i.ạ ớ ọ ớ ả ồ

Khi tia ch p tiên d n phát xu ng m t đ t, đi m mà nó đánh xu ng th ng xu t hi n tiaớ ẫ ố ặ ấ ể ố ườ ấ ệ

ch p d ng hình c u. Đó là qu c u mang đi n tích v i đ ng kính kho ng 10 – 20ớ ạ ầ ả ầ ệ ớ ườ ả

centimet, nó r t nh , có th di chuy n theo gió, có th sau khi co l i xuyên vào khe c a,ấ ẹ ể ể ể ạ ử

r i l i ph c h i hình dáng ban đ u là hình c u. Nó r t thích di chuy n cùng dòng đi n,ồ ạ ụ ồ ầ ầ ấ ể ệ

ng n c, không khí nóng, khi di chuy n th ng t o ra âm thanh vù vù. Lúc bình th ngố ướ ể ườ ạ ườ

nó có màu h ng ho c màu h i vàng, cũng có lúc mang màu lam tr ng ho c màu đ nh t.ồ ặ ơ ắ ặ ỏ ạ

phía B c c a t nh Giang Tô có m t năm m i ng i đã t ng nhìn th y, m t l n khi tiaỞ ắ ủ ỉ ộ ọ ườ ừ ấ ộ ầ

ch p phát ra có m t tia ch p phát r t nhanh, khu t sau b i c , sau s vi c đó, phát hi n ớ ộ ớ ấ ấ ụ ỏ ự ệ ệ ở

đó có m t đám c b thiêu cháy. vùng Th ng H i, trong m t l n ti ng s m n vangộ ỏ ị Ở ượ ả ộ ầ ế ấ ổ

tr i phát hi n có m t qu c u l a t c a s phía B c t ng hai c a phòng m i xây vàoờ ệ ộ ả ầ ử ừ ử ổ ắ ầ ủ ớ

trong nhà kính, men theo b c t ng b cháy xém, phát ra ti ng n to, và l p t c m t đi ứ ườ ị ế ổ ậ ứ ấ ở

góc bên trái c a c a s đ l i m t l th ng kho ng 20 centimet, qu c u l a này ch làủ ử ổ ể ạ ộ ỗ ủ ả ả ầ ử ỉ

m t tia ch p hình c u.ộ ớ ầ

Hi n nay con ng i v n ch a xác đ nh đ c nguyên nhân xu t hi n tia ch p hình c u, cóệ ườ ẫ ư ị ượ ấ ệ ớ ầ

m y ch c quan đi m, ch ng h n nh có ng i cho r ng nó xu t hi n nh ng ch g pấ ụ ể ẳ ạ ư ườ ằ ấ ệ ở ữ ỗ ấ

khúc c a tia ch p, có ng i cho r ng xu t hi n ch mà tia ch p đánh vào. S hìnhủ ớ ườ ằ ấ ệ ở ỗ ớ ự

thành c a nó có liên quan t i nhi t đ cao hàng v n đ trong tia ch p. Nó có th chuy nủ ớ ệ ộ ạ ộ ớ ể ể

đ ng, thành ph n c a nó ch là m t vài lo i ion d ng, ion âm, cũng có ng i t ng thộ ầ ủ ỉ ộ ạ ươ ườ ừ ử

nghi m b ng qu c u t t o, nh ng đ i v i v n đ này còn c n ph i nghiên c u sâuệ ằ ả ầ ự ạ ư ố ớ ấ ề ầ ả ứ

thêm.

Vì sao xu t hi n ch p d ng hình cây và hình c u?ấ ệ ớ ạ ầ

Vào lúc ch ng v ng t i c a mùa hè, đám mây h ng đi qua làm nóng m t đ t, c ng thêmạ ạ ố ủ ồ ặ ấ ộ

tác d ng ti m nhi t c a h i n c đóng băng lan r ng r t cao và d y, mây u n nh cây cụ ề ệ ủ ơ ướ ộ ấ ầ ố ư ổ

th già muôn hình muôn v xu t hi n nhi u nh ng b ph n l i c a v t th . khu v cụ ẻ ấ ệ ề ở ữ ộ ậ ồ ủ ậ ể Ở ự

mà ánh sáng M t tr i chi u đ n thì có màu h ng s m, nh ng bóng râm mà M t tr i khôngặ ờ ế ế ồ ẫ ữ ặ ờ

chi u đ n đ c thì c nh s c màu âm u và xám x t. Trên biên các đám mây, có nh ng v tế ế ượ ả ắ ị ữ ệ

m a n i ti p chân tr i. Trên đ nh nh ng đám mây có khói mây nh màu vàng đ tr i raư ố ế ờ ỉ ữ ỏ ỏ ả

trên b u tr i. Trong đám mây có tia ch p xu t hi n rõ r t, tia ch p xuyên qua đám mâyầ ờ ớ ấ ệ ệ ớ

nh là con r n b c, khi ánh sáng tia ch p phát quang, đám mây đen đ t nhiên h ng lênư ắ ạ ớ ộ ồ

nh là thanh s t v a m i l y ra kh i lò luy n.ư ắ ừ ớ ấ ỏ ệ

Vì sao sét hay đánh vào v t th cao chót vót đ ng đ n đ c?ậ ể ứ ơ ộ

T ng mây th p trong các đám mây giông th ng mang đi n. Lo i đi n năng này th ngầ ấ ườ ệ ạ ệ ườ

gây c m ng cho m t đ t, đ ng th i làm cho m t đ t s n sinh ra lo i đi n tích khác v iả ứ ặ ấ ồ ờ ặ ấ ả ạ ệ ớ

tính ch t c a dòng đi n trong t ng mây th p. Đi u đó có nghĩa, t ng mây th p n u tíchấ ủ ệ ầ ấ ề ầ ấ ế

đi n d ng thì m t đ t l i mang đi n âm; ng c l i n u t ng mây th p mang đi n âmệ ươ ặ ấ ạ ệ ượ ạ ế ầ ấ ệ

thì m t đ t mang đi n d ng. M t đ t mang lo i đi n tích này g i là “đi n tích c mặ ấ ệ ươ ặ ấ ạ ệ ọ ệ ả

ng”.ứ

Lo i đi n tích c m ng này trên m t ph m vi nh th ng mang tính ch t gi ng nhau,ạ ệ ả ứ ộ ạ ỏ ườ ấ ố

ch ng h n đ u mang đi n d ng, ho c đ u là đi n âm. Dòng đi n cùng m t tính ch tẳ ạ ề ệ ươ ặ ề ệ ệ ộ ấ

th ng bài xích nhau. K t qu c a s bài xích nhau khi n cho đi n tích trên m t đ t phânườ ế ả ủ ự ế ệ ặ ấ

b l i t đ u. L c bài xích này ven theo s phân l c c a ph ng h ng m t đ t, ố ạ ừ ầ ự ự ự ủ ươ ướ ặ ấ ở

nh ng n i m t đ t gh gh thì s phân l c th ng nh h n nh ng vùng đ t b ngữ ơ ặ ấ ồ ề ự ự ườ ỏ ơ ở ữ ấ ằ

ph ng, vì th đi n tích th ng d ch chuy n đ n nh ng n i m t đ t gh gh g p khúc.ẳ ế ệ ườ ị ể ế ữ ơ ặ ấ ồ ề ấ

T đó suy ra, nh ng vùng đ t gh gh g p khúc, m t đ đi n tích nhi u h n và d yừ ở ữ ấ ồ ề ấ ậ ộ ệ ề ơ ầ

đ c h n.ặ ơ

Nh ng v t th cao chót vót mang đi n tích c m ng nhi u h n m t đ t, có kh năng hútữ ậ ể ệ ả ứ ề ơ ặ ấ ả

sóng đi n m nh h n, vì th nó hút tia đi n m t cách d dàng.ệ ạ ơ ế ệ ộ ễ

Chính vì nh v y, khi tr i m a, chúng ta không nên đ ng trú m a d i nh ng v t th caoư ậ ờ ư ứ ư ướ ữ ậ ể

nh c t c , cây cao, tháp nh n, c t đi n v.v… b i vì tia sét r t thích nh ng n i đó.ư ộ ờ ọ ộ ệ ở ấ ữ ơ

Th nh ng ng i ta cũng th ng l i d ng đ c tính c a nh ng v t th cao chót vót, đế ư ườ ườ ợ ụ ặ ủ ữ ậ ể ể

b o v các toà nhà tránh đ c sét đánh, chính là l p đ t c t ch ng sét.ả ệ ượ ắ ặ ộ ố

C t ch ng sét chính là các thanh kim lo i n m trên đ nh các toà nhà cao, ph n d i n iộ ố ạ ằ ỉ ầ ướ ố

ti p v i m t đ t. Nó s hút t t c tia sét mang đi n, coi là đ ng d n đi n, cho dòngế ớ ặ ấ ẽ ấ ả ệ ườ ẫ ệ

đi n ch y qua nó và truy n xu ng d i lòng đ t. Nh v y, tia sét đánh vào toà nhà caoệ ạ ề ố ướ ấ ư ậ

th ng b ch n l i và không th đánh trúng m c tiêu.ườ ị ặ ạ ể ụ

Vì sao luôn nhìn th y ch p tr c r i m i nghe th y ti ng s m?ấ ớ ướ ồ ớ ấ ế ấ

Vào mùa hè th ng xu t hi n ch p và s m, trong c n dông, đi n tr ng gi a hai khu v cườ ấ ệ ớ ấ ơ ệ ườ ữ ự

mang đi n tích d ng và đi n tích âm trong nh ng đám mây l n đ n m t m c đ nh tệ ươ ệ ữ ớ ế ộ ứ ộ ấ

đ nh, hai lo i đi n tích trong quá trình phát tri n s phát ra tia l a, hi n t ng này g i làị ạ ệ ể ẽ ử ệ ượ ọ

hi n t ng tia l a phóng đi n. Khi tia l a phóng đi n phát ra tia sáng c c m nh, mà trênệ ượ ử ệ ử ệ ự ạ

đ ng tia sáng này sinh ra nhi t đ cao, làm cho không khí xung quanh ch u nhi t l n vàườ ệ ộ ị ệ ớ

phình ra, h t mây cũng n phình ra do nhi t đ quá nóng, t o ra âm thanh vang m nh, ánhạ ở ệ ộ ạ ạ

sáng m nh nh v y chính là ch p, và âm thanh vang d i chính là ti ng s m.ạ ư ậ ớ ộ ế ấ

Ch p và s m phát sinh ra vào cùng m t lúc, nh ng t i sao chúng ta th ng nhìn th y ch pớ ấ ộ ư ạ ườ ấ ớ

tr c sau đó m i nghe th y ti ng s m? Đó là b i vì t c đ truy n c a ánh sáng nhanhướ ớ ấ ế ấ ở ố ộ ề ủ

h n nhi u so v i t c đ truy n c a âm thanh. Trong không khí, m i giây ánh sáng đi đ cơ ề ớ ố ộ ề ủ ỗ ượ

30 v n km, t ng đ ng ch y 7,5 vòng quanh xích đ o trên Trái đ t. T c đ c a âmạ ươ ươ ạ ạ ấ ố ộ ủ

thanh trong không khí ch đi đ c 340 m / s, b ng 1 / 900.000 l n so v i t c đ c a ánhỉ ượ ằ ầ ớ ố ộ ủ

sáng. Th i gian tia sáng phát sinh t ch p truy n đ n m t đ t không đ n m t ph n vàiờ ừ ớ ề ế ặ ấ ế ộ ầ

ch c v n giây; th nh ng âm thanh cùng ch y v i c ly nh v y c n ph i có th i gianụ ạ ế ư ạ ớ ự ư ậ ầ ả ờ

dài h n. Theo nh ng hi u bi t thông th ng, chúng ta có th l i d ng kho ng cách th iơ ữ ể ế ườ ể ợ ụ ả ờ

gian t khi nhìn th y ch p đ n khi nghe th y ti ng s m đ có th tính ra n i phóng đi nừ ấ ớ ế ấ ế ấ ể ể ơ ệ

cách chúng ta bao xa.

Đôi khi chúng ta ch nhìn th y ch p mà không nghe th y ti ng s m, chính là vì t ng mâyỉ ấ ớ ấ ế ấ ầ

phóng đi n cách chúng ta quá xa, ho c do âm thanh phát ra không đ đ vang. Chính vì khiệ ặ ủ ộ

âm thanh truy n trong không khí thì năng l ng c a nó đã gi m đi nhi u, đ n cu i cùngề ượ ủ ả ề ế ố

không còn nghe th y ti ng s m n a.ấ ế ấ ữ

M c dù trong không trung c m t l n có ch p là m t l n có s m kèm theo nh ng t i saoặ ứ ộ ầ ớ ộ ầ ấ ư ạ

th nh tho ng chúng ta v n ch nhìn th y m t tia ch p nh ng l i nghe th y ti ng s m mỉ ả ẫ ỉ ấ ộ ớ ư ạ ấ ế ấ ầ

m không d t, vang h i lâu m i ng ng?ầ ứ ồ ớ ừ

Nguyên là do tia ch p trong không trung th ng r t dài, có nh ng tia ch p dài đ n 2 ~ 3ớ ườ ấ ữ ớ ế

km, th m chí có tia còn dài đ n 10 km. Do kho ng cách t các ph n trên tia ch p so v iậ ế ả ừ ầ ớ ớ

chúng ta hoàn toàn không gi ng nhau, cho nên th i gian ti ng s m truy n âm thanh đ n taiố ờ ế ấ ề ế

chúng ta cũng vang ti ng tr c ti ng sau. M t khác, tia ch p không ch phát sinh m t l nế ướ ế ặ ớ ỉ ộ ầ

r i d ng l i mà h u nh trong m t th i gian ng n liên ti p hàng chu i tia ch p xu tồ ừ ạ ầ ư ộ ờ ắ ế ỗ ớ ấ

hi n, v y thì ti ng s m c a đ t ch p phóng đi n đ u tiên ch a d t thì l i đ n l t ti ngệ ậ ế ấ ủ ợ ớ ệ ầ ư ứ ạ ế ượ ế

s m c a đ t ch p phóng đi n th hai, th ba, nh ng âm thanh đó liên ti p l n vào nhauấ ủ ợ ớ ệ ứ ứ ữ ế ẫ

t o nên chu i âm thanh s m vang mà chúng ta v n thi tho ng nghe th y.ạ ỗ ấ ẫ ả ấ

Ngoài ra, khi ti ng s m g p ph i m t đ t, nhà cao t ng, núi cao ho c t ng mây trên b uế ấ ặ ả ặ ấ ầ ặ ầ ầ

tr i, đ u phát sinh hi n t ng ph n x , t o ra âm thanh ph n h i. Th i gian nh ng âmờ ề ệ ượ ả ạ ạ ả ồ ờ ữ

thanh ph n h i này truy n đ n tai chúng ta cũng không đ ng nh t, chính vì th hình thànhả ồ ề ế ồ ấ ế

nên chu i ti ng s m. Th nh tho ng do vài nguyên nhân k t h p l i t o nên nh ng chu iỗ ế ấ ỉ ả ế ợ ạ ạ ữ ỗ

âm thanh m m không d t, th m chí đôi khi có th kéo dài đ n m t phút m i ng ng.ầ ầ ứ ậ ể ế ộ ớ ừ

T i sao tr i qu ng thì gió, trăng tán thì m a?ạ ờ ầ ư

M i khi quanh M t tr i ho c M t trăng xu t hi n nh ng vòng ánh sáng khá l n màuỗ ặ ờ ặ ặ ấ ệ ữ ớ

tr ng ho c ánh sáng có nhi u màu, ông bà chúng ta x a l i nh c con cháu thu thóc đangắ ặ ề ư ạ ắ

ph i, c t qu n áo, đóng c a s … H b o nhau m a gió s p đ n đ y. V ng sáng y đ cơ ấ ầ ử ổ ọ ả ư ắ ế ấ ầ ấ ượ

g i là tán hay qu ng.ọ ầ

Qu ng ánh sáng xu t hi n xung quanh M t tr i ph n l n là có màu s c theo th t tầ ấ ệ ặ ờ ầ ớ ắ ứ ự ừ

trong ra ngoài là h ng, da cam, vàng, l c, lam, chàm, tím. Qu ng xu t hi n quanh M tồ ụ ầ ấ ệ ặ

trăng ph n l n là màu tr ng.ầ ớ ắ

“Qu ng” xu t hi n khi b u tr i có mây ti t ng. L p mây này là nh ng mây t ng cao doầ ấ ệ ầ ờ ầ ớ ữ ở ầ

vô vàn tinh th băng li ti t o thành, đáy l p mây cách m t đ t kho ng h n 6 km. Khôngể ạ ớ ặ ấ ả ơ

khí đây lúc này v n còn l nh, th i ti t v n t t. Tuy nhiên, n i xa (cách đó kho ngở ẫ ạ ờ ế ẫ ố ở ơ ả

m y trăm km), lu ng không khí nóng m đang giao tranh v i lu ng không khí l nh. Khôngấ ồ ấ ớ ồ ạ

khí d n m nóng và bay lên theo m t nghiêng c a kh i không khí l nh. Trong quá trìnhầ ấ ặ ủ ố ạ

không khí nóng lên cao, nhi t đ c a kh i khí b gi m d n, h i n c ng ng đ ng thànhệ ộ ủ ố ị ả ầ ơ ướ ư ọ

t ng mây.ầ

D n d n xu t hi n mây vũ t ng dày, lo i mây này th ng cho m a th i gian kéo dài vàầ ầ ấ ệ ầ ạ ườ ư ờ

di n r ng t i kho ng 300 km. Càng lên cao, do m t front nóng (m t phân cách kh i khíệ ộ ớ ả ặ ặ ố

nóng l nh) càng cách xa m t đ t, đ cao ng ng k t h i n c cũng d n d n tăng lên, doạ ặ ấ ộ ư ế ơ ướ ầ ầ

đó đ cao c a chân mây cũng d n cao h n, thành mây cao t ng và mây ti t ng, lên cao h nộ ủ ầ ơ ầ ầ ơ

n a là mây ti.ữ

Vì mây ti hình thành đ cao trên 6 km, nhi t đ không khí lúc này đã h xu ng kho ng –ở ộ ệ ộ ạ ố ả

20 đ C, do đó có th t o thành nh ng tinh th băng hình tr ho c hình l c lăng.ộ ể ạ ữ ể ụ ặ ụ

“Khi tia n ng M t tr i và ánh trăng chi u qua tinh th băng này s t o ra qu ng M t tr iắ ặ ờ ế ể ẽ ạ ầ ặ ờ

ho c qu ng M t trăng”.ặ ầ ặ

Khi chúng ta nhìn th y qu ng M t tr i ho c qu ng M t trăng ch ng t m t đ t n i taấ ầ ặ ờ ặ ầ ặ ứ ỏ ặ ấ ơ

đ ng tuy v n có không khí l nh kh ng ch , th i ti t v n bình th ng, nh ng trên caoứ ẫ ạ ố ế ờ ế ẫ ườ ư ở

đã xu t hi n không khí nóng, và khi h i nóng t d i m t đ t b c lên ngày càng lan đ nấ ệ ơ ừ ướ ặ ấ ố ế

g n n i ta đ ng h n, thì nh h ng ti p theo s là mây ngày càng th p, gió m nh d nầ ơ ứ ơ ả ưở ế ẽ ấ ạ ầ

lên. Cu i cùng là nh ng gi t m a r i. Vì v y, qu ng là d u hi u đ u tiên cho th y s cóố ữ ọ ư ơ ậ ầ ấ ệ ầ ấ ẽ

m a gió.ư

Ngoài ra, t i khu v c ngo i vi c a bão cũng th ng có l p mây cu n và qu ng, sau qu ngạ ự ạ ủ ườ ớ ố ầ ầ

các đám mây d n d n dày lên và đen đ c, ti p đó s có m a to gió l n.ầ ầ ặ ế ẽ ư ớ

Tuy nhiên, không có nghĩa là h M t tr i có qu ng, v ng trăng có tán thì nh t đ nh có m aễ ặ ờ ầ ầ ấ ị ư

gió s x y ra. Ch y u đây là th i ti t s x u đi, còn m a gió hay không l i còn ph iẽ ả ủ ế ở ờ ế ẽ ấ ư ạ ả

ph thu c vào nhi u y u t khác n a.ụ ộ ề ế ố ữ

Vì sao đêm và sáng s m nghe ti ng chuông xa rõ h n ban ngày?ớ ế ở ơ

Có ng i s nói: “Đó là vì ban đêm và bu i sáng s m môi tr ng yên tĩnh, còn ban ngàyườ ẽ ổ ớ ườ

thì có nhi u ti ng n”. Đi u đó đúng, nh ng ch là ph n nh và cũng không hoàn ch nh.ề ế ồ ề ư ỉ ầ ỏ ỉ

B n có bi t nguyên nhân ch y u không? Đó là vì âm thanh bi t “đi vòng”.ạ ế ủ ế ế

Âm thanh truy n đi đ c là nh không khí, nh ng nó l i có tính cách lỳ l nh sau: Trongề ượ ờ ư ạ ạ ư

không khí có nhi t đ không đ i, nó truy n th ng, nh ng m t khi g p ph i không khí cóệ ộ ổ ề ẳ ư ộ ặ ả

nhi t đ ch cao ch th p, nó s ch n n i có nhi t đ th p đ đi, vì th âm thanh điệ ộ ỗ ỗ ấ ẽ ọ ơ ệ ộ ấ ể ế

vòng.

Ban ngày, M t tr i hun nóng m t đ t, nhi t đ không khí g n m t đ t cao h n nhi u soặ ờ ặ ấ ệ ộ ở ầ ặ ấ ơ ề

v i trên cao. Do nhi t đ phân tán không đ ng đ u nên sau khi ti ng chuông phát ra,ớ ở ệ ộ ồ ề ế

ch a đi đ c bao xa, nó đã đi vòng lên trên cao n i có nhi t đ th p. Vì v y trên m t đ t,ư ượ ơ ệ ộ ấ ậ ặ ấ

ngoài m t kho ng cách nh t đ nh ra b n s nghe không rõ, n u cách xa h n n a b n sộ ả ấ ị ạ ẽ ế ơ ữ ạ ẽ

hoàn toàn không nghe th y âm thanh.ấ

Ban đêm và bu i sáng s m thì ng c l i, nhi t đ không khí g n m t đ t th p h n soổ ớ ượ ạ ệ ộ ở ầ ặ ấ ấ ơ

v i trên cao, sau khi ti ng chuông truy n đi nó s ti n v phía m t đ t n i có nhi t đớ ở ế ề ẽ ế ề ặ ấ ơ ệ ộ

th p, vì v y n i r t xa ng i ta v n có th nghe rõ ti ng chuông…ấ ậ ở ơ ấ ườ ẫ ể ế

Vì sao gió ban ngày m nh h n ban đêm?ạ ơ

Ngày hè nóng n c và oi , b n mong cho đêm mau xu ng và ch đ i nh ng làn gió mát.ự ả ạ ố ờ ợ ữ

b n có th cho r ng bu i t i gió m nh h n. Nh ng th c ra, đó ch là c m giác c a chúngạ ể ằ ổ ố ạ ơ ư ự ỉ ả ủ

ta mà thôi. Vì đêm tĩnh m ch h n ngày, ng i ta có th nghe th y ti ng gió th i rõ h n,ị ơ ườ ể ấ ế ổ ơ

vang h n vào ban ngày…ơ

Thông th ng, gió trên không trung bao gi cũng có t c đ l n h n gió d i m t đ t. Banườ ờ ố ộ ớ ơ ướ ặ ấ

ngày, khi có s trao đ i không khí theo chi u th ng đ ng, không khí trên không trung diự ổ ề ẳ ứ

chuy n xu ng phía d i s thúc đ y gió d i m t đ t th i nhanh h n. Vì th t c đ gióể ố ướ ẽ ẩ ướ ặ ấ ổ ơ ế ố ộ

m t đ t vào ban ngày t ng đ i l n.ặ ấ ươ ố ớ

Ng c l i, sau khi M t tr i l n, nhi t đ m t đ t gi m đi, s trao đ i không khí gi aượ ạ ặ ờ ặ ệ ộ ặ ấ ả ự ổ ữ

trên và d i b y u d n. Không khí t ng d i m t đi s thúc đ y c a dòng khí có t c đướ ị ế ầ ầ ướ ấ ự ẩ ủ ố ộ

l n t ng cao, vì th gió đây cũng y u đi.ớ ở ầ ế ở ế

C ch trao đ i khí trên d iơ ế ổ ướ

Nguyên lý di chuy n chung c a các t ng khí là: khí nóng, nh s b c lên cao, khí l nh,ể ủ ầ ẹ ẽ ố ạ

n ng s chìm xu ng d i.ặ ẽ ố ướ

Ban ngày, ánh n ng M t tr i chi u xu ng làm các vùng trên m t đ t nóng lên. Nh ng doắ ặ ờ ế ố ặ ấ ư

nhi t l ng mà m i vùng nh n đ c không đ u nhau nên nhi t đ l p không khí sát m tệ ượ ỗ ậ ượ ề ệ ộ ớ ặ

đ t cũng có s chênh l ch. N i có nhi t đ cao, không khí s b c lên trên, n i có nhi t đấ ự ệ ơ ệ ộ ẽ ố ơ ệ ộ

th p, không khí s l ng xu ng d i. Đi u đó d n t i s trao đ i không khí theo chi u lênấ ẽ ắ ố ướ ề ẫ ớ ự ổ ề

xu ng.ố

Vào bu i t i, M t tr i l n, m t đ t ngu i d n đi sinh ra hi n t ng nhi t đ trên khôngổ ố ặ ờ ặ ặ ấ ộ ầ ệ ượ ệ ộ

cao h n nhi t đ d i th p, ngăn c n s trao đ i lên xu ng c a các dòng khí.ơ ệ ộ ướ ấ ả ự ổ ố ủ

Vì sao đêm mùa hè có nhi u sao h n đêm mùa Đông?ề ơ

Nh ng đêm hè tr i quang, nhìn lên b u tr i chúng ta s th y chi chít các vì sao và rànhữ ờ ầ ờ ẽ ấ

rành là nhi u h n h n so v i đêm mùa Đông. T i sao v y? Lý do là mùa hè chúng ta đ ngề ơ ẳ ớ ạ ậ ứ

g n trung tâm ngân hà, n i có nhi u sao nh t, còn mùa Đông, Trái đ t c a chúng taở ầ ơ ề ấ ấ ủ

đ ng rìa ngân hà, n i có ít sao h n.ứ ở ơ ơ

Trong h ngân hà c a chúng ta (Milky Way) có kho ng 100 t sao và ch y u phân bệ ủ ả ỷ ủ ế ố

trong m t chi c “bánh tròn”. Ph n gi a chi c bánh này h i d y h n chung quanh. Ánhộ ế ầ ữ ế ơ ầ ơ

sáng đi t phía mép “bánh” bên này đ n phía bên kia ph i m t 10 v n năm ánh sáng, đi từ ế ả ấ ạ ừ

m t trên xu ng m t d i bánh cũng ph i m t 1 v n năm ánh sáng.ặ ố ặ ướ ả ấ ạ

M t tr i và nh ng hành tinh láng gi ng c a h M t tr i đ u n m trong h ngân hà. H uặ ờ ữ ề ủ ệ ặ ờ ề ằ ệ ầ

h t nh ng sao mà chúng ta nhìn th y b ng m t th ng cũng đ u n m trong đó. N u M tế ữ ấ ằ ắ ườ ề ằ ế ặ

tr i n m gi a h thì dù chúng ta nhìn t phía nào cũng th y s l ng sao trên tr i nhi uờ ằ ữ ệ ừ ấ ố ượ ờ ề

nh nhau. Th nh ng h M t tr i cách trung tâm h ngân hà kho ng 3 v n năm ánh sáng.ư ế ư ệ ặ ờ ệ ả ạ

Khi chúng ta nhìn v phía trung tâm ngân hà s th y khu v c đó dày đ c các vì sao.ề ẽ ấ ở ự ặ

Ng c l i, n u nhìn v phía đ i di n trung tâm ngân hà s ch nhìn th y m t s ít saoượ ạ ế ề ố ệ ẽ ỉ ấ ộ ố

trong m t ph n c a h .ộ ầ ủ ệ

Trái đ t không ng ng quay quanh M t tr i. V mùa hè Trái đ t chuy n đ ng đ n khu v cấ ừ ặ ờ ề ấ ể ộ ế ự

gi a M t tr i và h ngân hà g i là Đ i ngân hà. Đ i ngân hà là khu v c ch y u c a hữ ặ ờ ệ ọ ớ ớ ự ủ ế ủ ệ

ngân hà, t p trung nhi u sao c a h . B u tr i đêm hè chúng ta nhìn th y chính là Đ i ngânậ ề ủ ệ ầ ờ ấ ớ

hà dày đ c các vì sao. V mùa Đông và các mùa khác, khu v c Đ i ngân hà n m v phíaặ ề ự ớ ằ ề

Trái đ t đang ban ngày, nên r t khó nhìn th y. Còn m t kia c a Trái đ t (vùng đang làấ ở ấ ấ ở ặ ủ ấ

đêm) s không th nhìn th y nó. Do v y, đêm mùa hè chúng ta nhìn th y nhi u sao h nẽ ể ấ ậ ấ ề ơ

đêm mùa Đông.

T i sao tháng 2 th ng ch có 28 ngày?ạ ườ ỉ

Tháng trong l ch d ng đ c phân thành hai lo i: tháng đ và tháng thi u, tháng đ có 31ị ươ ượ ạ ủ ế ủ

ngày, tháng thi u ch có 30 ngày. Nh ng duy nh t tháng 2 là ch có 28 ngày, có năm l i cóế ỉ ư ấ ỉ ạ

29 ngày, t i sao l i nh v y?ạ ạ ư ậ

Nói ra thì th t bu n c i, quy đ nh này r t hoang đ ngậ ồ ườ ị ấ ườ

Năm 46 tr c Công nguyên, th ng soái La Mã Julius César khi đ nh ra l ch d ng, quyướ ố ị ị ươ

đ nh ban đ u là m i năm có 12 tháng, tháng l là tháng đ , có 31 ngày; Tháng ch n làị ầ ỗ ẻ ủ ẵ

tháng thi u, có 30 ngày. Tháng 2 là tháng ch n l ra cũng ph i có 30 ngày. Nh ng n u tínhế ẵ ẽ ả ư ế

nh v y thì m t năm không ph i có 365 ngày mà là 366 ngày. Do đó ph i tìm cách b t điư ậ ộ ả ả ớ

m t ngày trong m t năm.ộ ộ

V y thì b t đi m t ngày trong tháng nào?ậ ớ ộ

Lúc đó, theo t p t c c a La Mã, r t nhi u ph m nhân đã b x t hình, đ u b ch p hànhậ ụ ủ ấ ề ạ ị ử ử ề ị ấ

hình ph t vào tháng 2, cho nên m i ng i cho r ng tháng đó là tháng không may m n.ạ ọ ườ ằ ắ

Trong m t năm đã ph i b t đi m t ngày, v y thì b t đi m t ngày trong tháng 2 , làm choộ ả ớ ộ ậ ớ ộ

tháng không may m n này b t đi m t ngày là t t h n. Do đó tháng 2 còn l i 29 ngày, đóắ ớ ộ ố ơ ạ

chính là l ch Julius.ị

Sau này, khi Augustus k t c Julius César lên làm Hoàng đ La Mã. Augustus đã phát hi nế ụ ế ệ

ra Julius César sinh vào tháng 7, theo l ch Julius thì tháng 7 là tháng đ , có 31 ngày,ị ủ

Augustus sinh vào tháng 8, tháng 8 l i luôn là tháng thi u, ch có 30 ngày. Đ bi u th sạ ế ỉ ể ể ị ự

tôn nghiêm nh Julius César, Augustus đã quy t đ nh s a tháng 8 thành 31 ngày. Đ ng th iư ế ị ử ồ ờ

cũng s a l i các tháng khác c a n a năm sau. Tháng 9 và tháng 11 ban đ u là tháng đ thìử ạ ủ ử ầ ủ

s a thành tháng thi u. Tháng 10 và tháng 12 ban đ u là tháng thi u s a thành tháng đ .ử ế ầ ế ử ủ

Nh v y l i nhi u thêm m t ngày, làm th nào đây? L i l y b t đi m t ngày trong thángư ậ ạ ề ộ ế ạ ấ ớ ộ

2 không may m n n a, th là tháng 2 ch còn 28 ngày.ắ ữ ế ỉ

H n 2.000 năm tr l i đây, s dĩ m i ng i v n ti p t c dùng cái quy đ nh không h p lýơ ở ạ ở ọ ườ ẫ ế ụ ị ợ

này ch vì nó là m t thói quen. Nh ng ng i nghiên c u l ch s trên th gi i đã đ a ra r tỉ ộ ữ ườ ứ ị ử ế ớ ư ấ

nhi u ph ng án c i ti n cách làm l ch, h mu n làm cho l ch đ c h p lý h n.ề ươ ả ế ị ọ ố ị ượ ợ ơ

Vì sao b n mùa trong năm không dài nh nhauố ư

M i mùa trong năm không ph i tròn tr a b ng s ngày m t năm chia cho 4, mà đ c cănỗ ả ị ằ ố ộ ượ

theo th i ti t ph c v nhà nông. Vì th , nó ch ng liên quan gì đ n phép chia đ u.ờ ế ụ ụ ế ẳ ế ề

Mùa xuân b t đ u t ngày Xuân phân (23/1) đ n ngày H chí (21/6) t c là kho ng 92ắ ầ ừ ế ạ ứ ả

ngày 19 gi . Mùa hè b t đ u t ngày H chí đ n ngày Thu phân (23/9) dài kho ng 93ờ ắ ầ ừ ạ ế ả

ngày 15gi . Mùa thu kéo dài t ngày Thu phân đ n ngày Đông chí (22/12) dài kho ng 89ờ ừ ế ả

ngày 19 gi . Mùa đông t ngày Đông chí t i ngày Xuân phân ch kéo dài có 89 ngày. Nhờ ừ ớ ỉ ư

v y mùa hè dài h n mùa đông nh ng 4 ngày 15 ti ng.ậ ơ ữ ế

V n đ ng n dài này hoàn toàn liên quan đ n kho ng cách gi a Trái đ t v i M t tr i ấ ề ắ ế ả ữ ấ ớ ặ ờ ở

m i th i đi m xa hay g n. Ta bi t r ng Trái đ t quay xung quanh M t tr i theo qu đ oỗ ờ ể ầ ế ằ ấ ặ ờ ỹ ạ

hình b u d c, mà M t tr i không ph i là tâm đi m c a hình b u d c đó, mà ch là m tầ ụ ặ ờ ả ể ủ ầ ụ ỉ ộ

tiêu đi m trong hình b u d c thôi. Nh v y, khi Trái đ t quay trên qu đ o, s có lúc nóể ầ ụ ư ậ ấ ỹ ạ ẽ

g n M t tr i h n, có lúc cách xa h n.ầ ặ ờ ơ ơ

Mùa h , khi Trái đ t xa M t tr i nh t, s c hút c a M t tr i đ i v i nó là y u nh t, doạ ấ ở ặ ờ ấ ứ ủ ặ ờ ố ớ ế ấ

đó Trái đ t quay ch m nh t, và th i gian c a mùa hè dài nh t trong m t năm. Ng c l i,ấ ậ ấ ờ ủ ấ ộ ượ ạ

mùa Đông, khi Trái đ t g n M t tr i nh t, s c hút c a M t tr i tác đ ng lên nó m nhấ ở ầ ặ ờ ấ ứ ủ ặ ờ ộ ạ

nh t, do đó Trái đ t quay nhanh h n lúc nào h t, và đó là mùa ng n nh t trong năm.ấ ấ ơ ế ắ ấ

T ng t nh v y có th xét cho mùa xuân và mùa thu, là hai mùa trung gian trong m iươ ự ư ậ ể ỗ

năm.

N c làm cân bình nhi tướ ệ

M t bi n xích đ o mênh mông có tính ch t khác h n l c đ a. Nó có kh năng truy n d nặ ể ạ ấ ẳ ụ ị ả ề ẫ

nhi t l ng c a M t tr i xu ng t n d i đáy sâu. Đ ng th i n c bi n khi b c h i cũngệ ượ ủ ặ ờ ố ậ ướ ồ ờ ướ ể ố ơ

làm tiêu hao khá nhi u nhi t l ng M t tr i. M t khác, n c bi n có nhi t đ riêng r tề ệ ượ ặ ờ ặ ướ ể ệ ộ ấ

l n, nhi t đ n c tăng ch m h n r t nhi u so v i đ t li n. 1cm3 n c nh n đ c 4,18ớ ệ ộ ướ ậ ơ ấ ề ớ ấ ề ướ ậ ượ

jun nhi t l ng , t c 1 calo, thì ch làm cho n c tăng thêm 1 đ C, trong khi 1cm3 đ tệ ượ ứ ỉ ướ ộ ấ

h p thu b ng t ng y nhi t l ng thì nhi t đ có th tăng thêm 2 - 2,5 đ C. Vì l đó vàoấ ằ ừ ấ ệ ượ ệ ộ ể ộ ẽ

mùa hè, nhi t đ m t bi n t i xích đ o không bao gi tăng lên đ t ng tệ ộ ặ ể ạ ạ ờ ộ ộ

Tình hình các sa m c thì hoàn toàn ng c l i. sa m c r t hi m các lo i th c v t,ở ạ ượ ạ Ở ạ ấ ế ạ ự ậ

n c càng “c c quý”, ch có cát tr ng mà thôi. Do nhi t dung c a cát nh , nó s nóng lênướ ự ỉ ắ ệ ủ ỏ ẽ

nhanh chóng khi h p th nhi t, nh ng l i không truy n nhi t này xu ng d i sâu đ cấ ụ ệ ư ạ ề ệ ố ướ ượ

( do kh năng truy n nhi t r t kém). Vì th , tuy l p cát b m t đã nóng rãy r i mà l p cátả ề ệ ấ ế ớ ề ặ ồ ớ

bên d i v n l nh nh băng.ướ ẫ ạ ư

M t khác, đ t sa m c l i thi u h n tác d ng b c h i n c làm tiêu hao nhi t nh bi n.ặ ấ ạ ạ ế ẳ ụ ố ơ ướ ệ ư ở ể

Cho nên, khi M t tr i xu t hi n trên đ ng chân tr i, nhi t đ trên sa m c luôn tăng lên,ặ ờ ấ ệ ườ ờ ệ ộ ạ

đ n gi a tr a m t đ t h u nh đã b nung nóng nh l a thiêu v y.ế ữ ư ặ ấ ầ ư ị ư ử ậ

M t nguyên nhân khác n a là các đám mây và c n m a vùng xích đ o cũng nhi u h nộ ữ ơ ư ở ạ ề ơ

h n vùng sa m c. Vùng xích đ o th ng chi u nào cũng có m a, nh v y nhi t đ bu iẳ ạ ạ ườ ề ư ư ậ ệ ộ ổ

chi u không th cao quá đ c. Còn sa m c, th ng là tr i n ng, r t hi m khi có ngàyề ể ượ ạ ườ ờ ắ ấ ế

m a. T sáng s m đ n chi u t i M t tr i v n to h i nóng xu ng sa m c, v chi uư ừ ớ ế ề ố ặ ờ ẫ ả ơ ố ạ ề ề

nhi t đ vùng sa m c cũng tăng lên r t cao. Đó là lý do vì sao vùng xích đ o không ph i làệ ộ ạ ấ ạ ả

n i nóng nh t Trái đ t.ơ ấ ấ

Vì sao đi m nóng nh t không ph i là xích đ o?ể ấ ả ạ

Xích đ o th ng đ c coi là n i nóng nh t là vì vùng này quanh năm có M t tr i trênạ ườ ượ ơ ấ ở ặ ờ

đ nh đ u. Nh ng hãy xem l i tài li u th ng kê tình hình th i ti t trên toàn th gi i: T iỉ ầ ư ạ ệ ố ờ ế ế ớ ạ

vùng xích đ o, nhi t đ cao nh t r t ít khi v t quá 35 đ C. V y mà t i sa m c Sahara ạ ệ ộ ấ ấ ượ ộ ậ ạ ạ ở

châu Phi, nhi t đ ban ngày lên t i 55 đ C, trong khi Sahara cách xa xích đ o t i hàngệ ộ ớ ộ ạ ớ

ngàn d m.ặ

T i các vùng sa m c R p, nhi t đ ban ngày cao nh t cũng lên t i 45 – 50 đ C. T iạ ạ Ả ậ ệ ộ ấ ớ ộ ạ

vùng sa m c Trung Á, nhi t đ cao nh t ban ngày cũng lên đ n 48 đ . Sa m c Gobiạ ệ ộ ấ ế ộ ạ

(Mông C ) kho ng 45 đ C.ổ ả ộ

Vùng xích đ o đ c h p th nhi u nhi t l ng M t tr i nh t, v y t i sao l i không ph iạ ượ ấ ụ ề ệ ượ ặ ờ ấ ậ ạ ạ ả

là n i nóng nh t? Nhìn vào b n đ th gi i ta th y, nh ng vùng thu c xích đ o ph n l nơ ấ ả ồ ế ớ ấ ữ ộ ạ ầ ớ

đ u có bi n c nh Thái Bình D ng, n Đ D ng.ề ể ả ư ươ Ấ ộ ươ

T i sao nói “R ng là lá ph i c a Trái đ t”?ạ ừ ổ ủ ấ

R ng là “v sĩ” c a gi i t nhiên, là tr c t đ m b o cân b ng sinh thái. Nó có th duy trìừ ệ ủ ớ ự ụ ộ ả ả ằ ể

s cân b ng l ng oxy và cacbonnic trong không khí, gi m nh nh h ng c a các ch tự ằ ượ ả ẹ ả ưở ủ ấ

th i, khí đ c gây nên ô nhi m, làm trong s ch môi tr ng, vì v y nên nó đ c xem là “Láả ộ ễ ạ ườ ậ ượ

ph i c a Trái đ t”.ổ ủ ấ

L ng oxy trong không khí có vai trò r t l n đ i v i đ i s ng c a m i sinh v t trên Tráiượ ấ ớ ố ớ ờ ố ủ ọ ậ

đ t. Chúng ta có th nh n ăn, nh n u ng nh ng không th ng ng hô h p. H u h t l ngấ ể ị ị ố ư ể ừ ấ ầ ế ượ

oxy trên Trái đ t này đ c sinh ra nh vào th c v t xanh trong r ng. Trong quá trìnhấ ượ ờ ự ậ ừ

quang h p, nh ng th c v t này đã hút khí cacbonic và th i ra khí oxy. Tuy nhiên, nh ngợ ữ ự ậ ả ữ

th c v t cũng c n ph i hô h p, nh ng d i s chi u x c a ánh n ng, tác d ng quangự ậ ầ ả ấ ư ướ ự ế ạ ủ ắ ụ

h p c a chúng ph i l n g p 20 l n so v i tác d ng hô h p. Vì v y m i ng i g i th cợ ủ ả ớ ấ ầ ớ ụ ấ ậ ọ ườ ọ ự

v t xanh là “Nhà máy s n xu t thiên nhiên” c a oxy.ậ ả ấ ủ

Cây c i thông qua quá trình quang h p đã hút l ng khí cacbonic và th i ra môi tr ngố ợ ượ ả ườ

l ng khí oxy. Nh đó mà con ng i và sinh v t m i có th duy trì đ c s s ng c aượ ờ ườ ậ ớ ể ượ ự ố ủ

mình, khí h u m i đ c n đ nh. Có ng i làm m t phép tính, cây d cao 33 mét cóậ ớ ượ ổ ị ườ ộ ẻ

kho ng 110 nghìn lá. Di n tích là 340m2. M t khu r ng có kho ng h n 10 tri u cây thìả ệ ộ ừ ả ơ ệ

di n tích lá cây che ph là r t l n, kh năng quang h p cao. M i m t năm, h th c v tệ ủ ấ ớ ả ợ ỗ ộ ệ ự ậ

trên Trái đ t nh n 400 t t n cacbonic và th i ra 200 t t n oxy. Nh v y cho th y n uấ ậ ỷ ấ ả ỷ ấ ư ậ ấ ế

không có r ng, con ng i cũng nh h sinh v t s ch ng th t n t i đ c.ừ ườ ư ệ ậ ẽ ẳ ể ồ ạ ượ

R ng gi vai trò l n trong vi c làm s ch hoá b u không khí. Nh ng th c v t r ng có khừ ữ ớ ệ ạ ầ ữ ự ậ ừ ả

năng lo i tr toàn b nh ng khí th i đ c h i nh : SO2, HF, Cl… SO2 là lo i khí r t đ c,ạ ừ ộ ữ ả ộ ạ ư ạ ấ ộ

có m t nhi u n i. Khi n ng đ SO2 trong không khí lên t i 10 ppm s d n đ n m t sặ ở ề ơ ồ ộ ớ ẽ ẫ ế ộ ố

ch ng b nh nh tim đ p m nh, lo n nh p khó th … R ng có th h p th khí SO2 đó vàứ ệ ư ậ ạ ạ ị ở ừ ể ấ ụ

chuy n chúng thành nh ng thành ph n c u t o nên các axit g c amin trong các thân câyể ữ ầ ấ ạ ố

v.v… F cũng là m t lo i khí có h i v i c th con ng i. N u chúng ta ăn ph i hoa qu ,ộ ạ ạ ớ ơ ể ườ ế ả ả

th c ph m, rau có hàm l ng F cao s b nhi m đ c, sinh b nh. Trong r ng có r t nhi uự ẩ ượ ẽ ị ễ ộ ệ ừ ấ ề

lo i cây có th h p th th khí này. Trung bình c m t 1 ha cây ngân hoa có th h p thạ ể ấ ụ ể ứ ộ ể ấ ụ

11,8 kg F, 1 ha cây dâu tây là 4,3 kg F và 1 ha cây li u thì h p th 3,9 kg F.ễ ấ ụ

R ng cũng là máy hút b i kh ng l c a con ng i. Do trên m i phi n lá có m t l p lôngừ ụ ổ ồ ủ ườ ỗ ế ộ ớ

dày nên nó có th ch n l i nh ng ch t gây ô nhi m, l c và h p th l i chúng làm trongể ặ ạ ữ ấ ễ ọ ấ ụ ạ

s ch môi tr ng. Các nhà khoa h c đ a ra s li u: trung bình 1 năm, c 15 m u đ t tr ngạ ườ ọ ư ố ệ ứ ẫ ấ ồ

cây tùng có th lo i tr đ c 36 t n khói b i trong không khí, 1 m2 cây phù du có thể ạ ừ ượ ấ ụ ể

ngăn đ c 3,39 t n b i th i. Trong r ng cành và lá cây t ng đ i r m r p um tùm nênượ ấ ụ ả ừ ươ ố ậ ạ

làm gi m s c gió. Do v y nên s b i th i công nghi p trong không khí đã b gi l i g nả ứ ậ ố ụ ả ệ ị ữ ạ ầ

h t, sau m t tr n m a l n, s b i còn l i đ c tr v v i đ t, nh v y mà không khíế ộ ậ ư ớ ố ụ ạ ượ ở ề ớ ấ ờ ậ

đ c trong lành và mát m h n. Lá cây sau khi đ c s ch b i l i ti p t c quá trình giượ ẻ ơ ượ ạ ụ ạ ế ụ ữ

b i và chu trình làm s ch không khí m i đ c b t đ u.ụ ạ ớ ượ ắ ầ

R ng qu th t là “Lá ph i c a Trái đ t”, không có r ng, t t c m i sinh v t trên Trái đ từ ả ậ ổ ủ ấ ừ ấ ả ọ ậ ấ

này k c con ng i s không th hô h p, khó có th sinh t n và phát tri n.ể ả ườ ẽ ể ấ ể ồ ể

Có th dùng n c đ i d ng d p t t núi l a không?ể ướ ạ ươ ậ ắ ử

Vào năm 1973, t ng có ý t ng nh m d p t t m t ng n núi l a đang phun trào đe doừ ưở ằ ậ ắ ộ ọ ử ạ

b n c ng đ o Heimaey ngoài kh i Iceland. N c bi n s đ c b m theo đ ng ng t iế ả ả ơ ướ ể ẽ ượ ơ ườ ố ớ

đ làm Đông nham th ch ch y ra ngay t i ch …ể ạ ả ạ ỗ

Ng i ta còn tính c t i vi c s d ng ch t n đ phá v l p ngoài đã t ng đ i ngu iườ ả ớ ệ ử ụ ấ ổ ể ỡ ớ ươ ố ộ

c a dòng nham th ch ch y vào b n c ng c a hòn đ o, cho phép n c bi n làm ngu i l pủ ạ ả ế ả ủ ả ướ ể ộ ớ

nham th ch nóng đ bên trong và t đó ki m soát s ti n tri n c a nó.ạ ỏ ừ ể ự ế ể ủ

Tuy nhiên, các chuyên gia tính toán r ng n u n c bi n ti p xúc v i nham th ch nóngằ ế ướ ể ế ớ ạ

ch y trong tình hu ng đó, m t v n h i n c có th s phá v cho nhi u nham th chả ố ộ ụ ổ ơ ướ ể ẽ ỡ ề ạ

tràn ra h n, nhi u n c tràn vào h n và t o nên ph n ng dây chuy n. Các chuyên gia loơ ề ướ ơ ạ ả ứ ề

ng i ph n ng này có th kéo theo toàn b nham th ch d i n c, d n t i m t v nạ ả ứ ể ộ ạ ướ ướ ẫ ớ ộ ụ ổ

t ng đ ng v i m t qu bon Hydro có công su t vài megaton, gây th m ho cho cácươ ươ ớ ộ ả ấ ả ạ

hòn đ o và các con sóng kh ng l c a đ i d ng s nh n chìm các b n c ng xung quanhả ổ ồ ủ ạ ươ ẽ ấ ế ả

vành đai B c Đ i Tây D ng. K ho ch này do đó đã b hoãn l i và dòng ch y c a nhamắ ạ ươ ế ạ ị ạ ả ủ

th ch cu i cùng đã ch ng l i, đ l i b n c ng v n h u d ng.ạ ố ữ ạ ể ạ ế ả ẫ ữ ụ

Trên th c t , v n có nh ng ng n núi l a ng m n m d i bi n sâu. Đá nóng ch y c a cácự ế ẫ ữ ọ ử ầ ằ ướ ể ả ủ

ng n núi này ch y tràn ra trên đáy c a các đ i d ng nh ng l i đ c n c bi n làmọ ả ủ ạ ươ ư ạ ượ ướ ể

ngu i, t o ra nham th ch g i. đ sâu 2000 mét, áp su t cao ngăn c n vi c hình thànhộ ạ ạ ố Ở ộ ấ ả ệ

các v n h i n c. Nh ng lên cao h n, khi áp su t gi m đi, các v n này liên ti p x yụ ổ ơ ướ ư ơ ấ ả ụ ổ ế ả

ra. Ng i ta đã đo đ c lúc núi l a phun Surtsey, m t hòn đ o ngoài kh i Iceland, c 3ườ ượ ử ở ộ ả ơ ứ

phút l i có m t v n t ng đ ng v i s c công phá t 20 đ n 40 kiloton.ạ ộ ụ ổ ươ ươ ớ ứ ừ ế

Vì sao ng i ngã xu ng Bi n Ch t không chìm?ườ ố ể ế

B i l i trong Bi n Ch t b n đ ng bao gi lo ch t đu i, b i vì hàm l ng mu i trongơ ộ ể ế ạ ừ ờ ế ố ở ượ ố

n c bi n đây cao t i 270 ph n nghìn. T tr ng n c bi n còn l n h n c t tr ngướ ể ở ớ ầ ỷ ọ ướ ể ớ ơ ả ỷ ọ

ng i b n. Vì th ta có th n i trên bi n nh m t t m g .ườ ạ ế ể ổ ể ư ộ ấ ỗ

Nh ng t i sao trong khi hàm l ng mu i trung bình c a n c bi n trên t ng m t các đ iư ạ ượ ố ủ ướ ể ầ ặ ạ

d ng ch có kho ng 35 ph n nghìn, còn hàm l ng mu i trong Bi n Ch t l i cao đ nươ ỉ ả ầ ượ ố ể ế ạ ế

v y?ậ

Gi b n đ ra chúng ta s th y Bi n Ch t n m vùng biên gi i phía Tây c a Jordan, làở ả ồ ẽ ấ ể ế ằ ở ớ ủ

chi c h th p nh t th gi i, l t th m trong vùng có đ a hình xung quanh t ng đ i cao.ế ồ ấ ấ ế ớ ọ ỏ ị ươ ố

Th c ra, Bi n Ch t không ph i là bi n th c s mà ch là m t cái h không có đ ng ra,ự ể ế ả ể ự ự ỉ ộ ồ ườ

v i m t s con sông không l n mang n c đ vào. Chính đ c đi m này đã quy t đ nh tínhớ ộ ố ớ ướ ổ ặ ể ế ị

ch t c a nó.ấ ủ

Chung quanh các con sông ch y vào Bi n Ch t ph n l n là sa m c và nham th ch đá vôi.ả ể ế ầ ớ ạ ạ

Các t ng nham th ch đó có ch a r t nhi u mu i khoáng. Vì th , n c sông ch y vàoầ ạ ứ ấ ề ố ế ướ ả

Bi n Ch t đ u có hàm l ng mu i r t cao. Do bi n không có đ ng ra nên toàn bể ế ề ượ ố ấ ể ườ ộ

nh ng khoáng ch t này đ u b gi l i toàn b . Đ ng th i Jordan l i là vùng hanh khô, ítữ ấ ề ị ữ ạ ộ ồ ờ ạ

m a. M t tr i gay g t không ng ng làm cho n c trong cái “vũng” kín này b c h i r tư ặ ờ ắ ừ ướ ố ơ ấ

m nh.ạ

Trong khi đó, m t ngu n n c chính c a Bi n Ch t đó là sông Jordan l i b rút b t đángộ ồ ướ ủ ể ế ạ ị ớ

k đ ph c v công vi c t i tiêu. Tháng năm qua, hàm l ng mu i trong bi n ngày càngể ể ụ ụ ệ ướ ượ ố ể

nhi u, ngày càng đ m đ c. K t qu là trong thu v c này, tr m t vài vi khu n, không cóề ậ ặ ế ả ỷ ự ừ ộ ẩ

sinh v t nào t n t i đ c, vì th nó m i đ c mang cái tên không l y gì làm đ p đ -ậ ồ ạ ượ ế ớ ượ ấ ẹ ẽ

Bi n Ch t.ể ế

T i sao n c bi n m n?ạ ướ ể ặ

Có ng i nói r ng n c bi n m n vì nó hoà tan r t nhi u mu i. Nh ng đó l i không ph iườ ằ ướ ể ặ ấ ề ố ư ạ ả

là câu tr l i, b i mu i đâu mà ra? Không l n c sông, n c h không có mu i hoàả ờ ở ố ở ẽ ướ ướ ồ ố

tan mà ch có n c bi n m i có?ỉ ướ ể ớ

Đ n nay, các nhà khoa h c v n ch a tìm ra câu tr l i tho đáng. Có hai gi thuy t:ế ọ ẫ ư ả ờ ả ả ế

- Gi thuy t th nh t cho r ng ban đ u n c bi n cũng ng t y h t nh n c sông, n cả ế ứ ấ ằ ầ ướ ể ọ ệ ư ướ ướ

h . Sau đó, mu i t trong nham th ch và các l p đ t xói mòn, theo m a ch y ra các dòngồ ố ừ ạ ớ ấ ư ả

sông. R i các dòng sông đ v bi n c . N c bi n b c h i, trút xu ng thành nh ng c nồ ổ ề ể ả ướ ể ố ơ ố ữ ơ

m a. M a l i đ ra các dòng sông… C nh v y, theo th i gian, mu i đã đ ng d nư ư ạ ổ ứ ư ậ ờ ố ọ ầ

xu ng bi n, khi n bi n ngày càng m n h n. Theo đó, d a vào hàm l ng mu i trongố ể ế ể ặ ơ ự ượ ố

n c bi n, ng i ta có th tính ra tu i c a nó.ướ ể ườ ể ổ ủ

- Gi thuy t th hai cho r ng, ngay t đ u n c bi n đã m n nh v y. Lý do là các nhàả ế ứ ằ ừ ầ ướ ể ặ ư ậ

khoa h c th y r ng, hàm l ng mu i trong n c bi n không tăng lên đ u đ n theo tu iọ ấ ằ ượ ố ướ ể ề ặ ổ

c a Trái đ t. Khi nghiên c u nh ng l p đ t đá trong các hang đ ng b n c bi n tràn vào,ủ ấ ứ ữ ớ ấ ộ ị ướ ể

ng i ta th y r ng, hàm l ng mu i trong n c bi n luôn thay đ i, khi lên khi xu ngườ ấ ằ ượ ố ướ ể ổ ố

ch không c đ nh m t m c nào đó. Đ n nay, ng i ta v n ch a bi t lý do t i sao l iứ ố ị ở ộ ứ ế ườ ẫ ư ế ạ ạ

nh v y.ư ậ

Vì sao đ ng đ t l i có sóng th n?ộ ấ ạ ầ

Khi có đ ng đ t, n c bi n xao đ ng hình thành nên sóng l n và đ ào ào vào đ t li n, đóộ ấ ướ ể ộ ớ ổ ấ ề

chính là sóng th n. Khi sóng l n đ vào đ t li n tuỳ theo tình hình c a v nh bi n mà cóầ ớ ổ ấ ề ủ ị ể

th có bi n đ i. Ví d , vùng v nh có ba phía là đ t li n hình ch “V” thì chi u cao c aể ế ổ ụ ị ấ ề ữ ề ủ

sóng s cao g p 3 – 4 l n.ẽ ấ ầ

Vào năm 1933, mi n Uie c a Nh t B n trong c n đ ng đ t đã có sóng th n, sóng bi nở ề ủ ậ ả ơ ộ ấ ầ ể

đã dâng lên đ n 25 mét. Trong khi đó, vùng v nh Tokyo sóng ch cao b ng m t n a. Rõế ở ị ỉ ằ ộ ử

ràng tr ng h p sau v nh bi n t ng đ i an toàn.ở ườ ợ ị ể ươ ố

Không ch đ ng đ t gây nên sóng th n mà núi l a đáy bi n cũng có th gây ra sóngỉ ộ ấ ầ ử ở ể ể

th n. Ngoài ra, khi ti n hành các thí nghi m gây n l n bi n cũng đ a đ n các ch nầ ế ệ ổ ớ ở ể ư ế ấ

đ ng (thay đ i khí áp) m nh hình thành sóng th n.ộ ổ ạ ầ

T đâu có sóng l ng?ừ ừ

Gió t o nên sóng và chi u cao c a sóng ph thu c vào s c gió, th i gian th i c a gió vàạ ề ủ ụ ộ ứ ờ ổ ủ

di n tích c a m t n c mà gió th i qua. Gi s m t c n bão có gió c p 12 (khá hi m)ệ ủ ặ ướ ổ ả ử ộ ơ ấ ế

l t qua t eo bi n Trung M , băng qua b m t Thái Bình D ng, đ n vùng bi n Đôngướ ừ ể ỹ ề ặ ươ ế ể

c a Vi t Nam, v t quãng đ ng x p x 18.000 km, thì sau m t gi di chuy n, nó t oủ ệ ượ ườ ấ ỉ ộ ờ ể ạ

đ c nh ng con sóng có đ cao trung bình là 4,2 mét. Theo các tính toán, sau m t ngàyượ ữ ộ ộ

đêm, sóng do c n bão này t o ra s cao trung bình 14,1 mét, sau h n m t tu n, sóng đ tơ ạ ẽ ơ ộ ầ ạ

20,7 mét nh ng r i d ng đó, không th cao h n đ c n a do nhi u y u t c n tr ,ư ồ ừ ở ể ơ ượ ữ ề ế ố ả ở

trong đó quan tr ng nh t là tr ng l c.ọ ấ ọ ự

V y thì t đâu sinh ra nh ng con sóng l ng cao h n 25 mét? L i càng khó hi u h n khiậ ừ ữ ừ ơ ạ ể ơ

sóng l ng cao trên 30 mét th ng xu t hi n vào nh ng lúc bi n t t, hoàn toàn không cóừ ườ ấ ệ ữ ể ố

gió l n. Ngày 27/02/2003, tàu Perm c a h i quân Nga đã đo đ c chi u cao c a m t conớ ủ ả ượ ề ủ ộ

sóng l ng thu c vào hàng k l c: 34 mét - b ng chi u cao c a m t toà nhà 12 t ng! Cácừ ộ ỷ ụ ằ ề ủ ộ ầ

nhà khoa h c còn cho r ng có th có nh ng con sóng l ng cao trên 50 mét, dù cho đ n nayọ ằ ể ữ ừ ế

ch a ai b t g p. V lý thuy t, nh ng con sóng l ng có th xu t hi n trong lúc bi n đ ngư ắ ặ ề ế ữ ừ ể ấ ệ ể ộ

và n u m t con sóng l ng cao trên 30 mét “đ i” trên đ u mình m t con sóng 20 mét do gióế ộ ừ ộ ầ ộ

t o ra thì chi u cao t ng c ng rõ ràng là trên 50 mét.ạ ề ổ ộ

Xác su t x y ra đi u này là r t th p, song không ph i là b ng không. Năm 1995, trênấ ả ề ấ ấ ả ằ

vùng bi n B c c a Nga, trong m t c n bi n đ ng, sóng đã quét s ch m i th trên m tể ắ ủ ộ ơ ể ộ ạ ọ ứ ộ

giàn khoan d u c a hãng Staoil mà lúc bình th ng dàn khoan này là cao 41 mét so v iầ ủ ườ ớ

m t bi n. Ng i ta nghi đây là lo i sóng m - con nói trên.ặ ể ườ ạ ẹ ở

Trong khuôn kh ch ng trình l n MaxWave c a C quan vũ tr châu Âu, có m t d ánổ ươ ớ ủ ơ ụ ộ ự

mang tên là WaveAtlas (B n đ sóng). D án này có nhi m v phát hi n ho c d báo vả ồ ự ệ ụ ệ ặ ự ề

sóng l ng nh m c nh báo cho nh ng tàu thuy n trên các h i trình quan tr ng. Các nhàừ ằ ả ữ ề ả ọ

khoa h c th c hi n d án này không th nào lý gi i n i hi n t ng sóng l ng xu t hi nọ ự ệ ự ể ả ổ ệ ượ ừ ấ ệ

đ n l nh ng cũng có th xu t hi n thành c p, th m chí nhánh b ba, b b n, b năm…ơ ẻ ư ể ấ ệ ặ ậ ộ ộ ố ộ

song song nhau. L i n a, sóng l ng có th b t ng nhô lên, đ ng ngh u ngh n vài phútạ ữ ừ ể ấ ờ ứ ễ ệ

r i đ s p xu ng, tan bi n không đ l i d u v t, nh ng cũng có th l ng l ng ti n b cồ ổ ụ ố ế ể ạ ấ ế ư ể ừ ữ ế ướ

v t hàng nghìn kilomét nh b c t ng n c di đ ng, th m chí c trong tr ng h p xu tượ ư ứ ườ ướ ộ ậ ả ườ ợ ấ

hi n thành b ba, b b n. T t nhiên c n có m t l c tác d ng t c th i dâng n c lên caoệ ộ ộ ố ấ ầ ộ ự ụ ứ ờ ướ

thành sóng l ng, nh ng l c nào gi cho sóng ch c chân trên đ ng “hành quân” nghìnừ ư ự ữ ắ ườ

d m nh v y?ặ ư ậ

Sóng l ng qu là m t th “h t d ” khó nh n đ i v i các nhà nghiên c u vì “chúng khôngừ ả ộ ứ ạ ẻ ằ ố ớ ứ

ph thu c b t c quy lu t t nhiên hay nguyên t c v t lý nào c ”. Trên quan đi m toánụ ộ ấ ứ ậ ự ắ ậ ả ể

h c, m t s ng i cho r ng sóng l ng là tích h p c a nhi u con sóng nh , song xem ra lýọ ộ ố ườ ằ ừ ợ ủ ề ỏ

thuy t này không v ng, vì khi có sóng l ng xu t hi n ngay trong đi u ki n tr i yên bi nế ữ ừ ấ ệ ề ệ ờ ể

l ng. Trên quan đi m h i d ng h c, s khác l i cho r ng nh ng n i mà gió đang th iặ ể ả ươ ọ ố ạ ằ ở ữ ơ ổ

ng c chi u c n tr dòng h i l u b ng y u đi, dòng ch y đ t ng t tăng t c, ph n n cượ ề ả ở ả ư ỗ ế ả ộ ộ ố ầ ướ

ch y nhanh đ ng sau va ch m v i kh i n c ch y ch m phía tr c gây ra hi nả ở ằ ạ ớ ố ướ ả ậ ở ướ ệ

t ng sóng l ng. Thuy t này tuy có v có lý, song l i không th áp d ng đ lý gi i sóngượ ừ ế ẻ ạ ể ụ ể ả

l ng vùng bi n B c, n i không h có dòng h i l u nào c .ừ ể ắ ơ ệ ả ư ả

M t s khác n a v n d ng ki n th c v t lý đ a c u, cho r ng m t s n i trên Trái đ t,ộ ố ữ ậ ụ ế ứ ậ ị ầ ằ ở ộ ố ơ ấ

đ c bi t trên các đ i d ng, có nh ng đi m mà tr ng l c có nh ng bi n thiên nh t đ nh;ặ ệ ạ ươ ữ ể ọ ự ữ ế ấ ị

n u đó l c hút c a Trái đ t cao h n m c bình th ng thì s t o ra vùng lõm trên m tế ở ự ủ ấ ơ ứ ườ ẽ ạ ặ

bi n, tr ng h p ng c l i - t o vùng l i (trên th c t , các nhà du hành vũ tr qu cóể ườ ợ ượ ạ ạ ồ ự ế ụ ả

quan sát đ c nh ng vùng l i ho c lõm nh th trên b m t các đ i d ng). D i tácượ ữ ồ ặ ư ế ề ặ ạ ươ ướ

đ ng c a l c quay Trái đ t, k t h p v i nhi u y u t khác n a, ven rìa các vùng l i ho cộ ủ ự ấ ế ợ ớ ề ế ố ữ ồ ặ

lõm này r t có th xu t hi n sóng l ng. Nh ng đi u l là sóng l ng v n th ng xu tấ ể ấ ệ ừ ư ề ạ ừ ẫ ườ ấ

hi n ngay c nh ng n i mà l c hút Trái đ t t ra bình th ng và trên m t bi n ch ngệ ả ở ữ ơ ự ấ ỏ ườ ặ ể ẳ

có vùng l i hay lõm nào c . M i chuy n l i r i vào b t c.ồ ả ọ ệ ạ ơ ế ắ

Qua ho t đ ng th c ti n, các chuyên gia thu c d án WaveAtlas kh ng đ nh: không thạ ộ ự ễ ộ ự ẳ ị ể

d báo sóng l ng, c v th i gian l n đ a đi m. H ch có th đ a ra nh ng l i khuyên:ự ừ ả ề ờ ẫ ị ể ọ ỉ ể ư ữ ờ

các nhà khai thác d u nên nâng chi u cao giàn khoan lên t i thi u 20%, các ch tàu bi n,ầ ề ố ể ủ ể

ngoài vi c ch quên mua b o hi m, nên gia c m n và boong tàu, tăng kh năng ch ngệ ớ ả ể ố ạ ả ố

ch u n u ch ng may b sóng l ng p xu ng, còn khách du l ch đ ng bi n thì… ch cònị ế ẳ ị ừ ậ ố ị ườ ể ỉ

cách phó m c cho s may r i mà thôi.ặ ự ủ

Th nào g i là Sóng l ng?ế ọ ừ

Có hai lo i sóng c c kỳ đáng s đ i v i nh ng ng i đi bi n: sóng th n và sóng l ng.ạ ự ợ ố ớ ữ ườ ể ầ ừ

Sóng th n là h qu c a ho t đ ng ki n t o v Trái đ t và đã đ c nghiên c u khá k ,ấ ệ ả ủ ạ ộ ế ạ ỏ ấ ượ ứ ỹ

nh ng sóng l ng cho đ n nay v n là hi n t ng gây nhi u tranh cãi.ư ừ ế ẫ ệ ượ ề

T gi a m t bi n ph ng l ng, b t ng d ng lên m t b c t ng n c kh ng l , đ s pừ ữ ặ ể ẳ ặ ấ ờ ự ộ ứ ườ ướ ổ ồ ổ ụ

xu ng và tan bi n… Đó là chân dung s b nh t v m t c n sóng l ng.ố ế ơ ộ ấ ề ộ ơ ừ

Hai thu th c a chi c tàu ch d u kh ng l tên là Esso Langedoc mang qu c t chỷ ủ ủ ế ở ầ ổ ồ ố ị

Panama đã b m ng vì sóng l ng vùng bi n thu c n Đ D ng, g n Nam Phi. Theoỏ ạ ừ ở ể ộ Ấ ộ ươ ầ

l i k c a thuy n phó Phillip Leageour, lúc b t gi th i ti t tuy không t t song ch a thờ ể ủ ề ấ ờ ờ ế ố ư ể

g i là bi n đ ng . B t ng i t m t bi n cách m n tàu bên ph i vài ch c mét, m t b cọ ể ộ ấ ờ ừ ặ ể ạ ả ụ ộ ứ

t ng b ng n c dài hàng nghìn mét đ t ng t d ng lên, ch m t i v i cái l i xo n cu nườ ằ ướ ộ ộ ự ồ ớ ớ ưỡ ắ ộ

trên đ u, càn băng qua con tàu, ch y ti p r i đ p xu ng cách m n trái tàu vài trăm mét.ầ ạ ế ồ ổ ụ ố ạ

Bu ng ch huy cao ng t ngh u, c ng n ăng ten là kho ng 30 mét tính t m t n c, v yồ ỉ ấ ể ả ọ ả ừ ặ ướ ậ

mà t t c đ u chìm ng p trong n c khi con sóng l t qua. Sau phút kinh hoàng y,ấ ả ề ậ ướ ướ ấ

ng i ta th y thi u hai trong s các thu th b y gi đang làm vi c trên boong. H đã bườ ấ ế ố ỷ ủ ấ ờ ệ ọ ị

lu n c cu n theo và nh n chìm xu ng đáy bi n khi nó đ s p xu ng.ỹ ướ ố ậ ố ể ổ ụ ố

Tàu Esso Langedoc v n còn may m n vì sóng l ng ch l t qua. Năm 1980, trong vùngẫ ắ ừ ỉ ướ

bi n Nh t B n, chi c tàu ch hàng Derbeashir c a Anh đã b m t con sóng l ng đ p lênể ậ ả ế ở ủ ị ộ ừ ổ ụ

đ u và nh n chìm ngay t c kh c. Toàn b thu th đoàn 44 ng i b xác đáy bi n.ầ ấ ứ ắ ộ ỷ ủ ườ ỏ ể

Theo s li u th ng kê m i đây c a C quan vũ tr châu Âu (ESA), trong hai th p niênố ệ ố ớ ủ ơ ụ ậ

g n đây nh t, có kho ng 200 chi c tàu bi n b sóng l ng làm đ m, trong đó có 22 con tàuầ ấ ả ế ể ị ừ ắ

kh ng l đ c m nh danh là “không th đánh chìm”. T ng c ng h n 600 ng i b thi tổ ồ ượ ệ ể ổ ộ ơ ườ ị ệ

m ng. Còn theo tính toán c a trung tâm nghiên c u tai n n hàng h i Đ c thì trên kh p cácạ ủ ứ ạ ả ứ ắ

đ i d ng, m i tu n ít nh t có hai con tàu b sóng l ng làm h h i ho c gây thi t h i vạ ươ ỗ ầ ấ ị ừ ư ạ ặ ệ ạ ề

ng i.ườ

T i sao g i là vĩ đ ng a?ạ ọ ộ ự

Vĩ đ ng a có t n t i không? N u có thì nó đâu, và vì sao nó l i mang cái tên kì l y?ộ ự ồ ạ ế ở ạ ạ ấ

M t lo t câu h i có th n y sinh trong đ u b n m i khi nghe nh c đ n khái ni m này.ộ ạ ỏ ể ả ầ ạ ỗ ắ ế ệ

Đó là các vùng vĩ tuy n 30 – 35 đ trên hai bán c u, n i gió l ng và khí h u khô nóng. Vĩế ộ ầ ơ ặ ậ

đ ng a bán c u b c đôi khi còn đ c g i là “vùng l ng Nam chí tuy n”.ộ ự ở ầ ắ ượ ọ ặ ế

Tên g i vĩ đ ng a có l hình thành t th i ng i Tây Ban Nha ch ng a đ n Tây nọ ộ ự ẽ ừ ờ ườ ở ự ế Ấ

b ng tàu bu m. Khi đ n đây, tàu th ng r i vào tình tr ng “ì ch” vì không có gió, khi nằ ồ ế ườ ơ ạ ạ ế

chuy n đi b kéo dài ngoài ý mu n. T đó l i n y sinh v n đ thi u n c. Th là cácế ị ố ừ ạ ả ấ ề ế ướ ế

thu th đành ph i qu ng ng a xu ng bi n vì hai m c đích: dành n c u ng cho ng iỷ ủ ả ẳ ự ố ể ụ ướ ố ườ

và mau chóng r i kh i vùng l ng gió.ờ ỏ ặ

Có gi thuy t khác cho r ng n i này mang tên g i nh v y vì nó là “to đ ch t” c aả ế ằ ơ ọ ư ậ ạ ộ ế ủ

ng a. M i khi các lái buôn Tây Ban Nha đi qua đây, ng a c a h đ u b ch t hàng lo t vìự ỗ ự ủ ọ ề ị ế ạ

nóng và khát.

T i sao l i có bão đ a t ?ạ ạ ị ừ

Trong th i gian g n đây, các đ t phun trào mây khí và h t nhi m đi n t M t tr i liên t cờ ầ ợ ạ ễ ệ ừ ặ ờ ụ

di n ra, gây nên đ t bão đ a t c c l n trong l ch s Trái đ t. V y đâu là nguyên nhân sâuễ ợ ị ừ ự ớ ị ử ấ ậ

xa c a hi n t ng này?ủ ệ ượ

Tr c đây, gi i khoa h c tin r ng tâm M t tr i đ c c u t o b ng hydro, và đây chính làướ ớ ọ ằ ặ ờ ượ ấ ạ ằ

nguyên nhân gây nên các đ t phun trào, đ c bi t là trong đ nh cao chu kỳ 11 năm c a M tợ ặ ệ ỉ ủ ặ

tr i. Chính vì v y, chúng ta đã hi u sai v b n ch t c a các đ t thay đ i khí h u trên Tráiờ ậ ể ề ả ấ ủ ợ ổ ậ

đ t. Theo Oliver Manuel, Giáo s hoá h c h t nhân M , khi chuy n đ ng t i b m t M tấ ư ọ ạ ỹ ể ộ ớ ề ặ ặ

tr i, hydro b nóng ch y và ph n nào t o nên đ nóng c a M t tr i. Tuy nhiên, ph n l nờ ị ả ầ ạ ộ ủ ặ ờ ầ ớ

nhi t đ kh ng khi p c a “ông già cau có” này l i to ra t lõi c a m t v n siêu tânệ ộ ủ ế ủ ạ ả ừ ủ ộ ụ ổ

tinh ngay t i ph n tâm giàu s t, ch không ph i là hydro c a M t tr i.ạ ầ ắ ứ ả ủ ặ ờ

Manuel gi i thích: “Theo chúng tôi, thái d ng h đ c sinh ra t m t ngôi sao, và M tả ươ ệ ượ ừ ộ ặ

tr i hình thành t lõi c a m t siêu tân tinh đã n . H u h t các hành tinh bên trong đ cờ ừ ủ ộ ổ ầ ế ượ

c u t o b ng v t ch t t i lõi ngôi sao đ y, còn các hành tinh bên ngoài thì b ng v t ch tấ ạ ằ ậ ấ ạ ấ ằ ậ ấ

t i l p ngoài. Chính vì v y, chúng ta hi u sai v quá trình t o nên t tr ng tâm M tạ ớ ậ ể ề ạ ừ ườ ở ặ

tr i – nguyên nhân gây phun trào và bão đ a t . Chúng ta c t ng r ng chính dòng plasmaờ ị ừ ứ ưở ằ

b m t môi tr ng t o nên t tr ng nh ng th c t không ph i là nh v y”.ở ề ặ ườ ạ ừ ườ ư ự ế ả ư ậ

Ph n l n gi i v t lý thiên văn đ u ng h quan đi m là cách đây 4,5 t năm, M t tr iầ ớ ớ ậ ề ủ ộ ể ỷ ặ ờ

đ c hình thành t m t đám mây sao. Ng c l i, Manuel kh ng đ nh r ng thái d ng hượ ừ ộ ượ ạ ẳ ị ằ ươ ệ

có ngu n g c t m t v n sao tân tinh. Chính vì v y, ho c là t tr ng c a ngôi saoồ ố ừ ộ ụ ổ ậ ặ ừ ườ ủ

neutron tâm M t tr i, ho c là ph n ng bi n l p s t quanh ngôi sao đó thành m t ch tở ặ ờ ặ ả ứ ế ớ ắ ộ ấ

siêu d n (ph n ng ng ng t Bose – Einstein), đã gây nên các đ t phun trào trong chu kỳẫ ả ứ ư ụ ợ

ho t đ ng M t tr i.ạ ộ ặ ờ

Trong khi thuy t c a Manuel còn đang gây tranh cãi trong gi i khoa h c thì nhi u nhàế ủ ớ ọ ề

nghiên c u khác đã kh ng đ nh, các hành tinh thu c qu đ o thái d ng h đ u giàu ch tứ ẳ ị ộ ỹ ạ ươ ệ ề ấ

s t và kim lo i. Manuel tin r ng, đi u này s giúp thay đ i quan đi m c a m i ng i vắ ạ ằ ề ẽ ổ ể ủ ọ ườ ề

ngu n g c c a thái d ng h . H n 40 năm nay, ông đã c ng hi n cu c đ i mình cho vi cồ ố ủ ươ ệ ơ ố ế ộ ờ ệ

đi tìm “gi y khai sinh” c a h M t tr i.ấ ủ ệ ặ ờ

Bài toán vui v tr ng l ng c a mâyề ọ ượ ủ

Đã bao gi b n t h i xem m t đ ng tuy t x p l l ng trên b u tr i n ng bao nhiêu?ờ ạ ự ỏ ộ ố ế ố ơ ử ầ ờ ặ

Hay m t c n bão thì đ m y t n? M t nhà khí t ng h c M đã th c hi n phép cộ ơ ộ ấ ấ ộ ượ ọ ỹ ự ệ ướ

l ng đó và k t qu có th làm b n kinh ng c.ượ ế ả ể ạ ạ

Hãy b t đ u v i m t đám mây tr ng x p tr ng đ n gi n - m t đám mây tích. Nó có thắ ầ ớ ộ ắ ố ắ ơ ả ộ ể

ch a bao nhiêu n c trong mình? Peggy LeMone, nhà khoa h c cao c p t i Trung tâmứ ướ ọ ấ ạ

nghiên c u Khí quy n Qu c gia Boulder, Colorado, cho bi t: “N c trong m t đám mâyứ ể ố ở ế ướ ộ

nh có th n ng kho ng 550 t n. Hay đ d hình dung h n, b n hãy liên t ng nó v i …ỏ ể ặ ả ấ ể ễ ơ ạ ưở ớ

nh ng con voi. M t con voi trung bình có kh i l ng kho ng 6 t n, đi u đó có nghĩa làữ ộ ố ượ ả ấ ề

đám mây tích n ng t ng đ ng g n 100 con voi”.ặ ươ ươ ầ

Hình nh l ng n c kh ng l b ng 100 con thú l n nh t trên đ t li n treo l l ng trênả ượ ướ ổ ồ ằ ớ ấ ấ ề ơ ử

b u tr i l i g i nên m t câu h i khác: Cái gì gi chúng đó.ầ ờ ạ ợ ộ ỏ ữ ở

“Tr c tiên, n c không t n t i d ng gi t có kích c to nh con voi, mà bao g m vôướ ướ ồ ạ ở ạ ọ ỡ ư ồ

vàn các h t r t r t nh ”, LeMone gi i thích. Và nh ng h t b i n c này l l ng trongạ ấ ấ ỏ ả ữ ạ ụ ướ ơ ử

t ng không khí m đang dâng lên bên d i. Tuy nhiên, ý ni m v m t l ng n c l nầ ấ ở ướ ệ ề ộ ượ ướ ớ

nh ng y treo trên b u tr i làm s ng s t ngay c đ i v i m t nhà khí t ng h c nhườ ấ ầ ờ ử ố ả ố ớ ộ ượ ọ ư

LeMone. “Tôi không h có chút ý th c nào v tr ng l ng c a m t đám mây, cho t i khiề ứ ề ọ ượ ủ ộ ớ

tôi b t đ u tính toán”, bà nói.ắ ầ

V y bao nhiêu “chú voi” mây có m t trong m t c n dông l n…? G p m i m y l n đámậ ặ ộ ơ ớ ấ ườ ấ ầ

mây tích chăng? Con s th c s khi n b n kinh ng c: kho ng 200.000! Còn trong m tố ự ẽ ế ạ ạ ả ộ

c n bão l n, k t qu còn choáng váng h n: 4 tri u con voi cũng ch n ng nh th . Đi uơ ớ ế ả ơ ệ ỉ ặ ư ế ề

đó có nghĩa r ng n c trong m t c n cu ng phong có kh i l ng l n h n t t c các conằ ướ ộ ơ ồ ố ượ ớ ơ ấ ả

voi trên Trái đ t c ng l i. Có l , còn nhi u h n t t c s voi t ng t n t i trên hành tinhấ ộ ạ ẽ ề ơ ấ ả ố ừ ồ ạ

c a chúng ta.ủ

Ngoài Trái đ t các hành tinh khác có mây không?ấ

Mây mà chúng ta nhìn th y là nh ng h t băng ho c h t n c dày đ c do h i n c trongấ ữ ạ ặ ạ ướ ặ ơ ướ

khí quy n sinh ra. Vì v y, n i không có khí quy n nh M t trăng và n i m t đ khíể ậ ơ ể ư ặ ơ ậ ộ

quy n ch b ng m t ph n 20 c a Trái đ t nh sao Thu đ u không th nhìn th y mây.ể ỉ ằ ộ ầ ủ ấ ư ỷ ề ể ấ

Đ c đi m c a mây trên nh ng hành tinh c l n nh sao M c, sao Th v.v… là l p khíặ ể ủ ữ ỡ ớ ư ộ ổ ớ

quy n có đ dày trên 1.000 km và nhi t đ xu ng th p, t trên xu ng d i hình thành nênể ộ ệ ộ ố ấ ừ ố ướ

amônium, t ng n c đóng băng, do đ i l u mà hi n ra d ng hoa văn.ầ ướ ố ư ệ ạ

Các hành tinh nh Trái đ t tr sao Thu k trên ra đ u có mây.ư ấ ừ ỷ ể ề

Trên sao Ho , do bão cát hình thành mây cát r t n i ti ng. Theo quan tr c c a tàu Manierả ấ ổ ế ắ ủ

– 4, trên sao Ho có khí quy n loãng t ng đ ng 1/5 khí quy n trên Trái đ t, cũng cóả ể ươ ươ ể ấ

m t ít h i n c, cho nên có th hình thành mây băng gi ng nh c a Trái đ t.ộ ơ ướ ể ố ư ủ ấ

Nh ng 95% trong mây sao Ho là ôxit cacbon. Theo quan tr c trên cao c a phi thuy nư ả ắ ủ ề

Pirate – 1 thì nhi t đ th p nh t là 139 đ C. Vì nhi t đ th p đ n th này nên mây sinhệ ộ ấ ấ ộ ệ ộ ấ ế ế

ra đ u là băng khô.ề

V sao Kim, trong khí quy n thì có t i 95% là điôxit cacbon, đ dày c a mây t i 50 kmề ể ớ ộ ủ ớ

bên trên c a mây là âm 20 đ C, không th hình thành băng khô. Mây thăm dò sao Kimủ ộ ể

quan tr c đ c mây th h t ch t l ng, theo nh n đ nh thì lo i mây này trên cao ít ra làắ ượ ở ể ạ ấ ỏ ậ ị ạ ở

mây axit sunphuric.

Vì sao bình minh và hoàng hôn, M t tr i trông to h n?ặ ờ ơ

M t trăng quay quanh qu đ o c a Trái đ t, Trái đ t quay quanh M t tr i. Kho ng cáchặ ỹ ạ ủ ấ ấ ặ ờ ả

gi a Trái đ t và hai thiên th này t sáng đ n t i h u nh không thay đ i. Th mà có lúcữ ấ ể ừ ế ố ầ ư ổ ế

ta th y M t tr i ho c M t trăng to nh cái nia, có lúc khác l i ch bé nh qu b i. T iấ ặ ờ ặ ặ ư ạ ỉ ư ả ưở ạ

sao v y?ậ

Lý do là trong nh ng đi u ki n nh t đ nh, m t c a con ng i nhìn m i v t d sinh oữ ề ệ ấ ị ắ ủ ườ ọ ậ ễ ả

giác. Chúng ta hãy xét hai ví d :ụ

(1) Khi ta đ m t v t vào gi a các v t khác nh h n, ta s th y nó to h n bình th ng.ể ộ ậ ữ ậ ỏ ơ ẽ ấ ơ ườ

Ng c l i, n u đ nó gi a các v t khác to h n, ta l i th y nó nh nh l i. Hình 1: Vòngượ ạ ế ể ữ ậ ơ ạ ấ ư ỏ ạ

tròn nh gi a bên ph i nhìn có v l n h n bên trái, m c dù chúng to nh nhau.ỏ ở ữ ả ẻ ớ ơ ở ặ ư

(2) Hi n t ng o giác quang h c, hay còn g i là tác d ng th u quang. Hình 2: Hình trònệ ượ ả ọ ọ ụ ấ

màu tr ng nhìn có v to h n hình tròn màu đen, m c dù chúng b ng nhau.ắ ẻ ơ ặ ằ

K t h p hai ví d trên, chúng ta có th gi i thích hi n t ng thay đ i đ l n c a M t tr iế ợ ụ ể ả ệ ượ ổ ộ ớ ủ ặ ờ

và M t trăng nh sau:ặ ư

Khi M t tr i và M t trăng m i m c ho c s p l n, phía đ ng chân tr i ch có m t gócặ ờ ặ ớ ọ ặ ắ ặ ườ ờ ỉ ộ

kho ng không. G n đó l i là núi đ i, cây c i, nhà c a ho c các v t khác. M t chúng ta tả ầ ạ ồ ố ử ặ ậ ắ ự

nhiên s so sánh M t tr i ho c M t trăng v i các v t k trên, vì v y ta có c m giác chúngẽ ặ ờ ặ ặ ớ ậ ể ậ ả

to h n ra. Nh ng khi lên t i đ nh đ u, b u tr i bao la không có v t gì khác, chúng ta th yẳ ư ớ ỉ ầ ầ ờ ậ ấ

chúng nh h n l i.ỏ ẳ ạ

M t khác, khi M t tr i ho c M t trăng m i m c ho c s p l n, b n phía đ u m t iặ ặ ờ ặ ặ ớ ọ ặ ắ ặ ố ề ờ ố

khi n chúng ta có c m giác là chúng sáng h n (nh ví d 2, vòng tròn tr ng gi a n nế ả ơ ư ở ụ ắ ữ ề

đen). Khi đó, m t ta s th y chúng to h n.ắ ẽ ấ ơ

Vì sao có th d đoán th i ti t qua hình d ng M t trăng?ể ự ờ ế ạ ặ

Dân gian Trung Qu c có không ít câu ng n ng nói v th i ti t là d a vào hình d ng M tố ạ ữ ề ờ ế ự ạ ặ

trăng đ d báo s thay đ i th i ti t. Ví d nh “không s m ng m t âm u, thì s m ngể ự ự ổ ờ ế ụ ư ợ ồ ộ ợ ồ

hai m ng ba m a xu ng; không s m i lăm, m i sáu âm u, thì s m i b y m i támồ ư ố ợ ườ ườ ợ ườ ả ườ

m a r i”, “Tr c xem m ng hai m ng ba, sau xem m i b y m i tám”. Câu ng n ngư ơ ướ ồ ồ ườ ả ườ ạ ữ

th nh t vào ngày m ng m t và m i lăm m i sáu âm l ch mà tr i âm u m t chút cũngứ ấ ồ ộ ườ ườ ị ờ ộ

không đáng s , nh ng n u ngày m ng hai m ng ba ho c m i b y m i tám mà có m aợ ư ế ồ ồ ặ ườ ả ườ ư

r i thì m y ngày k ti p sau đó m a có th càng to và kéo dài h n. Câu ng n ng th haiơ ấ ế ế ư ể ơ ạ ữ ứ

có nghĩa là s thay đ i th i ti t c a n a tháng đ u ch y u nên theo dõi th i ti t ngàyự ổ ờ ế ủ ử ầ ủ ế ờ ế

m ng hai m ng ba, s thay đ i th i ti t c a n a tháng sau ch y u nên theo dõi th i ti tồ ồ ự ổ ờ ế ủ ử ủ ế ờ ế

ngày m i b y m i tám. Kỳ th c thì ý nghĩa c a hai câu ng n ng v th i ti t này cũngườ ả ườ ự ủ ạ ữ ề ờ ế

t ng t nhau. Hay nh vùng l u v c sông Tr ng Giang Trung Qu c có câu: “Bán b cươ ự ư ư ự ườ ố ứ

Nga Mi nguy t (ch ánh trăng ngày âm l ch đ u tháng), vi t tà tà b t l c, vi t đo n đo nệ ỉ ị ầ ệ ấ ạ ệ ạ ạ

b t tr ”, “minh nguy t chi u th p đ a, b t l c chân hi kì”, đ u là nh ng câu ng n ng vấ ụ ệ ế ấ ị ấ ạ ề ữ ạ ữ ề

th i ti t có liên quan t i hình d ng trăng.ờ ế ớ ạ

Mu n gi i đáp vì sao có th d a vào hình d ng trăng đ d báo th i ti t, đ u tiên ph iố ả ể ự ạ ể ự ờ ế ầ ả

hi u hình d ng trăng là gì?ể ạ

Hình d ng trăng chính là s thay đ i tròn khuy t c a M t trăng. Trong m t tháng âm l ch,ạ ự ổ ế ủ ặ ộ ị

v trí c a M t trăng M t tr i và Trái đ t đ u thay đ i. Vào lúc M t trăng vào v trí chínhị ủ ặ ặ ờ ấ ề ổ ặ ở ị

gi a M t tr i và Trái đ t, t Trái đ t không th nhìn th y s ph n chi u tia sáng M t tr iữ ặ ờ ấ ừ ấ ể ấ ự ả ế ặ ờ

c a M t tr i, do đó lúc này ta nhìn th y M t trăng có màu đen, ngày hôm đó chính làủ ặ ờ ấ ặ

m ng m t âm l ch, trong thiên văn h c g i là Sóc. Vào lúc M t tr i và M t trăng haiồ ộ ị ọ ọ ặ ờ ặ ở

n a Trái đ t và cùng v i Trái đ t t o thành m t đ ng th ng, lúc này nhìn t Trái đ tử ấ ớ ấ ạ ộ ườ ẳ ử ấ

th y M t trăng tròn nh t và sáng nh t, ngày đó đ c g i là V ng, chính là ngày m iấ ặ ấ ấ ượ ọ ọ ườ

lăm, m i sáu âm l ch. Lúc M t trăng, M t tr i và Trái đ t t o thành góc vuông 90 đ ,ườ ị ặ ặ ờ ấ ạ ộ

nhìn t Trái đ t th y n a bên ph i sáng, ngày hôm đó g i là Th ng huy n, chính làừ ấ ấ ử ả ọ ượ ề

m ng tám ho c m ng chín âm l ch. Lúc M t trăng, M t tr i và Trái đ t t o thành góc 270ồ ặ ồ ị ặ ặ ờ ấ ạ

đ , nhìn t Trái đ t th y M t trăng sáng n a bên trái, ngày hôm đó g i là H huy n, chínhộ ừ ấ ấ ặ ử ọ ạ ề

là hai hai ho c hai ba âm l ch. Do đó chu kỳ bi n đ i tròn khuy t c a M t trăng (t c là chuặ ị ế ổ ế ủ ặ ứ

kỳ d ng trăng) chính là m t tháng âm l ch, l i cũng đúng là m t tháng sóc v ng trong thiênạ ộ ị ạ ộ ọ

văn h c.ọ

Chúng ta bi t r ng M t tr i và M t trăng có l c d n tri u đ i v i Trái đ t, có th làmế ằ ặ ờ ặ ự ẫ ề ố ớ ấ ể

cho n c bi n dâng lên h xu ng, cũng có th khi n l p v Trái đ t chuy n đ ng lênướ ể ạ ố ể ế ớ ỏ ấ ể ộ

xu ng. Đó chính là thu tri u và tri u đ c. Tr c đây nhi u ng i t ng r ng nhố ỷ ề ề ặ ướ ề ườ ưở ằ ả

h ng c a l c d n tri u đ i v i khí quy n không l n. Nh ng g n 20 năm tr l i đây, cácưở ủ ự ẫ ề ố ớ ể ớ ư ầ ở ạ

nhà khoa h c Trung Qu c nghiên c u và phát hi n ra r ng l c d n tri u c a M t trăng vàọ ố ứ ệ ằ ự ẫ ề ủ ặ

M t tr i có tác đ ng r t l n t i s v n đ ng c a khí quy n và s thay đ i th i ti t, đ cặ ờ ộ ấ ớ ớ ự ậ ộ ủ ể ự ổ ờ ế ặ

bi t nh ng thay đ i th i ti t đ t ng t và nh ng phát sinh nguy h i c a th i ti t th ng cóệ ữ ổ ờ ế ộ ộ ữ ạ ủ ờ ế ườ

liên quan t i s thay đ i c a l c d n tri u. Trong m t tháng âm l ch, ngày Sóc và ngàyớ ự ổ ủ ự ẫ ề ộ ị

V ng là lúc l c d n tri u c a M t trăng và M t tr i h p l i m c cao nh t, sau đó h pọ ự ẫ ề ủ ặ ặ ờ ợ ạ ở ứ ấ ợ

l c c a l c d n tri u d n d n gi m đi. N u vào m ng m t âm l ch (Sóc) và m i lămự ủ ự ẫ ề ầ ầ ả ế ồ ộ ị ườ

m i sáu âm l ch (V ng) th i ti t không chuy n t sáng s a sang âm u, thì vào m ng haiườ ị ọ ờ ế ể ừ ủ ồ

m ng ba âm l ch ho c m i b y m i tám âm l ch th i ti t s chuy n x u, cho th yồ ị ặ ườ ả ườ ị ờ ế ẽ ể ấ ấ

r ng l c d n tri u có th có nh ng thay đ i khác th ng, ho c có th có quá trình th iằ ự ẫ ề ể ữ ổ ườ ặ ể ờ

ti t khá l n nh h ng t i n i đó, báo tr c r ng trong kho ng th i gian s p t i th i ti tế ớ ả ưở ớ ơ ướ ằ ả ờ ắ ớ ờ ế

có th s ti p t c x u đi, ph i đ phòng tr c s chuy n bi n x u c a th i ti t. Đóể ẽ ế ụ ấ ả ề ướ ự ể ế ấ ủ ờ ế

chính là ý nghĩa c a câu “không s m ng m t âm u thì s m ng hai m ng ba m a xu ng”.ủ ợ ồ ộ ợ ồ ồ ư ố

D a vào d ng trăng đ d báo th i ti t là có c s khoa h c nh t đ nh. Nh ngày nay cácự ạ ể ự ờ ế ơ ở ọ ấ ị ư

nhà khí t ng đã v c b n làm rõ đ c nh h ng c th c a l c d n tri u đ i v i th iượ ề ơ ả ượ ả ưở ụ ể ủ ự ẫ ề ố ớ ờ

ti t, đ ng th i có th tr c ti p d a vào s thay đ i c a l c d n tri u, k t h p v i nh ngế ồ ờ ể ự ế ự ự ổ ủ ự ẫ ề ế ợ ớ ữ

bi n đ i c a tình hình th i ti t nh áp su t cao, áp su t th p đ d đoán s thay đ i c aế ổ ủ ờ ế ư ấ ấ ấ ể ự ự ổ ủ

th i ti t s p t i.ờ ế ắ ớ

T i sao có th th y M t trăng gi a ban ngày?ạ ể ấ ặ ữ

M t trăng xu t hi n vào ban ngày cũng nhi u nh vào ban đêm. Ch có đi u ban ngày M tặ ấ ệ ề ư ỉ ề ặ

tr i sáng h n t t c m i th , sáng đ n n i chúng ta không th nh n ra M t trăng ngay cờ ơ ấ ả ọ ứ ế ỗ ể ậ ặ ả

khi nó đang xu t hi n. Tuy v y, vào ban đêm ch H ng là th sáng nh t trên b u tr i.ấ ệ ậ ị ằ ứ ấ ầ ờ

Do M t trăng di chuy n quanh Trái đ t trong m t tháng, nên nó có m t m i v trí trênặ ể ấ ộ ặ ở ọ ị

b u tr i trong su t 24 gi . Di n tích b m t M t trăng đ c nhìn th y ph thu c vàoầ ờ ố ờ ệ ề ặ ặ ượ ấ ụ ộ

tu n trăng, hay vào di n tích mà nó đ c ánh M t tr i chi u t i t i m t th i đi m nh tầ ệ ượ ặ ờ ề ớ ạ ộ ờ ể ấ

đ nh.ị

Ban ngày tr i sáng vì b u khí quy n tán x ánh M t tr i, nh ng M t trăng đ g n và đờ ầ ể ạ ặ ờ ư ặ ủ ầ ủ

to đ ph n chi u đ ánh M t tr i nên nó sáng h n b u tr i xung quanh. Vì th ta v nể ả ế ủ ặ ờ ơ ầ ờ ế ẫ

th y M t trăng. Song đi u này không đúng v i các vì sao.ấ ặ ề ớ

Tuy v y, m t nhà du hành trên M t trăng th m chí v n có th nhìn th y các vì sao khi màậ ộ ặ ậ ẫ ể ấ

M t tr i đang m c, b i vì trên th c t M t trăng không có b u khí quy n đ phân tán ánhặ ờ ọ ở ự ế ặ ầ ể ể

M t tr i và làm sáng loá b u tr i ban ngày.ặ ờ ầ ờ

Làm th nào đ b o v mình gi a c n dông?ế ể ả ệ ữ ơ

Trong c n dông, đáng s nh t không ph i là b u tr i đen k t, gió rít ào ào, s m gi t hayơ ợ ấ ả ầ ờ ị ấ ậ

màn n c táp xiên vào m t, mà là nh ng cú sét ch t ng i đánh xu ng đ t. D i đây làướ ặ ữ ế ườ ố ấ ướ

l i khuyên c a các chuyên gia n u b n ch có m t mình trong c n dông.ờ ủ ế ạ ỉ ộ ơ

Trên các cánh đ ngồ

Tr c tiên, đ không b đe do b i nguy c cái cây đ xu ng đ ng đ u, b n hãy tránh xaướ ể ị ạ ở ơ ổ ố ứ ầ ạ

các g c cây, đ c bi t là nh ng cây đ ng riêng l . Th c t là nh ng ng n gió m nh trongố ặ ệ ữ ứ ẻ ự ế ữ ọ ạ

su t c n m a khi n cho kh năng che m a c a cây không còn, nh t là khi tr i m a nhố ơ ư ế ả ư ủ ấ ờ ư ư

trút n c. Sau n a, v i đ cao c a nó, cây thu hút sét. Và vì khung x ng c a ng i cóướ ữ ớ ộ ủ ươ ủ ườ

đi n tr nh h n g , nên chúng ta s là m t ph ng ti n t t h n cho sét ti p đ t. Khiệ ở ỏ ơ ỗ ẽ ộ ươ ệ ố ơ ế ấ

b n đ ng cách xa cây, th m chí khi đ ng th ng, cũng gi m nguy c thu hút sét h n 50ạ ứ ậ ứ ẳ ả ơ ơ

l n.ầ

Th nh ng nguy hi m v n còn. Ng i nông dân, v i các d ng c b ng s t trên tay, cũngế ư ể ẫ ườ ớ ụ ụ ằ ắ

vô tình bi n mình thành m c tiêu c a sét. Vì v y, cách t t nh t khi g p dông t n iế ụ ủ ậ ố ấ ặ ố ở ơ

tr ng tr i nh cánh đ ng là quỳ xu ng đ t. Dù có h i b n, nh ng b n ít có nguy c ch mố ả ư ồ ố ấ ơ ẩ ư ạ ơ ạ

trán Thiên Lôi.

Còn n u đang b iế ơ

M t tình hu ng nguy hi m! Sét không c n đánh tr c ti p lên m t ng i đang b i v n cóộ ố ể ầ ự ế ộ ườ ơ ẫ

th bi n anh ta tr thành n n nhân. Vì th c t dòng đi n t trên tr i không bi n m t ngayể ế ở ạ ự ế ệ ừ ờ ế ấ

khi nó đánh xu ng đ t, mà ch y u d n trong môi tr ng đ t. B i vì n c là m t ch tố ấ ỉ ế ầ ườ ấ ở ướ ộ ấ

d n đi n r t t t. Do v y, khi đánh xu ng n c, ho c xu ng m t đ t g n đó, dòng đi nẫ ệ ấ ố ậ ố ướ ặ ố ặ ấ ở ầ ệ

s r t d dàng ch y t i ng i. Vì v y, không nên b i khi tr i n i dông.ẽ ấ ễ ạ ớ ườ ậ ơ ờ ổ

Trong xe h iơ

Chi c xe là m t n i n n p an toàn trong c n dông. đây, nó đóng vai trò t ng t nhế ộ ơ ẩ ấ ơ Ở ươ ự ư

m t “chi c l ng Faraday” (tên c a nhà khoa h c đ u tiên ch ng minh r ng vi c n mìnhộ ế ồ ủ ọ ầ ứ ằ ệ ẩ

phía trong m t c u trúc b ng kim lo i là bi n pháp t t nh t đ tránh sét). N u sét đánhộ ấ ằ ạ ệ ố ấ ể ế

trúng xe thì đi n s d n truy n trên v xe mà không xuyên vào phía trong tr c khi ti pệ ẽ ẫ ề ỏ ướ ế

xúc v i m t đ t. Do v xe b ng kim lo i d n đi n t t h n nhi u so v i không khí trongớ ặ ấ ỏ ằ ạ ẫ ệ ố ơ ề ớ

xe, nên dòng đi n c c m nh c a sét s đ c truy n nhanh chóng xu ng m t đ t. Tuyệ ự ạ ủ ẽ ượ ề ố ặ ấ

nhiên, trong tình hu ng này, nh ng ng i ng i trong xe tuy t đ i không đ c s vào máyố ữ ườ ồ ệ ố ượ ờ

thu thanh hay b t kỳ m t b ph n kim lo i nào khác c a xe. Và nh t là không đ c bấ ộ ộ ậ ạ ủ ấ ượ ỏ

mui.

Trên máy bay

Tr c tiên, c n ph i bi t r ng máy bay th ng xuyên b sét đánh. Trung bình c sauướ ầ ả ế ằ ườ ị ứ

5.000 hay 10.000 gi bay, m t chi c máy bay s b sét đánh m t l n. Nh ng đó là hi nờ ộ ế ẽ ị ộ ầ ư ệ

t ng bình th ng, không đ l i h u qu . Nh vào l p v kim lo i, máy bay truy n đi nượ ườ ể ạ ậ ả ờ ớ ỏ ạ ề ệ

c a sét mà không g p tr ng i gì, vì lúc đó, nó ch tr thành v t th chân trong m t vàiủ ặ ở ạ ỉ ở ậ ế ộ

giây đ ng truy n t nhiên c a sét trong không khí. Do v y, khi phi công tìm cách đi tránhườ ề ự ủ ậ

c n dông, đó không ph i là vì anh ta s sét, mà là vì các dòng khí m nh do hi n t ng th iơ ả ợ ạ ệ ượ ờ

ti t này m i th c s nguy hi m, đ c bi t khi ti p đ t và c t cánh.ế ớ ự ự ể ặ ệ ế ấ ấ

Vì sao tr c c n m a rào tr i r t oi b c?ướ ơ ư ờ ấ ứ

Bu i sáng, M t tr i v a m i m c mà không khí đã r t nóng n c, qu t quay tít nh ng mổ ặ ờ ừ ớ ọ ấ ự ạ ư ồ

hôi m kê b n r t nh nh i. Tr i không ch nóng b c mà còn ng t ng t n a: Đó chính làồ ạ ấ ễ ạ ờ ỉ ứ ộ ạ ữ

d u hi u b t đ u c a m t c n m a rào.ấ ệ ắ ầ ủ ộ ơ ư

M a rào th ng x y ra vào mùa hè. Mu n có m a rào c n ph i có hai đi u ki n. M t làư ườ ả ố ư ầ ả ề ệ ộ

nhi t đ m t đ t cao, hai là không khí ph i có đ m cao. M t đ t nóng làm l p khôngệ ộ ặ ấ ả ộ ẩ ặ ấ ớ

khí sát m t đ t cũng m lên, tr nên nh h n và bay lên không trung. Nh ng n u nóng màặ ấ ấ ở ẹ ơ ư ế

không khí l i khô ráo thì m a rào không th x y ra. Ch khi đ m cao, h i n c b c lênạ ư ể ả ỉ ộ ẩ ơ ướ ố

trên tr i hình thành mây vũ tích thì m i có kh năng cho m a đ c.ờ ớ ả ư ượ

Không khí đã nóng l i m, khi n cho n c b m t Trái đ t không th b c h i đ c.ạ ẩ ế ướ ở ề ặ ấ ể ố ơ ượ

M hôi trên c th ng i cũng khó khô đi. Khi y ta c m th y oi b c ng t ng t khó ch u.ồ ơ ể ườ ấ ả ấ ứ ộ ạ ị

C m giác đó t ng t nh khi ta trong bu ng t m kín mùa hè, v i đ m l n đ ng th iả ươ ự ư ở ồ ắ ớ ộ ẩ ớ ồ ờ

nhi t đ cao.ệ ộ

Vì th , khi b n c m th y oi b c t c là không khí xung quanh v a có đ m l n, v a cóế ạ ả ấ ứ ứ ừ ộ ẩ ớ ừ

nhi t đ cao, đ đi u ki n đ cho m t c n m a rào x y ra.ệ ộ ủ ề ệ ể ộ ơ ư ả

Nh ng đôi khi hi n t ng không khí oi b c x y ra mà v n không h có m a. Đó là vìư ệ ượ ứ ả ẫ ề ư

ph m vi c a nh ng c n m a mùa h t ng đ i nh . Có th đâu đó đang m a ràoạ ủ ữ ơ ư ạ ươ ố ỏ ể ở ư

nh ng ch chúng ta l i không.ư ở ỗ ạ

Đi u gì quy t đ nh s to nh c a h t m a đá?ề ế ị ự ỏ ủ ạ ư

Không ph i c b u tr i càng nhi u n c thì h t m a đá càng to. Các nhà nghiên c u choả ứ ầ ờ ề ướ ạ ư ứ

bi t s c m nh c a các dòng không khí chuy n đ ng lên phía trên trong c n bão s m m iế ứ ạ ủ ể ộ ơ ấ ớ

là y u t quy t đ nh kích c c a chúng.ế ố ế ị ỡ ủ

T i n i c n bão xu t hi n, không khí chuy n đ ng lên trên r t nhanh. Khi đ t đ n đ caoạ ơ ơ ấ ệ ể ộ ấ ạ ế ộ

nh t đ nh, lu ng không khí này l nh đi, h i n c trong các h t n c b c h i ng ng t l iấ ị ồ ạ ơ ướ ạ ướ ố ơ ư ụ ạ

thành m t đám mây bão. Cu i cùng, s k t t a đ c t o thành trong các đám mây, đ uộ ố ự ế ủ ượ ạ ầ

tiên gi ng nh các v y tuy t, sau đó gi ng nh các h t m a.ố ư ẩ ế ố ư ạ ư

N u các h t m a này l i b b t l i vào lu ng không khí chuy n đ ng lên trên m t l nế ạ ư ạ ị ắ ạ ồ ể ộ ộ ầ

n a, nó s ti p t c di chuy n v t lên trên m c đóng băng, và tr thành m t qu bóngữ ẽ ế ụ ể ượ ứ ở ộ ả

nh b ng n c đá. H t n c đá này ti p nh n thêm các h t đá nh li ti trong môi tr ngỏ ằ ướ ạ ướ ế ậ ạ ỏ ườ

xung quanh, và cu i cùng, khi đã đ n ng, nó r i xu ng, và r i l i b gi l i trong s ho tố ủ ặ ơ ố ồ ạ ị ữ ạ ự ạ

đ ng h n lo n c a không khí.ộ ỗ ạ ủ

V i m i chuy n đi lên và đi xu ng nh v y, h t m a đá l i đ c b sung thêm các ch tớ ỗ ế ố ư ậ ạ ư ạ ượ ổ ấ

m i. Khi c t ngang qua m t h t m a nh v y, ta s th y các l p gi ng nh vòng tu iớ ắ ộ ạ ư ư ậ ẽ ấ ớ ố ư ổ

c a cây, cho bi t nó đã th c hi n bao nhiêu chuy n đi “kh h i”.ủ ế ự ệ ế ứ ồ

Nh ng vùng không khí ho t đ ng h n lo n là nh ng n i sinh ra các h t m a đá l n nh t.ữ ạ ộ ỗ ạ ữ ơ ạ ư ớ ấ

c tính lu ng không khí chuy n đ ng lên phía trên v i v n t c kho ng 160 km / h cóƯớ ồ ể ộ ớ ậ ố ả

th t o ra các h t m a đá có đ ng kính 12 cách m ng ho c h n. M t h t m a đá n iể ạ ạ ư ườ ạ ặ ơ ộ ạ ư ổ

ti ng r i xu ng Coffeyville, Kansas năm 1979 cân n ng 750 gram, có đ ng kính kho ngế ơ ố ặ ườ ả

20 centimet.

Vì sao m a đá ch xu t hi n vào mùa nóng?ư ỉ ấ ệ

Vào cu i mùa Đông và trong mùa hè, khi nhi t đ không khí lên cao, nh ng c n m aố ệ ộ ữ ơ ư

th ng quăng xu ng m t đ t vô s h t băng hình c u, hình côn và các hình d ng khác.ườ ố ặ ấ ố ạ ầ ạ

Ng i ta g i chúng là m a “đá”. Trong khi mùa Đông, k c nh ng hôm giá rét nh t cũngườ ọ ư ể ả ữ ấ

không bao gi có m a đá. T i sao l i “ng c đ i” th nh ?ờ ư ạ ạ ượ ờ ế ỉ

Mu n hi u rõ v n đ này, tr c tiên c n tìm hi u m a đá đ c hình thành nh th nào.ố ể ấ ề ướ ầ ể ư ượ ư ế

M a đá và m a rào v n là anh em v i nhau, đ u do vũ tích sinh ra. Ch khác nhau chư ư ố ớ ề ỉ ở ỗ

m a đã hình thành trong đi u ki n các dòng không khí lên xu ng (đ i l u) r t mãnh li t.ư ề ệ ố ố ư ấ ệ

Mà đi u ki n này ch có đ c vào mùa nóng, ch r t ít khi xu t hi n trong mùa l nh.ề ệ ỉ ượ ứ ấ ấ ệ ạ

Vào mùa nóng m, n ng gay g t, hàm l ng h i n c trong không khí r t cao. Khí quy nẩ ắ ắ ượ ơ ướ ấ ể

t ng th p nh n đ c nhi u nhi t năng s nóng lên, hình thành c t không khí d i nóngở ầ ấ ậ ượ ề ệ ẽ ộ ướ

trên l nh, r t không n đ nh. Lúc này hi n t ng đ i l u mãnh li t phát sinh, t o raạ ấ ổ ị ệ ượ ố ư ệ ạ

nh ng đám mây vũ tích có kh năng gây m a đá.ữ ả ư

Đ ng th i dòng khí đi lên trong đám mây cũng r t m nh, đ đ nâng đ nh ng h t băngồ ờ ấ ạ ủ ể ỡ ữ ạ

l n hình thành và l n d n lên trong mây, khi n chúng ti p t c k t h p v i bông tuy t hayớ ớ ầ ế ế ụ ế ợ ớ ế

gi t n c nh trên đ ng đi, cu i cùng tr thành c c băng có c u t o nhi u l p trong vàọ ướ ỏ ườ ố ở ụ ấ ạ ề ớ

đ c xen k nhau. Khi c c băng l n t i m t m c đ mà dòng khí đi lên không còn đ s cụ ẽ ụ ớ ớ ộ ứ ộ ủ ứ

nâng đ n a thì s r i xu ng đ t, gây ra tr n m a đá.ỡ ữ ẽ ơ ố ấ ậ ư

Mùa Đông, đ i l u y u không t o băngố ư ế ạ

Sang Đông, do ánh n ng M t tr i chi u xiên xu ng m t đ t nên nhi t l ng thu đ c ắ ặ ờ ế ố ặ ấ ệ ượ ượ ở

đây r t y u, không gây ra s đ i l u m nh m . Trong khi đó không khí l i khô hanh, nênấ ế ự ố ư ạ ẽ ạ

dù có đ i l u chăng n a cũng không d dàng t o ra nh ng đám mây có vũ tích l n. Th mố ư ữ ễ ạ ữ ớ ậ

chí n u mây vũ tích đ c t o ra, nh ng dòng đ i l u đi lên trong nó không đ m nh cũngế ượ ạ ư ố ư ủ ạ

không duy trì đ c quan tr ng hình thành và l n lên c a h t băng, vì th mùa giá l nhượ ọ ớ ủ ạ ế ạ

không có m a đá.ư

Có ng i s h i: “Đi u ki n hình thành h t băng đòi h i nhi t đ r t th p, trong khi mùaườ ẽ ỏ ề ệ ạ ỏ ệ ộ ấ ấ

hè l i r t nóng, làm sao có băng đ c?”ạ ấ ượ

V n đ là trong mùa hè nóng n c, nhi t đ d i đ t có th lên t i 30 đ C, nh ngấ ề ự ệ ộ ở ướ ấ ể ớ ộ ư

không khí càng lên cao l i càng l nh d n đi. N u d i đáy đám mây, nhi t đ còn 20ạ ạ ầ ế ở ướ ệ ộ

đ C thì trong đám mây, ch có đ cao 4 km, nhi t đ đã xu ng d i 0 đ C. M t đámộ ở ỗ ộ ệ ộ ố ướ ộ ộ

mây m a đá có th v n t i đ cao trên 10 km. Vì v y, trên không trung có nh ng vùngư ể ươ ớ ộ ậ ữ

nhi t đ xu ng th p h n đi m đóng băng, t o đi u ki n cho nh ng h t băng hình thành.ệ ộ ố ấ ơ ể ạ ề ệ ữ ạ

T i sao khi tr i s p m a mây chuy n màu xám?ạ ờ ắ ư ể

Chính đ dày hay chi u cao c a đám mây là nguyên nhân khi n cho mây có màu xám. Khiộ ề ủ ế

mây m ng, chúng s đ cho ph n l n ánh sáng xuyên qua và có màu tr ng. Nh ng cũngỏ ẽ ể ầ ớ ắ ư

nh nh ng v t th truy n ánh sáng khác, mây s tuân theo quy lu t càng dày càng ít ánhư ữ ậ ể ề ẽ ậ

sáng có th xuyên qua.ể

Tr c h t chúng ta c n tìm hi u qua v b n ch t c a mây. Mây là t p h p c a r t nhi uướ ế ầ ể ề ả ấ ủ ậ ợ ủ ấ ề

h t n c ho c tinh th đá nh li ti, đ c t o thành khi h i n c ng ng t l i trongạ ướ ặ ể ỏ ượ ạ ơ ướ ư ụ ạ

nh ng túi không khí đang b c lên. Trong đi u ki n th i ti t bình th ng, không khí ti pữ ố ề ệ ờ ế ườ ế

t c đ c đ y lên khi n cho đám mây đ c b i đ p thêm.ụ ượ ẩ ế ượ ồ ắ

Nh ng h t n c và tinh th đá nh xíu này có kích c nh v a đ đ có th phân tán t tữ ạ ướ ể ỏ ỡ ỏ ừ ủ ể ể ấ

c các màu s c c a ánh sáng. Khi ánh sáng đ c h p thành t t t c các màu, nó s đ cả ắ ủ ượ ợ ừ ấ ả ẽ ượ

m t chúng ta c m nh n là màu tr ng.ắ ả ậ ắ

Khi mây m ng, chúng s đ cho ph n l n ánh sáng xuyên qua và lúc đó mây có màuỏ ẽ ể ầ ớ

tr ng. Khi đ dày c a đám mây tăng lên, ph n đáy c a đám mây s có màu t i h n do ítắ ộ ủ ầ ủ ẽ ố ơ

ánh sáng xuyên qua, nh ng v n có th phân tán đ c t t c các màu. B ng m t th ngư ẫ ể ượ ấ ả ằ ắ ườ

chúng ta s nhìn th y đám mây có màu xám và n u đ ý ta s th y ph n đáy ph ng c aẽ ấ ế ể ẽ ấ ầ ẳ ủ

đám mây luôn có màu s m h n so v i m t bên.ẫ ơ ớ ặ

T i sao c u v ng l i tròn và th ng kép?ạ ầ ồ ạ ườ

Nh ng c u vòng thông th ng nh t đ c hình thành khi ánh sáng M t tr i chi u qua cácữ ầ ườ ấ ượ ặ ờ ế

h t m a. Các gi t m a này có tác d ng gi ng nh lăng kính và tán x ánh sáng M t tr iạ ư ọ ư ụ ố ư ạ ặ ờ

thành quang ph màu s c quen thu c: đ , cam, vàng, xanh l c, xanh lam, chàm, tím.ổ ắ ộ ỏ ụ

C u v ng có hình tròn do có liên quan đ n đ c tính hình h c khi nhìn chúng. B n th yầ ồ ế ặ ọ ạ ấ

m t cái c u v ng khi M t tr i phía sau l ng b n và các h t m a thì trong các đámộ ầ ồ ặ ờ ở ư ạ ạ ư ở

mây phía tr c m t b n. Các tia sáng đi qua trên đ u b n t phía sau, chi u vào các h tướ ặ ạ ầ ạ ừ ế ạ

m a, b tán x thành màu s c, ph n x ra phía sau các h t m a r i đi vào m t b n.ư ị ạ ắ ả ạ ạ ư ồ ắ ạ

M t ph i ti p nh n các tia sáng chi u t i t h t m a theo m t góc c th đ có th nh nắ ả ế ậ ế ớ ừ ạ ư ộ ụ ể ể ể ậ

đ c màu s c. M t c u v ng nhìn đ c ch đ c hình thành n u các h t m a n m đúngượ ắ ộ ầ ồ ượ ỉ ượ ế ạ ư ằ

v trí, nh đó s có m t góc nh t đ nh gi a M t tr i, gi t m a và m t b n. Các góc nàyị ờ ẽ ộ ấ ị ữ ặ ờ ọ ư ắ ạ

ph i là góc c đ nh và các đ c tính hình h c gi cho góc này không đ i có liên quan t iả ố ị ặ ọ ữ ổ ớ

m t đ ng tròn.ộ ườ

B n ch có th nhìn th y m t ph n c a đ ng tròn này n m phía trên c a đ ng chânạ ỉ ể ấ ộ ầ ủ ườ ằ ủ ườ

tr i. N u b n t ng t ng ph n còn l i c a đ ng tròn n m đâu, b n s th y là b nờ ế ạ ưở ượ ầ ạ ủ ườ ằ ở ạ ẽ ấ ạ

có th v m t đ ng th ng t M t tr i xuyên qua đ u b n đ n đi m gi a c a hình tròn,ể ẽ ộ ườ ẳ ừ ặ ờ ầ ạ ế ể ữ ủ

mà m t ph n c a nó chính là c u v ng.ộ ầ ủ ầ ồ

Đi u này nghe có v thi v , nh ng v m t khoa h c, không có hai ng i nào nhìn th yề ẻ ị ư ề ặ ọ ườ ấ

cùng m t c u v ng. N u ba ng i cùng nhìn vào c u v ng, m i ng i đ u m t gócộ ầ ồ ế ườ ầ ồ ỗ ườ ề ở ộ

đúng đ nhìn th y c u v ng đó. Đôi khi ng i ta còn nhìn th y m t c u v ng th hai bênể ấ ầ ồ ườ ấ ộ ầ ồ ứ

ngoài c u v ng th nh t, m t vòng tròn l n h n. Màu s c c u v ng th hai này s pầ ồ ứ ấ ộ ớ ơ ắ ở ầ ồ ứ ắ

x p ng c l i, r t m o m t cách khá đ c tr ng.ế ượ ạ ấ ờ ả ộ ặ ư

Đi u này x y ra chính là ánh sáng đi cùng theo m t con đ ng, nh ng tia sáng đ c ph nề ả ộ ườ ư ượ ả

x l i hai l n trong gi t m a. Hai l n ph n x đem l i hai hi u qu : tr t t màu s c bạ ạ ầ ọ ư ầ ả ạ ạ ệ ả ậ ự ắ ị

l t ng c và trong m i l n ph n x ánh sáng b y u đi, phân tán ra kh i h t m a, làm choậ ượ ỗ ầ ả ạ ị ế ỏ ạ ư

c u v ng th hai m o và ít khi đ c nhìn th y.ầ ồ ứ ờ ả ượ ấ

Đ t ki m ch ng, vào lúc th i ti t m, b n có th t t o ra m t c u v ng b ng ngể ự ể ứ ờ ế ấ ạ ể ự ạ ộ ầ ồ ằ ố

t i n c đ sao cho n c phun ra th t đ p và M t tr i n m đúng phía sau l ng b n.ướ ướ ể ướ ậ ẹ ặ ờ ằ ở ư ạ

Vì sao b u tr i xanh mà không tía?ầ ờ

Màu xanh l c a b u tr i, các nhà v t lý gi i thích, là do các tia sáng xanh b b cong điơ ủ ầ ờ ậ ả ị ẻ

nhi u h n tia sáng đ . Nh ng s cong thêm này – còn g i là hi n t ng tán x - cũngề ơ ỏ ư ự ọ ệ ượ ạ

m nh không kém các tia tím, v y t i sao b u tr i không ph i là màu tía!ạ ở ậ ạ ầ ờ ả

Câu tr l i, đ c gi i thích đó là do m t c a ng i quan sát.ả ờ ượ ả ắ ủ ườ

Ánh sáng tr ng đ c t o thành t t t c các màu trong c u v ng. Khi ánh sáng M t tr iắ ượ ạ ừ ấ ả ầ ồ ặ ờ

đi vào b u tr i khí quy n Trái đ t, g p ph i các phân t nh nit và ôxy trên b u tr i, nóầ ờ ể ấ ặ ả ử ỏ ơ ầ ờ

b tán x , ho c khúc x . Các tia sáng có b c sóng ng n nh t (xanh và tím) b tán xị ạ ặ ạ ướ ắ ấ ị ạ

m nh h n các tia sáng có b c sóng dài (đ và vàng). Vì th , khi chúng ta nhìn theo m tạ ơ ướ ỏ ế ộ

h ng trên b u tr i, chúng ta nhìn th y nh ng b c sóng b b cong nhi u nh t, th ngướ ầ ờ ấ ữ ướ ị ẻ ề ấ ườ

là cu i d i màu xanh.ố ả

Cách lý gi i truy n th ng v b u tr i xanh là ánh sáng M t tr i b tán x - các b c sóngả ề ố ề ầ ờ ặ ờ ị ạ ướ

ng n h n thì tán x m nh h n các tia sóng dài. Song th c t , m t n a l i gi i thíchắ ơ ạ ạ ơ ự ế ộ ử ờ ả

th ng b b qua: đó là b ng cách nào măt chúng ta nh n đ c ph này.ườ ị ỏ ằ ậ ượ ổ

M t ng i nhìn đ c màu s c là nh vào 3 lo i t bào hình nón trên võng m c. M i lo iắ ườ ượ ắ ờ ạ ế ạ ỗ ạ

c m nh n t ng ng v i m t lo i ánh sáng có b c sóng khác nhau: dài, v a và ng n.ả ậ ươ ứ ớ ộ ạ ướ ừ ắ

“B n s c n c ba lo i t bào này m i nhìn màu chính xác đ c”.ạ ẽ ầ ả ạ ế ớ ượ

Khi m t b c sóng ánh sáng đi đ n m t, t bào hình nón s g i m t tín hi u t i não. N uộ ướ ế ắ ế ẽ ử ộ ệ ớ ế

ánh sáng xanh d ng v i các g n sóng ng n, t bào nón s phát tín hi u đ não nhìn raươ ớ ợ ắ ế ẽ ệ ể

màu xanh. N u là sóng đ v i các b c sóng dài, não s nhìn th y màu “đ ”.ế ỏ ớ ướ ẽ ấ ỏ

Tuy nhiên c ba lo i t bào nón trên đ u nh y c m trên m t kho ng r ng, có ch ch ngả ạ ế ế ạ ả ộ ả ộ ỗ ồ

ch p lên nhau, đi u đó có nghĩa là hai ph khác nhau có th gây ra cùng m t ph n ng ậ ề ổ ể ộ ả ứ ở

m t nhóm các t bào nón. Ch ng h n n u m t sóng đ và sóng xanh l c đi vào m t cùngộ ế ẳ ạ ế ộ ỏ ụ ắ

lúc, các t bào nón khác nhau s g i m t tín hi u mà não d ch ra là màu vàng.ế ẽ ử ộ ệ ị

Màu c u v ng đa s c c a b u tr i khi đi vào m t ng i s đ c c m nh n t ng t nhầ ồ ắ ủ ầ ờ ắ ườ ẽ ượ ả ậ ươ ự ư

s ch ng ch p c a ánh sáng xanh d ng “nguyên ch t” v i ánh sáng tr ng. Và đó là lý doự ồ ậ ủ ươ ấ ớ ắ

vì sao b u tr i xanh l - ho c g n nh v y.ầ ờ ơ ặ ầ ư ậ

M t c a b n không th phân bi t s khác nhau gi a ph t ng h p xanh d ng – tím v iắ ủ ạ ể ệ ự ữ ổ ổ ợ ươ ớ

h n h p c a ánh sáng xanh d ng nguyên ch t và ánh sáng tr ng.ỗ ợ ủ ươ ấ ắ

Trong m t các loài đ ng v t khác, màu c a b u tr i l i khác h n. Tr ng i và m t sắ ộ ậ ủ ầ ờ ạ ẳ ừ ườ ộ ố

loài linh tr ng, h u h t đ ng v t ch có hai lo i t bào hình nón thay vì ba. Ong m t vàưở ầ ế ộ ậ ỉ ạ ế ậ

m t s loài chim nhìn b c sóng c c tím - lo i b c sóng vô hình tr c con ng i.ộ ố ở ướ ự ạ ướ ướ ườ

T i sao con ng i không b văng ra kh i Trái đ t, khi Trái đ t quay?ạ ườ ị ỏ ấ ấ

Khi xoáy nhanh cái ô che m a, nh ng gi t n c m a s t xung quanh ô văng ra. Trái đ tư ữ ọ ướ ư ẽ ừ ấ

quay nên t i Hà N i m i v t cũng quay v i v n t c 1.500 km / gi hay 430 km / giây.ạ ộ ọ ậ ớ ậ ố ờ

Nh ng ch ng nh ng m i v t không b văng ra mà cho dù có nh y lên cao v n b r iư ẳ ữ ọ ậ ị ả ẫ ị ơ

xu ng m t đ t ngay. S c hút c a Trái đ t là nguyên nhân làm cho ng i và các v t xungố ặ ấ ứ ủ ấ ườ ậ

quanh không th văng ra kh i Trái đ t. V t th mu n thoát kh i s c hút c a Trái đ t để ỏ ấ ậ ể ố ỏ ứ ủ ấ ể

bay đi thì c n ph i đ t đ c t c đ 8 km / giây. Ph i phóng tên l a v i t c đ g n 8 km /ầ ả ạ ượ ố ộ ả ử ớ ố ộ ầ

giây thì tên l a không b r i t i m t đât mà chuy n đ ng theo qu đ o vòng tròn quanhử ị ơ ạ ặ ể ộ ỹ ạ

Trái đ t. Vì v y mu n phóng v tinh nhân t o hay con t u vũ tr ph i có tên l a đ y đ tấ ậ ố ệ ạ ầ ụ ả ử ẩ ạ

đ c t c đ t i thi u 8 km / giây thì v tinh con tàu m i chuy n đ ng quanh Trái đ t.ượ ố ộ ố ể ệ ớ ể ộ ấ

Cho nên ng i ta g i t c đ g n 8 km / giâu là t c đ vũ tr c p 1.ườ ọ ố ộ ầ ố ộ ụ ấ

Làm th nào đ bay kh i Trái đ t?ế ể ỏ ấ

Khi b n đá qu bóng hay b n viên đ n lên tr i, dù cao đ n đâu, r i chúng cũng r i xu ngạ ả ắ ạ ờ ế ồ ơ ố

đ t. T i sao chúng không lên cao mãi và “đi luôn” nh ? Đ n gi n là t t c các v t thấ ạ ỉ ơ ả ấ ả ậ ể

quanh Trái đ t đ u không th “ch y tr n” kh i s c hút c a nó?ấ ề ể ạ ố ỏ ứ ủ

V y mà các v tinh nhân t o và phi thuy n không gian v n có th bay quanh Trái đ t r tậ ệ ạ ề ẫ ể ấ ấ

nhi u ngày mà không b r i?ề ị ơ

Mu n gi i thích đi u này, tr c tiên chúng ta hãy làm m t thí nghi m đ n gi n: Bu cố ả ề ướ ộ ệ ơ ả ộ

m t v t n ng vào đ u dây, c m ch c đ u kia s i dây và quay m nh. Tay b n s c mộ ậ ặ ầ ầ ắ ầ ợ ạ ạ ẽ ả

th y có m t l c kéo căng ra các phía. T c đ quay càng nhanh, l c kéo đi ra càng m nh.ấ ộ ự ố ộ ự ạ

L c kéo đó g i là l c ly tâm. M t l c khác c a s i dây gi ch t v t n ng và b t nó quayự ọ ự ộ ự ủ ợ ữ ặ ậ ặ ắ

tròn, g i là l c h ng tâm. L c ly tâm và l c h ng tâm tuy ng c nhau nh ng cân b ngọ ự ướ ự ự ướ ượ ư ằ

và tác đ ng vào hai v t th (s i dây và v t n ng). M i v t khi chuy n đ ng tròn đ u bộ ậ ể ợ ậ ặ ọ ậ ể ộ ề ị

tác đ ng c a l c h ng tâm.ộ ủ ự ướ

11,2 km / giây m i th ng s c hút Trái đ tớ ắ ứ ấ

Khi bay, v tinh nhân t o cũng ch u tác d ng c a l c h ng tâm c n thi t không đ l n,ệ ạ ị ụ ủ ự ướ ầ ế ủ ớ

thì s c hút này không nh ng bu c v tinh nhân t o ph i bay quanh mà còn kéo nó tr l iứ ữ ộ ệ ạ ả ở ạ

Trái đ t.ấ

Ch khi v tinh nhân t o bay v i t c đ c c l n, đ n m c l c h ng tâm hoàn toàn dùngỉ ệ ạ ớ ố ộ ự ớ ế ứ ự ướ

vào chuy n đ ng tròn c a v tinh thì nó m i không b r i. Theo tính toán khoa h c, để ộ ủ ệ ớ ị ơ ọ ể

kh năng này không x y ra, v tinh nhân t o ph i đ t t c đ 7,8 km / giây và ph i bayả ả ệ ạ ả ạ ố ộ ả

theo h ng ném văng ra kh i m t n c. T c đ này đ c g i là “t c đ vũ tr 1”.ướ ỏ ặ ướ ố ộ ượ ọ ố ộ ụ

Tuy v y, ngay c t c đ này, do g p ph i l p không khí m ng ngoài Trái đ t, v tinhậ ả ở ố ộ ặ ả ớ ỏ ấ ệ

s chuy n đ ng ch m d n và cu i cùng r i vào t ng khí quy n đ m đ c, c sát nóng lênẽ ể ộ ậ ầ ố ơ ầ ể ậ ặ ọ

và b c cháy.ố

Đ kh c ph c hi n t ng đó và “thoát ly” kh i Trái đ t, v tinh ph i đ t t c đ 11,2ể ắ ụ ệ ượ ỏ ấ ệ ả ạ ố ộ

km / giây, khi đó nó s tr thành v tinh nhân t o. T c đ này còn g i là “t c đ thoát ly”ẽ ở ệ ạ ố ộ ọ ố ộ

ho c “t c đ vũ tr 2”.ặ ố ộ ụ

N u mu n bay t i các hành tinh khác, v tinh c n đ t t c đ 16,7 km/giây. T c đ này làế ố ớ ệ ầ ạ ố ộ ố ộ

“t c đ vũ tr 3”.ố ộ ụ

đâu các v t n ng h n?Ở ậ ặ ơ

Càng lên cao, l c Trái đ t hút các v t càng gi m, vì th , chúng càng nh đi. N u v t raự ấ ậ ả ế ẹ ế ượ

kh i b u khí quy n c a Trái đ t, tr ng l ng c a v t s b ng 0. Suy ng c ra, b n cóỏ ầ ể ủ ấ ọ ượ ủ ậ ẽ ằ ượ ạ

th cho r ng càng vào sâu trong lòng đ t, v t càng n ng h n. Chú ý nhé, đi u này hoànể ằ ấ ậ ặ ơ ề

toàn là ng nh n!ộ ậ

Trái đ t hút nh ng v t th bên ngoài y nh toàn b kh i l ng c a nó t p trung tâm.ấ ữ ậ ể ư ộ ố ượ ủ ậ ở

Theo đ nh lu t v n v t h p d n, l c hút gi m t l ngh ch v i bình ph ng kho ng cách,ị ậ ạ ậ ấ ẫ ự ả ỷ ệ ị ớ ươ ả

càng lên cao, l c hút c a Trái đ t lên các v t càng y u đi.ự ủ ấ ậ ế

N u đ a qu cân 1 kg lên đ cao 6.400 km, t c là d i nó ra xa tâm Trái đ t g p hai l nế ư ả ộ ứ ờ ấ ấ ầ

bán kính Trái đ t, thì l c hút s gi m đi 2 mũ 2 l n, t c là 4 l n, và qu cân treo vào cânấ ự ẽ ả ầ ứ ầ ả

lò xo s ch n ng c th y 250 gram, ch không ph i 1 kg. N u đem qu cân đi xa m t đ tẽ ỉ ặ ả ả ứ ả ế ả ặ ấ

12.800 km, t c là xa tâm Trái đ t g p 3 l n, thì l c hút gi m đi 9 l n, qu cân 1kg lúc nàyứ ấ ấ ầ ự ả ầ ả

ch còn n ng 111 g…ỉ ặ

T tính toán trên, t t b n s n y ra ý ki n cho r ng khi đ a qu cân vào sâu trong lòngừ ấ ạ ẽ ả ế ằ ư ả

Trái đ t, t c là khi đ a v t ti n v tâm, thì ta ph i th y s c hút tăng h n, hay khi đó quấ ứ ư ậ ế ề ả ấ ứ ơ ả

cân n ng h n. Song, th c t , v t th không tăng tr ng l ng khi đ a vào sâu trong lòngặ ơ ự ế ậ ể ọ ượ ư

Trái đ t, mà ng c l i, nh đi.ấ ượ ạ ẹ

S dĩ nh th là vì bây gi v t th không còn ch u s c hút t m t phía n a, mà là tở ư ế ờ ậ ể ị ứ ừ ộ ữ ừ

nhi u phía trong lòng đ t (d i, trái, ph i…). Rút c c, các l c hút c a qu c u có bánề ấ ướ ả ụ ự ủ ả ầ

kính b ng kho ng cách t tâm Trái đ t đ n ch đ t đ v t là có giá tr . Vì v y, càng điằ ả ừ ấ ế ỗ ặ ồ ậ ị ậ

sâu vào lòng Trái đ t thì tr ng l ng c a v t càng gi m nhanh. Khi t i tâm Trái đ t, v tấ ọ ượ ủ ậ ả ớ ấ ậ

tr thành không tr ng l ng.ở ọ ượ

Nh th , trên m t đ t, v t s n ng h n c (1)ư ế ở ặ ấ ậ ẽ ặ ơ ả

(1) Tình hình x y ra đúng nh th n u Trái đ t hoàn toàn đ ng nh t v kh i l ng riêng.ả ư ế ế ấ ồ ấ ề ố ượ

Nh ng trên th c t , kh i l ng riêng c a Trái đ t tăng lên khi vào g n tâm: Vì v y, khiư ự ế ố ượ ủ ấ ầ ậ

vào sâu trong lòng Trái đ t thì tho t đ u tr ng l c tăng lên m t kho ng nào đó, r i sau đóấ ạ ầ ọ ự ộ ả ồ

m i b t đ u gi m.ớ ắ ầ ả

Vì sao chúng ta không c m th y Trái đ t chuy n đ ng?ả ấ ấ ể ộ

M i giây, Trái đ t v t đ c ch ng đ ng t i 30 km quanh M t tr i. Đó là ch a k t iỗ ấ ượ ượ ặ ườ ớ ặ ờ ư ể ớ

vi c Trái đ t t quay quanh mình v i t c đ đ ng xích đ o là 465 mét / giây. V y màệ ấ ự ớ ố ộ ở ườ ạ ậ

có v nh Trái đ t đang đ ng yên, trong khi ch c n ng i trên xe, b n s th y xe lao điẻ ư ấ ứ ỉ ầ ồ ạ ẽ ấ

nhanh chóng m t.ặ

Tr l i v i m t tình hu ng th ng g p: Khi đi thuy n trên sông, b n s th y thuy n l tở ạ ớ ộ ố ườ ặ ề ạ ẽ ấ ề ướ

r t nhanh, cây c i và m i v t hai bên b c trôi qua vùn v t. Nh ng khi b n đi tàu thuấ ố ọ ậ ờ ứ ụ ư ạ ỷ

trên bi n r ng, tr c m t b n là tr i bi n xanh bi c m t màu, nh ng con chim h i âuể ộ ướ ắ ạ ờ ể ế ộ ữ ả

trông xa nh m t đ m tr ng l l ng trên không trung, lúc đó, b n s c m th y tàu thu điư ộ ố ắ ơ ử ạ ẽ ả ấ ỷ

quá ch m, m c dù t c đ c a nó h n h n t c đ c a thuy n trên sông. V n đ chính là ậ ặ ố ộ ủ ơ ẳ ố ộ ủ ề ấ ề ở

ch đó.ỗ

Khi đi thuy n, cây c i hai bên b sông không di chuy n mà chính là thuy n di chuy n.ề ố ờ ể ề ể

N u cây c i ven b lao đi càng nhanh, ch ng t t c đ c a thuy n càng l n. Nh ng trênế ố ờ ứ ỏ ố ộ ủ ề ớ ư

bi n r ng không có gì làm m c đ ta th y tàu đang đi nhanh. B i th b n th y nó l t điể ộ ố ể ấ ở ế ạ ấ ướ

r t ch m, th m chí có lúc đ ng yên.ấ ậ ậ ứ

Trái đ t nh m t chi c tàu kh ng l trong không gian. N u bên c nh qu đ o c a nóấ ư ộ ế ổ ồ ế ạ ỹ ạ ủ

cũng có nh ng v t m c nh cây c i bên b sông, chúng ta s d dàng nh n th y Trái đ tữ ậ ố ư ố ờ ẽ ễ ậ ấ ấ

đang chuy n đ ng. Nh ng g n Trái đ t, ti c thay, l i không có v t gì làm chu n. Chể ộ ư ở ầ ấ ế ạ ậ ẩ ỉ

có nh ng vì sao xa tít t p giúp ta th y đ c Trái đ t thay đ i v trí theo ngày, tháng màữ ắ ấ ượ ấ ổ ị

thôi. Các vì sao này quá xa, nên trong m t th i gian ng n m y phút, m y giây, chúng taở ộ ờ ắ ấ ấ

r t khó c m nh n th y Trái đ t đang chuy n d ch.ấ ả ậ ấ ấ ể ị

Còn v vi c Trái đ t t quay quanh nó v i t c đ khá nhanh, chúng ta và m i v t trênề ệ ấ ự ớ ố ộ ọ ậ ở

đó cũng đang quay v i cùng m t t c đ , b i v y chúng ta không c m nh n đ c chuy nớ ộ ố ộ ở ậ ả ậ ượ ể

đ ng này. Nh ng các b n ch quên r ng, hàng ngày, chúng ta nhìn th y M t tr i, M tộ ư ạ ớ ằ ấ ặ ờ ặ

trăng và các vì sao m c đ ng Đông và l n đ ng Tây, đó chính là k t qu c a vi c Trái đ tọ ằ ặ ằ ế ả ủ ệ ấ

t quay quanh mình nó.ự

Trái đ t có th phóng nhi t ra ngoài đ c không?ấ ể ệ ượ

Ng i ta th ng d a vào đo nhi t đ gi ng sâu đ đo nhi t đ d i m t đ t, c gi ngườ ườ ự ệ ộ ở ế ể ệ ộ ướ ặ ấ ứ ế

sâu thêm 100 m thì nhi t đ tăng thêm 3 đ C. Ng i ta g i đó là thang đ a nhi t. N u tínhệ ộ ộ ườ ọ ị ệ ế

theo công th c oC / 100m ho c oC / 10m thì ta s tính đ c nhi t đ trung tâm Trái đ tứ ặ ẽ ượ ệ ộ ấ

ph i g n 200.000 đ C. Th nh ng nhi t đ th c t trung tâm Trái đ t ch kho ng 300ả ầ ộ ế ư ệ ộ ự ế ở ấ ỉ ả

đ n 4.500 đ C.ế ộ

Nhi t đ Trái đ t là do các nguyên t phóng x c u t o nên Trái đ t gây nên, nhi t đệ ộ ấ ố ạ ấ ạ ấ ệ ộ

Trái đ t do các t ng nham th ch nóng ch y mang lên Trái đ t.ấ ầ ạ ả ấ

Nhi t đ Trái đ t tán x ra ngoài m t tính theo 1 cm2 đ n v PPm (l/tri u) trên 1 cm3/ gyệ ộ ấ ạ ặ ơ ị ệ

và nhi t l ng tán x bình quân trên toàn b m t Trái đ t là 1,4. nh ng n i có núi l aệ ượ ạ ề ặ ấ Ở ữ ơ ử

ho c su i n c nóng đáy bi n cũng ch trên d i 3.ặ ố ướ ở ể ỉ ướ

Nh ng do Trái đ t h p th nhi t t M t tr i nên nhi t đ xung quanh b m t Trái đ tư ấ ấ ụ ệ ừ ặ ờ ệ ộ ề ặ ấ

đ c duy trì. N u tính l ng nhi t cân b ng mà b m t Trái đ t h p th t M t tr i vàượ ế ượ ệ ằ ề ặ ấ ấ ụ ừ ặ ờ

l ng nhi t mà Trái đ t b c x ra ngoài bi u th theo đ n v v a nên trên ta s có con sượ ệ ấ ứ ạ ể ị ơ ị ừ ẽ ố

bình quân v t quá 8.000. T đó có th th y đ c nhi t l ng do Trái đ t b c x so v iượ ừ ể ấ ượ ệ ượ ấ ứ ạ ớ

l ng nhi t mà Trái đ t h p th t M t tr i là vô cùng bé.ượ ệ ấ ấ ụ ừ ặ ờ

Núi l a là th ph m gây nên hi n t ng El Nino?ử ủ ạ ệ ượ

Trong m y năm v a qua, hi n t ng El Nino đã gây ra xáo tr n nghiêm tr ng đ i v i khíấ ừ ệ ượ ộ ọ ố ớ

h t Trái đ t. M i đây, gi i khoa h c M đã tìm ra th ph m chính gây nên El Nino: núiậ ấ ớ ớ ọ ỹ ủ ạ

l a.ử

Các nhà khoa h c đã quan sát các “ch s đ a ch t” - b i trên lõi băng c a 2 c c, vòng câyọ ỉ ố ị ấ ụ ủ ự

và s phát tri n c a san hô - r i đem so sánh v i các đ t phun trào núi l a l n t nămự ể ủ ồ ớ ợ ử ớ ừ

1649 tr l i đây. H nh n th y r ng, ho t đ ng núi l a d d i các vùng nhi t đ i sở ạ ọ ậ ấ ằ ạ ộ ử ữ ộ ở ệ ớ ẽ

kéo theo nh ng đ t bi n đ i khí h u l n, gi ng nh El Nino, trong nhi u năm li n. M iữ ợ ế ổ ậ ớ ố ư ề ề ỗ

khi núi l a phun trào, có nhi u kh năng là El Nino s xu t hi n vào mùa Đông năm đ y.ử ề ả ẽ ấ ệ ấ

El Nino x y ra theo chu kỳ t 3 đ n 11 năm, khi nhi t đ m t n c bi n t i khu v c phíaả ừ ế ệ ộ ặ ướ ể ạ ự

Tây Thái Bình D ng tr nên m h n so v i bình th ng. Gió m y d ch th i t Đôngươ ở ấ ơ ớ ườ ậ ị ổ ừ

sang Tây t t h n, khi n cho dòng n c khu v c này m lên. H u qu c a El Nino th tắ ắ ế ướ ở ự ấ ậ ả ủ ậ

kinh kh ng, nh h ng đ n toàn b nam bán c u: l tuy t và l đ t Nam M , h n hánủ ả ưở ế ộ ầ ở ế ở ấ ở ỹ ạ

Nam Phi, l c xoáy nh Đ i Tây D ng và cháy r ng Indonesia. Ngoài ra, nó cònở ố ẹ ở ạ ươ ừ ở

làm cho mùa màng th t bát, c n tr đ ng di c c a cá, gây thi t h i nghiêm tr ng đ nấ ả ở ườ ư ủ ệ ạ ọ ế

đ i s ng con ng i.ờ ố ườ

Núi l a phun trào s th i m t l p b i m ng lên t ng bình l u: chúng s l l ng đ y,ử ẽ ổ ộ ớ ụ ỏ ầ ư ẽ ơ ử ở ấ

che b t ánh năng M t tr i, khi n cho nhi t đ Trái đ t gi m xu ng m t chút. Tuy v y,ớ ặ ờ ế ệ ộ ấ ả ố ộ ậ

khu v c Thái Bình D ng l i m lên do dòng n c m t các n i đ v . S bi n đ i vự ươ ạ ấ ướ ấ ừ ơ ổ ề ự ế ổ ề

nhi t đ nói trên đ đ gây nên m t đ t El Nino. El Nino th ng kéo dài su t 3 năm li nệ ộ ủ ể ộ ợ ườ ố ề

sau khi núi l a phun trào d d i.ử ữ ộ

Tuy nhiên, các nhà khoa h c cũng đ a ra l i c nh báo: núi l a không ph i là th ph mọ ư ờ ả ử ả ủ ạ

duy nh t gây nên hi n t ng El Nino. Khí h u toàn c u m lên còn do chính bàn tay conấ ệ ượ ậ ầ ấ

ng i. Chúng ta đ t cháy nhiên li u khoáng và th i ra khí nhà kính. Vì v y, chúng ta c nườ ố ệ ả ậ ầ

ph i gi cho môi tr ng trong s ch, đ không “đ thêm d u vào l a” khi ch a có cáchả ữ ườ ạ ể ổ ầ ử ư

nào ki m soát đ c núi l a phun trào.ể ượ ử

Trái đ t t quay m t vòng có đúng m t ngày không?ấ ự ộ ộ

Th i gian Trái đ t t quay m t vòng là 23 gi 56 phút, nh ng m t ngày trên Trái đ t l iờ ấ ự ộ ờ ư ộ ấ ạ

có t i 24 gi . Đây ch ng ph i là mâu thu n sao?ớ ờ ẳ ả ẫ

M t ngày trong cu c s ng th ng nh t c a chúng ta, chính là th i gian luân chuy n ngàyộ ộ ố ườ ậ ủ ờ ể

đêm m t l n. Dùng tiêu ch n gì đ tính m t cách chính xác nh t s dài ng n c a m tộ ầ ẩ ể ộ ấ ự ắ ủ ộ

ngày?

Các nhà thiên văn h c l a ch n M t tr i qua tuy n Tí Ng (đ ng nam b c), cũng chínhọ ự ọ ặ ờ ề ọ ườ ắ

là khi M t tr i đ t đ n v trí cao nh t so v i m t đ t làm tiêu chu n tính th i gian. Th iặ ờ ạ ế ị ấ ớ ặ ấ ẩ ờ ờ

gian gi a l n này M t tr i đi qua tuy n tí ng và l n ti p theo đi qua cũng m t đi m trênữ ầ ặ ờ ế ọ ầ ế ộ ể

tuy n Tí Ng chính là m t ngày, th i gian trung gian c n thi t là 24 gi .ế ọ ộ ờ ầ ế ờ

N u Trái đ t ch t quay mà không quay xung quanh các thiên th , nh v y, do s t quayế ấ ỉ ự ể ư ậ ự ự

c a Trái đ t, th i gian M t tr i đi qua tuy n Tí Ng hai l n, chính là th i gian Trái đ t tủ ấ ờ ặ ờ ế ọ ầ ờ ấ ự

quay m t vòng.ộ

Trên th c t , khi Trái đ t t quay cũng đ ng th i quay xung quanh M t tr i. Sau khi Tráiự ế ấ ự ồ ờ ặ ờ

đ t t quay m t vòng, do nguyên nhân c a vi c quay xung quanh thiên th , Trái đ t sấ ự ộ ủ ệ ể ấ ẽ

không ch cũ n a, mà di chuy n t đi m th nh t đ đi m th hai trên b n đ . Đi mở ỗ ữ ể ừ ể ứ ấ ế ể ứ ả ồ ể

mà l n đ u tiên h ng v phía M t tr i, sau khi Trái đ t t quay m t vòng v n ch aầ ầ ướ ề ặ ờ ấ ự ộ ẫ ư

h ng v phía M t tr i l n ti p theo (mũi tên màu đen trên b n đ đ ch h ng), c nướ ề ặ ờ ầ ế ả ồ ể ỉ ướ ầ

ph i đ i Trái đ t quay thêm m t góc đ nh n a m i h ng v phía M t tr i. (Mũi tênả ợ ấ ộ ộ ỏ ữ ớ ướ ề ặ ờ

màu xám trên b n đ ch ph ng h ng). Th i gian Trái đ t t quay quanh góc đ này,ả ồ ỉ ươ ướ ờ ấ ự ộ

c n kho ng 4 phút.ầ ả

Trong th i gian hai l n M t tr i đi qua tuy n Tí Ng , th c t Trái đ t ch quay đ c h nờ ầ ặ ờ ế ọ ự ế ấ ỉ ượ ơ

m t vòng m t chút. Quãng th i gian này m i là m t ngày – 24 gi , trong cu c s ng c aộ ộ ờ ớ ộ ờ ộ ố ủ

chúng ta.

Nh v y, sau khi Trái đ t quay m t vòng xung quanh M t tr i, thì th c t s vòng Tráiư ậ ấ ộ ặ ờ ự ế ố

đ t t quay nhi u h n s ngày trong m t năm là m t l n.ấ ự ề ơ ố ộ ộ ầ

T i sao Trái đ t có th t quay xung quanh tr c?ạ ấ ể ự ụ

Trái đ t cũng gi ng nh 8 hành tinh l n khác trong h M t tr i, đ ng th i v i vi c quayấ ố ư ớ ệ ặ ờ ồ ờ ớ ệ

xung quanh M t tr i, nó cũng chuy n đ ng không ng ng quanh tr c quay gi t ng.ặ ờ ể ộ ừ ụ ả ưở

Hi n t ng luân chuy n ngày đêm là do Trái đ t t quay t o nên.ệ ượ ể ấ ự ạ

M y trăm năm tr c, con ng i đã đ a ra r t nhi u ph ng pháp ch ng minh Trái đ t tấ ướ ườ ư ấ ề ươ ứ ấ ự

quay, “qu l c Phu-côn” n i ti ng đã cho chúng ta nhìn th y m t cách chính xác s tả ắ ổ ế ấ ộ ự ự

quay c a Trái đ t. Nh ng t i sao Trái đ t có th t quay xung quanh tr c? Và t i sao Tráiủ ấ ư ạ ấ ẻ ự ụ ạ

đ t có th quay xung quanh M t tr i? Đây là m t v n đ làm cho các nhà khoa h c c mấ ể ặ ờ ộ ấ ề ọ ả

th y r t h ng thú trong nhi u năm li n. Xem xét s l c thì s quay là m t hình th c v nấ ấ ứ ề ề ơ ượ ự ộ ứ ậ

đ ng c b n c a nhi u thiên th trong vũ tr , nh ng đ tr l i v n đ này m t cáchộ ơ ả ủ ề ể ụ ư ể ả ờ ấ ề ộ

chính xác, tr c tiên còn c n ph i làm rõ Trái đ t và h M t tr i hình thành nh th nào.ướ ầ ả ấ ệ ặ ờ ư ế

S khám phá ra hi n t ng t quay và hi n t ng quay xung quanh c a Trái đ t có m iự ệ ượ ự ệ ượ ủ ấ ố

t ng quan m t thi t đ n s hình thành h M t tr i.ươ ậ ế ế ự ệ ặ ờ

Nh ng lí lu n v thiên văn h c hi n đ i cho r ng, h M t tr i đ c hình thành t cái g iữ ậ ề ọ ệ ạ ằ ệ ặ ờ ượ ừ ọ

là Tinh vân nguyên thu . Tinh vân nguyên thu là m t m ng mây khí l n và r t loãng, 5 tỷ ỷ ộ ả ớ ấ ỉ

năm tr c đã ch u nh h ng r i lo n và co l i phía trung tâm d i tác đ ng c a l c h pướ ị ả ưở ố ạ ạ ướ ộ ủ ự ấ

d n. Tr i qua th i gian bi n đ i dài đ ng đ ng, m t đ v t ch t c a b ph n trung tâmẫ ả ờ ế ổ ằ ẵ ậ ộ ậ ấ ủ ộ ậ

ngày càng l n, nhi t đ cũng cao h n, cu i cùng đ t đ n m c đ có th d n đ n ph nớ ệ ộ ơ ố ạ ế ứ ộ ể ẫ ế ả

ng nhi t h ch và chuy n hoá thành M t tr i. Th khí còn sót l i xung quanh M t tr iứ ệ ạ ể ặ ờ ể ạ ặ ờ

d n d n hình thành m t l p th khí xoay tròn hình cái ch u, tr i qua quá trình co l i, l iầ ầ ộ ớ ể ậ ả ạ ạ

va đ p, tích t , l p th khí này t ng b c tích t thành các hòn ch t r n, hành tinh nh ,ậ ụ ớ ể ừ ướ ụ ấ ắ ỏ

hành tinh nguyên thu , cu i cùng hình thành các thiên th trong h M t tr i nh các ti uỷ ố ể ệ ặ ờ ư ể

hành tinh và đ i hành tinh đ c l p.ạ ộ ậ

Chúng ta bi t r ng, c n đo đ chuy n đ ng nhanh ch m c a v t th theo đ ng th ng,ế ằ ầ ộ ể ộ ậ ủ ậ ể ườ ẳ

có th dùng t c đ đ bi u th , v y thì dùng cái gì đ đo l ng tr ng thái quay tròn c aể ố ộ ể ể ị ậ ể ườ ạ ủ

v t th ? Có m t cách là dùng “l ng chuy n đ ng góc”. Đ i v i m t v t th chuy nậ ể ộ ượ ể ộ ố ớ ộ ậ ể ể

đ ng xung quanh m t đi m c đ nh thì l ng chuy n đ ng góc c a nó b ng ch t l ngộ ộ ể ố ị ượ ể ộ ủ ằ ấ ượ

nhân v i t c đ và nhân ti p v i kho ng cách gi a v t th này và đi m c đ nh. Trongớ ố ộ ế ớ ả ữ ậ ể ể ố ị

v t lý h c có đ nh lu t b o t n l ng chuy n đ ng góc r t quan tr ng, đó là: M t v t thậ ọ ị ậ ả ồ ượ ể ộ ấ ọ ộ ậ ể

chuy n đ ng, n u không ch u tác đ ng c a ngo i l c thì l ng chuy n đ ng c a góc c aể ộ ế ị ộ ủ ạ ự ượ ể ộ ủ ủ

nó s không bi n đ i theo s bi n đ i hình d ng c a v t th . Ví d : m t di n viên múaẽ ế ổ ự ế ổ ạ ủ ậ ể ụ ộ ễ

Balê, khi đang quay đ t nhiên thu cánh tay l i (kho ng cách gi a tâm và đi m c đ nh nhộ ạ ả ữ ể ố ị ỏ

đi) thì t c đ quay c a ng i đó s nhanh h n, b i vì ch có v y m i có th b o đ m vaiố ộ ủ ườ ẽ ơ ở ỉ ậ ớ ể ả ả

trò quan tr ng trong vi c n y sinh t c đ t quay c a Trái đ t.ọ ệ ả ố ộ ự ủ ấ

Thì ra vi c hình thành tinh vân nguyên thu c a h M t tr i đã có kèm theo l ng chuy nệ ỷ ủ ệ ặ ờ ượ ể

đ ng góc. Sau khi hình thành h th ng M t tr i và hành tinh, l ng chuy n đ ng góc c aộ ệ ố ặ ờ ượ ể ộ ủ

nó không b gi m đi, nh ng s có s phân b l i, trong quan tr ng tích t v t ch t lâu dài,ị ả ư ẽ ự ổ ạ ọ ụ ậ ấ

các thiên th l n l t đ t đ n l ng chuy n đ ng góc nh t đ nh t trong các tinh vânể ầ ượ ạ ế ượ ể ộ ấ ị ừ

nguyên thu . Do l ng chuy n đ ng góc đ c gi c đ nh, trong quan tr ng co l i, t cỷ ượ ể ộ ượ ữ ố ị ọ ạ ố

đ quay c a các hành tinh cũng s tăng lên ngày càng nhanh. Trái đ t cũng không là ngo iộ ủ ẽ ấ ạ

l , l ng chuy n đ ng góc mà nó đ t đ c phân b ch y u trong vi c Trái đ t quayệ ượ ể ộ ạ ượ ố ủ ế ệ ấ

quanh M t tr i, Trái đ t quay quanh M t trăng và Trái đ t t chuy n đ ng, nh ng c nặ ờ ấ ặ ấ ự ể ộ ư ầ

phân tích chính xác s chuy n đ ng c a Trái đ t xung quanh các hành tinh l n và s tự ể ộ ủ ấ ớ ự ự

v n đ ng c a Trái đ t, cũng c n s c g ng trong công tác nghiên c u c a các nhà khoaậ ộ ủ ấ ầ ự ố ắ ứ ủ

h c ngày nay.ọ

Vì sao Trái đ t l i nóng lên?ấ ạ

Trong cu c s ng c a loài ng i, đ c bi t là trong s n xu t công nghi p, d u và than đáộ ố ủ ườ ặ ệ ả ấ ệ ầ

đ c dùng r t nhi u, do đó đã th i vào không khí trên cao m t l ng đioxit cacbon r tượ ấ ề ả ộ ượ ấ

l n, tăng 20% so v i l ng đã có cách đây 40 – 50 năm tr c.ớ ớ ượ ướ

Đioxit cacbon cùng v i h i n c hình thành nên m t l p m ng bao ph Trái đ t, nó choớ ơ ướ ộ ớ ỏ ủ ấ

nhi t l ng t M t tr i phát ta đi t i m t đ t m t cách d dàng, nh ng l i h p th nhi tệ ượ ừ ặ ờ ớ ặ ấ ộ ễ ư ạ ấ ụ ệ

l ng t m t đ t tán x vào không gian r i l i phát đi đ i b ph n nhi t l ng đó xu ngượ ừ ặ ấ ạ ồ ạ ạ ộ ậ ệ ượ ố

l i m t đ t. Đi u đó có hi u qu gi ng nh cái nhà b ng kính ho c t m ch t d o m ng.ạ ặ ấ ề ệ ả ố ư ằ ặ ấ ấ ẻ ỏ

Nên hi n t ng này đ c g i là hi u ng nhà kính.ệ ượ ượ ọ ệ ứ

N u n ng đ đioxit cacbon tăng g p đôi, nhi t đ không khí trung bình t i m t đ t li nế ồ ộ ấ ệ ộ ạ ặ ấ ề

t ng 2 – 3 đ C. Trong giai đo n 1940 đ n 1965, nhi t đ không khí trung bình vàoầ ộ ạ ế ệ ộ ở

tr ng thái gi m sau 1980 có xu th tăng lên.ạ ả ế

Trái đ t n ng bao nhiêu?ấ ặ

Tr ng l ng c a cùng m t v t th , đ t M t trăng s nh h n so v i Trái đ t t i 6 l n.ọ ượ ủ ộ ậ ể ặ ở ặ ẽ ẹ ơ ớ ấ ớ ầ

Các v t có tr ng l ng là do l c hút Trái đ t mà sinh ra.ậ ọ ượ ự ấ

Trái đ t có kh i l ng b ng 5,98 x 1027 gam, x p x 6 tri u tri u tri u kilôgam. Tr ngấ ố ượ ằ ấ ỉ ệ ệ ệ ọ

l ng c a m t v t th n ng t l thu n kh i l ng Trái đ t và t l ngh ch v i bán kínhượ ủ ộ ậ ể ặ ỷ ệ ậ ố ượ ấ ỷ ệ ị ớ

Trái đ t (6.370 km). N u xác đ nh đ c h ng s t l (h ng s v n v t h p d n) trongấ ế ị ượ ằ ố ỷ ệ ằ ố ạ ậ ấ ẫ

m i quan h đó thì có th tính ra tr ng l ng c a Trái đ t. Gi a th k XVIII, nhà khoaố ệ ể ọ ượ ủ ấ ữ ế ỷ

h c Anh Cavendis thông qua th nghi m đã rút ra đ c tr s chính xác c a h ng s đó.ọ ử ệ ượ ị ố ủ ằ ố

Cho nên kh i l ng c a Trái đ t cũng tính ra đ c.ố ượ ủ ấ ượ

Bi t bán kính Trái đ t có th tính đ c th tích c a Trái đ t b ng 1,08 x 1027 cm2 kh iế ấ ể ượ ể ủ ấ ằ ố

l ng riêng trung bình c a Trái đ t b ng kh i l ng chia cho th tích b ng 5,52 g/cm3,ượ ủ ấ ằ ố ượ ể ằ

kh i nham th ch trên b m t Trái đ t l n g p đôi. Cho nên qua đó có th đoán h t, trongố ạ ề ặ ấ ớ ấ ể ế

lòng đ t có th có các ch t thu c kim lo i n ng nh s t, niken…ấ ể ấ ộ ạ ặ ư ắ

Trái đ t quay xung quanh M t tr i nh th nào?ấ ặ ờ ư ế

Năm 1543 công nguyên, nhà thiên văn h c ng i Ba Lan Nicola Kopernik trong tác ph mọ ườ ẩ

vĩ đ i c a mình: “Thuy t thiên th v n hành” đã ch ng minh r ng không ph i M t tr iạ ủ ế ể ậ ứ ằ ả ặ ờ

chuy n đ ng quanh Trái đ t mà là Trái đ t chuy n đ ng xung quanh M t tr i. Đây là sể ộ ấ ấ ể ộ ặ ờ ự

xoay quanh c a Trái đ t, th i gian Trái đ t quay xung quanh M t tr i m t vòng chính làủ ấ ờ ấ ặ ờ ộ

m t năm.ộ

Tính theo công th c đ nh lu t v n v t h p d n c a Issac Niut n, l c h p d n gi a Tráiứ ị ậ ạ ậ ấ ẫ ủ ơ ự ấ ẫ ữ

đ t và M t tr i kho ng 3,5 t Niut n. T c đ chuy n đ ng theo chu vi hình tròn c a Tráiấ ặ ờ ả ỷ ơ ố ộ ể ộ ủ

đ t quanh M t tr i đ t 30 km/s. Do có l c li tâm quán tính s n sinh ra và l c h p d n c aấ ặ ờ ạ ự ả ự ấ ẫ ủ

M t tr i v i Trái đ t là ngang nhau, làm cho Trái đ t không b l ch mà trái l i, luôn quayặ ờ ớ ấ ấ ị ệ ạ

xung quanh M t tr i.ặ ờ

S th c là, qu đ o c a Trái đ t không ph i là hình tròn mà là hình b u d c. Đ u thángự ự ỹ ạ ủ ấ ả ầ ụ ầ

m t hàng năm, Trái đ t đi qua m t đi m g n nh t v i M t tr i trên qu đ o, trênộ ấ ộ ể ầ ấ ớ ặ ờ ở ỹ ạ

ph ng di n thiên văn h c g i đó là đi m c n nh t, lúc này, Trái đ t cách M t tr iươ ệ ọ ọ ể ậ ậ ấ ặ ờ

147,100 tri u km. Còn vào đ u tháng 7, Trái đ t đi qua m t đi m xa v i M t tr i nh t, đóệ ầ ấ ộ ể ớ ặ ờ ấ

đ c g i là đi m vi n nh t; lúc này, Trái đ t cách M t tr i 152,1tri u km. Căn c vào sượ ọ ể ễ ậ ấ ặ ờ ệ ứ ố

li u này, M t tr i mà chúng ta nhìn th y vào tháng 1 to h n m t chút so v i M t tr i màệ ặ ờ ấ ơ ộ ớ ặ ờ

chúng ta nhìn th y vào tháng 7 hàng năm. Nh ng qu đ o c a t là m t hình b u d c g nấ ư ỹ ạ ủ ộ ầ ụ ầ

b ng hình tròn, vì th s khác bi t này trên th c t không rõ ràng, m t th ng không thằ ế ự ệ ự ế ắ ườ ể

nào nhìn th y đ c, ch có thông qua vi c đo đ c t m m i có th phát hi n ra đ c.ấ ượ ỉ ệ ạ ỷ ỉ ớ ể ệ ượ

Quan tr c chính xác h n n a s cho chúng ta bi t r ng qu đ o c a Trái đ t và hình b uắ ơ ữ ẽ ế ằ ỹ ạ ủ ấ ầ

d c v n có s khác bi t nho nh , đó là vì M t trăng và sao Ho , sao Kim và các hành tinhụ ẫ ự ệ ỏ ặ ả

khác đ u dùng l c h p d n c a chúng tác đ ng đ n s chuy n đ ng c a Trái đ t. Nh ngề ự ấ ẫ ủ ộ ế ự ể ộ ủ ấ ư

chúng r t nh so v i M t tr i, tác d ng c a l c h p d n đ i v i Trái đ t là r t nh , khóấ ỏ ớ ặ ờ ụ ủ ự ấ ẫ ố ớ ấ ấ ỏ

mà so đ c v i M t tr i, cho nên qu đ o c a Trái đ t v n r t gi ng v i hình b u d c.ượ ớ ặ ờ ỹ ạ ủ ấ ẫ ấ ố ớ ầ ụ

Nói m t cách nghiêm túc, qu đ o quay c a Trái đ t là m t đ ng cong ph c t p, đ ngộ ỹ ạ ủ ấ ộ ườ ứ ạ ườ

cong này g n nh m t hình b u d c v i đ chênh l ch r t nh . Các nhà thiên văn h c đãầ ư ộ ầ ụ ớ ộ ệ ấ ỏ ọ

hoàn toàn n m b t đ c quy lu t chuy n đ ng ph c t p này c a Trái đ t.ắ ắ ượ ậ ể ộ ứ ạ ủ ấ

Trái đ t có t bao gi ?ấ ừ ờ

H M t tr i đ c hình thành t đám “tinh vân nguyên thu ” có d ng hình đĩa tròn xoayệ ặ ờ ượ ừ ỷ ạ

vòng v i nhi t đ cao t i 2.000 đ C trên v trí c a Trái đ t. Tinh vân này do các nguyênớ ệ ộ ớ ộ ị ủ ấ

t , phân t , h t ch t r n (b i vũ tr ), ch t khí d ng ion h p thành. Theo đà ngu i l nh điử ử ạ ấ ắ ụ ụ ấ ạ ợ ộ ạ

c a tinh vân, b i vũ tr xung quanh. M t tr i nguyên thu ng ng t thành các kh i ch tủ ụ ụ ở ặ ờ ỷ ư ụ ố ấ

r n, l ng đ ng trên m t ph ng c a đĩa (xích đ o).ắ ắ ọ ặ ẳ ủ ạ

B i vũ tr ch y u do vân th ch silicat các h p ch t có ch a s t v.v… t o thành. Thànhụ ụ ủ ế ạ ợ ấ ứ ắ ạ

ph n c a vân th ch và c a M t tr i gi ng nhau. Đi u đó ch ng t b i vũ tr và M t tr iầ ủ ạ ủ ặ ờ ố ề ứ ỏ ụ ụ ặ ờ

v n là t cùng “tinh vân” hình thành mà ra.ố ừ

Sau khi các h t ch t r n l ng đ ng vào trong kho ng th i gian 10 tri u – 100 tri u năm,ạ ấ ắ ắ ọ ả ờ ệ ệ

do s cân b ng gi a s c hút c a M t tr i và l c ly tâm mà hình thành các hành tinh lo iự ằ ữ ứ ủ ặ ờ ự ạ

Trái đ t ch y y do vân th ch t t p l i vùng g n M t tr i. vùng xa M t tr i thìấ ủ ế ạ ụ ậ ạ ở ầ ặ ờ Ở ặ ờ

hình thành các hành tinh ki u sao M c do khi vũ tr và các h t băng t t p l i. V tu i tácể ộ ụ ạ ụ ậ ạ ề ổ

c a vân th ch và c a M t trăng, d a vào k t qu các nguyên t có tính phóng x màủ ạ ủ ặ ự ế ả ố ạ

chúng ch a nh urani, thori… cho là 4,6 ty tu i. Đó cũng là tu i tác c a h Trái đ t và hứ ư ổ ổ ủ ệ ấ ệ

M t tr i.ặ ờ

Vì sao đàn ông l y v ?ấ ợ

T i sao và đi u gì khi n cho m t anh chàng t do lông bông và vui thú, b ng nhiên chuiạ ề ế ộ ự ỗ

t t “vào l ng”? T i sao, t i sao th ?ọ ồ ạ ạ ế

Theo s lý gi i c a các nhà tâm lý hi n đ i, t p chí “Woman” đã tóm t t thành ba đi mự ả ủ ệ ạ ạ ắ ể

sau:

1. Vì đ ng h sinh h c c a anh ta đã gõồ ồ ọ ủ

Theo các nhà tâm lý h c thì trong m i ng i chúng ta có m t nh p s ng đi theo v i tr t tọ ỗ ườ ộ ị ố ớ ậ ự

thiên nhiên g i là đ ng h sinh h c. N u đ t do, không gò ép gì c thì t nhiên đ n m tọ ồ ồ ọ ế ể ự ả ự ế ộ

lúc nào đó cái đ ng h sinh h c y gõ nh p liên t c báo cho anh chàng đ c thân kia r ngồ ồ ọ ấ ị ụ ộ ằ

đã đ n lúc anh ta ph i có v , m t ng i đàn bà, k t h p v i anh ta đ gi thăng b ng tâmế ả ợ ộ ườ ế ợ ớ ể ữ ằ

sinh lý cho anh, n u không th n kinh anh r t d b “ch p m ch”.ế ầ ấ ễ ị ậ ạ

Ti ng gõ báo hi u này r t m nh, nó thôi thúc tri n miên khi n cho anh thanh niên kia ănế ệ ấ ạ ề ế

không ngon, ng không yên, tâm trí tr nên ng ng n, cho đ n khi anh ta g p đ c m tủ ở ơ ẩ ế ặ ượ ộ

ng i ph n , và k t h p v i ng i y t o nên m t l a đôi thu n h p thiên nhiên. V yườ ụ ữ ế ơ ớ ườ ấ ạ ộ ứ ậ ợ ậ

là anh ta có m t gia đình h nh phúc.ộ ạ

B i th , tr nh ng ng i quá đ c bi t, quá khi m khuy t, còn ng i đàn ông nào thìở ế ử ữ ườ ặ ệ ế ế ườ

cũng s có v , ng i đàn bà nào r i cũng s có ch ng. Lúc y chi c đ ng h sinh h cẽ ợ ườ ồ ẽ ồ ấ ế ồ ồ ọ

n i m i ng i m i luôn thôi thúc ng i y ph i l p gia đình khi đ n gi đã đ nh…ơ ỗ ườ ớ ườ ấ ả ậ ế ờ ị

Chi c đ ng h này m i ng i m i khác nên có k s m l p gia đình, có ng i thì mu nế ồ ồ ở ỗ ườ ỗ ẻ ớ ậ ườ ộ

màng ch m tr … Nh ng tr c sau r i cũng có gia đình.ậ ễ ư ướ ồ

2. Vì anh ta c m th y bình yên v i ng i ph n y?ả ấ ớ ườ ụ ữ ấ

Đ n khi b n s h i: t i sao anh thanh niên y ch n cô này mà không ch n cô kia? Đi u gìế ạ ẽ ỏ ạ ấ ọ ọ ề

chi ph i anh ta?ố

Tr c nay m i ng i quen b o: Vì duyên ph n. Th c ra, m i chi c đ ng h sinh h c ướ ọ ườ ả ậ ự ỗ ế ồ ồ ọ ở

m i ng i đ u có t n s dao đ ng nh t đ nh. Khi g p m t t n s giao thoa thích h p hoàỗ ườ ề ầ ố ộ ấ ị ặ ộ ầ ố ợ

nh p v i nó, chi c đ ng h y s lên ti ng hoà âm, t o cho hai ng i và nh t là anhị ớ ế ồ ồ ấ ẽ ế ạ ườ ấ

chàng thanh niên kia có m t c m giác bình an h nh phúc. Th là anh ta ch n ng i phộ ả ạ ế ọ ườ ụ

n mang chi c đ ng h sinh h c kia cũng gõ nh p tr n đ i v i anh!ữ ế ồ ồ ọ ị ọ ờ ớ

Khi ta đ i di n v i m t ng i mà ta có c m giác an lòng, tin t ng thì còn gì ngăn c n taố ệ ớ ộ ườ ả ưở ả

ngã vào vòng tay ng i y đang dang r ng và đón ch ta! B i th , khi m t anh thanh niênườ ấ ộ ờ ở ế ộ

b t g p hai, ba hay nhi u chi c đ ng h sinh h c h p v i anh ta, nh ng anh ta ngã ngayắ ặ ề ế ồ ồ ọ ợ ớ ư

vào ng i nào may m n dang tay đón anh ta tr c và anh ta c m th y bình an.ườ ắ ướ ả ấ

3. Vì anh ta tìm th y ng i ph n đi u mà anh ta thi u?ấ ở ườ ụ ữ ề ế

Không ph i v n đ ti n b c, c a c i mà v tâm lý, tính tình hay c trí tu n a.ả ấ ề ề ạ ủ ả ề ả ệ ữ

Có anh yêu m t ph n vì th y ng i y t nh , hi u mình, t ra r t sành tâm lý c aộ ụ ữ ấ ườ ấ ế ị ể ỏ ấ ủ

mình, còn t th y b n thân mình thì c c m ch, vung v .ự ấ ả ụ ị ề

Có anh yêu m t ph n vì th y ng i ph n y tính tình d u dàng trong khi mình nóngộ ụ ữ ấ ườ ụ ữ ấ ị

nh l a, ho c cô y vui v ho t bát trong khi mình m mi ng không ra h i…ư ử ặ ấ ẻ ạ ở ệ ơ

Có anh yêu ng i b n gái vì th y cô y r t khôn ngoan, tính toán m i vi c r t khéo léoườ ạ ấ ấ ấ ọ ệ ấ

trong khi mình thì ngu ng d b thiên h g t g m nhi u chuy n.ơ ễ ị ạ ạ ẫ ề ệ

Nói chung là khi m t anh chàng thanh niên l y v nh đi tìm m t s bù tr cho s thi uộ ấ ợ ư ộ ự ừ ự ế

h t tâm lý, tình c m hay trí tu n i anh ta.ụ ả ệ ơ

Cũng có anh đi tìm s bù tr v tài chính, c a c i… nh ng nh ng anh ch ng này tr cự ừ ề ủ ả ư ữ ả ướ

sau gì cũng chu c l y b t h nh!ố ấ ấ ạ

Và thanh niên ngày nay ph n l n l y v mu n vì m t trong ba lý do sau:ầ ớ ấ ợ ộ ộ

- Chi c đ ng h sinh h c h ch a lên ti ng gõ nh p thôi thúc.ế ồ ồ ọ ở ọ ư ế ị

- H th y không an toàn tr c m t s ng i ph n mà h g p.ọ ấ ướ ộ ố ườ ụ ữ ọ ặ

- H không tìm th y ph n cái bù tr cho nh ng gì mà h đang thi u.ọ ấ ở ụ ữ ừ ữ ọ ế

Th thôi, th i bu i c a t do v chính tr , xã h i, tín ng ng, đ o đ c… Ai ép đ c m tế ờ ổ ủ ự ề ị ộ ưỡ ạ ứ ượ ộ

thanh niên l y v ? Tr khi, chính anh ta mong mu n mà thôi.ấ ợ ừ ố

Khi ch p m t, th gi i ng ng trôi?ớ ắ ế ớ ừ

Th c t là khi ch p m t, con ng i b tách ra kh i th gi i xung quanh trong kho nhự ế ớ ắ ườ ị ỏ ế ớ ả

kh c. Song hi m khi ta nh n th c đ c đi u này b i vì nh ng ph n não đi u khi n thắ ế ậ ứ ượ ề ở ữ ầ ề ể ị

giác c a chúng ta khi đó t m th i b “đóng”.ủ ạ ờ ị

“Con ng i s nh n ra ngay l p t c khi th gi i xung quanh đ t nhiên t i om, đ c bi t làườ ẽ ậ ậ ứ ế ớ ộ ố ặ ệ

khi nó ch x y ra trong vài giây. Song đ i v i cái ch p m t thì r t hi m khi nh n ra, m cỉ ả ố ớ ớ ắ ấ ế ậ ặ

dù c đ ng này cũng làm gi m c ng đ ánh sáng t ng đ ng t i m t”, ti n sĩ Davinaử ộ ả ườ ộ ươ ươ ớ ắ ế

Bristow, Đ i h c College London (Anh) cho bi t. Có th vì vi c ch p m t làm cho “cáiạ ọ ế ể ệ ớ ắ

nhìn vào th gi i b gián đo n”.ế ớ ị ạ

Thông th ng, m t cái ch p m t kéo dài t 100 t i 150 milli giây và con ng i th ngườ ộ ớ ắ ừ ớ ườ ườ

ch p t 10 t i 15 l n trong m t phút đ làm m và cung c p oxi cho giác m c. Trong th iớ ừ ớ ầ ộ ể ẩ ấ ạ ờ

gian ch p m t, th giác s không ghi hình và s không thu nh n ánh sáng, khi đó m i thớ ắ ị ẽ ẽ ậ ọ ứ

trong giây lát đi vào bóng t i.ố

Bristow và các c ng s đã phát hi n ra vì sao con ng i hi m khi nh n th c đ c nh ngộ ự ệ ườ ế ậ ứ ượ ữ

“kho nh kh c t t đèn” đó. Nhóm đã s d ng m t thi t b chuyên d ng đ đánh giá nhả ắ ắ ử ụ ộ ế ị ụ ể ả

h ng c a c đ ng ch p m t lên b não. Thi t b này g m các đèn phát quang, đ c đ tưở ủ ử ộ ớ ắ ộ ế ị ồ ượ ặ

vào mi ng c a m t s ng i tình nguy n. Trong khi đó, h ph i đeo kính b o h ch ngệ ủ ộ ố ườ ệ ọ ả ả ộ ố

chói m t và n m trong m t máy quét c ng h ng t (FMRI).ắ ằ ộ ộ ưở ừ

Ánh sáng t đèn quanh chi u lên võng m c và nó không thay đ i k c khi đ i t ngừ ề ạ ổ ể ả ố ượ

ch p m t.ớ ắ

Quan sát qua máy ch p não cho th y, c đ ng ch p m t đã kìm nén ho t đ ng c a v nãoụ ấ ử ộ ớ ắ ạ ộ ủ ỏ

th giác và nh ng vùng đ nh đ u và tr c trán. Đây là nh ng ph n não th ng đ cị ữ ở ỉ ầ ướ ữ ầ ườ ượ

kích ho t khi con ng i dùng m t đ nh n bi t s ki n ho c v t th th gi i bênạ ườ ắ ể ậ ế ự ệ ặ ậ ể ở ế ớ

ngoài.

“Trong kho nh kh c ch p m t, nh ng vùng não liên quan đ n th giác b vô hi u hoá, đâyả ắ ớ ắ ữ ế ị ị ệ

có th chính là c ch th n kinh ngăn c n b não nh n th c r ng mí m t đã bao trùmể ơ ế ầ ả ộ ậ ứ ằ ắ

đ ng t trong th i gian ch p m t và r ng th gi i bên ngoài đã t i om”, Bristow k t lu n.ồ ử ờ ớ ắ ằ ế ớ ố ế ậ

Nên rèn luy n tay trái ra sao?ệ

Th c t , hai bán c u não v a có s phân công, h p tác, b sung, v a h n ch và bù đ pự ế ầ ừ ự ợ ổ ừ ạ ế ắ

cho nhau. Thông th ng, hai bán c u não h p tác v i nhau cùng ho t đ ng. Nh v y, b nườ ầ ợ ớ ạ ộ ờ ậ ạ

m i có các c đ ng chính xác. B n luy n t p tay trái, không có nghĩa là đ bi n mìnhớ ử ộ ạ ệ ậ ể ế

thành ng i thu n tay trái, mà ch là đ tăng c ng ho t đ ng phía bên trái, kích thích sườ ậ ỉ ể ườ ạ ộ ự

phát tri n đ ng đ u c a não b .ể ồ ề ủ ộ

B c th nh t, b n có th co du i ngón tay trái, l n l t t ng ngón m t. Làm đi làm l iướ ứ ấ ạ ể ỗ ầ ượ ừ ộ ạ

cho đ n khi thành th o. B c th hai, làm m t s vi c khéo léo b ng tay trái, nh xâuế ạ ướ ứ ộ ố ệ ằ ư

kim, v tranh… B c th ba, hãy làm b ng tay trái nh ng vi c tr c kia ch có tay ph iẽ ướ ứ ằ ữ ệ ướ ỉ ả

m i làm đ c cho đ n khi thành th o. Hãy kiên trì, b n s d n th y r ng không nh ngớ ượ ế ạ ạ ẽ ầ ấ ằ ữ

b n có đôi tay khéo léo, mà c th cũng s nhanh nh n h n, nghĩ đ c nhanh h n. Tríạ ơ ể ẽ ẹ ơ ượ ơ

thông minh phát tri n rõ r t!ể ệ

Sau cùng, thu n tay ph i hay thu n tay trái đ u do b m sinh. Có ng i coi thu n tay tráiậ ả ậ ề ẩ ườ ậ

là m t t t x u, ra s c s a ch a. Đi u này là r t sai l m. Các nhà khoa h c đã làm cu cộ ậ ấ ứ ử ữ ề ấ ầ ọ ộ

ph ng v n hai nhóm tr em: Nhóm th nh t g m các em thu n tay trái đ c “s aỏ ấ ở ẻ ứ ấ ồ ậ ượ ử

ch a” thành thu n tay ph i, và nhóm th hai g m các em thu n tay trái t nhiên. K t qu ,ữ ậ ả ứ ồ ậ ự ế ả

nhi u em nhóm th nh t nói năng không l u loát, trí l c phát tri n ch m. Nhóm th haiề ở ứ ấ ư ự ể ậ ứ

thì ng c l i: Các em tr l i l u loát nh m i đ a tr bình th ng khác. Nh v y, vi cượ ạ ả ờ ư ư ọ ứ ẻ ườ ư ậ ệ

c công s a ch a cho ng i thu n tay trái ch có h i mà thôi.ố ử ữ ườ ậ ỉ ạ

T p luy n tay trái s thông minh h n?ậ ệ ẽ ơ

Ng i thu n tay trái nhanh nh n h n h n ng i thu n tay ph i. Theo th ng kê, 15 emườ ậ ẹ ơ ẳ ườ ậ ả ố

trong đ i đ u ki m Pháp thì có 8 em thu n tay trái. M t th i gian, già n a các thành viênộ ấ ế ậ ộ ờ ử

trong đ i tuy n bóng bàn Trung Qu c không thu n tay ph i… Không nh ng ho t bát h n,ộ ể ố ậ ả ữ ạ ơ

n u ch u khó luy n t p tay trái, b n s thông minh h n đ y!ế ị ệ ậ ạ ẽ ơ ấ

Não b chia thành 2 bán c u: bán c u não trái và bán c u não ph i. M i bên não b cóộ ầ ầ ầ ả ỗ ộ

ch c năng thiên v các ho t đ ng phía bên kia c a c th . Bán c u não trái chi ph iứ ề ạ ộ ở ủ ơ ể ầ ố

ph n l n ho t đ ng c a n a ph i c th , có quan h đ c bi t v i s phát tri n ngôn ng ,ầ ớ ạ ộ ủ ử ả ơ ể ệ ặ ệ ớ ự ể ữ

g i là “bán c u u th ngôn ng ”. đây, các xung c m giác t p h p m c cao nh t đọ ầ ư ế ữ Ở ả ậ ợ ở ứ ấ ể

hình thành tín hi u ngôn ng và khái ni m tr u t ng. Do đó, ch c năng c u bán c u nãoệ ữ ệ ừ ượ ứ ả ầ

trái thiên v giai đo n nh n th c lý tính, và hình thành t duy tr u t ng c a con ng i.ề ạ ậ ứ ư ừ ượ ủ ườ

Bán c u não ph i chi ph i n a bên trái c th . Thông qua s ch nh h p, các xung c mầ ả ố ử ơ ể ự ỉ ợ ả

giác t o ra hình nh c th v v n v t, con ng i, không gian và th i gian. Do đó, bánạ ả ụ ể ề ạ ậ ườ ờ

c u não ph i thiên v giai đo n nh n th c c m tính, g i là “bán c u u th không l i”.ầ ả ề ạ ậ ứ ả ọ ầ ư ế ờ

Bán c u não trái đi u khi n tay ph i, bán c u não ph i đi u khi n tay trái. N u ta v nầ ề ể ả ầ ả ề ể ế ậ

đ ng tay (nh t là các ngón tay), ta có th kích thích t bào não khu v c nh t đ nh, làmộ ấ ể ế ở ự ấ ị

cho não phát tri n. Đi u đó có nghĩa là, n u ng i nào th ng dùng tay ph i, não trái sể ề ế ườ ườ ả ẽ

phát tri n h n và ng c l i.ể ơ ượ ạ

Quá trình t th giác t i ph n ng ng i thu n tay ph i và tay trái có khác nhau. ừ ị ớ ả ứ ở ườ ậ ả Ở

ng i thu n tay ph i, đ ng n i th n kinh có d ng: “bán c u não ph i – bán c u não tráiườ ậ ả ườ ố ầ ạ ầ ả ầ

– tay ph i”. ng i thu n tay trái: “bán c u não ph i – tay trái”. Rõ ràng, thông tin t thả Ở ườ ậ ầ ả ừ ị

giác đ n đ ng tác ng i thu n tay trái b t đ c m t khâu, do đó anh ta ph n ng nhanhế ộ ở ườ ậ ớ ượ ộ ả ứ

h n ng i thu n tay ph i.ơ ườ ậ ả

Ng i thu n tay ph i, m i l n dùng tay trái đ u c m th y ng ng ng u, th m chí cònườ ậ ả ỗ ầ ề ả ấ ượ ị ậ

không làm n i m t vi c nh nh c m đôi đũa ch ng h n.ổ ộ ệ ỏ ư ầ ẳ ạ

T i sao khi có gió l i th y l nh h n?ạ ạ ấ ạ ơ

Ch c h n ai cũng bi t r ng tr i rét mà im gió thì d ch u h n so v i lúc có gió. Nh ng,ắ ẳ ế ằ ờ ễ ị ơ ớ ư

không ph i t t c m i ng i đ u bi t nguyên nhân c a hi n t ng y. “Ch các sinh v tả ấ ả ọ ườ ề ế ủ ệ ượ ấ ỉ ậ

m i c m th y giá bu t khi có gió”, còn các v t vô sinh thì không.ớ ả ấ ố ậ

Ch ng h n, nhi t k s không h t t xu ng khi đ nó ra ngoài tr i đang có l c. Tr cẳ ạ ệ ế ẽ ề ụ ố ể ờ ố ướ

h t, s dĩ ta c m th y rét bu t trong nh ng ngày Đông có gió là vì nhi t t m t ta (và nóiế ở ả ấ ố ữ ệ ừ ặ

chung là t toàn thân ta) to ra lúc y nhi u h n h n lúc tr i im gió. Khi đ ng gió, l pừ ả ấ ề ơ ẳ ờ ứ ớ

không khí b thân th ta làm nóng lên không đ c thay th nhanh b i l p không khí m i,ị ể ượ ế ở ớ ớ

còn l nh. Còn khi gió m nh, thì trong m t phút, càng có nhi u không khí đ n ti p xúc v iạ ạ ộ ề ế ế ớ

da th t ta và do đó thân th ta càng b l y đi nhi u nhi t. Ch m t đi u đó thôi cũng đ gâyị ể ị ấ ề ệ ỉ ộ ề ủ

ra c m giác l nh.ả ạ

Nh ng, hãy còn m t nguyên nhân khác n a. Da chúng ta luôn luôn b c h i m, ngay cư ộ ữ ố ơ ẩ ả

trong không khí l nh cũng v y. Đ b c h i c n ph i có nhi t l ng, nhi t y l y t cạ ậ ể ố ơ ầ ả ệ ượ ệ ấ ấ ừ ơ

th chúng ta và t l p không khí dính sát vào c th c a chúng ta. N u không khí khôngể ừ ớ ơ ể ủ ế

l u thông thì s b c h i ti n hành r t ch m, b i vì l p không khí ti p xúc v i da s r tư ự ố ơ ế ấ ậ ở ớ ế ớ ẽ ấ

chóng no h i n c (bão hoà). Nh ng n u không khí l u thông và l p khí ti p xúc v i daơ ướ ư ế ư ớ ế ớ

luôn luôn đ i m i, thì s b c h i lúc nào cũng ti n hành m t cách m nh m , mà nh v yổ ớ ự ố ơ ế ộ ạ ẽ ư ậ

c th s tiêu hao r t nhi u nhi t.ơ ể ẽ ấ ề ệ

V y tác d ng làm l nh c a gió l n đ n m c nào? Đi u này ph thu c vào v n t c c aậ ụ ạ ủ ớ ế ứ ề ụ ộ ậ ố ủ

gió và nhi t đ c a không khí lúc đó. Nói chung, tác d ng y v t xa m c mà m i ng iệ ộ ủ ụ ấ ượ ứ ọ ườ

v n t ng. B n hãy xem m t ví d sau đ có th hình dung đ c nó: Gi s nhi t đẫ ưở ạ ộ ụ ể ể ượ ả ử ệ ộ

c a không khí là +4 đ C, nh ng không h có gió. Trong đi u ki n y, nhi t đ c a daủ ộ ư ề ề ệ ấ ệ ộ ủ

chúng ta là 31 đ C. N u bây gi có m t lu ng gió nh th i qua, v a đ lay đ ng lá cộ ế ờ ộ ồ ẹ ổ ừ ủ ộ ờ

nh ng ch a đ làm rung chuy n lá cây (kho ng 2 m/giây), thì nhi t đ da chúng ta gi mư ư ủ ể ả ệ ộ ả

đi 7 đ C. Còn khi gió làm ng n c ph p ph i bay (v n t c 6 m/giây) thì da chúng ta l nhộ ọ ờ ấ ớ ậ ố ạ

m t 22 đ , nhi t đ c a da ch xu ng còn 9 đ C.ấ ộ ệ ộ ủ ỉ ố ộ

T i sao đ ng trên cao nhìn xu ng l i th y chóng m t?ạ ứ ố ạ ấ ặ

Đ i v i c th , đ ng t trên nóc nhà cao t ng nhìn xu ng chính là m t lo i kích thích b tố ớ ơ ể ứ ừ ầ ố ộ ạ ấ

th ng v i c ng đ m nh. Nó gây ra ph n ng theo nhi u đ ng khác nhau. Ng i taườ ớ ườ ộ ạ ả ứ ề ườ ườ

c m th y chóng m t là do nh ng ph n ng đó.ả ấ ặ ữ ả ứ

1. C nh t ng t trên cao khi n chúng ta căng th ng: S căng th ng này t o ra hàng lo tả ượ ừ ế ẳ ự ẳ ạ ạ

ph n x th n kinh, nh t là th n kinh giao c m b ng h ng ph n làm cho tim đ p nhanh,ả ạ ầ ấ ầ ả ỗ ư ấ ậ

chân lông d ng lên, l đ ng t giãn ra, chân tay đ m hôi, th g p, quan tr ng h n c làự ỗ ồ ử ổ ồ ở ấ ọ ơ ả

nó làm co m ch máu, huy t áp tăng đ t ng t. Hi n t ng này làm cho con ng i ta bạ ế ộ ộ ệ ượ ườ ị

chóng m t.ặ

2. Lên cao s b kích thích b i áp l c không khí và ti ng gió, cùng v i kích thích c a thẽ ị ở ự ế ớ ủ ị

giác khi nhìn xu ng: Nh ng nhân t này s nh h ng đ n c u trúc cân b ng trong tai.ố ữ ố ẽ ả ưở ế ấ ằ

Đi u này làm ta nh t th i m t đi c m giác thăng b ng, gây chóng m t, th m chí còn cóề ấ ờ ấ ả ằ ặ ậ

th nôn m a, gi ng nh say tàu xe v y.ể ử ố ư ậ

3. Ti u não cũng ph trách đ ng tác cân b ng: Các kích thích khi tác đ ng m nh vào l pể ụ ộ ằ ộ ạ ớ

v đ i não, “b t l nh” th n kinh cao c p nh t c a c th ng i, s thông qua th giác,ỏ ạ ộ ư ệ ầ ấ ấ ủ ơ ể ườ ẽ ị

thính giác đ tác đ ng vào ti u não, gây ra hàng lo t ho t đ ng đi n sinh h c, làm nhi uể ộ ể ạ ạ ộ ệ ọ ễ

ch c năng ti u não trong th i gian ng n, khi n ta chóng m t.ứ ể ờ ắ ế ặ

V y t i sao lên t ng cao m i có hi n t ng này, còn lên núi cao l i không? V n đ r tậ ạ ầ ớ ệ ượ ạ ấ ề ấ

đ n gi n. Vì t ng cao là lên th ng, t o ra s t ng ph n đ cao rõ r t v i c nh v t xungơ ả ầ ẳ ạ ự ươ ả ộ ệ ớ ả ậ

quanh, do đó kích thích m nh m h n. Lên núi, dù cho núi cao g p nhi u l n toà nhà,ạ ẽ ơ ấ ề ầ

nh ng do đ cao c a nó thoai tho i, tăng d n, khác bi t v i chung quanh không rõ r t,ư ộ ủ ả ầ ệ ớ ệ

đ ng ng n núi này v n th y nhi u ng n núi khác nh p nhô, cho nên không t o ra kíchứ ở ọ ẫ ấ ề ọ ấ ạ

thích m nh, ít nh h ng đ n th n kinh con ng i.ạ ả ưở ế ầ ườ

Đ i v i nh ng ng i ít khi lên t ng cao, tr c khi đi lên c n chu n b s n sàng t t ng,ố ớ ữ ườ ầ ướ ầ ẩ ị ẵ ư ưở

t t nh t nên ng m nhìn phong c nh xa tr c, làm cho th giác, thính giác và tinh th nố ấ ắ ả ở ướ ị ầ

quen d n, r i m i thu g n l i và nhìn th ng xu ng. Nh v y, ta s không b chóng m t.ầ ồ ớ ầ ạ ẳ ố ư ậ ẽ ị ặ

Chúng ta có th ch u đ c nóng đ n m c nào?ể ị ượ ế ứ

Kh năng ch u nóng c a con ng i khá h n nhi u so v i chúng ta v n t ng. T i mi nả ị ủ ườ ơ ề ớ ẫ ưở ạ ề

trung Australia, nhi t đ mùa hè ch râm th ng là 46 đ C, cao đi m t i 56 đ C. Cònệ ộ ở ỗ ườ ộ ể ớ ộ

n u tăng th t t t , c th ng i th m chí còn ch u đ c… nhi t đ sôi c a n c.ế ậ ừ ừ ơ ể ườ ậ ị ượ ệ ộ ủ ướ

Khi tàu bè đi t H ng H i đ n v nh Ba T , m c dù trong các phòng c a tàu luôn luôn cóừ ồ ả ế ị ư ặ ủ

qu t thông gió, nhi t đ đây v n t i 50 đ C ho c h n. M c nóng nh t quan sát trongạ ệ ộ ở ẫ ớ ộ ặ ơ ứ ấ

gi i t nhiên trên m t đ không quá 57 đ C. Nhi t đ này đ c xác đ nh t i “thungớ ự ở ặ ấ ộ ệ ộ ượ ị ạ

lũng ch t” thu c California (B c M ).ế ộ ắ ỹ

Tuy nhiên, nh ng nhi t đ k trên đ u đ c đo trong bóng râm. T i sao các nhà khíữ ệ ộ ể ề ượ ạ

t ng l i ph i ch n v trí nh v y? Đó là vì, ch khi nhi t k đ t trong bóng râm m i đoượ ạ ả ọ ị ư ậ ỉ ệ ế ặ ớ

đ c nhi t đ c a không khí. N u đ nhi t k ngoài n ng, M t tr i s hun nó nhi u h nượ ệ ộ ủ ế ể ệ ế ắ ặ ờ ẽ ề ơ

h n so v i không khí xung quanh, thành ra đ ch c a nó không cho ta bi t chút gì vẳ ớ ộ ỉ ủ ế ề

tr ng thái nhi t c a môi tr ng.ạ ệ ủ ườ

Đã có ng i ti n hành thí nghi m đ xác đ nh nhi t đ cao nh t mà c th ng i có thườ ế ệ ể ị ệ ộ ấ ơ ể ườ ể

ch u đ ng đ c. H nh n th y trong không khí khô ráo, n u tăng nhi t đ th t t t thìị ự ượ ọ ậ ấ ế ệ ộ ậ ừ ừ

c th c a chúng ta ch ng nh ng có th ch u đ ng đ c nhi t đ sôi c a n c (100 đơ ể ủ ẳ ữ ể ị ự ượ ệ ộ ủ ướ ộ

C), mà đôi khi còn ch u đ c nhi t đ cao h n n a, đ n 160 đ C. Hai nhà v t lý ng iị ượ ệ ộ ơ ữ ế ộ ậ ườ

Anh là Blag den và Tsent ri đã ch ng minh đi u này b ng cách đ ng hàng gi trong lòơ ơ ứ ề ằ ứ ờ

n ng bánh mì nóng b ng.ướ ỏ

T i sao con ng i có năng l c ch u nóng cao đ n v y? Đó là vì trên th c t , c th ng iạ ườ ự ị ế ậ ự ế ơ ể ườ

không ti p nh n nhi t l ng đó, mà v n gi thân nhi t g n v i nhi t đ tiêu chu n. Cế ậ ệ ượ ẫ ữ ệ ầ ớ ệ ộ ẩ ơ

th chúng ta ch ng c l i l ng nhi t đ đó b ng cách đ m hôi. Khi m hôi bay h i,ể ố ự ạ ượ ệ ộ ằ ổ ồ ồ ơ

nó s hút r t nhi u nhi t l p không khí dính sát v i da, và làm cho nhi t đ c a l pẽ ấ ề ệ ở ớ ớ ệ ộ ủ ớ

không khí y gi m đi r t nhi u.ấ ả ấ ề

Đi u ki n c n thi t duy nh t giúp cho c th ng i có th ch u đ ng đ c nhi t đ caoề ệ ầ ế ấ ơ ể ườ ể ị ự ượ ệ ộ

là c th ng i không ti p xúc tr c ti p v i ngu n nhi t và không khí ph i khô ráo. ơ ể ườ ế ự ế ớ ồ ệ ả Ở

Trung Á, tr i nóng 37 đ mà v n t ng đ i d ch u. Nh ng n u Saint Peterburg nóngờ ộ ẫ ươ ố ễ ị ư ế ở

24 đ thì chúng ta đã c m th y khó ch u. Nguyên nhân đây là do đ m không khí ộ ả ấ ị ở ộ ẩ ở

Saint Peterburg cao, còn đ m Trung Á thì th p h n do đây r t ít m a, khí h u khôộ ẩ ở ấ ơ ở ấ ư ậ

ráo h n.ơ

Ch s IQ không ph i là th c đo trí thông minhỉ ố ả ướ

Nhi u thiên tài toán h c có th nhanh chóng tìm ra m i liên h logic gi a các dãy s dàiề ọ ể ố ệ ữ ố

d ng d c ch trong vòng vài giây nh ng l i loay hoay c gi đ ng h tr c m t cái vòiằ ặ ỉ ư ạ ả ờ ồ ồ ướ ộ

n c đã v n ch t mà v n r n c…ướ ặ ặ ẫ ỉ ướ

Anh ta cũng không th c m nh n đ c ý nghĩa th c th c a m t câu th th m chí cũngể ả ậ ượ ự ụ ủ ộ ơ ậ

không th tìm ra đ c m t l i nào đ an i m t ng i b n trong c n ho n n n. Nh ngể ượ ộ ờ ể ủ ộ ườ ạ ơ ạ ạ ư

anh ta v n là m t thiên tài v i trí thông minh khác th ng.ẫ ộ ớ ườ

Do đó, trí thông minh là m t khái ni m vô cùng ph c t p, nó không th ch đ c ki mộ ệ ứ ạ ể ỉ ượ ể

ch ng thông qua m t vài b câu h i ph c t p. Trên th c t , nh ng bài tr c nghi m ch sứ ộ ộ ỏ ứ ạ ự ế ữ ắ ệ ỉ ố

IQ ch có tác d ng ki m tra kh năng t duy logic và óc phân tích c a m i ng i chỉ ụ ể ả ư ủ ỗ ườ ứ

không th cho phép đánh giá m t cách đ y đ m c đ thông minh c a ng i đó đ c.ể ộ ầ ủ ứ ộ ủ ườ ượ

M i m t con ng i là m t th c th k t h p nhi u d ng bi u hi n khác nhau c a tríỗ ộ ườ ộ ự ể ế ợ ề ạ ể ệ ủ

thông minh mà tuỳ t ng cá nhân s có kh năng v m t này n i tr i h n m t khác. Nóiừ ẽ ả ề ặ ổ ộ ơ ặ

cách khác, trí thông minh c a con ng i không ch là kh năng t duy logic mà còn có thủ ườ ỉ ả ư ể

là kh năng th hi n nh ng c ch , đ ng tác điêu luy n c a m t vũ công, kh năng di nả ể ệ ữ ử ỉ ộ ệ ủ ộ ả ễ

đ t ngôn ng xu t th n c a m t nhà văn, nhà th hay kh năng hi u th u đ c tâm tạ ữ ấ ầ ủ ộ ơ ả ể ấ ượ ư

ho c n i lòng c a m t ng i nào đó. T ng t nh v y, m t nh c công điêu luy n cũngặ ỗ ủ ộ ườ ươ ự ư ậ ộ ạ ệ

là m t ng i r t thông minh trong vi c c m th âm nh c hay m t nhà hàng h i cũngộ ườ ấ ệ ả ụ ạ ộ ả

đ c coi là m t ng i có trí thông minh tuy t v i trong vi c xác đ nh ph ng h ng.ượ ộ ườ ệ ớ ệ ị ươ ướ

Cũng gi ng nh c b p, trí óc cũng c n đ c nuôi d ng và rèn luy n th ng xuyên đố ư ơ ắ ầ ượ ưỡ ệ ườ ể

nâng cao hi u qu . Tuy nhiên, rèn luy n và nâng cao trí thông minh không có nghĩa là cệ ả ệ ố

g ng nh p tâm hàng m các dãy s hay ký t ph c t p nh các danh b đi n tho i hay sắ ậ ớ ố ự ứ ạ ư ạ ệ ạ ố

bi n đăng ký c a các xe qua l i trên đ ng. Đó có th đ n gi n là vi c đ c m t cu nể ủ ạ ườ ể ơ ả ệ ọ ộ ố

sách, ch i m t ván c hay th m chí tham gia m t s ho t đ ng chân tay có đòi h i ócơ ộ ờ ậ ộ ố ạ ộ ỏ

quan sát. Nh ng t t h n h t là nên th h c cách ch i m t th gì đó hoàn toàn m i m ,ư ố ơ ế ử ọ ơ ộ ứ ớ ẻ

ch ng h n t p ch i m t môn th thao, h c m t ngo i ng , h c v hay t p ch i c .ẳ ạ ậ ơ ộ ể ọ ộ ạ ữ ọ ẽ ậ ơ ờ

Nh ng th thách m i nh v y đ i v i b não s giúp ch t xám t o ra nh ng m i liên k tữ ử ớ ư ậ ố ớ ộ ẽ ấ ạ ữ ố ế

m i gi a các n ron và tránh đ c hi n t ng x c ng.ớ ữ ơ ượ ệ ượ ơ ứ

Gi i mã hi n t ng o nh v thác n cả ệ ượ ả ả ề ướ

Đó là m t o giác đã làm r i trí nhi u ng i t khi Aristotle miên t nó kho ng 2.000 nămộ ả ố ề ườ ừ ả ả

tr c đây. N u b n nhìn vào thác n c trong m t th i gian ng n r i nhìn sang m t bên,ướ ế ạ ướ ộ ờ ắ ồ ộ

hình nh bên b đó s ch y ng c lên. M t th nghi m trên não kh đã gi i thích “hi uả ờ ẽ ả ượ ộ ử ệ ỉ ả ệ

ng thác n c” này.ứ ướ

Khi theo dõi m t thác n c, các t bào não nh m vào s chuy n đ ng đi xu ng s tr nênộ ướ ế ằ ự ể ộ ố ẽ ở

m t m i. Khi m t chuy n h ng khác, t bào h ng vào hành đ ng đi lên s ho t đ ngệ ỏ ắ ể ướ ế ướ ộ ẽ ạ ộ

tích c c h n, và do v y làm v t th tĩnh d ng nh ch y ng c lên.ự ơ ậ ậ ể ườ ư ả ượ

Các nhà khoa h c th n kinh đã s d ng m t mô hình t ng t đ ch ng minh đi u này.ọ ầ ử ụ ộ ươ ự ể ứ ề

H chi u m t lo t hình nh chuy n đ ng cho kh xem, và thu l i ho t đ ng c a h th nọ ế ộ ạ ả ể ộ ỉ ạ ạ ộ ủ ệ ầ

kinh não, trong trung tâm x lý chuy n đ ng.ử ể ộ

Khi kh đ c xem hình nh các đ ng th ng ch y d c xu ng, các t bào não t p trungỉ ượ ả ườ ẳ ạ ọ ố ế ậ

vào chuy n đ ng đi xu ng tr nên ph n ng ch m d n h n, trong khi t bào nh m vàoể ộ ố ở ả ứ ậ ầ ơ ế ằ

ho t đ ng đi lên l i không b nh h ng.ạ ộ ạ ị ả ưở

Sau đó, các nhà nghiên c u cho kh xem thêm hai hình nh chuy n đ ng n a – m t g mứ ỉ ả ể ộ ữ ộ ồ

các đ ng th ng đi lên và m t g m các đ ng th ng đi xu ng. H th n kinh ph n ngườ ẳ ộ ồ ườ ẳ ố ệ ầ ả ứ

v i s đi lên ho t đ ng tích c c h n, so v i nh ng t bào h ng vào ho t đ ng đi xu ng,ớ ự ạ ộ ự ơ ớ ữ ế ướ ạ ộ ố

do bây gi đã b m i m t. S m t cân b ng ph n ng này t o ra o giác v s chuy nờ ị ỏ ệ ự ấ ằ ả ứ ạ ả ề ự ể

đ ng ng c lên.ộ ượ

Hi n t ng o nh này đã minh ch ng “hi u ng thác n c”. N u b n nhìn vào m t hìnhệ ượ ả ả ứ ệ ứ ướ ế ạ ộ

nh khác sau khi nhìn vào hình nh chuy n đ ng đi xu ng, nh ng đ ng đi xu ng bi nả ả ể ộ ố ữ ườ ố ế

m t và hình nh m i d ng nh trôi ng c lên.ấ ả ớ ườ ư ượ

K t qu tìm ki m này cũng kh ng đ nh m t gi thuy t đã đ c nhà tâm lý h c ng iế ả ế ẳ ị ộ ả ế ượ ọ ườ

Đ c Sigmund Exner đ a ra vào th k XIX. Ông cho r ng o nh thác n c là do h th nứ ư ế ỷ ằ ả ả ướ ệ ầ

kinh não b nh h ng b i các h ng đ i l p c a chuy n đ ng.ị ả ưở ở ướ ố ậ ủ ể ộ

T i sao đàn ông luôn b cu n hút b i cùng m t m u ph n ?ạ ị ố ở ộ ẫ ụ ữ

Trên th c t , đi u này không ph i là do ng u nhiên. B n s b cu n hút b i nh ng m uự ế ề ả ẫ ạ ẽ ị ố ở ữ ẫ

ng i có tính t ng đ ng v di truy n v i chính b n. Trong sinh ho t h ng ngày, trongườ ươ ồ ề ề ớ ạ ạ ằ

giao ti p, b não c a b n luôn luôn s n sàng ti p nh n r t nhi u thông tin phát ra tế ộ ủ ạ ẵ ế ậ ấ ề ừ

nhi u ng i ph n khác nhau đ phân tích và “th m tra” v tính tình, cách s ng, tìnhề ườ ụ ữ ể ẩ ề ố

tr ng s c kho và c v nh ng đ c đi m di truy n c a h … Và trong s các ph n đó,ạ ứ ẻ ả ề ữ ặ ể ề ủ ọ ố ụ ữ

n u may m n có m t ng i t ng đ ng v i b n thì b n s b cu n hút ngay.ế ắ ộ ườ ươ ồ ớ ạ ạ ẽ ị ố

Nói rõ h n là não s phân tích m t chu i các d ki n, trong đó m t s do các pheromoneơ ẽ ộ ỗ ữ ệ ộ ố

cung c p. Pheromone là ch t hoá h c th ng đ c tìm th y trên b m t da khi chúng taấ ấ ọ ườ ượ ấ ề ặ

bài ti t m hôi. Chúng có ch c năng phát ra các thông tin báo hi u đ truy tìm m t đ iế ồ ứ ệ ể ộ ố

t ng t ng h p. Nh ng đ não c a b n có th nh n đ c các tín hi u t ng h p, b nượ ươ ợ ư ể ủ ạ ể ậ ượ ệ ươ ợ ả

thân ng i ph n đó cũng ph i ti p nh n đ c các tín hi n t pheromone trên c thườ ụ ữ ả ế ậ ượ ệ ừ ơ ể

c a b n. Do đó, s thu hút mang tính ch t hai chi u. N u không, m t trong hai ng i sủ ạ ự ấ ề ế ộ ườ ẽ

v n d ng d ng.ẫ ử ư

Ngoài ra, các pheromone cũng góp ph n làm thay đ i thái đ c a b n. Chúng s kích thíchầ ổ ộ ủ ạ ẽ

các vùng não b có ch c năng đi u khi n hành vi b n năng và kh i d y các ph n x cóộ ứ ề ể ả ơ ậ ả ạ

liên quan đ n vi c sinh s n và duy trì nòi gi ng. Và quan tr ng h n c là ch ý nghĩ vôế ệ ả ố ọ ơ ả ỉ

th c c a b n m i ti p nh n đ c các tín hi u này. Chúng s báo cho b n bi t r ng: “Côứ ủ ạ ớ ế ậ ượ ệ ẽ ạ ế ằ

y h p v i b n đ y!”, ho c “Không có gì quan tr ng c !”. Nói tóm l i, b n “bi t” cô y,ấ ợ ớ ạ ấ ặ ọ ả ạ ạ ế ấ

b i vì b n đã tr i qua nhi u đ c đi m sinh lý và tâm lý c a cô y, nh ng ch b ng vôở ạ ả ề ặ ể ủ ấ ư ỉ ằ

th c mà thôi.ứ

Th nào là hi n t ng ng i t b c ho ?ế ệ ượ ườ ự ố ả

V khách đ n gõ c a nhà bà Reeser, m t ph n lu ng tu i đã v h u s ng t i bangị ế ử ộ ụ ữ ố ổ ề ư ố ạ

Florida, M . Mãi không th y ai ra, bà g i thêm ng i phá c a. Trong nhà, trên chi c ghỹ ấ ọ ườ ử ế ế

bành, ch nhân đã cháy thành than, ch còn l i m t bàn chân đi giày v i, xung quanh, đủ ỉ ạ ộ ả ồ

đ c h u nh v n nguyên v n…ạ ầ ư ẫ ẹ

S vi c này x y ra vào năm 1951. Bà Reeser ch là m t trong nhi u tr ng h p đ c l chự ệ ả ỉ ộ ề ườ ợ ượ ị

s ghi nh n là n n nhân c a cái ch t r t kỳ l : t b c ho thành than. Vào năm 1660, dử ậ ạ ủ ế ấ ạ ự ố ả ư

lu n Paris t ng r n lên v i v cháy “t nhiên” c a m t ph n nghi n r u n ng, chậ ừ ộ ớ ụ ự ủ ộ ụ ữ ệ ượ ặ ỉ

còn l i vài đ t ngón tay và chi c s .ạ ố ế ọ

Đi u l là trong m i v cháy, các n n nhân đ u đ l i các d u hi u gi ng nhau: thân thề ạ ọ ụ ạ ề ể ạ ấ ệ ố ể

hoá than nh ng bao gi cũng sót l i m t b ph n không cháy tr i, th ng đó là c ng chânư ờ ạ ộ ộ ậ ụ ườ ẳ

hay bàn chân và l i còn nguyên v n đ n kỳ l .ạ ẹ ế ạ

Ng i ta không hi u l a t đâu ra, vì xung quanh n n nhân, th ng đ c tìm th y trongườ ể ử ừ ạ ườ ượ ấ

t th ng i trên gh , l a h u nh không gây h h i. Chính vì v y, các nhà quan sát th iư ế ồ ế ử ầ ư ư ạ ậ ờ

dó không chút nghi ng , m t m c cho r ng l a nh t thi t ph i kh i phát t ph t n c aờ ộ ự ằ ử ấ ế ả ở ừ ủ ạ ủ

n n nhân. Kh i phát t m t lý do… không rõ và b t ng . Vì th , tên g i là b y lâu nayạ ở ừ ộ ấ ờ ế ọ ấ

ng i ta v n gán cho hi n t ng bí n trên là “V cháy ng i t phát”.ườ ẫ ệ ượ ấ ụ ườ ự

Vì sao ng i có th t b c ho ? Dapanườ ể ự ố ả

Các nhà khoa h c đã nghiên c u và đã đ a ra đ c m t đáp án h p lý h n c . Đó là hi nọ ứ ư ượ ộ ợ ơ ả ệ

t ng “hi u ng đèn c y”, không có chút gì là siêu nhiên. Theo gi thuy t này, ng n l aượ ệ ứ ầ ả ế ọ ử

d c truy n lan sang thân th c a n n nhân qua m t ngu n bên ngoài, c th thiêu cháyượ ề ể ủ ạ ộ ồ ứ ế

d n d n thân th ng i đó nh m t ng n sáp cháy v y.ầ ầ ể ườ ư ộ ọ ậ

Đ i th , k ch b n bao gi cũng nh nhau: B m t s c gì v tim hay ngã, m t ng i t tạ ể ị ả ờ ư ị ộ ự ố ề ộ ườ ắ

th . L a, t m t v t trung gian là thu c lá, t u hay m t cây đèn c y, cháy lan ra qu n áo,ở ử ừ ộ ậ ố ẩ ộ ầ ầ

r i cháy đ n da và l p m n m ngay d i da. Ti p xúc v i l a, m này tan ra n c, ch yồ ế ớ ỡ ằ ướ ế ớ ử ỡ ướ ả

ra bên ngoài thân th , th m vào các l n v i ti p xúc v i n n nhân. Trong ph n l n cácể ấ ầ ả ế ớ ạ ầ ớ

tr ng h p thì đ y là qu n áo đang b n trên ng i, đ ph gh t a trên đó n n nhânườ ợ ấ ấ ậ ườ ồ ủ ế ự ạ

đang ng i. Đ v i th m t m s cháy t t trong nhi u gi . S cháy này t o ra và duyồ ồ ả ấ ướ ỡ ẽ ừ ừ ề ờ ự ạ

trì m t ng n l a cháy đ m có nhi t đ x p x 600 đ C, nó không làm h h i đ c toànộ ọ ử ượ ệ ộ ấ ỉ ộ ư ạ ượ

b căn phòng mà ch thiêu hu đ c xác ch t trên đó nó đ c phát sinh ra.ộ ỉ ỷ ượ ế ượ

S cháy ch m kéo dài có th làm h h i m t s b ph n c a thân th , nh ng v n khôngự ậ ể ư ạ ộ ố ộ ậ ủ ể ư ẫ

làm chúng cháy thành tro và đ l i m t s b ph n hoàn toàn lành l n. Mark Benecke, bácể ạ ộ ố ộ ậ ặ

sĩ pháp y t i Đ i h c Cologne (Đ c) gi i thích: l a ch thiêu hu các mô c a c th ng iạ ạ ọ ứ ả ử ỉ ỷ ủ ơ ể ườ

ch t n m phía bên trên ng n l a. Hai bàn chân và c ng chân th ng còn nguyên v n là doế ằ ọ ử ẳ ườ ẹ

chúng n m bên d i ng n l a.ằ ướ ọ ử

L a th ng cháy t hai đùi c a m t ng i ng i, h u h t là nh ng ng i giá hay đ ngử ườ ừ ủ ộ ườ ồ ầ ế ữ ườ ứ

tu i - l p ng i d g p tai bi n v tim khi n h ph i ng i lì m t ch - ho c nh ngổ ớ ườ ễ ặ ế ề ế ọ ả ồ ộ ỗ ặ ữ

ng i đang c n say r u khi th m c nh x y đ n. Chính r u t o thu n l i cho lo i taiườ ơ ượ ả ả ả ế ượ ạ ậ ợ ạ

n n đó. Tr c h t, m t ai đó khi say thì ít chú ý đ n lo i l a mà h đang c m trong tay,ạ ướ ế ộ ế ạ ử ọ ầ

sau n a r u góp ph n làm hình thành mô béo, có nghĩa m là ch t đ t chính trong các vữ ượ ầ ỡ ấ ố ụ

cháy ch m này.ậ

Rõ ràng, hi n t ng ng i cháy “t nhiên” hay “t phát” lâu nay ch là huy n tho i ho cệ ượ ườ ự ự ỉ ề ạ ặ

huy n ho c, đ c nuôi d ng b i trào l u văn h c kinh d th k XIX và đ c bi t là ễ ặ ượ ưỡ ở ư ọ ị ế ỷ ặ ệ ở

trong các cu n truy n tranh vui c a n c M sau này.ố ệ ủ ướ ỹ

Vì sao các nhà du hành hay m t ng ?ấ ủ

M t ng và ng không sâu là “chuy n th ng ngày” c a các nhà du hành, nh t là khi hấ ủ ủ ệ ườ ủ ấ ọ

trên vũ tr dài h n trong đi u ki n không tr n l ng. Vi c thi u đi các tín hi u ngàyở ụ ạ ề ệ ọ ượ ệ ế ệ

đêm cũng làm cho đ ng h sinh h c trong ng i h bi n m t.ồ ồ ọ ườ ọ ế ấ

Hi n t ng này khi n các nhà du hành kém t nh táo và gi m hi u qu ho t đ ng. Trongệ ượ ế ỉ ả ệ ả ạ ộ

các nh h ng t i đ ng h sinh h , các nhà nghiên c u tin r ng chính ánh sáng đ p vàoả ưở ớ ồ ồ ọ ứ ằ ậ

võng m c c a m t dã giúp c th nh n bi t đ c th i gian trong ngày. M t khác, tìnhạ ủ ắ ơ ể ậ ế ượ ờ ặ

tr ng không tr ng l ng trong vũ tr cũng đ ng nghĩa v i vi c các nhà du hành tiêu t n ítạ ọ ượ ụ ồ ớ ệ ố

năng l ng h n so v i trên Trái đ t và vì th , h cũng th y ít m t m i h n (m t m i làượ ơ ớ ở ấ ế ọ ấ ệ ỏ ơ ệ ỏ

c m giác d khi n con ng i bu n ng ).ả ễ ế ườ ồ ủ

“Nghiên c u c a chúng tôi cho th y con ng i c n tìm cách kích ho t đ ng h sinh h cứ ủ ấ ườ ầ ạ ồ ồ ọ

trong c th , duy trì chu kỳ hai t gi m i ngày, n u chúng ta mu n thành công v i cácơ ể ư ờ ỗ ế ố ớ

chuy n bay dài h n”, Timothy Monk, Giáo s Đ i h c Pittsburgh kiêm Tr ng nhómế ạ ư ạ ọ ưở

nghiên c u, cho bi t. H t ng theo dõi gi c ng c a Jerry Linenger, m t nhà du hành vũứ ế ọ ừ ấ ủ ủ ộ

tr hi n đã ngh h u, trong g n năm tháng ông trên tr m vũ tr Mir c a Nga vào nămụ ệ ỉ ư ầ ở ạ ụ ủ

1997.

Trong ba kỳ (m i kỳ g m hai tu n), l n l t nh ng ngày đ u tiên, gi a và cu i cu cỗ ồ ầ ầ ượ ở ữ ầ ở ữ ố ộ

hành trình, các nhà nghiên c u d i m t đ t đã ghi chép l i l ch ng c a Linenger nhứ ướ ặ ấ ạ ị ủ ủ ư

gi trên gi ng, th i gian th c và th i gian ng . Trong khi đó trên tr m, Linengerờ ở ườ ờ ứ ờ ủ ở ạ

cũng t ghi l i nhi t đ c th , l ch ng c a b n thân, đánh giá đ t nh táo năm l n m iự ạ ệ ộ ơ ể ị ủ ủ ả ộ ỉ ầ ỗ

ngày và th c hi n ki m tra m t l n vào gi a ngày.ự ệ ể ộ ầ ữ

K t qu cho th y, trong nh ng ngày đ u tiên lên tr m, Linenger tuân th th i gian đi ngế ả ấ ữ ầ ạ ủ ờ ủ

và d y đ u đ n, nh ng sau 4 tháng, v i vi c m i ngày đ u có 15 l n M t tr i m c và 15ậ ề ặ ư ớ ệ ỗ ề ầ ặ ờ ọ

l n M t tr i l n, không đã “m t c m giác v ngày và đêm”. C 45 phút m t l n tr i l iầ ặ ờ ặ ấ ả ề ứ ộ ầ ờ ạ

t i, và vì th , nh p sinh h c không còn n a.ố ế ị ọ ữ

Các nghiên c u tr c đây cũng ch ra r ng nh ng ng i b m t chu kỳ sáng t i thôngứ ướ ỉ ằ ữ ườ ị ấ ố

th ng, trong đó có ng i mù, đ u ch u nh h ng c a ch ng m t ng , và th i gian ngườ ườ ề ị ả ưở ủ ứ ấ ủ ờ ủ

ban ngày nhi u h n ho c vi c th c gi c ban đêm di n ra th ng xuyên h n.ề ơ ặ ệ ứ ấ ễ ườ ơ

Nhóm c a Monk đã th nghi m m t lo t ph ng pháp khác nhau đ đi u tr ch ng m tủ ử ệ ộ ạ ươ ể ề ị ứ ấ

ng trong vũ tr , trong đó có vi c dùng thu c ng , dùng melatonin (m t lo i hoóc môn doủ ụ ệ ố ủ ộ ạ

tuy n yên ti t ra đ đi u khi n chu kỳ ng ) và s d ng ánh sáng nhân t o đ mô ph ngế ế ể ề ể ủ ử ụ ạ ể ỏ

ánh sáng M t tr i. H cũng đ ngh đi u ch nh vi c s d ng ánh sáng trong tàu khôngặ ờ ọ ề ị ề ỉ ệ ử ụ

gian và s d ng các bài t p đ ch ng l i nh h ng c a tình tr ng không tr ng l ng.ử ụ ậ ể ố ạ ả ưở ủ ạ ọ ượ

T i sao chúng ta tin vào linh h n?ạ ồ

Nh ng cu c nói chuy n v i linh h n ng i đã khu t có th ch là k t qu c a s s hãiữ ộ ệ ớ ồ ườ ấ ể ỉ ế ả ủ ự ợ

hay ám nh, ch ch ph i là cu c g p g tâm linh nào h t. Các nhà khoa h c cho bi t,ả ứ ả ả ộ ặ ỡ ế ọ ế

g i h n ch là cách mà chúng ta gi i to mong c c a mình mà thôi.ọ ồ ỉ ả ả ướ ủ

Giáo s tâm lý ng i Anh, Richard Wiseman đã tìm hi u nh ng thí nghi m “g i h n” cóư ườ ể ữ ệ ọ ồ

ki m soát. T đó ông nh n th y r ng có r t nhi u cách đ con ng i có th gi i mãể ừ ậ ấ ằ ấ ề ể ườ ể ả

đ c nh ng l i phán c a các bà đ ng và gán ghép cho b n thân mình, b t ch p tình ti tượ ữ ờ ủ ồ ả ấ ấ ế

đó có đúng s th c hay không.ự ự

Wiseman cho r ng có th có m t vài chi n l c đ ng sau nh ng l i đoán m ng v n đ cằ ể ộ ế ượ ằ ữ ờ ộ ố ượ

xem là “chính xác” c a các bà đ ng.ủ ồ

Tr c h t, con ng i luôn luôn có xu h ng tin vào nh ng l i bình lu n, nh ng tiên đoánướ ế ườ ướ ữ ờ ậ ữ

chung chung mà h có th v n vào mình b t c khi nào h mu n. “Tôi cho r ng các bàọ ể ậ ấ ứ ọ ố ằ

đ ng khá thành th t, nh ng con ng i l i đ c đ c r t nhi u thông tin t nh ng l i bìnhồ ậ ư ườ ạ ọ ượ ấ ề ừ ữ ờ

lu n khá m h đó c a h ”.ậ ơ ồ ủ ọ

Ng i ta cũng th ng đ n v i bà đ ng là đ tìm ki m s yên lòng ho c s tr giúp choườ ườ ế ớ ồ ể ế ự ặ ự ợ

m t giai đo n căng th ng trong cu c đ i mình, nh vi c m i b m t ng i thân. “Chúngộ ạ ẳ ộ ờ ư ệ ớ ị ấ ườ

ta mu n tin r ng nh ng đi u phán là s th c, và nó đúng v i chúng ta, vì th chúng ta số ằ ữ ề ự ự ớ ế ẽ

có xu h ng s n lòng tr ti n cho nh ng l i nói đúng ý đó”.ướ ẵ ả ề ữ ờ

M t ví d là n u bà đ ng b o r ng: “các linh h n đang nói chuy n v m t ph n tr đãộ ụ ế ồ ả ằ ồ ệ ề ộ ụ ữ ẻ

qua đ i”, thì đó có th là m t bé gái, m t thi u n ho c m t ai đó đã ch t đ tu i 40,ờ ể ộ ộ ế ữ ặ ộ ế ở ộ ổ

tuỳ theo nhân v t mà b n mu n nghĩ đ n.ậ ạ ố ế

Ngoài ra, ng i ta th ng có xu h ng nh “nh ng đi u may m n” - nh ng l i phán c aườ ườ ướ ớ ữ ề ắ ữ ờ ủ

bà đ ng h p v i mong mu n c a b n – và b qua nh ng đi u “không trúng đích”.ồ ợ ớ ố ủ ạ ỏ ữ ề

Không ch có tâm lý khách hàng nh h ng đ n k t qu c a cu c lên đ ng. Các bà đ ngỉ ả ưở ế ế ả ủ ộ ồ ồ

cũng ti p nh n và ph n ng m t cách m t cách vô th c v i nh ng thông tin t hoàn c nhế ậ ả ứ ộ ộ ứ ớ ữ ừ ả

xung quanh. Ch ng h n, bà ta có th đoán mò nhu c u c a b n b ng cách đ ý t i nh ngẳ ạ ể ầ ủ ạ ằ ể ớ ữ

chi ti t tinh t nh b đ mà b n đang m c, hay cách mà b n ph n ng v i nh ng câuế ế ư ộ ồ ạ ặ ạ ả ứ ớ ữ

h i c a bà. T t c nh ng đi u đó khi n cho cu c lên đ ng h u nh lúc nào cũng “thànhỏ ủ ấ ả ữ ề ế ộ ồ ầ ư

công”

Giáo s Wiseman đã cho th c hi n m t cu c g i h n có ki m soát v i năm đ i t ng vàư ự ệ ộ ộ ọ ồ ể ớ ố ượ

các bà đ ng, nh ng không h tìm th y b ng ch ng v kh năng tâm linh th t s .ồ ư ề ấ ằ ứ ề ả ậ ự

Wiseman cho bi t không nghĩ r ng h u h t các ông đ ng bà c t đ u là nh ng k l a đ o,ế ằ ầ ế ồ ố ề ữ ẻ ừ ả

nh ng vì con ng i tìm ki m h s tr giúp v tinh th n đ v t qua tình tr ng m tư ườ ế ở ọ ự ợ ề ầ ể ượ ạ ấ

ng i thân, nên đi u này có th là t t cũng có th là x u.ườ ề ể ố ể ấ

Khi m t ng i thân, ng i ta th ng c m th y r t cô đ n, b v , và nghi ng , do đó hấ ườ ườ ườ ả ấ ấ ơ ơ ơ ờ ọ

s tìm m i cách đ đ n đ c n i mà h nghĩ r ng s tìm ra câu tr l i cho mình. Đi uẽ ọ ể ế ượ ơ ọ ằ ẽ ả ờ ề

quan tr ng đ i v i nh ng ng i có tang là hãy c n tr ng khi tìm ki m s giúp đ , b i cóọ ố ớ ữ ườ ẩ ọ ế ự ỡ ở

th đó ch là cú l a ngo n m c mà thôi.ể ỉ ừ ạ ụ

Ai có th đi trên than h ng?ể ồ

B n có th vào phòng t m h i nhi t đ 90 đ trong vòng m i phút nh ng l i khôngạ ể ắ ơ ở ệ ộ ộ ườ ư ạ

ch u đ c khi nhúng tay vào n c nóng hay kim lo i nhi t đ y. Nh ng ng i đi trênị ượ ướ ạ ở ệ ộ ấ ữ ườ

than h ng ch ng có bí quy t, k thu t nào c mà ch d a vào v n t c truy n nhi t t v tồ ẳ ế ỹ ậ ả ỉ ự ậ ố ề ệ ừ ậ

này sang v t khác mà thôi.ậ

M t v t đ c coi là nóng hay không nóng không ch ph thu c vào nhi t đ c a nó. Thanộ ậ ượ ỉ ụ ộ ệ ộ ủ

h ng có th đ t đ n 700 đ C nh ng v n không n ng chín gan bàn chân ng i vì nóồ ể ạ ế ộ ư ẫ ướ ườ

d n nhi t r t kém. Ph i m t hai giây ti p xúc nó m i truy n sang bàn chân b n 60 đ Cẫ ệ ấ ả ấ ế ớ ề ạ ộ

và b t đ u nóng lên. Do đó n u b n b c nhanh chân trên than c i đ r c, s ch ng có gìắ ầ ế ạ ướ ủ ỏ ự ẽ ẳ

nguy hi m c .ể ả

Nh ng b n hãy nh , khi đi trên than h ng ph i h t s c bình tĩnh, không thì nguy hi mư ạ ớ ồ ả ế ứ ể

l m và đ c bi t không nên thi gan bàn chân v i than đá vì nó d n nhi t r t t t.ắ ặ ệ ớ ẫ ệ ấ ố

Vì sao th i gian trôi nhanh h n khi ng i ta vui?ờ ơ ườ

Các nhà khoa h c đã gi i thích đ c hi n t ng th i gian trôi mau khi tâm tr ng conọ ả ượ ệ ượ ờ ạ

ng i đang h ng ph n, và kéo dài lê thê nh ng lúc b n u s u.ườ ư ấ ữ ạ ầ

Vi c ch p nh não đã cho th y nh ng hình thái ho t đ ng khác nhau c a não, ph thu cệ ụ ả ấ ữ ạ ộ ủ ụ ộ

vào m c đ t p trung cho công vi c. N u c chú ý mãi vào vi c th i gian s trôi đi nhứ ộ ậ ệ ế ứ ệ ờ ẽ ư

th nào – nh chúng ta v n làm khi bu n r u – não s kích ho t m t d ng ho t đ ngế ư ẫ ồ ầ ẽ ạ ộ ạ ạ ộ

khi n ta t ng nh chi c kim đ ng h tích t c ch m h n.ế ưở ư ế ồ ồ ắ ậ ơ

K t qu cho th y m t m ng l i các vùng trên não đ c g i là vùng vân v não (corticoế ả ấ ộ ạ ướ ượ ọ ỏ

– striatal loop) ho t đ ng m nh h n khi ng i tham gia t p trung s chú ý vào th i gian.ạ ộ ạ ơ ườ ậ ự ờ

Theo các nhà nghiên c u, n u não b n quan tâm t i nhi u khía c nh khác nhau c a côngứ ế ậ ớ ề ạ ủ

vi c, nó s ph i dàn tr i ngu n tài nguyên ít i c a mình, và dành s chú ý khiêm t n choệ ẽ ả ả ồ ỏ ủ ự ố

th i gian. Vì th nh ng gi phút qua đi mà chúng ta g n nh không nh n th y, và c mờ ế ữ ờ ầ ư ậ ấ ả

giác d ng nh nó trôi nhanh h n.ườ ư ơ

Tuy nhiên, n u não không b kích thích theo cách này, nó s t p trung toàn b tinh l c vàoế ị ẽ ậ ộ ự

vi c theo dõi di n ti n c a th i gian. Đi u đó khi n ta c m th y nh th i gian lê ch mệ ễ ế ủ ờ ề ể ả ấ ư ờ ậ

ch p, trong khi có th đây m i chính là s nh n th c chính xác.ạ ể ớ ự ậ ứ

S gi ng nhau c a nhi u vùng trên não cùng tham gia c l ng th i gian là ch , chúngự ố ủ ề ướ ượ ờ ở ỗ

đ u đóng vai trò quan tr ng trong vi c ki m soát chuy n đ ng, và chu n b cho nh ngề ọ ệ ể ể ộ ẩ ị ữ

ho t đ ng m i, gi ng nh khi m t nh c s gi m chân, ho c m t v n đ ng viên đoán đ iạ ộ ớ ố ư ộ ạ ỹ ậ ặ ộ ậ ộ ợ

ti ng còi c a tr ng tài.ế ủ ọ

Vì sao ch có con ng i bi t nói?ỉ ườ ế

Trong khi kh có th hi u đ c nh ng quy lu t c b n v t , chúng l i không th n mỉ ể ể ượ ữ ậ ơ ả ề ừ ạ ể ắ

đ c các quy lu t ph c t p h n trong các c u trúc ng pháp. Ch có loài ng i là v tượ ậ ứ ạ ơ ấ ữ ỉ ườ ượ

qua đ c cái “nút c chai ki n th c” này trên con đ ng xây d ng và s d ng nh ngượ ổ ế ứ ườ ự ử ụ ữ

ngôn ng mà thôi.ữ

Ch ng h n, khi có th n m v ng nh ng c u trúc t đ n gi n t ng t nh vi c nh n raẳ ạ ể ắ ữ ữ ấ ừ ơ ả ươ ự ư ệ ậ

“the” và “a” luôn đ c theo sau b i nh ng t khác. Nh ng chúng không th hi u đ cượ ở ữ ừ ư ể ể ượ

các c u trúc đi u ki n ph c t p h n nh : “if…then…” (n u… thì…). N c thang ngấ ề ệ ứ ạ ơ ư ế ấ ữ

pháp này, mà t t c các ngôn ng c a loài ng i đ u ph thu c, có th là “nút c chaiấ ả ữ ủ ườ ề ụ ộ ể ổ

ki n th c quy t đ nh mà chúng ta ph i đi qua trong quá trình phát tri n và s d ng ngônế ứ ế ị ả ể ử ụ

ng ”.ữ

Các nhà nghiên c u đã th c hi n hai th nghi m b ng tai trên nh ng con kh tamarin đ uứ ự ệ ử ệ ằ ữ ỉ ầ

tr ng, trong đó ng i ta s đ c lên m t chu i các t m t âm ti t.ắ ườ ẽ ọ ộ ỗ ừ ộ ế

Trong th nghi m đ u tiên, các t ng u nhiên đ c g i ra theo m t chu i s p x pử ệ ầ ừ ẫ ượ ọ ộ ỗ ắ ế

nghiêm ng t: gi ng nam tr c, gi ng n sau. Nh ng con kh đáp ng v i s thay đ i đ tặ ọ ướ ọ ữ ữ ỉ ứ ớ ự ổ ộ

ng t trong quy lu t nam - n này b ng cách nhìn vào mi ng ng i đ c. Đi u này choộ ậ ữ ằ ệ ườ ọ ề

th y chúng có th nh n ra nh ng quy lu t đ n gi n.ấ ể ậ ữ ậ ơ ả

Trong th nghi m ti p theo, quy lu t ng pháp đ c thi t l p theo ki u gi ng nam có thử ệ ế ậ ữ ượ ế ậ ể ọ ể

đ c ra m t, hai ho c ba t , r i đ n gi ng n cũng t ng t nh v y. Lo i th nghi mọ ộ ặ ừ ồ ế ọ ữ ươ ự ư ậ ạ ử ệ

này ph c t p h n m t chút, đ c g i là s l ng di n, vì nó liên quan t i vi c t n t i m tứ ạ ơ ộ ượ ọ ự ồ ễ ớ ệ ồ ạ ộ

quy lu t trong m t quy lu t khác.ậ ộ ậ

Lúc này, nh ng con kh không th nh n ra b t kỳ s thay đ i nào trong chu i t . Tuyữ ỉ ể ậ ấ ự ổ ỗ ừ

nhiên, khi con ng i đ c th nghi m t ng t l i không g p khó khăn nh v y, m c dùườ ượ ử ệ ươ ự ạ ặ ư ậ ặ

h u h t h không th gi i thích th c s quy lu t đó là gì.ầ ế ọ ể ả ự ự ậ

“Kh năng nh n bi t s l ng di n là đ c nh t ng i và nh h ng không ch t i ngônả ậ ế ự ồ ễ ộ ấ ở ườ ả ưở ỉ ớ

ng mà còn t i h u h t các hành vi c a chúng ta”, các chuyên gia ngôn ng linh tr ngữ ớ ầ ế ủ ữ ưở

cho bi t. “Ch ng h n, trong l p h c, chúng ta th ng nhìn th y em A nhìn em B, em Bế ẳ ạ ớ ọ ườ ấ

nhìn em C, và em C nhìn th y giáo. Nh ng trong h nhà tinh tinh, chúng ta th y kh A nhìnầ ư ọ ấ ỉ

m nó, kh B nhìn m nó, kh C nhìn m nó…”ẹ ỉ ẹ ỉ ẹ

Kh năng l ng di n không hoàn toàn c n thi t cho ngôn ng - b i vì chúng ta còn nói cả ồ ễ ầ ế ữ ở ả

nh ng câu đ n nghĩa – nh ng kh năng hi u đ c nh ng câu nói n ý có th là m t trữ ơ ư ả ể ượ ữ ẩ ể ộ ở

ng i khi n cho kh không th phát tri n đ c ti ng nói.ạ ế ỉ ể ể ượ ế

“Kh không nh ng không th nói đ c, chúng còn không th b t ch c đúng các hànhỉ ữ ể ượ ể ắ ướ

đ ng và không th d y l i – là nh ng k năng c n thi t cho ngôn ng ”.ộ ể ạ ạ ữ ỹ ầ ế ữ

Kh năng n m v ng các quy lu t n ng là chìa khoá cho s linh đ ng c a loài ng i,ả ắ ữ ậ ẩ ữ ự ộ ủ ườ

cho phép con ng i t duy tr u t ng, s d ng phép n d và nh ng khái ni m bao hàmườ ư ừ ượ ử ụ ẩ ụ ữ ệ

nh th i gian.ư ờ

Có ph i loài ng i và loài kh có cùng “dòng h ”?ả ườ ỉ ọ

Xét v hình dáng bên ngoài thì loài kh có r t nhi u nét gi ng v i con ng i. Ch c n xétề ỉ ấ ề ố ớ ườ ỉ ầ

đôi bàn tay c a kh cũng đ th y rõ – nó ch ng khác tay ng i chút nào. Cũng năm ngón,ủ ỉ ủ ấ ẳ ườ

trên các ngón tay cũng có đ y đ móng. V khuôn m t cũng có nhi u nét t ng đ ng:ầ ủ ề ặ ề ươ ồ

cũng bi t bu n vui nh con ng i.ế ồ ư ườ

Còn v kh i óc và trí tu c a kh n a. Có l đây m i là nh ng b ng ch ng c b n về ố ệ ủ ỉ ữ ẽ ớ ữ ằ ứ ơ ả ề

vi c nó có ph i là h hàng, bà con v i loài ng i. Th c ra thì b óc c a loài H c tinh tinhệ ả ọ ớ ườ ự ộ ủ ắ

nh h n óc c a con ng i t i ba l n (b óc to nh t c a chúng là 700 cm2), nh ng cácỏ ơ ủ ườ ớ ầ ộ ấ ủ ư

rãnh và các n p nhăn trong đó thì l i không ph i là ít. Ch ng có đi u gì đáng ng c nhiênế ạ ả ẳ ề ạ

h t: kh cũng có trí tu . Nó cũng ph i “đ ng não” luôn. Th h i có loài v t nào đoán raế ỉ ệ ả ộ ử ỏ ậ

đ c là mu n v i đ c qu chu i trên cao thì ph i l y m y cái h p xây thành b c màượ ố ớ ượ ả ố ả ấ ấ ộ ụ

trèo lên.

Song nói cho cùng thì t t c m i đi u đo m i ch là nh ng b ng ch ng “gián ti p” vấ ả ọ ề ớ ỉ ữ ằ ứ ế ề

quan h h hàng c a loài ng i và loài kh mà thôi. Chúng ta đang còn có nh ng đi mệ ọ ủ ườ ỉ ữ ể

tr c ti p khác n a. Có l n ng i ta đã đem máu c a con ng i th ti p cho con chim bự ế ữ ầ ườ ủ ườ ử ế ồ

câu. Con chim b câu ch t. Ti p cho th , th lăn ra m. Nh ng khi đem máu c a conồ ế ế ỏ ỏ ố ư ủ

ng i ti p cho H c tinh tinh thì th y nó không vi c gì c . Nh v y các nhà khoa h c đãườ ế ắ ấ ệ ả ư ậ ọ

đúng khi li t con ng i và nh ng con v n hình ng i vào nhóm đ ng v t thu c h Linhệ ườ ữ ượ ườ ộ ậ ộ ọ

tr ng. B i vi c ti p máu ch có k t qu t t đ p chi ng i hi n máu và ng i đ c ti pưở ở ệ ế ỉ ế ả ố ẹ ườ ế ườ ượ ế

máu có cùng nhóm máu.

Cách đây ch a lâu ng i ta đã m o hi m đem máu v n ti p cho ng i n a. Hàng ch cư ườ ạ ể ượ ế ườ ữ ụ

cu c ti p máu nh v y đã đ c ti n hành và đ u thành công c .ộ ế ư ậ ượ ế ề ả

Ngay c đ n ký sinh trùng c a c hai gi ng cũng nh nhau. C b nh t t cũng gi ng nhau:ả ế ủ ả ố ư ả ệ ậ ố

ho lao, ung th , t huy t, l , tăng huy t áp, x đ ng m ch… t t c đ u là nh ng cănư ụ ế ỵ ế ơ ộ ạ ấ ả ề ữ

b nh chung và ph bi n; và ng i l n kh đ u cóệ ổ ế ở ườ ẫ ỉ ề

Nh ng s là sai l m n u ta cho r ng nh ng con v n hình ng i hi n nay chính là t tiênư ẽ ầ ế ằ ữ ượ ườ ệ ổ

c a chúng ta.ủ

Không ph i nh v y đâu. V n đ t tiên nhân lo i hi n nay đang còn nhi u đi m ch aả ư ậ ấ ề ổ ạ ệ ề ể ư

sáng t . Tuy v y có m t đi m mà h u h t các nhà khoa h c đ u nh t trí là không nên tìmỏ ậ ộ ể ầ ế ọ ề ấ

t tiên c a chúng ta trong nh ng con kh hi n th i. Chúng ta và loài v n hình ng i chổ ủ ữ ỉ ệ ờ ượ ườ ỉ

cùng chung m t s t tiên c lai hy mà thôi.ộ ố ổ ổ

Nh ng thí nghi m “đ p nh t” trong l ch sữ ệ ẹ ấ ị ử

Nh ng thí nghi m khoa h c hi n nay th ng ph c t p, ch có th th c hi n b i m tữ ệ ọ ệ ườ ứ ạ ỉ ể ự ệ ở ộ

nhóm nghiên c u, v i chi phí lên t i hàng tri u USD. Tuy nhiên, khi đ c h i v thíứ ớ ớ ệ ượ ỏ ề

nghi m “đ p nh t” trong l ch s khoa h c, ng i ta l i tôn sùng các ý t ng đ n gi n.ệ ẹ ấ ị ử ọ ườ ạ ưở ơ ả

M i đây, ti n sĩ Robert Crease, thu c khoa tri t c a Đ i h c New York (M ), đã làm m tớ ế ộ ế ủ ạ ọ ỹ ộ

cu c thăm dò ý ki n c a các nhà khoa h c v “thí nghi m đ p nh t trong l ch s ”. K tộ ế ủ ọ ề ệ ẹ ấ ị ử ế

qu , không ph i nh ng thí nghi m hi n đ i và ph c t p (v phân tích gene, v h t hả ả ữ ệ ệ ạ ứ ạ ề ề ạ ạ

nguyên t hay đo ánh sáng c a các ngôi sao xa…) đ c ch n là “đ p nh t”, mà chính làử ủ ượ ọ ẹ ấ

nh ng thí nghi m đ n gi n nh đo chu vi Trái đ t, tán x ánh sáng, v t r i t do…, đ cữ ệ ơ ả ư ấ ạ ậ ơ ự ượ

ng i ta yêu thích h n c . V đ p này có m t ý nghĩa r t c đi n: mô hình thí nghi mườ ơ ả ẻ ẹ ộ ấ ổ ể ệ

đ n gi n, logic đ n gi n, nh ng k t qu đ t đ c l i r t l n.ơ ả ơ ả ư ế ả ạ ượ ạ ấ ớ

D i đây là th t các thí nghi m đ c xem là “đ p nh t” (x p theo th t th i gian).ướ ứ ự ệ ượ ẹ ấ ế ứ ự ờ

Thí nghi m đo đ ng kính Trái đ t c a Erasthenesệ ườ ấ ủ

Vào m t ngày h chí cách đây kho ng 2300 năm, t i thành ph Awan c a Ai C p,ộ ạ ả ạ ố ủ ậ

Erasthenes đã xác đ nh đ c th i đi m mà ánh sáng M t tr i chi u th ng đ ng xu ng bị ượ ờ ể ặ ờ ế ẳ ứ ố ề

m t đ t. Có nghĩa là bóng c a m t chi c c c th ng đ ng trùng kh p v i thân c c.ặ ấ ủ ộ ế ọ ẳ ứ ớ ớ ọ

Cùng th i đi m đó năm sau, ông đã đo bóng c a m t chi c c c đ t Alexandria (Hyờ ể ủ ộ ế ọ ặ ở

L p), và phát hi n ra r ng, ánh sáng M t tr i nghiêng 7 đ so v i ph ng th ng đ ng.ạ ệ ằ ặ ờ ộ ớ ươ ẳ ứ

Gi đ nh r ng Trái đ t là hình c u, thì chu vi c a nó t ng ng v i m t góc 360 đ . N uả ị ằ ấ ầ ủ ươ ứ ớ ộ ộ ế

hai thành ph (Awan và Alexandria) cách nhau m t góc 7 đ , thì góc đó ph i t ng ngố ộ ộ ả ươ ứ

v i kho ng cách gi a hai thành ph y (v i gi đ nh r ng c hai thành ph cùng n m trênớ ả ữ ố ấ ớ ả ị ằ ả ố ằ

đ ng xích đ o). D a vào m i liên h này, Erasthenes đã tính ra chu vi Trái đ t là 250.000ườ ạ ự ố ệ ấ

stadia.

Đ n nay, ng i ta v n ch a bi t chính xác 1 stadia theo chu n Hy L p là bao nhiêu métế ườ ẫ ư ế ẩ ạ

(có th là chi u dài c a m t sân v n đ ng?), nên ch a th có k t lu n v đ chính xácể ề ủ ộ ậ ộ ư ể ế ậ ề ộ

trong thí nghi m c a Erasthenes. Tuy nhiên, ph ng pháp c a ông hoàn toàn h p lý vệ ủ ươ ủ ợ ề

m t logic. Nó cho th y, Erasthenes không nh ng đã bi t Trái đ t hình c u, mà còn hi uặ ấ ữ ế ấ ầ ể

v chuy n đ ng c a nó quanh M t tr i.ề ể ộ ủ ặ ờ

Thí nghi m v v t r i t do c a Galileiệ ề ậ ơ ự ủ

Cu i th k XVI, ng i ta đ u tin r ng, v t th n ng đ u r i nhanh h n v t th nh . Lýố ế ỷ ườ ề ằ ậ ể ặ ề ơ ơ ậ ể ẹ

do là Aristotle đã nói nh v y, và quan đi m đó đ c Nhà th công nh nư ậ ể ượ ờ ậ

Tuy nhiên Galileo Galilei, m t th y giáo d y toán Đ i h c Pisa (Italy) l i tin vào đi uộ ầ ạ ở ạ ọ ạ ề

khác h n. Thí nghi m v v t r i t do c a ông đã tr thành câu chuy n kinh đi n trongẳ ệ ề ậ ơ ự ủ ở ệ ể

khoa h c: Ông đã leo lên tháp nghiêng Pisa đ th các v t có kh i l ng khác nhau xu ngọ ể ả ậ ố ượ ố

đ t, và rút ra k t lu n là chúng r i v i t c đ nh nhau! (t t nhiên ph i b qua s c c nấ ế ậ ơ ớ ố ộ ư ấ ả ỏ ứ ả

c a không khí). Vì k t lu n này mà ông đã b đu i vi c. Ông tr thành t m g ng sángủ ế ậ ị ổ ệ ở ấ ươ

cho các nhà nghiên c u sau này, vì đã ch ra r ng: Ng i ta ch có th rút ra ki n th cứ ỉ ằ ườ ỉ ể ế ứ

khoa h c t các quy lu t khách quan c a thiên nhiên, ch không ph i t ni m tin.ọ ừ ậ ủ ứ ả ừ ề

Thí nghi m v các viên bi lăn trên m t d c c a Galileiệ ề ặ ố ủ

M t l n n a, Galileo Galilei l i có m t thí nghi m đ c l t vào “Top 10 thí nghi m đ pộ ầ ữ ạ ộ ệ ượ ọ ệ ẹ

nh t”. Đ ki m ch ng m t đ i l ng g i là gia t c, Galilei đã thi t k m t t m ván dàiấ ể ể ứ ộ ạ ượ ọ ố ế ế ộ ấ

5,5 mét, r ng 0,22 mét. Sau đó, ông cho x m t rãnh gi a t m ván…ộ ẻ ộ ở ữ ấ

Galilei d ng t m ván d c xu ng, r i th các viên bi đ ng theo rãnh. Sau đó, ông dùng m tự ấ ố ố ồ ả ồ ộ

chi c đ ng h n c đ đo th i gian mà viên bi di chuy n trên m t quãng đ ng nh tế ồ ồ ướ ể ờ ể ộ ườ ấ

đ nh (Galilei đã đo đ ng đi c a viên bi và cân s n c do đ ng h nh ra đ suy ra t lị ườ ủ ố ướ ồ ồ ỏ ể ỷ ệ

gi a đ ng đi và th i gian di chuy n c a v t th ).ữ ườ ờ ể ủ ậ ể

Galilei khám phá ra r ng, càng xu ng chân d c, viên bi ch y càng nhanh: Quãng đ ng điằ ố ố ạ ườ

t l thu n v i bình ph ng c a th i gian di chuy n. Lý do là viên bi luôn ch u tác d ngỷ ệ ậ ớ ươ ủ ờ ể ị ụ

c a m t gia t c (gây ra b i l c hút c a Trái đ t). ủ ộ ố ở ự ủ ấ Đó chính là gia t c t do (g = 9,8 m/s2).ố ự

Newton đã ch ng minh r ng, ánh sáng tr ng b phân tán thành nhi u màu khi đi qua lăngứ ằ ắ ị ề

kính.

Tr c Newton, ng i ta v n cho r ng ánh sáng là m t th tinh khi t, không th phân táchướ ườ ẫ ằ ộ ể ế ể

(l i Aristotle!). Tuy nhiên, Newton đã ch ra sai l m này, khi ông dùng lăng kính đ táchạ ỉ ầ ể

ánh sáng M t tr i ra các màu khác nhau r i chi u lên t ng.ặ ờ ồ ế ườ

Thí nghi m c a Newton cho th y, ánh sáng tr ng không h “nguyên ch t” mà nó là t ngệ ủ ấ ắ ề ấ ổ

h p c a m t d i quang ph 7 màu c b n: đ , da cam, vàng, xanh lá cây, xanh n c bi n,ợ ủ ộ ả ổ ơ ả ỏ ướ ể

chàm, tím.

Thí nghi m v “s i dây xo n” c a Cavendishệ ề ợ ắ ủ

Chúng ta đ u bi t r ng Newton là ng i tìm ra l c h p d n. Ông đã ch ra r ng, hai v tề ế ằ ườ ự ấ ẫ ỉ ằ ậ

luôn hút nhau b ng m t l c t l thu n v i kh i l ng và t l ngh ch v i bình ph ngằ ộ ự ỷ ệ ậ ớ ố ượ ỷ ệ ị ớ ươ

kho ng cách gi a chúng. Tuy nhiên, làm sao đ ch cho ng i khác th y l c h p d nả ữ ể ỉ ườ ấ ự ấ ẫ

b ng thí nghi m (b i vì nó quá y u)?ằ ệ ở ế

Cu i th k 18, nhà khoa h c ng i Anh Henry Canvadish đã làm m t thí nghi m tinhố ế ỷ ọ ườ ộ ệ

x o nh sau: Ông cho g n hai viên bi kim lo i vào hai đ u c a m t thanh g , r i dùngả ư ắ ạ ầ ủ ộ ỗ ồ

m t s i dây m nh treo c h th ng lên, sao cho thanh g n m ngang. Sau đó, Cavendishộ ợ ả ả ệ ố ỗ ằ

đã dùng hai qu c u chì, m i qu n ng 170 kg, t nh ti n l i g n hai viên bi hai đ u g y.ả ầ ỗ ả ặ ị ế ạ ầ ở ầ ậ

Theo gi thuy t, l c h p d n do hai qu c u ch tác d ng vào hai viên bi s làm cho câyả ế ự ấ ẫ ả ầ ỉ ụ ẽ

g y quay m t góc nh , và s i dây s b xo n m t vài đo n.ậ ộ ỏ ợ ẽ ị ắ ộ ạ

K t qu , thí nghi m c a Canvadish đ c xây d ng tinh vi đ n m c, nó ph n ánh g nế ả ệ ủ ượ ự ế ứ ả ầ

nh chính xác giá tr c a l c h p d n. Ông cũng tính ra đ c m t h ng s h p d n g nư ị ủ ự ấ ẫ ượ ộ ằ ố ấ ẫ ầ

đúng v i h ng s mà chúng ta bi t hi n nay. Th m chí Canvadish còn s d ng nguyên lýớ ằ ố ế ệ ậ ử ụ

thí nghi m này đ tính ra đ c kh i l ng c a Trái đ t là 60 x 1020 kg.ệ ể ượ ố ượ ủ ấ

Thí nghi m v s giao thoa ánh sáng c a Youngệ ề ự ủ

Nhi u năm li n, Newton đã d n các nhà khoa h c vào m t con đ ng sai l m khi ông choề ề ẫ ọ ộ ườ ầ

r ng ánh sáng đ c c u thành t h t ch không ph i là sóng. Tuy nhiên, năm 1803, nhàằ ượ ấ ừ ạ ứ ả

v t lý ng i Anh Thomas Young đã ph n bác đ c quan đi m c a Newton b ng thíậ ườ ả ượ ể ủ ằ

nghi m sau:ệ

Young khoét m t l c a kính, r i che l i b ng m t mi ng gi y dày, có châm m t lộ ỗ ở ử ồ ạ ằ ộ ế ấ ộ ỗ

nh nh đ u kim. Sau đó, Young dùng m t t m g ng đ làm ch ch h ng đi c a tiaỏ ư ầ ộ ấ ươ ể ệ ưở ủ

sáng m nh r i qua l nh c a mi ng gi y. Ti p theo, ông dùng m t m nh bìa c c m nhả ọ ỗ ỏ ủ ế ấ ế ộ ả ự ả

(c 0,1 milimet) đ t vào gi a tia sáng đ tách nó ra làm hai. Khi hai tia sáng này chi u lênỡ ặ ữ ể ế

t ng, Young nh n th y có các đi m sáng và đi m t i đan xen v i nhau. Đây rõ ràng làườ ậ ấ ể ể ố ớ

hi n t ng giao thoa c a ánh sáng (đi m sáng là n i hai đ nh sóng giao nhau, còn đi m t iệ ượ ủ ể ơ ỉ ể ố

là n i m t đ nh sóng giao thoa v i m t lũng sóng đ tri t tiêu nhau). Nh v y, ánh sángơ ộ ỉ ớ ộ ể ệ ư ậ

ph i có tính sóng.ả

Thu c n đ c phát minh nh th nào?ố ổ ượ ư ế

Thu c n đen là lo i thu c n mà con ng i s d ng s m nh t, nó đ c ng i Trungố ổ ạ ố ổ ườ ử ụ ớ ấ ượ ườ

Qu c phát minh t h n 1000 năm tr c. Tên c a thu c n đen có t đâu ? N u căn cố ừ ơ ướ ủ ố ổ ừ ế ứ

vào tên đ suy nghĩ thì thu c n đen có l là m t lo i nguyên li u thu c màu đen có thể ố ổ ẽ ộ ạ ệ ố ể

n phát ra l a. Nh ng, thu c n sao l i liên quan đ n nguyên li u thu c. Đi u này ph iổ ử ư ố ổ ạ ế ệ ố ề ả

b t đ u t nh ng nh n th c ban đ u c a con ng i đ i v i thu c n .ắ ầ ừ ữ ậ ứ ầ ủ ườ ố ớ ố ổ

Trong th i kỳ c đ i, ngay t r t s m con ng i đã l y qu ng nitratkali (diêm tiêu) và l uờ ổ ạ ừ ấ ớ ườ ấ ặ ư

huỳnh đ làm nh ng nguyên li u thu c quan tr ng r i. Ví d nh trong “Th n nông b nể ữ ệ ố ọ ồ ụ ư ầ ả

th o kinh” th i Hán qu ng nitoratkali đ c li t vào v trí s sáu trong các lo i thu cả ờ ặ ượ ệ ị ố ạ ố

th ng ph m, nghe nói nó có th ch a đ c h n 20 lo i b nh, l u huỳnh đ c li t vàoươ ẩ ể ữ ượ ơ ạ ệ ư ượ ệ

v trí s 3 trong s các lo i thu c trung ph m, cũng có th tr đ c h n 10 lo i b nh. Haiị ố ố ạ ố ẩ ể ị ượ ơ ạ ệ

lo i nguyên li u thu c này chính là nh ng lo i nguyên li u chính đ ch t o thu c nạ ệ ố ữ ạ ệ ể ế ạ ố ổ

đen. Theo kh o ch ng thì lo i thu c n s m nh t đ c ra đ i t tay m t nhà luy n đ n.ả ứ ạ ố ổ ớ ấ ượ ờ ừ ộ ệ ơ

th i c đ i , đ tho mãn ham mu n tr ng th b t lão c a mình, các b c đ v ngỞ ờ ổ ạ ể ả ố ườ ọ ấ ủ ậ ế ươ

phong ki n đã ch đ nh m t nhóm thu t sĩ đ t lò đ nghiên c u và đi u ch đ n d c.ế ỉ ị ộ ậ ố ể ứ ề ế ơ ượ

Các thu t sĩ luy n đ n đã ti n hành các thí nghi m nh phân li, hoà tan, ch ng c t, thăngậ ệ ơ ế ệ ư ư ấ

hoa, đ t… nhi u lo i v t ch t. Đây có l là hình th c thí nghi m hoá h c s m nh t màố ề ạ ậ ấ ẽ ứ ệ ọ ớ ấ

con ng i đã làm. Thu t luy n đ n tuy b t ngu n t m c c a các b c đ v ngườ ậ ệ ơ ắ ồ ừ ơ ướ ủ ậ ế ươ

nh ng ho t đ ng th c ti n c a nó l i có tác d ng thúc đ y đ i v i s phát tri n c a khoaư ạ ộ ự ế ủ ạ ụ ẩ ố ớ ự ể ủ

h c. M t s tác ph m n i ti ng c a các nhà luy n đ n đ oc l u truy n h u th đã thọ ộ ố ẩ ổ ế ủ ệ ơ ự ư ề ậ ế ể

hi n nh ng nh n th c t o nên v t ch t c a ng i x a. Thu c n đen chính là m t trongệ ữ ậ ứ ạ ậ ấ ủ ườ ư ố ổ ộ

nh ng ví d đi n hình.ữ ụ ể

Nh ng nhà luy n đ n Trung Qu c đã ti p xúc v i các v t ch t nh qu ng nit ratkali, l uữ ệ ơ ố ế ớ ậ ấ ư ặ ơ ư

huỳnh và than g t r t s m và nh n th c đ c r ng khi chúng tr n l n c xát ho c vaỗ ừ ấ ớ ậ ứ ượ ằ ộ ẫ ọ ặ

đ p v i nhau thì th ng s x y ra cháy có tính n . Nhà luy n đ n th i Hán là Ng y Báậ ớ ườ ẽ ả ổ ệ ơ ờ ụ

D ng đã dùng l u huỳnh đ ki m nghi m qu ng nit ratkali là th t hay gi . Qua c xátươ ư ể ể ệ ặ ơ ậ ả ọ

m nh, n u đúng là qu ng nit ratkali thì g p l u huỳnh nó s cháy r t nhanh. Nhà luy nạ ế ặ ơ ặ ư ẽ ấ ệ

đ n th i Nam B c tri u Đào Ho ng C nh cũng ch ra chính xác r ng, qu ng nit ratkaliơ ờ ắ ề ằ ả ỉ ằ ặ ơ

g p than g đ và nóng s x y ra cháy mang tính n . Trong nh ng năm đ u c a tri uặ ỗ ỏ ẽ ả ổ ữ ầ ủ ề

Đ ng trong cu n sách “Đan kinh” nhà luy n đ n Tôn T M o đã vi t v cách l y baườ ố ệ ơ ư ạ ế ề ấ

th là qu ng nitoratkali, l u huỳnh và b t than tr n theo t l nh t đ nh thành thu c nứ ặ ư ộ ộ ỷ ệ ấ ị ố ổ

đen.T đó có th th y r ng, lúc đó m i ng i đã n m đ c đ y đ v cách ch t o vàừ ể ấ ằ ọ ườ ắ ượ ầ ủ ề ế ạ

tính ch t c a thu c n đen.ấ ủ ố ổ

Trong nh ng năm cu i tri u Đ ng thu c n đen b t đ u đ c dùng vào lĩnh v c quânữ ố ề ườ ố ổ ắ ầ ượ ự

s , thành ph n và t l thu c n cũng chính xác h n, qu ng nitoratkali 75%, b t thanự ầ ỷ ệ ố ổ ơ ặ ộ

15%, l u huỳnh 10%. Đ n tri u T ng, quy mô s n xu t thu c n liên t c đ c m r ng,ư ế ề ố ả ấ ố ổ ụ ượ ở ộ

đ t n c còn thành l p các “công thành tác” (x ng công binh) trong đó có x ng chuyênấ ướ ậ ưở ưở

s n xu t thu c n đen – lò luy n thu c n , quy mô t m y t n đ n m y ch c t n m tả ấ ố ổ ệ ố ổ ừ ấ ấ ế ấ ụ ấ ộ

ngày. Năm th t đ i B c T ng (Năm 1040 Công nguyên) trong “võ kinh t ng y u” doứ ư ờ ắ ố ổ ế

Tăng Công L ng biên so n đã vi t v cái tên “thu c n ” và t l đi u ch có liên quan.ượ ạ ế ề ố ổ ỷ ệ ề ế

Trong t l đi u ch , ngoài qu ng nitoratkali, l u huỳnh , than ra còn có thêm các v t dỷ ệ ề ế ặ ư ậ ễ

cháy nh axit sunfuric, nh a thông, sáp ong, s n khô…ư ự ơ

Kho ng đ u th i kỳ Nam T ng, vi c ch t o thu c n đen đ c đ a vào trong dân gian .ả ầ ờ ố ệ ế ạ ố ổ ượ ư

Khi ăn T t ng i dân đã dùng thu c n đen đ ch t o pháo và pháo hoa đ đ t. Phongế ườ ố ổ ể ế ạ ể ố

t c này còn đ c gi cho đ n ngày nay.ụ ượ ữ ế

Thu c n đen là m t lo i ch t h n h p: Qu ng nit ratkali là ch t oxy hoá sinh ra oxyố ổ ộ ạ ấ ỗ ợ ặ ơ ấ

kích thích cháy, l u huỳnh và than là nh ng ch t có th cháy, khi cháy k t h p v i oxyư ữ ấ ể ế ợ ớ

hoá sinh ra các th khí nh S02 , CO2. Nhi t đ b c cháy c a l u huỳnh th p h n thanể ư ệ ộ ố ủ ư ấ ơ

làm cho thu c n d cháy h n, đ ng th i l u huỳnh còn kiêm luôn vai trò làm ch t k tố ổ ễ ơ ồ ờ ư ấ ế

dính n a. Thu c n đen khi cháy có th sinh ra m t l ng l n nhi t và khí l n, làm choữ ố ổ ể ộ ượ ớ ệ ớ

không khí xung quanh dãn n nhanh m nh, đ t ng t t o ra hi n t ng n .ở ạ ộ ộ ạ ệ ượ ổ

Thu c n là m t trong nh ng phát minh l n c a Trung Qu c, sau đó truy n t Trungố ổ ộ ữ ớ ủ ố ề ừ

Qu c qua N Đ , r i xâm nh p vào vùng R p, r i l i t Ar p qua các n c nh Tâyố Ấ ộ ồ ậ Ả ậ ồ ạ ừ ậ ướ ư

Ban Nha đ xâm nh p vào Châu Âu. Do đó Châu Âu xu t hi n thu c n ch m h n Trungể ậ ấ ệ ố ổ ậ ơ

Qu c vài trăm năm. Vi c phát minh ra thu c n không nh ng ch m d t th i kỳ chi nố ệ ố ổ ữ ấ ứ ờ ế

tranh l nh v m t quân s mà còn phát huy đ c uy l c to l n trong vi c xây d ng cácạ ề ặ ự ượ ự ớ ệ ự

công trình và trong s n xu t công nghi p. Do đó, thu c n đen đ c coi là m c quanả ấ ệ ố ổ ựơ ố

tr ng trong l ch s hoá h c .ọ ị ử ọ

Làm th nào đ xác đ nh đ c niên đ i c a đ g m đã đ c khai qu t?ế ể ị ượ ạ ủ ồ ố ượ ậ

các n i khai qu t đ c đ g m th ng có m t ít m nh g b than hóa ho c m t ít troỞ ơ ậ ượ ồ ố ườ ộ ả ỗ ị ặ ộ

than g . Ngoài ra trong các ngôi m xây b ng v sò th ng có v sò, khi khai qu t đỗ ộ ằ ỏ ườ ỏ ậ ồ

g m đ ng th i cũng khai qu t đ c m t s x ng đ ng v t. Các nhà kh o c có kinhố ồ ờ ậ ượ ộ ố ươ ộ ậ ả ổ

nghi m không ch đo và phát hi n l ng cacbon trong tro và các m nh g có trong ph nệ ỉ ệ ượ ả ỗ ầ

m mà còn đo hàm l ng các bon d ng h p ch t canxi cácbon trong x ng đ ng v t vàộ ượ ở ạ ợ ấ ươ ộ ậ

v sò.ỏ

Trong hàm l ng cácbon có các nguyên t các bon có nguyên t l ng khác nhau (cácượ ử ử ượ

đ ng v các bon 12, 13, 14). Nguyên t cacbon có kh i l ng nguyên t b ng 14 đ c g iồ ị ử ố ượ ử ằ ượ ọ

là đ ng v phóng x C14 . Các bon phóng x tr i qua th i gian s d n d n bi n thànhồ ị ạ ạ ả ờ ẽ ầ ầ ế

nguyên t nit . Th i gian đ l ng nguyên t các bon C14 còn m t n a l ng ban đ u làử ơ ờ ể ượ ử ộ ử ượ ầ

5730+40 năm (còn g i là chu kỳ bán rã hay chu kỳ tán hu ). Do v y ch c n đo tính phóngọ ỷ ậ ỉ ầ

x c a C14 có trong g , trong v sò khai qu t đ c, ng i ta có th bi t đ c niên đ iạ ủ ỗ ỏ ậ ượ ườ ể ế ượ ạ

c th c a chúng.ụ ể ủ

Ví d Nh t B n , đ g m đào đ c huy n Catagawa có niên đ i s m nh t 9450+40ụ ở ậ ả ồ ố ượ ở ệ ạ ớ ấ

năm v tr c, tr c đây, ng i ta cho r ng d ch huy n Shiba có niên đ i 5100+40ề ướ ướ ườ ằ ư ỉ ở ệ ạ

năm nh ng tính theo ph ng pháp đo cacbon phóng xa niên đ i c a d ch này là kho ngư ươ ạ ủ ư ỉ ả

1950 năm.

S c m nh kỳ l trong qu c u Magdeburgứ ạ ạ ả ầ

Ngày 8/5/1654, ng i dân thành ph Regensburg, nhà vua và các quý t c Đ c, đã đ cườ ố ộ ứ ượ

m c kích m t s vi c kỳ l : 16 con ng a, chia làm hai nhóm, ra s c kéo b t hai bán c uụ ộ ự ệ ạ ự ứ ậ ầ

b ng đ ng g n ch t v i nhau v hai phía. Nh ng, hai bán c u v n tr ra!ằ ồ ắ ặ ớ ề ư ầ ẫ ơ

B ng thí nghi m này, th tr ng thành ph , ông Otto von Guericke, đã ch ng minh r ngằ ệ ị ưở ố ứ ằ

không khí hoàn toàn không ph i là “không có gì c ” nh m i ng i v n nghĩ, r ng nó cóả ả ư ọ ườ ẫ ằ

tr ng l ng và nén v i m t l c r t l n trên t t c m i v t trên Trái đ t. Và đây là m tọ ượ ớ ộ ự ấ ớ ấ ả ọ ậ ấ ộ

trích d ch m t đo n v thí nghi m này c a Guericke: “Thí nghi m ch ng minh r ng ápị ộ ạ ề ệ ủ ệ ứ ằ

su t c a không khí g n hai bán c u vào v i nhau ch c đ n n i 16 con ng a cũng khôngấ ủ ắ ầ ớ ắ ế ỗ ự

tách n i chúng ta”.ổ

“Tôi đ t làm hai bán c u b ng đ ng đ ng kính là ba ph n t kh u Magdeburg (kho ngặ ầ ằ ồ ườ ầ ư ử ả

40 cm). Nh ng th c t đ ng kính ch b ng kho ng 37 cm, b i vì ng i th th ngư ự ế ườ ỉ ằ ả ở ườ ợ ườ

không th làm th t đúng nh yêu câu. Hai bán c u hoàn toàn ăn khít v i nhau. m t bánể ậ ư ầ ớ Ở ộ

c u có l p m t vòi h i, qua vòi này ng i ta có th hút h t không khí trong ra, và khôngầ ắ ộ ơ ườ ể ế ở

cho không khí ngoài l t vào. Ngoài ra trên hai bán c u còn có 4 cái vòng, dùng làm chở ọ ầ ỗ

lu n th ng bu c n i v i yên ng a. Tôi l i sai hai ng i khâu m t cái vòng da; r i đemồ ừ ộ ố ớ ự ạ ườ ộ ồ

ngâm vòng da vào trong h n h p sáp v i d u thông. Sau khi đã k p vòng da này vào gi aỗ ợ ớ ầ ẹ ữ

hai bán c u thì không khí không th l t vào trong n a. N i vòi h i v i m t b m đ rútầ ể ọ ữ ố ơ ớ ộ ơ ể

h t không khí trong qu c u ra. Lúc y, ng i ta đã th y, qua vòng da, hai bán c u épế ả ầ ấ ườ ấ ầ

ch t vào nhau m nh đ n m c nào. Áp su t c a không khí bên ngoài si t ch t chúng đ nặ ạ ế ứ ấ ủ ế ặ ế

n i, 16 con ng a kéo c t l c cũng không tách n i chúng ra đ c, ho c n u đ c thì cũngỗ ự ậ ự ổ ượ ặ ế ượ

r t t n s c l c. Khi ng a kéo đ c hai bán c u ra thì còn th y chúng phát ra ti ng n nhấ ố ứ ự ự ượ ầ ấ ế ổ ư

súng v y.ậ

Nh ng ch c n v n vòi h i đ cho không khí t do đi vào là l p t c có th l y tay tách haiư ỉ ầ ặ ơ ể ự ậ ứ ể ấ

bán c u y ra đ c d dàng”.ầ ấ ượ ễ

M t vài phép tính đ n gi n cũng có th làm cho chúng ta hi u rõ, t i sao l i ph i dùngộ ơ ả ể ể ạ ạ ả

m t l c l n đ n th đ tách hai bán c u ra.ộ ự ớ ế ế ể ầ

Không khí nén x p x 10 N trên m i centimét vuông. Di n tích c a vòng tròn có đ ngấ ỉ ỗ ệ ủ ườ

kính 37 cm là kho ng 1.060 centimét vuông ( đây ta tính di n tích c a vòng tròn chả ở ệ ủ ứ

không ph i b m t c a bán c u, b i vì áp su t khí quy n ch có đ l n nh đã nói khi tácả ề ặ ủ ầ ở ấ ể ỉ ộ ớ ư

d ng vuông góc v i m t b m t, còn khi tác d ng nh ng b m t n m nghiêng thì áp su tụ ớ ộ ề ặ ụ ữ ề ặ ằ ấ

đó nh h n. Trong tr ng h p này ta ph i l y hình chi u th ng góc c a m t c u lên m tỏ ơ ườ ợ ả ấ ế ẳ ủ ặ ầ ặ

ph ng, nghĩa là l y di n tích c a vòng tròn l n). Nh th nghĩa là l c ép c a khí quy nẳ ấ ệ ủ ớ ư ế ự ủ ể

trên m i bán c u ph i h n 10.000 N.ỗ ầ ả ơ

V y m i nhóm 8 con ng a ph i kéo v i m t l c b ng 10.000 N m i th ng n i áp su tậ ỗ ự ả ớ ộ ự ằ ớ ắ ổ ấ

c a không khí bên ngoài. Nhìn qua thì t ng ch ng con s đó không l y gì làm quá n ngủ ưở ừ ố ấ ặ

so v i tám con ng a (m i bên). Nh ng b n ch quên r ng, khi ph i kéo m t t n hàngớ ự ỗ ư ạ ớ ằ ả ộ ấ

hóa, ng a ph i b ra m t l c r t nh h n 10.000 N r t nhi u, t c là nó ch ph i th ng cácự ả ỏ ộ ự ấ ỏ ơ ấ ề ứ ỉ ả ắ

l c ma sát gi a các bánh xe v i tr c, và gi a bánh xe v i đ ng nh a mà thôi. Mà l c maự ữ ớ ụ ữ ớ ườ ự ự

sát này, trên đ ng nh a, b ng kho ng 500N ( đây chúng ta cũng cũng b qua hi nườ ự ằ ả ở ỏ ệ

t ng khi tám con ng a cùng kéo m t v t n ng thì chúng b m t đi 50% l c kéo). Do đóượ ự ộ ậ ặ ị ấ ự

l c kéo 10.000 N c a ng a có th kéo đ c m t xe 20 t n. Và nh v y, khi kéo bán c uự ủ ự ể ượ ộ ấ ư ậ ầ

ra, tám con ng a y đúng là ph i kéo m t v t t ng đ ng v i m t đ u máy xe l a cự ấ ả ộ ậ ươ ươ ớ ộ ầ ử ỡ

nh không trên đ ng ray v y!ỏ ở ườ ậ

Ng i ta đã đo đ c là m t con tu n mã kéo xe v i m t l c c th y là 800N. Cho nênườ ượ ộ ấ ớ ộ ự ả ả

mu n kéo l t đ c các bán c u Magdeburg ra (trong tr ng h p l c kéo c a các con ng aố ậ ượ ầ ườ ợ ự ủ ự

b ng nhau) thì m i bên ph i dùng 10.000/800 = 13 con ng a.ằ ỗ ả ự

Ch c h n b n đ c s vô cùng kinh ng c n u bi t r ng m t s kh p xu ng trong c thắ ẳ ạ ọ ẽ ạ ế ế ằ ộ ố ớ ơ ơ ể

chúng ta s dĩ không r i nhau ra, cũng là do m t nguyên nhân nh các bán c uở ờ ộ ư ở ầ

Magdegurg. Áp su t khí quy n đã si t ch t các x ng l i v i nhau, b i vì kho ng tr ngấ ể ế ặ ươ ạ ớ ở ả ố

gi a các kh p x ng không có không khí.ữ ớ ươ

Th nào là “Băng tuy t khô”?ế ế

Trong m t trò o thu t, nhà hóa h c ph túi v i vào mi ng m t bình thép l n và m van.ộ ả ậ ọ ủ ả ệ ộ ớ ở

T mi ng bình b c ra lu ng tuy t màu tr ng, lúc sau c túi v i ch a đ y lo i tuy t này.ừ ệ ố ồ ế ắ ả ả ứ ầ ạ ế

Nhà hóa h c đêm túi tuy t đ lên m t đ t, ch ng m y ch c tuy t tr ng bi n m t. Tuy tọ ế ổ ặ ấ ẳ ấ ố ế ắ ế ấ ế

y đi đâu?ấ

Ch t ch a trong bình không ph i là tuy t mà là …CO2 l ng. Khi ch a CO2 vào bình nénấ ứ ả ế ỏ ứ

và tăng áp l c, nó s hoá l ng. th i đi m nhà hoá h c m nút, áp su t trong binh gi mự ẽ ỏ Ở ờ ể ọ ở ấ ả

nhanh khi n CO2 l ng bi n thành khí. Trong quá trình này, CO2 thu nhi u nhi t l ngế ỏ ế ề ệ ượ

làm gi m nhi t đ , m t b ph n khí CO2 s l nh đ n m c hoá r n, trông b ngoài gi ngả ệ ộ ộ ộ ậ ẽ ạ ế ứ ắ ề ố

nh tuy t, cũng x p và tr ng.ư ế ố ắ

Băng và tuy t th t là do n c t o thành, vì v y chúng ta có c m giác m. CO2 r n khôngế ậ ướ ạ ậ ả ẩ ắ

ph i là n c nên khi s chúng ta có c m giác khô, vì v y các nhà khoa h c g i nó làả ướ ờ ả ậ ọ ọ

“băng khô”.

Nhi t đ c a băng khô là – 78 đ C, vì v y gây cho ta c m giác r t l nh, chúng ta có thệ ộ ủ ộ ậ ả ấ ạ ể

nh nhàng ti p xúc v i nó. C n chú ý đ ng bao gi s c tay vào băng khô vì đi u đó cóẹ ế ớ ầ ừ ờ ụ ề

th gây t n th ng vì đông l nh. nhi t đ cao h n – 78 đ C, băng khô tr c ti p bi nể ổ ươ ạ Ở ệ ộ ơ ộ ự ế ế

thành khí CO2 không ph i qua giai đo n hoá l ng. Ng i ta g i đó là hi n t ng thăngả ạ ỏ ườ ọ ệ ượ

hoa. Đó là lí do t i sao khi đ băng khô lên m t đ t, nó s hoàn toàn bi n m t không đạ ổ ặ ấ ẽ ế ấ ể

l i d u v t gì.ạ ấ ế

nhi t đ th ng, băng khô b thăng hoa không ng ng gây nên s gi m nhi t đ . VìỞ ệ ộ ườ ị ừ ự ả ệ ộ

v y, có th dùng băng khô làm tác nhân làm l nh. N u đem băng khô ch n v iậ ể ạ ế ộ ớ

propyxenton s t o ra m t h n h p l nh có th h đ c đ n nhi t đ - 100 đ C. Cácẽ ạ ộ ỗ ợ ạ ể ạ ượ ế ệ ộ ộ

kho đông l nh ho c xe l nh th ng dùng băng khô đ b tr cho tác d ng làm l nh.ạ ặ ạ ườ ể ổ ợ ụ ạ

Ng i ta còn dùng băng khô đ làm ch t d p l a ho c làm m a nhân t o. Tuy nhiên,ườ ể ấ ậ ử ặ ư ạ

trong vi c làm m a nhân t o ngày nay, ng i ta th ng dùng b c io – đua đ thay băngệ ư ạ ườ ườ ạ ể

khô.

T i sao t ong đ u là hình l c giác đ u?ạ ổ ề ụ ề

N u quan sát k càng t ong, b n ch c ch n s r t kinh ng c khi phát hi n ra r ng, k tế ỹ ổ ạ ắ ắ ẽ ấ ạ ệ ằ ế

c u c a t ong th t là m t kỳ tích c a t nhiên, t ong là do r t nhi u l v i hình d ng toấ ủ ổ ậ ộ ủ ự ổ ấ ề ỗ ớ ạ

nh không gi ng nhau t o thành, nhìn qua t bên trên, chúng là hình l c giác đ u, nh ngỏ ố ạ ừ ụ ề ư

s p x p r t có tr t t . Nh ng n u nhìn t bên trái, chúng l i do r t nhi u hình lăng trắ ế ấ ậ ự ư ế ừ ạ ấ ề ụ

l c giác đ u ghép l i v i nhau. Mà đáy c a m i hình lăng tr l c giác đ u l i càng làmụ ề ạ ớ ủ ỗ ụ ụ ề ạ

cho con ng i ta kinh ng c. Nó không ph ng, cũng không ph i tròn. Mà là nh n, là do baườ ạ ẳ ả ọ

lăng tr đáy nh n hoàn toàn gi ng nhau h p thành.ụ ọ ố ợ

Hình l c giác đ u kỳ di u t ong t r t lâu đã thu hút đ c s chú ý c a con ng i, t iụ ề ệ ở ổ ừ ấ ượ ự ủ ườ ạ

sao nh ng chú ong nh bé l i làm t mình b ng nh ng hình l c giác đ u nh , mà khôngữ ỏ ạ ổ ằ ữ ụ ề ỉ

ph i là hình tam giác đ u, t giác đ u hay là ngũ giác đ u?ả ề ứ ề ề

H u h t các v t th có hình ng tròn, khi m t tr c, m t sau, bên ph i, bên trái ch u ápầ ế ậ ể ố ặ ướ ặ ả ị

l c, b m t ch u l c c a nó s bi n thành hình l c giác. Vì th nhìn t góc đ l c h c,ự ề ặ ị ự ủ ẽ ế ụ ế ừ ộ ự ọ

hình l c giác là n đ nh nh t. V y thì, nh ng chú ong nh khi làm t có ph i là đ tránhụ ổ ị ấ ậ ữ ỏ ổ ả ể

áp l c t bên ngoài và gi a các t v i nhau không? Đ ng nhiên là không ph i r i, b i vìự ừ ữ ổ ớ ươ ả ồ ở

t ong ngay t ban đ u đã là m t kh i g n li n v i nhau r i.ổ ừ ầ ộ ố ắ ề ớ ồ

Đ u th k th XVIII, nhà khoa h c ng i Pháp Malaerqi đã t ng đo đ c góc c a tầ ế ỷ ứ ọ ườ ừ ượ ủ ổ

ong, phát hi n ra m t quy lu t thú v , đó là m i góc c a hình lăng tr là 109 đ 26 phút,ệ ộ ậ ị ỗ ủ ụ ộ

mà góc nh n là 70 đ 32 phút. Hi n t ng này đã g i lên trong đ u nhà v t lý h c ng iọ ộ ệ ượ ợ ầ ậ ọ ườ

Pháp Leomiule m t g i ý: hình dáng c đ nh và đ c bi t này, ph i có t n ít nhiên li uộ ợ ố ị ặ ệ ả ố ệ

nh t không, mà di n tích s d ng l i là l n nh t? Vì th , ông xin ý ki n nhà toán h cấ ệ ử ụ ạ ớ ấ ế ế ọ

ng i Th y Sĩ Kenige, sau khi nghiên c u t m , Kenige đã ch ng th c cho ph ng đoánườ ụ ứ ỷ ỷ ứ ự ỏ

c a ông. Nh ng góc c a t ong tính ra l n này là 109 đ 26 phút và 70 đ 34 phút sai haiủ ư ủ ổ ầ ộ ộ

phân so v i góc mà Leomiule tính ra.ớ

Năm 1734, nhà toán h c Anh l i ti n hành tính toán t đ u, k t qu hoàn toàn phù h pọ ạ ế ừ ầ ế ả ợ

v i góc c a t ong. Thì ra, s li u mà Kenige s d ng trên bi u b ng đ u đã b in sai.ớ ủ ổ ố ệ ử ụ ể ả ề ị

Qua vài th k nghiên c u k t c u c a t ong, con ng i phát hi n ra k t c u này có l iế ỷ ứ ế ấ ủ ổ ườ ệ ế ấ ợ

nh t cho vi c ti t ki m nhiên li u và t n d ng không gian. Con ng i còn tìm ra không ítấ ệ ế ệ ệ ậ ụ ườ

nh ng v n d ng di u kỳ c a nó. Hi n nay con ng i đang ng d ng r ng rãi trong cácữ ậ ụ ệ ủ ệ ườ ứ ụ ộ

lĩnh v c nh ki n trúc, hàng không, vô tuy n đi n… T ki n trúc “T ng h m ki u tự ư ế ế ệ ừ ế ầ ầ ể ổ

ong” cách âm cách đi u đ n thi t k con tàu con thoi phóng vào vũ tr , đ u quan h m tệ ế ế ế ụ ề ệ ậ

thi t v i k t c u c a t ong.ế ớ ế ấ ủ ổ

Vì sao bóng bay b m khí heli chóng x p?ơ ẹ

Hai qu bóng bay gi ng h t nhau, m t b m b ng không khí th ng, m t b m b ng khíả ố ệ ộ ơ ằ ườ ộ ơ ằ

heli. Đ c m t lúc, bóng b m khí heli đã teo l i, dúm dó d n, trong khi qu kia h u nhượ ộ ơ ạ ầ ả ầ ư

v n tròn căng cho đ n vài ngày sau. Bóng kín nh th , heli thoát đi đâu?ẫ ế ư ế

Heli là lo i khí r t nh . Các phân t c a nó đ c c u t o t các đ n nguyên t , nên cóạ ấ ẹ ử ủ ượ ấ ạ ừ ơ ử

kích th c r t nh bé, đ ng kính ch b ng 0,1 nanomét. Nh thân hình “c c mini” này,ướ ấ ỏ ườ ỉ ằ ờ ự

heli r t d dàng khuy ch tán qua màng kim lo i nh “vi hành” theo các khe h ng, l r ng,ấ ễ ế ạ ờ ổ ỗ ỗ

do v y ng i ta th ng s d ng nó đ ki m tra ch t l ng các h thông hút b i trongậ ườ ườ ử ụ ể ể ấ ượ ệ ụ

phòng thí nghi m và trong công nghi p, xem chúng có b các khe n t hay không.ệ ệ ị ứ

Khi b m heli vào bóng, khí này s nhanh chóng thoát ra ngoài theo các khe, ng nh xíuơ ẽ ố ỏ

trên v bóng bay, làm bóng x p đi nhanh chóng.ỏ ẹ

Trong khi đó, phân t nit và oxy (hai khí chính trong khí quy n) có đ ng kính l n h nỷ ơ ể ườ ớ ơ

nhi u nguyên t heli, nên chúng ít b khuy ch tán qua v bóng bay.ề ử ị ế ỏ

M t nguyên nhân khác cũng khi n h i nhanh chóng thoát ra là do c u t o c a v bóng.ộ ế ơ ấ ạ ủ ỏ

Bóng bay đ c làm t ch t d o, là m t t p h p các s i polyme đan vào nhau. Các s i nàyượ ừ ấ ẻ ộ ậ ợ ợ ợ

không th sít ch t v i nhau, mà còn đ ch a các l h ng, hay các khe, rãnh. Vì th , ngayể ặ ớ ể ừ ỗ ổ ế

áp su t th p, heli v n có th khuy ch tán ra ngoài nh th ng.ở ấ ấ ẫ ể ế ư ườ

Khi bóng đ c b m căng, các s i polyme giãn ra, v bóng tr nên m ng h n, l r ng mượ ơ ợ ỏ ở ỏ ơ ỗ ỗ ở

r ng ra, áp l c tăng lên đ y các phân t khí chui ra ngoài nhanh h n, đi qua “quãngộ ự ẩ ử ơ

đ ng” ng n h n. Đó là các lý do t i sao khi bóng căng, quá trình x p h i di n ra r tườ ắ ơ ạ ẹ ơ ễ ấ

nhanh và ch m d n khi kích c qu bóng bóng thu nh l i.ậ ầ ỡ ả ỏ ạ

Bóng có th t ph ng lên?ể ự ồ

Tuy nhiên, b n cũng s nh n th y qu bóng không hoàn toàn x t h n. Đó là do ngoài dòngạ ẽ ậ ấ ả ị ẳ

khí đi ra, còn có dòng khi đi t bên ngoài đi vào cũng chui qua các khe r ng này. N u quừ ỗ ế ả

bóng đ c b m đ y khi sulphur hexaflourid (có kích th c phân t r t l n, r t khóượ ơ ầ ướ ử ấ ớ ấ

khuy ch tán ra ngoài) thì chúng s không b x p đi. Đ ng th i, không khí t ngoài l i điế ẽ ị ẹ ồ ờ ừ ạ

vào trong qu bóng, khi n nó d n d n tăng lên v kích c .ả ế ầ ầ ề ỡ

Hi n nay, ng i đã ch t o ra nh ng lo i bóng bay làm t v t li u không đàn h i, khôngệ ườ ế ạ ữ ạ ừ ậ ệ ồ

có l r ng và đ c ph màng đ gi m s thoát khí. M c dù v n có hi n t ng x p h i,ỗ ỗ ượ ủ ể ả ự ặ ẫ ệ ượ ẹ ơ

nh ng ch c ch n, th i gian căng tròn c a bóng đ cho tr em ch i đ n khi chúng chán tròư ắ ắ ờ ủ ủ ẻ ơ ế

này.

Băng trên mái nhà hình thành nh th nào?ư ế

Đã bao gi b n t h i, nh ng c t n c đá buông thõng t mái nhà xu ng hình thành trongờ ạ ự ỏ ữ ộ ướ ừ ố

giai đo n băng tan hay băng giá. N u trong ngày băng tan, thì ch ng l n c có th đóngạ ế ẳ ẽ ướ ể

băng nhi t đ trên s không? Còn n u trong ngày băng giá, thì l y đâu ra n c trên máiở ệ ộ ố ế ấ ướ

nhà?

V n đ không đ n gi n nh chúng ta t ng. Mu n hình thành nh ng c t băng thì trongấ ề ơ ả ư ưở ố ữ ộ

cùng m t lúc ph i có hai nhi t đ : nhi t đ đ làm tan băng – trên s không , và nhi t độ ả ệ ộ ệ ộ ể ố ệ ộ

đ làm đóng băng - d i s không.ể ướ ố

Trong th c t đúng nh v y: Tuy t trên mái nhà d c tan ra vì ánh sáng M t tr i s i nóngự ế ư ậ ế ố ặ ờ ưở

t i nhi t đ trên s không, nh ng khi ch y đ n rìa mái gianh thì nó Đông l i, vì nhi t đớ ệ ộ ố ư ả ế ạ ệ ộ

đây d i s không.ở ướ ố

B n hãy hình dung m t c nh th này. Vào m t ngày quang mây, tr i v n băng giá v n làạ ộ ả ế ộ ờ ẫ ẫ

1 - 2 đ d i không. M t tr i to ánh sáng, song nh ng tia n ng xiên y không s i mộ ướ ặ ờ ả ữ ắ ấ ưở ấ

Trái đ t đ làm cho tuy t có th tan. Nh ng trên mái d c h ng v phía M t tr i, tiaấ ủ ế ể ư ố ướ ề ặ ờ

n ng chi u xu ng không xiên nh trên m t đ t, mà d ng đ ng h n, nghiêng m t góc g nắ ế ố ư ặ ấ ự ứ ơ ộ ầ

v i góc vuông h n. Mà ta bi t góc h p b i tia sáng và m t ph ng chi u nó chi u t i càngớ ơ ế ợ ở ặ ẳ ế ế ớ

l n thì tia sáng càng m nh và s i nóng nhi u h n (tác d ng c a tia sáng t l v i sin c aớ ạ ưở ề ơ ụ ủ ỷ ệ ớ ủ

góc đó, nh tr ng h p hình trên, tuy t trên nóc nhà nh n đ c nhi t nhi u g p 2,5 l nư ườ ợ ế ậ ượ ệ ề ấ ầ

so v i tuy t trên m t đ t n m ngang, b i vì sin 60 đ l n g p 2,5 l n sin 20 đ ). Đó là lýớ ế ặ ấ ằ ở ộ ớ ấ ầ ộ

do t i sao m t d c c a nóc nhà đ c s i nóng m nh h n và tuy t trên đó có th tan ra.ạ ặ ố ủ ượ ưở ạ ơ ế ể

N c tuy t v a tan chày thành t ng gi t, t ng gi t xu ng rìa mái gianh. Nh ng bênướ ế ừ ừ ọ ừ ọ ố ư ở

d i rìa mái gianh, nhi t đ th p h n s không và gi t n c (do còn b b c h i n a) nênướ ệ ộ ấ ơ ố ọ ướ ị ố ơ ữ

đóng băng l i. Ti p t c đó gi t n c tuy t th hai ch y đ n cũng Đông l i… c th ti pạ ế ụ ọ ướ ế ứ ả ế ạ ứ ế ế

t c mãi, d n d n hình thành m t m m b ng nho nh . R i m t l n khác, th i ti t cũngụ ầ ầ ộ ỏ ẳ ỏ ồ ộ ầ ờ ế

t ng t nh th , và nh ng m m băng này đ c dài thêm ra, cu i cùng tr thành nh ngươ ự ư ế ữ ỏ ượ ố ở ữ

c t băng gi ng nh nh ng th ch nhũ đá vôi trong các hang đ ng v y. Nói chung trên cácộ ố ư ữ ạ ộ ậ

căn nhà không đ c s i m, các c t băng cũng hình thành t ng t nh trênượ ưở ấ ộ ươ ự ư

Dùng băng l y l a nh th nào ?ấ ử ư ế

Gi s b n b l c lên m t băng đ o và quên mang theo diêm ho c b t l a. Xung quanhả ử ạ ị ạ ộ ả ặ ậ ử

ch có băng tuy t và nh ng cành c i khô. Lúc y, có th b n s ph i dùng băng l y l a.ỉ ế ữ ủ ấ ể ạ ẽ ả ấ ử

Th nh ng băng là n c hoá đ c nhi t đ r t th p, làm sao có th sinh l a đ c?ế ư ướ ặ ở ệ ộ ấ ấ ể ử ượ

đây b n ph i s d ng m t nguyên lý trong quang h c, đó là kính l i đ h i t ánhỞ ạ ả ử ụ ộ ọ ồ ể ộ ụ

sáng. Ng i ta có th đ p băng thành nh ng chi c kính l i l n, trong su t, r i đ tườ ể ắ ữ ế ồ ớ ố ồ ặ

nghiêng h ng ánh n ng M t tr i. Khi ánh sáng đi qua chi c “kính băng” này, nó s khôngứ ắ ặ ờ ế ẽ

hâm nóng băng, mà năng l ng đ c t l i thành m t đi m nh .ượ ượ ụ ạ ộ ể ỏ

N u chi c kính băng r ng 1 mét và dày kho ng 30 centimét, thì năng l ng ánh sáng M tế ế ộ ả ượ ặ

tr i mà nó h i t có th đ l n đ đ t cháy m t đám c i khô. Nhà văn vi n t ng Juleờ ộ ụ ể ủ ớ ể ố ộ ủ ễ ưở

Verne đã d a trên nguyên lý này đ vi t ra cu n truy n phiêu liêu “Cu c du l ch c a viênự ể ế ố ệ ộ ị ủ

thuy n tr ng Hatterat” mà trong đó, các nhân v t trong truy n đã dùng th y kính băngề ưở ậ ệ ấ

l y l a nhi t đ - 48 đ C!ấ ử ở ệ ộ ộ

T i sao n c không th cháy đ c?ạ ướ ể ượ

V n đ này xem ra có v h i th a. N c không th cháy đ c, đây là đi u mà ai cũngấ ề ẻ ơ ừ ướ ể ượ ề

bi t. Nh ng, t i sao n c l i không th cháy đ c?ế ư ạ ướ ạ ể ượ

Đ nói rõ v n đ này, tr c tiên chúng ta ph i làm rõ, cháy là nh th nào?ể ấ ề ướ ả ư ế

Cháy th ng là m t quá trình ch s hoá h p m ng gi a v t ch t và khí oxy. Có m t sườ ộ ỉ ự ợ ạ ữ ậ ấ ộ ố

v t ch t m c dù là nhi t đ th ng nh ng ch c n có c h i “g p m t” v i khí oxy làậ ấ ặ ở ệ ộ ườ ư ỉ ầ ơ ộ ặ ặ ớ

nó l p t c “k t h p” v i oxy và t đ ng cháy. Photpho tr ng chính là nh v y. Ngoài ra,ậ ứ ế ợ ớ ự ộ ắ ư ậ

có m t s ch t nh than (thành ph n ch y u là cacbon), khí hydro, l u huỳnh… m c dùộ ố ấ ư ầ ủ ế ư ặ

nhi t đ th ng khi ti p xúc v i oxy 2 bên không h có ph n ng gì, nh ng khi nhi tở ệ ộ ườ ế ớ ề ả ứ ư ệ

đ tăng, chúng s cháy m nh.ộ ẽ ạ

Nhìn bên ngoài thì hình dáng c a c n, xăng, d u và n c g n gi ng nhau, đ u là th l ngủ ồ ầ ướ ầ ố ề ể ỏ

không trong su t. Nh ng c n là do 3 nguyên t Cacbom, Hydro, Oxy t o nên, còn xăng vàố ư ồ ố ạ

d u ch ch a Cacbon và Hydro. Trên th c t , đa s các h p ch t hoá h c ch a Cacbonầ ỉ ứ ự ế ố ợ ấ ọ ứ

đ u có th t cháy. C n, xăng, d u sau khi cháy, m i m t nguyên t cacbon k t h p v iề ể ự ồ ầ ỗ ộ ử ế ợ ớ

hai nguyên t oxy bi n thành C02, còn khí hydro k t h p v i oxi thành n c, chúng đãử ế ế ợ ớ ướ

cháy s ch r i.ạ ồ

Đ c đ n đ y có l b n đã bi t r i, n c t i sao không th cháy đ c. N c là do haiọ ế ấ ẽ ạ ế ồ ướ ạ ể ượ ướ

nguyên t hydro và oxy t o nên. Cũng t c là, n c là s n ph m sau khi khí hydro cháy. Đãố ạ ứ ướ ả ẩ

là s n ph m c a s cháy thì đ ng nhiên nó không còn kh năng k t h p v i khí oxyả ẩ ủ ự ươ ả ế ợ ớ

n a, cũng t c là nó không cháy n a. Cũng nh v y, C02 là s n ph m cu i cùng c a sữ ứ ữ ư ậ ả ẩ ố ủ ự

cháy, cho nên nó cũng không th cháy n a. Do C02 không th kích thích cháy, h n n aể ữ ể ơ ữ

còn n ng h n không khí cho nên con ng i có th xoay ng c l i, l i d ng nó đ c uặ ơ ườ ể ượ ạ ợ ụ ể ứ

ho .ả

Tuy nhiên, cũng có không ít các v t ch t không “h p” v i khí oxy, cho dù b n có hâmậ ấ ợ ớ ạ

nóng nó nh th nào thì nó cũng không mu n “k t b n” v i khí oxy, nh ng v t ch t như ế ố ế ạ ớ ữ ậ ấ ư

v y đ ng nhiên không th cháy đ c.ậ ươ ể ượ

Vì sao d u và n c không th hoà tan?ầ ướ ể

Nh m y gi t d u vào n c trong, b n s th y chúng l p t c loang ra thành m t màngỏ ấ ọ ầ ướ ạ ẽ ấ ậ ứ ộ

m ng n i lên m t n c. Cho dù b n có khu y n c m nh đ n đâu, chúng cũng khôngỏ ổ ặ ướ ạ ấ ướ ạ ế

th hoà tan làm m t. Vì sao v y?ể ộ ậ

Chúng ta đã bi t n c su i có th nhô cao h n mi ng c c mà không tràn ra ngoài là vì s cế ướ ố ể ơ ệ ố ứ

căng b m t kéo ch t các ph n t trên m t ch t l ng l i.ề ặ ặ ầ ử ặ ấ ỏ ạ

S c căng b m t c a các lo i ch t l ng không gi ng nhau: c a d u nh h n c a n c.ứ ề ặ ủ ạ ấ ỏ ố ủ ầ ỏ ơ ủ ướ

Khi d u r i vào m t n c, n c co l i h t m c nên đã kéo d u dãn ra thành m t màngầ ơ ặ ướ ướ ạ ế ứ ầ ộ

m ng n i bên trên. H n n a, t tr ng d u l i nh h n n c r t nhi u, nên dù có dùngỏ ổ ơ ữ ỷ ọ ầ ạ ỏ ơ ướ ấ ề

s c khu y th nào, thì màng d u v n n i lên trên m t n c và không hoà tan đ c.ứ ấ ế ầ ẫ ổ ặ ướ ượ

Nh ng chú chim th ng xuyên ph i nhào ng p xu ng n c đ b t cá cũng d a vào đ cữ ườ ả ụ ố ướ ể ắ ự ặ

tính c a d u đ b o v mình. B lông vũ trên c th chúng th ng xuyên đ c “tráng”ủ ầ ể ả ệ ộ ơ ể ườ ượ

m t l p d u m đ c bi t ti t ra t các l chân lông. N u không có l p d u đó b o v ,ộ ớ ầ ỡ ặ ệ ế ừ ỗ ế ớ ầ ả ệ

lông vũ s b t và khí đó chim s ch t chìm ngay. Có th th y vào lúc tr i m a, nh ngẽ ị ướ ẽ ế ể ấ ờ ư ữ

con v t hăng hái ch y đi ch y l i mà lông không h b t, còn các chú gà do trên lôngị ạ ạ ạ ề ị ướ

không có l p d u che ph , nên b n c m a th m t và tr thành gà “rù”.ớ ầ ủ ị ướ ư ấ ướ ở

T i sao kim c ng l i r n và c ng đ n nh v y?ạ ươ ạ ắ ứ ế ư ậ

B n có th ch a t ng nghĩ đ n chuy n than chì đen sì sì và đá kim c ng sáng l p lánh làạ ể ư ừ ế ệ ươ ấ

anh em ru t, đ u là cacbon nguyên ch t t n t i trong gi i t nhiên, ch có đi u là t ngộ ề ấ ồ ạ ớ ự ỉ ề ướ

m o và tính cách c a chúng khác nhau mà thôi.ạ ủ

Than chì r t m m, ch c n g ch nh trên gi y da đã đ l i v t màu đen xám trên đó r i,ấ ề ỉ ầ ạ ẹ ấ ể ạ ế ồ

ru t bút chì dùng than chì đ ch t o ra. Kim c ng là “nhà vô đ ch” v đ c ng trong sộ ể ế ạ ươ ị ề ộ ứ ố

các kho ng v t: nhân viên bán hàng trong c a hàng kính dùng dao n m kim c ng đ c tả ậ ử ạ ươ ể ắ

kính, không có v t nào mà không “róc theo dao” c . Trên mũi khoan c a máy khoan thămậ ả ủ

dò qu ng có n m kim c ng, đi u này có th tăng nhanh t c đ khoan xu ng đ t c a nó;ặ ạ ươ ề ể ố ộ ố ấ ủ

dao kim c ng còn có th dùng đ gia công các kim lo i c ng r n khác n a.ươ ể ể ạ ứ ắ ữ

Than chì và kim c ng đ u là thành viên c a gia t c cacbon, t i sao đ c ng c a nó l iươ ề ủ ộ ạ ộ ứ ủ ạ

khác xa nhau nh v y?ư ậ

Thì ra, nguyên t cacbon trong phân t than chì x p theo d ng t ng, đ liên k t gi a cácử ử ế ạ ầ ộ ế ữ

t ng nguyên t là r t nh , cũng gi ng nh m t b tú l kh x p l i v y, chúng r t d bầ ử ấ ỏ ố ư ộ ộ ơ ơ ế ạ ậ ấ ễ ị

tr t và tung ra. Còn nguyên t cacbon c a kim c ng l i là k t c u hình kh i đ c x pượ ử ủ ươ ạ ế ấ ố ượ ế

g n gàng, m i nguyên t cacbon đ u liên k t tr c ti p và ch t ch v i nguyên t cacbonọ ỗ ử ề ế ự ế ặ ẽ ớ ử

khác, t o thành m t th k t tinh ch t ch , do đó nó r t c ng.ạ ộ ể ế ặ ẽ ấ ứ

S n l ng c a kim c ng thiên nhiên là r t nh , th ng n c nh ng vùng sâu c aả ượ ủ ươ ấ ỏ ườ ẩ ư ở ữ ủ

Trái đ t. Ch có nhi t đ r t cao và áp l c l n thì cacbon trong lò luy n d i đ t m i cóấ ỉ ở ệ ộ ấ ự ớ ệ ướ ấ ớ

kh năng thông qua quá trình k t tinh thiên nhiên đ hình thành đá kim c ng quý giá. Doả ế ể ươ

s n l ng kim c ng thiên nhiên ít, giá l i đ t cho nên, m i ng i th ng l i d ng nhi tả ượ ươ ạ ắ ọ ườ ườ ợ ụ ệ

đ cao và áp su t cao đ ch t o đá kim c ng.ộ ấ ể ế ạ ươ

Nh ng tính toán đã ch ng minh r ng: Th n đ nh áp l c bình th ng c a cacbon làữ ứ ằ ể ổ ị ở ự ườ ủ

than chì, còn đá kim c ng thì ph i nhi t đ cao 2000 đ C và áp su t cao 5.065 x 106ươ ả ở ệ ộ ộ ấ

Apm tphe m i đ t đ c tr ng thái n đ nh. Trong m y năm g n đây, con ng i đã bi nố ớ ạ ượ ạ ổ ị ấ ầ ườ ế

than chì thành kim c ng trong nh ng đi u ki n t ng t .ươ ữ ề ệ ươ ự

Vì sao khi tàu đi v phía Tây, m t ngày dài h n 24 gi ?ề ộ ơ ờ

Ngày 20/09/1519, năm chi c tàu c a Tây Ban Nha do nhà thám hi m Magellan d n đ uế ủ ể ẫ ầ

r i c ng Sanlucar đi v phía Tây, b t đ u cu c hành trình vòng quanh Trái đ t. Sau g n 3ờ ả ề ắ ầ ộ ấ ầ

năm, ch còn l i m t chi c tàu v t i qu n đ o Mũi Xanh, c c Tây Châu Phi. Nh t ký trênỉ ạ ộ ế ề ớ ầ ả ự ậ

tàu ghi l i “Ngày 09/07/1522, t i qu n đ o “Mũi Xanh”. Nh ng trên đ o, hôm đó l i làạ ớ ầ ả ư ở ả ạ

mùng 10.

Các thu th trên tàu ngày nào cũng ghi nh t ký nên h không tin l i dân đ a ph ng. V yỷ ủ ậ ọ ờ ị ươ ậ

r t c c hôm đó là mùng 9 hay mùng 10? Trên th c t , hôm đó là mùng 10. Các thu thố ụ ự ế ỷ ủ

đâu bi t r ng, h đã đánh m t m t ngày trên đ ng đi, vì h đã b t đ u đi v phía Tây đế ằ ọ ấ ộ ườ ọ ắ ầ ề ể

đi vòng quanh Trái đ t.ấ

Trái đ t quay t Tây sang Đông. Đoàn tàu c a Magellan đi v phía Tây, vô hình dung hấ ừ ủ ề ọ

đã ch i trò “đu i b t M t tr i”. Ban ngày, h không ng ng đu i theo M t tr i đang l nơ ổ ắ ặ ờ ọ ừ ổ ặ ờ ặ

v phía Tây, ban đêm h l i tránh xa M t tr i m c phía Đông, và nh v y ngày và đêmề ọ ạ ặ ờ ọ ở ư ậ

trên tàu đ c kéo dài ra. Theo tính toán c a các nhà khoa h c, m i ngày đêm trên tàu dàiượ ủ ọ ỗ

h n 1,5 phút so v i m t ngày bình th ng có 24 gi . Vì m t phút r i quá ng n và trênơ ớ ộ ườ ờ ộ ưỡ ắ

tàu không có đ ng h chu n nên các thu th không phát hi n ra. Đoàn tàu đi g n 3 năm,ồ ồ ẩ ỷ ủ ệ ầ

m i ngày dài thêm 1,5 phút, c ng l i trong 3 năm đúng b ng 1 ngày. M t ngày kỳ l đó đãỗ ộ ạ ằ ộ ạ

l ng l bi n m t trong chuy n đi c a đoàn tàu.ặ ẽ ế ấ ế ủ

T t nhiên, n u nh đoàn tàu đi v phía Đông, sau 3 năm h s dôi ra 1 ngày.ấ ế ư ề ọ ẽ

T c đ c a tàu thuy n m y trăm năm tr c ch m h n nhi u so v i tàu vi n d ng vàố ộ ủ ề ấ ướ ậ ơ ề ớ ễ ươ

máy bay ph n l c ngày nay. Khi các tàu vi n d ng và máy bay đi v phía Tây, m i ngàyả ự ễ ươ ề ỗ

không dài ra 1,5 phút mà dài thêm m y ch c phút, th m chí m y gi , b i l chúng “đu iấ ụ ậ ấ ờ ở ẽ ổ

theo” M t tr i v i t c đ r t nhanh. Vì v y các nhà hàng h i và hàng không khi tính th iặ ờ ớ ố ộ ấ ậ ả ờ

gian hành trình bu c ph i tr b t ho c c ng thêm kho ng th i gian tăng thêm ho c m t điộ ả ừ ớ ặ ộ ả ờ ặ ấ

đó.

T i sao thuy n bu m có th ch y ng c gió?ạ ề ồ ể ạ ượ

V i ng i không có kinh nghi m đi bi n ho c không h c v t lý thì vi c thuy n bu m cóớ ườ ệ ể ặ ọ ậ ệ ề ồ

th b i ng c gió th t khó t ng t ng. Th c ra, thuy n không th đi ng c h ng gióể ơ ượ ậ ưở ượ ự ề ể ượ ướ

hoàn toàn, nh ng ch ch m t góc nh thì có th .ư ệ ộ ỏ ể

Mu n hi u v n đ , chúng ta hãy tìm hi u l c gió tác d ng lên bu m nh th nào? Nhi uố ể ấ ề ể ự ụ ồ ư ế ề

ng i nghĩ r ng, cánh bu m đ c đ y theo chi u gió th i, nh ng th c t không ph iườ ằ ồ ượ ẩ ề ổ ư ự ế ả

v y: Dù gió có th i theo h ng nào thì nó cũng ch đ y bu m theo ph ng th ng góc v iậ ổ ướ ỉ ẩ ồ ươ ẳ ớ

m t ph ng c a bu m mà thôi!ặ ẳ ủ ồ

(hình 1)

Trong hình 1, đ ng th ng AB bi u di n cánh bu m. R là l c đ y c a gió tác d ng vàoườ ẳ ể ễ ồ ự ẩ ủ ụ

cánh bu m. Ta phân tích l c R thành hai ph n, g m l c Q vuông góc v i cánh bu m vàồ ự ầ ồ ự ớ ồ

l c P h ng d c theo nó. Vì s ma sát c a gió v i cánh bu m là không đáng k , nên l c Pự ướ ọ ự ủ ớ ồ ể ự

ch tr t qua ch không tác d ng gì t i bu m. Ch có l c Q đ y cánh bu m theo h ngỉ ượ ứ ụ ớ ồ ỉ ự ẩ ồ ướ

vuông góc v i m t bu m.ớ ặ ồ

N u hi u đ c v n đ trên, b n cũng có th hi u t i sao thuy n có bu m có th điế ể ượ ấ ề ạ ể ể ạ ề ồ ể

ng c m t góc nh n v i chi u gió.ượ ộ ọ ớ ề

(hình 2)

Gi s đo n th ng KK bi u di n chi u dài c a thuy n. Đ ng th ng AB bi u di n cánhả ử ạ ẳ ể ễ ề ủ ề ườ ẳ ể ễ

bu m. Ng i ta h ng cánh bu m sao cho m t ph ng c a nó chia đôi góc gi a ph ngồ ườ ướ ồ ặ ẳ ủ ữ ươ

c a lòng thuy n và ph ng c a gió. Bây gi b n hãy theo dõi bi u đ phân tích l c ủ ề ươ ủ ờ ạ ể ồ ự ở

hình 2, trong đó Q là áp l c c a gió tác d ng lên cánh bu m.ự ủ ụ ồ

Nh đã phân tích hình 1, l c Q ph i vuông góc v i cánh bu m. L c Q l i có th đ cư ở ự ả ớ ồ ự ạ ể ượ

chia thành hai l c: l c S d c theo mũi thuy n và l c R vuông góc v i chi u dài thuy n. Vìự ự ọ ề ự ớ ề ề

chuy n đ ng c a thuy n theo h ng R b n c c n l i r t m nh (thuy n bu m th ngể ộ ủ ề ướ ị ướ ả ạ ấ ạ ề ồ ườ

có lòng r t sâu), nên l c R hoàn toàn b l c c n c a n c cân b ng. Do đó, ch có S là l cấ ự ị ự ả ủ ướ ằ ỉ ự

h ng t i phía tr c, giúp thuy n có th chuy n đ ng ng c m t góc nh v i chi u gió.ướ ớ ướ ề ể ể ộ ượ ộ ỏ ớ ề

(hình 3)

Th c t (hình 3), đ đ a thuy n t đi m A đ n đi m B, ng c chi u gió, ng i ta ph iự ế ể ư ề ừ ể ế ể ượ ề ườ ả

h ng thuy n bu m đi theo đ ng zic zac.ướ ề ồ ườ

Vì sao ray trên đ ng s t ph i làm thành hình ch “i”?ườ ắ ả ữ

T u ho ph i ch y trên hai thanh ray s t đ t song song v i nhau, d i nh ng thanh rayầ ả ả ạ ắ ặ ớ ướ ữ

này, cách m t kho ng nh t đ nh đ u đ t m t t m g d y to vuông v c. Nó s làm choộ ả ấ ị ề ặ ộ ấ ỗ ầ ứ ẽ

n n đ ng có th ch u đ c áp l c n ng c a t u.ề ườ ể ị ượ ự ặ ủ ầ

Không bi t b n có chú ý không, thanh ray trên đ ng s t không ph i là hình “vuông góc”ế ạ ườ ắ ả

đ n gi n mà là hình ch I v i ki u thi t k trên h p d i r ng. Đi u này là t i sao?ơ ả ữ ớ ể ế ế ẹ ướ ộ ề ạ

M i ng i đ u bi t tr ng t i c a xe l a r t l n. Đ có th ch u đ c áp l c c a xe cóọ ườ ề ế ọ ả ủ ử ấ ớ ể ể ị ượ ự ủ

tr ng t i l n, m t trên c a đ ng ray c n có đ r ng và đ dày nh t đ nh; Cũng nh v y,ọ ả ớ ặ ủ ườ ầ ộ ộ ộ ấ ị ư ậ

đ nâng cao tính n đ nh c a đ ng ray, m t đáy c a đ ng ray cũng c n có đ r ngể ổ ị ủ ườ ặ ủ ườ ầ ộ ộ

nh t đ nh; H n n a, đ ăn kh p v i bánh xe, đ ng ray l i ph i có đ cao nh t đ nh.ấ ị ơ ữ ể ớ ớ ườ ạ ả ộ ấ ị

Đ ng ray hình ch “I” v a đ đáp ng đ y đ ba yêu c u trên, mà xét t quan đi m c aườ ữ ừ ủ ứ ầ ủ ầ ừ ể ủ

v t li u c h c thì đ ng ray ki u này có c ng đ cao nh t, có th t n d ng nguyênậ ệ ơ ọ ườ ể ườ ộ ấ ể ậ ụ

li u m t cách h p lý. Do v y m t c t ch “I” đ c ch n là m t c t đ ng ray t t nh t.ệ ộ ợ ậ ặ ắ ữ ượ ọ ặ ắ ườ ố ấ

Đ ng ray hình ch “I” đã đ c s d ng trên đ ng s t trên đ ng s t trên m t trămườ ữ ượ ử ụ ườ ắ ườ ắ ộ

năm. Ngoài vi c đ thích ng v i s tăng tr ng t i c a đ u máy và nâng cao t c đ c aệ ể ứ ớ ự ọ ả ủ ầ ố ộ ủ

tàu thì ngoài vi c thi t k tăng m t c t c a đ ng ray và c i ti n các chi ti t nh c a cácệ ế ế ặ ắ ủ ườ ả ế ế ỏ ủ

b ph n, hình d ng c a đ ng ray h u nh không có gì thay đ i. Nh ng đây cũng khôngộ ậ ạ ủ ườ ầ ư ổ ư

ph i là nói hình dáng c a đ ng ray vĩnh vi n s không thay đ i. Các k s đ ng s tả ủ ườ ễ ẽ ổ ỹ ư ườ ắ

v n đang nghiên c u v n đ này, hy v ng có th tìm ra hình dáng c a đ ng ray h p lýẫ ứ ấ ề ọ ể ủ ườ ợ

h n và kinh t h n.ơ ế ơ

Đ r ng c a đ ng s t đ u gi ng nhau ph i không?ộ ộ ủ ườ ắ ề ố ả

Chúng ta bi t r ng xe l a luôn ch y theo hai đ ng ray đ t song song. Do hai bên trái vàế ằ ử ạ ườ ặ

ph i c a t u ho t ng đ i c đ nh v i kho ng cách gi a bánh xe, do v y kho ng cáchả ủ ầ ả ươ ố ố ị ớ ả ữ ậ ả

th ng gi a hai thanh ray – kho ng cách ray cũng ph i c đ nh không đ i, nó và kho ngẳ ữ ả ả ố ị ổ ả

cách c a hai bánh t u ho ph i v a v n, ăn kh p v i nhau, ch ch ngo t c a đ ngủ ầ ả ả ừ ặ ớ ớ ỉ ở ỗ ặ ủ ườ

s t thì kho ng cách ray m i h i r ng và đ tránh làm tr t bánh.ắ ả ớ ơ ộ ể ậ

Kho ng cách ray tiêu chu n c a đ ng s t là 1435 mm. Ngu n g c c a nó còn là m t câuả ẩ ủ ườ ắ ồ ố ủ ộ

chuy n! H n 2500 năm tr c, v ng qu c La Mã c phái m t đ i quân sang xâm l cệ ơ ướ ươ ố ổ ộ ạ ượ

n c Anh. Vô s chi n xa đã tràn qua m t vùng đ t r ng l n c a Anh Qu c, đ l iướ ố ế ộ ấ ộ ớ ủ ố ể ạ

nh ng v t bánh xe r t sâu trên đ ng. Lúc đó, lo i bánh xe hai bánh này đã đ l i v tữ ế ấ ườ ạ ể ạ ệ

bánh xe có kho ng cách gi a hai bánh kho ng 1435 mm làm cho xe ng a b n bánh c aả ữ ả ự ố ủ

Anh r t d b sa l y xu ng. Đ nh ng xe c a mình có th di chuy n thu n l i lên phíaấ ễ ị ầ ố ể ữ ủ ể ể ậ ợ

tr c theo các v t bánh xe trũng xu ng r t sâu này, ng i Anh đã quy t đ nh c i t oướ ế ố ấ ườ ế ị ả ạ

kho ng cách c a t t c các bánh xe ng a thành cùng m t đ r ng – 1435 mm. K t qu ,ả ủ ấ ả ự ộ ộ ộ ế ả

truy n th ng này l i đ c làm ti p nh cũ. Đ n năm 1825, tuy n đ ng s t đ u tiên trênề ố ạ ượ ế ư ế ế ườ ắ ầ

th gi i đ c khánh thành t i n c Anh. Kho ng cách ray c a đ ng s t cũng đ c đ nhế ớ ượ ạ ướ ả ủ ườ ắ ượ ị

rõ ràng là 1435 mm.

Sau đó, cùng v i s phát tri n c a cách m ng công nghi p, r t nhi u qu c gia cũng ti pớ ự ể ủ ạ ệ ấ ề ố ế

t c xây d ng đ ng s t, mà l i t i t p mang kho ng cách đ ng ray c a đ ng s t Anhụ ự ườ ắ ạ ớ ấ ả ườ ủ ườ ắ

v n c. Năm 1937, Hi p h i đ ng s t Qu c t qui đ nh: Kho ng cách đ ng ray tiêuề ướ ệ ộ ườ ắ ố ế ị ả ườ

chu n c a đ ng s t là 1435 mm.ẩ ủ ườ ắ

V y thì có ph i t t c các đ ng s t trên th gi i đ u dùng kho ng cách ray tiêu chu nậ ả ấ ả ườ ắ ế ớ ề ả ẩ

này ph i không? Th c ra, do tính đ c thù c a tình hình phát tri n đ ng ray t ng th i kỳả ự ặ ủ ể ườ ừ ờ

c a t ng n c, không ít n c s d ng đ ng ray h p ho c đ ng ray r ng nh h nủ ừ ướ ướ ử ụ ườ ẹ ặ ườ ộ ỏ ơ

ho c v t quá 1435 mm. Ví d , kho ng cách ray đ ng s t c a Liên Xô cũ bi n thànhặ ượ ụ ả ườ ắ ủ ế

1524 mm, đ ng ray r ng c a Tây Ban Nha đ t đ n 1667 mm; Còn tr c đây, kho ngườ ộ ủ ạ ế ướ ả

cách ray đ ng s t Nh t B n l i t ng đ i h p, ch có 1067 mm.ườ ắ ậ ả ạ ươ ố ẹ ỉ

H u h t đ ng s t trong m ng l i đ ng s t c a Trung Qu c đ u s d ng kho ngầ ế ườ ắ ạ ướ ườ ắ ủ ố ề ử ụ ả

cách ray tiêu chu n qu c t là 1435 mm. Nh ng m t s vùng nh biên gi i Trung Mi n,ẩ ố ế ư ở ộ ố ư ớ ế

Trung Vi t tr c đây đã t ng tr i đ ng s t kho ng cách ray h p, dùng cho t u ho nhệ ướ ừ ả ườ ắ ả ẹ ầ ả ỏ

c a đ a ph ng v n hành, đây là tình hình c c b trong th i kỳ l ch s đ c thù. Ngoài ra,ủ ị ươ ậ ụ ộ ờ ị ử ặ

vùng Đông B c c a Trung Qu c đã xây d ng m t vài tuy n đ ng s t trong r ng sâu, doắ ủ ố ự ộ ế ườ ắ ừ

chuyên dùng đ v n chuy n g , l c kéo d n t ng đ i nh , t u đ c thi t k đ r ngể ậ ể ỗ ự ẫ ươ ố ỏ ầ ượ ế ế ộ ộ

t ng đ i h p, do đó ph bi n s d ng đ ng s t ray h p 762 mm.ươ ố ẹ ổ ế ử ụ ườ ắ ẹ

T i sao xe l a c n ch y trên đ ng ray?ạ ử ầ ạ ườ

M t ô tô t i n u đ trên m t đ ng đá v n, 15 ng i m i đ y nó đi đ c. Nh ng n uộ ả ế ỗ ặ ườ ụ ườ ớ ẩ ượ ư ế

m t toa xe l a có cùng tr ng l ng đ trên đ ng ray thép, ch 2 ng i là đ đ y nó ti nộ ử ọ ượ ỗ ườ ỉ ườ ủ ẩ ế

lên. V n đ m u ch t đây là s c c n lăn. Đ i l ng này chênh nhau t i 7,5 l n haiấ ề ấ ố ở ứ ả ạ ượ ớ ầ ở

lo i xe.ạ

Khi đi xe đ p trên đ ng r i nh a ph ng lì b n s c m th y r t d ch u, còn khi đi xeạ ườ ả ự ẳ ạ ẽ ả ấ ấ ễ ị

trên đ ng đá v n g gh kh p kh nh b n s c m th y t n s c. T ng t , khi l p xeườ ụ ồ ề ấ ể ạ ẽ ả ấ ố ứ ươ ự ố

đ p b m căng, ng i lên xe c m th y d ch u. Khi l p non h i, đ p xe s t n s c.ạ ơ ồ ả ấ ễ ị ố ơ ạ ẽ ố ứ

V n đ cũng v n là s c c n lăn. Đ ng nh a ph ng lì và l p xe đ p b m căng thì s cấ ề ẫ ứ ả ườ ự ẳ ố ạ ơ ứ

c n lăn nh , ng i ng i trên xe đ p c m th y d ch u. Vì v y gi m s c c n lăn là m tả ỏ ườ ồ ạ ả ấ ễ ị ậ ả ứ ả ộ

khâu ch y u trong vi c nâng cao hi u qu v n chuy n.ủ ế ệ ệ ả ậ ể

Nh ng xe l a đ u tiên là nh ng xe bánh g ch y trên đ ng ray g do ng a kéo, s c c nữ ử ầ ữ ỗ ạ ườ ỗ ự ứ ả

lăn r t l n. Sau đó, t ng b c c i ti n, cho đ n cách đây h n 100 năm, khi phát minh raấ ớ ừ ướ ả ế ế ơ

máy h i n c thì bánh xe và đ ng ray m i đ c ch t o b ng thép, do v y s c c n lănơ ướ ườ ớ ượ ế ạ ằ ậ ứ ả

gi m đi r t nhi u.ả ấ ề

M t khác, do b n thân xe l a r t n ng, n u xe l a tr c ti p ch y trên đ ng đá ho cặ ả ử ấ ặ ế ử ự ế ạ ườ ặ

đ ng xi măng thì m t đ ng s x y ra hi n t ng lõm xu ng d i. Dùng ray thép và tàườ ặ ườ ẽ ả ệ ượ ố ướ

v t, tr ng l c c a xe l a đ c dàn đ u nên có th tránh đ c tình tr ng đó.ẹ ọ ự ủ ử ượ ề ể ượ ạ

Ngoài ra, gi a hai thanh ray c a đ ng s t có kho ng cách nh t đ nh, g i là chi u r ngữ ủ ườ ắ ả ấ ị ọ ề ộ

đ ng ray, nó phù h p v i khu v c c a hai bánh xe cùng tr c hai bên có g . Nh v y,ườ ợ ớ ự ủ ụ ờ ư ậ

thông qua quan h gi a bánh xe và đ ng ray, xe l a có th ch y theo h ng c a haiệ ữ ườ ử ể ạ ướ ủ

đ ng ray.ườ

T i sao đá hoa l i có nhi u màu?ạ ạ ề

B n đã t ng đ n B c Kinh ch a? Khi b n đi d o quanh Đ i l đ ng nhân dân trênạ ừ ế ắ ư ạ ạ ạ ễ ườ

qu ng tr ng Thiên An Môn, đ p vào m t tr c tiên là m t dãy c t màu tr ng xám to l nả ườ ậ ắ ướ ộ ộ ắ ớ

và tròn. B n có bi t chúng đ c làm b ng gì không? Khi b n đi g n đ n bia t ng ni mạ ế ượ ằ ạ ầ ế ưở ệ

các anh hùng nhân dân, b n th y c t bia tr ng nh ng c, xung quanh kh c phù điêu kiaạ ấ ộ ắ ư ọ ắ

th t hùng vĩ và trang nghiêm bi t bao. Th b n có bi t chúng đ c làm b ng gì không?ậ ế ế ạ ế ượ ằ

Thì ra, nh ng th đá đ p kia đ u là đá hoa. Ch ng lo i đá hoa r t nhi u, nh ng c t đáữ ứ ẹ ề ủ ạ ấ ề ữ ộ

hành lang màu tr ng xám kia g i là “ng i di p thanh”; đá bia màu tr ng tinh khi t khôngắ ọ ả ệ ắ ế

t p ch t kia g i là “hán b ch ng c” . Nh ng b c bi u ng , c u đá tr ng tr c c ngạ ấ ọ ạ ọ ữ ứ ể ữ ầ ắ ướ ổ

Thiên An Môn cũng đ c kh c b ng hán b ch ng c.ượ ắ ằ ạ ọ

Đá hoa là m t lo i v t li u xây d ng r t quý và n i ti ng. Thành ph Đ i Lý c a t nhộ ạ ậ ệ ự ấ ổ ế ố ạ ủ ỉ

Vân Nam s n xu t nhi u lo i đá này nên có tên là đá Đ i Lý (đá hoa). Có đi u, đá hoaả ấ ề ạ ạ ề

không nh t thi t ph i đ c chuy n t Đ i Lý đ n, nh ng n i khác cũng có đá hoa.ấ ế ả ượ ể ừ ạ ế ữ ơ

Thành ph n hoá h c c a đá hoa là Canxi cacbonat. Canxi cacbonat nguyên ch t có màuầ ọ ủ ấ

tr ng, “hán b ch ng c” chính là Canxi cacbonat nguyên ch t. Canxi cacbonat khó tan trongắ ạ ọ ấ

n c cho nên nh ng bi u ng tr c Thiên An Môn b n c m a h t trong nhi u năm v nướ ữ ể ữ ướ ị ướ ư ắ ề ẫ

đ ng s ng s ng mà không sao. Có đi u, canxi cacbonat m t khi g p mu i axit là s l pứ ừ ữ ề ộ ặ ố ẽ ậ

t c sùi b t khí và th i ra cácbonic, ch lát sau là b tan ra ngay. M i ng i th ng dùngứ ọ ả ỉ ị ọ ườ ườ

cách này đ phân bi t v i đá hoa.ể ệ ớ

Đá hoa thiên nhiên th ng không ph i là Canxi axit cacbon nguyên ch t, bên trong cóườ ả ấ

nhi u t p ch t. Do t p ch t trong đó khác nhau nên màu s c c a đá hoa c ng cũng khácề ạ ấ ạ ấ ắ ủ ươ

nhau. Chính vì nh v y nên ch ng lo i c a đá hoa r t nhi u, màu s c đa d ng, phongư ậ ủ ạ ủ ấ ề ắ ạ

phú, ví d nh “Đông B c h ng” màu đ , “T đ u bi n” màu tím, “H i đào” (sóng bi n)ụ ư ắ ồ ỏ ử ậ ệ ả ể

màu đen xám… Nói chung, màu đ là do bên trong ch a Coban, màu xanh là do có ch aỏ ứ ứ

đ ng, còn màu đen và màu xám là do ch a s t.ồ ứ ắ

Đá hoa m n, đ u, màu s c t i t n, hoa văn đ p, là v t li u xây d ng r t t t. Bây gi , r tị ề ắ ươ ắ ẹ ậ ệ ự ấ ố ờ ấ

nhi u ng i còn thích dùng đá hoa đ trang trí n i th t, ví d nh lát n n, làm m t bàn,ề ườ ể ộ ấ ụ ư ề ặ

điêu kh c ngh thu t và dùng làm đ trang s c. Cho dù là dùng nh th nào thì đá hoaắ ệ ậ ồ ứ ư ế

đ u t ra vô cùng sang tr ng và đ p đ .ề ỏ ọ ẹ ẽ

Đi u gì làm thu tinh trong su t?ề ỷ ố

Chúng ta có th nhìn qua h u h t các ch t th khí và th l ng nh không khí, n c, r u,ể ầ ế ấ ể ể ỏ ư ướ ượ

xăng d u… nh ng khó nhìn th u qua nh ng ch t r n nh s t, đ ng, g … y v y màầ ư ấ ữ ấ ắ ư ắ ồ ỗ Ấ ậ

thu tinh tuy cũng là ch t r n, nh ng l i trong su t, có th nhìn qua đ c.ỷ ấ ắ ư ạ ố ể ượ

S dĩ chúng ta nhìn đ c qua ch t khí và ch t l ng vì các phân t c a chúng s p x p r tở ượ ấ ấ ỏ ử ủ ắ ế ấ

l ng l o, sóng ánh sáng có th d dàng l t qua. Ng c l i, phân t ch t r n liên k t v iỏ ẻ ể ễ ọ ượ ạ ử ấ ắ ế ớ

nhau theo tr t t dày đ c, nh các viên g ch x p xít l i v i nhau thành các b c t ngậ ự ặ ư ạ ế ạ ớ ứ ườ

ch n ánh sáng.ắ

nhi t đ cao, thu tinh tan ch y thành ch t l ng. Khi đó, các phân t s p x p r t ng uỞ ệ ộ ỷ ả ấ ỏ ử ắ ế ấ ẫ

nhiên, không theo m t tr t t nào. Nh ng vì thu tinh Đông đ c r t nhanh, các phân tộ ậ ự ư ỷ ặ ấ ử

v n gi nguyên tr ng thái h n lo n, nên khi đã th r n, ánh sáng v n d dàng l t qua.ẫ ữ ở ạ ỗ ạ ở ể ắ ẫ ễ ọ

T i sao nam châm m t d n t tính?ạ ấ ầ ừ

Các nam châm th h m i đ c làm t nh ng v t li u h u nh không làm m t t tínhế ệ ớ ượ ừ ữ ậ ệ ầ ư ấ ừ

theo th i gian nh các lo i nam châm hình ch U tr c kia.ờ ư ạ ữ ướ

Nam châm g m r t nhi u vùng t tính nh g i là mi n. T tr ng c a nam châm đi theoồ ấ ề ừ ỏ ọ ề ừ ườ ủ

h ng ng c chi u v i các mi n t o ra t tr ng đó. Đi u này có xu h ng làm cácướ ượ ề ớ ề ạ ừ ườ ề ướ

mi n quay ng c chi u t tr ng c a chúng l i.ề ượ ề ừ ườ ủ ạ

V i nam châm hi n đ i, các mi n m c đ nào đó b tê li t v m t năng l ng, làmớ ệ ạ ề ở ứ ộ ị ệ ề ặ ượ

chúng không d b tác đ ng b i hi u ng trên. C c nam châm ch m t t tính khi b đunễ ị ộ ở ệ ứ ụ ỉ ấ ừ ị

nóng nhi t đ cao ho c b rung đ ng m nh.ở ệ ộ ặ ị ộ ạ

Các nam châm ki u m i s d ng nh ng ch t li u nh alnico (h p ch t g m nhôm –ể ớ ử ụ ữ ấ ệ ư ợ ấ ồ

nickel - cobalt) và cobalt samarium có c u trúc n i t i ngăn ch n s thoái hoá c a cácấ ộ ạ ặ ự ủ

m ch t . Chúng đ c chia thành nhi u m nh v n nh , m i m nh là m t mi n. Ng cạ ừ ượ ề ả ụ ỏ ỗ ả ộ ề ượ

l i, nam châm hình ch U ki u cũ có mi n l n h n r t nhi u, là nh ng m u s t c ng v iạ ữ ể ề ớ ơ ấ ề ữ ẩ ắ ứ ớ

mi n đ c bao b c b i các t p ch t carbua s t. M t đi u t ng nh ngh ch lý đây làề ượ ọ ở ạ ấ ắ ộ ề ưở ư ị ở

nh ng m nh v n nh v i kích th c t i u l i có tính năng n đ nh h n nh ng m nh l nữ ả ụ ỏ ớ ướ ố ư ạ ổ ị ơ ữ ả ớ

trong các ch t t tính. Do v y, lo i nam châm ch U kém b n v ng h n nhi u so v i namấ ừ ậ ạ ữ ề ữ ơ ề ớ

châm ki u m i.ể ớ

C c quang là hi n t ng nh th nào?ự ệ ượ ư ế

Vào nh ng đêm tr i quang mây t nh, trên vùng tr i hai c c Trái đ t th ng liên ti pữ ờ ạ ờ ở ự ấ ườ ế

xu t hi n nh ng d i ánh sáng màu h ng, lam, vàng, tím… r c r và bi n o khôn l ng.ấ ệ ữ ả ồ ự ỡ ế ả ườ

Tia này v a t t đi, tia khác l i xu t hi n, nh y múa, lung tinh đ màu s c…ừ ắ ạ ấ ệ ả ủ ắ

Có lúc chúng ch là m t tia sáng mong manh, có khi mang hình d qu t, hình ng n l a, r iỉ ộ ẻ ạ ọ ử ồ

l i hoá thành nh ng vòng cung màu lá cây v t trên n n tr i. Đó chính là c c quang.ạ ữ ắ ề ờ ự

C c quang là m t hi n t ng hi m th y nhi u n i trên Trái đ t. Nh ng Alaska (M ),ự ộ ệ ượ ế ấ ở ề ơ ấ ư ở ỹ

ph n l n lãnh th Canada, hay vùng n m t vĩ đ 60 tr lên, đây l i là m t chuy n bìnhầ ớ ổ ằ ừ ộ ở ạ ộ ệ

th ng. C c quang th ng xu t hi n vào bu i đêm. Có ng i y u bóng vía, nhìn th yườ ự ườ ấ ệ ổ ườ ế ấ

hi n t ng này li n cho là… ngày t n th s p đ n.ệ ượ ề ậ ế ắ ế

Vào nh ng năm 80 c a th k XIX, ng i ta khám phá ra r ng t tr ng c a Trái đ t cóữ ủ ế ỷ ườ ằ ừ ườ ủ ấ

liên quan đ n hi n t ng kỳ o này. Khi electron va vào m t v t th nào đó, nó có th t oế ệ ượ ả ộ ậ ể ể ạ

ra ánh sáng (đi u này cũng t ng t nh nguyên lý ho t đ ng c a màn hình tivi và máyề ươ ự ư ạ ộ ủ

tính). Nh v y, các nhà khoa h c cho r ng c c quang có th sinh ra khi các dòng h t mangư ậ ọ ằ ự ể ạ

đi n tích trong vũ tr va ch m v i b u khí quy n.ệ ụ ạ ớ ầ ể

K t qu nghiên c u khoa h c vào các năm 1957 – 1958 cho r ng khi trên M t tr i xu tế ả ứ ọ ằ ặ ờ ấ

hi n các v t đen, gió M t tr i t t vào Trái đ t, mang theo m t dòng h t năng l ng caoệ ế ặ ờ ạ ấ ộ ạ ượ

gây ra hi n t ng c c quang. Các electron và proton trong dòng h t này đi vào b u khíệ ượ ự ạ ầ

quy n. D i nh h ng c a đ a t , chúng b hút v hai c c Trái đ t. T i đây, chúng vaể ướ ả ưở ủ ị ừ ị ề ự ấ ạ

ch m và kích thích các ph n t khí, làm các phân t này phát ra b c x đi n t d i d ngạ ầ ử ử ứ ạ ệ ừ ướ ạ

ánh sáng nhìn th y. B u khí quy n có r t nhi u ch t nh oxy, nito, heli, hydro, neon…ấ ầ ể ấ ề ấ ư

D i tác đ ng c a dòng h t mang đi n, ánh sáng do các ch t khí khác nhau t o ra cũngướ ộ ủ ạ ệ ấ ạ

khác nhau, vì th c c quang có muôn màu ngàn s c.ế ự ắ

C c quang khi s xu t hi n m nh th ng đi kèm v i nh ng thay đ i trong đ a t và kéoự ẽ ấ ệ ạ ườ ớ ữ ổ ị ừ

theo s giao thoa v i sóng vô tuy n, sóng đi n tho i… Th i kỳ m nh, y u c a c c quangự ớ ế ệ ạ ờ ạ ế ủ ự

có m i liên quan ch t ch t i chu kỳ ho t đ ng c a M t tr i. Khi M t tr i đ nh chu kỳ,ố ặ ẽ ớ ạ ộ ủ ặ ờ ặ ờ ở ỉ

(ho t đ ng m nh nh t), nó s b c x nhi u h n m c bình th ng. Lúc này dòng h tạ ộ ạ ấ ẽ ứ ạ ề ơ ứ ườ ạ

mang đi n va ch m nhi u h n v i khí quy n, do đó, c c quang s xu t hi n r t nhi u vàệ ạ ề ơ ớ ể ự ẽ ấ ệ ấ ề

kỳ vĩ.

Kim lo i có th t b c cháy?ạ ể ự ố

N u r i lo i b t chì đen m n lên m t t gi y đ t trong bóng t i, b n s th y nh ng ch mế ả ạ ộ ị ộ ờ ấ ặ ố ạ ẽ ấ ữ ấ

l a l m đ m. N u g p th i ti t khô hanh, đám b t chì đó s có th bùng cháy… Kim lo iử ố ố ế ặ ờ ế ộ ẽ ể ạ

mà cũng cháy , sao l i th nh ?ư ạ ế ỉ

Nh chúng ta đã bi t, kim lo i ph n ng v i oxy không khí. Thông th ng, ph n ngư ế ạ ả ứ ớ ở ườ ả ứ

oxy hoá x y ra t ng đ i ch m. Đây là ph n ng sinh nhi t. Nhi t l ng sinh ra tích tả ươ ố ậ ả ứ ệ ệ ượ ụ

d n d n b m t kim lo i khi n nhi t đ tăng lên. Khi ta gom các h t kim lo i c c m nầ ầ ở ề ặ ạ ế ệ ộ ạ ạ ự ị

l i thành m t đ ng, di n tích ti p xúc c a các h t v i oxy trong không khí s r t l n, vàạ ộ ố ệ ế ủ ạ ớ ẽ ấ ớ

t c đ oxy hoá r t cao. Khi đó, nhi t l ng thoát ra đ l n đ các h t b t m n đ t đ nố ộ ấ ệ ượ ủ ớ ể ạ ộ ị ạ ế

đi m b t l a, và kim lo i s t b c cháy.ể ắ ử ạ ẽ ự ố

Nh ng kim lo i nào có kh năng t b c cháy? Ph bi n nh t là s t và chì, hai kim lo iữ ạ ả ự ố ổ ế ấ ắ ạ

mà ng i ta v n nghĩ là r t n đ nh. Tr c đây có ng i đã t ng dùng b t s t kh m nườ ẫ ấ ổ ị ướ ườ ừ ộ ắ ử ị

làm v t li u d n hoá, vì nó có th t b c cháy trong không khí. Chì cũng có th t b cậ ệ ẫ ể ự ố ể ự ố

cháy. Nh ng t t nhiên, đó không ph i là các m nh chì và chí lá th ng g p, mà là lo i chìư ấ ả ả ườ ặ ạ

m n, đi u ch t b t chì tractrat khan.ị ề ế ừ ộ

Kim lo i có kh năng nh ?ạ ả ớ

Ghi nh là kh năng đ c bi t c a đ i não đ ng v t. Nh ng có h p kim bi t “nh ” khôngớ ả ặ ệ ủ ạ ộ ậ ư ợ ế ớ

thua gì đ ng v t. Đi u này m i nghe có v khó tin, nh ng đó l i là s th t.ộ ậ ề ớ ẻ ư ạ ự ậ

Năm 1961, t i m t vi n nghiên c u M , m t nghiên c u viên c n h p kim niken – titanạ ộ ệ ứ ở ỹ ộ ứ ầ ợ

bé cong queo. Anh bèn tím cách kéo th ng t ng s i r i ti n hành làm thí nghi m. Có m tẳ ừ ợ ồ ế ệ ộ

l n khi tăng nhi t đ c a s i dây đã kéo căng lên 40 đ , nghiên c u viên này th y m tầ ệ ộ ủ ợ ộ ứ ấ ộ

hi n t ng l : S i dây đã khôi ph c nguyên d ng cong queo lúc đ u. Th là th nào?ệ ượ ạ ợ ụ ạ ầ ế ế

Ng i ta bèn l y nhi u s i h p kim đã kéo th ng, đem gia nhi t và th y chúng đ u khôiườ ấ ề ợ ợ ẳ ệ ấ ề

ph c l i d ng cong ban đ u. D ng nh các dây h p kim có kh năng nh nh nãoụ ạ ạ ầ ườ ư ợ ả ớ ư

ng i v y. nhi t đ cao, chúng v n nh đ c đ c d ng cong v n có lúc ban đ u.ườ ậ Ở ệ ộ ẫ ớ ượ ượ ạ ố ầ

T i sao h p kim này l i có kh năng nh ? Đi u đó liên quan đ n c u trúc tinh th c aạ ợ ạ ả ớ ề ế ấ ể ủ

h p kim. Nói chung các đi u ki n khác nhau, các tinh th có c u trúc và tính n đ nhợ ở ề ệ ể ấ ổ ị

khác nhau. nhi t đ t ng đ i th p, c u trúc các tinh th c a h p kim không n đ nh.Ở ệ ộ ươ ố ấ ấ ể ủ ợ ổ ị

Khi nhi t đ tăng quá m t m c xác đ nh. Khi nhi t đ tăng quá m t m c xác đ nh nào đó,ệ ộ ộ ứ ị ệ ộ ộ ứ ị

c u trúc tinh th s bi n thành d ng n đ nh. Nhi t đ này đ c g i là nhi t đ chuy nấ ể ẽ ế ạ ổ ị ệ ộ ượ ọ ệ ộ ể

bi n c u trúc. Đó là lý do t i sao các s i h p kim nike – titan l i l y l i d ng cong banế ấ ạ ợ ợ ạ ấ ạ ạ

đ u khi tăng nhi t đ .ầ ệ ộ

ng d ng phát hi nỨ ụ ệ

Lo i h p kim này đã đ c đem vào ph c v cho m c đích thám không. Đ thu th p cácạ ợ ượ ụ ụ ụ ể ậ

t li u v M t trăng, c n ph i ph n h i các t li u t M t trăng v Trái đ t, mu n v y,ư ệ ề ặ ầ ả ả ồ ư ệ ừ ặ ề ấ ố ậ

ph i đ t trên b m t “Ch H ng” m t antenma có kích th c kh ng l . Nh ng làm sao đả ặ ề ặ ị ằ ộ ướ ổ ồ ư ể

đ a antenma l n nh th lên M t trăng?ư ớ ư ế ặ

Tr c h t, các nhà khoa h c s ch t o m t “cái ô” – m t antenma l n làm b ng h p kimướ ế ọ ẽ ế ạ ộ ộ ớ ằ ợ

niken – titan nhi t đ trên 40 đ C. Sau đó, g p “cái ô” này l i thành m t th tích r t béở ệ ộ ộ ậ ạ ộ ể ấ

đ có th cho vào trong tàu vũ tr . Khi antenma đã lên t i M t trăng, bao đ ng antenmaể ể ụ ớ ặ ự

m ra, các s i h p kim s nh n đ c năng l ng M t tr i. Do trên M t trăng, khôngở ợ ợ ẽ ậ ượ ượ ặ ờ ở ặ

khí r t loãng, nên ánh sáng M t tr i không b tán x và h u nh toàn b năng l ng ánhấ ặ ờ ị ạ ầ ư ộ ượ

sáng s chi u vào antenma, làm nhi t đ c a antenma lên cao quá 40 đ C, đ t đ n nhi tẽ ế ệ ộ ủ ộ ạ ế ệ

đ có tác d ng làm h p kim “ph c h i trí nh ” và s có c u trúc n đ nh. Nh đó,ộ ụ ợ ụ ồ ớ ẽ ấ ổ ị ờ

antenma đ c m ra, l y l i d ng cũ và có th làm nhi m v chuy n các thông tin vượ ở ấ ạ ạ ể ệ ụ ể ề

Trái đ t, ph c v yêu c u nghiên c u.ấ ụ ụ ầ ứ

Kim lo i nào nh nh t?ạ ẹ ấ

N u có ng i nói, có th d dàng dùng dao c t kim lo i ra thành lát m ng, b n có th sế ườ ể ễ ắ ạ ỏ ạ ể ẽ

không tin. Nh ng, qu th c là có m t s kim lo i nh v y, Liti chính là m t lo i trong sư ả ự ộ ố ạ ư ậ ộ ạ ố

đó.

Liti là m t lo i nh nh t trong s các kim lo i, m t đ c a nó ch có 0,534 g/cm3 (20 độ ạ ẹ ấ ố ạ ậ ộ ủ ỉ ộ

C), nên có th n i trên xăng. Liti có màu tr ng b c l p lánh, nh ng m t khi g p khôngể ổ ắ ạ ấ ư ộ ặ

khí, b m t đ p đ kia c a nó s đ t ng t m t đi đ bóng, trong n c, nó ph n ngề ặ ẹ ẽ ủ ẽ ộ ộ ấ ộ ở ướ ả ứ

v i n c gi i phóng khí hydro, nó còn có th cháy gi ng nh thu c n .ớ ướ ả ể ố ư ố ổ

Liti đã không ch u đ c tác d ng c a không khí, l i không ch u đ c tác d ng c a n cị ượ ụ ủ ạ ị ượ ụ ủ ướ

thì nó còn có tác d ng gì? Cho nên, ng i x a luôn cho r ng nó ch ng có tác d ng gì c ,ụ ườ ư ằ ẳ ụ ả

nh ng nhà phát minh n i ti ng Edison l i không b qua nó. Ông đã dùng h p ch t hoá h cư ổ ế ạ ỏ ợ ấ ọ

oxyt c a Liti đ dùng vào dung d ch đi n gi i c a pin, acquy làm cho tính năng c a pinủ ể ị ệ ả ủ ủ

đ c nâng cao lên r t nhi u. Lo i pin này đã tr thành đ dùng không th thi u đ cượ ấ ề ạ ở ồ ể ế ượ

trong tàu ng m trong chi n tranh th gi i th nh t. Ngày nay, pin Liti đã đ c ng d ngầ ế ế ớ ứ ấ ượ ứ ụ

r ng rãi vào trong các lĩnh v c nh : Máy tr tim, đi n tho i di đ ng…ộ ự ư ợ ệ ạ ộ

Liti có vài nguyên t đ ng v , tính ch t hoá h c c a Liti 6 và Liti 7 g n gi ng nhau, nh ngố ồ ị ấ ọ ủ ầ ố ư

công d ng l i hoàn toàn khác nhau. Liti 6 dùng trong ngành k thu t công nghi p mũiụ ạ ỹ ậ ệ

nh n, còn Liti 7 l i dùng trong các ngành s n xu t công nông nghi p thông th ng.ọ ạ ả ấ ệ ườ

Ngòi n nguyên t trong bom hydro ho c bom nguyên t ph i b c m t l p Liti 6 d y đổ ử ặ ử ả ọ ộ ớ ầ ể

kh ng ch quá trình ph n ng.ố ế ả ứ

Máy móc khi v n hành ph i th ng xuyên cho thêm d u bôi tr n, đ m t m t có th duyậ ả ườ ầ ơ ể ộ ặ ể

trì s linh ho t trong v n chuy n c a máy móc, m t khác có th làm gi m s mài mòn vàự ạ ậ ể ủ ặ ể ả ự

hao t n c a các linh ki n máy. Nh ng các lo i d u bôi tr n thông th ng nhi t đ cao,ổ ủ ệ ư ạ ầ ơ ườ ở ệ ộ

nhi t đ th p ho c khi b ngâm n c đ u s b nh h ng. N u s d ng nguyên li u bôiệ ộ ấ ặ ị ướ ề ẽ ị ả ưở ế ử ụ ệ

tr n do Liti 7 t o nên thì có th ch u đ c nh ng nh h ng bên ngoài mà các lo i d uơ ạ ể ị ượ ữ ả ưở ạ ầ

bôi tr n thông th ng không ch u đ c.ơ ườ ị ượ

Trong cu c s ng, l p men sáng bóng trên bát, l p men trên đ g m s sáng bóng nh thuộ ố ớ ớ ồ ố ứ ư ỷ

tinh. Trong nh ng nguyên li u c a chúng đ u cho ch a Liti, vì Liti có th làm gi m đữ ệ ủ ề ứ ể ả ộ

nóng ch y c a men, rút ng n th i gian nung, h n n a còn làm cho b m t v t đ c tr nả ủ ắ ờ ơ ữ ề ặ ậ ượ ơ

bóng và đ u. Ngoài ra trong màn hình c a tivi cũng có Liti.ề ủ

Trong nông nghi p, Liti nâng cao kh năng kháng b nh c a m t s loài th c v t, ví dệ ả ệ ủ ộ ố ự ậ ụ

lúa m ch d b m c b nh đ m lá nh t, cà chua d b th i, n u k p th i dùng mu i Litiạ ễ ị ắ ệ ố ấ ễ ị ố ế ị ờ ố

làm phân bón thì có th ngăn không cho th c v t m c nh ng b nh này.ể ự ậ ắ ữ ệ

M t mét dài bao nhiêu?ộ

M t mét b ng năm viên g ch lát sàn… M t em nh cũng có th d dàng th c hi n phépộ ằ ạ ộ ỏ ể ễ ự ệ

tính “hi n nhiên” này. Còn b n, có th b n s ng c nhiên mà tr l i r ng “1 mét thì b ngể ạ ể ạ ẽ ạ ả ờ ằ ằ

1 mét ch sao?”. Nh ng đó v n ch a ph i là l i gi i đáp chính xác!ứ ư ẫ ư ả ờ ả

Khi nghiên c u b n ch t c a ánh sáng, các nhà v t lý phát hi n đ c r ng ánh sáng làứ ả ấ ủ ậ ệ ượ ằ

m t d ng chuy n đ ng sóng. Ánh sáng có màu s c khác nhau thì b c sóng cũng khácộ ạ ể ộ ắ ướ

nhau, h n n a b c sóng là c c kỳ n đ nh. Dùng b c sóng làm chu n đ dài có nh ngơ ữ ướ ự ổ ị ướ ẩ ộ ữ

u vi t không gì sánh n i. Vì v y t i H i ngh Cân đo Qu c t khoá 11 tháng 10 nămư ệ ổ ậ ạ ộ ị ố ế

1960, ng i ta chính th c quy đ nh đ dài tiêu chu n c a m t mét b ng 1.650.763,73 l nườ ứ ị ồ ẩ ủ ộ ằ ầ

b c sóng c a sóng màu da cam do Kripton 86 phát ra trong môi tr ng chân không.ướ ủ ườ

Đ n v mét qua các th i kỳơ ị ờ

Th i c đ i các n c đ u có đ n v đ dài riêng c a mình mà các tri u đ i thì l i th ngờ ổ ạ ướ ề ơ ị ộ ủ ề ạ ạ ườ

thay đ i. Nh ng cái th c thay đ i nhi u đã gây không ít khó khăn cho vi c ch t o máyổ ữ ướ ổ ề ệ ế ạ

móc chính xác.

Sau cu c cách m ng công ngh th k XVIII, khoa h c k thu t phát tri n nhanh chóngộ ạ ệ ế ỷ ọ ỹ ậ ể

đã bu c các nhà khoa h c ph i tìm b ng đ c m t tiêu chu n đ dài th ng nh t qu c t ,ộ ọ ả ằ ượ ộ ẩ ộ ố ấ ố ế

có th duy trì đ c trong m t th i gian dài không thay đ i. Các nhà khoa h c th i đó choể ượ ộ ờ ổ ọ ờ

r ng đ l n c a Trái đ t là không thay đ i. Năm 1970, gi i khoa h c Pháp đã đo đ ngằ ộ ớ ủ ấ ổ ớ ọ ườ

kinh tuy n t xích đ o c a Trái đ t, nêu ra chu n đ dài là m t ph n m i tri u đo nế ừ ạ ủ ấ ẩ ộ ộ ầ ườ ệ ạ

đ ng kinh tuy n t xích đ o qua Paris đ n B c C c và g i đó là “1 mét”. Căn c vào đườ ế ừ ạ ế ắ ự ọ ứ ộ

dài đó ng i ta dùng platin ch t o ra chi c th c dài 1 mét chu n đ u tiên.ườ ế ạ ế ướ ẩ ầ

Năm 1889, H i ngh Cân đo Qu c t đã chính th c thông qua “chu n g c qu c t ” c aộ ị ố ế ứ ẩ ố ố ế ủ

mét. Đó là thanh h p kim platin – iridi ti t di n hình ch X, có đ dài b ng m t ph n b nợ ế ệ ữ ộ ằ ộ ầ ố

m i tri u đ ng kinh tuy n c a Trái đ t. B n “g c” này đ c c t gi t i Vi n Cân đoươ ệ ườ ế ủ ấ ả ố ượ ấ ữ ạ ệ

Qu c t Paris. Các b n sao mét tiêu chu n do các n c làm l i ph i đ c đ nh kỳ đ aố ế ở ả ẩ ướ ạ ả ượ ị ư

đ n Paris đ đ i chi u th c mét tiêu chu n.ế ể ố ế ướ ẩ

Ch a hoàn h oư ả

S d ng m t th i gian, các nhà khoa h c l i nh n th y chi c th c mét Paris v n cònử ụ ộ ờ ọ ạ ậ ấ ế ướ ở ẫ

nhi u nh c đi m:ề ượ ể

Th nh t, nó không c đ nh. Đ gi đ c đ chính xác su t năm ph i đ nó trongứ ấ ố ị ể ữ ượ ộ ố ả ể ở

phòng có nhi t đ không đ i, không cho ánh sáng M t tr i tr c ti p chi u vào. N u ápệ ộ ổ ặ ờ ự ế ế ế

su t bên ngoài thay đ i 1013 bar thì nó có th co giãn 2 ph n v n milimet.ấ ổ ể ầ ạ

Th hai, h p kim platin – iridi cũng không tránh kh i hi n t ng nóng giãn, l nh co. Doứ ợ ỏ ệ ượ ạ

v y, th c không đáp ng đ c vi c đo l ng r t nhi u chi ti t đòi h i chính xác caoậ ướ ứ ượ ệ ườ ấ ề ế ỏ

nh hi n nay. Ch ng h n linh ki n c a máy d n đ ng tàu vũ tr , n u ch sai m tư ệ ẳ ạ ệ ủ ẫ ườ ụ ế ỉ ộ

milimet cũng đ làm cho hành trình “sai ngàn d m”. Cu i cùng, th c dù ch t o b ngủ ặ ố ướ ế ạ ằ

kim lo i nh ng d n d n cũng không tránh kh i b ăn mòn, h h ng. N u chu n g c qu cạ ư ầ ầ ỏ ị ư ỏ ế ẩ ố ố

t b h h ng thì không th ch t o b ng kim lo i nh ng d n d n cũng không tránh kh iế ị ư ỏ ể ế ạ ằ ạ ư ầ ầ ỏ

b ăn mòn, h h ng. N u chu n g c qu c t b h h ng thì không th ch t o đ cị ư ỏ ế ẩ ố ố ế ị ư ỏ ể ế ạ ượ

nh ng th c khác hoàn toàn gi ng nh cũ. Do v y, các nhà khoa h c đã chuy n sang m tữ ướ ố ư ậ ọ ể ộ

d ng đ n v có th “b t bi n” h n. Đó là b c sóng ánh sáng.ạ ơ ị ể ấ ế ơ ướ

Vì sao ph i có đ n v đ dài ch t ch và th ng nh t nh v y? Xin l y m t ví d , trongả ơ ị ộ ặ ẽ ố ấ ư ậ ấ ộ ụ

nhà máy, m t chi c máy ph c t p có không d i m y ngàn chi ti t, mu n đem hàng ngànộ ế ứ ạ ướ ấ ế ố

chi ti t đó l p thành m t chi c máy đ nó ho t đ ng bình th ng thì khi ch t o và ki mế ắ ộ ế ể ạ ộ ườ ế ạ ể

nghi m ph i s d ng các d ng c đo đ m b o đ chính xác c a các chi ti t. N u nhệ ả ử ụ ụ ụ ả ả ộ ủ ế ế ư

không có m t đ n v đo đ dài m t cách th ng nh t, thì không có cách gì hoàn thành đ cộ ơ ị ộ ộ ố ấ ượ

công vi c đó.ệ

Ti n b c a khoa h c không bao gi có gi i h n, vi c nâng cao đ chính xác c a đ n vế ộ ủ ọ ờ ớ ạ ệ ộ ủ ơ ị

đo đ dài s còn ti p t c.ộ ẽ ế ụ

Nh y xu ng t m t toa xe đang ch y, ph i làm th nào?ả ố ừ ộ ạ ả ế

N u ta nh y v phía đ ng tr c khi xe đang ch y, dĩ nhiên là không nh ng không trế ả ề ằ ướ ạ ữ ừ

đ c v n t c mà ng c l i, làm nó tăng lên. L p lu n nh v y, ta s suy ra r ng ph iượ ậ ố ượ ạ ậ ậ ư ậ ẽ ằ ả

nh y v phía sau. B i vì khi đó, v n t c nh y tr vào v n t c c a xe, nên khi ch m đ t,ả ề ở ậ ố ả ừ ậ ố ủ ạ ấ

thân ta s ph i ch u l c ít h n. Nh ng trên th c t , nh y nh v y l i r t nguy hi m. T iẽ ả ị ự ơ ư ự ế ả ư ậ ạ ấ ể ạ

sao l i nh th ?ạ ư ế

Câu tr l i là, dù nh y v đ ng tr c hay đ ng sau, ta cũng đ u có nguy c b ngã, vì khiả ờ ả ề ằ ướ ằ ề ơ ị

chân ch m đ t d ng l i r i thì ph n trên c a thân ng i v n chuy n đ ng. V n t c c aạ ấ ừ ạ ồ ầ ủ ườ ẫ ể ộ ậ ố ủ

chuy n đ ng này khi nh y v phía tr c qu là có l n h n nh y v phía sau, nh ng đi uể ộ ả ề ướ ả ớ ơ ả ề ư ề

quan tr ng đây là “ngã v đ ng tr c ít nguy hi m h n ngã v đ ng sau”.ọ ở ề ằ ướ ể ơ ề ằ

Khi ngã v phía tr c, do chuy n đ ng đã thành thói quen, ta th ng b c chân lên phíaề ướ ể ộ ườ ướ

tr c (n u xe chuy n đ ng nhanh ta s ch y theo vài b c), và nh th mà không ngã.ướ ế ể ộ ẽ ạ ướ ờ ế

Chuy n đ ng đó đã thành thói quen, vì c đ i ta đã th c hi n nó trong lúc đi (theo quanể ộ ả ờ ự ệ

đi m c h c, đi ch ng qua là m t lo t các đ ng tác ngã thân ng i v đ ng tr c vàể ơ ọ ẳ ộ ạ ộ ườ ề ằ ướ

đ c đ l i nh vi c b c chân lên phía tr c). Còn khi ngã v đ ng sau, do không cóượ ỡ ạ ờ ệ ướ ướ ề ằ

chuy n đ ng c u nguy nh v y c a chân, nên nguy hi m h n nhi u. M t khác, còn m tể ộ ứ ư ậ ủ ể ơ ề ặ ộ

đi u quan tr ng n a là, dù b ngã thì ngã v đ ng tr c, nh có tay ch ng, cũng đ nguyề ọ ữ ị ề ằ ướ ờ ố ỡ

hi m h n ngã v đ ng sau.ể ơ ề ằ

Tóm l i, nh y ra kh i xe v đ ng tr c ít nguy hi m h n là do c u t o c th chúng taạ ả ỏ ề ằ ướ ể ơ ấ ạ ơ ể

ch không ph i là do quán tính. Rõ ràng là đ i v i nh ng v t vô tri thì quy lu t đó khôngứ ả ố ớ ữ ậ ậ

áp d ng đ c: M t cái chai ném ra kh i xe v đ ng tr c d b v h n khi ném v phíaụ ượ ộ ỏ ề ằ ướ ễ ị ỡ ơ ề

sau. Vì v y, n u ph i nh y kh i toa xe thì ph i nh y v phía tr c.ậ ế ả ả ỏ ả ả ề ướ

N u có kinh nghi m và bình tĩnh h n, b n hãy nh y lùi: Nh y v phía sau nh ng v nế ệ ơ ạ ả ả ề ư ẫ

quay m t v phía tr c.ặ ề ướ

Ng n l a nghiêng v phía nào?ọ ử ề

B n châm m t ng n n n và đ t nó trên đ u chi c xe h i r i n máy, cho xe tăng t c.ạ ộ ọ ế ặ ầ ế ơ ồ ổ ố

Ng n l a s nghiêng v phía nào, t i sao? – Đáp: Ng n l a nghiêng v phía tr c, b iọ ử ẽ ề ạ ọ ử ề ướ ở

vì…

Tr ng l ng riêng c a ng n l a nh h n c a đám không khí l nh vây quanh. Bìnhọ ượ ủ ọ ử ỏ ơ ủ ạ

th ng có hai l c tác d ng vào ng n n n: tr ng l c và l c đ y Acsimet. L c này chính làườ ự ụ ọ ế ọ ự ự ẩ ự

tr ng l ng c a đám không khí l nh mà ng n l a chi m ch . S dĩ ng n l a luôn h ngọ ượ ủ ạ ọ ử ế ỗ ở ọ ử ướ

lên cao là vì tr ng l c c a nó nh h n l c đ y c a khí l nh (Cũng t ng t nh khi taọ ự ủ ỏ ơ ự ẩ ủ ạ ươ ự ư

v t m t v t nh h n n c xu ng n c, nó s n i).ứ ộ ậ ẹ ơ ướ ố ướ ẽ ổ

Khi b n g n ng n n n lên mui xe và nh n ga, t c là đ a vào xe m t gia t c. Khi đó ngoàiạ ắ ọ ế ấ ứ ư ộ ố

hai l c nói trên, tác d ng vào ng n l a còn có l c th ba theo ph ng ngang. L c này làự ụ ọ ử ự ứ ươ ự

th nào?ế

Khi ng n l a di chuy n v phía tr c, nó s ch u tác d ng c a l c gia t c đ y v phíaọ ử ể ề ướ ẽ ị ụ ủ ự ố ẩ ề

sau (F1 = m.a, trong đó m là kh i l ng ng n l a và a là gia t c c a xe). Ngoài ra, khiố ượ ọ ử ố ủ

ng n l a ti n v phía tr c, nó s chi m ch và đ t nóng không khí l nh đó. Đi u nàyọ ử ế ề ướ ẽ ế ỗ ố ạ ở ề

làm chênh l ch áp su t v i không khí l nh phía sau, t o ra m t l c đ y v phía tr c.ệ ấ ớ ạ ạ ộ ự ẩ ề ướ

L c này l n h n F1, vì v y ng n l a b nghiêng v phía tr c. Theo tính toán c a các nhàự ớ ơ ậ ọ ử ị ề ướ ủ

khoa h c, góc nghiêng alpha c a ng n l a (theo ph ng th ng đ ng) đ c tính theo côngọ ủ ọ ử ươ ẳ ứ ượ

th c sau:ứ

tang (alpha) ~ a/g

(trong đó a là gia t c c a xe, g là gia t c t do)ố ủ ố ự

T i sao ng n l a không t t t?ạ ọ ử ự ắ

L th ng, quá trình cháy t o ra khí cacbonic và h i n c, đ u là nh ng ch t không cóẽ ườ ạ ơ ướ ề ữ ấ

kh năng duy trì s cháy. Nh ng ch t này s bao b c l y ng n l a, ngăn không cho nóả ự ữ ấ ẽ ọ ấ ọ ử

ti p xúc v i không khí. Nh v y, ng n l a ph i t t ngay t lúc nó m i b t đ u hình thànhế ớ ư ậ ọ ử ả ắ ừ ớ ắ ầ

ch ?ứ

Nh ng t i sao vi c đó l i không x y ra? T i sao khi d tr nhiên li u ch a cháy h t thìư ạ ệ ạ ả ạ ự ữ ệ ư ế

quá trình cháy v n kéo dài không ng ng? Nguyên nhân duy nh t là, ch t khí sau khi nóngẫ ừ ấ ấ

lên thì s n ra và “tr nên nh h n”. Chính vì th , các s n ph m nóng c a s cháy khôngẽ ở ở ẹ ơ ế ả ẩ ủ ự

l i n i chúng đ c hình thành (n i tr c ti p g n ng n l a), mà b không khí m i l nhở ạ ơ ượ ơ ự ế ầ ọ ử ị ớ ạ

h n và n ng h n, đ y lên phía trên m t cách nhanh chóng.ơ ặ ơ ẩ ộ

đây, n u nh đ nh lu t Acsimet không đ c áp d ng cho ch t khí (ho c, n u nhỞ ế ư ị ậ ượ ụ ấ ặ ế ư

không có tr ng l c), thì b t kỳ ng n l a nào cũng ch cháy đ c trong ch c lát r i s tọ ự ấ ọ ử ỉ ượ ố ồ ẽ ự

t t ngay. Còn trong môi tr ng h p d n y u, ng n l a s có hình thù r t kỳ qu c.ắ ườ ấ ẫ ế ọ ử ẽ ấ ặ

Chúng ta d dàng th y rõ tác d ng tai h i c a nh ng s n ph m cháy đ i v i ng n l a.ễ ấ ụ ạ ủ ữ ả ẩ ố ớ ọ ử

Chính b n cũng th ng vô tình l i d ng nó đ làm t t ng n l a trong đèn. B n th ngạ ườ ợ ụ ể ắ ọ ử ạ ườ

th i t t ng n đèn d u ho nh th nào? B n th i t phía trên xu ng, t c là đã d n xu ngổ ắ ọ ầ ả ư ế ạ ổ ừ ố ứ ồ ố

d i, v phía ng n l a, nh ng s n ph m không cháy đ c (do s cháy sinh ra), và ng nướ ề ọ ử ữ ả ẩ ượ ự ọ

l a t t vì không có đ không khí).ử ắ ủ

V t li u composite là gì?ậ ệ

Tính ch t c b n và c n thi t c a v t li u mà ph n l n các s n ph m c khí, ch t oấ ơ ả ầ ế ủ ậ ệ ầ ớ ả ẩ ơ ế ạ

máy đòi h i là tính ch u nén, kéo, ch u ăn mòn và nh . Qua nghiên c u, ng i ta đã tìmỏ ị ị ẹ ứ ườ

đ c ph c h p v t li u g m s i các bon ch u kéo và keo silicat ch u nén có th b tr choượ ứ ợ ậ ệ ồ ợ ị ị ể ổ ợ

nhau, c hai cùng nh và không b ăn mòn hoá h c.ả ẹ ị ọ

Tr n hai v t li u này v i nhau theo m t t l nh t đ nh, gia nhi t r i ép vào khuôn d iộ ậ ệ ớ ộ ỷ ệ ấ ị ệ ồ ướ

áp su t cao là ta có đ c v t li u composite v i hình d ng theo ý mu n, không c n ph iấ ượ ậ ệ ớ ạ ố ầ ả

luy n, tôi, phay, ti n… nh v i các s n ph m kim lo i khác.ệ ệ ư ớ ả ẩ ạ

Composite r t nh , ch b ng 40% so v i nhôm n u cùng th tích. Nh u đi m này, g nấ ẹ ỉ ằ ớ ế ể ờ ư ể ầ

đây, v t li u composite đã đ c s d ng đ thay th kim lo i trong các s n ph m c aậ ệ ượ ử ụ ể ế ạ ả ẩ ủ

ngành c khí, ch t o máy, đóng xu ng… Ng i ta có th ph lên m t composite m tơ ế ạ ồ ườ ể ủ ặ ộ

l p nhũ có ánh kim đ t o c m giác gi ng kim lo i.ớ ể ạ ả ố ạ

Tên l a ánh sáng là gì?ử

Đ nâng cao t c đ bay c a tên l a trong vũ tr , các nhà khoa h c đã không ng ng tìm tòiể ố ộ ủ ử ụ ọ ừ

ra nh ng ngu n năng l ng m i. Năm 1953, m t nhà khoa h c ng i Đ c đã đ a ra tữ ồ ượ ớ ộ ọ ườ ứ ư ư

t ng tên l a ánh sáng. Ánh sáng chính là các h t c b n c u thành ánh sáng, khi nó ph tưở ử ạ ơ ả ấ ụ

ra t ph n đuôi c a tên l a, nó li n có t c đ nh t c đ c a ánh sáng, m i giây có thừ ầ ủ ử ề ố ộ ư ố ộ ủ ỗ ể

đ t t i 300.000 km. N u dùng ánh sáng đ làm l c đ y cho tên l a, chúng ta s đ n đ cạ ớ ế ể ự ẩ ử ẽ ế ượ

các láng gi ng trong h M t tr i nh các hành tinh lân c n ch c n t i 4 ~ 5 ti ng, nhề ệ ặ ờ ư ậ ỉ ầ ớ ế ư

v y thì th t tuy t v i.ậ ậ ệ ờ

Nh ng gi t ng v tên l a ánh sáng v n ch d ng trên lý lu n, khó khăn trong vi c chư ả ưở ề ử ẫ ỉ ừ ậ ệ ế

t o nó v n n m k t c u.ạ ẫ ằ ở ế ấ

Chúng ta đã bi t, nguyên t là vi h t nh nh t trong bi n hoá hoá h c c a v t ch t,ế ử ạ ỏ ấ ế ọ ủ ậ ấ

nguyên t là do nh ng đi n t mang đi n tích âm v n đ ng xung quanh h t nguyên t vàử ữ ệ ử ệ ậ ộ ạ ử

các h t nguyên t mang đi n tích d ng t o thành. H t nguyên t đ c hình thành b iạ ử ệ ươ ạ ạ ử ượ ở

các h t nhân nguyên t mang đi n tích d ng và các h t n tron không mang đi n tích.ạ ử ệ ươ ạ ơ ệ

Các h t nhân nguyên t , các n tron và đi n t còn có th phân thành r t nhi u các h t cạ ử ơ ệ ử ể ấ ề ạ ơ

b n vô cùng nh bé, ví d nh gi i t , siêu h t…ả ỏ ụ ư ớ ử ạ

Các nhà khoa h c còn phát hi n ra, trong vũ tr còn t n t i các h t c b n mà đ i ng, cóọ ệ ụ ồ ạ ạ ơ ả ố ứ

đi n tích t ng đ ng mà ký hi u t ng ph n, ví d nh các h t “ph n đi n t ” có đi nệ ươ ươ ệ ươ ả ụ ư ạ ả ệ ử ệ

tích d ng và “ph n đi n t ” có đi n tích âm, nh ng h t này đ c g i là “ph n h t”. Cácươ ả ệ ử ệ ữ ạ ượ ọ ả ạ

nhà khoa h c đã d đoán r ng, khi trong không gian vũ tr còn t n t i các h t v t ch t doọ ự ằ ụ ồ ạ ạ ậ ấ

các ph n h t t thành, khi mà ph n h t và h t c b n, v t ch t và ph n v t ch t g pả ạ ổ ả ạ ạ ơ ả ậ ấ ả ậ ấ ặ

nhau: 500 gam h t c b n và 500 gam ph n h t s b tiêu di t, năng l ng sinh ra lúc nàyạ ơ ả ả ạ ẽ ị ệ ượ

t ng đ ng v i năng l ng ph n ng do 1000 kg h t urani phóng ra.ươ ươ ớ ượ ả ứ ạ

N u nh chúng ta thu th p khí hidro phong phú có trong vũ tr l i, đ cho nó và ph n v tế ư ậ ụ ạ ể ả ậ

ch t cùng b tiêu di t trong đ ng c c a tên l a, s n sinh ra quang t l u, t ng ph tấ ị ệ ộ ơ ủ ử ả ử ư ừ ố ụ

ph t ra, t đó mà kh i đ ng đ c tên l a, lo i tên l a nh th này đ c g i là tên l aụ ừ ở ộ ượ ử ạ ử ư ế ượ ọ ử

ánh sáng, nó s đ t đ c t c đ c a ánh sáng, bay lên v i v n t c 300.000 km/s.ẽ ạ ượ ố ộ ủ ớ ậ ố

M c dù năng l ng thu đ c do ph n ng khi n chúng ta r t kinh ng c, các nhà khoa h cặ ượ ượ ả ứ ế ấ ạ ọ

trong phòng thí nghi m cũng đã thu đ c các ph n h t nh ph n h t hidro, ph n h tệ ượ ả ạ ư ả ạ ả ạ

T riti (T), ph n h t Heli (He). Nh ng chúng v a nhìn th y đã bi n m t ngay ch ng cònơ ả ạ ư ừ ấ ế ấ ẳ

d u v t nào h t. Theo trình đ khoa h c k thu t c a các nhà khoa h c hi n nay, khôngấ ế ế ộ ọ ỹ ậ ủ ọ ệ

th nào c t gi nh ng ph n h t này đ c, càng khó có th dùng đ kh i đ ng tên l a bayể ấ ữ ữ ả ạ ượ ể ể ở ộ ử

lên.

Nh ng các nhà khoa h c v n r t l c quan cho r ng, lý t ng v tên l a ánh sáng nh tư ọ ẫ ấ ạ ằ ưở ề ử ấ

đ nh s thành hi n th c. H gi ng r ng trong tên l a ánh sáng t ng lai, phía tr cị ẽ ệ ự ọ ả ưở ằ ử ươ ướ

chính là khoang làm vi c và sinh ho t c a các nhà du hành, gi a là khoang c t gi cácệ ạ ủ ở ữ ấ ữ

h t c b n và các “ph n h t”, cu i cùng là g ng lõm ph n x l n. Các h t c b n vàạ ơ ả ả ạ ố ươ ả ạ ớ ạ ơ ả

“ph n h t” khi g p nhau tiêu đi m c a g ng lõm s b hu di t và chuy n toàn bả ạ ặ ở ể ủ ươ ẽ ị ỷ ệ ể ộ

năng l ng thành quang năng, sinh ra dòng quang t . G ng lõm s ph n x dòng quangượ ử ươ ẽ ả ạ

t , t đó s làm cho tên l a ánh sáng kh i đ ng đ c và phóng lên.ử ừ ẽ ử ở ộ ượ

Đ ng nhiên, trong tên l a ánh sáng nh th này, khoang làm vi c c a các nhà du hànhươ ử ư ế ệ ủ

ph i có h th ng phòng h tia b c x . N u không tính m ng c a h s b t n h i.ả ệ ố ộ ứ ạ ế ạ ủ ọ ẽ ị ổ ạ

Cách phân bi t m t s lo i tên l aệ ộ ố ạ ử

Theo th ng kê, hi n trên th gi i có g n 600 lo i tên l a có tính năng, công d ng khácố ệ ế ớ ầ ạ ử ụ

nhau. D a trên s khác nhau c a căn c phóng tên l a và v trí m c tiêu t n công, có thự ự ủ ứ ử ị ụ ấ ể

chia tên l a thành m y lo i nh sau:ử ấ ạ ư

1. Tên l a không đ i không: là lo i tên l a đ c g n trên máy bay tiêm kích, tiêm kíchử ố ạ ử ượ ắ

ném bom và máy bay tr c thăng vũ trang, dùng đ t n công các m c tiêu bay. Ng i taự ể ấ ụ ườ

phân lo i tên l a theo t m b n g m tên l a ngăn ch n c ly xa (100 - 200 km) , tên l aạ ử ầ ắ ồ ử ặ ở ự ử

ngăn ch n c ly trung bình (40 -100 km), tên l a đánh ch n c ly g n (8 – 30 km), tênặ ở ự ử ặ ở ự ầ

l a t n công h ng nh (5 – 10 km)… Ph ng th c d n đ ng c a các lo i tên l a nàyử ấ ạ ẹ ươ ứ ẫ ườ ủ ạ ử

th ng là s d ng tia h ng ngo i, radar bán t đ ng, radar t đ ng hoàn toàn…, xác su tườ ử ụ ồ ạ ự ộ ự ộ ấ

b n trúng th ng đ t trên 80%.ắ ườ ạ

2.Tên l a không đ i đ t và tên l a không đ i h m: Là lo i vũ khí trang b cho máy bay,ử ố ấ ử ố ạ ạ ị

đ c trang b trên các máy bay tác chi n hi n đ i, nh máy bay ném bom, máy bay tiêmượ ị ế ệ ạ ư

kích ném bom, máy bay c ng kích, máy bay tr c thăng vũ trang và máy bay tu n traườ ự ầ

ch ng ng m. Lo i này đ c dùng đ t n công các m c tiêu trên m t đ t, trên m t bi nố ầ ạ ượ ể ấ ụ ặ ấ ặ ể

ho c tàu ng m ch y d i n c.ặ ầ ạ ướ ướ

B ph n đ u n c a các lo i tên l a này đa ph n s d ng thu c n th ng, m t s ítộ ậ ầ ổ ủ ạ ử ầ ử ụ ố ổ ườ ộ ố

cũng s d ng đ u đ n h t nhân c nh , t m b n t 6 đ n 60 km, l n nh t có th đ t t iử ụ ầ ạ ạ ỡ ỏ ầ ắ ừ ế ớ ấ ể ạ ớ

450 km. Ph ng th c d n đ ng c a tên l a không đ i đ t khá phong phú, ví d nh : sươ ứ ẫ ườ ủ ử ố ấ ụ ư ử

d ng tia h ng ngo i, tia lade, s i quang, vô tuy n truy n hình, radar sóng milimét và nhụ ồ ạ ợ ế ề ả

h ng ngo i.ồ ạ

3. Tên l a đ t đ i d t, tên l a đ t đ i h m, tên l a h m đ i h m: Tên l a đ t đ i đ tử ấ ố ấ ử ấ ố ạ ử ạ ố ạ ử ấ ố ấ

đ c phóng đi t đ t li n, nh n i đóng quân, đoàn xe b c thép, s ch huy m t đ t, tr nượ ừ ấ ề ư ơ ọ ở ỉ ặ ấ ậ

đ a phòng không, sân bay, kho tàng, nh t là xe tăng… Căn c theo t m b n, tên l a đ cị ấ ứ ầ ắ ử ượ

phân lo i thành lo i t m xa (t 100 km tr lên), t m trung (30 - 100km), t m g n (4 – 30ạ ạ ầ ừ ở ầ ầ ầ

km), s d ng nhi u ph ng th c d n h ng nh b ng tia h ng ngo i, tia lade, s i quangử ụ ề ươ ứ ẫ ướ ư ằ ồ ạ ợ

và radar bán t đ ng…ự ộ

Tên l a h m đ i h m đ c phân lo i theo t m b n g m t m xa (200 – 500 km), t mử ạ ố ạ ượ ạ ầ ắ ồ ầ ầ

trung (40 – 200 km), t m g n (d i 40 km). Tên l a h m đ i h m áp d ng hai ph ngầ ầ ướ ử ạ ố ạ ụ ươ

th c là d n b ng radar t đ ng và radar bán t đ ng. Chúng th ng bay v i t c đ d iứ ẫ ằ ự ộ ự ộ ườ ớ ố ộ ướ

âm thanh, m t s ít có t c đ siêu âm.ộ ố ố ộ

4. Tên l a đ i không (bao g m tên l a đ t đ i không và tên l a h m đ i không) có thử ố ồ ử ấ ố ử ạ ố ể

đánh ch n máy bay và đ ch t p kích, tên l a hành trình, tên l a không đ i đ t, tên l a đ tặ ị ậ ử ử ố ấ ử ấ

đ i đ t trên đ ng bay. T m b n c a chúng cũng đ c chia thành 3 lo i bao g m: t m xaố ấ ườ ầ ắ ủ ượ ạ ồ ầ

(t 100 km tr lên), t m trung (30 – 100 km), t m th p, r t th p (4 – 30 km). Ph ngừ ở ầ ầ ấ ấ ấ ươ

th c d n c a lo i tên l a này ph n l n là s d ng radar bán t đ ng, vô tuy n đi n, tiaứ ẫ ủ ạ ử ầ ớ ử ụ ự ộ ế ệ

h ng ngo i và tia lade…ồ ạ

Nhìn chung, tên l a lo i nào có u đi m c a lo i đó, phát huy đ c b n lĩnh riêng trênử ạ ư ể ủ ạ ượ ả

các chi n tr ng khác nhau.ế ườ

Ng i nh y dù r i nh th nào?ườ ả ơ ư ế

Nhi u ng i th ng nghĩ r ng, khi “r i nh hòn đá” mà không m dù, thì ng i s bayề ườ ườ ằ ơ ư ở ườ ẽ

xu ng d i v i v n t c tăng lên mãi, và th i gian c a cú nh y đ ng dài s ng n h nố ướ ớ ậ ố ờ ủ ả ườ ẽ ắ ơ

nhi u. Song, th c t thì không ph i nh v y.ề ự ế ả ư ậ

S c c n c a không khí đã không cho v n t c tăng mãi lên. V n t c c a ng i nh y dùứ ả ủ ậ ố ậ ố ủ ườ ả

ch tăng lên trong vòng 10 giây đ u tiên, trên quãng đ ng m y trăm mét đ u tiên. S cỉ ầ ườ ấ ầ ứ

c n không khí tăng khi v n t c tăng, mà l i tăng nhanh đ n n i ch ng m y ch c v n t cả ậ ố ạ ế ỗ ẳ ấ ố ậ ố

đã không th tăng h n đ c n a. Chuy n đ ng nhanh d n tr thành chuy n đ ng đ u.ể ơ ượ ữ ể ộ ầ ở ể ộ ề

Tính toán cho th y, s r i nhanh d n c a ng i nh y dù (khi không m dù) ch kéo dàiấ ự ơ ầ ủ ườ ả ở ỉ

trong 12 giây đ u tiên hay ít h n m t chút, tuỳ theo tr ng l ng c a h . Trong kho ng 10ầ ơ ộ ọ ượ ủ ọ ả

giây đó, h r i đ c ch ng 400 -500 mét và đ t đ c v n t c kho ng 50 mét/ giây. Vàọ ơ ượ ừ ạ ượ ậ ố ả

v n t c này duy trì cho t i khi dù đ c m .ậ ố ớ ượ ở

Nh ng gi t n c m a cũng r i t ng t nh th . Ch có khác là th i kỳ r i đ u tiên c aữ ọ ướ ư ơ ươ ự ư ế ỉ ờ ơ ầ ủ

gi t n c m a (t c là th i kỳ v n t c còn tăng) kéo dài ch ng m t phút, th m chí ít h nọ ướ ư ứ ờ ậ ố ừ ộ ậ ơ

n a.ữ

Vì sao đ n súng th n công b c cháy khi đ a lên m t bi n?ạ ầ ố ư ặ ể

Hai nhà hoá h c Anh tin r ng h đã gi i mã đ c m t hi n t ng bí n t 26 năm nay,ọ ằ ọ ả ượ ộ ệ ượ ẩ ừ

tr l i câu h i : T i sao nh ng viên đ n s t l i bùng sáng thành nh ng qu c u l a l n,ả ờ ỏ ạ ữ ạ ắ ạ ữ ả ầ ử ớ

khi đ c v t lên t m t con tàu đ m?ượ ớ ừ ộ ắ

“Chúng b t đ u r c đ lên và b n có th c m th y h i nóng to khi chi c bàn kê b t đ uắ ầ ự ỏ ạ ể ả ấ ơ ả ế ắ ầ

b c khói”, Bod Child, nay là nhà hoá h c t i Các B o Tàng và Phòng tr ng bày t nhiênố ọ ạ ả ư ự

c a x Wales Cardiff, k l i.ủ ứ ở ể ạ

Hi n t ng kỳ l x y ra năm 1976, khi Child đang b o qu n nh ng đ v t tr c v t đ cệ ượ ạ ả ả ả ữ ồ ậ ụ ớ ượ

t con tàu HMS Coronation, b đ m năm 1961. Trong m l i kéo lên là vài ch c viên đ nừ ị ắ ẻ ướ ụ ạ

súng th n công b ng s t, b m t l p v cát c ng nh bê tông bao ph sau 3 th k ngầ ằ ắ ị ộ ớ ỏ ứ ư ủ ế ỷ ủ

yên d i đáy bi n. Khi dùng búa đ p v l p áo ngoài này, Child s ng s t khi th y m tướ ể ậ ỡ ớ ử ố ấ ộ

viên bi s t đ t nhiên nóng lên d d i, đ n m c h u nh đã bén l a sang chi c bàn g kêắ ộ ữ ộ ế ứ ầ ư ử ế ỗ

bên d i. Theo ph ng đoán c a ông, nhi t đ c a nh ng qu c u s t ph i lên t i 300 -ướ ỏ ủ ệ ộ ủ ữ ả ầ ắ ả ớ

400 đ C.ộ

Nay, khi “hâm nóng” l i hi n t ng này, Child và m t nhà hoá h c khác, Davidạ ệ ượ ộ ọ

Rossinsky, cho hay h đã bi t lý do vì sao. Ông gi i thích nh sau:ọ ế ả ư

Khi chi c Coronation chìm ngh m xu ng đáy bi n, do b bao b c b i n c bi n m n vàế ỉ ố ể ị ọ ở ướ ể ặ

giàu oxy, nh ng qu c u s t b hoen g mãnh li t. Quá trình này khi n th tích kh i c uữ ả ầ ắ ị ỉ ệ ế ể ố ầ

tăng lên, chúng n ra, và t tr ng gi m xu ng (th c t , nh ng qu bi s t đ c lôi lên m tở ỷ ọ ả ố ự ế ữ ả ắ ượ ặ

n c nh h n nhi u so v i ng i ta t ng). Cùng lúc đó, nh ng qu c u t t chìm vàoướ ẹ ơ ề ớ ườ ưở ữ ả ầ ừ ừ

cát, t ng tác v i t ng cát đáy bi n t o nên m t l p áo c ng ch c nh xi. Qua nhi u thươ ớ ầ ể ạ ộ ớ ứ ắ ư ề ế

k , nh ng v t ch t h u c th i r a đó g n nh đã kh các kim lo i b oxy hoá này,ỷ ữ ậ ấ ữ ơ ố ữ ở ầ ư ử ạ ị

chuy n chúng tr l i thành s t nguyên ch t. Tuy nhiên, đi u c n l u ý đây là th tíchể ở ạ ắ ấ ề ầ ư ở ể

kh i c u v n gi không đ i, nghĩa là nh ng l r ng (mà tr c đó là v trí c a các ion s t )ố ầ ẫ ữ ổ ữ ỗ ỗ ướ ị ủ ắ

v n đ c gi nguyên. Khi đ a qu c u lên m t bi n và đ p v l p áo xi, không khí trànẫ ượ ữ ư ả ầ ặ ể ậ ỡ ớ

vào các l r ng này, và ph n ng oxy hoá x y ra t c thì, d d i bùng lên thành ng n l a.ỗ ỗ ả ứ ả ứ ữ ộ ọ ử

Nhà nghiên c u v quá trình ăn mòn Stephen Fletcher thu c Đ i h c Loughborough, M ,ứ ề ộ ạ ọ ỹ

cho r ng hi n t ng này không có gì là b t th ng. Khi s t b oxy hoá, nó gi i phóng raằ ệ ượ ấ ườ ắ ị ả

năng l ng. Và vì qu c u s t có vô s các l r ng, nên di n tích ti p xúc c a s t v iượ ả ầ ắ ố ỗ ỗ ệ ế ủ ắ ớ

oxy là c c kỳ l n, và quá trình oxy hoá x y ra c c nhanh, đ n m c có th x y ra hi nự ớ ả ự ế ứ ể ả ệ

t ng b c cháy.ượ ố

Tàu đ m không khí ch y trên m t n c nh th nào?ệ ạ ặ ướ ư ế

Vài năm tr l i đây, m t lo i tàu thu “đánh b ” có cánh bay trên m t n c đã xu t hi nở ạ ộ ạ ỷ ộ ặ ướ ấ ệ

t i nhi u qu c gia trên th gi i. Khi ch y, thân tàu hoàn toàn r i kh i m t n c và chạ ề ố ế ớ ạ ờ ỏ ặ ướ ỉ

còn ch u s c c n c a không khí. Nó có th ch đ c m y trăm hành khách và ch y đ cị ứ ả ủ ể ở ượ ấ ạ ượ

h n 100 km m i gi .ơ ỗ ờ

L c nào đã nâng con tàu m y trăm t n lên kh i m t n c? Th c ra con tàu này đã đ tự ấ ấ ỏ ặ ướ ự ặ

m y chi c qu t gió r t l n, không khí nén do nh ng chi c qu t này sinh ra theo đ ngấ ế ạ ấ ớ ữ ế ạ ườ

d n hình tròn b n xung quanh đáy tàu phun ra và phun xu ng d i m t n c v i áp l cẫ ở ố ố ướ ặ ướ ớ ự

r t l n. Theo nguyên lý áp d ng và ph n tác d ng, thân tàu nh n đ c m t ph n l c theoấ ớ ụ ả ụ ậ ượ ộ ả ự

h ng lên trên. Khi ph n l c này đ t đ c đ l n đ s c đ y tr ng l ng thân tàu lên thìướ ả ự ạ ượ ộ ớ ủ ứ ẩ ọ ượ

thân tàu đ c nâng lên kh i m t n c. Lúc y gi a thân tàu và m t n c s hình thànhượ ỏ ặ ướ ấ ở ữ ặ ướ ẽ

m t l p đ m không khí, do v y mà lo i tàu này đ c g i là tàu đ m không khí. Sau đó l iộ ớ ệ ậ ạ ượ ọ ệ ợ

d ng s c đ y c a chân v t c m theo h ng nghiêng vào trong n c ho c chong chóngụ ứ ẩ ủ ị ắ ướ ướ ặ

không khí đ đ y thuy n ch y lên phía tr c.ể ẩ ề ạ ướ

T n kém năng l ng nh ng đa năngố ượ ư

Không khí nén trong đ m không khí không ng ng tan đi, vì th , đ duy trì đ m không khíệ ừ ế ể ệ

c n ph i tiêu hao công su t r t l n. H n n a, khi tàu di chuy n trên m t n c còn gây raầ ả ấ ấ ớ ơ ữ ể ặ ướ

nh ng đ t sóng t ng đ i l n đ ng th i làm tung toé r t nhi u hoa sóng. Nh ng ho tữ ợ ươ ố ớ ồ ờ ấ ề ữ ạ

đ ng này đ u tiêu hao không ít năng l ng, vì v y tàu đ m không khí tuy có th nâng caoộ ề ượ ậ ệ ể

t c đ ch y, nh ng đòi h i ph i có công su t l n.ố ộ ạ ư ỏ ả ấ ớ

Tuy v y, lo i tàu này có m t u đi m r t l n là v a ch y trên n c, v a ch y đ c trênậ ạ ộ ư ể ấ ớ ừ ạ ướ ừ ạ ượ

c n. Khi ch y trên m t đ t, gi a tàu và m t đ t cũng hình thành m t l p đ m không khíạ ạ ặ ấ ữ ặ ấ ộ ớ ệ

đ nâng tàu lên. Do l p đ m này dày t i m y mét, tàu có th ch y m t cách bình yên trênể ớ ệ ớ ấ ể ạ ộ

các con đ ng g gh , bùn l y, trên th o nguyên, sa m c, đ m l y ho c trên m t bi nườ ồ ề ầ ả ạ ầ ầ ặ ặ ể

đóng băng mà không g p tr ng i gì. Ngoài máy bay lên th ng ra, đây là lo i tàu có th điặ ở ạ ẳ ạ ể

đ n đ c nhi u n i nh t.ế ượ ề ơ ấ

Tàu phá băng ho t đ ng nh th nào?ạ ộ ư ế

Mùa Đông rét bu t kéo dài th ng làm các eo bi n, m t bi n ph ng b c b băng đóngố ườ ể ặ ể ở ươ ắ ị

kín, đ ng hàng h i ách t c. Đ tàu thuy n có th ra vào c ng, ng i ta ph i dùng đ nườ ả ắ ể ề ể ả ườ ả ế

s c n ng c a các con tàu kh ng l và khá thô k ch: tàu phá băng.ứ ặ ủ ổ ồ ệ

Nh m đ m đ ng nhi m v n ng nh c này, tàu phá băng ph i có c u trúc đ c bi t: Đ uằ ả ươ ệ ụ ặ ọ ả ấ ặ ệ ầ

tàu đ c làm theo hình vát, t o thành góc 20-350 so v i m t n c, giúp nó “bò” lên m tượ ạ ớ ặ ướ ặ

băng d dàng. Hai m t bên c a đ u tàu, đuôi tàu và b ng tàu đ u có nh ng khoang n cễ ặ ủ ầ ụ ề ữ ướ

r t l n đ c dùng nh là thi t b phá băng.ấ ớ ượ ư ế ị

Khi g p băng, đ u tàu nâng lên và bò trên m t băng th ng lùi v phía sau m t đo n, sauặ ầ ặ ườ ề ộ ạ

đó m i m h t công su t máy lao vào nó. Do công su t đ ng c l n, t c đ cao nên cú vaớ ở ế ấ ấ ộ ơ ớ ố ộ

ch m này s t o l c xung kích m nh làm phá v băng. Đ ng tác này đ c l p l i nhi uạ ẽ ạ ự ạ ỡ ộ ượ ặ ạ ề

l n cho đ n khi thành công.ầ ế

G p l p băng r t dày, m t lúc không phá đ c ngay, nh ng máy b m n c có công su tặ ớ ấ ộ ượ ữ ơ ướ ấ

l n đ t trên tàu s ho t đ ng, b m đ y n c vào các khoang ch a đuôi tàu, do đó tr ngớ ặ ẽ ạ ộ ơ ầ ướ ứ ở ọ

tâm c a tàu chuy n v phía sau, đ u tàu t nhiên ngóc lên cao. Lúc này cho thân tàu ti nủ ể ề ầ ự ế

lên m t chút đ cho đ u tàu gác lên t ng băng dày, ti p đó tháo h t n c khoang ch aộ ể ầ ầ ế ế ướ ở ứ

n c đuôi tàu ra, đ ng th i b m đ y n c vào khoang ch a đ u tàu. Nh v y đ uướ ở ồ ờ ơ ầ ướ ứ ở ầ ư ậ ầ

tàu v n có tr ng l ng r t l n nay l i thêm tr ng l ng c a m y trăm t n n c ố ọ ượ ấ ớ ạ ọ ượ ủ ấ ấ ướ ở

khoang ch a nên dù l p băng r t dày cũng b phá v . C nh v y tàu phá băng khôngứ ớ ấ ị ỡ ứ ư ậ

ng ng ti n lên, m đ ng đi trên l p băng.ừ ế ở ườ ớ

Các tàu phá băng c a m t s n c châu Âu khi phá băng B c Băng D ng có lúc đãủ ộ ố ướ ở ắ ươ

g p nh ng t ng băng v a dày v a kiên c và đã x y ra s vi c sau: Tàu phá băng b k tặ ữ ầ ừ ừ ố ả ự ệ ị ẹ

trong nh ng t ng băng l n. Ch còn bi n pháp l c đi l c l i m i gi i thoái đ c nó.ữ ầ ớ ỉ ệ ắ ắ ạ ớ ả ượ

Mu n tàu có th l c đ c, hai s n thu c ph n gi a c a tàu ph i thi t k các khoangố ể ắ ượ ở ườ ộ ầ ữ ủ ả ế ế

n c. B m đ y r t nhanh khoang ch a n c m t bên s n, tàu s nghiêng v m t bên,ướ ơ ầ ấ ứ ướ ộ ườ ẽ ề ộ

hút n c s n này ra và b m đ y vào khoang ch a s n bên kia, tàu s nghiêng vướ ở ườ ơ ầ ứ ở ườ ẽ ề

phía ng c l i. C b m và hút nh v y, tàu phá băng s l c đi l c l i v hai phía ph iượ ạ ứ ơ ư ậ ẽ ắ ắ ạ ề ả

trái, đ n m t lúc nào đó cho tàu ch y h t công su t, tàu s lùi kh i m t băng không khóế ộ ạ ế ấ ẽ ỏ ặ

khăn gì.

Tàu phá băng có k t c u đ c bi t v ng ch c. V b ng thép và th ng dày h n các lo iế ấ ặ ệ ữ ắ ỏ ằ ườ ơ ạ

v tàu khác r t nhi u. Thân tàu to r ng nh ng ph n trên thon l i phù h p v i vi c mỏ ấ ề ộ ư ầ ạ ợ ớ ệ ở

đ ng cho đi cho tàu thuy n t ng đ i r ng trong l p băng. Đ d dàng ti n, lui, thayườ ề ươ ố ộ ớ ể ễ ế

đ i ph ng h ng và d lái, thân tàu đ c thi t k ng n (t l gi a chi u dài và chi uổ ươ ướ ễ ượ ế ế ắ ỉ ệ ữ ề ề

r ng c a các tàu nói chung là vào kho ng 7 - 9/1, còn tàu phá băng là 4/1). Do m n n cộ ủ ả ớ ướ

sâu nên tàu có th phá nh ng t ng băng t ng đ i dày.ể ữ ầ ươ ố

T i sao tàu ng m có th l n xu ng, n i lên?ạ ầ ể ặ ố ổ

Nh ng con tàu bình th ng ch có th l t trên m t bi n. Nh ng tàu ng m v a có th điữ ườ ỉ ể ướ ặ ể ư ầ ừ ể

trên m t n c l i v a có th l n sâu xu ng bi n đi ng m d i n c. o thu t gì đâyặ ướ ạ ừ ể ặ ố ể ầ ướ ướ Ả ậ ở

v y? Bí m t n m trong hai l p v c a nó.ậ ậ ằ ớ ỏ ủ

B t kỳ v t th nào trong n c, ngoài vi c ph i ch u tác d ng theo h ng th ng đ ngấ ậ ể ở ướ ệ ả ị ụ ướ ẳ ứ

xu ng d i, còn ph i ch u l c nâng lên c a n c. L c nâng đó chính là s c đ y. Khi s cố ướ ả ị ự ủ ướ ự ứ ẩ ứ

đ y l n h n tr ng l c, v t th s n i lên m t n c, khi s c đ y nh h n tr ng l c, v tẩ ớ ơ ọ ự ậ ể ẽ ổ ặ ướ ứ ẩ ỏ ơ ọ ự ậ

th chìm xu ng. Khi l c đ y b ng ho c chênh l ch r t ít so v i tr ng l c, v t th s lể ố ự ẩ ằ ặ ệ ấ ớ ọ ự ậ ể ẽ ơ

l ng b t kỳ v trí nào trong n c. Nh v y, n u đi u ch nh đ c đ chênh l ch gi aử ở ấ ị ướ ư ậ ế ề ỉ ượ ộ ệ ữ

tr ng l c và s c đ y c a tàu ng m, ta có th đi u khi n nó chìm xu ng hay n i lên dọ ự ứ ẩ ủ ầ ể ề ể ố ổ ễ

dàng.

Nh ng thân tàu ng m là c đ nh ko thay đ i, nên s c đ y mà nó ch u trong n c là khôngư ầ ố ị ổ ứ ẩ ị ướ

thay đ i. Vì v y, mu n đi u ch nh đ chênh l ch này, ch có th thay đ i tr ng l ng b nổ ậ ố ề ỉ ộ ệ ỉ ể ổ ọ ượ ả

thân tàu ng m.ầ

“Bí m t” trong hai l p vậ ớ ỏ

Thân tàu ng m đ c thi t k g m hai l p v trong và ngoài. Trong kho ng không gi aầ ượ ế ế ồ ớ ỏ ả ữ

hai l p v này chia thành m t s khoang n c. M i khoang n c đ u l p van d n n cớ ỏ ộ ố ướ ỗ ướ ề ắ ẫ ướ

vào và van x n c ra.ả ướ

Tàu ng m đang n i trên m t n c, mu n l n xu ng ch c n m van d n n c đ n cầ ổ ặ ướ ố ặ ố ỉ ầ ở ẫ ướ ể ướ

bi n nhanh chóng tràn đ y vào các khoang, lúc đó tr ng l ng tàu ng m s tăng lên. Vàể ầ ọ ượ ầ ẽ

khi tr ng l ng v t quá s c đ y thì tàu s chìm.ọ ượ ượ ứ ẩ ẽ

Tàu ng m đang l n d i n c, khi mu n n i lên thì ch c n dùng van d n n c vào r iầ ặ ướ ướ ố ổ ỉ ầ ẫ ướ ồ

sau đó dùng không khí nén có áp l c c c l n phun n c trong các khoang ch a n cự ự ớ ướ ở ứ ướ

qua van x ch y ra ngoài, lúc đó tr ng l ng gi m, s c đ y c a tàu ng m l n h n tr ngả ả ọ ượ ả ứ ẩ ủ ầ ớ ơ ọ

l c nên tàu n i lên kh i m t n c.ự ổ ỏ ặ ướ

N u tàu ng m mu n ch y trong kho ng n c gi a m t bi n và đáy bi n thì có th choế ầ ố ạ ả ướ ữ ặ ể ể ể

n c vào m t ph n khoang ch a n c ho c x m t ph n n c khoang ch a ra nh mướ ộ ầ ứ ướ ặ ả ộ ầ ướ ở ứ ằ

đi u ti t tr ng l ng tàu ng m, khi n cho tr ng l ng b ng ho c l n h n s c đ y m tề ế ọ ượ ầ ế ọ ượ ằ ặ ớ ơ ứ ẩ ộ

chút, lúc đó tàu ng m có th đi trong khu v c n c đ nông sâu khác nhau.ầ ể ự ướ ộ

Vũ khí laser ho t đ ng nh th nào?ạ ộ ư ế

Vũ khí laser khi đ c b n ra, tuy không có đ n nh súng pháo th ng nh ng l i phát raượ ắ ạ ư ườ ư ạ

chùm tia laser năng l ng cao v i t c đ 300.000 km/giây. Năng l ng này t p trung r tượ ớ ố ộ ượ ậ ấ

m nh, khi chi u vào v t th kim lo i, trong nháy m t s làm cho kim lo i nóng ch y, b cạ ế ậ ể ạ ắ ẽ ạ ả ố

h i, th m chí bi n thành ion.ơ ậ ế

Tác d ng đó g i là “hi u ng lan ch y nhi t”. Vũ khí laser phá ho i m c tiêu ch y uụ ọ ệ ứ ả ệ ạ ụ ủ ế

nh vào hi u ng đó. Chùm tia laser gây tác d ng lan ch y càng l n h n đ i v i c thờ ệ ứ ụ ả ớ ơ ố ớ ơ ể

s ng, th m chí gây t vong. Cho nên tia laser t ng đ c m nh danh là tia ch t chóc.ố ậ ử ừ ượ ệ ế

N u b n đ a kính h i t ra tr c ánh n ng đ l y tiêu đi m sáng. Tiêu đi m này có thế ạ ư ộ ụ ướ ắ ể ấ ể ể ể

làm cháy gi y. V y mà đ sáng c a tia laser còn cao g p vài trăm tri u, th m chí vài tấ ậ ộ ủ ấ ệ ậ ỷ

l n so v i ánh n ng M t tr i. Năng l ng c a nó dĩ nhiên là r t l n. Do đó, ng i ta đãầ ớ ắ ặ ờ ượ ủ ấ ớ ườ

s d ng vũ khí tia laser đ b n máy bay, tên l a c a đ i ph ng. Ngoài ra, khi b n vàoử ụ ể ắ ử ủ ố ươ ắ

m c tiêu d ng kim lo i, tia laser còn sinh ra tác d ng phá ho i ph . Đó là d ng ion hìnhụ ạ ạ ụ ạ ụ ạ

thành d i nhi t đ cao c a tia laser khi phát ra kh i b m t kim lo i, l c ph n tác d ngướ ệ ộ ủ ỏ ề ặ ạ ự ả ụ

s gây ph t i xung kích trên b m t kim lo i, làm bi n d ng, phá hu nhanh chóng v tẽ ụ ả ề ặ ạ ế ạ ỷ ậ

th . Đ ng th i d ng ion còn phát ra b c x X, làm cho các linh ki n đi n t g n m c tiêuể ồ ờ ạ ứ ạ ệ ệ ử ầ ụ

b vô hi u hoá.ị ệ

M t đi u c n ph i nói thêm là, chùm tia laser còn làm cho ng i ta b mù m t ho c t mộ ề ầ ả ườ ị ắ ặ ạ

th i không nhìn th y gì. Đó là vì m t ng i gi ng nh m t th u kính h i t , khi b chùmờ ấ ắ ườ ố ư ộ ấ ộ ụ ị

laser chi u vào qua h i t c a thu tinh th s hình thành tiêu đi m trong võng m c, làmế ộ ụ ủ ỷ ể ẽ ể ạ

cho năng l ng laser càng t p trung h n. T ch c võng m c c c m ng b h p th năngượ ậ ơ ổ ứ ạ ự ỏ ị ấ ụ

l ng l n c a tiêu đi m ánh sáng, s nhanh chóng chuy n thành nhi t năng làm cháyượ ớ ủ ể ẽ ể ệ

b ng võng m c, d n đ n mù m tỏ ạ ẫ ế ắ

T i sao máy bay tàng hình có th tàng hình?ạ ể

Máy bay tàng hình là lo i máy bay chi n đ u quân s đ c thi t k d a trên k thu tạ ế ấ ự ượ ế ế ự ỹ ậ

tàng hình. Ch có đi u, s “Tàng hình” c a máy bay tàng hình ch là cách nói ví von màỉ ề ự ủ ỉ

không có nghĩa là m t th ng không th nhìn th y nó, mà ch là tàng hình đ i v i sóngắ ườ ể ấ ỉ ố ớ

c a rađa.ủ

Chùm sóng đi n t do rađa phát ra có m t đ c đi m: Ch khi chùm ph n x mà nó sinh raệ ừ ộ ặ ể ỉ ả ạ

men theo h ng chi u c a chùm song nên b ăngten c a rađa thu đ c, đ ng th i trênướ ế ủ ị ủ ượ ồ ờ

màn huỳnh quang c a rađa hi n lên m t đi m sáng. M t c t tán x c a rađa trên máy bayủ ệ ộ ể ặ ắ ạ ủ

càng nh thì t l thu đ c hình nh c a nó trên rađa càng nh . M t c t tán x rađa c aỏ ỉ ệ ượ ả ủ ỏ ặ ắ ạ ủ

máy bay ném bom tàng hình R - 117A do M ch t o ch t 0,01 m2, ch là 0,01 ~ 0,1%,ỹ ế ạ ỉ ừ ỉ

do v y nó gi ng nh tàng hình th c s , có th v t qua ki m soát c a m i ra đa.ậ ố ư ự ự ể ượ ể ủ ọ

Máy bay tàng hình có th tàng hình đ c là do áp d ng m t lo t các k thu t tàng hìnhể ượ ụ ộ ạ ỹ ậ

cao c p và hi n đ i nh t, trong đó bao g m tàng hình ph n khung và v ngoài máy bay,ấ ệ ạ ấ ồ ầ ỏ

v t li u s n ngoài làm tàng hình b m t, ngo i hình có k t c u tàng hình, k thu t làmậ ệ ơ ề ặ ạ ế ấ ỹ ậ

gi m b c x h ng ngo i, k thu t gi m thanh, k thu t nhi u đi n t . V t li u ch t oả ứ ạ ồ ạ ỹ ậ ả ỹ ậ ễ ệ ử ậ ệ ế ạ

làm tàng hình v ngoài và khung máy bay có nhi u lo i, trong đó đ c dùng nhi u nh t làỏ ề ạ ượ ề ấ

nguyên li u ph c h p b ng v t li u cacbon tr n nh a cây, nguyên li u ph c h p cacbuaệ ứ ợ ằ ậ ệ ộ ự ệ ứ ợ

silic tăng thêm nh a cây. Nh ng lo i v t li u ph c h p này có tính ch t c ng, tr ngự ữ ạ ậ ệ ứ ợ ấ ứ ọ

l ng nh , có th h p th đ c sóng rađa. Máy bay ném bom tàng hình B – 2 c a M ượ ẹ ể ấ ụ ượ ủ ỹ ở

l p v ngoài còn s d ng v t li u ki u t ong làm l p v i vót đ nâng cao h n kh năngớ ỏ ử ụ ậ ệ ể ổ ớ ả ể ơ ả

h p th sóng rađa. Đ thu đ c hi u qu tàng hình cao nh t, toàn b b m t ngoài máyấ ụ ể ượ ệ ả ấ ộ ề ặ

bay còn s n m t l p s n tàng hình b ng b t m n Niken Coban ho c kim lo i và kim lo iơ ộ ớ ơ ằ ộ ị ặ ạ ạ

đã oxy hoá. L p s n này có th làm t n hao sóng rađa chi u x lên làm nó b h p th , cóớ ơ ể ổ ế ạ ị ấ ụ

tác d ng làm trong sóng; Còn có m t ch t li u mu i ki m có th nhanh chóng chuy nụ ộ ấ ệ ố ề ể ể

sóng rađa chi u t i thành nhi t năng mà không sinh ra sóng ph n x .ế ớ ệ ả ạ

Ngoài v n d ng các ch t li u tàng hình, máy bay tàng hình còn có m t m u ch t quanậ ụ ấ ệ ộ ấ ố

tr ng là: K t c u ngo i hình đ c bi t c a nó cũng có th tàng hình. Thông th ng, thânọ ế ấ ạ ặ ệ ủ ể ườ

máy bay có hình tr tròn và thân, cánh, đuôi t o thành m t k t c u liên ti p, đ u có thụ ạ ộ ế ấ ế ề ể

làm cho sóng rađa sinh ra quay tr l i rađa và thu sóng ph n x c a ăngten. Các nhà thi tở ạ ả ạ ủ ế

k máy bay tàng hình đã phát hi n ra r ng n u bi n đ i hình tr tròn c a thân máy bayế ệ ằ ế ế ổ ụ ủ

thành hình m t c t, hình chóp, chóp nh n, ho c bi n ph n ti p n i gi a cánh và thânặ ắ ọ ặ ế ầ ế ố ữ

thành hình ng tròn, t o thành hình máy bay đ c thù có s hoà h p gi a thân và cánh, bố ạ ặ ự ợ ữ ỏ

đi ph n đuôi cánh, thay đ i s d ng ph n đuôi ch V l ch, thân và cánh không b trí giáầ ổ ử ụ ầ ữ ệ ố

treo đ n đ o… thì đ u có th phá v tác d ng c a sóng ph n h i do rađa sinh ra, làm choạ ạ ề ể ỡ ụ ủ ả ồ

sóng ph n h i đó y u đi, th m chí h u nh không có. Máy bay tàng hình F - 117 A và B -ả ồ ế ậ ầ ư

2 là s t ng h p thi t k c a nh ng đ c đi m trên. Máy bay ném bon tàng hình B - 2 cóự ố ợ ế ế ủ ữ ặ ể

cánh dài 52,43 m, thân dài 21 m, lo i máy bay l n nh th mà m t c t tán x ch cóạ ớ ư ế ặ ắ ạ ỉ

0,05m2, hi u qu tàng hình r t cao.ệ ả ấ

Do thi t b tìm ki m máy bay ngoài rađa còn có máy tìm ki m h ng ngo i, nên máy bayế ị ế ế ồ ạ

tàng hình ngoài nhi m v tàng hình v i rađa còn ph i tàng hình v i máy thăm dò h ngệ ụ ớ ả ớ ồ

ngo i. Ph ng pháp là b trí mi ng nh n và thoát khí c a đ ng c máy bay ph n đ nhạ ươ ố ệ ậ ủ ộ ơ ở ầ ỉ

c a máy bay và t i l thoát khí l i l p đ t máy th i khí và thi t b hút nhi t đ th iủ ạ ỗ ạ ắ ặ ả ế ị ệ ể ả

ngu n nhi t mi ng đ ng c , không đ máy thăm dò h ng ngo i trên m t đ t dò đ cồ ệ ở ệ ộ ơ ể ồ ạ ặ ấ ượ

b c x h ng ngo i c a máy bay. Còn v ti ng n do máy bay sinh ra trong quá trình bay,ứ ạ ồ ạ ủ ề ế ồ

có th gi i quy t thông qua thi t b hút âm ho c thi t k m t lo i đ ng c có âm thanhể ả ế ế ị ặ ế ế ộ ạ ộ ơ

r t nh .ấ ỏ

T i sao máy bay tr c thăng l i có th làm đ c đi u đó?ạ ự ạ ể ượ ề

Máy bay tr c thăng c n m t l c bay đ th ng đ c tr ng l c c a chính nó thì m i có thự ầ ộ ự ể ằ ượ ọ ự ủ ờ ể

bay vào b u tr i đ c. L c bay c a máy bay tr c thăng đ c sinh ra b i cánh qu t quayầ ờ ượ ự ủ ự ượ ở ạ

trên nóc máy bay. Khi máy bay d ng l i, cánh qu t v n không ng ng chuy n đ ng và sinhừ ạ ạ ẫ ừ ể ộ

ra l c bay t ng ph n cân b ng v i tr ng l c mà nó nh n đ c. Vì th , máy bay tr cự ươ ả ằ ớ ọ ự ậ ượ ế ự

thăng không ti n mà cũng ch ng lùi, không lên cao mà cũng không h xu ng, d ng l iế ẳ ạ ố ừ ạ

m t cách v ng vàng gi a b u tr i.ộ ữ ữ ầ ờ

Ph i chăng ch có máy bay tr c thăng m i có th h cánh th ng đ t?ả ỉ ự ớ ể ạ ẳ ấ

u đi m l n nh t c a máy bay tr c thăng là không c n đ ng băng đ c t cánh hay hƯ ể ớ ấ ủ ự ầ ườ ể ấ ạ

cánh, ch c n thông qua chuy n đ ng tr c ti p c t cánh hay h cánh, đi u này các máyỉ ầ ể ộ ự ế ấ ạ ề

bay khác không th có đ c. Tuy nhiên, trong gia đình đông đúc các lo i máy bay ph nể ượ ạ ả

l c này v n có m t lo i máy bay có th tr c ti p c t cánh và h cánh, đó là lo i máy bayự ẫ ộ ạ ể ự ế ấ ạ ạ

chi n đ u b t ch c cách th c c a loài di u hâu trong vi c nhanh chóng c t cánh và hế ấ ắ ướ ứ ủ ề ệ ấ ạ

cánh.

Đ ng c kh i đ ng c a lo i máy bay này r t đ c bi t, nó có 4 l ph n l c, có v gi ngộ ơ ở ộ ủ ạ ấ ặ ệ ỗ ả ự ẻ ố

nh m t chi c qu n li n áo. B n l c a đ ng c ph n l c đ c b trí hai bên thân máyư ộ ế ầ ề ố ỗ ủ ộ ơ ả ự ượ ố

bay, có th chuy n đ ng linh ho t. Khi máy bay s p c t cánh, l ph n l c chuy n đ ngể ể ộ ạ ắ ấ ỗ ả ự ể ộ

ng c h ng v i m t đ t, phun khí ra v i t c đ cao, gi ng nh b n cái c t có l c r tượ ướ ớ ặ ấ ớ ố ộ ố ư ố ộ ự ấ

m nh, giúp máy bay thoát vào không trung; Khi máy bay t i m t đ cao nh t đ nh, lạ ớ ộ ộ ấ ị ỗ

ph n l c có th chuy n h ng v phía sau, ph n l c sinh ra giúp máy bay bay cao v i t cả ự ể ể ướ ề ả ự ớ ố

đ l n; Khi máy bay s p ph i h cánh, phi công có th đi u khi n l ph n l c h ng vộ ớ ắ ả ạ ể ề ể ỗ ả ự ướ ề

m t đ t, lúc này máy bay m t đi l c ti n đ ng th i h cánh, tr ng l c l i ti p t c đ cặ ấ ấ ự ế ồ ờ ạ ọ ự ạ ế ụ ượ

duy trì b i ph n l c vuông góc v i m t đ t.ở ả ự ớ ặ ấ

Cùng v i s gi m xu ng c a tr ng l c, máy bay t t h cánh vuông góc xu ng m t đ t.ớ ự ả ố ủ ọ ự ừ ừ ạ ố ặ ấ

Trong quá trình bay, ng i phi công ch c n đi u ch nh góc đ c a l khí ph n l c là cóườ ỉ ầ ề ỉ ộ ủ ỗ ả ự

th đi u ch nh đ c tr ng thái c a máy bay.ể ề ỉ ượ ạ ủ

Máy bay ki u “Di u hâu” cũng có th ch c n m t đo n r t ng n là c t cánh đ c, r tể ề ể ỉ ầ ộ ạ ấ ắ ấ ượ ấ

thích h p cho nh ng vùng đ o h p và trên hàng không m u h m, bình th ng không c nợ ữ ả ẹ ẫ ạ ườ ầ

đ ng băng, ch c n m t kho ng tr ng v i kích th c 35 m x 35 m là có th c t cánhườ ỉ ầ ộ ả ố ớ ướ ể ấ

ho c h cánh, do v y nó đ c s d ng nhi u trong quân s .ặ ạ ậ ượ ử ụ ề ự

Máy bay ki u “Di u hâu” ra đ i vào nh ng năm 70 c a th k XX, v sau không ng ngể ề ờ ữ ủ ế ỷ ề ừ

đ c c i ti n, ch t o ra nhi u lo i m i. Hi n nay đã đ c trang b cho h m đ i h iượ ả ế ế ạ ề ạ ớ ệ ượ ị ạ ộ ả

quân, là lo i máy bay u tú đ c s d ng nhi u trong chi n đ u.ạ ư ượ ử ụ ề ế ấ

T i sao máy bay tr c thăng đ ng im đ c trên không?ạ ự ứ ượ

Ô tô ch y trên m t đ t mu n d ng thì d ng, mu n đi thì đi, r t ti n l i, nh ng máy bayạ ặ ấ ố ừ ừ ố ấ ệ ợ ư

bay trên tr i thì không th tuỳ ti n nh ô tô đ c. Khó mà hình dung n i m t chi c máyờ ể ệ ư ượ ổ ộ ế

bay đang bay mà đ t nhiên d ng l i b t đ ng trên tr i. Ít nh t thì đ i v i nh ng chi cộ ừ ạ ấ ộ ờ ấ ố ớ ữ ế

máy bay bình th ng mà nói, đó là đi u không th .ườ ề ể

Chúng ta đ u bi t r ng, b t kỳ v t th nào mu n r i kh i m t đ t đ bay vào b u tr iề ế ằ ấ ậ ể ố ờ ỏ ặ ấ ể ầ ờ

đ u ph i th ng đ c tác d ng c a tr ng l c. Tr ng l c chính là l c h p d n c a Trái đ tề ả ắ ượ ụ ủ ọ ự ọ ự ự ấ ẫ ủ ấ

đ i v i các v t th xung quanh, h ng c a nó luôn h ng v phía d i nó ra s c kéo t tố ớ ậ ể ướ ủ ướ ề ướ ứ ấ

c các v t đ ng l i trên b m t Trái đ t. Nó làm cho chúng ta lúc nh y lên cao cũng s tả ậ ứ ạ ề ặ ấ ả ẽ ự

quay tr l i m t đ t mà không th bay vút lên cao. Do v y, máy bay mu n bay vào khôngở ạ ặ ấ ể ậ ố

trung thì ph i có m t l c h ng lên ch ng l i tác d ng c a tr ng l c, đó chính là l c bayả ộ ự ướ ố ạ ụ ủ ọ ự ự

đ c t o ra b i cánh máy bay. Tuy nhiên, đi u ki n t ng tác v i không khí có s v nượ ạ ở ề ệ ươ ớ ự ậ

đ ng m i có l c bay lên, không có s v n đ ng thì không có l c c t cánh. Do v y, máyộ ớ ự ự ậ ộ ự ấ ậ

bay ph i bay thì m i sinh ra l c bay, n u d ng l i thì không có s v n đ ng t ng tácả ớ ự ế ừ ạ ự ậ ộ ươ

gi a không khí và cánh máy bay, l c bay s bi n m t. Máy bay mà m t đi s duy trì c aữ ự ẽ ế ấ ấ ự ủ

l c này thì ch nh m t hòn đá r i t trên không xu ng.ự ỉ ư ộ ơ ừ ố

Tuy nhiên, có m t lo i máy bay l i có kh năng d ng l i gi a không trung, đó chính làộ ạ ạ ả ừ ạ ữ

máy bay tr c thăng.ự

Chim, n i kinh hoàng c a… máy bay ph n l cỗ ủ ả ự

Ngày 04/10/1960, chi c máy bay tua bin ph n l c ch khách c a M sau khi c t cánh tế ả ự ở ủ ỹ ấ ừ

Boston không lâu thì đ t nhiên 3 trong s 4 đ ng c b h ng, phi c m t thăng b ng, đâmộ ố ộ ơ ị ỏ ơ ấ ằ

đ u xu ng m t h n c g n sân bay, 62 ng i t n n. Tai n n th m kh c này b t đ uầ ố ộ ồ ướ ầ ườ ử ạ ạ ả ố ắ ầ

t m t đàn chim sáo.ừ ộ

Thì ra, chúng đã va vào máy bay và vài con trong s đó đã l t vào c a hút c a 3 đ ng cố ọ ử ủ ộ ơ

tua bin. Đó là s c nghiêm tr ng nh t trong l ch s máy bay b r i do loài chim gây ra.ự ố ọ ấ ị ử ị ơ

Theo th ng kê c a M , t năm 65 cho đ n nay, trung bình có trên 350 v “va ch m vàoố ủ ỹ ừ ế ụ ạ

chim có tính phá ho i”, khi n nhân viên trên máy bay b th ng ho c máy bay b h h ng.ạ ế ị ươ ặ ị ư ỏ

Không ph i ch t i chimả ỉ ạ

Vì sao chim bay l i “gây khó d ” cho máy bay ph n l c nh v y. Xem ra không ch nênạ ễ ả ự ư ậ ỉ

trách riêng loài chim. Hi n nay các đ ng c dùng trên máy bay ph n l c ch y u có haiệ ộ ơ ả ự ủ ế

lo i: M t là đ ng c tua bin ph n l c và m t lo i là đ ng c tua bin cánh qu t. B t k làạ ộ ộ ơ ả ự ộ ạ ộ ơ ạ ấ ể

lo i nào cũng đ u ph i hút m t l ng l n không khí xung quanh vào thì m i làm vi cạ ề ả ộ ượ ớ ở ớ ệ

đ c, do v y, c a hút không khí vào c a các đ ng c này ph i m r t r ng, khi bayượ ậ ử ủ ộ ơ ả ở ấ ộ

gi ng nh m t cái mi ng há c c to, tham lam nu t nh ng lu ng không khí vào. N u đànố ư ộ ệ ự ố ữ ồ ế

chim l i v a đúng t m bay g n đ ng c thì chúng s không làm ch đ c n a mà cùngạ ừ ầ ầ ộ ơ ẽ ủ ượ ữ

v i không khí b hút vào đ ng c .ớ ị ộ ơ

T c đ c a máy bay ph n l c v n r t l n. Các loài chim tuy x ng th t r t m m nh ngố ộ ủ ả ự ố ấ ớ ươ ị ấ ề ư

khi va ch m t c đ cao s t o ra l c phá ho i r t ghê gh m. H n n a, c u k t bênạ ở ố ộ ẽ ạ ự ạ ấ ớ ơ ữ ấ ế

trong c a đ ng c ph n l c r t tinh vi, khi chim va đ p vào, dù cho các chi ti t c a đ ngủ ộ ơ ả ự ấ ậ ế ủ ộ

c không b h h ng nghiêm tr ng nh ng quá trình làm vi c c a đ ng c s b nhơ ị ư ỏ ọ ư ệ ủ ộ ơ ẽ ị ả

h ng n ng, th m chí bu c ph i ng ng làm vi c khi n khi c m t đ ng l c đ bay, k tưở ặ ậ ộ ả ừ ệ ế ơ ấ ộ ự ể ế

qu là có th r i.ả ể ơ

“Phá c a mà vào”ử

S uy hi p c a chim v i máy bay còn th hi n s va đ p tr c ti p c a chúng v i vự ế ủ ớ ể ệ ở ự ậ ự ế ủ ớ ỏ

ngoài bay. Do phi c ph n l c có t c đ cao. S va đ p đó là r t nguy hi m. Đã có sơ ả ự ố ộ ự ậ ấ ể ự

vi c kỳ qu c sau: m t máy bay tiêm kích đang bay v i t c đ 600 km/gi , va vào m t conệ ặ ộ ớ ố ộ ờ ộ

chim ng trên tr i, k t qu là con chim ng “đ t nh p” b t đ c dĩ vào khoang máy bay,ư ở ờ ế ả ư ộ ậ ấ ắ

làm cho nhân viên đ i bay hôn mê, m y giây sau m i t nh l i. Tuy nhiên, nh ng va ch mộ ấ ớ ỉ ạ ữ ạ

nghiêm tr ng nh th r t ít x y ra.ọ ư ế ấ ả

S li u th ng kê cho th y vi c máy bay ph n l c va ch m và hút chim vào đ ng c x yố ệ ố ấ ệ ả ự ạ ộ ơ ả

ra nhi u nh t châu Á, r i đ n châu M , ít nh t là châu Âu. H n n a các s ki n trênề ấ ở ồ ế ỹ ấ ở ơ ữ ự ệ

đ u di n ra đ cao d i 900 mét, đ c bi t d i 600 mét là kho ng không gây nguyề ễ ở ộ ướ ặ ệ ướ ả

hi m nh t. Đi u đó có nghĩa là v n đ ch y u x y ra khi máy bay c t và h cánh.ể ấ ề ấ ề ủ ế ả ấ ạ

Hi n nay, ng i ta gi i quy t v n đ này b ng hai ph ng pháp. M t m t là đu i chimệ ườ ả ế ấ ề ằ ươ ộ ặ ổ

đi, nh làm bù nhìn chuy n đ ng, ho c trong quá trình máy bay c t cánh hay h cánh thìư ể ộ ặ ấ ạ

b n súng đ đu i chim g n sân bay. Còn có th dùng lo i loa phát âm đ c bi t tr cắ ể ổ ở ầ ể ạ ặ ệ ướ

khi máy bay c t, h cánh ho c đ t trên sân bay m t s tiêu b n chim đã ch t đ chúng sấ ạ ặ ặ ộ ố ả ế ể ợ

hãi mà bay đi.

Vi c này còn đ nh c nh các phi công lái vòng qua n i chim t p trung, nh l i d ng kệ ể ắ ở ơ ậ ư ợ ụ ỹ

thu t đi n t hi n đ i và radar, đ t nh ng radar giám sát t m xa, nh c nh máy bay đangậ ệ ử ệ ạ ặ ữ ầ ắ ỏ

trên đ ng bay tránh xa đàn chim. Ngoài ra còn ph i c i ti n k t c u máy bay và đ ng cườ ả ả ế ế ấ ộ ơ

đ n u có va ch m v i chim thì tai n n cũng không x y ra, đó m i là gi i pháp căn b nể ế ạ ớ ạ ả ớ ả ả

nh t trong tr ng h p này.ấ ườ ợ

T i sao máy bay nhi u t ng cánh l i ít đ c s d ng?ạ ề ầ ạ ượ ử ụ

60 – 70 năm tr c, nh ng chi c máy bay “nguyên thu ” có t i 2 – 3 t ng cánh, đ t ch ngướ ữ ế ỷ ớ ầ ặ ồ

lên nhau, gi a có nhi u tr c đ khi n nó r t gi ng m t giá sách. Càng nhi u cánh, l cở ữ ề ụ ỡ ế ấ ố ộ ề ự

nâng càng l n, v y đúng ra máy bay ngày nay còn ph i nhi u cánh h n. Nh ng trên th cớ ậ ả ề ơ ư ự

t chúng đã g n nh “tuy t ch ng”. Vì sao th nh ?ế ầ ư ệ ủ ế ỉ

T nh ng năm 30 tr đi, máy bay hai t ng cánh còn l i r t ít, h u nh th ng tr b u tr i làừ ữ ở ầ ạ ấ ầ ư ố ị ầ ờ

nh ng chi c phi c m t l p cánh.ữ ế ơ ộ ớ

B i vì cánh máy bay dùng đ sinh ra l c nâng. Khi trên tr i, máy bay không r i t doở ể ự ở ờ ơ ự

nh m t hòn đá là nh vào l c nâng c a cánh đ cân b ng tr ng l ng. Gi s m t máyư ộ ờ ự ủ ể ằ ọ ượ ả ử ộ

bay ngoài tr ng l ng c a b n thân, n u tính thêm tr ng l ng c a hành khách, hàng hoá,ọ ượ ủ ả ế ọ ượ ủ

nhiên li u thì t ng tr ng l ng là 50 t n. Nh v y khi bay trên tr i, cánh và đuôi máy bayệ ổ ọ ượ ấ ư ậ ờ

ph i sinh ra đ c m t l c nâng là 50 t n m i duy trì đ c s cân b ng gi cho nó khôngả ượ ộ ự ấ ớ ượ ự ằ ữ

r i xu ng đ t.ơ ố ấ

Cánh máy bay có th sinh đ l c nâng hay không là ph thu c vào t c đ bay và di n tíchể ủ ự ụ ộ ố ộ ệ

m t b ng c a cánh. T c đ bay càng cao, di n tích cánh càng l n thì l c nâng sinh ra cũngặ ằ ủ ố ộ ệ ớ ự

càng l n. Hi n t ng này khi th di u b n có th c m nh n th y: hai cái di u cùng n ngớ ệ ượ ả ề ạ ể ả ậ ấ ề ặ

nh nhau, cái nào có di n tích l n h n và kéo ch y nhanh h n thì s nâng mình và bay caoư ệ ớ ơ ạ ơ ẽ

h n cái còn l i.ơ ạ

Th i kỳ đ u, máy bay do không có đ ng c t t, v t li u ch t o còn thô s nên t c đờ ầ ộ ơ ố ậ ệ ế ạ ơ ố ộ

bay không nhanh. Do v y, mu n nâng đ c m t tr ng l ng nh t đ nh thì ch còn cách làậ ố ượ ộ ọ ượ ấ ị ỉ

làm r ng h t c có th di n tích cánh máy bay đ có đ c l c nâng c n thi t. M t t ngộ ế ỡ ể ệ ể ượ ự ầ ế ộ ầ

cánh không đ thì dùng hai, ba l p. Máy bay 3 t ng cánh ra đ i là vì th . Nh ng k t c uủ ớ ầ ờ ế ư ế ấ

c a lo i máy bay này r t ph c t p, hi u qu cũng không l n h n hai t ng cánh nên sau đóủ ạ ấ ứ ạ ệ ả ớ ơ ầ

ng i ta không s d ng chúng n a, vì v y h u h t máy bay trong th i kỳ đ u đ u là lo iườ ử ụ ữ ậ ầ ế ờ ầ ề ạ

hai t ng cánh.ầ

Tăng t c đ thay vì tăng cánhố ộ

Do đ ng c máy bay t ng b c đ c c i ti n và v t li u k t c u dùng trong ngành hàngộ ơ ừ ướ ượ ả ế ậ ệ ế ấ

không ngày m t đ c hoàn thi n d n, nên cùng v i vi c t c đ bay tăng lên r t l n,ộ ượ ệ ầ ớ ệ ố ộ ấ ớ

ng i ta không c n ph i t o m t di n tích cánh l n m i sinh đ l c nâng, vì th h u h tườ ầ ả ạ ộ ệ ớ ớ ủ ự ế ầ ế

các máy bay hi n đ i đ u ch còn m t t ng cánh.ệ ạ ề ỉ ộ ầ

Nh ng đi u đó không có nghĩa là lo i máy bay hai cánh này đã “h t ch đ ng”. Ngày nayư ề ạ ế ỗ ứ

ng i ta v n s d ng chúng r ng rãi trong nông nghi p. Nh ng chi c máy bay dùng đườ ẫ ử ụ ộ ệ ữ ế ể

phun thu c di t sâu b , gieo h t, tr ng r ng, tr c …, đòi h i ph i bay th t ch m, bayố ệ ọ ạ ồ ừ ừ ỏ ỏ ả ậ ậ

n đ nh. Vì th di n tích cánh máy bay ph i l n m i sinh ra đ l c nâng. Mà đ đáp ngổ ị ế ệ ả ớ ớ ủ ự ể ứ

đ c nh ng yêu c u đó, máy bay hai t ng cánh là “ ng c viên” sáng giá nh t.ượ ữ ầ ầ ứ ử ấ

Vì sao trên máy bay c n l p đ t đèn xanh đèn đ ?ầ ắ ặ ỏ

ngã t đ ng giao thông t p n p, luôn đ t c t đèn xanh đèn đ r t n i b t. Xe c vàỞ ư ườ ấ ậ ặ ộ ỏ ấ ổ ậ ộ

ng i đi đ ng đ u t giác tôn tr ng quy t c giao thông “đèn đ d ng, đèn xanh đi”, nhườ ườ ề ự ọ ắ ỏ ừ ư

v y m i có th tránh đ c x y ra h n lo n và tai n n giao thông. Đi u có ý nghĩa là trênậ ớ ể ượ ả ỗ ạ ạ ề

máy bay cũng l p đèn xanh đèn đ , đó là t i sao? Tr i đêm trong xanh, cùng v i nh ng âmắ ỏ ạ ờ ớ ữ

thanh đ a đ n, chúng ta có th phát hi n ra chân tr i có đèn đ , xanh, tr ng ch m ch mư ế ể ệ ở ờ ỏ ắ ầ ậ

bay qua. Đây là đèn hàng không trên máy bay, tác d ng c a nó cũng t ng t là đ tránhụ ủ ươ ự ể

các tai n n giao thông trông không gian.ạ

Tuy r ng b u tr i vô cùng r ng l n, nh ng t c đ bay c a máy bay hi n đ i r t nhanh,ằ ầ ờ ộ ớ ư ố ộ ủ ệ ạ ấ

b i v y v n có nguy hi m x y ra đâm nhau. Đ tránh tai n n x y ra trên không trung,ở ậ ẫ ể ả ể ạ ả

ngoài nh ng tuy n hàng không nh t đ nh đ c quy đ nh cho máy bay dân d ng trên nh ngữ ế ấ ị ượ ị ụ ữ

tuy n bay đ nh kỳ, phi công còn ph i liên t c chú ý quan sát tình hình tr c sau, trái, ph iế ị ả ụ ướ ả

trên không trung. Đ ti n cho phi công quan sát xung quanh có máy bay hay không, liên t cể ệ ụ

n m đ c quan h c a máy bay khác đang đi cùng tuy n đ ng v i mình nh th nào, doắ ượ ệ ủ ế ườ ớ ư ế

v y khi bay trong đêm, ph i th p sáng ba đèn hàng không hai bên trái ph i và m t đèn ậ ả ắ ở ả ộ ở

ph n đuôi máy bay: quan sát t v trí c a phi công thì đèn đ luôn đ u cánh trái, đènầ ừ ị ủ ỏ ở ầ

xanh l p đ u cánh ph i, đèn tr ng l p đuôi máy bay, ba cái đèn có th liên t c chi uắ ở ầ ả ắ ấ ở ể ụ ế

sáng, cũng có th nh p nháy.ể ấ

Sau khi máy bay bu i t i b t đèn hang không, tình hình quan sát c a phi công thu n l iổ ố ậ ủ ậ ợ

h n. N u phi công nhìn th y m t máy bay cùng m t đ cao v i mình, mà ch nhìn th yơ ế ấ ộ ở ộ ộ ớ ỉ ấ

hai đèn xanh đ thì ch ng t đ i ph ng đang đi đ i di n v i mình, có nguy c đâm vàoỏ ứ ỏ ố ươ ố ệ ớ ơ

nhau, c n có bi n pháp đ tránh. N u ch nhìn th y m t đèn thì ch ng tó là đ i ph ngầ ệ ể ế ỉ ấ ộ ứ ố ươ

đang bên trái ho c bên ph i mình; N u đ ng th i nhìn th y c ba đèn thì ch ng t đ iở ặ ả ế ồ ờ ấ ả ứ ỏ ố

ph ng đang bay phía trên ho c phía d i mình; Hai tình th này đ u không nguy hi m.ươ ở ặ ướ ế ề ể

Đ ng nhiên, trong tình hình t c đ máy bay hi n đ i r t nhanh, ch d a vào đèn ch d nươ ố ộ ệ ạ ấ ỉ ự ỉ ẫ

thì ch a đ đ hoàn thi n. Ví d , khi th i ti t x u có mây, có s ng mù thì làm th nào?ư ủ ể ệ ụ ờ ế ấ ươ ế

Hi n nay đã có m t lo i thi t b đ c g i là “Thi t b ch th ti p c n máy bay”, có thệ ộ ạ ế ị ượ ọ ế ị ỉ ị ế ậ ể

giúp đ phi công phát hi n máy bay g n mình. Thi t b này đ c l p đèn ch th , đ ngỡ ệ ở ầ ế ị ượ ắ ỉ ị ồ

th i ra đa trên máy bay không ng ng phát sóng vô tuy n đi n ra xung quanh, khi máy bayờ ừ ế ệ

khác bay g n, sóng ra đa b ph n x tr l i, làm cho đèn ch th sáng lên. T các đèn ch thầ ị ả ạ ở ạ ỉ ị ừ ỉ ị

khác nhau có th ph n ánh h ng bay và kho ng cách t ng đ i c a chi c máy bay đangể ả ướ ả ươ ố ủ ế

d n bay g n đ n minh. T đó có th đ a ra các bi n pháp đ i phó phù h p.ầ ầ ế ừ ể ư ệ ố ợ

T i sao trên máy bay ph i có “h p đen”?ạ ả ộ

M i khi có chi c máy bay g p n n b r i, các nhân viên c u h đ u tiên đ u c tìm th yỗ ế ặ ạ ị ơ ứ ộ ầ ề ố ấ

cái “h p đen” c a nó. Đó là vì bên trong h p đen có l p nh ng thi t b đo và ghi hi n đ iộ ủ ộ ắ ữ ế ị ệ ạ

chuyên d ng.ụ

Các h p đen thông th ng dùng băng t đ ghi l i th i gian bay bình th ng, các tham sộ ườ ừ ể ạ ờ ườ ố

quan tr ng, nh ng l i trao đ i gi a các nhân viên ph c v trên máy bay, và c các liên l cọ ữ ờ ổ ữ ụ ụ ả ạ

v i bên ngoài.ớ

Tác d ng công d ng c a h p đen là: khi x y ra tai n n máy bay, ng i ta có th d a vàoụ ụ ủ ộ ả ạ ườ ể ự

thông tin v đ cao, t c đ , h ng bay đ c ghi l i trong h p đen đ phân tích và tìmề ộ ố ộ ướ ượ ạ ộ ể

nguyên nhân x y ra tai n n. Ng i ta có th còn đ a nh ng thông s thu đ c t h p đenả ạ ườ ể ư ữ ố ượ ừ ộ

vào máy mô ph ng bay đ tái hi n bi u di n tai n n, và phân tích nguyên nhân gây ra taiỏ ể ệ ể ễ ạ

n n b ng hình nh.ạ ằ ả

Trong ho t đ ng bay bình th ng, thông tin h p đen cung c p có th đ c dùng làm cạ ộ ườ ộ ấ ể ượ ơ

s khoa h c đ c i ti n nh ng tính năng c a máy bay và quy t đ nh xem máy bay có c nở ọ ể ả ế ữ ủ ế ị ầ

ph i s a ch a hay b o d ng hay không.ả ử ữ ả ưỡ

Th c t , h p đen không có màu đen. Đ d tìm th y, ng i ta làm chúng b ng màu daự ế ộ ể ễ ấ ườ ằ

cam. Có h p đen l i còn l p máy phát x c vô tuy n đi n, luôn luôn phát tín hi u g i.ộ ạ ắ ạ ế ệ ệ ọ

Thông th ng h p đen đ c l p trên cái cánh th ng đ ng đuôi máy bay, đ tránh b tườ ộ ượ ắ ẳ ứ ở ể ớ

h h i.ư ạ

Các yêu c u trong thí nghi m đ i v i h p đen là có th ch u đ ng đ c nhi t đầ ệ ố ớ ộ ể ị ự ượ ệ ộ

11.0000C, ch u đ c áp l c trên 9800 atmôtphe, ngâm d i n c bi n 36 gi mà băng tị ượ ự ướ ướ ể ờ ừ

không b m, ch u n i s ăn mòn c a n c bi n, d u và dung d ch ch ng l a.ị ẩ ị ổ ự ủ ướ ể ầ ị ố ử

B t đ u t năm 1988, m t s công ty hàng h i đã b t đ u l p h p đen trên tàu thu .ắ ầ ừ ộ ố ả ắ ầ ắ ộ ỷ

T i sao máy bay c n lên và xu ng theo chi u gió?ạ ầ ố ề

Hành khách ng i trên máy bay đ u bi t r ng khi máy bay chu n b c t cánh th ng ch yồ ề ế ằ ẩ ị ấ ườ ạ

sang ph i sang trái, sau đó m i đ n m t đ ng băng chính r ng l n, thu n theo chi u gióả ớ ế ộ ườ ộ ớ ậ ề

r i m i c t cánh bay lên không trung.ồ ớ ấ

Th c ra, khi máy bay h cánh gi ng nh khi c t cánh cũng h cánh theo chi u gió. Đi uự ạ ố ư ấ ạ ề ề

này là t i sao?ạ

Thì ra có hai nguyên nhân ch y u làm máy bay ph i c t và h cánh theo chi u gió: M tủ ế ả ấ ạ ề ộ

là có th rút ng n kho ng cách ch y trên đ ng băng thì máy bay c t cánh và h cánh,ể ắ ả ạ ườ ấ ạ

th hai là t ng đ i an toàn.ứ ươ ố

Khi máy bay c t cánh, ch khi l c nâng do cánh máy bay sinh ra l n h n tr ng l ng c aấ ỉ ự ớ ơ ọ ượ ủ

máy bay thì máy bay m i có th r i kh i m t đ t. Mà s c nâng l n hay nh l i có quanớ ể ờ ỏ ặ ấ ứ ớ ỏ ạ

h v i t c đ dòng không khí th i qua b m t cánh máy bay: T c đ càng l n s c nângệ ớ ố ộ ổ ề ặ ố ộ ớ ứ

càng l n. N u không có gió, t c đ c a dòng không khí th i qua b m t cánh máy bayớ ế ố ộ ủ ổ ề ặ

b ng t c đ c a máy bay ch y trên đ ng băng; N u thu n theo chi u gió th i t i thì t cằ ố ộ ủ ạ ườ ế ậ ề ổ ớ ố

đ c a dòng không khí th i qua b m t cánh máy bay b ng t c đ ch y trên đ ng băngộ ủ ổ ề ặ ằ ố ộ ạ ườ

c a máy bay c ng thêm t c đ gió. Do v y, trong tình hình thu n chi u gió, l c nâng c aủ ộ ố ộ ậ ậ ề ự ủ

máy bay t ng đ i l n; Trong đi u ki n t c đ máy bay b ng nhau, kho ng cách ch yươ ố ớ ề ệ ố ộ ằ ả ạ

trên đ ng băng c a nó có th rút ng n m t ít so v i khi không có gió.ườ ủ ể ắ ộ ớ

Khi h cánh, chúng ta hy v ng t c đ hi n có c a máy bay nhanh chóng gi m xu ng. Hạ ọ ố ộ ệ ủ ả ố ạ

cánh thu n chi u gió thì có th l i d ng s c c n c a gió đ gi m t c đ máy bay, đậ ề ể ợ ụ ứ ả ủ ể ả ố ộ ể

kho ng cách máy bay tr t trên đ ng băng đ c gi m đi m t chút.ả ượ ườ ượ ả ộ

Máy bay c t cánh và h cánh thu n chi u gió còn có th nâng cao tính an toàn. Do t c đấ ạ ậ ề ể ố ộ

khi c t cánh và khi h cánh c a máy bay t ng đ i ch m, tính n đ nh đ u t ng đ iấ ạ ủ ươ ố ậ ổ ị ề ươ ố

kém, n u lúc này g p ph i m t tr n gió m nh th i ngang thì có th làm máy bay bế ặ ả ộ ậ ạ ổ ể ị

nghiêng đ , gây ra tai n n. Mà bay theo chi u gió v a không d b nh h ng c a gióổ ạ ề ừ ễ ị ả ưở ủ

ngang, l i còn có th làm máy bay gi đ c s c nâng nh t đ nh, do v y máy bay đ cạ ể ữ ượ ứ ấ ị ậ ượ

t ng đ i an toàn.ươ ố

Chính do nh ng lý do nêu trên, h ng c a đ ng băng sân bay không ph i đ c xây d ngữ ướ ủ ườ ả ượ ự

tuỳ ý, nó đ c ch n căn c vào h ng gió n i đó. Nh ng h ng gió c a m t n iượ ọ ứ ướ ở ơ ư ướ ủ ộ ơ

th ng thay đ i theo b n mùa trong năm, do v y h ng c a đ ng băng sân bay đ cườ ổ ố ậ ướ ủ ườ ượ

ch n theo h ng có th i gian gió th i dài nh t trong năm, h ng gió này đ c g i làọ ướ ờ ổ ấ ướ ượ ọ

h ng gió ch đ o.ướ ủ ạ

Tr c đây, t c đ máy bay t ng đ i ch m, tính n đ nh cũng không t t, cho nên vi cướ ố ộ ươ ố ậ ổ ị ố ệ

“lên xu ng theo chi u gió” là m t yêu c u t ng đ i cao. Có sân bay trong m t nămố ề ộ ầ ươ ố ộ

h ng gió bi n đ i t ng đ i nhi u, nên ph i xây d ng nhi u đ ng băng có các h ngướ ế ổ ươ ố ề ả ự ề ườ ướ

khác nhau, ho c xây d ng nhi u đ ng băng b c x giao nhau, đ ti n thích ng v iặ ự ề ườ ứ ạ ể ệ ứ ớ

h ng gió khác nhau trong m i mùa. Nh c đi m c a cách làm này là chi m quá nhi uướ ỗ ượ ể ủ ế ề

đ t, kinh phí xây d ng sân bay l n. M y năm g n đây, do vi c nâng cao tính năng n đ nhấ ự ớ ấ ầ ệ ổ ị

và gia tăng t c đ c a máy bay, nh h ng c a h ng gió đ i vi c máy bay lên xu ng đãố ộ ủ ả ưở ủ ướ ố ệ ố

không còn l n nh nh ng năm tr c. Do v y sân bay hi n đ i th ng ch c n xây d ngớ ư ữ ướ ậ ệ ạ ườ ỉ ầ ự

m t ho c m y đ ng băng song song theo h ng gió ch đ o là đ .ộ ặ ấ ườ ướ ủ ạ ủ

T i sao khi máy bay c t cánh, h cánh và trong khi bay đ u ph i dùng ra đa đi u khi n?ạ ấ ạ ề ả ề ể

Sân bay th ng đ c g i là “C ng hàng không”, là m t đ u m i giao thông vô cùng b nườ ượ ọ ả ộ ầ ố ậ

r n, m i ngày đó đ u có r t nhi u máy bay c t cánh và h cánh.ộ ỗ ở ề ấ ề ấ ạ

Tuy sân bay r t l n, nh ng do t c đ c a máy bay r t nhanh, đ tránh s va ch m gi aấ ớ ư ố ộ ủ ấ ể ự ạ ữ

các máy bay, các khai thác viên không l u ph i k p th i n m b t đ c v trí c a máy bayư ả ị ờ ắ ắ ượ ị ủ

trong ph m vi vài nghìn mét, cũng nh t c đ , ph ng h ng c a máy bay, sau đó m iạ ư ố ộ ươ ướ ủ ớ

phát ra ch th chu n xác v s c t cánh, h cánh đ i v i t ng máy bay. Ph i hoàn thànhỉ ị ẩ ề ự ấ ạ ố ớ ừ ả

t t công tác đi u đ v a n ng n v a t m nh v y thì đ i v i h , ra đa là th không thố ề ộ ừ ặ ề ừ ỉ ỉ ư ậ ố ớ ọ ứ ể

thi u. Sân bay có l p đ t ra đa, các khai thác viên có th nhìn th y rõ toàn b tình hình sânế ắ ặ ể ấ ộ

bay trong ph m vi vài trăm nghìn mét qua màn hình ra đa. Nh ng lo i ra đa này đ c g iạ ữ ạ ượ ọ

là “Rađa qu n lý giao thông hàng không” và “Rađa h cánh chính xác”. Màn hi n th rađaả ạ ể ị

có th d báo qu đ o h cánh lý t ng nh t cho t ng máy bay. Trong quá trình máy bayể ự ỹ ạ ạ ưở ấ ừ

ti p đ t, rađa liên t c đo đ c v trí c a máy bay và dùng đi n đàm ch đ o cho phi côngế ấ ụ ạ ị ủ ệ ỉ ạ

bay theo đ ng bay chính xác nh t cho đ n khi máy bay đ c ti p đ t an toàn.ườ ấ ế ượ ế ấ

Ra đa không ch đi u khi n cho máy bay khi c t cánh và ti p đ t mà còn ch đ o trong cỉ ề ể ấ ế ấ ỉ ạ ả

quá trình bay. Thông th ng, máy bay bay theo l trình t t nh t đã đ nh. N u g p tr i t iườ ộ ố ấ ị ế ặ ờ ố

ho c mây mù, ho c phi công không quen l trình thì ph i dùng ra đa d n đ ng. Trên máyặ ặ ộ ả ẫ ườ

bay có l p m t thi t b ra đa, ăng ten h ng v phía m t đ t, màn hi n th s hi n lênắ ộ ế ị ướ ề ặ ấ ể ị ẽ ệ

m t “B n đ rađa”, hoa tiêu nhìn th y b n đ này có th bi t v trí c a máy bay, đ mộ ả ồ ấ ả ồ ể ế ị ủ ả

b o ch c ch n máy bay đang đi đúng h ng.ả ắ ắ ướ

Trong quá trình bay, phi công ph i k p th i n m đ c kho ng cách gi a máy bay và m tả ị ờ ắ ượ ả ữ ặ

đ t, cho nên máy bay đ c l p đ t thêm m t b ph n g i là “Rađa thăm dò đ cao”. Nhấ ượ ắ ặ ộ ộ ậ ọ ộ ư

v y, khi bay trên bi n, có th bi t đ c kho ng cách t máy bay đ n m t bi n , khi bayậ ể ể ế ượ ả ừ ế ặ ể

trên đ ng b ng có th bi t đ c máy bay cách m t đ t bao xa, khi bay trên nh ng đ nhồ ằ ể ế ượ ặ ấ ữ ỉ

núi cũng có th bi t kho ng cách gi a máy bay và đ nh núi, k c đ cao c a đ nh núi.ể ế ả ữ ỉ ể ả ộ ủ ỉ

Trên m t s máy bay quân s còn có “Rađa ch ng va ch m”, nó có th c nh báo k p th iộ ố ự ố ạ ể ả ị ờ

đ phi công tránh núi cao hay nh ng ki n trúc cao khi máy bay bay đ cao t ng đ iể ữ ế ở ộ ươ ố

th p.ấ

Vì sao máy bay t c đ l n ngày càng… “c t cánh”?ố ộ ớ ụ

Cùng v i vi c nâng cao t c đ c a các phi c , con ng i ngày càng thu ng n cánh c aớ ệ ố ộ ủ ơ ườ ắ ủ

chúng l i. H ti t ki m v t li u chăng?ạ ọ ế ệ ậ ệ

Đ ng nhiêun không ph i v y. Máy bay nh vào cánh mà sinh ra l c nâng lên cao, cánhươ ả ậ ờ ự

càng l n thì l c nâng càng l n. Nh ng xét trên ph ng di n l c c n thì cánh dài ch ngớ ự ớ ư ươ ệ ự ả ẳ

“l i l c” gì, cánh càng dài thì l c c n càng l n mà thôi. Vì th , m t máy bay có t c đợ ộ ự ả ớ ế ộ ố ộ

1.000 km/gi thì toàn b s i cánh dài kho ng 33 mét và thân dài kho ng 20 mét. Nh ngờ ộ ả ả ả ư

m t chi c khác có t c đ 1.700 km/gi , thân kho ng 20 mét, thì s i cánh ch c n kho ngộ ế ố ộ ờ ả ả ỉ ầ ả

12 mét là đ .ủ

Cánh dài dành cho bay ch mậ

Khi t c đ bay t ng đ i th p, đ t o ra đ l c nâng, ng i ta làm cánh máy bay dàiố ộ ươ ố ấ ể ạ ủ ự ườ

thêm m t chút, ví d cánh tàu l n r t dài. Nh ng sau khi t c đ đ c nâng cao, đ c bi tộ ụ ượ ấ ư ố ộ ượ ặ ệ

là khi bay v i t c đ v t âm thanh, n u cánh dài thì l c c n sinh ra s đ c bi t l n. Vìớ ố ộ ượ ế ự ả ẽ ặ ệ ớ

v y khi bay t c đ cao, ng i ta tìm cách làm cho cánh máy bay càng ng n càng t t.ậ ở ố ộ ườ ắ ố

V n đ n y sinh đây, khi đã làm ng n cánh máy bay r i, li u nó có t o ra đ l c nângấ ề ả ở ắ ồ ệ ạ ủ ự

không?

đây có hai tình hu ng: khi máy bay đang bay trên tr i, t c đ càng nhanh thì l c nângỞ ố ờ ố ộ ự

sinh ra càng l n, vì th cánh ng n cũng sinh ra l c nâng đ dùng.ớ ế ắ ự ủ

Nh ng khi máy bay c t cánh ho c h cánh, t c đ t ng đ i nh , l c nâng do cánh ng nư ấ ặ ạ ố ộ ươ ố ỏ ự ắ

t o ra không đ đ kh c ph c tr ng l ng máy bay. Trong tr ng h p này, máy bay c nạ ủ ể ắ ụ ọ ượ ườ ợ ầ

ph i ch y trên m t đ t m t kho ng cách r t dài, t i khi đ t đ c t c đ khá cao m i cóả ạ ặ ấ ộ ả ấ ớ ạ ượ ố ộ ớ

th r i kh i m t đ t. Đ ng bay dài cũng giúp máy bay v a ch y v a gi m t c đ trongể ờ ỏ ặ ấ ườ ừ ạ ừ ả ố ộ

quá trình ti p đ t. Đó là nguyên nhân ch y u c a vi c máy bay cao t c hi n đ i đòi h iế ấ ủ ế ủ ệ ố ệ ạ ỏ

sân bay ph i có đ ng băng r t dài.ả ườ ấ

Hi n nay, đã có nhi u lo i máy bay đ c ch t o theo ki u “cánh c p cánh xoè”. Lo iệ ề ạ ượ ế ạ ể ụ ạ

máy bay này khi bay v i t c đ cao, cánh có th rút ng n l i, còn khi c t cánh ho c hớ ố ộ ể ắ ạ ấ ặ ạ

cánh, cánh s gi ng ra, nên có th gi i quy t đ c mâu thu n trên.ẽ ươ ể ả ế ượ ẫ

Vì sao máy bay không c n v y cánh nh chim?ầ ẫ ư

M i xem ra thì hình nh máy bay “thông minh” còn chim “kém phát tri n”. Nh ng s th cớ ư ể ư ự ự

hoàn toàn ng c l i. Máy bay hi n đ i, b t k là lo i nào, đ u ph i có đ y đ cánh máyượ ạ ệ ạ ấ ể ạ ề ả ầ ủ

bay và cánh qu t m i bay đ c, v i chim, chúng đã ti n hoá thành công “hai trong m t”.ạ ớ ượ ớ ế ộ

Cánh máy bay dùng đ sinh ra l c năng, khi n máy bay có th treo lên cao, còn cánh qu tể ự ế ể ạ

máy bay có tác d ng sinh l c kéo hay l c đ y khi n máy bay ti n v phía tr c. N uụ ự ự ẩ ế ế ề ướ ế

không có cánh qu t mà ch có cánh thôi thì máy bay s bi n thành tàu l n. Tàu l n ph iạ ỉ ẽ ế ượ ượ ả

nh m t l c khác đ lên cao ch t mình không th bay lên. T đó có th th y trong khiờ ộ ự ể ứ ự ể ừ ể ấ

bay, cánh máy bay ch có tác d ng nâng, đ ch không t o ra l c đ làm cho máy bay ti nỉ ụ ỡ ứ ạ ự ể ế

lên đ c.ượ

Cánh chim không gi ng nh v y. Chim không có cánh qu t, trên mình chúng không cóố ư ậ ạ

đ ng c pít tông làm quay cánh qu t đ kéo chúng v phía tr c, l i cũng không có đ ngộ ơ ạ ể ề ướ ạ ộ

c ph n l c phun khí đ t ra phía sau đ y chúng ti n lên. Đ ng c c a chim chính là b nơ ả ự ố ẩ ế ộ ơ ủ ả

thân nó, còn đ y nó ti n v phía tr c là nh vào đôi cánh. Vì v y cánh chim đ ng th iẩ ế ề ướ ờ ậ ồ ờ

hoàn thành hai nhi m v : m t là sinh ra l c nâng khi n thân mình treo trên cao, hai làệ ụ ộ ự ế ở

sinh ra l c đ y khi n thân mình chúng ti n v phía tr c.ự ẩ ế ế ề ướ

Cánh máy bay c đ nh ch có tác d ng sinh ra l c nâng. Nh ng cánh v đ c m i có thố ị ỉ ụ ự ữ ỗ ượ ớ ể

đ ng th i sinh ra l c nâng và l c đ y. Cho nên cánh máy bay b t đ ng còn cánh chim thìồ ờ ự ự ẩ ấ ộ

ph i v y lên v y xu ng.ả ẫ ẫ ố

Th li u có th làm cánh máy bay v lên v xu ng không? Đó là ý t ng mà t xa x aế ệ ể ỗ ỗ ố ưở ừ ư

loài ng i đã mong mu n mà ch a th c hi n đ c. Nghiên c u khí đ ng l c h c choườ ố ư ự ệ ượ ứ ộ ự ọ

th y, dùng ph ng th c bay v cánh t ng đ i ti t ki m l c. Nh ng do nguyên lý vàấ ươ ứ ỗ ươ ố ế ệ ự ư

hình d ng bên ngoài c a cánh v khá ph c t p, nên loài ng i đ n nay v n ch a làm chạ ủ ỗ ứ ạ ườ ế ẫ ư ủ

đ c công ngh này.ượ ệ

T i sao ph i ch t o máy bay có cánh h ng v phía tr c?ạ ả ế ạ ướ ề ướ

Thông th ng thì cánh máy bay đ u h ng v phía sau, nh ng ch ng l l i không có lo iườ ề ướ ề ư ẳ ẽ ạ ạ

máy bay nào cánh h ng v phía tr c? Tháng 9/1997, t i m t sân bay ngo i ôướ ề ướ ạ ộ ở ạ

Matxc va, l n đ u tiên lo i máy bay chi n đ u m i có cánh h ng v phía tr c mangơ ầ ầ ạ ế ấ ớ ướ ề ướ

tên S-37 đã c t cánh. Đôi cánh kéo dài v phía tr c c a nó đã đem l i cho ng i xemấ ề ướ ủ ạ ườ

m t c m giác m i.ộ ả ớ

Hi n nay, không ít máy bay có cánh h ng v phía sau đã đ t đ c t c đ r t cao, th mệ ướ ề ạ ượ ố ộ ấ ậ

chí đã v t qua t c đ c a âm thanh. Nh ng lo i máy bay này cũng có m t nh c đi mượ ố ộ ủ ư ạ ộ ượ ể

r t l n là khi máy bay đ t đ n t c đ cao, lu ng không khí có th chuy n đ ng trên bấ ớ ạ ế ố ộ ồ ể ể ộ ề

m t máy bay. Khi m t ph n khí men theo mép cánh chuy n đ ng t trong ra ngoài, đ uặ ộ ầ ể ộ ừ ầ

mút phía ngoài cánh máy bay s xu t hi n nh ng r i lo n đáng s . Nh ng r i lo n nàyẽ ấ ệ ữ ố ạ ợ ữ ố ạ

nh h ng r t l n đ n l c nâng c a cánh ngoài máy bay, nghiêm tr ng h n thì nó có thả ưở ấ ớ ế ự ủ ọ ơ ể

nh h ng đ n hi u qu đi u khi n c a tay lái, d n đ n tr ng h p máy bay đang bayả ưở ế ệ ả ề ể ủ ẫ ế ườ ợ

có th t lăn tròn trên không, gây ra nguy hi m t i s an toàn c a máy bay và ng i lái.ể ự ể ớ ự ủ ườ

N u đem so sánh, máy bay có cánh h ng v phía tr c không có nh c đi m này. Khiế ướ ề ướ ượ ể

lu ng khí chuy n đ ng men theo b m t c a máy bay, cánh tr c s cho lu ng khíồ ể ộ ề ặ ủ ướ ẽ ồ

chuy n đ ng t ngoài vào trong, làm lu ng khi trong cánh có s phân ly. Do lu ng khí điể ộ ừ ồ ự ồ

t ngoài vào trong có th t p trung l i, cùng đi qua b m t cánh máy bay và không nhừ ể ậ ạ ề ặ ả

h ng chút nào đ n l c nâng, l i càng không th nh h ng t i s đi u khi n ho t đ ngưở ế ự ạ ể ả ưở ớ ự ề ể ạ ộ

c a máy bay, tr ng thái làm vi c c a tay lái. Nh v y, lo i máy bay có cánh h ng vủ ạ ệ ủ ư ậ ạ ướ ề

phía tr c có đ c tính chuy n đ ng khí t t h n, đ t đ c l c nâng l n, l c c n l i nh .ướ ặ ể ộ ố ơ ạ ượ ự ớ ự ả ạ ỏ

M t đi m t t n a là máy bay chi n đ u có cánh h ng v phía tr c có th ho t đ ngộ ể ố ữ ế ấ ướ ề ướ ể ạ ộ

đ c trên không v i m t góc đ l n làm cho máy bay chi n đ u đ t đ c t c đ c nượ ớ ộ ộ ớ ế ấ ạ ượ ố ộ ầ

thi t đ b t đ c các máy bay chi n đ u khác, chi m u th trên b u tr i.ế ể ắ ượ ế ấ ế ư ế ầ ờ

T i sao tr c đây t t c các lo i máy bay đ u có cánh h ng v phía sau? Lý do là vì đạ ướ ấ ả ạ ề ướ ề ộ

c ng c a nguyên li u t o nên cánh máy bay tr c đây không đ , n u máy bay s d ngứ ủ ệ ạ ướ ủ ế ử ụ

lo i cánh h ng v phía tr c s làm cho kh năng ch ng bay ngo t trong lúc bay c aạ ướ ề ướ ẽ ả ố ặ ủ

đ ng c gi m sút rõ r t. D i tác d ng gia tăng c a lu ng không khí, cánh ngoài c a máyộ ơ ả ệ ướ ụ ủ ồ ủ

bay có th xu t hi n hi n t ng cong lên trên, cùng v i s gia tăng c a l c nâng và gócể ấ ệ ệ ượ ớ ự ủ ự

đ bay thì hi n t ng này ti p t c tăng lên. Nh v y, s tu n hoàn không t t này có thộ ệ ượ ế ụ ư ậ ự ầ ố ể

làm g y gi a ph n cánh và thân máy bay. Gi s ph i ngăn ch n hi n t ng cánh máyẫ ữ ầ ả ử ả ặ ệ ượ

bay r n n t thì ch còn cách gia tăng đ dày c a cánh đ tăng c ng kh năng ch ngạ ứ ỉ ộ ủ ể ườ ả ố

cong. Nh ng làm nh v y thì tr ng l c c a máy bay s gia tăng r t nhi u. Th là các kư ư ậ ọ ự ủ ẽ ấ ề ế ỹ

s đành ph i b qua thi t k cánh máy bay h ng v phía tr c mà ph bi n áp d ngư ả ỏ ế ế ướ ề ướ ổ ế ụ

hình th c cánh h ng v phía sau.ứ ướ ề

S ra đ i c a nh ng lo i v t li u m i đã làm cho máy bay có cánh h ng v phía tr cự ờ ủ ữ ạ ậ ệ ớ ướ ề ướ

h i sinh. Cùng v i s gia tăng trong vi c t ng h p các s i, các lo i v t li u này ngày càngồ ớ ự ệ ổ ợ ợ ạ ậ ệ

nh h n, m nh h n, c ng h n, kh năng ch ng cong v o đ c bi t m nh m . Do v y,ẹ ơ ạ ơ ứ ơ ả ố ẹ ặ ệ ạ ẽ ậ

ng i ta l i đi sâu vào nghiên c u máy bay có cánh h ng v phía tr c. Năm 1984 Mườ ạ ứ ướ ề ướ ỹ

đã nghiên c u ch t o ra máy bay th nghi m có cánh h ng v phía tr c “X – 29A”ứ ế ạ ử ệ ướ ề ướ

toàn b ng các v t li u ph c h p, còn máy bay “S – 27”, là lo i máy bay có cánh h ng vằ ậ ệ ứ ợ ạ ướ ề

phía tr c có tính năng u vi t, t o ti n đ phát tri n r ng l n cho ki u máy bay m i c aướ ư ệ ạ ề ồ ể ộ ớ ể ớ ủ

th k XXI.ế ỷ

Máy bay đ u mu n bay cao ph i không?ề ố ả

Chúng ta bi t r ng, máy bay th ng đ u bay càng cao càng t t. Vì v y, xét v m t quânế ằ ườ ề ố ậ ề ặ

s , khi không chi n, n u có th bay cao h n máy bay c a đ ch thì có th nhìn t trênự ế ế ể ơ ủ ị ể ừ

xu ng, thu n ti n đ t n công đ i ph ng; Còn n u nói v máy bay ném bom và máy bayố ậ ệ ể ấ ố ươ ế ề

trinh sát thì càng bay cao càng có l i đ tránh b máy bay đ i ph ng t n công và pháoợ ể ị ố ươ ấ

b n lên t m t đ t. Nói v m t dân d ng, bay cao trên không, s c c n không khí nh ,ắ ừ ặ ấ ề ặ ụ ứ ả ỏ

dòng không khí t ng đ i n đ nh, hành khách ng i trên máy bay ít c m th y xóc. N uươ ố ổ ị ồ ả ấ ế

bay trên cao nguyên, gi ng nh trên cao nguyên Thanh T ng c a Trung Qu c, thôngố ư ạ ủ ố

th ng cao trên m t n c bi n 45km m i đ m b o an toàn.ườ ặ ướ ể ớ ả ả

Nh ng do s phát tri n k thu t phòng không hi n đ i, hi n nay có máy bay quân d ngư ự ể ỹ ậ ệ ạ ệ ụ

l i ng c l i, nó không yêu c u bay cao, mà l i mong bay càng th p càng t t. Nh v yạ ượ ạ ầ ạ ấ ố ư ậ

nghe ra th t khó lý gi i, t i sao l i c n bay th p?ậ ả ạ ạ ầ ấ

Thì ra máy bay quân d ng bay cao r t d b ra đa c a đ ch phát hi n. Sóng vô tuy n đi nụ ấ ễ ị ủ ị ệ ế ệ

trên không do ra đa phát ra khi g p ph i máy bay đ ch thì s ph n x l i, hi n th rõ nhặ ả ị ẽ ả ạ ạ ể ị ả

c a máy bay đ ch trên màn hình ra đa. Nh ng sóng đi n ra đa có m t đ c đi m là nó ch cóủ ị ư ệ ộ ặ ể ỉ

th truy n theo đ ng th ng, không th quay. N u máy bay bay đ c r t th p, do bể ề ườ ẳ ể ế ượ ấ ấ ề

m t Trái đ t l i lõm, thì ngoài kho ng cách nh t đ nh máy bay s n m ngoài t m ki mặ ấ ồ ả ấ ị ẽ ằ ầ ể

soát c a ra đa, sóng ra đa không tìm th y máy bay. Do v y, đ đ t phá vào khu v c phòngủ ấ ậ ể ộ ự

không c a đ i ph ng, máy bay ném bom và máy bay trinh sát hi n đ i áp d ng ph ngủ ố ươ ệ ạ ụ ươ

pháp bay là là trên m t đ t, g i là “đ t kích phòng không bay th p”. Do máy bay bay th pặ ấ ọ ộ ấ ấ

v i t c đ cao g n khu v c c a đ ch, khi b ra đa c a đ ch phát hi n thì đã nhanh chóngớ ố ộ ầ ự ủ ị ị ủ ị ệ

bay đ n đ nh đ u chúng. Nh v y, t lúc đ i ph ng phát hi n máy bay đ ch đ n némế ỉ ầ ư ậ ừ ố ươ ệ ị ế

bom ho c máy bay chi n đ u c t cánh thì th i gian chu n b c c kỳ ng n, th m chí có lúcặ ế ấ ấ ờ ẩ ị ự ắ ậ

không k p tr tay. Chính vì máy bay bay th p đ t phá vào phòng tuy n c a đ i ph ng cóị ở ấ ộ ế ủ ố ươ

tính b t ng c c m nh, do v y c h i mà nó b đánh tr là r t nh .ấ ờ ự ạ ậ ơ ộ ị ả ấ ỏ

Bay t c đ cao là là trên m t đ t không ph i là chuy n d . Vì trên m t đ t có dãy núi, cóố ộ ặ ấ ả ệ ễ ặ ấ

công trình xây d ng cao to, m t khi không c n th n s b đâm máy bay và t n n. Máyự ộ ẩ ậ ẽ ị ử ạ

bay cao t c hi n đ i có kh năng đ t phá phòng không bay th p đ u có m t h th ngố ệ ạ ả ộ ấ ề ộ ệ ố

theo dõi đ a hình, liên t c dùng máy tính đ tính toán kho ng cách v i m t đ t, t đ ngị ụ ể ả ớ ặ ấ ự ộ

đi u khi n máy bay bay cao ho c th p đ tránh nguy hi m khi va ch m v i ch ng ng iề ể ặ ấ ể ể ạ ớ ướ ạ

v t trên m t đ t.ậ ặ ấ

Ngoài máy bay quân s ra, có lo i máy bay dân d ng cũng c n bay là là trên m t đ t. Víự ạ ụ ầ ặ ấ

d máy bay dùng trong nông nghi p đ phun thu c tr sâu và thu c di t c thì c n lo iụ ệ ể ố ừ ố ệ ỏ ầ ạ

máy bay siêu th p bay cách cánh đ ng m y mét. N u bay quá cao, thu c b t r i t trênấ ồ ấ ế ố ộ ả ừ

máy bay s b gió cu n đi bay lung tung, bay th p thì m i có hi u qu . Nh ng lo i máyẽ ị ố ấ ớ ệ ả ư ạ

bay t c đ ch m, không c n l p ráp h th ng t đ ng thăm dò đ a hình có giá đ t, chố ộ ậ ầ ắ ệ ố ự ộ ị ắ ỉ

c n nhân viên đi u khi n là đ c.ầ ề ể ượ

Máy bay hàng không là gì?

Máy bay hàng không là m t lo i thi t b đang đ c nghiên c u, tên g i đ y đ c a nó làộ ạ ế ị ượ ứ ọ ầ ủ ủ

máy bay hàng không vũ tr . Nó v a có th bay trên b u tr i, v a có th bay vào vũ tr , đóụ ừ ể ầ ờ ừ ể ụ

là m t lo i thi t b k t h p cao kĩ thu t hàng không và kĩ thu t hàng không vũ tr .ộ ạ ế ị ế ợ ậ ậ ụ

Năm 1981, n c Mĩ đã ch t o thành công máy bay vũ tr ,tr thành m t m c l ch s quanướ ế ạ ụ ở ộ ố ị ử

tr ng trong l ch s phát tri n ngành hàng không vũ tr . Nh ng máy bay vũ tr v n còn t nọ ị ử ể ụ ư ụ ẫ ồ

t i nhi u nh c đi m, ch y u là vi c b o d ng ph c t p, phí t n quá l n và th ngạ ề ượ ể ủ ế ệ ả ưỡ ứ ạ ổ ớ ườ

xuyên x y ra s c . Nh ng n u đem so sánh máy bay hàng không và máy bay vũ tr thìả ự ố ư ế ụ

máy bay hàng không có nhi u u đi m c a máy bay h n. Đ a hình h cánh đ n gi n, b oề ư ể ủ ơ ị ạ ơ ả ả

d ng và s d ng d dàng, thao tác và phí dùng th p, có th bay và h cánh trên nh ngưỡ ử ụ ễ ấ ể ạ ữ

sân bay c l n thông d ng, ngay đ n b ngoài c a nó cũng r t gi ng v i máy bay chỡ ớ ụ ế ề ủ ấ ố ớ ở

khách. Nhiên li u c a nó là khí Hidro, khi bay trong b u khí quy n,có th l i d ng tri tệ ủ ầ ể ể ợ ụ ệ

đ đ c khí ôxi trong không khí. Thêm vào đó là nó có th s d ng đi s d ng l i nhi uể ượ ể ử ụ ử ụ ạ ề

l n, th c s đã th c hi n đ c hi u năng cao mà phí dùng l i th p.ầ ự ự ự ệ ượ ệ ạ ấ

Kĩ thu t m u ch t khi nghiên c u máy bay hàng không đó là thi t b đ ng l c. Thi t bậ ấ ố ứ ế ị ộ ự ế ị

đ ng l c c a nó b t bu c ph i có th làm vi c trong m t ph m vi r t r ng, đó chính làộ ự ủ ắ ộ ả ể ệ ộ ạ ấ ộ

nó có th v n hành m t cách bình th ng t lúc mát bay c t cánh t t c đ b ng 0 choể ậ ộ ườ ừ ấ ừ ố ộ ằ

đ n ph m vi t c đ siêu cao khi đã bay vào trong vũ tr . Đi u này yêu c u các thi t bế ạ ố ộ ụ ề ầ ế ị

đ ng l c c a nó ph i có hai ch c năng: Th nh t là ch c năng c a đ ng c tên l a dùngộ ự ủ ả ứ ứ ấ ứ ủ ộ ơ ử

vào vi c đ y ngoài t ng khí quy n; Th hai đó là ch c năng đ ng c theo hình th c hútệ ẩ ở ầ ể ứ ứ ộ ơ ứ

khí, dùng đ đ y trong t ng khí quy n. Khi đ ng c theo ki u hút khí làm vi c, dùng tácể ẩ ầ ể ộ ơ ể ệ

d ng nén đ ti n hành nén không khí hoá l ng, cung c p nhiên li u oxi l ng.ụ ể ế ỏ ấ ệ ỏ

Có th d li u, máy bay hàng không m t khi đ c ch t o thành công, nó s hoàn toànể ự ệ ộ ượ ế ạ ẽ

thay th cho máy bay vũ tr , mà th i gian bay gi a hai thành ph b t kỳ nào trên Trái đ tế ụ ờ ữ ố ấ ấ

đ u không quá hai ti ng đ ng h . N u đi u đó tr thành hi n th c s là m t thành côngề ế ồ ồ ế ề ở ệ ự ẽ ộ

l n lao c a nhân lo i!ớ ủ ạ

T i sao trong không trung l i có hi n t ng b m t tr ng l c?ạ ạ ệ ượ ị ấ ọ ự

V n v t trên Trái đ t đ u ch u s c hút c a Trái đ t, và đ c g i là tr ng l c. Đ l n c aạ ậ ấ ề ị ứ ủ ấ ượ ọ ọ ự ộ ớ ủ

tr ng l c gi m d n cùng v i s tăng lên c a đ cao. Các tàu vũ tr trong lúc bay xungọ ự ả ầ ớ ự ủ ộ ụ

quanh Trái đ t ho c trên qu đ o gi các hành tinh , chúng th ng cách xa qu đ t vàấ ặ ỹ ạ ữ ườ ả ấ

tinh c u khác, t nhiên s vào tr ng thái m t tr ng l c, đây chính là hi n t ng m tầ ự ẽ ở ạ ấ ọ ự ệ ượ ấ

tr ng l c. Đ ng nhiên, m t tr ng l c không ph i là tuy n đ i ko có tr ng l c, ch cóọ ự ươ ấ ọ ự ả ệ ố ọ ự ỉ

đi u là tr ng l c r t ít, cho nên m t tr ng l c còn th ng đ c g i là tr ng l c y u.ề ọ ự ấ ấ ọ ự ườ ượ ọ ọ ự ế

Hi n t ng m t tr ng l c chính là m t đ c tính vô cùng quan tr ng c a môi tr ng trongệ ượ ấ ọ ự ộ ặ ọ ủ ườ

vũ tr .ụ

Trong tr ng thái m t tr ng l c, c th con ng i và các v t th khác s có th bay lên dùạ ấ ọ ự ơ ể ườ ậ ể ẽ ể

ch c n ch u tác đ ng c a m t l c r t nh . L i d ng hi n t ng này, ng i ta có th ti nỉ ầ ị ộ ủ ộ ự ấ ỏ ợ ụ ệ ượ ườ ể ế

hành gia công m t s nguyên li u và nghiên c u khoa h c mà khó lòng có th th c hi nộ ố ệ ứ ọ ể ự ệ

đ c trên m t đ t, ví d nh s n xu t silíc đ n tinh th đ thu n cao, ch t o h p kimượ ặ ấ ụ ư ả ấ ơ ể ộ ầ ế ạ ợ

siêu d n và kim lo i siêu thu n, và ch t t o các d c ph m sinh v t đ c bi t v.v…ẫ ạ ầ ế ạ ượ ẩ ậ ặ ệ

M t tr ng l c cũng mang l i nh ng đi u ki n thu n l i cho vi c l p ráp k t c u hàngấ ọ ự ạ ữ ề ệ ậ ợ ệ ắ ế ấ

không to l n (nh tr m không gian, tr m đi n dùng năng l ng M t tr i trong vũ tr )ớ ư ạ ạ ệ ượ ặ ờ ụ

trong vũ tr .ụ

Đ ng nhiên, m t tr ng l ng cũng có nh ng tác h i nh t đ nh đ i v i con ng i, chươ ấ ọ ượ ữ ạ ấ ị ố ớ ườ ủ

y u là các nhà du hành vũ tr th ng m c b nh v n đ ng vũ tr . Đ c tr ng đi n hìnhế ụ ườ ắ ệ ậ ộ ụ ặ ư ể

c a b nh này là s c m t nh t nh t, ra m hôi l nh, đau b ng bu n nôn, còn có lúc n củ ệ ắ ặ ợ ạ ồ ạ ụ ồ ướ

b t ti t ra nhi u h n bình th ng, ph n b ng phía trên khó ch u, thèm ng , đau đ u, m tọ ế ề ơ ườ ầ ụ ị ủ ầ ấ

c m giác ngon mi ng, có o giác b ng b nh. B m t tr ng l c trong th i gian dài còn cóả ệ ả ồ ề ị ấ ọ ự ờ

th d n đ n b nh loãng x ng và b p th t teo l i. Đ phòng tr và gi m thi u b nh v nể ẫ ế ệ ươ ắ ị ạ ể ừ ả ể ệ ậ

đ ng vũ tr , đ u tiên ph i đ y m nh vi c luy n t p c a các phi công trên m t đ t, tăngộ ụ ầ ả ẩ ạ ệ ệ ậ ủ ặ ấ

c ng th ch t; Ngoài ra ph i coi tr ng vi c luy n t p th d c trong vũ tr , khi chúng taườ ể ấ ả ọ ệ ệ ậ ể ụ ụ

đ c xem các c nh quay th c t v ho t đ ng trong không trung, th ng th ng cóượ ả ự ế ề ạ ộ ở ườ ườ

th th y, các nhà phi hành vũ tr đang luy n t p c th trên máy v n đ ng.ể ấ ụ ệ ậ ơ ể ậ ộ

Thi th trong kho ng không phân rã nh th nào?ể ả ư ế

N u x y ra s c ch t ng i, tr c tiên xác c a nhà du hành s b đóng băng vì c thế ả ự ố ế ườ ướ ủ ẽ ị ơ ể

con ng i v n ch y u là n c. Nh ng cái xác đó s không t n t i mãi mà d n b c h iườ ố ủ ế ướ ư ẽ ồ ạ ầ ố ơ

và cu i cùng bi n m t…ố ế ấ

Tr c h t, b n c n bi t r ng m c dù trong kho ng không vũ tr , các nhà du hành v nướ ế ạ ầ ế ằ ặ ả ụ ẫ

nhìn th y ánh sáng M t tr i, nh ng nhi t đ ngoài đó th p h n so v i b m t Trái đ tấ ặ ờ ư ệ ộ ấ ơ ớ ề ặ ấ

c a chúng ta nhi u l n. Đó là vì hành tinh c a chúng ta đ c các l p khí quy n bao b củ ề ầ ủ ượ ớ ể ọ

và gi m thông qua hi n t ng nhà kính, nh ng ngoài vũ tr thì không.ữ ấ ệ ượ ư ụ

Do v y, n u x y ra s c ch t ng i, tr c tiên xác c a nhà du hành s b đóng băng vìậ ế ả ự ố ế ườ ướ ủ ẽ ị

c th con ng i v n ch y u là n c. Nh ng cái xác đó s không t n t i mãi mà d nơ ể ườ ố ủ ế ướ ư ẽ ồ ạ ầ

b c h i và cu i cùng bi n m t. Đây là hi n t ng băng đá b c h i mà không c n tr i quaố ơ ố ế ấ ệ ượ ố ơ ầ ả

giai đo n hoá l ng.ạ ỏ

Còn kh năng phân rã c a xác ch t không t n t i, nh ng không ph i là do trong khôngả ủ ế ồ ạ ư ả

gian bao la không có vi khu n s ng mà là do không có oxy, m t ch t khí c n thi t đ phânẩ ố ộ ấ ầ ế ể

hu xác h u c . Quá trình bi n m t m t xác ch t trong vũ tr di n ra trong bao lâu thì choỷ ữ ơ ế ấ ộ ế ụ ễ

đ n nay ch a nhà khoa h c nào xác đ nh đ c. V lý thuy t, đi u đó còn ph thu c vàoế ư ọ ị ượ ề ế ề ụ ộ

ng i đó có m c qu n áo du hành hay không.ườ ặ ầ

M t s chuyên gia cho r ng, ch ng c n đ i đ n khi cái xác t b c h i, nó s b các thiênộ ố ằ ẳ ầ ợ ế ự ố ơ ẽ ị

th ch hay b i vũ tr xé nát v n thành tro b i vì trong không gian bao la có vô vàn thiênạ ụ ụ ụ ụ

th ch bay không theo m t qu đ o nào v i v n t c c c nhanh.ạ ộ ỹ ạ ớ ậ ố ự

Nhà n du hành vũ tr đ u tiên trên th gi i là ai?ữ ụ ầ ế ớ

Nhà n du hành vũ tr đ u tiên trên th gi i là Valentina Trereskova c a Liên Xô tr cữ ụ ầ ế ớ ủ ướ

đây. Ngày 16/06/1963, bà m t mình đã lái tàu vũ tr “Ph ng đông 6” bay vào vũ tr , cùngộ ụ ươ ụ

v i tàu vũ tr “Ph ng đông 5” đ c phóng đi 2 ngày tr c đó, hoàn thành chuy n bayớ ụ ươ ượ ướ ế

theo đ i. Trong 3 ngày 3 đêm trong không trung, chi c tàu vũ tr do bà đi u khi n đã bayộ ế ụ ề ể

quanh Trái đ t 48 vòng, l trình bay vào kho ng 2 tri u km. Hai chi c tàu vũ tr đã bìnhấ ộ ả ệ ế ụ

an tr v m t đ t vào ngày 19 tháng 6.ở ề ặ ấ

Trereskova đã dũng c m lái tàu vũ tr bay vào vũ tr , hoàn thành xu t s c k ho ch kh oả ụ ụ ấ ắ ế ạ ả

sát k thu t khoa h c và y h c v t ch t, b ng nh ng kinh nghi m c a b n thân, bà đãỹ ậ ọ ọ ậ ấ ằ ữ ệ ủ ả

ch ng minh r ng ph n cũng có th làm vi c và s ng bình th ng trong không trung,ứ ằ ụ ữ ể ệ ố ườ

m ra trang s c a ph n bay vào vũ tr .ở ử ủ ụ ữ ụ

Trereskova sinh năm 1937, t nh đã r t yêu thích b u tr i xanh. Sau khi t t nghi p trungừ ỏ ấ ầ ờ ố ệ

h c và tham gia công tác, m t m t bà v a tham gia h c tr ng hàm th k thu t, m tọ ộ ặ ừ ọ ở ườ ụ ỹ ậ ộ

m t tham gia ho t đ ng nh y dù c a câu l c b hàng không. T sau khi Gagarin l n đ uặ ạ ộ ả ủ ạ ộ ừ ầ ầ

tiên bay lên vũ tr , bà và nh ng ng i b n n câu l c b đã cùng vi t th cho ngànhụ ữ ườ ạ ữ ở ạ ộ ế ư

hàng không, kêu g i tuy n ch n ph n tham gia bay vào vũ tr . Năm 1962, tr i qua sọ ể ọ ụ ữ ụ ả ự

tuy n ch n ng t nghèo, cu i cùng bà đã đ c ch n vào đ i ngũ c a các nhà du hành vũể ọ ặ ố ượ ọ ộ ủ

tr .ụ

Đ bi u d ng s c ng hi n c a bà cho s nghi p hàng không vũ tr , bà đã đ c nh nể ể ươ ự ố ế ủ ự ệ ụ ượ ậ

huân ch ng Lê nin, huân ch ng gi i th ng Xioncopxki, huy ch ng vàng “Vũ tr ” doươ ươ ả ưở ươ ụ

H i liên hi p hàng không qu c t trao t ng, H i liên hi p ph n qu c t đã b u bà làmộ ệ ố ế ặ ộ ệ ụ ữ ố ế ầ

Phó ch t ch. M t dãy núi hình tròn trên M t trăng ( 28 đ vĩ b c, 145 đ kinh đông)ủ ị ộ ặ ở ộ ắ ộ

cũng đ c mang tên bà.ượ

Tháng 8 năm 1963, Trereskova đã k t hôn cùng v i m t nhà du hành vũ tr khác làế ớ ộ ụ

Nikolaiev và đã tr thành gia đình du hành vũ tr đ u tiên trên th gi i. Năm 1986, vở ụ ầ ế ớ ị

H ng nga đ ng đ i này đã đ n thăm quê h ng c a H ng nga trong truy n thuy t, đ tằ ươ ạ ế ươ ủ ằ ề ế ấ

n c Trung Qu c đã xôn xao.ướ ố

T i sao b đ du hành không phát n trong vũ tr ?ạ ộ ồ ổ ụ

Qu n áo c a các nhà du hành đ c làm b ng nhi u l p s i siêu b n và các v t li u khácầ ủ ượ ằ ề ớ ợ ề ậ ệ

đ c ng đ không b b c rách trong kho ng không vũ tr .ủ ứ ể ị ụ ả ụ

Các v t li u t o nên 9 ho c 10 l p b o v này g m v i ch t l ng cao, k t h p gi aậ ệ ạ ặ ớ ả ệ ồ ả ấ ượ ế ợ ữ

Teflon v i kevlar ch ng tr y x c, m t l p màng Mylar tráng nhôm có tăng c ng thêmớ ố ầ ướ ộ ớ ườ

v i b Darcon, v i nylon tráng Neoprene, v i Darcon, v i nylon tráng polyurethane, màngả ố ả ả ả

chìm polyurethane, nylon d n tr g m nhi u l p s i kim lo i, v i t ng h p Vinylẫ ở ồ ề ớ ợ ạ ả ổ ợ

ethylene t o ng d n cho ch t làm ngu i n c và l p lót b ng l a nylon giúp cho c thạ ố ẫ ấ ộ ướ ớ ằ ụ ơ ể

d ch u h n.ễ ị ơ

Tuy v y l c kéo c a chân không không ph i là m i đe doa chính đ i v i các l p v i này.ậ ự ủ ả ố ố ớ ớ ả

M i nguy hi m tr c ti p h n là vi c m t áp su t khí quy n bên trong do m t l nh gâyố ể ự ế ơ ệ ấ ấ ể ộ ỗ ỏ

ra b i m t thiên th ch c c nh , và do ti p xúc v i nhi t đ quá cao ho c quá th p, tuỳở ộ ạ ự ỏ ế ớ ệ ộ ặ ấ

thu c vào v trí c a các phi hành gia phía nào c a Trái đ t, g n hay xa M t tr i.ộ ị ủ ở ủ ấ ầ ặ ờ

Chi c ba lô đeo sau l ng các phi hành gia chính là m t chi c máy duy trì áp su t không khíế ư ộ ế ấ

đ th và ki m soát nhi t đ .ể ở ể ệ ộ

Các nhà du hành vũ tr t trên không trung s th y Trái đ t nh th nào?ụ ừ ẽ ấ ấ ư ế

Khi trên không trung, đi u thú v nh t c a các nhà du hành vũ tr đó là đ c ng m nhìnở ề ị ấ ủ ụ ượ ắ

toàn b b u tr i. H ng m các vì sao và không bao gi nhìn th y các ngôi sao nh p nháy,ộ ầ ờ ọ ắ ờ ấ ấ

đó là vì h có th nhìn th y các vì sao m t cách rõ nét do không b b u khi quy n che m t.ọ ể ấ ộ ị ầ ể ấ

H th ng ng m M t tr i m c và l n, nh ng h thích ng m nhìn nh t chính là c nh lúcọ ườ ắ ặ ờ ọ ặ ư ọ ắ ấ ả

M t tr i l n, sau khi M t tr i l n có th nhìn th y các ánh sáng tr ng, nhìn th y v tríặ ờ ặ ặ ờ ặ ể ấ ắ ấ ị

chính xác n i M t tr i l n. Nhìn ng m các M t trăng cũng r t thú v , ban ngày nhìn th yơ ặ ờ ặ ắ ặ ấ ị ấ

M t trăng hi n ra màu xanh nh t, trông r t đ p, đ p h n r t nhi u so v i khi đ c nhìnặ ệ ạ ấ ẹ ẹ ơ ấ ề ớ ượ

t m t đ t.ừ ặ ấ

Và các nhà du hành vũ tr v n thích ng m nh t đó chính là Trái đ t – cái nôi c a loàiụ ẫ ắ ấ ấ ủ

ng i, đó có nh ng ng i thân ngày đêm trông ngóng h . M c dù m i ng i đ u cóườ ở ữ ườ ọ ặ ỗ ườ ề

m t cách miêu t khác nhau, nh ng phát hi n và ý ki n c a riêng mình, nh ng m i ng iộ ả ữ ệ ế ủ ư ỗ ườ

đ u ph i th t lên t đáy lòng “Trái đ t xinh đ p vô cùng”. T trên không, ban ngày đ i bề ả ố ự ấ ẹ ừ ạ ộ

ph n qu đ t có màu xanh nh t, vành màu xanh đ m duy nh t đó chính là khu v c caoậ ả ấ ạ ậ ấ ự

nguyên Thanh T ng c a Trung Qu c; M t vài ng n núi cao và h ao không nh ng trôngạ ủ ố ộ ọ ồ ữ

r t rõ mà còn hi n ra màu xanh ô liu, trông gi ng nh màu c a m đ ng sun-fua-ric; Saấ ệ ố ư ủ ỏ ồ

m c Sahara hi n lên m t màu nâu đ c bi t; nh ng n i nhi t đ th p và không b mâyạ ệ ộ ặ ệ ở ữ ơ ệ ộ ấ ị

che khu t, ví d nh ng n i cao nh dãy núi Himalaya, có th nhìn th y r t rõ hình dángấ ụ ữ ơ ư ể ấ ấ

c a nó, th m chí còn có th nhìn th y các ao h , dòng su i, đ ng đi, đ ng b ng, cây c i,ủ ậ ể ấ ồ ố ườ ồ ằ ố

còn có th nhìn th y đ c c nh ng làn khói tr ng c a nh ng căn nhà và ng khói b cể ấ ượ ả ữ ắ ủ ữ ố ố

lên.

Nhà du hành vũ tr ng i M trên ch ng đ ng bay t i môi tr ng đã nhìn th y V n lýụ ườ ỹ ặ ườ ớ ườ ấ ạ

tr ng thành c a Trung Qu c; M t nhà du hành vũ tr khi bay qua M đã nhìn th y m tườ ủ ố ộ ụ ỹ ấ ộ

con đ ng c a bang Texas; Trên b u tr i n Đ , h nhìn th y xe l a ch y nh bay; Bayườ ủ ầ ờ Ấ ộ ọ ấ ử ạ ư

trên b u tr i Mi n đi n, h còn có th phân bi t đ c màu s c đ i l p trên M t tr i, víầ ờ ế ệ ọ ể ệ ượ ắ ố ậ ặ ờ

d nh đ nh núi Himalaya s ng s ng v i màu xanh đ m, đ c làm n i b t lên b i tuy tụ ư ỉ ừ ữ ớ ậ ượ ổ ậ ở ế

tr ng xoá, đem l i cho ng i xem m t c m giác mênh mông hoang v ng. Sa m c l n ắ ạ ườ ộ ả ắ ạ ớ ở

Iran càng khi n ng i xem b thu hút, nó trông gi ng nh sao M c, gi a l i xu t hi nế ườ ị ố ư ộ ở ữ ạ ấ ệ

vòng xoáy v i các màu đ , màu nâu và màu tr ng, đây chính là nh ng d u v t còn l u l iớ ỏ ắ ữ ấ ế ư ạ

sau khi h mu i b b c h i sau nhi u năm tháng. Ng i ta còn nhìn th y qu n đ o Hawaiiồ ố ị ố ơ ề ườ ấ ầ ả

phát sáng nh viên b o ng c màu xanh.ư ả ọ

Nhìn các tia ch p Trái đ t t trên không trung m i th t thú v và làm ng i ta ph nớ ở ấ ừ ớ ậ ị ườ ấ

ch n - nh ng tr n s m ch p l p lánh, trông nh hoa trúc đá b ng n , khi ch p phát ra liênấ ữ ậ ấ ớ ấ ư ừ ở ớ

t c có th nhìn th y c m t bi n l a. N u nh nhìn ch p vào ban đêm, có lúc còn có thụ ể ấ ả ộ ể ử ế ư ớ ể

nhìn th y ch p 5, 6 n i trong nh ng t ng mây khác nhau, làm cho toàn b t ng mâyấ ớ ở ơ ữ ầ ộ ầ

đ c chi u sáng, c nh s c đ p đ n say lòng ng i, th t s không th có cách nào miêuượ ế ả ắ ẹ ế ườ ậ ự ể

t cho h t đ c.ả ế ượ

Nhìn ng m Trái đ t t trên vũ tr có th nói là đ p không sao t xi t.ắ ấ ừ ụ ể ẹ ả ế

Đâu là ngu n oxy c a các nhà du hành?ồ ủ

Đ i v i m ng s ng c a con ng i, so v i n c và th c ph n, oxy còn quan tr ng h n r tố ớ ạ ố ủ ườ ớ ướ ự ẩ ọ ơ ấ

nhi u. Trên Trái đ t, b u khí quy n d ng nh là ngu n cung c p oxy vô t n. Nh ngề ấ ầ ể ườ ư ồ ấ ậ ư

trong vũ tr chân không hoàn toàn v ng m t oxy, các nhà du hành th b ng gì?ụ ắ ặ ở ằ

N u nhà du hành vũ tr b r i vào kho ng không không có oxy s x y ra tình tr ng thi uế ụ ị ơ ả ẽ ả ạ ế

oxy c p tính. Trong vòng vài phút, sinh m ng c a nhà du hành s g p nguy hi m, vì v yấ ạ ủ ẽ ặ ể ậ

khi bay trong vũ tr , cung c p oxy là v n đ u tiên hàng đ u.ụ ấ ấ ề ư ầ

Có nhi u gi i pháp cho v n đ này.ề ả ấ ề

1. Hoá l ng oxy trong các bình ch u áp su t cao: Các nhà leo núi, th l n và các phi côngỏ ị ấ ợ ặ

lái máy bay đ u dùng các bình oxy ki u đó. Tuy nhiên, ph ng pháp này khá h n ch ề ể ươ ạ ế ở

ch các bình ch a quá n ng mà l ng oxy thu đ c l i r t ít.ỗ ứ ặ ượ ượ ạ ấ

2. Dùng các peoxyt c a kim lo i ki m và ki m th đ l u gi và gi i phóng oxy: Khi đ tủ ạ ề ề ổ ể ư ữ ả ố

kim lo i ki m trong đi u ki n d oxy, đ t kim lo i ki m th trong oxy đi u ki n ápạ ề ề ệ ư ố ạ ề ổ ở ề ệ

su t cao có th t o đ c các peoxyt. Khi mang các peoxyt vào kho ng không vũ tr , choấ ể ạ ượ ả ụ

tác d ng v i n c ho c khí cacbonic, ta s thu đ c oxy. Vì peoxyt d ng r n có thụ ớ ướ ặ ẽ ượ ở ạ ắ ể

tích nh nên d mang theo. Khác v i oxy l ng, đây không c n các d ng c ch a đ cỏ ễ ớ ỏ ở ầ ụ ụ ứ ặ

bi t.ệ

Dùng ph ng pháp này còn có u đi m r t l n là peoxyt có th tác d ng v i khí cacbonicươ ư ể ấ ớ ể ụ ớ

do các nhà du hành th i ra đ t o oxy. Trên th c t khí cacbonic do các nhà du hành th iả ể ạ ự ế ả

ra là m t ch t có h i nên c n tìm cách lo i b . Trong quá trình v a nêu, ng i ta đã l iộ ấ ạ ầ ạ ỏ ừ ườ ợ

d ng khí ph th i đ ch t o oxy.ụ ế ả ể ế ạ

3. Dùng n c oxy già (công th c phân t H2O2) làm ngu n sinh oxy: Tuy n c oxy già làướ ứ ử ồ ướ

ch t l ng nh ng không c n ph i dùng các thi t b ch u áp l c cao đ ch a đ ng. Ch c nấ ỏ ư ầ ả ế ị ị ự ể ứ ự ỉ ầ

dùng b c làm ch t xúc tác là có th phân gi i nó thành oxy, n c và nhi t năng. Ba lo iạ ấ ể ả ướ ệ ạ

s n ph m này đ u r t c n cho nhà du hành: oxy đ th , n c đ u ng và nhi t năng làả ẩ ề ấ ầ ể ở ướ ể ố ệ

năng l ng t t nhiên r t c n cho tàu vũ tr .ượ ấ ấ ầ ụ

4. Đi n phân n c đ s n xu t khí oxy và hydro: Khí hydro sinh ra có th cho tác d ngệ ướ ể ả ấ ể ụ

v i khí cacbonic do các nhà du hành th i ra đ t o ra khí metan (CH4) là m t ch t cháyớ ả ể ạ ộ ấ

dùng sinh năng l ng.ượ

5. Dùng t o lam quang h p: T o lam là m t lo i th c v t bi n. Khi quang h p, nó cóả ợ ả ộ ạ ự ậ ở ể ợ

th s d ng khí cacbonic do các nhà du hành th i ra và n c đ t o ra đ ng glucoza vàể ử ụ ả ướ ể ạ ườ

oxy. Ch c n t o đi u ki n cho t o lam sinh s ng là có th t o đ c ngu n oxy liên t c.ỉ ầ ạ ề ệ ả ố ể ạ ượ ồ ụ

Đây có th là m t bi n pháp r t kinh t .ể ộ ệ ấ ế

B n phát hi n l n c a thiên văn h c trong nh ng năm 60 c a th k XX là gì?ố ệ ớ ủ ọ ữ ủ ế ỷ

Nh ng năm 60 c a th k XX, cùng v i s nâng cao tính năng c a kính vi n v ng vôữ ủ ế ỷ ớ ự ủ ễ ọ

tuy n lo i l n, trong môn khoa h c h p d n con ng i nh t là môn thiên th v t lý h c,ế ạ ớ ọ ấ ẫ ườ ấ ể ậ ọ

ti p đ n là nh ng phát hi n mang tính tr ng đ i, đó chính là các lo i tinh th , m ch sunế ế ữ ệ ọ ạ ạ ể ạ

tinh, b c x đ ng sau vũ tr và phân t h u c gi a các ngôi sao.ứ ạ ằ ụ ử ữ ơ ữ

Năm 1960 đã phát hi n ra lo i tinh th đ u tiên, đ c tr ng l n nh t c a nó là s thay đ iệ ạ ể ầ ặ ư ớ ấ ủ ự ổ

màu đ c a v ch quang ph r t l n, đi u này cho bi t r ng nó cách Trái đ t c a chúng taỏ ủ ạ ổ ấ ớ ề ế ằ ấ ủ

r t xa, có trên m y trăm tri u năm ho c hàng ngàn năm ánh sáng. M t khác, đ sáng c aấ ấ ệ ặ ặ ộ ủ

lo i thiên th m nh h n g p 100 ~ 1000 l n so v i toàn b h Ngân Hà (trong h Ngânạ ể ạ ơ ấ ầ ớ ộ ệ ệ

Hà c có kho ng 100.000.000.000 hành tinh), đ sáng c a b c x đi n m nh h nướ ả ộ ủ ứ ạ ệ ạ ơ

100.000 l n! Nh ng, th tích c a lo i tinh th l i r t nh , ch b ng m t ph n m y tri uầ ư ể ủ ạ ể ạ ấ ỏ ỉ ằ ộ ầ ấ ệ

t c a h Ngân hà! Nguyên nhân nào làm cho lo i tinh th trong th tích nh nh v y cóỷ ủ ệ ạ ể ể ỏ ư ậ

th tích t đ c nhi u năng l ng nh v y? Có ph i t n t i m t ngu n năng l ng m iể ụ ượ ề ượ ư ậ ả ồ ạ ộ ồ ượ ớ

mà chúng ta ngày nay v n ch a hi u rõ? Theo s tích lu c a t li u quan sát đ c cóẫ ư ể ự ỹ ủ ư ệ ượ

đ c t nhi u năm nay đã phát hi n ra trên 6200 lo i tinh th . Con ng i tuy có m t chútượ ừ ề ệ ạ ể ườ ộ

hi u bi t v chúng, nh ng b n ch t c a nó v n là m t bài toán ch a có l i gi i v iể ế ề ư ả ấ ủ ẫ ộ ư ờ ả ớ

chúng ta!

Năm 1967, hai nhà thiên văn h c n c Anh đã quan sát đ c m t ngu n b c x đi n kỳọ ướ ượ ộ ồ ứ ạ ệ

l trên b u tr i, chúng phát ra theo cùng chu kỳ xác đ nh m t cách l p đi l p l i m t đi nạ ầ ờ ị ộ ặ ặ ạ ộ ệ

xung b c x điêun, m c đ chính xác c a m ch xung v t qua c đ ng h bình th ng.ứ ạ ứ ộ ủ ạ ượ ả ồ ồ ườ

Lúc đ u, các nhà thiên văn h c còn hoài nghi chúng là m t b c đi n báo không dây c aầ ọ ộ ứ ệ ủ

các sinh v t cao c p trong vũ tr phát v h ng chúng ta! Sau đó ti p t c phát hi n raậ ấ ụ ề ướ ế ụ ệ

m t lo t thiên th nh v y, thông qua nghiên c u, các nhà thiên văn h c nh n th c đ cộ ạ ể ư ậ ứ ọ ậ ứ ượ

r ng đây là m t lo i thiên th m i - m t sao n tron chuy n đ ng v i t c đ cao, đ cằ ộ ạ ể ớ ộ ơ ể ộ ớ ố ộ ượ

g i là sao m ch xung. Ngày nay, đã có h n 550 sao m ch xung đ c phát hi n. Ch tọ ạ ơ ạ ượ ệ ấ

l ng c a sao m ch xung so v i M t tr i là t ng đ ng nhau, th tích thì l i r t nh ,ượ ủ ạ ớ ặ ờ ươ ươ ể ạ ấ ỏ

thông th ng đ ng kính ch có kho ng t 10 ~ 20 km, do đó m t đ r t l n, v t ch t saoườ ườ ỉ ả ừ ậ ộ ấ ớ ậ ấ

m ch xung c a 1 cm3 ch có 100 tri u t n, b ng 1000 t l n m t đ v t ch t h t nhânạ ủ ỉ ệ ấ ằ ỷ ầ ậ ộ ậ ấ ạ

c a M t tr i! Nhi t đ b m t c a sao m ch xung kho ng trên 10 tri u đ C, m t đủ ặ ờ ệ ộ ề ặ ủ ạ ở ả ệ ộ ậ ộ

h t nhân cao h n 6 t đ C, d i áp su t cao nhi t đ cao, v t ch t đ ng tr ng thái kỳạ ơ ỷ ộ ướ ấ ệ ộ ậ ấ ứ ở ạ

l - tr ng thái n tron, t c toàn b đi n t b ngoài c a nguyên t b hút vào h t nhânạ ạ ơ ứ ộ ệ ử ề ủ ử ị ạ

nguyên t mà trung hoá v i đi n tích d ng trong h t nhân, k t qu , h t nhân nguyên tử ớ ệ ươ ạ ế ả ạ ử

trung tính không mang đi n tích h t nhân và h t nhân s p x p m t cách ch t ch cùngệ ạ ạ ắ ế ộ ặ ẽ

nhau làm cho th tích nh l i nhi u l n. Ngày nay có không ít ng i cho r ng sao m chể ỏ ạ ề ầ ườ ằ ạ

xung là m t ngôi sao lâu đ i, b i vì nhiên li u c a h t nhân đó đã tiêu hao h t, d n đ nộ ờ ở ệ ủ ạ ế ẫ ế

k t qu tai bi n mà b mai m t. Ng i phát hi n ra sao xung m ch cũng do đó mà nh nế ả ế ị ộ ườ ệ ạ ậ

đ c gi i th ng Nobel v v t lý năm 1974.ượ ả ưở ề ậ

Năm 1965, hai nhà v t lý h c ng i M khi đi tìm ngu n âm thanh làm nhi u h th ngậ ọ ườ ỹ ồ ễ ệ ố

thông tin c a v tinh, b ng phát hi n ra trên các h ng c a b u tr i đ u có nh ng sóngủ ệ ỗ ệ ướ ủ ầ ờ ề ữ

b c x nh y u t, chúng t ng ng v i b c x v t đen nhi t đ tuy t đ i là 3K. Lo iứ ạ ỏ ế ớ ươ ứ ớ ứ ạ ậ ở ệ ộ ệ ố ạ

b c x này đ n t trong vùng sâu th m c a vũ tr , trên các h ng h u nh hoàn toànứ ạ ế ừ ẳ ủ ụ ướ ầ ư

gi ng nhau, có th th y r ng vũ tr không ph i là “chân không”. Hi n t ng này trongố ể ấ ằ ụ ả ệ ượ

thiên văn h c đ c g i là b c x b i c nh vũ tr . Nó đã nêu ra m t ch ng c quan sát t tọ ượ ọ ứ ạ ố ả ụ ộ ứ ứ ố

nh t cho lí lu n này đ quan sát vũ tr . Năm đó bài báo đ a tin v s phát hi n này ch cóấ ậ ể ụ ư ề ự ệ ỉ

v n v n 600 ch , nh ng đã làm ch n đ ng toàn b gi i v t lí h c thiên th và gi i v t líẻ ẹ ữ ư ấ ộ ộ ớ ậ ọ ể ớ ậ

h c lý lu n. Hai nhà phát hi n đó cũng do đó mà đ c nh n gi i th ng Nobel v v t líọ ậ ệ ượ ậ ả ưở ề ậ

năm 1978.

Đ u nh ng năm 60 c a th k XX, sau khi con ng i quan sát l ng l n các b c x sóngầ ữ ủ ế ỷ ườ ượ ớ ứ ạ

ng n centimet hay milimet, đã phát hi n ra r t nhi u lo i v t ch t muôn hình v n tr ngắ ệ ấ ề ạ ậ ấ ạ ạ

gi ng nh s t n t i c a các hình phân t v i s b t ng l n, trong đó không ch có v tố ư ự ồ ạ ủ ử ớ ự ấ ờ ớ ỉ ậ

vô c đ n gi n, mà còn có nh ng phân t h u c t ng đ i ph c t p. S bi n hoá c aơ ơ ả ữ ử ữ ơ ươ ố ứ ạ ự ế ủ

các phân t gi a các ngôi sao và các ngôi sao có quan h m t thi t. Càng quan tr ng h nử ữ ệ ậ ế ọ ơ

là, s phát hi n c a các phân t h u c gi a các ngôi sao đó, đã nêu ra m t manh m iự ệ ủ ử ữ ơ ữ ộ ố

quan tr ng cho nghiên c u kh i ngu n cu c s ng trong vũ tr .ọ ứ ở ồ ộ ố ụ

B n phát hi n l n này trong thiên văn h c c a nh ng năm 60 c a th k XX đ u r t quanố ệ ớ ọ ủ ữ ủ ế ỷ ề ấ

tr ng đ i v i s phát tri n c a thiên văn h c và nh n th c c a con ng i v vũ tr .ọ ố ớ ự ể ủ ọ ậ ứ ủ ườ ề ụ

Ng i ta nói ti ng gì sau vài th k “chinh ph t” vũ tr ?ườ ế ế ỷ ạ ụ

N u con ng i r i kh i hành tinh này trong m t chuy n thám hi m dài hai th k , li uế ườ ờ ỏ ộ ế ể ế ỷ ệ

h u du c a h có ti p xúc đ c v i nh ng ng i l i trên Trái đ t hay không? M tậ ệ ủ ọ ế ượ ớ ữ ườ ở ạ ấ ộ

giáo s ngôn ng h c đã nêu ra câu h i này, trong n l c làm sáng t th ti ng mà nh ngư ữ ọ ỏ ỗ ự ỏ ứ ế ữ

ng i chinh ph c vũ tr s s d ng, và s bi n t u c a nó theo th i gian.ườ ụ ụ ẽ ử ụ ự ế ấ ủ ờ

Khi cu c hành trình b t đ u, hi n nhiên, nh ng nhà du hành vũ tr này s nói cùng ngônộ ắ ầ ể ữ ụ ẽ

ng v i nh ng ng i trên m t đ t. Nh ng n u chuy n bay ch mang theo m t vài đ iữ ớ ữ ườ ở ặ ấ ư ế ế ỉ ộ ạ

di n c a toàn b th gi i, nh ng ngôn ng qu c t nhân t o nh Esperanto s có quá ítệ ủ ộ ế ớ ữ ữ ố ế ạ ư ẽ

ng i nói, khi n chúng không th tr thành ngôn ng chính th c c a cu c hành trình đó.ườ ế ể ở ữ ứ ủ ộ

Th m chí, n u t t c nh ng hành khách c a phi hành đoàn này nói cùng m t th ngônậ ế ấ ả ữ ủ ộ ứ

ng khi h b t đ u chuy n bay, thì th ti ng này v n có th bi n đ i nhanh chóng, theoữ ọ ắ ầ ế ứ ế ẫ ể ế ổ

h ng khác xa so v i ti ng m đ trên Trái đ t. Môi tr ng vũ tr dài ngày làm thay đ iướ ớ ế ẹ ẻ ấ ườ ụ ổ

hoàn toàn v n t v ng. Nh ng t m i xu t hi n và nh ng t cũ bi n m t. “Các c m tố ừ ự ữ ừ ớ ấ ệ ữ ừ ế ấ ụ ừ

c b n nh “cha, m , ch y, đi b , ng i…” v n s t n t i. Nh ng nh ng t khác nhơ ả ư ẹ ạ ộ ồ ẫ ẽ ồ ạ ư ữ ừ ư

“máy bay, nhà ch c tr i, xe h i” hay “tàu ho ” s tr thành vô ích v i các c dân s ngọ ờ ơ ả ẽ ở ớ ư ố

trông không gian”, Thompson, ng i đã nghiên c u s thay đ i t ngôn ng b n đ a thànhườ ứ ự ổ ừ ữ ả ị

ti ng r p b i c a ng i da đ châu M trong th k XI, cho bi t.ế Ả ậ ồ ủ ườ ỏ ỹ ế ỷ ế

Trên Trái đ t, đã t ng có m t ti n l nh th : Đó là th ti ng Anh đ lo i, b bi n t uấ ừ ộ ề ệ ư ế ứ ế ủ ạ ị ế ấ

qua nhi u qu c gia trên kh p th gi i, t Ghana đ n n Đ , t ng i châu M g c Âuề ố ắ ế ớ ừ ế Ấ ộ ừ ườ ỹ ố

t i ng i châu M b n đ a và nh ng ng i nh p c trên kh p th gi i. T l c đ a quaớ ườ ỹ ả ị ữ ườ ậ ư ắ ế ớ ừ ụ ị

l c đ a, t đ o sang đ o, qu n th nh ng ng i nói ti ng Anh đã l p nên th ti ng đ aụ ị ừ ả ả ầ ể ữ ườ ế ậ ứ ế ị

ph ng có s sai bi t rõ ràng.ươ ự ệ

Trong vũ tr , quá trình t ng t nh v y cũng s di n ra. Trong vòng 200 năm, ngôn ngụ ươ ự ư ậ ẽ ễ ữ

vũ tr đ c hình thành s không sai khác nhi u l m so v i ngôn ng t nhiên ban đ u.ụ ượ ẽ ề ắ ớ ữ ự ầ

Nh ng nh ng nhà thám hi m s th y rõ đã có kho ng cách gi a h v i nh ng đ ng bàoư ữ ể ẽ ấ ả ữ ọ ớ ữ ồ

Trái đ t. Khi con tàu du hành đã bay đi r t xa, nh ng thông đi p qua radio s ph i m tở ấ ấ ữ ệ ẽ ả ấ

vài th p k m i tr v đ c và ng c l i. Trong th i gian đó, nh ng th h m i ra đ iậ ỷ ớ ở ề ượ ượ ạ ờ ữ ế ệ ớ ờ

trong không gian, và th ng c a h đã khác nhi u so v i ngôn ng m đ . Càng ngày,ổ ữ ủ ọ ề ớ ữ ẹ ẻ

nh ng ng i xa x càng c m th y mi n c ng và khó khăn khi liên l c v i Trái đ t, choữ ườ ứ ả ấ ễ ưỡ ạ ớ ấ

đ n ngày tín hi u c a h m t tăm trong vũ tr bao la.ế ệ ủ ọ ấ ụ

Thiên th ch d ng băng là nh th nào?ạ ở ạ ư ế

V t th thiên nhiên tr ng thái c đ nh r i xu ng m t đ t t không gian vũ tr xuyênậ ể ở ạ ố ị ơ ố ặ ấ ừ ụ

qua t ng khí quy n Trái đ t g i là sao Băng, sao Băng có th chia làm 3 lo i: sao Băng đá,ầ ể ấ ọ ể ạ

sao Băng s t và sao Băng s t đá. Ngoài ba lo i sao Băng này ra còn có lo i saoBăng tắ ắ ạ ạ ừ

ch t thu tinh, g i là băng thiên th ch.ấ ỷ ọ ạ

Trong quá trình sao Băng r i xu ng m t đ t, nhi t đ b m t có th đ t t i trên 4000 đơ ố ặ ấ ệ ộ ề ặ ể ạ ớ ộ

C, r t nhi u v t ch t đ u l n l t b khí hoá d i nhi t đ cao nh v y, vì th mà m iấ ề ậ ấ ề ầ ượ ị ướ ệ ộ ư ậ ế ọ

ng i đ u r t khó t ng t ng ra r ng sao l i có băng thiên th ch r i xu ng m t đ t?ườ ề ấ ưở ượ ằ ạ ạ ơ ố ặ ấ

Nh ng ghi chép liên quan đ n băng thiên th ch th c s r t hi m. Trong nh ng tài li uữ ế ạ ự ự ấ ế ữ ệ

th i x a c a Trung Qu c t ng ghi l i m t đo n văn t nh sau: “Mùa thu năm Đ ng trờ ư ủ ố ừ ạ ộ ạ ự ư ồ ị

th nh t (năm 1962), gi a tr a có ngôi sao l n r i xu ng cánh đ ng nhà h Lôi, thôn Tâyứ ấ ữ ư ớ ơ ố ồ ọ

huy n Linh Lăng. Nó to nh cái đ u và tròn, ti ng n nh s m, lâu d n bi n thànhệ ư ấ ế ổ ư ấ ầ ế

n c”. “Ngôi sao” l n này chính là v khách đ n t ngoài Trái đ t – băng thiên th ch hayướ ớ ị ế ừ ấ ạ

là băng đá? Theo nh ng ghi chép lúc đó mà nói thì v n ch a đ đ ti n hành giám đ nhữ ẫ ư ủ ể ế ị

khoa h c. Ngày 11 tháng 04 năm 1983, c a Đông thành ph Vô Tích đã r i xu ng m tọ ử ố ơ ố ộ

m ng băng, sau đó là m t đám khói n i lên. M t ng i qua đ ng còn đ t m ng băng vả ộ ổ ộ ườ ườ ặ ả ỡ

mà ông nh t đ c vào bình n c nóng. Sau này, tr c s c g ng c a các nhà thiên vănặ ượ ướ ướ ự ố ắ ủ

h c Trung Qu c, t b c hình ch p đ c t v tinh nhân t o ngày hôm đó, h đã tìm th yọ ố ừ ứ ụ ượ ừ ệ ạ ọ ấ

các d u v t qu đ o t không gian vũ tr ti n vào t ng khí quy n, t đó đã ch ng minhấ ế ỹ ạ ừ ụ ế ầ ể ừ ứ

nó là m ng sao băng thu tinh hi m th y.ả ỷ ế ấ

Nh ng ghi chép liên quan đ n sao Băng thu tinh c a n c ngoài cũng r t ít. Ngày 30ữ ế ỷ ủ ướ ấ

tháng 8 năm 1955, m t m ng sao Băng thu tinh r i xu ng bên ngoài thành ph Kaston,ộ ả ỷ ơ ố ố

bang Alaska c a M , v i tr ng l ng vào kho ng 3000 gram. Ngày 27 tháng 8 năm 1963,ủ ỹ ớ ọ ượ ả

m t m ng sao băng thu tinh r i xu ng m t v n cây trong m t nông trang khu v cộ ả ỷ ơ ố ộ ườ ộ ở ự

Matxc va thu c Liên Xô cũ, t ng tr ng l ng các m ng băng v vào kho ng 5000 gram.ơ ộ ổ ọ ượ ả ỡ ả

M t s nhà khoa h c đoán r ng, ngu n g c có th nh t c a sao băng thu tinh chính làộ ố ọ ằ ồ ố ể ấ ủ ỷ

sao ch i, khi ngôi sao ch i nh va vào b u khí quy n, có l có m t s ch a b đ t cháyổ ổ ỏ ầ ể ẽ ộ ố ư ị ố

hoàn toàn trong b u khí quy n nên b r i xu ng m t đ t. Tuy nhiên, hi n nay v n ch a cóầ ể ị ơ ố ặ ấ ệ ẫ ư

h c gi nào th hi n thái đ ph đ nh v sao Băng thu tinh, h cho r ng v n ch a đọ ả ể ệ ộ ủ ị ề ỷ ọ ằ ẫ ư ủ

ch ng c đ ch ng minh chúng là nh ng v khách đ n t bên ngoài Trái đ t. H cho r ngứ ứ ể ứ ữ ị ế ừ ấ ọ ằ

nh ng t ng băng r i t trên tr i xu ng đ t r t có th là s n ph m trong b u khí quy nữ ả ơ ừ ờ ố ấ ấ ể ả ẩ ầ ể

Trái đ t.ấ

Làm th nào đ bi t m t hòn đá là thiên th ch?ế ể ế ộ ạ

N u đ t tr c m t b n m t đ ng đá và s t c c, b n có phân bi t đ c hòn nào là thiênế ặ ướ ắ ạ ộ ố ắ ụ ạ ệ ượ

th ch, hòn nào là đá hay s t t nhiên không? Ch ng khó l m đâu. Đ ý m t chút, b n sạ ắ ự ẳ ắ ể ộ ạ ẽ

th y thiên th ch có l p v m ng và nh ng rãnh không khí r t đ c tr ng.ấ ạ ớ ỏ ỏ ữ ấ ặ ư

Khi bay vào b u khí quy n, thiên th ch c sát v i không khí nên b m t chúng b nóng lênầ ể ạ ọ ớ ề ặ ị

đ n m y nghìn đ , và ch y thành n c. Sau đó, khi ngu i d n, b m t nóng ch y nàyế ấ ộ ả ướ ộ ầ ề ặ ả

đóng l i thành m t l p v m ng g i là l p v nóng ch y, th ng l p v này ch dày đ 1ạ ộ ớ ỏ ỏ ọ ớ ỏ ả ườ ớ ỏ ỉ ộ

mm, có màu nâu ho c màu nâu đen.ặ

Trong quá trình l p v này ngu i d n, không khí th i qua b m t nó và đ l i nh ng v tớ ỏ ộ ầ ổ ề ặ ể ạ ữ ế

h n rõ, đ c g i là các rãnh không khí, trông gi ng nh v t ngón tay đ l i khi ta n mằ ượ ọ ố ư ế ể ạ ắ

b t mì. L p v nóng ch y và nh ng rãnh không khí là đ c đi m ch y u c a thiên th ch.ộ ớ ỏ ả ữ ặ ể ủ ế ủ ạ

N u nhìn th y t ng đá hay c c s t nào đó có các đ c đi m k trên, thì có th kh ng đ nhế ấ ả ụ ắ ặ ể ể ể ẳ ị

đó chính là thiên th ch.ạ

M t s thiên th ch r i xu ng đ t lâu ngày, b m a n ng phong hoá làm bong m t l p vộ ố ạ ơ ố ấ ị ư ắ ấ ớ ỏ

c ng. Tr ng h p đó, khó nh n ra các rãnh không khí nh ng đã có cách khác đ nh n raứ ườ ợ ậ ư ể ậ

chúng. Thiên th ch đá trông r t gi ng đá trên Trái đ t, nh ng v i cùng m t th tích, b nạ ấ ố ấ ư ớ ộ ể ạ

s th y nó n ng h n nhi u. Chúng th ng ch a m t l ng s t nh t đ nh, có t tính, dùngẽ ấ ặ ơ ề ườ ứ ộ ượ ắ ấ ị ừ

nam châm th là bi t ngay. Ngoài ra, quan sát k m t c t c a thiên th ch đá, b n s th yử ế ỹ ặ ắ ủ ạ ạ ẽ ấ

trong đó có r t nhi u h t tròn nh , đ ng kính 1 – 3 mm. 90% thiên th ch đá đ u cóấ ề ạ ỏ ườ ạ ề

nh ng h t tròn nh nh v y.ữ ạ ỏ ư ậ

Thành ph n ch y u c a thiên th ch đá là s t và niken, trong đó s t chi m kho ng 90%,ầ ủ ế ủ ạ ắ ắ ế ả

niken 4 – 8%. L ng niken trong s t t nhiên trên Trái đ t không nhi u nh v y. N u màiượ ắ ự ấ ề ư ậ ế

nh n m t c t c a thiên th ch s t r i dùng axit nitric bôi vào, s xu t hi n nh ng v t rẵ ặ ắ ủ ạ ắ ồ ẽ ấ ệ ữ ế ỗ

r t đ c bi t, gi ng nh các ô hoa. Đó là vì thành ph n các ch t trong thiên th ch s t phânấ ặ ệ ố ư ầ ấ ạ ắ

b không đ u, ch nhi u ch ít niken. Ch ch a nhi u niken khó b axit ăn mòn và ng cố ề ỗ ề ỗ ỗ ứ ề ị ượ

l i, t o nên các đ ng vân. Đây cũng là m t cách đ nh n bi t thiên th ch.ạ ạ ườ ộ ể ậ ế ạ

Ánh sáng – “vô đ ch vũ tr ” v t c đị ụ ề ố ộ

Các nhà v t lý đã kh ng đ nh r ng v n t c ánh sáng (x p x 300.000 km/giây) là c c đ iậ ẳ ị ằ ậ ố ấ ỉ ự ạ

trong vũ tr . Th m chí chúng ta cũng không th đ y m t th nh nh electron bay v iụ ậ ể ẩ ộ ể ẹ ư ớ

v n t c ánh sáng đ c. Có th gi i thích đi u này nh th nào?ậ ố ượ ể ả ề ư ế

Electron, thành ph n c a nguyên t , là m t h t tí hon có kh i l ng c c nh . Trong th cầ ủ ử ộ ạ ố ượ ự ỏ ự

t , các nhà khoa h c đã làm cho nó chuy n đ ng v i v n t c x p x 99,99% v n t c ánhế ọ ể ộ ớ ậ ố ấ ỉ ậ ố

sáng, nh ng v n ch a đ t đ c con s mong mu n. Năm 1964, trong khi c g ng tăngư ẫ ư ạ ượ ố ố ố ắ

t c electron, W. Bertozzi đã th y r ng càng nh n nhi u công, electron chuy n đ ng càngố ấ ằ ậ ề ể ộ

nhanh, nh ng khi g n đ t t i v n t c ánh sáng, nó không còn chuy n đ ng nhanh h nư ầ ạ ớ ậ ố ể ộ ơ

n a, mà ch thu thêm đ ng năng (năng l ng sinh ra trong quá trình chuy n đ ng).ữ ỉ ộ ượ ể ộ

Đi u gì s x y ra khi đ ng năng đ t t i m t m c cao? Chúng ta hãy nghiên c u công th cề ẽ ả ộ ạ ớ ộ ứ ứ ứ

v t lý n i ti ng c a nhà bác h c Albert Einstein: E = mc2, trong đó E là năng l ng, m làậ ổ ế ủ ọ ượ

kh i l ng v t th và c là v n t c ánh sáng (không đ i).ố ượ ậ ể ậ ố ổ

Ph ng trình này ch ng t : Khi m t electron g n đ t t i v n t c ánh sáng, đ ng năng nóươ ứ ỏ ộ ầ ạ ớ ậ ố ộ

thu đ c tăng lên và kh i l ng cũng tăng theo. Nói cách khác, càng chuy n đ ng nhanhượ ố ượ ể ộ

“đu i theo ánh sáng”, electron càng n ng. Các nhà khoa h c tính ra r ng đ làm m tổ ặ ọ ằ ể ộ

electron chuy n đ ng nhanh t i g n 300.000 km/giây, c n ph i có năng l ng vô h n.ể ộ ớ ầ ầ ả ượ ạ

Đáng ti c, trong vũ tr không t n t i năng l ng vô h n, do đó, không có cách nào làmế ụ ồ ạ ượ ạ

electron bay nhanh h n ánh sáng đ c, ít nh t là vào th i đi m hi n nay.ơ ượ ấ ờ ể ệ

Đi u này đúng v i m t h t v t ch t nh nh electron thì cũng đúng v i m i th khácề ớ ộ ạ ậ ấ ẹ ư ớ ọ ứ

trong th c t . Chuy n đ ng nhanh nh ánh sáng là đi u không t ng.ự ế ể ộ ư ề ưở

Làm th nào đ khai thác kim lo i quý hi m trong vũ tr ?ế ể ạ ế ụ

Các ti u hành tinh trong vũ tr đ c cho là ch a m t kh i l ng l n các kim lo i quýể ụ ượ ứ ộ ố ượ ớ ạ

hi m nh cacbon, kim c ng, titan và d u m , đ c sinh ra t b i than và khí ng ng t .ế ư ươ ầ ỏ ượ ừ ụ ư ụ

Còn n m sâu h n d i l p b m t c a các ti u hành tinh có th là các l p cacbon vàằ ơ ướ ớ ề ặ ủ ể ể ớ

silicon. Theo các quy lu t v t lý, cacbon d i l c ép l n có th chuy n thành kim c ng.ậ ậ ướ ự ớ ể ể ươ

Các nhà v t lý c a tr ng Đ i h c Princeton và tr ng Đ i h c Carnegie (M ) cho r ng,ậ ủ ườ ạ ọ ườ ạ ọ ỹ ằ

các dòng sông, bi n và th m chí là đ i d ng c a các ti u hành tinh s có r t nhi u khíể ậ ạ ươ ủ ể ẽ ấ ề

metan và d u m .ầ ỏ

Hi n t i con ng i ch có th chiêm ng ng các m kim c ng và m d u t nhiên trênệ ạ ườ ỉ ể ưỡ ỏ ươ ỏ ầ ự

các ti u hành tinh. Nh ng theo nhà v t lý Katharina Lodders t i tr ng Đ i h cể ư ậ ạ ườ ạ ọ

Washington, kh i l ng kim lo i có th t n t i nh ng ti u hành tinh g n h M t tr i.ố ượ ạ ể ồ ạ ở ữ ể ầ ệ ặ ờ

Qua phân tích thông tin thu đ c b ng kính vi n v ng Huygens, nhà v t lý Lodders choượ ằ ễ ọ ậ

r ng trên sao M c có kh năng t n t i titan.ằ ộ ả ồ ạ

Đ n nay, các nhà khoa h c cho r ng tâm c a các hành tinh trong h M t tr i đ c hìnhế ọ ằ ủ ệ ặ ờ ượ

thành nh ion, nicken và canxo. Theo các gi thi t khoa h c đó, ban đ u các ch t hoá h cờ ả ế ọ ầ ấ ọ

này đ c t l i d ng đám mây b i khí bao quanh M t tr i. Tuy nhiên, nhà v t lýượ ụ ạ ở ạ ụ ặ ờ ậ

Lodders cho r ng v n còn t n t i nh ng l p đá cu i và đá lăn trong các đám mây đó.ằ ẫ ồ ạ ữ ớ ộ

Nh ng hòn đá cu i khi r i xu ng Trái đ t có th ch a grafit và th m chí các ph n t kimữ ộ ơ ố ấ ể ứ ậ ầ ử

c ng. Chính nh ng kh i đá cu i qua hàng t năm v n đ ng có th đã t o ra m t hànhươ ữ ố ộ ỉ ậ ộ ể ạ ộ

tinh có kích th c c c l n ch a các m d u và kim c ng.ướ ự ớ ứ ỏ ầ ươ

Năm 1999, M đã h cánh thành công tr m vũ tr NEAR lên hành tinh Eros. Sau khi phânỹ ạ ạ ụ

tích c u trúc b m t c a hành tinh Eros, các nhà khoa h c M đã phát hi n th y trên hànhấ ề ặ ủ ọ ỹ ệ ấ

tinh Eros ch a kho ng 20 t t n nhôm và kho ng 20 t t n platin, vàng và m t s kim lo iứ ả ỉ ấ ả ỉ ấ ộ ố ạ

quý hi m khác. Nói cách khác, hi n đang có nh ng m kim lo i quý hi m kh ng l bayế ệ ữ ỏ ạ ế ổ ồ

xung quanh Trái đ t, tr giá c tính kho ng 20 – 30 nghìn USD.ấ ị ướ ả

Các hành tinh có kim c ng và d u m n m cách r t xa Trái đ t và v i khoa h c hi nươ ầ ỏ ằ ấ ấ ớ ọ ệ

nay loài ng i ch a th khai thác đ c ngu n tài nguyên quý giá này. Nh ng hy v ng v iườ ư ể ượ ồ ư ọ ớ

t c đ phát tri n khoa h c nh vũ bão hi n nay, không bao xa n a con ng i có th khaiố ộ ể ọ ư ệ ữ ườ ể

thác đ c các m vàng và d u khí trong vũ tr đ b sung cho ngu n năng l ng th gi iượ ỏ ầ ụ ể ổ ồ ượ ế ớ

đang c n ki t d n nh hi n nay.ạ ệ ầ ư ệ

L i gi i nào cho s m t tích bí n c a các h t neutrino?ờ ả ự ấ ẩ ủ ạ

M t nhóm nghiên c u v t lý qu c t v a kh ng đ nh đã có đáp án cho bí n kéo dài 30ộ ứ ậ ố ế ừ ẳ ị ẩ

năm qua: s m t tích c a các h t neutrino (d ng h t c b n c u thành v t ch t) phát ra tự ấ ủ ạ ạ ạ ơ ả ấ ậ ấ ừ

M t tr i. Không ai khác, chính các h t neutrino đã “thay hình đ i d ng” trên đ ng đ nặ ờ ạ ổ ạ ườ ế

Trái đ t khi n các nhà khoa h c m t d u chúng!ấ ế ọ ấ ấ

Neutrino là m t trong s các h t c b n c u thành v t ch t. Chúng th ng đ c g i làộ ố ạ ơ ả ấ ậ ấ ườ ượ ọ

“bóng ma” do đ c tính t ng tác quá y u t v i các d ng khác c a v t ch t. Chúng chiaặ ươ ế ớ ớ ạ ủ ậ ấ

thành 3 d ng: electron – neutrino, moun – neutrino và tau – neutrino. Các neutrino sinh ra tạ ừ

các ph n ng h t nhân trong lòng M t tr i đ u là d ng electron – neutrion.ả ứ ạ ặ ờ ề ạ

Đ u th p k 70, các nhà khoa h c đã th c hi n nhi u thí nghi m đ xác đ nh l ngầ ậ ỷ ọ ự ệ ề ệ ể ị ượ

neutrino đ n Trái đ t. Tuy nhiên, h ch tìm th y kho ng 1/3 s h t neutrino so v i cế ấ ọ ỉ ấ ả ố ạ ớ ướ

tính. Nh ng h t còn l i đi đâu? Có đi u gì sai l m trong lý thuy t v M t tr i, hay trongữ ạ ạ ề ầ ế ề ặ ờ

nh n th c c a chúng ta v neutrino?ậ ứ ủ ề

Sau nhi u năm nghiên c u, đ n nay các nhà khoa h c đã có đ c l i gi i rõ ràng: Chínhề ứ ế ọ ượ ờ ả

electron – neutrino, trong quá trình “chu du” t nhân M t tr i t i Trái đ t, đã chuy n hoáừ ặ ờ ớ ấ ể

sang d ng moun – neutrino và tau – neutrino khi n các nhà khoa h c không phát hi nạ ế ọ ệ

đ c. Th c t , t ng l ng electron – neutrino đ c sinh ra t M t tr i v n b ng v i sượ ự ế ổ ượ ượ ừ ặ ờ ẫ ằ ớ ố

l ng tính toán theo mô hình.ượ

Máy dò neutrino kh ng lổ ồ

Nghiên c u đ c th c hi n b i m t máy dò neutrino kh ng l đ t ng m d i lòng đ tứ ượ ự ệ ở ộ ổ ồ ặ ầ ướ ấ

Canada – Đài nghiên c u Neutrino Sudbury (SNO). T h p này n m sâu t i 2 km trongứ ổ ợ ằ ớ

m t m niken g n Sudbury, Ontario, g m m t qu c u tròn ch a 1.000 t n n c n ng,ộ ỏ ầ ồ ộ ả ầ ứ ấ ướ ặ

bên ngoài là các máy dò. Nhi m v duy nh t c a nó là phát hi n các d ng t ng tác c aệ ụ ấ ủ ệ ạ ươ ủ

neutrino.

Trong phân t n c n ng, nguyên t hydro đ c thay th b ng đ ng v n ng deuterium.ử ướ ặ ử ượ ế ằ ồ ị ặ

Khi m t nguyên t deuterium b m t electron – neutrino b n phá, nó s tách thành m tộ ử ị ộ ắ ẽ ộ

proton và m t neutron. Nh v y các máy dò đ m đ c s h t này. Hai d ng còn l i c aộ ờ ậ ế ượ ố ạ ạ ạ ủ

neutrino không th b gãy nguyên t deuterium.ể ẻ ử

So sánh s h t đ m đ c v i m t k t qu khác do máy dò Nh t B n th c hi n, số ạ ế ượ ớ ộ ế ả ở ậ ả ự ệ ố

l ng các neutrino đ m đ c Nh t B n nhi u h n, v i đ c 3 lo i. Đi u đó ch ng tượ ế ượ ở ậ ả ề ơ ớ ủ ả ạ ề ứ ỏ

trong hành trình bay đ n Trái đ t, electron – neutrion đã chuy n hoá thành moun – neutrionế ấ ể

và tau – neutrion.

Các nhà khoa h c cũng cho r ng, dù có s l ng r t l n, nh ng t ng kh i l ng c a cácọ ằ ố ượ ấ ớ ư ổ ố ượ ủ

neutrino l i r t nh , do v y, chúng h u nh không th ngăn ch n quá trình n r ng c aạ ấ ỏ ậ ầ ư ể ặ ở ộ ủ

vũ tr .ụ

Đ n v thiên văn là gì?ơ ị

Đ n v thiên văn là m t lo i đ n v dùng đ đo kho ng cách trong thiên văn h c, ng i taơ ị ộ ạ ơ ị ể ả ọ ườ

l y kho ng cách trung bình t Trái đ t đ n M t tr i làm đ n v đo. Đ i v i các thiên thấ ả ừ ấ ế ặ ờ ơ ị ố ớ ể

trong h M t tr i th ng dùng đ n v này. M t đ n v thiên văn này b ng 149.600.000ệ ặ ờ ườ ơ ị ộ ơ ị ằ

km. Vì kho ng cách gi a các thiên th là r t l n, nên n u dùng đ n v đo là km thì các conả ữ ể ấ ớ ế ơ ị

s s r t kh ng l , b t ti n. Ngoài ra ánh sáng t các vì sao đi đ n Trái đ t th ng đòiố ẽ ấ ổ ồ ấ ệ ừ ế ấ ườ

h i th i gian m y năm nên vi c dùng đ n v năm ánh sáng đ đo kho ng cách gi a cácỏ ờ ấ ệ ơ ị ể ả ữ

thiên th s làm gi m b t các phi n ph c. M t năm ánh sáng b ng 9.460.000.000.000 kmể ẽ ả ớ ề ứ ộ ằ

(9,460.1012 km). Có nh ng nhà thiên văn h c l i không dùng năm ánh sáng mà dùng đ lyữ ọ ạ ộ

giác là giây sai, m t giây sai b ng 3.260.000.000.000 km (3,26.1012 km).ộ ằ

Ánh sáng M t tr i c n 8 phút 19 giây đi t M t tr i t i Trái đ t, đ n sao Thiên v ngặ ờ ầ ừ ặ ờ ớ ấ ế ươ

c n ph i 5 gi 48 phút. V i kho ng cách này thì năm ánh sáng là m t đ n v quá l n.ầ ả ờ ớ ả ộ ơ ị ớ

Khi nghiên c u các thiên th trong h M t tr i, các ngôi sao và đám ngôi sao vì vi c dùngứ ể ệ ặ ờ ệ

đ n v thiên văn là m t vi c làm r t thích h p.ơ ị ộ ệ ấ ợ

Vì sao v tinh khí t ng đ a tĩnh có th d báo th i ti t?ệ ượ ị ể ự ờ ế

V tinh khí t ng đ a tĩnh chuy n đ ng quanh Trái đ t v i cùng m t chu kỳ Trái đ t tệ ượ ị ể ộ ấ ớ ộ ấ ự

quay, t c là chuy n đ ng đ ng b v i Trái đ t. Cho nên, khi m t đ t nhìn lên chúng taứ ể ộ ồ ộ ớ ấ ở ặ ấ

c m th y nó đ ng yên m t ch c đ nh.ả ấ ứ ở ộ ỗ ố ị

V tinh khí t ng đ a tĩnh “đ ng yên” trên b u tr im cách b m t Trái đ t kho ng 36.000ệ ượ ị ứ ầ ờ ề ặ ấ ả

km. Trên v tinh đ c trang b máy nh tinh x o đ ch p liên t c h ng di chuy n c aệ ượ ị ả ả ể ụ ụ ướ ể ủ

các t ng mây, s bi n đ i c a nhi t đ b m t và tình hình chuy n đ ng c a các c nầ ự ế ổ ủ ệ ộ ề ặ ể ộ ủ ơ

bão… trên m t vùng r ng l n và truy n k p th i nh ng hình nh đã ch p đ c v tr mộ ộ ớ ề ị ờ ữ ả ụ ượ ề ạ

thu d i m t đ t.ở ướ ặ ấ

Trên m t đ t sau khi đón nh ng tín hi u đ n t v tinh, li n chuy n đ i tín hi u thànhặ ấ ữ ệ ế ừ ệ ề ể ổ ệ

hình nh. Cho nên chúng ta có th n m đ c tình hình bi n đ i c a các t ng mây trênả ể ắ ượ ế ổ ủ ầ

cao. N u đem nh ng hình nh đó ghi lên b n đ có s n thì có th bi t m t cách t ngế ữ ả ả ồ ẵ ể ế ộ ươ

đ i chính xác v s bi n đ i c a các t ng mây trên cao nhi u n i. V tinh khí t ngố ề ự ế ổ ủ ầ ở ề ơ ệ ượ

đ a tĩnh ch ng nh ng có th d báo chu n xác v s bi n đ i c a nhi t đ không khí,ị ẳ ữ ể ự ẩ ề ự ế ổ ủ ệ ộ

h ng gió s p t i, đ ng đi c a bão… Vì v y nó có tác d ng l n trong vi c d báo thiênướ ắ ớ ườ ủ ậ ụ ớ ệ ự

tai…

T i sao v tinh đ a tĩnh có th đ ng yên?ạ ệ ị ể ứ

Đ ng m t n i nào n u ném m t qu c u theo chi u n m ngang, do l c h p d n c aứ ở ộ ơ ế ộ ả ầ ề ằ ự ấ ẫ ủ

Trái đ t, qu c u s bay theo m t đ ng cong và nhanh chóng r i xu ng đ t. Khi b nấ ả ầ ẽ ộ ườ ơ ố ấ ắ

viên đ n t m t kh u súng, viên đ n cũng không ra ngoài hi n t ng đó, ch có so v iạ ừ ộ ẩ ạ ệ ượ ỉ ớ

qu c u thì viên đ n bay xa h n.ả ầ ạ ơ

Chúng ta hãy suy nghĩ m t chút v đ ng bay c a viên đ n. Vì m t đ t có d ng hình m tộ ề ườ ủ ạ ặ ấ ạ ặ

c u, n u kéo dài ra xa m t đ t s cong xu ng, vì v y n u b n m t viên đ n v i m t v nầ ế ặ ấ ẽ ố ậ ế ắ ộ ạ ớ ộ ậ

t c l n, viên đ n s bay v i kho ng cách xa h n đi u mà chúng ta t ng t ng. Vì m iố ớ ạ ẽ ớ ả ơ ề ưở ượ ọ

ng i cho r ng M t đ t là m t m t ph ng n m ngang, n u nh không có b u không khíườ ằ ặ ấ ộ ặ ẳ ằ ế ư ầ

ngăn c n thì viên đ n có kh năng nh m t v tinh nhân t o chuy n đ ng trên m t quả ạ ả ư ộ ệ ạ ể ộ ộ ỹ

đ o. Mu n th v n t c viên đ n ph i đ t t i 7,91 km và bay m t vòng quanh Trái đ t h tạ ố ế ậ ố ạ ả ạ ớ ộ ấ ế

1 gi 24 phút càng cao thì l c h p d n càng bé, viên đ n bay đi nh nhàng. Ví nh khi bayờ ự ấ ẫ ạ ẹ ư

cao cách m t đ t 500 km thì c n 1 gi 35 phút đ bay m t vòng quanh Trái đ t, n u bayặ ấ ầ ờ ể ộ ấ ế

cao 3000 km thì c n 2 gi 31 phút, n u đ cao 39.500 km thì đ bay m t vòng quanhầ ờ ế ở ộ ể ộ

Trái đ t ph i c n t i 24 gi .ấ ả ầ ớ ờ

Gi s r ng n u ta đ ng d i m t đ t nhìn lên m t v tinh bay theo m t qu đ o tròn ả ử ằ ế ứ ướ ặ ấ ộ ệ ộ ỹ ạ ở

trên cao. Vì Trái đ t t quay m t vòng h t 24 gi , nên khi đ ng trên m t đ t nhìn lên m tấ ự ộ ế ờ ứ ặ ấ ộ

v tinh c n 24 gi đ bay h t m t vòng quanh Trái đ t, thì trông v tinh t a h nh đ ngệ ầ ờ ể ế ộ ấ ệ ự ồ ư ứ

yên m t ch . Th c t v tinh cùng m t đ t chuy n đ ng đ ng b . V y v tinh đ a tĩnhộ ỗ ự ế ệ ặ ấ ể ộ ồ ộ ậ ệ ị

cũng g i là v tinh đ ng b .ọ ệ ồ ộ

T i sao phòng quan tr c thiên văn th ng có mái tròn?ạ ắ ườ

Thông th ng mái nhà n u không b ng thì cũng nghiêng, ch riêng mái c a các phòngườ ế ằ ỉ ủ

quan tr c c a đài thiên văn thì hình tròn, trông xa gi ng nh m t cái bánh bao l n. Ph iắ ủ ố ư ộ ớ ả

chăng h làm dáng cho nó hay ch đ trông cho l m t?ọ ỉ ể ạ ắ

Không ph i nh v y, b i mái tròn có tác d ng riêng c a nó. Nhìn t xa, nóc đài thiên vănả ư ậ ở ụ ủ ừ

là m t n a hình c u, nh ng đ n g n s th y nóc mái có m t rãnh h ch y dài t đ nhộ ử ầ ư ế ầ ẽ ấ ộ ở ạ ừ ỉ

xu ng đ n mép mái. B c vào bên trong phòng, rãnh h đó là m t c a s l n nhìn lênố ế ướ ở ộ ử ổ ớ

tr i, ng kính thiên văn kh ng l chĩa lên tr i qua c a s l n này.ờ ố ổ ồ ờ ử ổ ớ

Mái hình tròn c a đài thiên văn đ c thi t k đ chuyên d ng cho kính thiên văn vi nủ ượ ế ế ể ụ ễ

v ng. M c tiêu quan tr c c a lo i kính vi n v ng này n m r i rác kh p b u tr i. Vì th ,ọ ụ ắ ủ ạ ễ ọ ằ ả ắ ầ ờ ế

n u thi t k nh nh ng mái nhà bình th ng thì r t khó đi u ch nh ng kính v các m cế ế ế ư ữ ườ ấ ề ỉ ố ề ụ

tiêu. Trên tr n nhà và xung quanh t ng, ng i ta l p m t s bánh xe và đ ng ray ch yầ ườ ườ ắ ộ ố ườ ạ

b ng đi n đ đi u khi n nóc nhà di chuy n m i góc đ , r t thu n ti n cho nh ng ng iằ ệ ể ề ể ể ọ ộ ấ ậ ệ ữ ườ

s d ng. B trí nh v y, dù ng kính thiên văn h ng v phía nào, ch c n đi u khi nử ụ ố ư ậ ố ướ ề ỉ ầ ề ể

nóc nhà chuy n đ ng đ a c a s đ n tr c ng kính, ánh sáng s chi u t i và ng iể ộ ư ử ổ ế ướ ố ẽ ế ớ ườ

quan sát có th nhìn th y b t c m c tiêu nào trên b u tr i.ể ấ ấ ứ ụ ầ ờ

Khi không s d ng, ng i ta đóng c a s trên nóc nhà đ b o v kính thiên văn không bử ụ ườ ử ổ ể ả ệ ị

m a gió làm nh h ng. Đ ng nhiên, không ph i t t c các phòng quan tr c c a đàiư ả ưở ươ ả ấ ả ắ ủ

thiên văn đ u thi t k mái tròn. M t s phòng quan tr c ch quan sát b u tr i h ng B cề ế ế ộ ố ắ ỉ ầ ờ ướ ắ

– Nam nên ch c n thi t k mái nhà hình ch nh t ho c hình vuông.ỉ ầ ế ế ữ ậ ặ

Th c s có th m i năm sao Ng u Lang và sao Ch c N đ u g p nhau không?ự ự ể ỗ ư ứ ữ ề ặ

Ch ng v ng t i mùa hè, g n th ng trên đ nh đ u c a chúng ta m t ngôi sao sáng r t g n,ạ ạ ố ầ ẳ ỉ ầ ủ ộ ấ ầ

đó chính là sao Ch c N . Cách qua Ngân hà, h ng đông nam trên b u tr i, có m t ngôiứ ữ ở ướ ầ ờ ộ

sao sáng đ i v ng xa xa v i sao Ch c N , đó chính là sao Ng u Lang. Hai bên sao Ng uố ọ ớ ứ ữ ư ư

Lang còn có hai ngôi sao nh .ỏ

Nhìn lên b u tr i, sao Ng u Lang và sao Ch c N ch cách nhau m t d i Ngân Hà, có thầ ờ ư ứ ữ ỉ ộ ả ể

nói là cách nhau không xa trên b u tr i. Trên th c t , kho ng cách c a chúng là r t xa, vàoầ ờ ự ế ả ủ ấ

kho ng 16,4 năm ánh sáng. Trong truy n thuy t th n tho i, m i năm vào ngày th t t chả ề ế ầ ạ ỗ ấ ị

(mùng 7 tháng 7 âm l ch), Ng u Lang và Ch c N g p nhau qua sông Ngân, n u đoánị ư ứ ữ ặ ế

chân Ng u Lang r t nhanh, m i ngày đi 100 km, t sao Ng u Lang di chuy n đ n ch saoư ấ ỗ ừ ư ể ế ỗ

Ch c N thì ph i c n m t kho ng th i gian là 4,3 t năm; Cho dù là có đi t u vũ tr v iứ ữ ả ầ ộ ả ờ ỷ ầ ụ ớ

t c đ 11 km/giây, thì đ n đ c sao Ch c N cũng ph i m t 45 v n năm; G i đi n tho iố ộ ế ượ ứ ữ ả ấ ạ ọ ệ ạ

chào nhau m t ti ng, nh n đ c h i âm c a đ i ph ng thì ít nh t cũng c n 32,8 năm.ộ ế ậ ượ ồ ủ ố ươ ấ ầ

Có th nói vi c hai ngôi sao Ng u Lang và Ch c N m i năm g p nhau m t l n là hoànể ệ ư ứ ữ ỗ ặ ộ ầ

toàn không th .ể

Sao Ng u Lang và sao Ch c N cách đ a c u c a chúng ta đ u r t xa, sao Ng u Langư ứ ữ ị ầ ủ ề ấ ư

cách chúng ta 16 năm ánh sáng, cũng chính là nói chúng ta hi n nay nhìn th y sao Ng uệ ấ ư

Lang là ánh sáng mà nó phát ra 16 năm tr c. Còn sao Ch c N cách đ a c u l i càng xaướ ứ ữ ị ầ ạ

h n, kho ng 26,3 năm ánh sáng Chính vì chúng cách chúng ta xa xôi nh v y nên nhìn lênơ ả ư ậ

m i tr thành hai đi m sáng nh . Kỳ th c, sao Ng u Lang và sao Ch c N đ u có thớ ở ể ỏ ự ư ứ ữ ề ể

tích g p hai l n M t tr i, nhi t đ b m t c a chúng cao h n M t tr i t i 2000 đ C, ánhấ ầ ặ ờ ệ ộ ề ặ ủ ơ ặ ờ ớ ộ

sáng mà nó phát ra m nh g p 10 l n M t tr i; Sao Ch c N còn l n h n sao Ng u Lang,ạ ấ ầ ặ ờ ứ ữ ớ ơ ư

th tích c a nó g p M t tr i 21 l n, ánh sáng mà nó phát ra g p 60 l n M t tr i. Nhi t để ủ ấ ặ ờ ầ ấ ầ ặ ờ ệ ộ

b m t c a sao Ch c N g n 10.000 đ C, cao h n nhi t đ c a tia l a đi n m y l n,ề ặ ủ ứ ữ ầ ộ ơ ệ ộ ủ ử ệ ấ ầ

ch ng trách chúng ta nhìn th y hào quang c a sao Ch c N có màu tr ng đi m chút ánhẳ ấ ủ ứ ữ ắ ể

sáng xanh.

Ban ngày các ngôi sao tr n đi đâu v y?ố ậ

Nh c đ n các vì sao, ng i ta th ng liên t ng đ n ban đêm. Các vì sao nh p nháy chắ ế ườ ườ ưở ế ấ ỉ

ban đêm m i có. V y thì ban ngày các vì sao tr n đi đâu?ớ ậ ố

Th c ra các vì sao trên tr i t đ u t i cu i, t sáng đ n t i, l p lánh trong không trung,ự ở ờ ừ ầ ớ ố ừ ế ố ấ

ch do ban ngày chúng ta không nhìn th y chúng mà thôi. Đây là do bu i sáng khi M t tr iỉ ấ ổ ặ ờ

m c, m t s tia sáng trong M t tr i b khí quy n c a Trái đ t chi u vào, làm sáng rõ cọ ộ ố ặ ờ ị ể ủ ấ ế ả

b u tr i, làm chúng ta không nhìn th y s y u đi c a các vì sao. N u không có b u khíầ ờ ấ ự ế ủ ế ầ

quy n, b u tr i s đen k t, cho dù ánh M t tr i m nh h n cũng có th nhìn th y các vìể ầ ờ ẽ ị ặ ờ ạ ơ ể ấ

sao. Tình tr ng trên M t trăng chính là nh v y.ạ ặ ư ậ

Trên th c t , qua kính vi n v ng thiên văn, chúng ta cũng có th nhìn th y các vì sao vàoự ế ễ ọ ể ấ

ban ngày. Trong đó có hai nguyên nhân: Th nh t là ng kính c a các kính vi n v ngứ ấ ố ủ ễ ọ

thiên văn đã ch n m t đa ph n ánh sáng M t tr i chi u trong khí quy n xu ng Trái đ t,ắ ấ ầ ặ ờ ế ể ố ấ

cũng gi ng nh con ng i t t o ra m t b u tr i đêm nh ; Th hai, tính quang h c c aố ư ườ ự ạ ộ ầ ờ ỏ ứ ọ ủ

kính vi n v ng có th làm cho toàn b u tr i t i đen đi, mà đi m sáng c a các vì saoễ ọ ể ầ ờ ố ể ủ

ng c l i l i m nh lên. Nh v y, khi đó các vì sao l i hi n rõ di n m o v n có c a nó.ượ ạ ạ ạ ư ậ ạ ệ ệ ạ ố ủ

Dùng kính vi n v ng thiên văn đ ng m các vì sao vào ban ngày, so v i ng m vào banễ ọ ể ắ ớ ắ

đêm, thì k t qu cho th y có m t s s khác bi t, các vì sao không có đ sáng cao cũngế ả ấ ộ ố ự ệ ộ

khó mà nhìn th y đ c. Nh ng nh v y ru t cu c đã ch ng minh đ c r ng ban ngàyấ ượ ư ư ậ ố ộ ứ ượ ằ

cũng có th nhìn th y đ c các vì sao.ể ấ ượ

T i sao ph i nghiên c u các ph n t xung quanh các vì sao?ạ ả ứ ầ ử

Các nhà thiên văn h c th ng coi các lo i v t ch t nh h i và b i b m trong không gianọ ườ ạ ậ ấ ư ơ ụ ặ

gi a các vì sao đ c g i chung là v t ch t xung quanh các vì sao. Nh ng năm 30 c a thữ ượ ọ ậ ấ ữ ủ ế

k XX, các nhà khoa h c dùng kính vi n v ng quang h c b t ng phát hi n ra m y lo iỷ ọ ễ ọ ọ ấ ờ ệ ấ ạ

phân t hai nguyên t trong mây th h i gi a các vì sao. Do kh năng quan sát c a kínhử ử ể ơ ữ ả ủ

vi n v ng quang h c này còn nhi u h n ch , trong vòng 30 năm sau đó, nghiên c u quanễ ọ ọ ề ạ ế ứ

sát các phân t gi a các vì sao v c b n b ng ng tr . S phát tri n c a thiên văn h cử ữ ề ơ ả ị ư ệ ự ể ủ ọ

b c x đi n cu i cùng đã m ra kho báu tri th c cho con ng i v các ph n t gi a các vìứ ạ ệ ố ở ứ ườ ề ầ ử ữ

sao.

Năm 1963, nhà khoa h c M l n đ u tiên dùng kính vi n v ng b c x đi n phát hi n raọ ỹ ầ ầ ễ ọ ứ ạ ệ ệ

phân t g c (OH). Năm năm sau, l i phát hi n ra amôniac (NH3), phân t n c, m t lo iử ố ạ ệ ử ướ ộ ạ

phân t h u c k t c u ph c t p – formaldehyde (H2CO). K t đó, các lo i kính vi nừ ữ ơ ế ấ ứ ạ ể ừ ạ ễ

v ng b c x đi n lo i l n c a nhi u qu c gia trên th gi i đ xô vào công tác tìm ki mọ ứ ạ ệ ạ ớ ủ ề ố ế ớ ổ ế

phân t gi a các ngôi sao m i, đúng nh m t nhà thiên văn h c t ng nói: “Vi c đài thiênử ữ ớ ư ộ ọ ừ ệ

văn th o lu n phân t tr thành m t”. Nh ng phát hi n này đã làm thay đ i m t vài cáchả ậ ử ở ố ữ ệ ổ ộ

nhìn sai l ch c a các nhà thiên văn x a. Ví d , Nguyên Tiên cho r ng m t đ v t ch tệ ủ ư ụ ằ ậ ộ ậ ấ

trong không gian gi a các vì sao vô cùng th p, khó có th hình thành hai phân t c a m tữ ấ ể ử ủ ộ

nguyên t , cho dù hình thành, do tác d ng c a tia h ng ngo i và tia b c x c a vũ tr r tử ụ ủ ồ ạ ứ ạ ủ ụ ấ

d phân gi i, tu i th c a nó th p.ễ ả ổ ọ ủ ấ

S phát hi n c a các phân t gi a các vì sao đ c li t vào m t trong b n phát hi n hi nự ệ ủ ử ữ ượ ệ ộ ố ệ ệ

t ng thiên văn h c l n trong nh ng năm 60 c a th k XX, cho đ n t n ngày nay, conượ ọ ớ ữ ủ ế ỷ ế ậ

ng i đã phát hi n đ c h n 60 lo i phân t gi a các vì sao trong h Ngân hà. Trong quáườ ệ ượ ơ ạ ử ữ ệ

trình nghiên c u v t lý và hoá h c c a các phân t gi a các vì sao đã giành đ c nh ng triứ ậ ọ ủ ử ữ ượ ữ

th c mà trên Trái đ t không có cách nào có đ c, đ a ra m t thông tin h u ích cho nghiênứ ấ ượ ư ộ ữ

c u các v n đ quan tr ng c a thiên văn h c.ứ ấ ề ọ ủ ọ

Trong h M t tr i, h Ngân hà và trong các tinh h khác, đã phát hi n ra phân t oxy,ệ ặ ờ ệ ệ ệ ử

phân t n c và m t vài phân t h u c . Trong các phân t gi a các vì sao đã phát hi n raử ướ ộ ử ữ ơ ử ữ ệ

còn có Xyanogen hoá hiđro, formaldehyde (H2CO), phân t axêton alkyn, ba lo i phân tử ạ ử

h u c này là nguyên li u h p thành axit amôni không th thi u. Do đó cho th y, trongữ ơ ệ ợ ể ế ấ

không gian vũ tr , r t có th t n t i axit amoni. Axit amoni là thành ph n ch y u c uụ ấ ể ồ ạ ầ ủ ế ấ

thành protein và axit nucleic, do v y nh ng n i bên ngoài Trái đ t cũng có th t n t iậ ở ữ ơ ấ ể ồ ạ

các tr ng thái s ng muôn màu muôn v .ạ ố ẻ

Các ngôi sao trong quá trình hình thành v t ch t gi a các vì sao và s tr v v t ch t gi aậ ấ ữ ự ở ề ậ ấ ữ

các vì sao, có th ti n hành nghiên c u thông qua phân tích đ ng ph phân t , k t quể ế ứ ườ ổ ử ế ả

c a nó có th làm căn c đ tìm ra các hi n t ng thiên văn khác. T n d ng thăm dò k tủ ể ứ ể ệ ượ ậ ụ ế

c u phân t mây, mà còn có th nghiên c u v n đ ng kích th c l n, hình thái và ch tấ ử ể ứ ậ ộ ướ ớ ấ

l ng đ c tr ng phân b c a h Ngân hag và tinh h ngoài h Ngân hà…ượ ặ ư ố ủ ệ ệ ệ

N i không gian gi a các vì sao d i đi u ki n c c đoan nh siêu chân không, nhi t đơ ữ ướ ề ệ ự ư ệ ộ

siêu th p, siêu b c x , là “Phòng th c nghi m” khó có đ c đ nghiên c u các hi nấ ứ ạ ự ệ ượ ể ứ ệ

t ng v t lý c a nguyên t và phân t . Nh ng nghiên c u c a phân t gi a các vì sao, rõượ ậ ủ ử ử ữ ứ ủ ử ữ

ràng là s không ng ng thúc đ y phát tri n thiên văn h c, v t lý h c, hoá h c, sinh v tẽ ừ ẩ ể ọ ậ ọ ọ ậ

h c và công ngh không gian.ọ ệ

Làm th nào đ đo tr ng l ng c a các ngôi sao?ế ể ọ ượ ủ

Vi c tính toán kh i l ng các ngôi sao là d a vào kh i l ng c a Trái đ t. Th vi c tínhệ ố ượ ự ố ượ ủ ấ ế ệ

toán kh i l ng c a Trái đ t đ c tíên hành nh th nào? Hi n nay, ng i ta đã bi tố ượ ủ ấ ượ ư ế ệ ườ ế

kho ng cách t tâm Trái đ t đ n b m t Trái đ t. Cho dù là h ng s c a l c h p d n vả ừ ấ ế ề ặ ấ ằ ố ủ ự ấ ẫ ề

giá tr mà nói là m t con s r t bé. Nh ng ng i ta có th đo đ c chính xác giá tr này.ị ộ ố ấ ư ườ ể ượ ị

Ng i ta v n hay dùng cách d a vào đo gia t c c a l c h p d n đ i v i m t v t th nàoườ ẫ ự ố ủ ự ấ ẫ ố ớ ộ ậ ể

đó r i t đó tính ra l ng ch t c a Trái đ t.ồ ừ ượ ấ ủ ấ

Vi c trình bày nguyên lý c a phép đo qu là r t khó gi a Trái đ t và M t trăng, gi a Tráiệ ủ ả ấ ữ ấ ặ ữ

đ t và M t tr i, M t tr i và các hành tinh khác, chúng đ u chuy n đ ng theo t ng quấ ặ ờ ặ ờ ề ể ộ ừ ỹ

đ o c a t ng thiên th . Dùng đ nh lu t Kepler, d a vào kho ng cách gi a các qu đ o,ạ ủ ừ ể ị ậ ự ả ữ ỹ ạ

th i gian chuy n đ ng m t vòng trên qu đ o, ng i ta có th tính đ c tr ng l ng c aờ ể ộ ộ ỹ ạ ườ ể ượ ọ ượ ủ

chúng. Ngoài ra, tr ng l ng các tinh cũng đ c tính t kho ng cách và chu kỳ chuy nọ ượ ượ ừ ả ể

đ ng mà tính ra. Vì song tinh l n h n M t tr i 8 l n nên có th xem song tinh nh m t hộ ớ ơ ặ ờ ầ ể ư ộ ố

đen.

Làm th nào đ đo kho ng cách gi a chúng ta đ n các vì sao?ế ể ả ữ ế

Có r t nhi u cách đo kho ng cách đ n các vì sao, đây ch gi i thi u m t cách đo t ngấ ề ả ế ở ỉ ớ ệ ộ ươ

đ i đ n gi n. Vì các vì sao cách chúng ta r t xa cho nên c n ph i ti n hành đo t m ,ố ơ ả ở ấ ầ ả ế ỉ ỉ

chính xác. C nhiên các vì sao có cái sáng h n, có cái t i h n. Nói chung, nh ng cái trôngố ơ ố ơ ữ

th y m m o o thì cách chúng ta r t xa. Ng c l i, sao Ng u Lang và sao Ch c Nấ ờ ờ ả ả ở ấ ượ ạ ư ứ ữ

có đ sáng c p 1 thì t ng đ i g n chúng ta. Vì v y, có th đo đ c v trí c a các saoộ ấ ươ ố ầ ậ ể ượ ị ủ

v y m t cách chính xác. Khi đo, chúng ta c n ph i l y các s đo các vì sao m y u g nấ ộ ầ ả ấ ố ờ ế ở ầ

các ngôi sao đ c đo (ph n l n là các vì sao xa h n) làm n n.ượ ầ ớ ở ơ ề

Trái đ t quay xung quanh M t tr i h t 1 năm, t o thành m t đ ng tròn có đ ng kínhấ ặ ờ ế ạ ộ ườ ườ

b ng 300 tri u km. Th là, tuy nh ng ngôi sao xa m y u phía sau không bi n đ ngằ ệ ế ữ ờ ế ế ộ

nh ng đem đ i chi u nh ng ngôi sao t ng đ i g n v i nh ng ngôi sao phía sau, tuyư ố ế ữ ươ ố ầ ớ ữ ở

bi n đ ng r t nh , song v n d ch sang trái ho c d ch sang ph i theo chu kỳ 1 năm. N uế ộ ấ ỏ ẫ ị ặ ị ả ế

dùng đ n v đo góc đ bi u th thì sao Ng u Lang cách xa 8,6 năm ánh sáng ch l ch đi cóơ ị ể ể ị ư ỉ ệ

0,7 giây.

Tóm l i, có th đo đ c các sao cách ta vài trăm năm ánh sáng. Các sao xa h n thì cóạ ể ượ ở ơ

th d a vào ph ng pháp th ng kê màu s c ánh sáng… c a các sao g n đã đo đ c màể ự ươ ố ắ ủ ầ ượ

tính ra. Nguyên lý c a nó là: gi đ nh các sao có màu nh nhau thì v đ i th , đ sáng c aủ ả ị ư ề ạ ể ộ ủ

chúng khác nhau, kho ng cách tăng g p đôi, đ sáng ch còn ¼.ả ấ ộ ỉ

Nh ng chòm sao trên tr i đ c phân chia nh th nào?ữ ờ ượ ư ế

Các vì sao cách chúng ta r t xa, xa đ n m c chúng ta không có cách nào đ phân bi t rõấ ế ứ ể ệ

nh ng ngôi sao nào g n h n, ngôi sao nào xa h n, cái mà chúng ta v n nhìn th y ch làữ ầ ơ ơ ẫ ấ ỉ

hình chi u c a chúng trên Thiên c u mà thôi.ế ủ ầ

Vào kho ng 3000 ~ 4000 năm tr c, nh ng ng i Babilon c đ i đã nhóm các ngôi saoả ướ ữ ườ ổ ạ

l i thành nh ng hình dáng r t thú v đ c g i là chòm sao. Ng i Babilon đã sáng l p raạ ữ ấ ị ượ ọ ườ ậ

48 chòm sao. Sau đó, các nhà thiên văn Hy L p đã đ t tên cho chúng, có chòm sao gi ngạ ặ ố

loài đ ng v t nào đó thì dùng tên c a đ ng v t đó làm tên c a chòm sao, có chòm sao thìộ ậ ủ ộ ậ ủ

đ c đ t tên theo tên c a các nhân v t trong th n tho i Hy L p.ượ ặ ủ ậ ầ ạ ạ

Trung Qu c t tr c th i nhà Chu đã b t đ u đ t tên cho các ngôi sao trên tr i, và phânố ừ ướ ờ ắ ầ ặ ờ

chia b u tr i thành các chòm sao, sau đó đ t thành Tam viên Nh Th p Bát tú. Tam Viênầ ờ ặ ị ậ

n m xung quanh sao B c c c, Nh Th p bát tú n m nh ng n i có M t trăng và M tằ ở ắ ự ị ậ ằ ở ữ ơ ặ ặ

tr i đi qua.ờ

Đ n th k th II tr c công nguyên, s phân chia c a các chòm sao phía B c đã g nế ế ỷ ứ ướ ự ủ ở ắ ầ

gi ng v i ngày nay. Nh ng m y ch c chòm sao phía Nam, v c b n là sau th kố ớ ư ấ ụ ở ề ơ ả ế ỷ

XVII m i d n d n đ c xác đ nh. Do các n c có n n văn hoá phát tri n t ng đ i s mớ ầ ầ ượ ị ướ ề ể ươ ố ớ

thì n m b c bán c u nên đ i v i nh ng n c này mà nói, có r t nhi u chòm sao phíaằ ở ắ ầ ố ớ ữ ướ ấ ề ở

Nam đ u không nhìn th y đ c vào mùa đông.ề ấ ượ

Hi n nay, các chòm sao qu c t thông d ng t ng c ng có 88 chòm, là do H i liên h pệ ố ế ụ ổ ộ ộ ợ

Thiên văn h c qu c t phân chia và quy t đ nh l i vào năm 1928. Trong đó có 29 chòm saoọ ố ế ế ị ạ

phía B c đ ng xích đ o c a thiên c u, 46 chòm sao n m phía Nam xích đ o c aở ắ ườ ạ ủ ầ ằ ở ạ ủ

thiên c u, v t lên trên đ ng xích đ o c a thiên c u có 13 chòm.ầ ượ ườ ạ ủ ầ

Tên c a 88 chòm sao này, có kho ng m t n a là đ t theo tên đ ng v t nh chòm Đ iủ ả ộ ử ặ ộ ậ ư ạ

Hùng, chòm S T , chòm Thiên H c, chòm Thiên Nga; ¼ l y tên c a các nhân v t trongư ử ạ ấ ủ ậ

th n tho i Hy L p, ví d nh chòm sao Tiên H u, sao Tiên N , sao Anh Tiên, chòm saoầ ạ ạ ụ ư ậ ữ

kính hi n vi, chòm sao kính vi n v ng, chòm sao đ ng h , chòm sao giá v . Tuy r ngể ễ ọ ồ ồ ẽ ằ

ph ng pháp phân chia các chòm sao c a ng i x a không khoa h c, nh ng tên g i c aươ ủ ườ ư ọ ư ọ ủ

các chòm sao v n ti p t c đ c dùng cho đ n ngày nay. H th ng các chòm sao do ng iẫ ế ụ ượ ế ệ ố ườ

Trung Qu c c đ i phân chia tuy không s d ng n a, nh ng còn l u gi đ c m t s tênố ổ ạ ử ụ ữ ư ư ữ ượ ộ ố

g i c x a c a các chòm sao.ọ ổ ư ủ

M t ng i trên sao Ho : Vì sao m t ta nhìn gà hoá cu c?ặ ườ ả ắ ố

Kh năng thu nh n các tín hi u th giác và l p đ y chúng vào nh ng kho ng tr ng đã choả ậ ệ ị ấ ầ ữ ả ố

phép loài ng i x lý thông tin nhanh chóng. Song đi u này đôi khi cũng gây “bé cáiườ ử ề

nh m” - ch ng h n nh khi nhìn th y các v t mà th c t không t n t i đó.ầ ẳ ạ ư ấ ậ ự ế ồ ạ ở

“Đó là bi u hi n c a s quen thu c, ch ng h n khi chúng ta nhìn th y hình m t ng iể ệ ủ ự ộ ẳ ạ ấ ặ ườ

trên sao Ho , trong m t cánh r ng hay trên m t đám mây”, các nhà khoa h c, thu c Đ iả ộ ừ ộ ọ ộ ạ

h c Boston, M , cho bi t. “Chúng ta đã quá quen v i khuôn m t ng i đ n m c chúng taọ ỹ ế ớ ặ ườ ế ứ

nhìn ra h nh ng n i h không h xu t hi n”.ọ ở ữ ơ ọ ề ấ ệ

Năm 1976, phi thuy n Viking 1 c a NASA đã ch p nh m t kho ng nh trên b m tề ủ ụ ả ộ ả ỏ ở ề ặ

Ho tinh. Bóng c a m t trong các đ nh núi đây đã g i s liên t ng đ n m t khuôn m tả ủ ộ ỉ ở ợ ự ưở ế ộ ặ

ng i.ườ

Đ tìm hi u hi n t ng “đánh l a” c a đôi m t, các nhà khoa h c đã nghiên c u quá trìnhể ể ệ ượ ừ ủ ắ ọ ứ

thu nh n tri giác - s gia tăng tích lu do ti p xúc l p đi l p l i nhi u l n.ậ ự ỹ ế ặ ặ ạ ề ầ

Đ ch ng t đi u này x y ra nh th nào, nhóm nghiên c u đã hu n luy n cho m iể ứ ỏ ề ả ư ế ứ ấ ệ ọ

ng i trong m t phòng thí nghi m làm quen v i “các thông đi p ti m th c”.ườ ộ ệ ớ ệ ề ứ

Ng i tham gia xem m t màn hình máy tính v i các ch m chuy n đ ng m nh t đ nườ ộ ớ ấ ể ộ ờ ạ ế

m c chúng h u nh không nhìn th y đ c. Trong th nghi m đ u tiên, h không thứ ầ ư ấ ượ ử ệ ầ ọ ể

đoán ra các ch m đang chuy n đ ng theo h ng nào.ấ ể ộ ướ

Trong m t khoá hu n luy n sau đó, ng i tham gia đ c yêu c u xác đ nh nh ng ký tộ ấ ệ ườ ượ ầ ị ữ ự

trên màn hình – trong khi các ch m v n ti p t c chuy n đ ng trên phông n n.ấ ẫ ế ụ ể ộ ề

Sau cùng, nh ng ng i này m t l n n a l i đoán xem các ch m di chuy n theo h ngữ ườ ộ ầ ữ ạ ấ ể ướ

nào. Ng c nhiên thay, h có xu h ng gán cho các ch m h ng di chuy n trùng v iạ ọ ướ ấ ướ ể ớ

h ng mà chúng đã chuy n đ ng trong khoá hu n luy n. Vì m t lý do nào đó, s t pướ ể ộ ấ ệ ộ ự ậ

trung cao đ vào các ký t đã cho phép h lĩnh h i vô th c các d u ch m. H đã ti pộ ự ọ ộ ứ ấ ấ ọ ế

nh n mà th m chí không nh n ra nó.ậ ậ ậ

Vì sao trên sao Thu không có n c?ỷ ướ

Ng c l i hoàn toàn v i ý nghĩa c a tên g i, trên sao Thu không có m t gi t n c nàoượ ạ ớ ủ ọ ỷ ộ ọ ướ

c .ả

Các thành ph n ban đ u c u t o nên các hành tinh c a h M t tr i đ u nh nhau. Trênầ ầ ấ ạ ủ ệ ặ ờ ề ư

sao Thu cũng có khí quy n và n c, song nhi t đ quá cao vì g n M t tr i nh t vàỷ ể ướ ở ệ ộ ở ầ ặ ờ ấ

s c hút c a b n thân t ng đ i y u, không th gi l i khí quy n xung quanh mình, nênứ ủ ả ươ ố ế ể ữ ạ ể

v sau nó b m t h t l ng n c.ề ị ấ ế ượ ướ

Đ ng th i v i vi c quay quanh M t tr i, sao Thu cũng t xoay ch m ch m, chu kỳ tồ ờ ớ ệ ặ ờ ỷ ự ầ ậ ự

quay là 59 ngày. Trong 59 ngày, nó l i có th quay xung quanh M t tr i h n n a vòng. Vìạ ể ặ ờ ơ ử

th , th i gian ban ngày trên sao Thu r t dài, t ng đ ng v i 176 ngày trên Trái đ t.ế ờ ỷ ấ ươ ươ ớ ấ

Trong quãng th i gian đó, so v i M t tr i mà trên Trái đ t nhìn th y, có m t M t tr i l nờ ớ ặ ờ ấ ấ ộ ặ ờ ớ

g p 7 l n đang hun đ t sao Thu . Khi sao Thu vào đi m g n M t tr i nh t, n i bấ ầ ố ỷ ỷ ở ể ầ ặ ờ ấ ơ ề

m t h ng v phía M t tr i có nhi t đ g n đ t 400 đ C. Trong đi u ki n nhi t đ caoặ ướ ề ặ ờ ệ ộ ầ ạ ộ ề ệ ệ ộ

đ n th , ngay c chì cũng nhanh chóng nóng ch y ra.ế ế ả ả

Vì sao vành ánh sáng c a sao Th l i có d ng hình vành khuyên?ủ ổ ạ ạ

Sao Th là hành tinh th 6 quay quanh M t tr i, ng i ta còn g i sao Th là hành tinhổ ứ ặ ờ ườ ọ ổ

ngoài, vì nó chuy n đ ng quanh M t tr i theo qu đ o bên ngoài qu đ o Trái đ t. Quể ộ ặ ờ ỹ ạ ỹ ạ ấ ỹ

đ o c a sao Th và Trái đ t g n nh trên cùng m t m t ph ng, vành sáng sao Thạ ủ ổ ấ ầ ư ộ ặ ẳ ổ

nghiêng m t góc 280 đ so v i m t ph ng hoàng đ o (m t ph ng qu đ o c a sao Th )ộ ộ ớ ặ ẳ ạ ặ ẳ ỹ ạ ủ ổ

nên có m t ph ng h ng xác đ nh.ộ ươ ướ ị

N u vành sáng c a sao Th l i nghiêng 90 đ thì ph i 29 năm r i, đúng th i gian saoế ủ ổ ạ ộ ả ưỡ ờ

Th chuy n đ ng m t vòng quanh Trái đ t, ta m i th y đ c vành sáng c a nó. Nh ngổ ể ộ ộ ấ ớ ấ ượ ủ ư

đi u đó là không th đ c vì t Trái đ t nhìn lên sao Th , vành sáng c a sao Th ch l pề ể ượ ừ ấ ổ ủ ổ ỉ ấ

lãnh d i ánh sáng M t tr i chi u sáng vì phía đ i di n b che khu t thì không th y gìướ ặ ờ ế ở ố ệ ị ấ ấ

n a. Lúc đó ch còn là bóng t i.ữ ỉ ố

Khi đ c các tài li u nghiên c u có liên quan đ n các thiên th , ta th y r ng Trái đ t bênọ ệ ứ ế ể ấ ằ ấ ở

trong c a sao Th , h n n a sao Th l i r t xa Trái đ t, nên đ ng b t kỳ v trí nào c aủ ổ ơ ữ ổ ạ ở ấ ấ ứ ấ ị ủ

Trái đ t ch có th th y vành sáng sao Th khi ánh sáng M t tr i chi u vào.ấ ỉ ể ấ ổ ặ ờ ế

Ng i ta đã g i các máy quan tr c bay v phía t i c vành sao Th và t đó g i v m tườ ử ắ ề ố ủ ổ ừ ử ề ặ

đ t nh ng b c nh quý giá. Trên các t m nh, vành sáng sao Th là m t hình vành khăn,ấ ữ ứ ả ấ ả ổ ộ

hình vành khăn này c 15 năm s đ i chi c hình vành khăn v phía chúng ta m t l n. Khiứ ẽ ổ ế ề ộ ầ

vành sáng n m song song v i tia nhìn c a chúng ta thì cho dù kính vi n v ng c l n taằ ớ ủ ễ ọ ỡ ớ

cũng không th nhìn th y đ c vành sáng.ể ấ ượ

T i sao l i có m a sao Băng?ạ ạ ư

Vào ban đêm, th ng có th nhìn th y sao Băng trong b u tr i loé sáng lên, th sao Băngườ ể ấ ầ ờ ể

gây ra nh ng hi n t ng này ph n l n đ u ch b ng nh ng chi c kim nh n. Khi th saoữ ệ ượ ầ ớ ề ỉ ằ ữ ế ọ ể

Băng va ch m, c sát, đ t cháy r i phát sáng v i t ng khí quy n thì nó tr thành tàn tro.ạ ọ ố ồ ớ ầ ể ở

N u th sao Băng t ng đ i l n thì khi ch a b đ t cháy h t, ph n còn l i s r i xu ngế ể ươ ố ớ ư ị ố ế ầ ạ ẽ ơ ố

m t đ t và tr thành sao băng. M i l n sao Băng r i xu ng t ng đ i nhi u thì đ c g iặ ấ ở ỗ ầ ơ ố ươ ố ề ượ ọ

là m a sao Băng.ư

Ngày 8 tháng 3 năm 1976, tr n m a sao Băng hi m có trên th gi i đã r i xu ng t nh Cátậ ư ế ế ớ ơ ố ỉ

Lâm, Trung Qu c.ố

Kho ng 3 gi chi u hôm đó, m t ngôi sao Băng n ng vài t n khi đang bay v i t c d caoả ờ ề ộ ặ ấ ớ ố ộ

trên không thu c khu v c thành ph Cát Lâm đã b đ t cháy và phát sáng do va ch m v iộ ự ố ị ố ạ ớ

t ng khí quy n dày đ c, hình thành m t qu c u l a l n chói m t. Qu c u l a nhanhầ ể ặ ộ ả ầ ử ớ ắ ả ầ ử

chóng phân chia thành m t qu l n và hai qu nh r i phóng th ng t Đông sang Tây vàộ ả ớ ả ỏ ồ ẳ ừ

vang lên ti ng n nh s m, sau đó có ti ng ph n h i l i, ti ng s m không ng ng, cácế ổ ư ấ ế ả ồ ạ ế ấ ừ

ngôi sao Băng l n nh l n l t r i xu ng gi ng nh nh ng h t m a r i xu ng ngo i ôớ ỏ ầ ượ ơ ố ố ư ữ ạ ư ơ ố ạ

phía B c thành ph Cát Lâm và các huy n Vĩnh Cát, Giao Hà, tr thành tr n m a saoắ ố ệ ở ậ ư

Băng hi m th y trên th gi i t nh Cát Lâm.ế ấ ế ớ ở ỉ

Tr n m a sao B n Cát Lâm là tr n m a hi m th y trên th gi i đ c phân b r ngậ ư ằ ở ậ ư ế ấ ế ớ ượ ố ộ

nh t, s l ng nhi u nh t.ấ ố ượ ề ấ

Khu v c “m a” kéo dài t i 70.000 mét t h ng Đông Tây và r ng h n 8.000 mét theoự ư ớ ừ ướ ộ ơ

h ng Nam B c, di n tích đ t t i 500.000 m2ướ ắ ệ ạ ớ

Trong vài ngày ng n ng i, các nhân viên chuyên nghiên c u hi n t ng này đã thu th pắ ủ ứ ệ ượ ậ

đ c h n 100 m ng sao Băng n ng h n 500 gram và vô s các m nh v nh bé khác.ượ ơ ả ặ ơ ố ả ỡ ỏ

T ng tr ng l ng sao Băng r i xu ng l n này vào kho ng h n 2600 kg. Trong đó “Saoổ ọ ượ ơ ố ầ ả ơ

Băng s 1” là ngôi sao Băng đá l n nh t thu nh t đ c trong l ch s th gi i, nó n ngố ớ ấ ặ ượ ị ử ế ớ ặ

1770 kg. Ngôi sao Băng đá này r i trong ph m vi thôn Hoa Bì X ng, huy n Vĩnh Cát.ơ ạ ưở ệ

Hành trình c a sao Băngủ

Ban đêm, trên b u tr i th nh tho ng l i loé sáng ti p đó m t v t sáng tr ng hình thànhầ ờ ỉ ả ạ ế ộ ậ ắ

cánh cung r ch ngang b u tr i và bi n đi r t nhanh. Nh ng ng i ch ng ki n th t lên:ạ ầ ờ ế ấ ữ ườ ứ ế ố

“Sao Băng”.

Truy n thuy t c a Trung Qu c và m t s n c châu Á đ u thêu d t nhi u câu chuy n lyề ế ủ ố ộ ố ướ ề ệ ề ệ

kỳ v nh ng ngôi sao băng. Trong đó, truy n thuy t ph bi n nh t cho r ng: m i ng iề ữ ề ế ổ ế ấ ằ ỗ ườ

s ng trên Trái đ t t ng ng v i m t vì sao trên tr i. Khi ng i nào ch t, vì sao t ngố ấ ươ ứ ớ ộ ờ ườ ế ươ

ng v i ng i đó s r i xu ng đ t.ứ ớ ườ ẽ ơ ố ấ

Cách đ t v n đ nh v y rõ ràng là không có c s khoa h c. Theo th ng kê, trên Trái đ tặ ấ ề ư ậ ơ ở ọ ố ấ

hi n có h n 5 t ng i đang s ng, trong khi đó t ng s các vì sao trên tr i k c nh ng vìệ ơ ỷ ườ ố ổ ố ờ ể ả ữ

sao m t th ng không th y đ c là h n 100 t . H n n a, n u nói sao băng là sao r iắ ườ ấ ượ ơ ỷ ơ ữ ế ơ

xu ng đ t cũng không đúng. Các vì sao dày đ c trên b u tr i mà chúng ta nhìn th y, trố ấ ặ ầ ờ ấ ừ

m y hành tinh anh em g n Trái đ t, còn l i đ u là nh ng thiên th kh ng l t ng đ ngấ ầ ấ ạ ề ữ ể ổ ồ ươ ươ

v i M t tr i. Vì chúng cách Trái đ t quá xa, r t ít kh năng va ch m v i Trái đ t. B iớ ặ ờ ấ ấ ả ạ ớ ấ ở

v y trong l ch s c a loài ng i ch a bao gi x y ra hi n t ng các vì sao “r i xu ng”ậ ị ử ủ ườ ư ờ ả ệ ượ ơ ố

Trái đ t.ấ

V y “sao Băng” là gì?ậ

Gi i thích m t cách khoa h c thì, sao Băng là hi n t ng m t lo i v t ch t c a vũ trả ộ ọ ệ ượ ộ ạ ậ ấ ủ ụ

bay vào t ng khí quy n c a Trái đ t, b c xát và phát sáng.ầ ể ủ ấ ị ọ

V n là trong không gian vũ tr g n Trái đ t, ngoài các hành tinh ra còn có các lo i v tố ụ ở ầ ấ ạ ậ

ch t vũ tr khác n a, cũng gi ng nh nh ng đ i d ng ngoài các loài cá, tôm, nghêu sòấ ụ ữ ố ư ở ữ ạ ươ

còn có các loài sinh v t nh khác. Trong s các v t ch t vũ tr đó, có lo i nh nh h tậ ỏ ố ậ ấ ụ ạ ỏ ư ạ

b i, có lo i l n nh trái núi, chúng v n hành theo t c đ và qu đ o riêng. B n thânụ ạ ớ ư ậ ố ộ ỹ ạ ả

chúng không t phát sáng. Đôi khi chúng bay th ng v phía Trái đ t v i t c đ r t nhanh,ự ẳ ề ấ ớ ố ộ ấ

t 10 km t i 70 – 80 km/giây, nhanh g p nhi u l n máy bay nhanh nh t hi n nay.ừ ớ ấ ề ầ ấ ệ

Nh ng khi bay vào khí quy n Trái đ t v i t c đ nhanh nh v y, chúng c xát v i cácư ể ấ ớ ố ộ ư ậ ọ ớ

ph n t c a khí quy n khi n không khí b đ t nóng t i m y nghìn đ , th m chí m y v nầ ử ủ ể ế ị ố ớ ấ ộ ậ ấ ạ

đ , b n thân c a v t ch t vũ tr cũng b đ t cháy và phát sáng. Nh ng chúng không cháyộ ả ủ ậ ấ ụ ị ố ư

h t ngay mà cháy d n d n theo quá trình chuy n đ ng, t o thành v t ch t sáng hình vòngế ầ ầ ể ộ ạ ậ ấ

cung mà ta nhìn th y.ấ

Có tr ng h p v t ch t vũ tr quá l n không k p cháy h t và r i xu ng Trái đ t, ng i taườ ợ ậ ấ ụ ớ ị ế ơ ố ấ ườ

g i chúng là các Thiên th ch. Do m t đ khí quy n dày đ c nên r t ít khi có thiên th chọ ạ ậ ộ ể ặ ấ ạ

r i xu ng m t đ t, mà th ng cháy ki t trên đ ng đi. C u t o c a thiên th ch ch y uơ ố ặ ấ ườ ệ ườ ấ ạ ủ ạ ủ ế

g m s t, niken, ho c toàn là đá. Có ng i cho r ng chúng có ch a nh ng nguyên t màồ ắ ặ ườ ằ ứ ữ ố

Trái đ t không có.ấ

Có nh ng sao băng ch là các v khách qua đ ng. Chúng s t ngang b u khí quy n c aữ ỉ ị ườ ượ ầ ể ủ

Trái đ t v i t c đ c c l n r i l i ti p t c hành trình vào vũ tr xa xăm.ấ ớ ố ộ ự ớ ồ ạ ế ụ ụ

V n t c c a sao Ch i Halley là bao nhiêu km/s?ậ ố ủ ổ

Cũng nh Trái đ t, sao ch i Halley cũng chuy n đ ng trên m t qu đ o quanh M t tr i.ư ấ ổ ể ộ ộ ỹ ạ ặ ờ

Đi m khác bi t là qu đ o c a Trái đ t là hình elip g n tròn, còn qu đ o c a sao ch iể ệ ỹ ạ ủ ấ ầ ỹ ạ ủ ổ

Halley là hình elip d t. Đi m mà sao ch i Halley g n M t tr i nh t (đi m c n nh t) cáchẹ ể ổ ầ ặ ờ ấ ể ậ ậ

M t tr i 90 tri u kilomét, qua gi a qu đ o sao Thu và sao Kim, đi m xa M t tr i nh tặ ờ ệ ữ ỹ ạ ỷ ể ặ ờ ấ

(đi m vi n nh t) cách xa M t tr i 5 t 295 tri u kilomét, so v i kho ng cách gi a quể ễ ậ ặ ờ ỷ ệ ớ ả ữ ỹ

đ o c a sao H i v ng tinh là hành tinh xa M t tr i (là 4,5 t kilomét) thì còn xa h n.ạ ủ ả ươ ặ ờ ỷ ơ

Chu kỳ chuy n đ ng c a sao ch i Halley quanh M t tr i là 76 năm. Khi bay xa M t tr iể ộ ủ ổ ặ ờ ặ ờ

đ n g n đi m vi n nh t sao ch i bay v i t c đ 0.91 km/s t c 3280 m/s. N u so v i v nế ầ ể ễ ậ ổ ớ ố ộ ứ ế ớ ậ

t c âm thanh trên m t Trái đ t là 340 m/s thì t c đ c a thiên th này g p 2,7 l n t c làố ặ ấ ố ộ ủ ể ấ ầ ứ

t ng đ ng v i t c đ máy bay siêu thanh c p 2,7.ươ ươ ớ ố ộ ấ

Khi sao ch i Halley t đi m vi n nh t bay tr v , thì khi càng bay g n đ n M t tr i, t cổ ừ ể ễ ậ ở ề ầ ế ặ ờ ố

đ bay c a nó càng nhanh. Khi đ n g n đi m c n nh t, g n qu đ o c a sao Kim, t c độ ủ ế ầ ể ậ ậ ầ ỹ ạ ủ ố ộ

chuy n đ ng s là 54,3 km/s t c cũng là 195.500 km/gi .ể ộ ẽ ứ ờ

V i Trái đ t t c đ t i đi m c n nh t và đi m vi n nh t sai khác nhau không nhi u. Vàoớ ấ ố ộ ạ ể ậ ậ ể ễ ậ ề

ngày 04/01 là đi m c n nh t thì t c đ là 35,6 km/s, còn ngày 04/07 là đi m vi n nh t thìể ậ ậ ố ộ ể ễ ậ

t c đ s là 34,79 km/s.ố ộ ẽ

Vì sao nh c a sao Ch i l i có v t dài?ả ủ ổ ạ ệ

Đó là k t qu ghi v t c a sao ch i di đ ng trên phim c a kính vi n v ng. Sao ch i khácế ả ế ủ ổ ộ ủ ễ ọ ổ

v i các vì sao là có v n t c chuy n đ ng thay đ i trên b u tr i. Các vì sao và các tinh vân,ớ ậ ố ể ộ ổ ầ ờ

chúng chuy n đ ng trên b u tr i là do chuy n đ ng t quay c a Trái đ t mà có. N uể ộ ầ ờ ể ộ ự ủ ấ ế

dùng kính vi n v ng ch p nh thì ta s thu đ c các hình nh rõ cho dù các ngôi sao cóễ ọ ụ ả ẽ ượ ả

ánh sáng y u. Vì sao ch i chuy n đ ng v i v n t c l n trong không trung, nên khi ch pế ổ ể ộ ớ ậ ố ớ ụ

nh trên n n các sao khác b c nh thu đ c c a sao ch i b d t.ả ề ứ ả ượ ủ ổ ị ẹ

Có lo i sao ch i có chu kỳ. Đó là sao ch i không ch có xu t hi n m t l n, mà có th làạ ổ ổ ỉ ấ ệ ộ ầ ể

nhi u l n đ n g n Trái đ t, sao ch i Halley là m t trong s đó. M i l n sao ch i Halleyề ầ ế ầ ấ ổ ộ ố ỗ ầ ổ

đ n g n, ng i ta l i đo đ c đ c qu đ o c a nó ngày càng đ c chính xác h n. M iế ầ ườ ạ ạ ượ ỹ ạ ủ ượ ơ ỗ

l n nó xu t hi n, do l c h p d n c a M c tinh, hình d ng qu đ o c a sao ch i có thầ ấ ệ ự ấ ẫ ủ ộ ạ ỹ ạ ủ ổ ể

thay đ i. N u nh qu đ o c a sao ch i mà không có s thay đ i nh nào thì khi đ nổ ế ư ỹ ạ ủ ổ ự ổ ỏ ế

g n, ta ch c n h ng kính vi n v ng v h ng đã tính toán là chúng ta có th ghi đ cầ ỉ ầ ướ ễ ọ ề ướ ể ượ

hình nh lúc đó đ n g n. Tuy nhiên v n đ không đ n gi n nh v y. Vì ánh sáng c a saoả ế ầ ấ ề ơ ả ư ậ ủ

ch i r t y u, nên c n ph i kiên trì ti n hành trong th i gian dài và kính ph i có đ nh yổ ấ ế ầ ả ế ờ ả ộ ậ

cao. Các chuyên gia s s d ng các ph ng pháp đ tính toán chính xác đ n ngày thángẽ ử ụ ươ ể ế

nào, c n ph i quan sát theo h ng nào đ quay kính ghi nh v h ng đó, có th m i cóầ ả ướ ể ả ề ướ ể ớ

th thu đ c b c nh v a ý v sao ch i.ể ượ ứ ả ừ ề ổ

Sao ch i là gì?ổ

Trên b u tr i đêm đen th m đ t nhiên vút ngang m t v khách l hi m hoi, chói sáng và cóầ ờ ẫ ộ ộ ị ạ ế

hình d ng kỳ d : đ u nh n, đuôi to trông gi ng nh m t chi c ch i quét nhà bình th ng.ạ ị ầ ọ ố ư ộ ế ổ ườ

Ng i ta quen g i đó là sao ch i.ườ ọ ổ

Th t ra mà nói, các sao ch i không th g i là nh ng vì sao vì th c t nó ch là m t kh iậ ổ ể ọ ữ ự ế ỉ ộ ố

l n khí l nh trong đó ch a đ y các m nh v n và b i vũ tr .ớ ạ ứ ầ ả ụ ụ ụ

Nh ng năm g n đây, các nhà khoa h c đã phát hi n ra trong sao ch i còn có các nguyên tữ ầ ọ ệ ổ ử

oxy, natri; các nhóm phân t cacbonic, xyanogen (CN)2, amoniac (NH3), các h p ch tử ợ ấ

nitril, xyanua, v.v…; các ion (………..) … Nh ng chúng ta không th không coi sao ch iư ể ổ

cũng là m t lo i thiên th .ộ ạ ể

Khách “quen” hay ch là “qua đ ng”ỉ ườ

Ph n l n các sao ch i đ u quay quanh M t tr i theo các qu đ o hình elip d t, ng i taầ ớ ổ ề ặ ờ ỹ ạ ẹ ườ

g i chúng là lo i sao ch i chu kỳ. C cách m t th i gian nh t đ nh chúng l i v n hành t iọ ạ ổ ứ ộ ờ ấ ị ạ ậ ớ

qu đ o t ng đ i g n M t tr i và Trái đ t nên chúng ta có th d dàng nhìn th y chúng.ỹ ạ ươ ố ầ ặ ờ ấ ể ễ ấ

Chu kỳ quay quanh M t tr i c a các sao ch i khác nhau là r t khác nhau. Sao ch i Enckeặ ờ ủ ổ ấ ổ

có chu kỳ ng n nh t là 3,3 năm, t c là c cách 3,3 năm ta l i nhìn th y nó m t l n. Tắ ấ ứ ứ ạ ấ ộ ầ ừ

năm 1786, phát hi n ra sao ch i Encke đ n nay, nó đã xu t hi n 50 l n. Có nh ng saoệ ổ ế ấ ệ ầ ữ

ch i có chu kỳ quay dài h n. M y ch c năm, th m chí m y trăm năm m i nhìn th yổ ơ ấ ụ ậ ấ ớ ấ

chúng m t l n. Có nh ng sao ch i có chu kỳ quay dài t i m y v n năm, th m chí còn lâuộ ầ ữ ổ ớ ấ ạ ậ

h n n a. Nh ng sao ch i đó gi ng nh “khách qua đ ng” xu t hi n m t l n r i khôngơ ữ ữ ổ ố ư ườ ấ ệ ộ ầ ồ

bi t đ n chân tr i góc bi n nào n a. Sao ch i sáng r c Hyakutabe, đ c nhìn th y t Tráiế ế ờ ể ữ ổ ự ượ ấ ừ

đ t năm 1996, có chu kỳ c kho ng 10.000 năm.ấ ướ ả

Tên “ch i” t đâyổ ừ

Nh ng sao ch i đi n hình đ u chia làm 3 ph n: lõi ch i, s i ch i và đuôi ch i. Lõi ch iữ ổ ể ề ầ ổ ợ ổ ổ ổ

c u t o b ng nh ng h t th r n khá đ m đ c, ánh sáng to ra xung quanh nh nh ng d iấ ạ ằ ữ ạ ể ắ ậ ặ ả ư ữ ả

mây g i là s i ch i. Lõi ch i k t h p v i s i ch i thành đ u ch i. Chi c đuôi dài sángọ ợ ổ ổ ế ợ ớ ợ ổ ầ ổ ế

r c phía sau g i là đuôi ch i, có khi m r ng hàng tri u km trong vũ tr . Đuôi ch i khôngự ọ ổ ở ộ ệ ụ ổ

ph i có ngay t khi m i hình thành sao ch i mà ch khi sao ch i bay t i g n M t tr i vàả ừ ớ ổ ỉ ổ ớ ầ ặ ờ

các phân t c a nó b nh ng c n gió M t tr i th i b t ra xa, b i th đuôi sao ch i th ngử ủ ị ữ ơ ặ ờ ổ ạ ở ế ổ ườ

kéo dài v phía đ i di n v i M t tr i.ề ố ệ ớ ặ ờ

M t sao ch i xung quanh đ u còn có l p mây hydro đ ng kính t i g n 10 tri u km. ộ ổ ầ ớ ườ ớ ầ ệ Ở

Trái đ t, chúng ta không nhìn th y kh i mây đó, mà ph i dùng v tinh nhân t o bay raấ ấ ố ả ệ ạ

kh i t ng khí quy n Trái đ t m i quan sát đ c.ỏ ầ ể ấ ớ ượ

Muôn hình muôn vẻ

Không ph i các sao ch i đ u có hình d ng gi ng nhau. Năm 1744, ng i ta phát hi n raả ổ ề ạ ố ườ ệ

sao ch i De Cheseaux có t i 6 đuôi t o thành m t góc r ng 44 đ nh chi c qu t gi y l nổ ớ ạ ộ ộ ộ ư ế ạ ấ ớ

trên b u tr i. Năm 1812, Đài Thiên văn Marseille Pháp phát hi n ra m t sao ch i l ,ầ ờ ở ệ ộ ổ ạ

tho t đ u là m t kh i mây l n, sau đó to sáng nh p nháy và cu i cùng l i bi n thànhạ ầ ộ ố ớ ả ấ ố ạ ế

m t kh i mây gi a có m t kh i tròn sáng m to ra b n phía. Đ u tháng 3 năm 1976 ộ ố ở ữ ộ ố ờ ả ố ầ ở

vùng Đông B c Trung Qu c xu t hi n m t sao ch i l có đuôi xoè r ng nh đuôi chimắ ố ấ ệ ộ ổ ạ ộ ư

công tr ng, dân chúng t đ o H i Nam t i t nh H c Long Giang đ u nhìn th y.ắ ừ ả ả ớ ỉ ắ ề ấ

“To xác nh ng r ng ru t”ư ỗ ộ

Không m t hành tinh nào trong h M t tr i có th so sánh đ c v i sao ch i v m t thộ ệ ặ ờ ể ượ ớ ổ ề ặ ể

tích. Ví nh sao ch i Halley n i ti ng có đ ng kính vùgn s i ch i dài t i 570.000 km.ư ổ ổ ế ườ ợ ổ ớ

Sao ch i l n nh t mà loài ng i ghi nh n đ c có đ ng kính vùng s i ch i dài t i 18,5ổ ớ ấ ườ ậ ượ ườ ợ ổ ớ

tri u km và đuôi sao ch i đó dài t i m t trăm tri u km.ệ ổ ớ ấ ệ

Nh ng th c ra sao ch i ch là nh ng kh i khí loãng. N u ép th khí c a sao ch i b ngư ự ổ ỉ ữ ố ế ể ủ ổ ằ

m t đ khí quy n trên Trái đ t thì 8.000 mét kh i th khí trên đó v n ch a th b ng m tậ ộ ể ấ ố ể ẫ ư ể ằ ậ

đ 1 mét kh i khí quy n trên Trái đ t. N u ti p t c ép th khí trên sao ch i thành ch tộ ố ể ấ ế ế ụ ể ổ ấ

r n nh v Trái đ t thì m t sao ch i kh ng l e r ng không l n h n m t qu đ i trênắ ư ỏ ấ ộ ổ ổ ồ ằ ớ ơ ộ ả ồ

hành tinh c a chúng ta.ủ

Trong vũ tr bao la có r t nhi u sao ch i nh ng tuy t đ i đa s đ u có kích th c nh .ụ ấ ề ổ ư ệ ạ ố ề ướ ỏ

Ch có vài ba sao ch i l n. Th i gian t n t i c a sao ch i trong vũ tr không lâu b n nhỉ ổ ớ ờ ồ ạ ủ ổ ụ ề ư

các sao khác. M i l n bay t i M t tr i, sao ch i l i b t n hao khá nhi u, c v y d n d nỗ ầ ớ ặ ờ ổ ạ ị ổ ề ứ ậ ầ ầ

sao ch i s tan v thành t ng đám sao băng và b i vũ tr phân tán trong kho ng khôngổ ẽ ỡ ừ ụ ụ ả

mênh mông.

T i sao sao Kim quay ng c chi u?ạ ượ ề

Sao Kim, còn đ c g i là sao Hôm, hay sao Mai là hành tinh duy nh t trong h M t tr iượ ọ ấ ệ ặ ờ

quay t Đông sang Tây, trong khi t t c các hành tinh khác đ u quay theo h ng ng cừ ấ ả ề ướ ượ

l i. Nguyên nhân c a hi n t ng này là do b u khí quy n dày đ c c a Kim tinh.ạ ủ ệ ượ ầ ể ặ ủ

Các nhà khoa h c cho r ng có l lúc ban đ u hành tinh này có tr c quay r t nghiêng. Có ítọ ằ ẽ ầ ụ ấ

nh t hai cách gi i thích s thay đ i chi u quay này. Đ u tiên, nh đa s các nhà khoa h cấ ả ự ổ ề ầ ư ố ọ

th ng nghĩ, hành tinh này đã đ o ng c tr c quay 180 đ . S v n đ ng h n đ n c aườ ả ượ ụ ộ ự ậ ộ ỗ ộ ủ

t ng khí quy n dày d c bên ngoài c a nó khi n cho c u trúc r n bên trong b lôi cu nầ ể ặ ủ ế ấ ắ ị ố

theo, quay ng c chi u trong khi tr c quay không đ i.ượ ề ụ ổ

Là hành tinh sáng nh t trong h môi tr ng, sao Kim đ c coi là “anh em song sinh” c aấ ệ ườ ượ ủ

M t tr i. Kích th c c a nó b ng 93% đ ng kính Trái đ t, kh i l ng b ng 88%, cóặ ờ ướ ủ ằ ườ ấ ố ượ ằ

m t đ và thành ph n hoá h c g n t ng t nhau và đ tu i t ng đ i tr (có r t ítậ ộ ầ ọ ầ ươ ự ộ ổ ươ ố ẻ ấ

mi ng núi l a trên hai hành tinh này).ệ ử

Tuy nhiên, sao Kim khác h n hành tinh xanh c a chúng ta, đ c bi t do áp su t c a nó caoẳ ủ ặ ệ ấ ủ

g p 90 l n áp su t c a Trái đ t. Các l p mây dày đ c ch a acid sulfuric t i hành tinh nàyấ ầ ấ ủ ấ ớ ặ ứ ạ

khi n cho các nhà thiên văn không th quan sát đ c b m t th t c a sao Kim. Do cóế ể ượ ộ ặ ậ ủ

t ng mây kh ng l bao ph , nhi t đ b m t hành tinh này cao đ n 470 đ C sinh ra tầ ổ ồ ủ ệ ộ ề ặ ế ộ ừ

hi u ng nhà kính.ệ ứ

Vì sao Ho tinh có màu g s t?ả ỉ ắ

Th n chi n tranh qu khi n ng i ta nh đ n th vũ khí han g b i cái màu đ n ng c aầ ế ả ế ườ ớ ế ứ ỉ ở ỏ ồ ủ

nó, khác xa v i Trái đ t. Các nhà khoa h c cho bi t đó là vì Ho tinh có l ng s t oxit ớ ấ ọ ế ả ượ ắ ở

l p ngoài nhi u g p đôi so v i hành tinh c a chúng ta, m c dù c hai hành tinh đ u hìnhớ ề ấ ớ ủ ặ ả ề

thành t cùng lo i v t li u.ừ ạ ậ ệ

Câu tr l i cho hi n t ng này là: nhi t đ c c nóng trong lòng Trái đ t th a ban đ u đả ờ ệ ượ ệ ộ ự ấ ủ ầ ủ

đ chuy n h u h t s t oxit thành s t nóng ch y. Ch t này d n vào tâm c a Trái đ t, t oể ể ầ ế ắ ắ ả ấ ồ ủ ấ ạ

nên m t kh i nhân l ng kh ng l ngày nay.ộ ố ỏ ổ ồ

Ng c l i, sao Ho ch a bao gi tích lu đ nhi t c n thi t cho quá trình “luy n” s t,ượ ạ ả ư ờ ỹ ủ ệ ầ ế ệ ắ

đ n gi n vì nó nh h n. Đi u đó khi n cho s t oxit t p trung b m t c a hành tinh, t oơ ả ỏ ơ ề ế ắ ậ ở ề ặ ủ ạ

ra màu đ r t đ c tr ng. Ch m t ph n s t r t nh chuy n vào tâm t o thanh kh i nhânỏ ấ ặ ư ỉ ộ ầ ắ ấ ỏ ể ạ ố

c a sao Ho nh Trái đ t.ủ ả ư ở ấ

Đ có k t lu n này, các nghiên c u đã s d ng s c ép c a n c đ nén m t m u g mể ế ậ ứ ử ụ ứ ủ ướ ể ộ ẫ ồ

s t, niken và oxy t i áp su t h n g p 175.000 l n áp su t c a khí quy n, đ ng th i nungắ ớ ấ ơ ấ ầ ấ ủ ể ồ ờ

m u nhi t đ 2.400 đ C. Nh ng th nghi m này đã giúp h tìm hi u ph n ng c aẫ ở ệ ộ ộ ữ ử ệ ọ ể ả ứ ủ

oxy và s t trong đi u ki n t ng t nh trong bi n magma nguyên thu c a các hành tinhắ ề ệ ươ ự ư ể ỷ ủ

trong h M t tr i.ệ ặ ờ

Trên Trái đ t, bi n đá nóng ch y này sâu kho ng 1.800 km. D i đ sâu nh v y, áp su tấ ể ả ả ướ ộ ư ậ ấ

m nh h n r t nhi u so v i trên sao Ho (Do s c ép c a m t l ng v t ch t l n h n).ạ ơ ấ ề ớ ở ả ứ ủ ộ ượ ậ ấ ớ ơ

Nó khi n cho nhi t đ c a bi n magma lên đ n h n 3.200 đ C. th i đi m này, oxitế ệ ộ ủ ể ế ơ ộ Ở ờ ể

s t chuy n thành s t kim lo i và oxi hoà tan. S t l ng s th m xu ng d i, t o nên kh iắ ể ắ ạ ắ ỏ ẽ ấ ố ướ ạ ố

nhân l ng và ch đ l i ph n nh kho ng 8% oxit s t trong l p manti bên ngoài. Quá trìnhỏ ỉ ể ạ ầ ỏ ả ắ ớ

này có th đã hoàn thành trong vòng 30 tri u năm đ u tiên.ể ệ ầ

Tuy nhiên, Trái đ t có đ ng kính g n g p đôi đ ng kính c a sao Ho , và n ng g p 10ấ ườ ầ ấ ườ ủ ả ặ ấ

l n. Đi u đó có nghĩa là bi n magma trên Ho tinh nông h n nhi u, và nhi t đ khôngầ ề ể ả ơ ề ệ ộ

quá 2.200 đ C. Trong đi u ki n này, s t oxit đ c b o t n nguyên v n. Tình tr ng đó sộ ề ệ ắ ượ ả ồ ẹ ạ ẽ

t o ra m t l p manti ngoài ch a kho ng 18% s t oxit, kh p v i nh ng quan sát đ a ch tạ ộ ớ ứ ả ắ ớ ớ ữ ị ấ

trên hành tinh đó.

T c đ chuy n đ ng c a 9 hành tinh l n trong h M t tr i là b ng bao nhiêu?ố ộ ể ộ ủ ớ ệ ặ ờ ằ

Tuỳ thu c vào l c h p d n và kho ng cách c a chín hành tinh trong h M t tr i v i M tộ ự ấ ẫ ả ủ ệ ặ ờ ớ ặ

tr i mà các hành tinh có chu kỳ và d ng qu đ o elip khi chuy n đ ng quanh M t tr iờ ạ ỹ ạ ể ộ ặ ờ

khác nhau, chúng tuân theo các đ nh lu t Kepler. Gi thuy t r ng 9 hành tinh l y M t tr iị ậ ả ế ằ ấ ặ ờ

làm trung tâm và chuy n đ ng trên m t qu đ o t ng t ng nào đó, th thì cho dù Thuể ộ ộ ỹ ạ ưở ượ ế ỷ

tinh cho đ n Diêm V ng tinh ngoài rìa đ u ph i có chu kỳ chuy n đ ng gi ng nhau.ế ươ ở ề ả ể ộ ố

Và nh v y thì các hành tinh vòng ngoài ph i chuy n đ ng r t nhanh. Th trong hư ậ ở ả ể ộ ấ ế ệ

M t tr i, các thiên th càng g n phía ngoài rìa thì chuy n đ ng càng ch m. Qu đ oặ ờ ể ở ầ ể ộ ậ ỹ ạ

c a các hành tinh t hình tròn cho đ n hình elip, và nh ng đi m khác nhau thì có v nủ ừ ế ở ữ ể ậ

t c khác nhau (v i sao ch i Halley thì s thay đ i v n t c là r t rõ r t). Các qu đ o tuyố ớ ổ ự ổ ậ ố ấ ệ ỹ ạ

có hình elip nh ng g n v i d ng tròn nên s thay đ i v n t c các đi m khác nhau làư ầ ớ ạ ự ổ ậ ố ở ể

không rõ ràng l m. Tính v n t c theo km / giây thì chúng ta có th th y: Thu tinh 47,88;ắ ậ ố ể ấ ỷ

Kim tinh 35,02; Trái đ t 29,79; Ho tinh 24,12; M c tinh 13,06; Th tinh 9,46; Thiênấ ả ộ ổ

V ng tinh 6,81; H i V ng tinh 5,44; Diêm V ng tinh 4,75.ươ ả ươ ươ

Có th có hành tinh khác va đ p v i Trái đ t không?ể ậ ớ ấ

đây không nói đ n vi c các hành tinh sao Kim ho c sao Ho có th va ch m v i TráiỞ ế ệ ặ ả ể ạ ớ

đ t không? B i vì các qu đ o c a các hành tinh có d ng elip, g n M t tr i, qu đ oấ ở ỹ ạ ủ ạ ở ầ ặ ờ ỹ ạ

c a chúng có lúc dù ít dù nhi u có thay đ i nh ng r t nhanh chóng n đ nh, nên khôngủ ề ổ ư ấ ổ ị

ph i lo v vi c chúng va ch m Trái đ t.ả ề ệ ạ ở ấ

Th nh ng cũng không lo i tr tr ng h p có các hành tinh nh ho c r t nh trong th iế ư ạ ừ ườ ợ ỏ ặ ấ ỏ ờ

gian dài hàng tri u năm l i có kh năng va ch m v i Trái đ t. Đ i đa s các hành tinh nhệ ạ ả ạ ớ ấ ạ ố ỏ

đ u chuy n đ ng trên qu đ o gi a sao M c và sao Ho , nh ng trong s đó cũng cóề ể ộ ỹ ạ ở ữ ộ ả ư ố

các ti u hành tinh lìa kh i qu đ o v n có c a mình đi vào qu đ o bên trong Trái đ t. Đóể ỏ ỹ ạ ố ủ ỹ ạ ấ

là tr ng h p các ti u hành tinh Apolo, Adonit, Eros đã gi ng nh m t viên đ n l t quaườ ợ ể ố ư ộ ạ ướ

Trái đ t. Vào năm 1936, Adonit cách Trái đ t 1,5 tri u km. Có ng i cho r ng “nh thấ ấ ệ ườ ằ ư ế

đã là quá xa! 1,5 tri u km đã g p ba l n kho ng cách t Trái đ t đ n M t trăng”. Thệ ấ ầ ả ừ ấ ế ặ ế

nh ng th c s có th x y ra s va ch m v i Trái đ t. Th c v y, gi s vào m t ngày nàoư ự ự ể ả ự ạ ớ ấ ự ậ ả ử ộ

đó qu đ o c a ti u hành tinh thay đ i do s tha đ i c a l c h p d n, b y gi ai có thỹ ạ ủ ể ổ ự ổ ủ ự ấ ẫ ấ ờ ể

dám ch c là s không có s va cham v i Trái đ t.ắ ẽ ự ớ ấ

Vì s l ng các ti u hành tinh r t nhi u, nên kh năng x y ra va ch m cũng l n. Vàoố ượ ể ấ ề ả ả ạ ớ

kho ng 65 tri u năm v tr c đã x y ra m t cu c va ch m c a Trái đ t v i m t ti uả ệ ề ướ ả ộ ộ ạ ủ ấ ớ ộ ể

hành tinh có đ ng kính 8 km đã đ a đ n s tuy t di t c a gi ng kh ng long.ườ ư ế ự ệ ệ ủ ố ủ

Các hành tinh quay quanh M t tr i nh th nào?ặ ờ ư ế

Nhà thiên văn h c ng i Ba Lan Copecnic trong tác ph m n i ti ng b t h c a mình làọ ườ ẩ ổ ế ấ ủ ủ

“Lu n v n hành thiên th ” đã gi i quy t m t cách chính xác v n đ tranh lu n trong th iậ ậ ể ả ế ộ ấ ề ậ ờ

gian dài: Trái đ t và các hành tinh đ u l n l t quay quanh M t tr i, ch không ph i làấ ề ầ ượ ặ ờ ứ ả

các hành tinh và M t tr i quay quanh Trái đ t.ặ ờ ấ

R t c c các hành tinh quay quanh M t tr i nh th nào? V i trình đ khoa h c k thu tố ụ ặ ờ ư ế ớ ộ ọ ỹ ậ

lúc đó, Copecnic v n ch a gi i đáp chính xác câu h i này.ẫ ư ả ỏ

Qua h n n a th k sau, trên c s các tài li u quan sát chính xác c a nhà thiên văn h cơ ử ế ỷ ơ ở ệ ủ ọ

ng i Đan M ch Digu, nhà thiên văn h c ng i Đ c Kapule đã dùng ba đ nh lu t đ miêuườ ạ ọ ườ ứ ị ậ ể

t chính xác s v n đ ng c a các hành tinh, chúng đ c g i là “Đ nh lu t Kaipule” ho cả ự ậ ộ ủ ượ ọ ị ậ ặ

“3 đ nh lu t v n đ ng c a các hành tinh”.ị ậ ậ ộ ủ

Qu đ o chuy n đ ng c a các hành tinh xung quanh M t tr i đ u có hình elip, t l thiênỹ ạ ể ộ ủ ặ ờ ề ỷ ệ

l ch c a các hình elip này l i r t khác nhau, M t tr i n m trên m t trong hai tiêu đi mệ ủ ạ ấ ặ ờ ằ ộ ể

c a hình elip. Đây là đ nh lu t th nh t trong các đ nh lu t c a Kapule, t c là đ nh lu tủ ị ậ ứ ấ ị ậ ủ ứ ị ậ

qu đ o.ỹ ạ

Đ nh lu t th hai nói nh sau: Trong th i gian nh nhau, di n tích đ ng n i li n gi aị ậ ứ ư ờ ư ệ ườ ố ề ữ

trung tâm hành tinh và trung tâm M t tr i quét qua là b ng nhau. Đây đ c g i là đ nhặ ờ ằ ượ ọ ị

lu t di n tích. D a vào đ nh lu t di n tích, các hành tinh qu đ o g n đi m M t tr iậ ệ ự ị ậ ệ ở ỹ ạ ầ ể ặ ờ

v n đ ng nhanh h n so v i các qu đ o xa đi m M t tr i.ậ ộ ơ ớ ỹ ạ ể ặ ờ

Đ nh lu t qu đ o và đ nh lu t di n tích đ c Kapule phát bi u cùng vào năm 1609 trongị ậ ỹ ạ ị ậ ệ ượ ể

cu n sách “Thiên văn h c m i”. 10 năm sau (t c là vào năm 1619), trong tác ph m “Lu nố ọ ớ ứ ẩ ậ

hài hoà vũ trũ” m i c a mình, Kapule đã phát bi u đ nh lu t th ba mà ông đã quan sát vàớ ủ ể ị ậ ứ

phát hi n trong m t kho ng th i gian dài nh sau: Bình ph ng chu kỳ chuy n đ ngệ ộ ả ờ ư ươ ể ộ

quanh hành tinh khác c a các hành tinh (T) và l p ph ng c ly trung bình c a nó t i M tủ ậ ươ ự ủ ớ ặ

tr i (R) t l thu n v i nhau.ờ ỷ ệ ậ ớ

Đ nh lu t th ba còn đ c g i là đ nh lu t đi u hoà. N u g i T1 và T2 l n l t là chu kỳị ậ ứ ượ ọ ị ậ ề ế ọ ầ ượ

chuy n đ ng quanh hành tinh khác c a hai hành tinh; R1 và R2 l n l t là kho ng cáchể ộ ủ ầ ượ ả

trung bình c a chúng v i M t tr i thì b ng ph ng trình hoá h c ta có:ủ ớ ặ ờ ằ ươ ọ

Kapule vô cùng hài lòng v i đ nh lu t th ba mà mình đã tìm ra, ông t ng nói v i tâmớ ị ậ ứ ừ ớ

tr ng vô cùng ph n kh i nh sau: Đây chính là th mà 16 năm tr c tôi đã hy v ng có thạ ấ ở ư ứ ướ ọ ể

tìm th y.ấ

Ba quy lu t v n đ ng c a các hành tinh có ý nghĩa r t quan tr ng, không ch các hành tinhậ ậ ộ ủ ấ ọ ỉ

đ u tuân th theo quy t c mà c các v tinh c a các hành tinh cũng không là ngo i l .ề ủ ắ ả ệ ủ ạ ệ

Đ nh lu t th ba đ c tuyên b m t cách trang nghiêm: Chu kỳ chuy n đ ng quanh cácị ậ ứ ượ ố ộ ể ộ

hành tinh khác c a các thiên th trong h M t tr i và kho ng cách t i M t tr i khôngủ ể ệ ặ ờ ả ớ ặ ờ

ph i là tuỳ ý, cũng không ph i là ng u nhiên mà là m t ch nh th có tr t t nghiêm ng t.ả ả ẫ ộ ỉ ể ậ ự ặ

H ng tinh phát sáng còn hành tinh l i không?ằ ạ

“H ng tinh” là các sao t phát sáng và phát nhi t, ng c l i “hành tinh” không h có khằ ự ệ ượ ạ ề ả

năng này. H M t tr i do đó bao g m m t h ng tinh là M t tr i và 9 hành tinh khác là saoệ ặ ờ ồ ộ ằ ặ ờ

Thu , Trái đ t, sao Kim, sao Ho , sao M c, sao Th , sao Thiên V ng, sao H i V ngỷ ấ ả ộ ổ ươ ả ươ

và sao Diêm V ng.ươ

Các h ng tinh trong vũ tr có nhi t đ b m t t m y nghìn t i m y v n đ , vì v yằ ụ ệ ộ ề ặ ừ ấ ớ ấ ạ ộ ậ

chúng phát ra các lo i b c x (k c ánh sáng nhìn th y). M t tr i là h ng tinh g n chúngạ ứ ạ ể ả ấ ặ ờ ằ ầ

ta nh t. M i giây trên b m t M t tr i phát ra năng l ng t ng đ ng v i m t máy phátấ ỗ ề ặ ặ ờ ượ ươ ươ ớ ộ

đi n có công su t 382 x 10 mũ 23 Wệ ấ

Nguyên nhân khi n h ng tinh phát sángế ằ

Đây là đi u bí n đ i v i ngành thiên văn h c su t nhi u th k qua. Mãi cho đ n đ uề ẩ ố ớ ọ ố ề ế ỷ ế ầ

th k 20, nhà v t lý Einstein d a vào thuy t t ng đ i đã đ a ra m t công th c có liênế ỷ ậ ự ế ươ ố ư ộ ứ

quan gi a kh i l ng và năng l ng c a v t th , nh đó mà các nhà nghiên c u m i cóữ ố ượ ượ ủ ậ ể ờ ứ ớ

đáp án cho câu h i hóc búa này.ỏ

Hoá ra trong lòng các h ng tinh, nhi t đ cao t i h n 10 tri u đ C khi n các v t ch tằ ệ ộ ớ ơ ệ ộ ế ậ ấ

trong đó t ng tác v i nhau, x y ra ph n ng nhi t h ch. H t nhân nguyên t hydro bi nươ ớ ả ả ứ ệ ạ ạ ử ế

thành h t nhân nguyên t heli và s n sinh ra m t ngu n năng l ng kh ng l . Năng l ngạ ử ả ộ ồ ượ ổ ồ ượ

này truy n t tâm h ng tinh ra ngoài b m t và vào không gian b ng cách b c x . Cácề ừ ằ ề ặ ằ ứ ạ

b c x này n m trong ph t ánh sáng h ng ngo i, đ n ánh sáng nhìn th y và sóng c cứ ạ ằ ổ ừ ồ ạ ế ấ ự

ng n. C nh v y h ng tinh duy trì phát sáng không ng ng.ắ ứ ư ậ ằ ừ

Nhi t đ b m t các hành tinh l i th p h n nhi u so v i b m t các h ng tinh, vì th cácệ ộ ề ặ ạ ấ ơ ề ớ ề ặ ằ ế

hành tinh không t phát sáng đ c. Kh i l ng c a các hành tinh cũng nh h n nhi u soự ượ ố ượ ủ ỏ ơ ề

v i các h ng tinh (sao M c có th tích to nh t trong h M t tr i cũng ch a b ng 1/1.000ớ ằ ộ ể ấ ệ ặ ờ ư ằ

th tích M t tr i). Cho dù các hành tinh t s n sinh ra năng l ng do s c hút và co giãn,ể ặ ờ ự ả ượ ứ

nh ng năng l ng đó không th nung nóng hành tinh t i m c x y ra ph n ng nhi tư ượ ể ớ ứ ả ả ứ ệ

h ch.ạ

T i sao gi a qu đ o c a sao Ho và sao M c l i t p trung nhi u ti u hành tinhạ ữ ỹ ạ ủ ả ộ ạ ậ ề ể

đ n v y?ế ậ

V n đ này đ t ra tr c m t các nhà thiên văn h c m t hai trăm năm nay r i, nh ng choấ ề ặ ướ ắ ọ ộ ồ ư

đ n nay v n ch a cho đ nh lu t th a nh n chung.ế ẫ ư ị ậ ừ ậ

Quan đi m đ c nh c đ n là “Thuy t v n l n”, thuy t v n l n cho r ng: Trong d iể ượ ắ ế ế ụ ổ ớ ế ụ ổ ớ ằ ả

ti u hành tinh v n có m t hành tinh l n không gi ng v i Trái đ t và sao Ho , sau đó doể ố ộ ớ ố ớ ấ ả

m t nguyên nhân mà gi v n còn ch a rõ, hành tinh l n này b n , nh ng m nh v n raộ ờ ẫ ư ớ ị ổ ữ ả ỡ ổ

t o thành cách ti u hành tinh ngày nay. Nh ng r t cu c thì ngu n năng l ng do v nạ ể ư ố ộ ồ ượ ụ ổ

gây ra l n đ n m c có th làm cho c hành tinh l n đó n tan tàn đ n t đâu? Nh ngớ ế ứ ể ả ớ ổ ế ừ ữ

m nh v b n và bay ra làm sao có th v a v n t p trung trong d i ti u hành tinh ngàyả ỡ ị ổ ể ừ ặ ậ ả ể

nay?

Có ng i đã đ a ra m t quan đi m cho r ng, l ra kho ng không gian này có t n t i vàiườ ư ộ ể ằ ẽ ả ồ ạ

ti u hành tinh có đ ng kính đ u d i m y trăm nghìn mét. Trong quá trình chúng v nể ườ ề ướ ấ ậ

đ ng quanh M t tr i trong m t th i gian dài, các ti u hành tinh này khó tránh kh i ph iộ ặ ờ ộ ờ ể ỏ ả

ti p c n nhau, x y ra va ch m, th m chí là và va ch m nhi u l n, và th là đã hình thànhế ậ ả ạ ậ ạ ề ầ ế

nên nhi u ti u hành tinh có kích c l n nh và hình dáng khác nhau ngày nay. Thuy t vaề ể ỡ ớ ỏ ế

đ p cũng có ch không tr n v n. N u có m y ch c thiên th ch l n nh v y v n hànhậ ỗ ọ ẹ ế ấ ụ ạ ớ ư ậ ậ

gi a qu đ o c a sao Ho và sao M c thì cũng gi ng nh có m y con cá b i trong Tháiữ ỹ ạ ủ ả ộ ố ư ấ ơ

Bình D ng v y, làm sao có nhi u c h i va đ p nh v y ch ?ươ ậ ề ơ ộ ậ ư ậ ứ

Trong m y năm g n đây, thuy t t ng đ i th nh hành đ c g i là “Thuy t bán thànhấ ầ ế ươ ố ị ượ ọ ế

ph m”, đ i ý r ng: Trong th i kỳ đ u, khi nh ng chòm sao nguyên thu b t đ u hìnhẩ ạ ằ ờ ầ ữ ỷ ắ ầ

thành, các thiên th trong h M t tr i do s bi n đ ng c a sao M c và do m t s nhân tể ệ ặ ờ ự ế ộ ủ ộ ộ ố ố

ch a bi t khác, đã khi n cho bên trong ph n không gian này v n không th hình thànhư ế ế ầ ố ể

nh ng hành tinh l n, ch có th tr thành “bán thành ph m ngày nay – các ti u hành tinh”.ữ ớ ỉ ể ở ẩ ể

V n đ các ti u hành tinh m c dù t m th i còn ch a đ c gi i quy t, nh ng thiên vănấ ề ể ặ ạ ờ ư ượ ả ế ư

h c đã nh n th c đ c r ng, vi c nghiên c u các ti u hành tinh đ i v i vi c làm rõ v nọ ậ ứ ượ ằ ệ ứ ể ố ớ ệ ấ

đ ngu n g c c a h M t tr i th t quan tr ng bi t bao!ề ồ ố ủ ệ ặ ờ ậ ọ ế

T i sao trong h M t tr i l i có nhi u ti u hành tinh nh v y?ạ ệ ặ ờ ạ ề ể ư ậ

Trong h M t tr i có nh ng gì? M t nhà thiên văn h c đã t ng tr l i m t cách khéo léoệ ặ ờ ữ ộ ọ ừ ả ờ ộ

r ng: “M t bó nh nh ng hành tinh l n và m t bó l n nh ng ti u hành tinh”. Câu nói nàyằ ộ ỏ ữ ớ ộ ớ ữ ể

qu th c đã n m đ c h t nhân c a v n đ . Nh ng hành tinh l n trong h M t tr i đãả ự ắ ượ ạ ủ ấ ề ữ ớ ệ ặ ờ

đ c phát hi n ch có 9 chi c, nh ng t i năm 1801 khi phát hi n ra ti u hành tinh thượ ệ ỉ ế ư ớ ệ ể ứ

nh t đ n cu i th p niên 90 c a th k 20, nh ng ti u hành tinh đã đ c ghi vào s vàấ ế ố ậ ủ ế ỷ ữ ể ượ ổ

đánh mã đã v t quá con s 8.000, v n còn nhi u ti u hành tinh n a v n còn đang chượ ố ẫ ề ể ữ ẫ ờ

ch ng th c.ứ ự

“Nh ng ti u huynh đ ” c a các hành tinh l n này r t c c có t t c là bao nhiêu? Theoữ ể ệ ủ ớ ố ụ ấ ả

th ng kê, t ng s đang vào kho ng 500.000. Đa s trong s đó đ u v n hành gi a quố ổ ố ở ả ố ố ề ậ ữ ỹ

đ o c a sao Ho và sao M c, t p trung cách M t tr i 2,06 ~ 3,65 đ n v thiên văn. Khuạ ủ ả ộ ậ ặ ờ ơ ị

v c c a h M t tr i này đ c g i là “d i ti u hành tinh”.ự ủ ệ ặ ờ ượ ọ ả ể

“M t ngày” trên M t trăng dài bao nhiêu?ộ ặ

N u tàu vũ tr đ a b n đi du l ch trên M t trăng, khi b n h xu ng đây, gi d n i màế ụ ư ạ ị ặ ạ ạ ố ả ụ ơ

b n h cánh b t đ u là bu i đêm, v y thì b n ph i tr i qua m t kho ng th i gian dàiạ ạ ắ ầ ổ ậ ạ ả ả ộ ả ờ

d ng d c trên M t trăng m i có th nhìn th y M t tr i , kh ng th i gian này g n b ng 15ằ ặ ặ ớ ể ấ ặ ờ ỏ ờ ầ ằ

ngày trên Trái đ t.ấ

R t c c “m t ngày” trên M t trăng dài bao nhiêu? Các nhà thiên văn h c cho bi t, “m tố ụ ộ ặ ọ ế ộ

ngày” trên M t trăng b ng nh ng 29,5 ngày trên Trái đ t.ặ ằ ữ ấ

Trái đ t t chuy n đ ng t o nên s giao nhau gi a ban ngày và ban đêm, m t mà nóấ ự ể ộ ạ ự ữ ặ

h ng v M t tr i là ban ngày và ng c l i, m t nó quay l i M t tr i là ban đêm. M iướ ề ặ ờ ượ ạ ặ ạ ặ ờ ỗ

l n giao nhau nh v y s là m t ngày trên Trái đ t.ầ ư ậ ẽ ộ ấ

M t trăng cũng t chuy n đ ng, m t mà nó h ng v M t tr i cũng là ban ngày, m tặ ự ể ộ ặ ướ ề ặ ờ ặ

quay l i M t tr i cũng là ban đêm. Nh ng M t trăng t chuy n đ ng ch m h n nhi u soạ ặ ờ ư ặ ự ể ộ ậ ơ ề

v i Trái đ t, ph i c n th i gian là 27,3 ngày trên Trái đ t, cho nên “m t ngày” trên M tớ ấ ả ầ ờ ấ ộ ặ

trăng dài h n nhi u so v i m t ngày trên Trái đ t.ơ ề ớ ộ ấ

M t chu kỳ t chuy n đ ng c a M t trăng là 27,3 ngày trên Trái đ t, v y thì t i sao m tộ ự ể ộ ủ ặ ấ ậ ạ ộ

ngày trên M t trăng l i b ng 29,5 ngày trên Trái đ t ch không ph i là 27,3 ngày?ặ ạ ằ ấ ứ ả

Th c ra m t bên c a M t trăng đang t chuy n đ ng, bên kia v n đang quay quanh Tráiự ộ ủ ặ ự ể ộ ẫ

đ t, còn Trái đ t l i đang quay xung quanh M t tr i. Sau khi M t tr i chuy n đ ng m tấ ấ ạ ặ ờ ặ ờ ể ộ ộ

vòng, Trái đ t cũng quay m t kho ng trên qu đ o xung quanh M t tr i, vì v y sau 27,3ấ ộ ả ỹ ạ ặ ờ ậ

ngày, l ra M t trăng đ i di n v i đi m đó c a M t tr i thì bây gi l i không đ i di nẽ ặ ố ệ ớ ể ủ ặ ờ ờ ạ ố ệ

v i M t tr i n a mà l i còn quay thêm m t góc n a m i có th đ i di n v i M t tr i,ớ ặ ờ ữ ạ ộ ữ ớ ể ố ệ ớ ặ ờ

kho ng th i gian này là 2,25 ngày, c ng 27,3 ngày v i 2,25 ngày thì ch ng ph i là x p xả ờ ộ ớ ẳ ả ấ ỉ

29,5 ngày sao?

T i sao l i có nh t th c và nguy t th c? Dapanạ ạ ậ ự ệ ự

M t trăng chuy n đ ng quanh Trái đ t, đ ng th i, Trái đ t l i kéo M t trăng quay quanhặ ể ộ ấ ồ ờ ấ ạ ặ

M t tr i. Nh t th c và nguy t th c là k t qu sinh ra t hai s v n đ ng này. Khi M tặ ờ ậ ự ệ ự ế ả ừ ự ậ ộ ặ

trăng chuy n đ ng đ n gi a Trái đ t và M t tr i, h n n a ba thiên th này cùng n m trênể ộ ế ữ ấ ặ ờ ơ ữ ể ằ

m t đ ng th ng hay g n nh m t đ ng th ng thì M t trăng s che khu t ánh sáng M tộ ườ ẳ ầ ư ộ ườ ẳ ặ ẽ ấ ặ

tr i và x y ra nh t th c; Khi M t trăng chuy n đ ng đ n M t tr i mà Trái đ t quay l iờ ả ậ ự ặ ể ộ ế ặ ờ ấ ạ

v i M t tr i, m t khác c ba thiên th này cùng n m trên m t đ ng th ng ho c g nớ ặ ờ ặ ả ể ằ ộ ườ ẳ ặ ầ

nh m t đ ng th ng, Trái đ t s che khu t ánh sáng M t tr i và x y ra nguy t th c.ư ộ ườ ẳ ấ ẽ ấ ặ ờ ả ệ ự

Do v trí c a ng i quan sát trên Trái đ t không gi ng nhau và s khác nhau gi a kho ngị ủ ườ ấ ố ự ữ ả

cách t M t trăng đ n Trái đ t nên nh t th c và nguy t th c nhìn th y cũng không gi ngừ ặ ế ấ ậ ự ệ ự ấ ố

nhau. Nh t th c có toàn th c (nh t th c toàn ph n), hoàn th c, toàn hoàn th c và thiênậ ự ự ậ ự ầ ự ự

th c; Nguy t th c có toàn th c (Nguy t th c toàn ph n) và thiên th c (Nguy t th c m tự ệ ự ự ệ ự ầ ự ệ ự ộ

ph n).ầ

Khi x y ra nh t th c, M t trăng s che khu t M t tr i và đ l i bóng d i Trái đ t. N iả ậ ự ặ ẽ ấ ặ ờ ể ạ ướ ấ ơ

đ ng trên Trái đ t b bóng c a M t trăng quét qua s hoàn toàn không nhìn th y M t tr i,ứ ấ ị ủ ặ ẽ ấ ặ ờ

đây g i là nh t th c toàn ph n, còn n i mà đ ng trên Trái đ t b n a bóng M t trăng quétọ ậ ự ầ ơ ứ ấ ị ử ặ

qua, ch nhìn th y m t ph n M t tr i b M t trăng che khu t g i là nh t th c bán ph n.ỉ ấ ộ ầ ặ ờ ị ặ ấ ọ ậ ự ầ

Có lúc do kho ng cách c a M t trăng và Trái đ t không gi ng nhau nên khi x y ra nh tả ủ ặ ấ ố ả ậ

th c, cái bóng c a M t trăng không t i đ c m t đ t, v y thì trong khu v c b các đ ngự ủ ặ ớ ượ ặ ấ ậ ự ị ườ

bóng M t trăng kéo dài bao vây, con ng i còn có th nhìn th y rìa c a M t tr i, có nghĩaặ ườ ể ấ ủ ặ ờ

là M t trăng ch che khu t ph n trung tâm c a M t tr i. Hi n t ng này đ c g i là nh tặ ỉ ấ ầ ủ ặ ờ ệ ượ ượ ọ ậ

th c m t ph n. Tr c và sau giai đo n nh t th c toàn ph n và m t ph n còn có th nhìnự ộ ầ ướ ạ ậ ự ầ ộ ầ ể

th y nh t th c bán ph n.ấ ậ ự ầ

Trong nh ng tr ng h p còn khó h n, tr c quá trình nh t th c, do s thay đ i vữ ườ ợ ơ ướ ậ ự ự ổ ề

kho ng cách t M t trăng t i đi m quan sát, nên có m t s n i có th nhìn th y nh t th cả ừ ặ ớ ể ộ ố ơ ể ấ ậ ự

toàn ph n, có m t s n i có th nhìn th y nh t th c m t ph n, đây g i là hoàn toàn th c.ầ ộ ố ơ ể ấ ậ ự ộ ầ ọ ự

Khi x y ra nguy t th c, m t ph n M t trăng ăn kh p vào bóng c a Trái đ t đ c g i làả ệ ự ộ ầ ặ ớ ủ ấ ượ ọ

nguy t th c m t ph n, còn khi toàn b M t trăng ăn kh p vào bóng c a Trái đ t thì hi nệ ự ộ ầ ộ ặ ớ ủ ấ ệ

t ng đó đ c g i là nguy t th c toàn ph n.ượ ượ ọ ệ ự ầ

Có quy lu t mà chúng ta nên nh đó là: nh t th c luôn x y ra vào ngày sóc c a tháng m i,ậ ớ ậ ự ả ủ ớ

còn nguy t th c luôn x y ra vào ngày ngày v ng khi trăng đ y.ệ ự ả ọ ầ

Thông th ng trong m t năm x y ra ít nh t 2 l n nh t th c, có lúc cũng có th x y ra 3ườ ộ ả ấ ầ ậ ự ể ả

l n, nhi u nh t là 5 l n, nh ng r t ít khi x y ra. Nguy t th c m i năm x y ra kho ng 1 –ầ ề ấ ầ ư ấ ả ệ ự ỗ ả ả

2 l n, n u l n nguy t th c đ u tiên x y ra vào tháng 1 c a năm thì trong năm đó có th cóầ ế ầ ệ ự ầ ả ủ ể

3 l n nguy t th c.ầ ệ ự

Đ u năm nào cũng có hi n t ng nh t th c, song không có nguy t th c là đi u th ngầ ệ ượ ậ ự ệ ự ề ườ

th y, c kho ng 5 năm l i có m t năm không có nguy t th c.ấ ứ ả ạ ộ ệ ự

Tuy nh t th c x y ra nhi u l n h n nguy t th c nh ng t i sao c h i chúng ta nhìn th yậ ự ả ề ầ ơ ệ ự ư ạ ơ ộ ấ

nguy t th c nhi u h n?ệ ự ề ơ

Đ i v i toàn b Trái đ t, s l n x y ra nh t th c hàng năm rõ ràng nhi u h n nguy tố ớ ộ ấ ố ầ ả ậ ự ề ơ ệ

th c, nh ng đ i v i m t n i nào đó trên Trái đ t thì c h i nhìn th y nguy t th c l iự ư ố ớ ộ ơ ấ ơ ộ ấ ệ ự ạ

nhi u h n nh t th c. Đó là vì khi m i l n x y ra nguy t th c, ½ s ng i trên Trái đ tề ơ ậ ự ỗ ẫ ả ệ ự ố ườ ấ

đ u có th th y, còn khi x y ra nh t th c thì ch nh ng ng i nh ng vùng t ng đ iề ể ấ ả ậ ự ỉ ữ ườ ở ữ ươ ố

ch t h p m i có th th y.ậ ẹ ớ ể ấ

Nh t th c toàn ph n càng khó nhìn th y h n, đ i v i m t n i nào đó, c kho ng bìnhậ ự ầ ấ ơ ố ớ ộ ơ ứ ả

quân 200 ~ 300 năm m i g p m t l n. Th ng H i, ngày 22 tháng 7 năm 2009 có thớ ặ ộ ầ Ở ượ ả ể

nhìn th y m t l n nh t th c toàn ph n, trong khi B c Kinh ph i đ i đ n ngày 2 tháng 9ấ ộ ầ ậ ự ầ ở ắ ả ợ ế

năm 2035 m i có th nhìn th y đ c.ớ ể ấ ượ

Trên M t trăng có núi l a ho t đ ng hay không?ặ ử ạ ộ

T năm 1969 tr l i đây, con ng i t ng 8 l n lên M t trăng (bao g m c hai l n lên M từ ở ạ ườ ừ ầ ặ ồ ả ầ ặ

trăng không có ng i) và đã mang v vài tri u gram v t ph m t M t trăng. Theo nh ngườ ề ệ ậ ẩ ừ ặ ữ

phân tích và nghiên c u v các v t ph m, nham th ch trên M t trăng đã giúp m i ng iứ ề ậ ẩ ạ ặ ọ ườ

hi u ra r ng đá nham th ch c u t o thành M t trăng ch y u là đá silicat và đá huy n vũ.ể ằ ạ ấ ạ ặ ủ ế ề

M i ng i đ u bi t r ng, đá huy n vũ là lo i đá nham th ch đ c t o thành t các lo iọ ườ ề ế ằ ề ạ ạ ượ ạ ừ ạ

đá nóng ch y ra do núi l a phun ra r i ng ng k t l i mà thành. Xét t i s phân b r ng rãiả ử ồ ư ế ạ ớ ự ố ộ

c a đá nham th ch thu c lo i đá huy n vũ trên M t trăng, chúng ta có th bi t đ c M tủ ạ ộ ạ ề ặ ể ế ượ ặ

trăng đã t ng có các ho t đ ng núi l a vô cùng sinh đ ng và r ng rãi.ừ ạ ộ ử ộ ộ

Theo nh ng phân tích v tu i hình thành c a đá nham th ch trên M t trăng, và k t h pữ ề ổ ủ ạ ặ ế ợ

v i nh ng nghiên c u đ a ch t khác trên M t trăng, chúng ta còn có th đ a ra s miêu tớ ữ ứ ị ấ ặ ể ư ự ả

đ i th v l ch s hình thành tr c đây c a M t trăng.ạ ể ề ị ử ướ ủ ặ

M t trăng đ c hình thành kho ng 4,6 t năm tr c. Khi m i hình thành, nó đ c ng ngặ ượ ả ỷ ướ ớ ượ ư

t l i t nh ng v t ch t tr ng thái r n, nh ng v sau, tr i qua m t đ t nóng ch y kháụ ạ ừ ữ ậ ấ ở ạ ắ ư ề ả ộ ợ ả

ph bi n khi n cho các v t ch t c u thành khác có s đi u ch nh và phân chia n ng nh ổ ế ế ậ ấ ấ ự ề ỉ ặ ẹ ở

m t m c đ nh t đ nh. Nh ng th i gian c a giai đo n nóng ch y không dài nên ít lâu sauộ ứ ộ ấ ị ư ờ ủ ạ ả

nó b ngu i đi và hình thành m t l p v ngoài th r n khá hoàn ch nh. Sau đó, M t trăngị ộ ộ ớ ỏ ở ể ắ ỉ ặ

b các đ t t n công liên t c c a các sao Băng l n nh đ n t không gian vũ tr . T vô sị ợ ấ ụ ủ ớ ỏ ế ừ ụ ừ ố

h sao Băng còn l u l i đ n bây gi có th th y nó đ u có đ ng kính r t l n, h n n aố ư ạ ế ờ ể ấ ề ườ ấ ớ ơ ữ

kho ng cách gi a hai h l i r t g n nhau. Có th t ng t ng ra r ng, lúc đó t n su t vaả ữ ố ạ ấ ầ ể ưở ượ ằ ầ ấ

đ p c a sao Băng là r t cao.ậ ủ ấ

Kho ng 4,1 t năm tr c, trên M t trăng x y ra hi n t ng núi l a ho t đ ng v i quy môả ỷ ướ ặ ả ệ ượ ử ạ ộ ớ

l n l n đ u tiên. D ch nham th ch phun ra v i s l ng l n còn gây ra các ho t đ ng cóớ ầ ầ ị ạ ớ ố ượ ớ ạ ộ

c u t o r ng l n, hình thành các m ch núi l n nh t trên b m t M t trăng nh m ch núiấ ạ ộ ớ ạ ớ ấ ề ặ ặ ư ạ

Yabinin và m t s b n đ a lõm xu ng dài h n 1000 km, cao 3 ~ 4 km. V sau các ho tộ ố ồ ị ố ơ ề ạ

đ ng d ch nham th ch y u d n đi, mãi đ n kho ng 3,9 t năm tr c, M t trăng l i x y raộ ị ạ ế ầ ế ả ỷ ướ ặ ạ ả

m t đ t bi n đ ng l n.ộ ợ ế ộ ớ

M t s hành tinh nh v n khá g n v i “h Trái đ t – M t trăng” đã va đ p vào M tộ ố ỏ ố ầ ớ ệ ấ ặ ậ ặ

trăng, t đó đ l i m t v t th ng l n trên b M t trăng – đó là bi n Trăng. S ki n vaừ ể ạ ộ ế ươ ớ ề ặ ể ự ệ

đ p l n này m t l n n a khi n cho núi l a phun ra r ng h n, d ch nham th ch phun raậ ầ ộ ầ ữ ế ử ộ ơ ị ạ

tràn đ y vào bi n Trăng nh ng ch lõm th p xu ng. Th i gian ho t đ ng c a d chầ ể ở ữ ỗ ấ ố ờ ạ ộ ủ ị

nham th ch l n này kéo dài vài trăm, mãi đ n kho ng 3,15 t năm tr c m i d n d nạ ầ ế ả ỷ ướ ớ ầ ầ

l ng xu ng. T đó v sau, các ho t đ ng bên trong M t trăng cũng gi m d n, ch ng uắ ố ừ ề ạ ộ ặ ả ầ ỉ ẫ

nhiên còn m t s núi l a v i quy mô nh phun trào. S công phá c a sao Băng tuy v nộ ố ử ớ ỏ ự ủ ẫ

ch a d ng l i nh ng b t k sao Băng l n nh nh th nào hay t n su t công phá ra saoư ừ ạ ư ấ ể ớ ỏ ư ế ầ ấ

đ u đã gi m đi rõ r t. Vì v y, b m t c a M t trăng không còn nh ng bi n đ i l n n a.ề ả ệ ậ ộ ặ ủ ặ ữ ế ổ ớ ữ

V y thì, hi n nay M t trăng có núi l a v n còn ho t đ ng hay không? Có th nói r ng,ậ ệ ặ ử ẫ ạ ộ ể ằ

căn c vào nhi u đ t thăm dò vũ tr c a con ng i đ i v i M t trăng, đ n nay v n ch aứ ề ợ ụ ủ ườ ố ớ ặ ế ẫ ư

phát hi n ra nh ng ch ng c v M t trăng có nh ng ng n núi l a còn ho t đ ng. Song tệ ư ứ ứ ề ặ ữ ọ ử ạ ộ ừ

năm 1787 tr l i đây, con ng i đã nhi u l n quan sát th y trên b măt M t trăng có lúcở ạ ườ ề ầ ấ ề ặ

b ng xu t hi n các tia sáng th n bí, các tia sáng này th ng kéo dài trong kho ng 20 phút,ỗ ấ ệ ầ ườ ả

có tia sáng còn kéo dài vài gi đ ng h . Theo th ng kê, h n 200 năm tr l i đây con ng iờ ồ ồ ố ơ ở ạ ườ

đã quan sát th y hàng ngàn l n lo i tia sáng này. R t c c các tia sáng đ c hình thành nhấ ầ ạ ố ụ ượ ư

th nào? Đ n nay m i ng i v n còn xôn xao bàn lu n nh ng v n ch a rút ra đ c k tế ế ọ ườ ẫ ậ ư ẫ ư ượ ế

lu n nào c . Trong đó, có m t s ng i cho r ng, có l nó là nh ng ph n ng c a ho tậ ả ộ ố ườ ằ ẽ ữ ả ứ ủ ạ

đ ng phun trào trên b m t M t trăng, là k t qu c a các h t b i trong khi phun trào ph nộ ề ặ ặ ế ả ủ ạ ụ ả

x l i ánh sáng M t tr i. N u đi m này là chính xác thì ch ng t r ng các ho t đ ng núiạ ạ ặ ờ ế ể ứ ỏ ằ ạ ộ

l a trên M t trăng v n ch a hoàn toàn ng ng h n, tuy không còn d ch nham th ch phunử ặ ẫ ư ừ ẳ ị ạ

trào n a nh ng s phun khí liên quan đ n núi l a th nh tho ng v n x y ra.ữ ư ự ế ử ỉ ả ẫ ả

M t trăng chuy n đ ng v i v n t c bao nhiêu kilomet trong m t phút?ặ ể ộ ớ ậ ố ộ

N u cung c p cho b n m t vài con s , các b n s d dàng tính toán đó là m t con sế ấ ạ ộ ố ạ ẽ ễ ộ ố

kh ng l . Gi thi t r ng qu đ o c a M t trăng là hình tròn, sau đó tính kho ng th i gianổ ồ ả ế ằ ỹ ạ ủ ặ ả ờ

mà M t trăng chuy n đ ng h t m t vòng l y phút làm đ n v , ta có th tính ra đ c t cặ ể ộ ế ộ ấ ơ ị ể ượ ố

đ chuy n đ ng c a M t trăng.ộ ể ộ ủ ặ

Các con s c b n: kho ng cách trung bình Trái đ t - M t trăng là 388.400 km, th i gianố ơ ả ả ấ ặ ờ

M t trăng chuy n đ ng h t m t vòng qu đ o là 27,32166 ngày (t c là 27 ngày gi 43ặ ể ộ ế ộ ỹ ạ ứ ờ

phút). Có ng i h i th li u t tu n trăng tròn đ n tu n trăng tròn m i có ph i là 29 ngàyườ ỏ ế ệ ừ ầ ế ầ ớ ả

r i không? Đúng v y. Th i gian đ trăng tròn so v i th i gian đ M t trăng đi h t m tưỡ ậ ờ ể ớ ờ ể ặ ế ộ

vòng trên qu đ o đi có dài h n.ỹ ạ ơ

N u cho qu đ o c a M t trăng tròn so v i th i gian đ M t trăng đi h t m t vòng quế ỹ ạ ủ ặ ớ ờ ể ặ ế ộ ỹ

đ o thì có dài h n.ạ ơ

N u cho qu đ o c a M t trăng là hình tròn thì kho ng đ ng đi trên qu đ o c a M tế ỹ ạ ủ ặ ả ườ ỹ ạ ủ ặ

trăng s là 384.400 km x 2 x 3,1414 = 2.415.256 km. N u đ i kho ng th i gian M t trăngẽ ế ổ ả ờ ặ

di chuy n h t m t vòng ra đ n v phút ta có: 27,321256 x 24 x 60 = 39343 phút. D a vàoể ế ộ ơ ị ự

các s li u này ta có th tính ra t c đ chuy n đ ng c a M t trăng trên qu đ o s là:ố ệ ể ố ộ ể ộ ủ ặ ỹ ạ ẽ

2415256 : 39343 = 61,38 km ho c 1023 m/sặ

T c đ này nhanh g p 3 l n t c đ chuy n đ ng c a Trái đ t trên qu đ o (là 340 m/s).ố ộ ấ ầ ố ộ ể ộ ủ ấ ỹ ạ

Tuy nhiên, đó ch là t c đ trung bình, vì qu đ o c a M t trăng l i có hình elip, th c tỉ ố ộ ỹ ạ ủ ặ ạ ự ế

t c đ chuy n đ ng c a M t trăng lúc nhanh lúc ch m; lúc g n Trái đ t nh t t c đố ộ ể ộ ủ ặ ậ ở ầ ấ ấ ố ộ

chuy n đ ng c a M t trăng là 64,85 km/s, còn lúc xa Trái đ t nh t t c đ chuy n đ ngể ộ ủ ặ ở ấ ấ ố ộ ể ộ

c a M t trăng s là 58,10 km/s.ủ ặ ẽ

Nh ng s c thái kỳ di u c a v ng trăngữ ắ ệ ủ ầ

Nói đ n ánh trăng ng i ta th ng liên t ng đ n màu tr ng b c và cho r ng nh ng c mế ườ ườ ưở ế ắ ạ ằ ữ ả

nh n khác nhau v màu là do xúc c m gây nên. Th t ra đi u này không ph i do xúc c m,ậ ề ả ậ ề ả ả

mà là do nh ng ph n ng quang h c khác nhau trong th i gian ánh trăng.ữ ả ứ ọ ờ

T th p niên 1960, các nhà thiên văn h c đã s d ng nh ng lo i phim nh c c nh y đừ ậ ọ ử ụ ữ ạ ả ự ạ ể

làm sáng t v màu trăng. M t trăng ch hoàn toàn tr ng vào ban ngày. Đi u này là do màuỏ ề ặ ỉ ắ ề

xanh da tr i đ c hoà vào màu vàng chính c a m t trăng.ờ ượ ủ ặ

Trong nh ng ngày có trăng, vào bu i chi u ho c s m t i, màu xanh da tr i y u đi, m tữ ổ ề ặ ẩ ố ờ ế ặ

trăng tr nên vàng h n, và đ n m t lúc nào đó s g n nh vàng tuy n. Khi hoàng hôn t tở ơ ế ộ ẽ ầ ư ề ắ

h n, trăng l i tr nên tr ng vàng. Trong th i gian còn l i c a đêm, trăng gi màu vàngẳ ạ ở ắ ờ ạ ủ ữ

sáng.

Vào mùa Đông, trong nh ng đêm tr i quang đãng, khi trăng lên cao có v tr ng h n.ữ ờ ẻ ắ ơ

Nh ng khi xu ng g n t i chân tr i, trăng l i có màu đ và cam.ư ố ầ ớ ờ ạ ỏ

N u quanh m t trăng có nh ng đám mây h ng cam, ánh trăng chuy n sang màu lá cây phaế ặ ữ ồ ể

xanh l . S t ng ph n màu s c nh v y đ c th y rõ h n trong nh ng ngày trăng l iơ ự ươ ả ắ ư ậ ượ ấ ơ ữ ưỡ

li m. S t ng ph n gi m b t khi trăng đ y thêm. Nhìn qua ánh sáng n n v n có màuề ự ươ ả ả ớ ầ ế ố

s c h i đ , trăng cũng s có màu xanh lá cây pha xanh l .ắ ơ ỏ ẽ ơ

Th giác cũng b đánh l a. N u b n nhìn vào m t đ ng l a màu cam kho ng n a ti ng,ị ị ừ ế ạ ộ ố ử ả ử ế

sau đó nhìn lên m t trăng, b n s th y nó có màu lam.ặ ạ ẽ ấ

M t trăng cũng nh M t tr i, khi v trí th p g n sát đ ng chân tr i, chúng có màuặ ư ặ ờ ở ị ấ ầ ườ ờ

vàng cam, đôi khi đ s m nh màu máu. Đó là do s khúc x các chùm tia sáng trong khíỏ ậ ư ự ạ

quy n và cũng do tr ng thái c a chính khí quy n.ể ạ ủ ể

Cũng có m t tr ng h p khác ánh trăng mang s c máu. Đó là ánh trăng sau nguy t th c.ộ ườ ợ ắ ệ ự

Vì ánh trăng là do s ph n chi u ánh sáng M t tr i. Trong th i gian nguy t th c, Trái đ tự ả ế ặ ờ ờ ệ ự ấ

che khu t m t trăng. B u khí quy n c a Trái đ t phân tán tia xanh nhi u h n tia đ .ấ ặ ầ ể ủ ấ ề ơ ỏ

Trong th i gian Trái đ t b t đ u ra kh i vùng che m t trăng, nh ng tia đ đi đ n m tờ ấ ắ ầ ỏ ặ ữ ỏ ế ặ

trăng nhi u h n. Khi b t đ u ch m d t nguy t th c, m t trăng nh n đ c tia đ nhi uề ơ ắ ầ ấ ứ ệ ự ặ ậ ượ ỏ ề

h n và ph n chi u v Trái đ t m t màu đ úa. Sau đó ánh trăng t t tr l i nh bìnhơ ả ế ề ấ ộ ỏ ừ ừ ở ạ ư

th ng.ườ

Đó là nh ng thay đ i c a ánh trăng nhìn t Trái đ t. Qua s phân tích các tia h ng ngo iữ ổ ủ ừ ấ ự ồ ạ

và t ngo i, các nhà khoa h c còn tìm th y nh ng s thay đ i màu s c khác, ngay trên bử ạ ọ ấ ữ ự ổ ắ ề

m t m t trăng. T nh ng mi ng núi l a đã ng ng ho t đ ng t lâu đ n các vùng khácặ ặ ừ ữ ệ ử ư ạ ộ ừ ế

trên m t trăng, do nh h ng c a các lo i qu ng kim lo i, cũng có n i t ng đ i xanh,ặ ả ưở ủ ạ ặ ạ ơ ươ ố

có n i t ng đ i đ .ơ ươ ố ỏ

Có ph i M t trăng vô danh?ả ặ

Các thiên th quay quanh các hành tinh trên m t qu đ o nh t đ nh đ u đ c g i là m tể ộ ỹ ạ ấ ị ề ượ ọ ặ

trăng. Chúng cũng có tên riêng, nh các m t trăng c a sao Thiên V ng mang tên các nhânư ặ ủ ươ

v t trong v k ch c a Shakespeare: Desdemona, Juliet, Rosalind, Calinban và Sycorax…ậ ở ị ủ

Nh ng m t trăng c a Trái đ t d ng nh l i vô danh.ư ặ ủ ấ ườ ư ạ

S th t không ph i nh th .ự ậ ả ư ế

Các m t trăng trong h M t tr i c a chúng ta đ c Hi p h i Thiên văn Qu c t (IAU)ặ ệ ặ ờ ủ ượ ệ ộ ố ế

đ t tên theo nh ng đ c đi m n i b t c a chúng. Th m chí, mi ng núi l a trên ti u hànhặ ữ ặ ể ổ ậ ủ ậ ệ ử ể

tinh Eros còn mang cái bi t danh… ch ng gi ng ai: Lolita – cái tên liên quan đ n ái tình.ệ ẳ ố ế

M t vài năm tr c đây, có hai cô bé h c sinh Australia g i th t i t p chí New Scientistộ ướ ọ ử ư ớ ạ

cho bi t h đã phát hi n m t trăng không có tên và h quy t đ nh g i nó là Dijon. Nh ngế ọ ệ ặ ọ ế ị ọ ư

cái tên này đã nhanh chóng b quên lãng.ị

Đ ng nhiên m t trăng có m t cái tên, đó ch là vì không có ai s d ng nó ngoài các nhàươ ặ ộ ỉ ử ụ

th .ơ

Nh ng ng i Hy L p và La Mã c đ i đã đ t tên t t c nh ng v t th trên tr i mà hữ ườ ạ ổ ạ ặ ấ ả ữ ậ ể ờ ọ

nhìn th y và các hành tinh c a h M t tr i đ c đ t tên theo các v th n c a h , ch ngấ ủ ệ ặ ờ ượ ặ ị ầ ủ ọ ẳ

h n Jupiter (sao M c - th n m a), Saturn (sao Th - th n nông), Mars (sao Ho - th nạ ộ ầ ư ổ ầ ả ầ

chi n tranh), Venus (sao Kim - th n v n )… M t tr i đ c g i là Apollo (th n M t tr i)ế ầ ệ ữ ặ ờ ượ ọ ầ ặ ờ

theo ti ng Hy L p và Phoebus theo ti ng La Mã.ế ạ ế

M t trăng đ c g i là Artemis theo ti ng Hy L p và Diana (th n săn b n) hay Luna theoặ ượ ọ ế ạ ầ ắ

ti ng La Mã. T cái tên Luna này, chúng ta có tính t Lunar, ch đ c tính c a m t trăng,ế ừ ừ ỉ ặ ủ ặ

đ phân bi t v i các m t trăng c a các hành tinh khác.ể ệ ớ ặ ủ

Do Luna là m t trăng duy nh t chúng ta có th nhìn th y đ c b ng m t th ng, ng i taặ ấ ể ấ ượ ằ ắ ườ ườ

quen g i nó là M t trăng. Chính vì v y, khi m t ng i nào nói đ n m t trăng là nói đ nọ ặ ậ ộ ườ ế ặ ế

Luna.

Th c ch t Heli có quan h gì v i M t tr i?ự ấ ệ ớ ặ ờ

Đi u này b t đ u t m t l n nh t th c toàn ph n x y ra vào ngày 18 tháng 8 năm 1868.ề ắ ầ ừ ộ ầ ậ ự ầ ả

Lúc đó, m t nhà khoa h c ng i Pháp tên là Sali đ n n Đ đ quan sát nh t th c toànộ ọ ườ ế Ấ ộ ể ậ ự

ph n, ông phát hi n ra trong quang ph c a tai l a M t tr i có m t đ ng màu vàng r tầ ệ ổ ủ ử ặ ờ ộ ườ ấ

sáng và không th đ i chi u v i nh ng đ ng màu vàng trong quang ph c a các nguyênể ố ế ớ ữ ườ ổ ủ

t đã bi t khác.ố ế

Ngày hôm sau, ông m t l n n a đi quan sát M t tr i v i tâm tr ng th p th m không yên,ộ ầ ữ ặ ờ ớ ạ ấ ỏ

đi u khi n ông v a h ng thú v a kinh ng c là: đ ng màu vàng l đó v n v trí banề ế ừ ứ ừ ạ ườ ạ ẫ ở ị

đ u. Th là Sali l p t c vi t th g i cho vi n khoa h c Pháp, báo cáo k t qu quan sátầ ế ậ ứ ế ư ử ệ ọ ế ả

c a mình.ủ

Nhà khoa h c ng i Anh Lokie khi ti n hành quan sát vùng đ t này cũng đã phát hi n raọ ườ ế ở ấ ệ

đ ng màu vàng đó. Ngày 20 tháng 10 ông cũng đã vi t th g i cho vi n khoa h c Pháp,ườ ế ư ử ệ ọ

báo cáo k t qu quan sát c a mình.ế ả ủ

Th t là m t s trùng h p! Hai b n báo cáo liên quan đ n cùng m t s vi c, g i đ n vi nậ ộ ự ợ ả ế ộ ự ệ ử ế ệ

khoa h c Pháp vào cùng m t th i gian. Cùng ngày 26 tháng 10, b n báo cáo đã đ c tuyênọ ộ ờ ả ượ

b trong cu c h i ngh . Lúc đó, đ ng màu vàng đ c cho là m t nguyên t m i khôngố ộ ộ ị ườ ượ ộ ố ớ

t n t i trên Trái đ t mà M t tr i có riêng, th là m i ng i g i nó là Helium, t c làồ ạ ấ ặ ờ ế ọ ườ ọ ứ

nguyên t M t tr i.ố ặ ờ

Nguyên t M t tr i đ c tìm th y trên Trái đ t, lúc đó đã là chuy n c a 27 năm sau.ố ặ ờ ượ ấ ấ ệ ủ

Tháng 2 năm 1895, nhà hoá h c n i ti ng ng i Anh Rolan đang b n tr c nghi m các tínhọ ổ ế ườ ậ ắ ệ

ch t v t lý c a nguyên t hoá h c Acgông (Ar). Acgông là nguyên t ông m i phát hi nấ ậ ủ ố ọ ố ớ ệ

năm tr c và cũng là m t nguyên t có tính tr . B n c a ông có ý nh c nh ông r ngướ ộ ố ơ ạ ủ ắ ở ằ

tr c đây khi có ng i làm thí nghi m v qu ng Yt ri và Urani cũng đã t ng có đ cướ ườ ệ ề ặ ơ ừ ượ

m t s khí th không ph i là ch t d n cháy, v a không ph i là ch t t nhiên. Ông hãyộ ố ể ả ấ ẫ ừ ả ấ ự

chú ý m t chút, khí th này ph i chăng chính là Acgông. Rolan c m th y l i nh c nhộ ể ả ả ấ ờ ắ ở

c a b n mình r t có lý. Khi ông dùng kính phân ánh sáng ki m tra khí th có đ c tủ ạ ấ ể ể ượ ừ

qu ng Yt ri và Urani, ông đã phát hi n th y đây căn b n không ph i là nguyên tặ ơ ệ ấ ả ả ố

Acgông. Trong quang ph c a nó có m t đ ng màu vàng sáng và vài đ ng có màu s cổ ủ ộ ườ ườ ắ

khác, nó căn b n không gi ng v i đ ng quang ph c a Acgông.ả ố ớ ườ ổ ủ

Lúc đ u, Rolan cho r ng, đ ng màu vàng l này đ c phát ra t nguyên t Natri, có thầ ằ ườ ạ ượ ừ ố ể

trong khi làm thí nghi m, ông đã tr n l n nh ng ch t gi ng nh mu i vào. Sau khi ki mệ ộ ẫ ữ ấ ố ư ố ể

tra t m và làm l i thí nghi m, đ ng màu vàng l đó v n ch cũ. Đ làm rõ ngu n g cỉ ỉ ạ ệ ườ ạ ẫ ở ỗ ể ồ ố

xu t x c a đ ng màu vàng, ông đ t vài h t mu i ki m vào trong ng thu tinh c a khíấ ứ ủ ườ ặ ạ ố ề ố ỷ ủ

th qu ng Yt ri và Urani đ xem đ ng màu vàng có trùng kh p v i đ ng vàng tr cể ặ ơ ể ườ ớ ớ ườ ướ

đây không. K t qu là, trong quang ph khí th đ ng th i xu t hi n đ ng nh màu vàngế ả ổ ể ồ ờ ấ ệ ườ ư

đ i di n cho Natri (Na) và đ ng màu vàng khó hi u đó.ạ ệ ườ ể

Lúc này, Rolan nghĩ đ n đ ng màu vàng mà Sali và Lokie phát hi n trong quang ph 27ế ườ ệ ổ

năm tr c, l nào trong qu ng Yt ri và Urani trên Trái đ t cũng có nguyên t M t tr i.ướ ẽ ặ ơ ấ ố ặ ờ

Qua hàng lo t thí nghi m nghi m ch ng thì s vi c cu i cùng đã đ c làm sáng t ,ạ ệ ệ ứ ự ệ ố ượ ỏ

nguyên t M t tr i và khí th có đ c trong qu ng Yt ri và Urani rõ ràng là cùng m tố ặ ờ ể ượ ặ ơ ộ

nguyên t - Helium (He).ố

Các nguyên t M t tr i là gì?ố ặ ờ

Heli là m t trong nh ng nguyên t nh nh t trên Trái đ t, ch đ ng sau Hydro. Trongộ ữ ố ẹ ấ ấ ỉ ứ

b ng chu kỳ các nguyên t hoá h c, nó x p v trí th hai, ký hi u là He. Ti ng Anh vi t làả ố ọ ế ị ứ ệ ế ế

“Helium”, b t ngu n t ch Hy L p “Helios”, nghĩa là “M t tr i”, Heli cũng đ c g i làắ ồ ừ ữ ạ ặ ờ ượ ọ

nguyên t M t tr i.ố ặ ờ

M t tr i có chuy n đ ng không?ặ ờ ể ộ

M t tr i v a chuy n đ ng theo m t qu đ o v a t quay quanh m t tr c, xích đ o.ặ ờ ừ ể ộ ộ ỹ ạ ừ ự ộ ụ ở ạ

M t tr i t quay v i chu kỳ 25 ngày / 1 vòng, còn các c c có chu kỳ là 35 ngày. Chuy nặ ờ ự ớ ở ự ể

đ ng là ch s di chuy n c a thiên th trên m t đ ng vĩ tuy n nào đó, đ cho rõ h n, taộ ỉ ự ể ủ ể ộ ườ ế ể ơ

l y Trái đ t và M t trăng làm ví d . Tr ng tâm c a hai thiên th là Trái đ t và M t trăngấ ấ ặ ụ ọ ủ ể ấ ặ

chuy n đ ng đ i nhau trên hai qu đ o. Nh ng vì tr ng tâm chung c a h là đ t Tráiể ộ ố ỹ ạ ư ọ ủ ệ ặ ở

đ t nên trông t a h nh ch có M t trăng chuy n đ ng quanh Trái đ t.ấ ự ồ ư ỉ ặ ể ộ ấ

V y M t tr i chuy n đ ng nh th nào? Chúng ta bi t r ng M t tr i là m t ngôi saoậ ặ ờ ể ộ ư ế ế ằ ặ ờ ộ

trong h Ngân Hà g m h n m t t ngôi sao l n nh cũng nh vô s các tinh vân và t pệ ồ ơ ộ ỷ ớ ỏ ư ố ậ

h p các sao t o thành m t xoáy c mà trung tâm h dày đ n m i v n năm ánh sáng.ợ ạ ộ ố ở ệ ế ườ ạ

M t tr i là ngôi sao cách trung tâm h Ngân hà kho ng 3 v n năm ánh sáng, t c là M tặ ờ ệ ả ạ ứ ặ

tr i cách trung tâm Ngân hà kho ng 1/3 kích th c c a h Ngân hà. M t tr i chuy nờ ả ướ ủ ệ ặ ờ ể

đ ng và kéo theo nó c các hành tinh. M i giây chuy n đ ng v i v n t c 250 km, diộ ả ỗ ể ộ ớ ậ ố

chuy n m t vòng h t 220 tri u năm.ể ộ ế ệ

M t tr i đ c hình thành kho ng 5 t năm tr c đây, cũng nh các chòm sao L p Hặ ờ ượ ả ỷ ướ ư ậ ộ

(còn g i là chòm sao Orion), nó đ c sinh ra t m t kh i khí b i. Cũng có th có m t vàiọ ượ ừ ộ ố ụ ể ộ

ngôi sao l n anh em khác đ c sinh ra cùng v i M t tr i. Th nh ng M t tr i đã chuy nớ ượ ớ ặ ờ ế ư ặ ờ ể

đ ng 20 vòng và do đó, các ngôi sao anh em cùng sinh ra đã thoát ly kh i M t tr i.ộ ỏ ặ ờ

Vì sao M t tr i l i không b cháy h t?ặ ờ ạ ị ế

Chúng ta không ph i lo chuy n không đâu là s M t tr i s b cháy h t, ít ra cũng ph iả ệ ợ ặ ờ ẽ ị ế ả

đ n 5 t năm n a nó v n ch a cháy h t.ế ỷ ữ ẫ ư ế

Chúng ta nói là M t tr i b đ t cháy, nh ng s cháy c a M t tr i không h gi ng s cháyặ ờ ị ố ư ự ủ ặ ờ ề ố ự

c a m t t gi y. Khi ta đ t m t t gi y, nhi t đ s tăng cao, nhi t đ cao l i xúc ti nủ ộ ờ ấ ố ộ ờ ấ ệ ộ ẽ ệ ộ ạ ế

s cháy. Còn s cháy c a M t tr i không h gi ng nh v y. Do nhi t đ trung tâmự ự ủ ặ ờ ề ố ư ậ ệ ộ ở

M t tr i r t cao làm các ch t khí c a M t tr i (ph n l n là hiđro) s ti n hành các ph nặ ờ ấ ấ ủ ặ ờ ầ ớ ẽ ế ả

ng nhi t h ch, ngu n năng l ng nguyên t này s phát ra d i d ng ánh sáng. Trongứ ệ ạ ồ ượ ử ẽ ướ ạ

m t giây M t tr i có 600 tri u t n hiđro bi n thành Heli là “Tro” c a s cháy. N uộ ở ặ ờ ệ ấ ế ủ ự ế

l ng hiđro c a M t tr i m t đi nh v y, li u ngày tàn c a nó có còn xa không?ượ ủ ặ ờ ấ ư ậ ệ ủ

M t giây M t tr i m t đi 6 tri u t n hiđro, con s này t ng đ ng v i vi c đánh đ mộ ặ ờ ấ ệ ấ ố ươ ươ ớ ệ ắ

m t v n tàu chi n trong m t giây, đó là m t t c đ kinh ng i. N u l ng hiđrô c a M tộ ạ ế ộ ộ ố ộ ườ ế ượ ủ ặ

tr i có kh i l ng g p 33 v n l n kh i l ng cháy h t, thì M t tr i s bi n thành m tờ ố ượ ấ ạ ầ ố ượ ế ặ ờ ẽ ế ộ

ngôi sao kh ng l . Đ ng nhiên ngày mà M t tr i bi n thành ngôi sao đ thì cũng là ngàyổ ồ ươ ặ ờ ế ỏ

h y di t c a Trái đ t. Nh ng đi u đó đòi h i m t th i gian dài không ít h n 5 t năm lúcủ ệ ủ ấ ư ề ỏ ộ ờ ơ ỷ

mà M t tr i bi n thành m t ngôi sao đ , thì t trung tâm cho đ n ngoài M t tr i v n cònặ ờ ề ộ ỏ ừ ế ặ ờ ẫ

m t l ng r t l n hiđrô.ộ ượ ấ ớ

M t tr i là thiên th nh th nào?ặ ờ ể ư ế

Trên Trái đ t, hàng ngày chúng ta đ u nhìn th y M t tr i m c h ng Đông và l n ấ ề ấ ặ ờ ọ ở ướ ặ ở

h ng Tây, M t tr i chi u sáng Trái đ t, mang l i ánh sáng và nhi t cho chúng ta. M tướ ặ ờ ế ấ ạ ệ ặ

tr i là thiên th trung tâm trong h M t tr i, và cũng là m t hành tinh có kho ng cách g nờ ể ệ ặ ờ ộ ả ầ

v i Trái đ t c a chúng ta nh t. Kho ng cách trung bình c a nó v i Trái đ t là 149.600.000ớ ấ ủ ấ ả ủ ớ ấ

km, đ ng kính là 1,39 tri u km, g p 109 l n đ ng kính c a Trái đ t, th tích g p Tráiườ ệ ấ ầ ườ ủ ấ ể ấ

đ t 1,3 tri u l n, tr ng l ng g p 330.000 l n so v i Trái đ t, m t đ bình quân là 1,4ấ ệ ầ ọ ượ ấ ầ ớ ấ ậ ộ

gram/cm3.

M t tr i cũng đang t chuy n đ ng, chu kỳ t chuy n đ ng trên vùng qu đ o b m tặ ờ ự ể ộ ự ể ộ ỹ ạ ề ặ

M t tr i là kho ng 25 ngày, càng ti p c n chu kỳ 2 c c thì th i gian càng dài, khu 2 c cặ ờ ả ế ậ ự ờ ở ự

là kho ng 35 ngày. Nguyên t phong phú nh t trên M t tr i là Hiđro, ti p đó là Heli, ngoàiả ố ấ ặ ờ ế

ra còn có cacbon, oxy và các kim lo i khác, g n nh là gi ng các nguyên t hoá h c c uạ ầ ư ố ố ọ ấ

t o nên Trái đ t, ch khác nhau v t l .ạ ấ ỉ ề ỉ ệ

M t tr i là m t qu c u l n và r t nóng, t ng ngoài c a nó ch y u do 3 l p c u t oặ ờ ộ ả ầ ớ ấ ầ ủ ủ ế ớ ấ ạ

thành, đó là quang c u, s c c u và qu ng sáng bao quanh M t tr i, nh ng l p này t oầ ắ ầ ầ ặ ờ ữ ớ ạ

thành b u khí quy n c a M t tr i.ầ ể ủ ặ ờ

Thông th ng hình tròn c a M t tr i mà chúng ta nhìn th y đ c g i là quang c u, nó cóườ ủ ặ ờ ấ ượ ọ ầ

đ dày kho ng 500.000 m, ánh sáng M t tr i chói m t chính th c là đ c phát ra t t ngộ ả ặ ờ ắ ứ ượ ừ ầ

quang c u này.ầ

S c c u bên ngoài quang c u, là m t t ng gi a b u khí quy n M t tr i, nó có đ caoắ ầ ở ầ ộ ầ ở ữ ầ ể ặ ờ ộ

kéo dài kho ng vài tri u mét, nhi t đ t vài ngàn đ C tăng lên t i vài v n đ C. Khi x yả ệ ệ ộ ừ ộ ớ ạ ộ ả

ra nguy t th c toàn ph n, tia sáng m nh phát ra t quang c u b M t trăng che khu t,ệ ự ầ ạ ừ ầ ị ặ ấ

chúng ta s nhìn th y t ng khí có màu đ t i này, vì v y ng i ta g i t ng này là t ngẽ ấ ầ ỏ ố ậ ườ ọ ầ ầ

s c c u hay s c c u. Qu ng sáng bao quanh M t tr i là t ng ngoài cùng c a b u khíắ ầ ắ ầ ầ ặ ờ ầ ủ ầ

quy n M t tr i, t ng này có th kéo dài b ng vài l n bán kính M t tr i, th m chí có lúcể ặ ờ ầ ể ằ ầ ặ ờ ậ

còn xa h n th . Nó đ c c u thành ch y u t các nguyên t đi n ly cao và các đi n tơ ế ượ ấ ủ ế ừ ử ệ ệ ử

t do, m t đ r t th a th t. T ng trong c a qu ng sáng bao quanh M t tr i còn g i là n iự ậ ộ ấ ư ớ ầ ủ ầ ặ ờ ọ ộ

miên có nhi t đ t i m t tri u đ C. Đ l n và hình d ng c a qu ng sáng bao quanh M tệ ộ ớ ộ ệ ộ ộ ớ ạ ủ ầ ặ

tr i có liên quan t i các ho t đ ng c a M t tr i. M t tr i ho t đ ng v i chu kỳ l n,ờ ớ ạ ộ ủ ặ ờ ặ ờ ạ ộ ớ ớ

qu ng sáng bao quanh M t tr i có hình tròn, ho t đ ng nh . Qu ng sáng bao quanh M tầ ặ ờ ạ ộ ỏ ầ ặ

tr i teo nh l i 2 c c M t tr i. Đ sáng c a n i mi n b ng kho ng 1/1.000.000 đờ ỏ ạ ở ự ặ ờ ộ ủ ộ ệ ằ ả ộ

sáng c a quang c u, nó b ng v i ánh sáng M t trăng vào các t i ngày 15, 16 âm l ch.ủ ầ ằ ớ ặ ố ị

Tr c đây khi các nhà thiên văn h c quan sát các s c c u thì ngoài vi c quan sát ánh sángướ ọ ắ ầ ệ

đ n s c thông th ng, h còn có th quan sát th i gian nh t th c toàn ph n, còn khi quanơ ắ ườ ọ ể ờ ậ ự ầ

sát qu ng sáng M t tr i thì tr c đây ch có th quan sát khi nh t th c toàn ph n, nh ngầ ặ ờ ướ ỉ ể ậ ự ầ ư

hi n nay có th dùng “máy nh t mi n” đ th ng xuyên quan sát. Vài năm g n đây, vi cệ ể ậ ệ ể ườ ầ ệ

quan sát b ng v tinh nhân t o đã ch ng t r ng khí th qu ng sáng bao quanh M t tr iằ ệ ạ ứ ỏ ằ ể ầ ặ ờ

đang không ng ng khu ch tán ra bên ngoài do nhi t đ tăng cao, các dòng h t phun ra hìnhừ ế ệ ộ ạ

thành nên gió M t tr i.ặ ờ

Ngoài ra, bên ngoài rìa M t tr i còn có l p khí phát ra ánh sáng màu h ng gi ng nhở ặ ờ ớ ồ ố ư

ng n đu c, đây g i là tai l a M t tr i. Có lúc nó phóng x ra v i t c đ r t l n, có thọ ố ọ ử ặ ờ ạ ớ ố ộ ấ ớ ể

đ t t i t c đ cao vài trăm ngàn kilômét, sau đó l i r i xu ng t ng s c c u. S l n xu tạ ớ ố ộ ạ ơ ố ầ ắ ầ ố ầ ấ

hi n c a s c nhĩ b ng v i h c t , m i chu kỳ kho ng 11 năm. Bình th ng chúng taệ ủ ắ ằ ớ ắ ử ỗ ả ườ

không nhìn th y đ c b ng m t th ng, ch có các nhà thiên văn dùng kính vi n v ng s cấ ượ ằ ắ ườ ỉ ễ ọ ắ

c u ho c kính ph n ánh sáng hay khi nh t th c toàn ph n thì m i có th nhìn th y nóầ ặ ả ậ ự ầ ớ ể ấ

đ c.ượ

H M t tr i l n nh th nào?ệ ặ ờ ớ ư ế

Có l b n đã xem c nh M t tr i m c, khi b n đón tia n ng đ u tiên lúc bình minh, ch cẽ ạ ả ặ ờ ọ ạ ắ ầ ắ

b n bi t r ng: nó chi u xu ng Trái đ t c a chúng ta t M t tr i ph i m t 8 phút 20 giây.ạ ế ằ ế ố ấ ủ ừ ặ ờ ả ấ

B n có th t ng t ng ra M t tr i cách chúng ta bao xa không? Nên bi t r ng m i giâyạ ể ưở ượ ặ ờ ế ằ ỗ

tia sáng có th ch y đ c 300.000 km, nó ch y quanh xích đ o c a Trái đ t m t vòng chể ạ ượ ạ ạ ủ ấ ộ ỉ

m t 1/7 giây! Kho ng cách trung bình t Trái đ t đ n M t tr i là 150 tri u km (g i là 1ấ ả ừ ấ ế ặ ờ ệ ọ

đ n v thiên văn).ơ ị

Nh ng xét t kho ng cách g n xa thì Trái đ t ch là hành tinh th 3 c a M t tr i. Ngôiư ừ ả ầ ấ ỉ ứ ủ ặ ờ

sao cách xa M t tr i nh t trong 9 hành tinh trong h M t tr i là sao Minh V ng, kho ngặ ờ ấ ệ ặ ờ ươ ả

cách trung bình c a nó t i M t tr i g p kho ng 40 l n kho ng cách t Trái đ t đ n M tủ ớ ặ ờ ấ ả ầ ả ừ ấ ế ặ

tr i. Cho nên qu đ o c a đ ng ánh sáng đ n qu đ o sao Minh V ng c n m tờ ỹ ạ ủ ườ ế ỹ ạ ươ ầ ấ

kho ng m t ngày t sáng đ n t i. Ph m vi này đã đ l n ch a? Nh ng qu đ o c a saoả ộ ừ ế ố ạ ủ ớ ư ư ỹ ạ ủ

Minh V ng v n không th đ c coi là biên gi i c a h M t tr i. Trên th c t trong hươ ẫ ể ượ ớ ủ ệ ặ ờ ự ế ệ

M t tr i ngoài các hành tinh ra còn có m t s thiên th , khi chúng r i xa M t tr i th ngặ ờ ộ ố ể ờ ặ ờ ườ

s v t qua qu đ o c a sao Minh V ng, đó chính là sao ch i. Hình d ng qu đ o c aẽ ượ ỹ ạ ủ ươ ổ ạ ỹ ạ ủ

m t s sao ch i vô cùng kỳ l , ph i qua vài trăm năm, vài ngàn năm th m chí lâu h n n aộ ố ổ ạ ả ậ ơ ữ

m i có th quay l i m t l n. Nh v y, kho ng cách mà chúng cách xa M t tr i có thớ ể ạ ộ ầ ư ậ ả ặ ờ ể

v t qua vài trăm t kilômét.ượ ỷ

Nh ng năm 50 c a th k XX, nhà thiên văn h c ng i Hà Lan, Outer đã cho r ng xungữ ủ ế ỷ ọ ườ ằ ở

quanh bên ngoài h M t tr i, n i mà cách M t tr i kho ng 150.000 đ n v thiên văn cóệ ặ ờ ơ ặ ờ ả ơ ị

m t k t c u t ng Trái đ t khá cân b ng, trong đó có m t l ng l n các sao ch i nguyênộ ế ấ ầ ấ ằ ộ ượ ớ ổ

thu , t ng Trái đ t này đ c g i là “Đám mây Outer”. R t c c có cái g i là “Đám mâyỷ ầ ấ ượ ọ ố ụ ọ

Outer” không? Đi u này còn ph i đ i các nhà thiên văn h c nghiên c u thêm n a. Nh ngề ả ợ ọ ứ ữ ư

cho dù chúng ta l y ph m vi c a “Đám mây Outer” làm đ to nh c a M t tr i thì toàn bấ ạ ủ ộ ỏ ủ ặ ờ ộ

h M t tr i so v i h Ngân hà mà chúng ta đang s ng ch là m t h t cát trong Đ i d ng.ệ ặ ờ ớ ệ ố ỉ ộ ạ ạ ươ

Còn d i Ngân hà trong vũ tr bao la cũng ch đ c coi là hòn đ o bé nh trong bi n l nả ụ ỉ ượ ả ỏ ể ớ

mà thôi!

Thái d ng h có láng gi ng m i?ươ ệ ề ớ

Các nhà thiên văn h c đã phát hi n m t nhóm hành tinh gi ng Trái đ t đang quay theo m tọ ệ ộ ố ấ ộ

qu đ o quanh m t ngôi sao g n k tên là Vega. Chúng ph i m t g n ba trăm năm m i cóỹ ạ ộ ầ ề ả ấ ầ ớ

th hoàn thành m t vòng qu đ o.ể ộ ỹ ạ

Vega là chính ngôi sao sáng nh t trên b u tr i, nó ch cách Trái đ t hai m i lăm năm ánhấ ầ ờ ỉ ấ ươ

sáng. Nó l n g p ba l n M t tr i c a chúng ta, song l i tr h n r t nhi u v i 350 tri uớ ấ ầ ặ ờ ủ ạ ẻ ơ ấ ề ớ ệ

năm tu i. Vega có m t qu ng b i bao quanh nó và có ít nh t m t hành tinh l n gi ng H iổ ộ ầ ụ ấ ộ ớ ố ả

v ng tinh t n t i trong đó.ươ ồ ạ ở

Các nhà thiên văn h c thu c Đài quan sát hoàng gia, Edinburgh, đã s d ng m t trongọ ộ ử ụ ộ

nh ng camera nh y nh t th gi i – Scuda - đ ch p nh Vega. Hình nh chi ti t v Vegaữ ạ ấ ế ớ ể ụ ả ả ế ề

và môi tr ng c a nó kh ng đ nh s t n t i c a m t qu ng b i r t l nh (-180oC) xungườ ủ ẳ ị ự ồ ạ ủ ộ ầ ụ ấ ạ

quanh.

K thu t mô ph ng trên máy tinh cho th y m t c u trúc t n t i trong qu ng b i. L i gi iỹ ậ ỏ ấ ộ ấ ồ ạ ầ ụ ờ ả

thích h p lý nh t có th là m t hành tinh gi ng H i v ng tinh v i qu đ o và kh iợ ấ ể ộ ố ả ươ ớ ỹ ạ ố

l ng t ng t . Qu đ o r ng c a nó đ ng nghĩa v i vi c có nhi u ch bên trong đ cácượ ươ ự ỹ ạ ộ ủ ồ ớ ệ ề ỗ ể

hành tinh nh gi ng Trái đ t t n t i.ỏ ố ấ ồ ạ

H th ng Vega có l đã ti n hoá theo cách th c gi ng Thái d ng h c a chúng ta. Tr ngệ ố ẽ ế ứ ố ươ ệ ủ ọ

h đó có s t n t i c a nh ng hành tinh khí kh ng l gi ng nh H i v ng tinh hìnhệ ự ồ ạ ủ ữ ổ ồ ố ư ả ươ

thành g n M t tr i. Sau đó, chúng b l c h p d n c a hàng xóm đ y ra xa t i qu đ oầ ặ ờ ị ự ấ ẫ ủ ẩ ớ ỹ ạ

hi n nay.ệ

Trong su t ti n trình này, các hành tinh khí kh ng l hút m i m nh v n, cho phép s s ngố ế ổ ồ ọ ả ụ ự ố

d dàng phát tri n trên đó. N u không b hút, m nh v n s và ch m v i các hành tinh tr .ễ ể ế ị ả ụ ẽ ạ ớ ẻ

Làm th nào đ phát hi n ra l đen?ế ể ệ ỗ

L c h p d n c a l đen c c m nh, m nh đ n m c không m t v t th nào, k c ánhự ấ ẫ ủ ỗ ự ạ ạ ế ứ ộ ậ ể ể ả

sáng, có th thoát ra ngoài đ c. V y thì làm th nào gi i thiên văn h c có th phát hi nể ượ ậ ế ớ ọ ể ệ

ra l đen?ỗ

Nói chính xác thì các nhà nghiên c u thiên văn không phát hi n ra l đen, mà ch phát hi nứ ệ ỗ ỉ ệ

ra các v t th xung quanh l đen mà thôi. L c h p d n c a l đen nh h ng đ n s v nậ ể ỗ ự ấ ẫ ủ ỗ ả ưở ế ự ậ

đ ng c a các v t th xung quanh nó. Khi nhìn th y m t ngôi sao bay quanh m t v t gìộ ủ ậ ể ấ ộ ộ ậ

đ y mà h không th y đ c, r t có th đ y là m t l đen ho c là m t ngôi sao neutron –ấ ọ ấ ượ ấ ể ấ ộ ỗ ặ ộ

xác siêu đ c c a m t ngôi sao.ặ ủ ộ

Gi i nghiên c u thiên văn h c có th tìm ra l đen b ng cách đo kh i l ng và t c đ c aớ ứ ọ ể ỗ ằ ố ượ ố ộ ủ

ngôi sao. Ph ng pháp này còn đ c áp d ng đ phát hi n các siêu l đen n náu t i tâmươ ượ ụ ể ệ ỗ ẩ ạ

nhi u thiên hà, trong đó có d i Ngân hà c a chính chúng ta. Trong d i Ngân hà, h quanề ả ủ ả ọ

sát th y nhi u sao và khí gas chuy n đ ng v i t c đ c c l n g n tâm. Hi n t ng nàyấ ề ể ộ ớ ố ộ ự ớ ở ầ ệ ượ

cho th y s xu t hi n c a m t v t th n ng g p tri u l n M t tr i nh ng l i ch cóấ ự ấ ệ ủ ộ ậ ể ặ ấ ệ ầ ặ ờ ư ạ ỉ

đ ng kính kho ng m i ngày ánh sáng (t ng đ ng v i kho ng cách t M t tr i đ nườ ả ườ ươ ươ ớ ả ừ ặ ờ ế

Diêm v ng tinh). Đ y chính là l đen.ươ ấ ỗ

Quan sát b ng kính thiên văn vô tuy n và tia X trên Trái đ t cho th y, t i chính tâm Ngânằ ế ấ ấ ạ

hà có m t ngu n năng l ng c c m nh có tên là Sagittarius A. R t có kh năng, chính nóộ ồ ượ ự ạ ấ ả

là l đen đã đ c đ c p trên. G n đây, gi thuy t này đ c gi i khoa h c nhi t tìnhỗ ượ ề ậ ở ầ ả ế ượ ớ ọ ệ

ng h , vì h nhìn th y m t ngôi sao cách Sagittarius A t i 17 gi ánh sáng mà l i bayủ ộ ọ ấ ộ ở ớ ờ ạ

v i v n t c 5.000 km/s.ớ ậ ố

M t b ng ch ng n a cho s hi n di n c a siêu l đen t i tâm thiên hà chính là chu nộ ằ ứ ữ ự ệ ệ ủ ỗ ạ ẩ

tinh, v t th sáng nh t trong vũ tr . Đ gi i thích cho s năng l ng kh ng l mà chu nậ ể ấ ụ ể ả ố ượ ổ ồ ẩ

tinh phát ra, các nhà thiên văn h c l i ph i vi n đ n l đen: tr c khi b l đen hút m t,ọ ạ ả ệ ế ỗ ướ ị ỗ ấ

v t ch t nóng lên và to h t năng l ng ra ngoài. Khoa h c g i đây là hi n t ng “trútậ ấ ả ế ượ ọ ọ ệ ượ

h i th cu i cùng”. Nh v y, chu n tinh đ c t o ra do các l đen có kh i l ng l n h nơ ở ố ư ậ ẩ ượ ạ ỗ ố ượ ớ ơ

M t tr i hàng t l n.ặ ờ ỉ ầ

Thiên hà và l đen, v t nào có tr c?ỗ ậ ướ

Gi i thiên văn h c v a phát hi n các thiên hà và l đen trung tâm c a chúng phát tri n v iớ ọ ừ ệ ỗ ủ ể ớ

t c đ ngang b ng nhau. Khám phá này đ t d u ch m h t cho cu c tranh cãi kéo dàiố ộ ằ ặ ấ ấ ế ộ

nhi u năm v vi c thiên th nào xu t hi n tr c.ề ề ệ ể ấ ệ ướ

Tim Heckman thu c Đ i h c Johns Hopkins, Baltimore, M , m t thành viên c a nhómộ ạ ọ ỹ ộ ủ

nghiên c u, cho bi t: “Gi ng nh gà và tr ng, gi i khoa h c không th bi t l đen hayứ ế ố ư ứ ớ ọ ể ế ỗ

thiên hà có tr c”. Nhóm c a ông đã trình bày k t qu nghiên c u t i H i ngh c a Liênướ ủ ế ả ứ ạ ộ ị ủ

minh thiên văn qu c t đang di n ra t i Sydney, Australia.ố ế ễ ạ

Đ i đa s các thiên hà ch a m t l đen trung tâm – vùng không gian dày đ c t i m c nóạ ố ứ ộ ỗ ở ặ ớ ứ

n ng g p M t tr i c a chúng ta hàng tri u l n song ch l n h n vài ch c l n. L c h pặ ấ ặ ờ ủ ệ ầ ỉ ớ ơ ụ ầ ự ấ

d n c a l đen c c l n, gi ng nh m t l tháo n c kh ng l , hút b i và m i thiên th ẫ ủ ỗ ự ớ ố ư ộ ỗ ướ ổ ồ ụ ọ ể ở

g n nó đ gia tăng kh i l ng.ầ ể ố ượ

Đã t lâu gi i thiên văn th c m c l đen d n t i s ra đ i c a thiên hà b ng cách t p h pừ ớ ắ ắ ỗ ẫ ớ ự ờ ủ ằ ậ ợ

b i và khí thành các ngôi sao hay là thiên hà có đ kh i l ng đ “gieo m m” l đen b ngụ ủ ố ượ ể ầ ỗ ằ

cách b t gi các ngôi sao. Heckman và các thành viên khác, hi n đang làm vi c cho m tắ ữ ệ ệ ộ

d án mang tên Sloan Digital Sky Survey đ l p b n đ 100 tri u thiên th , đã nghiên c uự ể ậ ả ồ ệ ể ứ

120.000 thiên hà g n k Ngân hà.ầ ề

Nhóm nghiên c u đã quan sát th y d u hi u ra đ i c a các ngôi sao và s hu di t v tứ ấ ấ ệ ờ ủ ự ỷ ệ ậ

ch t khi v t ch t b hút vào m t l đen. T đó, h đi đ n k t lu n các ngôi sao hình thànhấ ậ ấ ị ộ ỗ ừ ọ ế ế ậ

v i t c đ ngang b ng v i l đen. Nhà nghiên c u l đen Andrew King thu c Đ i h cớ ố ộ ằ ớ ỗ ứ ỗ ộ ạ ọ

Leicester, Anh, nh n xét: “Đây là m t phát hi n l n. Con ng i s s d ng d li u nàyậ ộ ệ ớ ườ ẽ ử ụ ữ ệ

trong nhi u năm t i”.ề ớ

Có l đa ph n s phát tri n c a thiên hà và l đen di n ra cách đây ch ng m i t năm.ẽ ầ ự ể ủ ỗ ễ ừ ườ ỷ

D án kh o sát l p b n đ là c n thi t nh m tìm ra m t vài thiên hà v n đang tr i quaự ả ậ ả ồ ầ ế ằ ộ ẫ ả

quá trình phát tri n. Nh ng thiên hà g n k này là m t phòng thí nghi m t t giúp gi iể ữ ầ ề ộ ệ ố ớ

khoa h c hi u bi t v các s ki n đã x y ra trong quá kh .ọ ể ế ề ự ệ ả ứ

Ngân hà nh h n các thiên hà trong d án và có m t l đen khá khiêm t n trung tâm.ỏ ơ ự ộ ỗ ố ở

Tuy nhiên, d li u m i đây cho th y Ngân hà và l đen trung tâm c a nó cùng tr i qua quáữ ệ ớ ấ ỗ ủ ả

trình phát tri n đau đ n cách đây hàng t năm.ể ớ ỷ

T i sao nói vũ tr có th b t đ u t m t v n l n?ạ ụ ể ắ ầ ừ ộ ụ ổ ớ

Vũ tr b t ngu n nh th nào? T c chí kim, t trong đ n ngoài ai cũng đ u quan tâmụ ắ ồ ư ế ừ ổ ừ ế ề

đ n v n đ này. V ph ng di n này có r t nhi u truy n thuy t, th n tho i, cũng cóế ấ ề ề ươ ệ ấ ề ề ế ầ ạ

ng i nêu ra không ít gi thuy t khoa h c. Nhà thiên văn h c ng i M James đã t ngườ ả ế ọ ọ ườ ỹ ừ

nêu lên m t quan đi m m i, ông ta cho r ng vũ tr đã t ng có m t quá trình t đ c đ nộ ể ớ ằ ụ ừ ộ ừ ặ ế

loãng, t nóng đ n l nh, không ng ng dãn n . Quá trình này hình nh là m t v n cóừ ế ạ ừ ở ư ộ ụ ổ

quy mô l n. Nói m t cách đ n gi n, vũ tr b t ngu n t m t v n l n. Thuy t vũ tr nớ ộ ơ ả ụ ắ ồ ừ ộ ụ ổ ớ ế ụ ổ

l n là m t h c thuy t n i ti ng nh t và có nh h ng cũng l n nh t trong vũ tr h cớ ộ ọ ế ổ ế ấ ả ưở ớ ấ ụ ọ

hi n đ i.ệ ạ

Thuy t vũ tr n l n chia quá trình bi n hoá c a hai m i t năm vũ tr thành ba giaiế ụ ổ ớ ế ủ ươ ỷ ụ

đo n. Giai đo n th nh t là th i kỳ s m nh t c a vũ tr . Khi đó v n v a m i b t đ uạ ạ ứ ấ ờ ớ ấ ủ ụ ụ ổ ừ ớ ắ ầ

không lâu, vũ tr tr ng thái nhi t đ r t cao, đ dày đ c cao, nhi t đ đ t đ n trênụ ở ạ ệ ộ ấ ộ ặ ệ ộ ạ ế

m i t đ C. D i đi u ki n này, không c n nói không có cu c s ng t n t i, đ n ngayườ ỷ ộ ướ ề ệ ầ ộ ố ồ ạ ế

c Trái đ t, M t trăng, M t tr i và t t c nh ng thiên th cũng đ u không th t n t iả ấ ặ ặ ờ ấ ả ữ ể ề ể ồ ạ

đ c, th m chí không có b t kỳ m t nguyên t hoá h c nào t n t i. Trong không gian vũượ ậ ấ ộ ố ọ ồ ạ

tr ch có m t vài v t ch t tr ng thái h t c b n n tron, proton, h t nhân, photon,ụ ỉ ộ ậ ấ ở ạ ạ ơ ả ơ ạ

n trinô… vũ tr đ ng trong th i gian này r t ng n, ng n đ n n i ch tính b ng giây.ơ ụ ứ ở ờ ấ ắ ắ ế ỗ ỉ ằ

Cùng v i s dãn n không ng ng c a h th ng vũ tr , nhi t đ nhanh chóng h xu ng.ớ ự ở ừ ủ ệ ố ụ ệ ộ ạ ố

Khi nhi t đ h xu ng m t t đ C cũng là lúc vũ tr b c vào giai đo n th hai, cácệ ộ ạ ố ộ ỷ ộ ụ ướ ạ ứ

nguyên t hoá h c đ c b t đ u hình thành trong th i gian này. Trong giai đo n này,ố ọ ượ ắ ầ ờ ạ

nhi t đ gi m đ n m t tri u đ C, lúc này, quá trình hình thành các nguyên t hoá h cệ ộ ả ế ộ ệ ộ ố ọ

ban đ u đã k t thúc. V t ch t c a không gian vũ tr ch y u là proton, h t nhân, protonầ ế ậ ấ ủ ụ ủ ế ạ

và m t vài h t nguyên t khá nh , b c x ánh sáng v n m nh, và cũng nh giai đo nộ ạ ử ẹ ứ ạ ẫ ạ ư ở ạ

tr c không t n t i tinh th . Giai đo n th hai tr i qua kho ng vài nghìn năm.ướ ồ ạ ể ạ ứ ả ả

Khi nhi t đ gi m xu ng vài nghìn đ C, vũ tr ti n đ n giai đo n th ba. Thep l ch sệ ộ ả ố ộ ụ ế ế ạ ứ ị ử

vũ tr c a hai m i t năm tr l i đây thì giai đo n này là dài nh t, đ n ngày nay chúngụ ủ ươ ỷ ở ạ ạ ấ ế

ta v n đang s ng trong giai đo n này. Do s gi m xu ng c a nhi t đ , b c x cũng d nẫ ố ạ ự ả ố ủ ệ ộ ứ ạ ầ

d n y u đi. Trong không gian vũ tr tràn đ y v t ch t th khí, nh ng th khí này d n d nầ ế ụ ầ ậ ấ ể ữ ể ầ ầ

ng ng t thành tinh vân (nebula), hình thành thêm h th ng các vì sao muôn hình v nư ụ ệ ố ạ

tr ng, tr thành th gi i tr i sao v i các s c màu s c s mà ngày nay chúng ta nhìn th y.ạ ở ế ớ ờ ớ ắ ặ ỡ ấ

Đây chính là b c tranh đ i th c a v n l n vũ tr mà chúng ta đang nói đ n.ứ ạ ể ủ ụ ổ ớ ụ ế

Khi lý lu n v n l n v a nêu ra, nó không nh n đ c s đánh giá cao c a qu ng đaiậ ụ ổ ớ ừ ậ ượ ự ủ ả

qu n chúng. Nh ng, sau h n 70 năm sau khi sinh ra, nó l i không ng ng nh n đ c sầ ư ơ ạ ừ ậ ượ ự

ng h c a nh ng quan tr c thiên văn th c t .ủ ộ ủ ữ ắ ự ế

Ví d , m i ng i quan sát đ c đ ng h ng đ ng ph có tính h th ng c a nh ngụ ọ ườ ượ ườ ồ ườ ổ ệ ố ủ ữ

thiên th ngoài h Ngân hà, dùng hi u ng đa ph đ gi i quy t v n đ này, đ ng h ngể ệ ệ ứ ổ ể ả ế ấ ề ườ ồ

chính là ph n ng c a dãn n vũ tr , đi u này hoàn toàn phù h p v i lý lu n v n l n.ả ứ ủ ở ụ ề ợ ớ ậ ụ ổ ớ

Theo lý lu n v n l n, nhi t đ vũ tr ngày nay ch còn m y đ nhi t đ tuy t đ i. Sậ ụ ổ ớ ệ ộ ụ ỉ ấ ộ ệ ộ ệ ố ự

phát tri n c a b c x b i c nh vũ tr 3K trong nh ng năm 60 c a th k 20 ng hể ủ ứ ạ ố ả ụ ữ ủ ế ỷ ủ ộ

m nh m cho lu n đi m này.ạ ẽ ậ ể

Có s ng h quan tr c th c t này, cu i cùng làm cho v n l n giành đ c v ngự ủ ộ ắ ự ế ố ụ ổ ớ ượ ươ

mi n “Minh tinh” trong nhi u h c thuy t có liên quan đ n s b t đ u c a vũ tr .ệ ề ọ ế ế ự ắ ầ ủ ụ

Sau đó, lý lu n vũ tr v n l n cũng v n còn t n t i m t vài v n đ khó khăn v n ch aậ ụ ụ ổ ớ ẫ ồ ạ ộ ấ ề ẫ ư

gi i quy t đ c, còn ph i đ i nh ng nghiên c u sâu s c và giành đ c càng nhi u nh ngả ế ượ ả ợ ữ ứ ắ ượ ề ữ

t li u quan sát, m i có k t lu n h n n a.ư ệ ớ ế ậ ơ ữ

T i sao ph i nghiên c u thiên văn h c?ạ ả ứ ọ

Ngày đêm thay đ i, b n mùa tu n hoàn, con ng i s ng trong gi i t nhiên tr c tiên c nổ ố ầ ườ ố ớ ự ướ ầ

ph i ti p xúc v i các hi n t ng thiên văn. Ánh n ng sáng r c, ánh trăng d u dàng, ánhả ế ớ ệ ượ ắ ự ị

sao l p lánh, nh t th c tráng l … Chúng đ u đ t ra cho con ng i chúng ta vô s nh ngấ ậ ự ệ ề ặ ườ ố ữ

nghi ho c, Trái đ t mà chúng ta sinh s ng nh th nào đây? Nó chi m v trí gì trong vũặ ấ ố ư ế ế ị

tr ? M t tr i làm sao l i phát ra nh ng tia sáng và n ng r c? Nó có nh h ng gì đ i v iụ ặ ờ ạ ữ ắ ự ả ưở ố ớ

cu c s ng c a con ng i chúng ta? Trong không gian bu i t i ánh sao l p lánh là vì saoộ ố ủ ườ ổ ố ấ

v y? Ngoài Trái đ t c a chúng ta ra, trên nh ng tinh c u khác có cu c s ng không? Saoậ ấ ủ ữ ầ ộ ố

ch i và ti u hành tinh có s va ch m v i Trái đ t ? Nh ng v n đ này yêu c u conổ ể ự ạ ớ ấ ư ữ ấ ề ầ

ng i c n ph i n l c tiêu t n bao nhiêu là công s c đ tìm tòi là nghiên c u. Quá trìnhườ ầ ả ỗ ự ố ứ ể ứ

hình thành và phát tri n c a thiên văn h c chính là quá trình con ng i d n tim hi u vể ủ ọ ườ ầ ể ề

gi i t nhiên.ớ ự

Ng i x a khi làm nh ng vi c tr ng tr t chăn nuôi, đ tránh nh m mùa thì c n ph i hi uườ ư ữ ệ ồ ọ ể ầ ầ ả ể

đ c nh ng hi n t ng thiên nhiên đ t n d ng chúng vào vi c xác đ nh mùa. Nh ngượ ữ ệ ượ ể ậ ụ ệ ị ữ

ng i ng dân và hàng h i t n d ng nh ng ngôi sao trên bi n c mênh mông đ xác đ nhườ ư ả ậ ụ ữ ể ả ể ị

đ c ph ng h ng ti n v phía tr c c a mình, t n d ng ánh trăng đ phán đoán đ cượ ươ ướ ế ề ướ ủ ậ ụ ể ượ

lúc thu tri u lên xu ng…ỷ ề ố

Công tác thiên văn ngày nay càng có s phát tri n m i v t b c. Các lo i l ch bi u mà đàiự ể ớ ượ ậ ạ ị ể

thiên văn t o ra, không ch ng d ng trong cu c s ng hàng ngày c a con ng i, mà nóạ ỉ ứ ụ ộ ố ủ ườ

càng không th tách r i đ c các ban ngành nh : Đo l ng Trái đ t, hàng h i, hàngể ờ ượ ư ườ ấ ả

không và nghiên c u khoa h c.ứ ọ

Trong cu c s ng không th tách r i đ c th i gian, khoa h c c n đ i càng c n thi t ghiộ ố ể ờ ượ ờ ọ ậ ạ ầ ế

chép th i gian rõ ràng, đài thiên văn ch u trách nhi m xác nh n gi chu n và cung c pờ ị ệ ậ ờ ẩ ấ

công tác d ch v .ị ụ

Các lo i thiên th là m t lo i phòng nghiên c u lí t ng, đó có nh ng đi u ki n v t lýạ ể ộ ạ ứ ưở ở ữ ề ệ ậ

mà trên m t đ t ngày nay không có đ c. Nh v ch t l ng M t tr i to g p m y m iặ ấ ượ ư ề ấ ượ ặ ờ ấ ấ ươ

l n so v i các ngôi sao, nhi t đ m y trăm tri u, áp su t cao h n g p m y trăm l n, vàầ ớ ệ ộ ấ ệ ấ ơ ấ ấ ầ

m t centimet kh i thì v t qua m y trăm t n v t ch t. Con ng i th ng nh n đ c r tộ ố ượ ấ ấ ậ ấ ườ ườ ậ ượ ấ

nhi u s g i m t thiên văn, sau đó t n d ng h n n a. L t l i nh ng ghi chép trong l chề ự ợ ở ừ ậ ụ ơ ữ ậ ạ ữ ị

s có th th y r ng: t trong quy lu t quay l i c a hành tinh mà rút ra đ c quy lu t v nử ể ấ ằ ừ ậ ạ ủ ượ ậ ạ

v t h p d n; quan sát đ c v ch quang ph c a Hêli trên M t tr i, m i tìm ra đ cậ ấ ẫ ượ ạ ổ ủ ặ ờ ớ ượ

nguyên t Hêli trên Trái đ t; t tính toán năng l ng v n c a ngôi sao m i, phát hi nố ấ ừ ượ ụ ổ ủ ớ ệ

ngu n năng l ng mà con ng i v n ch a hi u rõ…ồ ượ ườ ẫ ư ể

M i quan h gi a s phát tri n c a ngành thiên văn h c và các ngành khoa h c khác cũngố ệ ữ ự ể ủ ọ ọ

là r t m t thi t. Tr c th k XIX, s phát tri n c a các ngành thiên văn h c, s h c vàấ ậ ế ướ ế ỷ ự ể ủ ọ ố ọ

c h c có m i quan h m t thi t v i nhau; cho đ n ngày nay, sau khi khoa h c phát tri nơ ọ ố ệ ậ ế ớ ế ọ ể

cao đ , thiên văn h c càng thâm nh p sâu s c vào các khoa h c khác. Chúng ta đ u bi t,ộ ọ ậ ắ ọ ề ế

sau khi Anhxtanh tuyên b thuy t t ng đ i, chính là t n d ng k t qu quan sát thiên vănố ế ươ ố ậ ụ ế ả

dành cho lí lu n này s ng h m nh m ; s phát hi n quan tr ng c a thiên văn h c đãậ ự ủ ộ ạ ẽ ự ệ ọ ủ ọ

nêu ra m t v n đ m i cho các ngành khoa h c nh : v t lý cao năng, c h c l ng t , vũộ ấ ề ớ ọ ư ậ ơ ọ ượ ử

tr h c, hoá h c, kh i ngu n c a s s ng…ụ ọ ọ ở ồ ủ ự ố

Thiên văn h c đã cho chúng ta bi t đ c nh ng bí m t c a gi i t nhiên. M y nghìn nămọ ế ượ ữ ậ ủ ớ ự ấ

tr l i đây, con ng i đã có m t s nh n th c sai l m v m t s m t nh tính ch t c aở ạ ườ ộ ố ậ ứ ầ ề ộ ố ặ ư ấ ủ

Trái đ t, v trí c a Trái đ t trong vũ tr và k t c u c a vũ tr . Gi s không có thiên vănấ ị ủ ấ ụ ế ấ ủ ụ ả ử

h c, nh ng nh n th c sai l m này nh t đ nh s v n còn ti p di n. Nhà thiên văn h cọ ữ ậ ứ ầ ấ ị ẽ ẫ ế ễ ọ

ng i Ba Lan là Copecnic đã t ng phá v s trói bu c c a tôn giáo hàng m y nghìn năm,ườ ừ ỡ ự ộ ủ ấ

đã nêu ra thuy t Trái đ t quay quanh M t tr i, đã làm cho nh n th c c a con ng i v vũế ấ ặ ờ ậ ứ ủ ườ ề

tr có b c ti n l n. Ngày nay h c sinh ti u h c cũng đ u bi t “Trái đ t hình c u là m tụ ướ ế ớ ọ ể ọ ề ế ấ ầ ộ

chân lí”.

Trong th i đ i con ng i dùng máy bay đ bay lên b u tr i, thiên văn h c t p trung t t cờ ạ ườ ể ầ ờ ọ ậ ấ ả

nh ng tinh hoa nh n th c c a con ng i đ i v i t nhiên. N u nh m t ng i thànhữ ậ ứ ủ ườ ố ớ ự ế ư ộ ườ

công vĩ đ i mà l i không bi t m t chút gì v thiên văn h c ngày nay, thì ng i đó khôngạ ạ ế ộ ề ọ ườ

th còn là ng i đã đ c d y d . Chính vì lý do nh v y, nhi u qu c gia trên th gi i đãể ườ ượ ạ ỗ ư ậ ề ố ế ớ

li t thiên văn h c thành m t môn h c b t bu c đ i v i h c sinh trong các tr ng phệ ọ ộ ọ ắ ộ ố ớ ọ ườ ổ

thông t i n c mình.ạ ướ

Trên đây chúng tôi ch gi i thi u s l c v s phát tri n và ng d ng c a thiên văn h cỉ ớ ệ ơ ượ ề ự ể ứ ụ ủ ọ

trên vài ph ng di n. Do đó có th th y, s phát tri n c a thiên văn h c có tác d ng thúcươ ệ ể ấ ự ể ủ ọ ụ

đ y n n khoa h c ngày nay, là m t môn khoa h c quan tr ng đ con ng i có th nh nẩ ề ọ ộ ọ ọ ể ườ ể ậ

th c t nhiên, c i t o t nhiên.ứ ự ả ạ ự