12 bos - natuurpunt · 2016-02-10 · 12 5 3.3 kenmerken van een natuurlijk bos hoe een volledig...
TRANSCRIPT
1© Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
Leerdoelen
De natuurgids…
• kaneendefinitiegevenvanhetbegripbosenditonderscheidenvanvegetatiesmetbomendiegeenboszijn;• kaneenomschrijvinggevenvandeontwikkelingvanhetbosinonzestreken;• kandebelangrijkstekenmerkenbeschrijvenvaneennatuurlijkbos;• kandebelangrijkstekenmerkenbeschrijvenvaneenbeheerdbos;• kanenkeleconcretevoorbeeldeninhetterreingevenvanhoeplantenendierenaangepastzijnaanleveninhetbos;• kandebelangrijkstebostypegroepenvanzijnstreekherkennenenbeschrijven;• kandepositievanhetVlaamsebosinhoofdlijnenbeschrijven;• kandeverschillendebosfunctiesopsommenenbeschrijvenzoalsopgenomeninhetBosdecreet;• kanhetverschilbeschrijventussenhooghout,hakhoutenmiddelhout.
Inhoud
1 Watis‘bos’?
2 Ontwikkelingvanhetbosnadelaatsteijstijd
3 Hetbosalslevensgemeenschap 3.1Hetklimaatbepaaltwaarboskangroeien… 3.2…maarhetboscreëerteenmicroklimaat 3.3Kenmerkenvaneennatuurlijkbos 3.4Kenmerkenvanhetbeheerdebos 3.5Planteninhetbos,ofdestrijdomhetlicht
3.5.1 Periodiciteit (seizoenaspecten) 3.5.2 Bladbouw 3.5.3 Wintergroene planten 3.5.4 Klimplanten 3.5.5 Epifyten / Maretak 3.5.6 Intensiteit van de levensfuncties 3.5.7 Planten zonder bladgroen en zwammen 3.6Nogoverbosplanten:bestuivingenzaadverspreiding
3.6.1 Bestuiving 3.6.2 Zaadverspreiding3.7Diereninhetbos
4 BosvegetatiesinVlaanderen
5 HetbosinVlaanderen 5.1SituatievanhetVlaamsebos 5.2HetBosdecreet:duurzaambosbeheer 5.3Bosbouw 5.4Natuurtechnischbosbeheer 5.5Bosbehoudversusbiodiversiteit?
12 Bos
2 © Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
Eerst wordt nagegaan wat precies met een ‘bos’ bedoeld wordt. Vervolgens wordt aangegeven dat onze streken niet steeds met bos zijn bedekt geweest. Een centraal onderdeel wordt gevormd door het bos als levensgemeenschap, waarbij ook aandacht uitgaat naar de belangrijkste kenmerken van het bosmilieu. Een kort overzicht wordt gegeven van de verschillende bosvegetaties die van nature in Vlaanderen voorkomen. Tenslotte wordt het bos in zijn maatschappelijke context geplaatst. Welke functies heeft het bos bij ons te vervullen? Wat zijn de belangrijkste kenmerken van het huidige bosbeheer? Komt de maatschappelijke eis tot behoud van het bos in conflict met die tot behoud van de biodiversiteit?
1 Wat is ‘bos’?
Iedereenvoeltintuïtiefaanwatonder‘bos’wordtverstaan.Tochishetnieteenvoudigeenalomvattendedefinitievanditbegriptegeven.Ditheeftuiteraardtemakenmethetfeitdatererguiteenlopendevormenvanboszijnéndaterovergangsvormenbestaanmetanderevegetatievormen.
Bomenvormenalleszinseenwezenlijkonderdeelvanhetbos.Zonderbomengeenbos.Maareenbosisméérdaneenverzamelingbomen.Niemandzaleenbeboomddorpsplein‘bos’noemen.Enookeen(hoogstam)boomgaardwordtdoorgaansnietalsbosbeschouwd.Typischvoorbosisdatheteenlevensgemeenschapvormt.Erkomenbehalvebomenookstruiken,kruidachtigeplanten,dierenenandereorganismeninvoor.Tussendezesoortenbestaanwelbepaalderelaties.
EendefinitiewerdopgenomeninhetVlaamseBosdecreet.Bossenwordenhierinomschrevenals‘grondoppervlaktenwaarvandebomen
endehoutachtigestruikvegetatieshetbelangrijkstebestanddeeluitmaken,waartoeeeneigenfaunaenflorabehorenendieéénofmeerfunctiesvervullen’.(Merkopdatstruikvegetatieshoedanooksteeds‘houtachtig’zijn!)
Vanzelfsprekendzijndegrenzentussenwatwelenniet‘bos’is,nietaltijdscherptetrekken.Zoiserecologischnietzoveelverschiltusseneenboomgaardmethoogstamfruitbomeneneen‘houtakker’metpopulieren.Echter,inheteerstegevalisdegrondoppervlaktemeestalinlandbouwgebruik(periodiekebeweidingofafmaaien).Inhetlaatstegevalkunnendestruik-enkruidvegetatieszichmeestalvrijelijkontwikkelen,alkunnenzesterkbeïnvloedzijndoordepopulierenaanplant.Daarnaastbestaaninnatuurlijkeomstandighedenovergangsvormentussenbosenopenterrein,zoals‘openbos’en‘bomenheide’.Ofzeboszijnofnietisdeproblematiekvanhetglaswijn,dathalfvolofhalfleegkanzijn.HetAgentschapvoorNatuurenBosheefteenreekscriteriaontwikkeldombosvananderevegetatievormenteonderscheiden(zieverder).
2 Ontwikkeling van het bos na de laatste ijstijd
HetmilieuinWest-Europaisnietaltijdgunstiggeweestvoorbosgroei.Gedurendedeijstijdenkonzichinonzestrekenslechtseentoendravegetatiemetdwergstruikenhandhaven.Naelkeijstijdschoofdenaarhetzuidenverdrongenvegetatieopnieuwnaardenoordelijkestrekenop.
Ditproceskwamooknadelaatsteijstijd(zo’n10000jaargeleden)weeropgang.Hetwerd –ofwordt–beheerstdoordeopeenvolgendeveranderingeninhetklimaatendoordeverspreidingsmogelijkhedenvandeverschillendesoorten.HetprimaireberkenbosmaaktegeleidelijkplaatsvoorbossenvanGroveden.Dezewerdenophunbeurtachtereenvolgensgekoloniseerddoorhazelaar,eik,iep,winterlinde,gewoneesenzwarteels.Pastoenhetklimaatweerkoelerenvochtigerwasgeworden,3000tot4000jaargeleden,bereiktebeukopnieuwonzegewesten.Haagbeukdeedslechts1500jaargeledenzijnintrede.Doordeoost-westliggingvandegrotebergketensinEuropa
Is dit bos of niet? (Paul Stryckers)
3© Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
warenvelesoortenbijhunterugtochtnaarhetnoordenopeenonoverkomelijkehindernisgebotst.HierdoorwerdhetWest-EuropeseloofbosveelarmeraanplantensoortendanvergelijkbarebosseninhetoostenvanNoord-Amerika,waardebergketensnoord-zuidlopen.Optemerkenvaltdatdeevolutienadeijstijdgelijktopdenormalesuccessiediezichnunogopopenterreinenvoordoet.Napionierboomsoortenmetgrotelichtbehoefte,died.m.v.dewindwordenverspreid,vestigenerzichloofbomenuitheteikenmengbos,vaakverspreiddoordieren.Dezevegetatiemoettenslottehetveldruimenvooreenbosmetschaduwboomsoortenalsbeuk,wintereikenhulst.
Zelfsvanonzemeest‘natuurlijke’bossenwijkthethuidigebeeldsterkafvandeoorspronkelijkesituatie,tengevolgevanlangdurigeenwisselendemenselijkeingrepen.Degeschiedenisvanhetbosinonzestrekennadelaatsteijstijdisereenvankomenenvangaan.
Reedsvroeg,vanindeprehistorie,beïnvloeddedemenshetbosdoorhouttegebruikenalsbrandstofvoorverwarmingenvoorhetbereidenvanvoedsel.Ookstakhijhetbosplaatselijkinbrandomdejachtmogelijkhedenteverbeterenenomdeopslagvannuttigekruidentebevorderen.Toenhijaanlandbouwbegontedoen,werdditprocesvanbrandenenkappennogversneld.Debeuk,dieuiterstgeschiktbrandhoutoplevertenbovendienergkwetsbaarisbijbosbrandenenkappingen,werddaarbijspoedigteruggedrongen.Indeovergeblevenbossenraaktedebodemverarmddoorhethoedenvanvee,hetsnijdenvantakkenalswintervoedervoorhetvee(tot1000takkenbossenperkoeenperhalfjaar)
enstrooiselrooft.b.v.debemestingvandeakkersofvoordepotstal(zievoorditlaatstebegriphethoofdstuk13‘Heide’).Ookopplaatsenwaarhetbosnietals‘veeweide’werdgebruikt,onderginghetonrechtstreeksdeinvloedvandeveeteelt.Omhetveetebeschermenwerdgestreefdnaarbeperkingofuitroeiingvanroofdieren.Ditleiddedanweertotverhogingvandebegrazingsdrukdoorwildeplanteneters,zoalsedelhert,reeenkonijn.Hetsnijdenvantakkengeschieddetenkostevandeiepen,maareikenwerdengespaardofaangeplantterwillevanhetzwijnenvoer(eikels).Detaxusdaarentegenisuitgeroeidwegenszijnvoorhetveegiftigeloofenzijnalsbooghoutgeschiktestammen;erbestaatzelfsgeengangbareNederlandsenaammeervoordezesoort!(BijDodoensheettedetaxusnogiebenboom,verwantmethetDuitseEibenénhetFranseIf.)ToendeRomeinenonzestrekenbereikten,wasreedseengrootgedeeltevanonzegewestenontbosteninlandbouwgebiedenofwoestegrondenomgezet.Hetgrote‘Kolenwoud’datindeleemstreekvanMidden-Belgiëovergeblevenwas,ontleendezijnnaamaandetallozehoutskoolbranderijendieeringevestigdwaren.Nietbepaaldeenoerwoudsituatie!
Aan dit pollendiagram is af te lezen dat kort na de laatste ijstijd een kruidenvegetatie overheerste. Nadien kwamen berk en den op. Vanaf het boreaal volgt hazelaar. In het Atlanticum doen ook de overige boomsoorten hun intrede. (naar Westhoff e.a. 1973)
4 © Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
DeperiodevangroteonlustendievolgdeopdeineenstortingvanhetRomeinserijkleiddetoteentweedegolfvanbosuitbreiding.Heelwatverlatenlanderijenraaktenopnieuwmetbosbezet.Maarvanafdelateremiddeleeuwen,methetontstaanvandesteden,werddebehoefteaanhoutvoorwoning-enscheepsbouw,alsmedevoorbrandstof,steedsgroter.Eennieuweperiodevangrotebosverwoestingbrakaan.Zevielsamenmetuitbreidingvandeheide.Omsnelaangerief-enbrandhouttegeraken,schakeldemenmeerenmeeroverophakhout.
Pasinde19deenbegin20steeeuwwerdopgroteschaalherbebost,wegensdestijgendevraagnaarmijn-enindustriehout.Ditgebeurdeineeneerstefasemetgroveden,eensoortdiebijonsdoornatuurlijkeomstandighedenzeldzaamgewordenofwaarschijnlijkzelfsuitgestorvenwas.Nadienwerdenintoenemendemateexotengebruikt(Amerikaanseeik,Corsicaanseden,douglasspar,lork).Indetweedehelftvande20steeeuwhebbenveelvandezebossendanweerplaatsmoetenmakenvoorstadsuitbreiding,wegenaanleg,industrie,enz.
DeinvloedvandemenswasreedsmerkbaarophetogenblikdatdeBeuknogmaarnetinonzebossenvoorkwamendeHaagbeuknogontbrak.Daardoorishetergmoeilijkomnategaanofdehuidigeveranderingeninhetbostoeteschrijvenzijnaangewijzigdenatuurlijke(klimatologische)omstandighedendanwelaanmenselijkeinvloed(vermesting,zureneerslagofbroeikaseffect)–ofaanbeide.Ditisbv.hetgevalvoordeexplosieveuitbreidinginonze(park)-bossenvandegewoneesdoorn,diemisschien
weleennatuurlijkeareaaluitbreidingkent.Ookwordttegenwoordigdoorwetenschappersaangenomendatdebeuknagenoegoveraltotoverheersingzouzijngekomen,wanneerdebodemnietopveleplaatsenwasgedegradeerdtengevolgevanmenselijkeactiviteiten.Daarnaastnamdewinterlindevroegereenveelbelangrijkereplaatsinonzebossenin,ookopdeminderrijkegronden.
3 Het bos als levensgemeenschap
3.1 Het klimaat bepaalt waar bos kan groeien…
Bosgroeiisnietoveralterwereldmogelijk.Indetropenbepalendehoeveelheidneerslagendeverdelingervanoverhetjaarhetaldannietvoorkomenvanbos.Indegematigdeluchtstrekendaarentegenisdebeslissendefactoreenminofmeerlangekoudeperiodewaarinvorstoptreedt.Infeitegaathethierbijookomeendroogteperiode.InWest-Europazijnopdemeesteplaatsendemilieufactorengunstigvoorbosgroei.Doorhetoptredenvanvorstindekoudemaandenheeftdezebosgroeihetkaraktervanwinterkaalloofbosof,indebergeneninhetnoorden,vannaaldbos.
3.2 …maar het bos creëert een microklimaat
Hetklimaatbepaaltdusdeaanwezigheidenhetkaraktervanhetbos.Maarvanzijnkantwordthetfysischmilieuookdoorhetbosbeïnvloed.Hetbosscheptnamelijkeenmicroklimaat,eenplaatselijkklimaatdatafwijktvanhet(macro-)klimaat.
Hetbosregeltdewaterhuishouding.Humushoudtveelvochtvast.Bovendiengebeurtindebovenstebodemlaagdeverdampingveellangzamerwegensdebeschaduwingendehogeluchtvochtigheid.(Debladerenverdampenheelwatvochtdatuitdieperelagenafkomstigis.)Ditvochtophoudendvermogenvoorkomterosieenoverstromingen.
Inhetbosheersenmeergematigdetemperaturen.Het(zomerse)bladerdekwerktalseenscherm.Hierdoortredenertussendagennachtentussenwinterenzomerkleineretemperatuurverschillenopdaninopenterrein.Tevensontwikkelenverterendeplantenrestenwarmteenhoudthetwaterindehumuszonnewarmtevast,terwijldeluchttussendeafgevallenbladereneenisolatielaagvormt.
Doordehooguitgegroeidevegetatiewordtdewindkrachtgebroken,watdetweevorigefactorennogversterkt.
Middeleeuwse afbeelding van het akeren, het verzamelen van de eikel-mast voor de varkens. Eikels werden vroeger akers genoemd (cf. Engels acorns). De familienaam Ackermans verwijst nog naar dit gebruik.
5© Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
3.3 Kenmerken van een natuurlijk bos
Hoeeenvolledignatuurlijkboserinonzestrekenzouuitzien,wetenwenietprecies.Tochkunnenweonsvandergelijkbosenigszinseenbeeldvormen,dankzijwetenschappelijkonderzoekindeoudsteenminstgestoordelaaglandbossenvanEuropa.Maar,hetisalaangegeveninhethoofdstuk‘Landschapsecologie’,eensgezindheidbestaathieromtrentniet.
Dediscussiegaatvooraloverdestructuurvanhet‘oerbos’.DemeestebosecologenvolgenhetdoordeBritAlexWatt(1947)ontwikkeldegap phasemodel.Doorhetafstervenofomvallenvanbomenontstaanopen plekken.Diezijnoparmebodemsgroterdanoprijke.Deredenisdatoparmebodemslichtboomsoortendomineren(esp,ruwe
berk,zomereik).Dezaailingenvandezesoortenkunnenmaaropgroeienalservoldoendelichtopdebosbodemvalt;hetisduswachtentotdeopenplekgrootgenoegis.Oprijkebodemskunnenschaduwboomsoortenzoalsbeukenhaagbeukalkiemenwanneerdoorhetafstervenvanééngroteboomeenkleineopeninginhetkroondekontstaat.Hetresultaatvanditprocesiseenmozaïekpatroon bestaandeuitzgn.‘verjongingseenheden’dieinverschillendeontwikkelingsfasenvanhetbosverkeren(ziefiguur).TegenditmodelheeftdeNederlandseecoloogFransVera(1997)zichafgezet.HetontbrekenvanverjongingvaneikenenhazelaarsinbosreservatenoveralinEuropaheefthemdoenbesluitendathetoorspronkelijkebosveelmeeropenmoetzijngeweest.Groteplantenetersspeeldenhierineen
sleutelrol.Watwe‘oerbos’plegentenoemen,wasinfeiteeenparklandschap,aldusVera.Zijnstellingwordtniet
dooriedereengevolgd.Hetisnietuitgeslotendatbeidesituaties,debosmozaïekenhetparklandschap,naastelkaarvoorkwamen.Zokanmetnameinrivierdalendeinvloedvangrotegrazersgrotergeweestzijndandaarbuiten.Indierivierdalenkunnenzichimmersmedet.g.v.dedynamiekvanderivierergproductievekruidvegetatiesontwikkelen(ziehoofdstuk14‘Zoetwater’).
Waargeendiscussieoverbestaat,isdateennatuurlijkbosindeeersteplaatseen kringloopsysteemis,waarinopbouwenvervalhandinhandgaan.Nietalleendeverdordeafgevallenbladeren,maarookelkeafgestorventwijg,takofboomstamwordtterplaatseafgebrokenenblijftzodoendeindestoffenkringloop.Aanditafbraakprocesnementalvanplanten-endiersoortenenandereorganismendeel:vooralschimmelsenbacteriën,maarookallerleiinsecten–vnl.delarvenvanhoutkevers,houtwespenenvanenkelevlindersoorten–enzelfsbepaaldevogelsoorten,zoalsspechten.Onrechtstreeksprofiterenanderesoortendaarvan.Zowordenverlatenspechtenholendoorvleermuizenenholbroedersgebruikt.Doodhoutisduseenlevenbrengendeschakelinhetbos.Hetaandeelvandoodhoutinhettotalehoutvolumevaneennatuurlijkboswordtgeschatop20tot50 %.Natuurlijkebossenleggeneenhoeveelheidkoolstofvastindestammenentakkenvandebomen,maarditisbeperkttothetmaximumvolumehoutdathetecosysteemkanbevatten.Alshoutgeoogstwordtengebruiktvoorduurzametoepassingenzoalswoningbouwénopnieuwboswordtaangeplant,stijgtdehoeveelheidgebondenkoolstof(bestrijdingvanhetbroeikaseffect).
Schematische voorstelling van een oerbosvegetatie. Donkergrijs zijn de boomkruinen; lichtgrijs is struweel van jonge bomen; wit zijn kruidvegetaties. Ook de omgevallen bomen zijn weergegeven. Het geheel vormt een mozaïekpatroon.
Verjongingsgroep op open plek in het New Forest (Engeland) (Paul Stryckers)
6 © Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
Deze (bijna) dode beukenstomp in het New Forest is helemaal hol en bezet met tonderzwammen (Paul Stryckers)
Eenanderbelangrijkelementinhetfunctionerenvaneennatuurlijkboszijnontwortelde en omgevallen bomen.Doorstormenwordenbomengebrokenofgeworpen.Inhetlaatstegevalwordt,doorhethefboomeffectbijhetomvallen,dewortelkluitopgelicht.Zoontstaateenwortelkuil,waarinzichbijhogewaterstandamfibieënkunnenvoortplanten.Deopgelichtewortelkluitklinktintoteenheuveltjewaarinoppervlakkigendieperliggendbodemmateriaalzijnvermengd.Hieropkunnenplantenmetbijzondereecologischeeisengroeien,bv.gebogendriehoeksvarenensmallebeukvaren.Maarookdeomgevallenofafgebrokenstammenverhogendeverscheidenheidaangroeiplaatseninhetbos.Inderottendebastontkiemenallerleikruiden.Nahetafvallenvandebastraaktdekalestambedektmettypischemossenenkorstmossen.Diewordenlateropgevolgddoorvarensenanderekruiden.Bovendienbiedendetakkenmassa's,gevormddoordeneergestortekruinenendemeegesleurdestruikenenjongeboompjes,broedgelegenheidaanverscheidenesoortenzangvogels.
Ookbeschermenzenieuwopschietendeboompjestegenvraatvangrotereplanteneters.
Effect van omgevallen boom op de bodem. Na het omvallen bevindt de wortelkluit zich boven het maaiveld. De onderste bodemlagen vermengen zich met de bovenste. Op het kleine heuveltje dat overblijft vestigen zich soms bijzondere planten omdat de bodem plaatselijk aangerijkt is (naar Koop, 1981)
Kromme bomen en kneusbomen(=bomenmetuitgewaaidetop)wordeninproductiebossenveelalspoedigverwijderd.Juistdezebomenzijnvoordenatuurergbelangrijk.Krommebomenrakenbegroeidmetmossenenkruiden,zoalswitteklaverzuring,eikvaren,robertskruidenmuursla.Kneusbomenvormeneenuitgelezennestplaatsvoorroofvogelszoalsboomvalk,buizerd,sperwerenwespendief.Ookhollebomenvormeneenuitzonderlijkmilieu,b.v.voorvleermuizen(ziefotobovenaanbladzijde).
Eenbijzondereinvloedophetboswordtuitgeoefenddoordebever.Omdeingangtothetnestpermanentonderwatertehouden,wordteenbeekafgedamd.
7© Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
In deze Beuk met sterk afwijkende groeivormen bevindt zich een nest van Zwarte ooievaar (Belgische Ardennen) (Paul Stryckers)
Daardoorwordthetbovenstroomsgelegenbosonderwatergezet;hetsterftafdoorvernatting.Dealdusontstaneopenplekkanjarenstandhouden.Alshetbevernestverlatenwordtendedamdoorbreekt,looptdepoelleegtenkandebosverjonginginzetten.DebeverwerduitgeroeidindenegentiendeeeuwmaaristeruguitgezetenalopverschillendeplaatseninVlaanderenwaargenomen.
Beverdam in de Duitse Eifel (Bart Michielsens)
Eenbosontstaatnietmeteen,maardoorlooptverschillendeontwikkelingsfasen:kalefase(openplekzonderzaailingenvanbomen);jongefase(openplekmetzaailingenvanbomen);dichtefase(struweelvanjongeboompjes);stakenfase;boomfase;aftakelingsfase.Elkeontwikkelingsfasevertoonteeneigenbiodiversiteit.Openplekkenkunnenrijkzijnaanmeerlichtbehoevendekruidenenwordenookopgezochtdoorinsectenalsdagvlinders.Dezesoortenrijkdomverdwijnttotaalalsdejongeboompjesindedichtefasekomen.Dieisdanwelweergeschiktalsschuiloord,b.v.voorreeën.Alsdestakenfaseovergaatindeboomfase,vestigenzichdeechteschaduwplanten.Tegelijkkomenopenindeboomstammentypischeboombewonendesoortenvoorzoalseekhoorn,spechtenenholenbewonendevogelsenvleermuizen.Deaftakelingsfasetrektheelwatzwammeneninsectenaan.Deovergangvaneenmeerlichtbehoevendecosysteemnaareenschaduwtolerantecosysteemoverdesoortenarmedichte-enstakenfasen,maaktdatbosontwikkelingsomsalsnegatiefervarenwordtinnatuurbehoudskringen.Wanneerjeoplangetermijnkijkt,vervaltditnegatievevooroordeel.
Oprijkerebodemskanhetbos,viahetontstaanenhetopvullenvanopenplekken,geleidelijkovergaanineenandertype.Datgaatzo:alsdebosgroeihelemaalvanvoorafaanbegint,vestigtzicheersteenbosmetlichtboomsoorten.Indienditbosgetroffenwordtdooreenzwarestorm,danvestigtzicheennieuwegeneratievanditbos.Indienniet,danvestigenzichonderhetschermvandelichtboomsoortengeleidelijkaanmeerschaduwtolerantesoorten.Kiemplantenvanlichtboomsoortenmakenonderhetkronendakvandemoederbomenimmersgeenkans.Alseenboomvandelichtboomsoortengeneratieverdwijnt,groeiendeaanwezigeschaduwsoortendoor.Zoontstaateennieuwsuccessiestadiummetschaduwboomsoorten.Somskanditnogdooreenderdestadiumwordenopgevolgd.Inelkstadiumneemtdebeukeengroteraandeelin.Bijeenheelzwarestormwordtdeklokhelemaalteruggedraaid;bijhetafstervenvaneenofmeerderebomenblijvendeschaduwboomsoortenpresent.Merkopdatbomenheellanglevendeorganismenzijn.Hetvolstaatdateenzwarestormzicheensindetweeeeuwenvoordoetomdecyclischesuccessieingangtezetten.
Hetnatuurlijkbosisdusgeenstatischeindstadiumvandenatuurlijkesuccessie,maareendynamische climax.Het is de 'chaotisch' aandoende verschijningsvorm van een uiterst complexe en gestructureerde levensgemeenschap.
3.4 Kenmerken van het beheerde bos
Hoeweldebiologischerijkdomwellichtniettevergelijkenismetdievanhetverdwenenoerbos,ishetbosoprijke,niettenattegrondenstructureelnogsteedsdemeestontwikkeldevegetatiedieweinonzestrekenkunnenaantreffen.
8 © Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
Kenmerkendvoorditbosisdeverticaleopbouwofetagebouw.Hetoptimaalontwikkeldeetagebosbestaatuit4(bovengrondse)lagen:strooisellaag(moslaag),kruidlaag,struiklaagenboomlaag.Veruithetmeestelevenspeeltzichechterafindebodem.Ookdaarbestaateenzekeregelaagdheid.Dewortelsvanbomen,struikenenkruidenreikentotopverschillendediepten.Dewortelconcurrentieblijftaldustoteenminimumbeperkt;deondergrondseruimtewordtdoordelevensgemeenschapbosoptimaalbenut.Pionierbossenopdroge(ruweberk)ofzeernattegronden(wilgen,zachteberk)tellendoorgaansslechts2of3lagen.Productiebossenbezittensomsmaar1etage(beukenbossenopverarmdegronden;jongenaaldboomplantages).
Indestrooisellaagkomthetbladstrooiselvoor,maarookhetvoorjaarsstrooiselvanknopschubbenenrestenvandebloeiwijzenalsookkleineretwijgen.Daartussengroeienzwammenenmossen.Insommigebossenkunnendemosseneenbodembedekkendemoslaagvormen.Maaralshetbladstrooiseltraagverteert,isdeaanwezigheidvanmossenveelalbeperkttotdestamvoetenvanbomenenbovenopneerliggendeboomstammen(‘boomlijken’).Mossenzijnhoedanookvangrootbelangvoorhetbos.Zehebbeneengrootwaterophoudendvermogen.Eénhectaremetmosbedektegrondkantot30000literwaterophoudenenwekenlangvasthouden.Mossenvoorkomenaldusdatdebosbodemtesneluitdroogtendragenbijtotdeinstandhoudingvaneenoptimalebodemstructuur.Ophellingenvoorkomteengoedontwikkeldemoslaaghetbeginvanerosie.
opperetage
nevenetage
onderetageliaan
struiklaag
kruidlaag
mos- of strooisellaag
boomlaag
Gelaagdheid in een bos. Mos-, kruid- en struiklaag worden in bosbouwkundige literatuur meestal samengenomen tot onderetage. De nevenetage bestaat uit onderdrukte en/of begeleidende boomsoorten. De opperetage vormt het kronendak.
Gelaagdheid in loofbos op arme bodem (bostypegroep Dennen-eikenbos, zie hieronder: 4). De boomlaag is zwakker ontwikkeld. De bomen worden vaak niet groter dan in de nevenetage van een bos op zonale bodem. De onderetage bestaat uit een dwergstruiklaag met o.a. bosbessoorten en struikhei. In de strooisellaag komen heel wat soorten zwammen voor (Zoerselbos) (Paul Stryckers)
9© Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
Ookhorizontaalvertonenbepaaldebosseneenkenmerkendestructuur.Oprijkeregrondengaathetbosnietbruuskinopenterreinover,maarkomtertussenbeideuitersteneenovergangssituatievoor:debosrand.Hetboswordtomringddoorstruikendieervanhoudenom'methunrugindeschaduwenhungezichtinhetzonnetje'testaan.Zevormendemantelvanhetbos.Aandevoetvandezemantelstruikengroeienhoogopschietendekruiden(look-zonder-look,schaduwkruiskruid,stinkendegouwe,zevenblad).Ditisdeboszoom.Indebosrandkomenbovendienklimplantenvoor.Zekunneneenwaresluiervormen(bitterzoet,bosrank,bramen,haagwinde,hop).Debosrandverdientonzebijzondereaandacht:hijvertoontvaakmeerlevensvormendaneenvergelijkbareoppervlaktebinneninhet(productie)boszelf.Hettalrijkvoorkomenvankruiden,ookindezomermaanden,trektveleinsectenaan(vlinders).Hierdoorwordendanweerinsectenetendevogelsaangelokt.Deaanwezigheidvanvogelswordtnogbevorderddoordatvelemantelstruikenmetdoornsofstekelsgewapendzijn(nestgelegenheid:bramen,eenstijligemeidoorn,rozen,sleedoorn)ensappigevruchtendragen(devoorgaandesoortenengewonevlier,rodekornoeljeenwildekardinaalsmuts).Typischevogelsoortenvandebosrandzijn:grasmussen,heggenmus,merelenwinterkoning.Gaaienzoekenbosrandenopomerhunondergrondseeikelvoorraadaanteleggen.Ditispreciesdeplekwaareeneikhetbestkiemt!Eenaanbosrandengebondenzoogdierisdeegel.Alsinsecteneterishijgenoodzaaktindekoudemaandeneenwinterslaaptehouden.Hijtrektzichdanterugineenzelfgemaaktnestvanmos,grasofbladeren,datverscholenligtonderbraamstruiken.
Een open plek in het bos creëert een extra ‘inwendige’ bosrand (naar Vera, 1997)
3.5 Planten in het bos, of de strijd om het licht
Doordeverticalegelaagdheid(ziehiervoor)vanhetbosgroeienheelwatbosplantenindonkerderomstandighedendanplantenvanhetopenveld.Bosplantenvertonenbijgevolgallerleiaanpassingenaandezebijzonderesituatie.
3.5.1 Periodiciteit (seizoenaspecten)
Ingoedontwikkeldebossenoprijkeregrondenbereikendeverschillendevegetatielagenjaarlijksnaelkaarenvanondernaarboveneenhoogtepuntinhunontwikkeling(periodiciteit).Indewintereninhetvroegevoorjaarvormendemossenhunsporen.Daarnaishetdebeurtaandekruidenomsneloptegroeienenbloementevormen,vervolgensaandestruikenentenslotteaandebomen.
Enkele voorbeelden van geofyten (Maggy Jacqmin)
Links: wilde hyacint (bol); Midden: bosanemoon (wortelstok); Rechts: speenkruid (wortelknolletjes)
10 © Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
Deplotseontwikkelingenbloeivanboskruideniswelhetmeestspectaculaireverschijnselvanhetbosinonzestreken.Dezezgn.vroegbloeiers'ontwijken'alshetwarehetprobleemvanhetlichttekort.Zeontwikkelenzichvooraleerdeknoppenaanbomenenstruikenuitlopen.Typischevoorbeeldenzijnbosanemoon,slankesleutelbloem,speenkruid,vingerhelmbloemenwildehyacint.Omeensnelleontwikkelingscyclustekunnendoormaken,hopendezeplantenreservestoffenopinondergrondsebladeren(bol),wortels(knol)ofstengels(knolofwortelstok).Bosanemoonheeftwortelstokken,speenkruidwortelknolletjes,gevlektearonskelkeenstengel-knolenwildehyacinteenbol.
3.5.2 Bladbouw
Demeestebosplantenvertonenaanpassingeninbladbouw.Omdebeschaduwingtecompenseren,hebbenbosplantenvaakbladerenmeteengrootoppervlak.Eenvoorbeeldisgevlektearonskelk.
Boskruidenhebbendikwijlsbladerenoplangestelen,diezichmetdebladschijfloodrechtopdeinvallendelichtstralenrichten(bosanemoon,gevlektearonskelk).
Kruidendieingrotegroepenvoorkomen,vormenbladmozaïeken:aldebladerenstaanongeveerevenhoogopdesteelingeplant,zodatzeeengelijkehoeveelheidlichtkunnenopvangenzonderandereexemplarenvandezelfdesoorttebeschaduwen(bosanemoon,hondsdraf).Ookbeukenhazelaarvormenbladerendiepertakminofmeerineenplatvlakgeordendstaan.
Sommigekruidenhebbenbladereninkransen(eenbes,fotoziehoofdstuk‘Landschapsecologie’;lievevrouwebedstro),andereeengekromdestengel,zodatdebladerennaastelkaarkomenteliggen(gewonesalomonszegel).
Bijmuskuskruidisdebladoppervlaktemetgewelfdedoorzichtigecellenbezet.Daardoorwordthetzonlichtgeconvergeerdopdebodemvandecel,waarhetassimilatieprocesplaatsvindt.
3.5.3 Wintergroene planten
Heelwatbosplantenzijnwintergroen:(geheelofgedeeltelijk)groenblijvendindewinter.Omverdampingindewintertegentegaan,hebbenhunbladereneenwaslaagjeenweinighuidmondjes,watuiteraarddelevensprocessenindezomermaandenvertraagt.Dezeaanpassingmaaktechtersteedsonmiddellijkefotosynthesemogelijkopdagendat,inhetvroegevoorjaarenhetlatenajaar,dezonvoldoendelichtenwarmtegeeft(hulst,kleinemaagdenpalm,klimop).
Door de gekromde stengel van de gewone salomonszegel (links) kan elk blad ongehinderd het schaarse licht opvangen (zie bovenaanzicht). Witte dovenetel (rechts) groeit op lichtrijke plekken. Hoewel de verschillende bladparen elkaar, van bovenaf bekeken, gedeeltelijk overschaduwen, vangen ze toch voldoende licht op (Maggy Jacqmin).
Door de gekromde stengel van de gewone salomonszegel (links) kan elk blad ongehinderd het schaarse licht opvangen (zie bovenaanzicht). Witte dovenetel (rechts) groeit op lichtrijke plekken. Hoewel de verschillende bladparen elkaar, van bovenaf bekeken, gedeeltelijk overschaduwen, vangen ze toch voldoende licht op. (Maggy Jacqmin)
11© Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
Sommigebosplantenbehoudeninnietaltestrengewintersgedeeltelijkhunbladeren;zezijn‘halfwintergroen’(eikvarens,geledovenetel,heelkruidenhondsdraf).
3.5.4 Klimplanten
Klimplantenworteleninde(bos)bodem,maarmakengebruikvanstruikenenbomenomzichnaarhetlichtoptetrekken.Sommigegroeienomhoogdoorzichalwindendomverticaletakkenheenteslingeren(slingerplanten:
hopenwildekamperfoelie).Anderehechtenzichvastmetkrommendebladstelen(bosrank)ofmethechtworteltjes(klimop).Erzijnzowelhoutgewassen(lianen:bosrank,klimop,wildekamperfoelie)alskruiden(hop)bij.Klimplantenzijngeenparasieten,almakenzeuiteraardgebruikvanhetsteunweefselvandeplantwaarzetegenaangroeien.Jongebomenenstruikenkunnendoordehoutigewildekamperfoeliewel‘gewurgd’worden,terwijleengoeduitgegroeideklimopdesteunverlenendeboomkanhinderendoorwortelconcurrentieendoorzonlichtwegtenemen.Inhetnatuurlijkeboszijndezeprocessenechterfunctioneel,zodatzekernietvanschadelijkeplantenkanwordengesproken.
3.5.5 Epifyten / Maretak
Epifytengroeienopandereplanten,zonderaandezeplantenstoffenvoorhunvoedselvoorzieningteonttrekken.Zelevendusvanwatuitdeatmosfeerophenzelfenopdeboomterechtkomt.Sommigesoortenlevenuitsluitendalsepifyt.Bijonszijnditsommigewieren,mossenofkorstmossen.Indetropen,waarmaarheelweiniglichtdoorheenhetzeerdichtekronendakdringt,isdekruidlaagalshetwareverplaatstnaardebovenstebosetage.Heelwatbijonsalskamerplantgekweekteorchideeënenbromelia’slevenoorspronkelijkalsepifytinboomkruinen.Andereinheemsesoortenwordenvaakalsepifytaangetroffenmaarkunnenevengoedindeaardewortelen.Zovindjeindeingerottekopvanoudeknotwilgensoortenalseikvarens,gewonevlierenwilgenroosje.
Maretakiseenepifytdiegedeeltelijkparasitischleeft.Defunctiesdiebijeenklimplantdoordeeigenwortelsenstengelsvervuldworden,wordenbijmaretakovergenomendoordeboomwaarophijzichheeftvastgezet.Zijnzuigworteltjeshalenwaterenvoedingszoutenuitdehoutvatenvandegastheer-tegen-wil-en-dank.Maretakheeftechterbladgroen,zodathijzelfvoordeverwerkingvandezestoffenkaninstaan(halfparasiet).
Door Wilde kamperfoelie ingesnoerde tak. Dergelijke exemplaren zijn gezocht als wandelstok (New Forest) (Paul Stryckers)
Klimop is een inheemse liaan die zijn stammen tegen de stam van een boom kleeft (Zoerselbos) (Paul Stryckers)
Links: afbeelding van marentak in het Cruydt-Boeck van Rembert Dodoens (1644); rechts: marentakken. (Petra Haesen)
12 © Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
3.5.6 Intensiteit van de levensfuncties
Delevensfuncties(assimilatieenademhaling)hebbenbijechteschaduwplantennietdezelfdeintensiteitalsbijlichtplanten.Eenschaduwplantheefteenbeperkterestofwisseling.Zijleeftzuinigerentrager,maarassimileertrelatiefmeerbijlagelichtintensiteit.Deassimilatievanschaduwplantenwordtbegunstigddoorhethogekoolstofdioxidegehalte(CO2)indeatmosfeerjuistbovendebosbodem(eengevolgvandeontbindingvanorganischestoffenindestrooisellaag).Doordegeringewindkrachtinhetbosblijvendezeuitwasemingenlangerterplaatse.
Varenshebbendaarenbovenhetvoordeeldatzealssporenplantenindezomergeenextraenergiemoetenbestedenaanhetvormenvangroteorganenzoalsbloemenenvruchten.
Ditleven'opeenlaagpitjegezet'verklaartdatinhetbosvrijwelgeeneenjarigeplantenvoorkomen.Eenuitzonderingdiederegelbevestigtisklimopereprijs.
3.5.7 Planten zonder bladgroen en zwammen
Eigenlijkhorenzeinditoverzichtnietthuis,wantzwammenvormeneenapartrijkbinnendenatuurlijkeindeling(ziehoofdstuk‘Indeling’).Zebehoevengeenzonlichtvoorhungroeienkunnenbijgevolgopzeerdonkereplaatsengroeien(b.v.jongenaaldbossenenbeukenbossen).
Daarentegenzijnzenietinstaatomzelfhunvoedseltebereidenuitanorganischeelementen.Zelevenvananderelevendeorganismen(parasieten:tonderzwammenopboomstammen),vanderestenvanafgestorvenplantenofdieren(saprofyten:zwavelkopjeophout;grotestinkzwamopbladafval)ofinmutualistischesymbiosemetboomwortels(mycorrhizen).
EchteparasitaireplantenzonderbladgroenzijndeorchideevogelnestjeendepaarseschubworteluitdeVlaamseArdennen.Deeerstgenoemdeparasiteertopbodemschimmels;detweedemaakteenverbindingmetboomwortels.
3.6 Nog over bosplanten: bestuiving en zaadverspreiding
3.6.1 Bestuiving
Velekruidachtigebosplantenzijnvoorjaarsbloeiers(zieookhoofdstuk‘Planten1’).Inditseizoenishetaantalbloembezoekendeinsectennogvrijbeperkt.Sommigebosplantenbezittenbijzondereaanpassingenomdezemoeilijkheidteondervangen.
Alleblauweviooltjesenwitteklaverzuringvormenbehalvegewone,ookcleistogamebloemen.Ditzijnbloemendiegeslotenblijvenenwaarinzelfbestuivingplaatsgrijpt.Decleistogamebloemenverschijnenookbuitenhetnormalebloeiseizoen.
Inonzestrekenvormtgewoonspeenkruidmeestalgeenrijpevruchten.Daarentegenontstaanindebladokselskleineknolletjes.Vóórhetbovengrondsafstervenvandeplantvallenzeafenzorgenvoordeverspreiding.
3.6.2 Zaadverspreiding
Bijplantendieinopenterreingroeien,gebeurtdeverspreidingvandezadenmeestaldoordewind(ziehoofdstuk‘Planten1’).Doordegeringewindkrachtinhetbosmoetendezadenvanbosplantenopanderemanierenwordenverspreid.Tevensmoetenzeaangepastzijnomindonkereomstandighedentekunnenkiemen.
Paarse schubwortel (Paul Stryckers)
13© Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
Dezadenvandemeestebosplantenwordendoordierenverspreid.Zovormenvelesoortensappigevruchtendievooraldoorvogelswordengegeten.Deonverteerdezadenverlatenhetvogellichaam,voorzienvaneentoegiftmest.Merkopdatdezevruchteninhetstadiumvanrijpheideenopvallendekleuraannemen(gewonesalomonszegel,gewonevlier,lelietje-van-dalen,trosvlierenwildelijsterbes).Verderwordennotendoorgaaieneekhoornindegrondgestoptalswintervoorraad,maarnietallemaalverbruikt(eikels,beukennootjesenhazelnoten).Ookmierendragenbijtotdeverspreiding,doordatzebelustzijnopdeoliehoudendeaanhangselsvansommigezaden(maartsviooltje,stinkendegouweenvingerhelmbloem).Tenslottezijnernogdevruchtenmethaakvormigestekeltjes,diedoorlangslopendezoogdiereninhunpelswordenmeegevoerd(grootheksenkruid,heelkruid,kleefkruidennagelkruiden).
Anderesoortenbeschikkenovereenmechanismeomdezadenwegteschieten(bosviooltjes,grootspringzaadenwitteklaverzuring).
Zadenvanbosplantenzijnmeestalrelatiefgroot.Dekiemplantjeskrijgenvoldoendereservestoffenmeeomineenschaduwrijkmilieuteontkiemen(eentypischvoorbeeldiswildehyacint).Vergelijkdevruchtenvandeschaduwboomsoorten(beuk,hazelaar,tammekastanje)metdievanlichtboomsoorten,dieopopenplaatsenontkiemen(berken,esp(ratelpopulier)enwilgen).Dezelaatste,diebovendienalspioniersoortenoptreden,zijningerichtvoorwindverspreiding(vruchtpluis:esp(ratelpopulier)enwilgen;gevleugeldezaden:berkenengroveden).Zomereikvormteenuitzondering.Hoeweldezesoortzwarezadenvormt,ishettocheerdereenlichtboomsoort.
3.7 Dieren in het bos
Dierenzijnaangepastaanhunbiotoop.Zezoekenerhunvoedselenplantenerzichvoort.Doordeingewikkeldestructuurvanhetboskunnenweereenzeergroteverscheidenheidaandierlijkelevensvormenaantreffen.
Zoogdierenkunnenweinallebosetagesaantreffen.Eensoortmeteenondergrondseleefwijzeisdemol.Hijheeftgraafpoten,eendichtevachtzondervleug(=richtingwaarinhethaargroeit)enkleineogen.Typischebodemdierenzijnbosmuis,bosspitsmuisenwildzwijn.Laatstgenoemdesoortheeftaandesnuiteenwroetschijf,vertoonteenspitsebouwmetstevigevoorpoten.Dasenvoshebbeneveneenseengedrongenenspitselichaamsbouw.Boombewonendesoortenzijnboommartereneekhoorn.Zezijnvoorzienvaneenpluimstaartenklimpoten.Eikelmuisenhazelmuiszijnsoortenvanhetdichtestruikgewas.
Vogelstreffenwezowatoveralaan.Indichtestruikenenhogekruidvegetatieskomenkleinevogelsvoormetkortestaartenvleugels(sluiperstype:heggenmusenwinterkoning).Dunnetakjesentwijgjeswordenopdeaanwezigheidvaninsectenenanderekleinedierenonderzochtdoorlenige,acrobatischevogeltjes(mezen).Anderesoortenzijneringespecialiseerdomalfladderendhetgebladerte‘afteluizen’(fitis,fluiter,grasmussen,spotvogelentjiftjaf).Vooraldeboomstammenhebbenaanleidinggegeventotheelwataanpassingen.Vogelsmeteenstijvesteunstaart(spechtenenboomkruipers),mettweevoor-entweeachterwaartsgerichtetenen(spechten)ofmetzeerlangeklimtenen(boomklever)bewegenzichvlotopstammenvoort.Sommigevogelsoortenhebbeneenbeitelsnavelvoordebewerkingvanhout,notenendennenkegels(boomkleverenspechten);andereeenlange,dunne,gebogenbekvoorhetbereikenvanprooieninschorsspleten(boomkruipers);nogandereeenlangespiestongmetweerhaakjesominsecteningangenenholtenvanhethouttebemachtigen(spechten).Velebosvogelszijndaarenbovenholbroeders.Zemakenhunnestinschorsspleten(boomkruipers)ofindoorspechtengemaakteholen(boomklever,mezenenspreeuw).Matkopiseenmezensoortdiezelfnestjesuithaktinhalfvergaanberkenhout.
Verregaandespecialisatietreffenweeveneensaanbijdeinsecten.Sommigesoortenlevenvanbladstrooisel(proturaenspringstaarten)ofvanwortels(larvenvankniptorren:ritnaalden).Anderelevenvanhout(boktorren,houtwespen,schorskeversenVliegendhert),noten(snuitkevers),bladeren(bladrollers,galwespen,meikeverenrupsen),knoppenenkatjes(galwespen).
Merkwaardigisdathetmeestedierlijkelevenvanhetbosindebodemvoorkomt.Alleenaldemassaaanregenwormenbedraagtineengoedebosbodemtot600kgperha!Voordegrotezoogdieren(edelhert,reeenwildzwijn)isditslechts2kgperha,voordekleinezoogdieren5kgenvoordevogelsamper1,3kg.
Bessen van Lelietje-van-dalen (Paul Stryckers)
14 © Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
Bovendienzijnerdiersoortendiehetbosalswoonplaatsgebruiken,maarhunvoedselhoofdzakelijkdaarbuitenzoeken(aalscholver,blauwereiger,boomvalk,buizerd,edelhert,roekenzwartekraai).Dezedierenkwamenoorspronkelijkvooropopenplekkeninhetbos(aanwezigheidvangroteplanteneters)ofinnatuurlijkegraslandendieaanhetbosgrensden.Doordeactiviteitenvandemens(kappenenafbrandenvanhetbos)werdenmeerrandsituatiesgeschapen,zodatsommigesoortenwellichtinaantalkondentoenemen.
Aalscholvers zijn viseters die broedkolonies vormen in wilgenbossen nabij het water. Door hun overvloedige uitwerpselen sterft dit bos na een tijd af en is de vogelkolonie verplicht te verhuizen (De Volharding, Rijkevorsel) (Paul Stryckers)
4 Bosvegetaties in Vlaanderen
Oerbossenkomeninonzestrekensedertlangnietmeervoor.Devegetatiekundebestudeertdanookbossenzoalszeuiteeneeuwenlangbeïnvloedingsprocestevoorschijnzijngekomen.VoorVlaanderenwerdeennieuweindelingvan
bosplantengemeenschappengemaaktopbasisvandekruidachtigevegetatie.Deboomlaagisimmersopdemeesteplaatsenrechtstreeksdoordemensbeïnvloed,dooraanplanting.Dekruidlaagisinregelnogspontaanengeeftookeenindicatievandeboomsoortendieopdieplekkunnenvoorkomen.
Uitduizendenvegetatieopnamenwerden39bosplantengemeenschappengedistilleerd.Dezewordeningedeeldin10bostypegroepenen30bostypes.Enkelevandielaatstewordennogverderingedeeldinbossubtypes.Bostypegroepenwordengenoemdnaardemeesttypischeboomsoortendieerinvoorkomen.Dienamenwordenvoordebostypesaangevuldmeteenoftweetypischesoortenuitdekruidlaag.Hetzelfdegebeurtomeenbossubtypetebenoemen.Debeschrijvinghiernabeperktzichtotdebostypegroepen.Het Esdoornen-abelenbos isvooralterugtevindenindekustduinen.Detyperendeplantensoortenzijngebondenaankalkhoudendezandgronden,zoalsheggenrank,veldhondstongenwittewinterpostelein.Dikwijlsgaathetomverbossende
duindoornstruwelen.Deboomsoortenwaardenaamnaarverwijstzijngewoneesdoornengrauweabeel.Het WilgenvloedbosisgebondenaanhetzoetwatergetijdengebiedvandeBenedenschelde.Hetwordtperiodiekoverstroomddoorhetrivierhoogtij.Deboomlaagwordtmeestalgevormddoorschietwilg,terwijlookdestruiklaagvooraluitwilgensoortenbestaat.Typischekruidsoortenzijnbittereveldkers,grotebrandnetel,haagwinde,spindotterbloemenzwarttandzaad,alsookdeingevoerdeenzichsterkuitbreidendereuzenbalsemien.
Wilgenvloedbos langs de Benedenschelde (Paul Stryckers)
15© Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
Het Elzenbroekbosgroeitinmoerassigedepressiesmetvoedselrijk,stagnerendwaterdataanof–vooralindewinter–bovenhetmaaiveldstaat.Debelangrijksteboomsoortiszwarteels.Typischekruidsoortenzijnblauwglidkruid,elzenzegge,hop,grotekattenstaart,enz.
Het Essen-elzenbosgroeitopjonge,voedselrijkegrondendieperiodiekonderwaterstaanmaarnietindematevandeelzenbroekbossen.Erkomenheelwatstikstofminnendesoortenvoor:grotebrandnetel,hondsdraf,gewonevlier,kleefkruid,ruwbeemdgras,enz.Daarnaastvindenweervochtminnendesoortenalskruipendzenegroen,moerasspirea,pinksterbloem,slankesleutelbloem,speenkruidengevlektearonskelk.
InhetIepen-essenboszakthetgrondwaterniveauperiodiekdieperwegdanindevorigebostypegroep.Erkomendaarommindergrondwaterafhankelijkeenvochtminnendesoortenvoor.Ditboskanaangetroffenwordeninsmallestrokenlangsdevoetvanhellingen,opoeverwallenlangsgroterivierenenaandebinnenduinrandlangsdekust.Deiepenontbrekenvaakdoorhetoptredenvandeiepenziekte.Typischeplantensoortenzijnaalbes,klimopereprijs,look-zonder-look,vingerhelmbloem,zevenblad,enz.
Het Esdoornen-essenbosistypischvoordrogehellingenopeenkalksteensubstraat.DaarvoormoetenwenaarVoerenofhetplateauvanCaestert(BelgischedeelvandeSint-Pietersberg).Ditbosisontstaanuitlangdurighakhoutbeheervanhetoorspronkelijkgeslotenbeukenbos.DaardoorkondenGewonees,Gewoneesdoorn,NoorseesdoornenZomereikdebovenhandnemen.Hetwegvallenvanhethakhoutbeheerdoetdelichtminnendesoortenopnieuwwijken.Typischesoortenzijn(waren)Bosrank,Bosroos,Lievevrouwebedstro,RodeKamperfoelieenWildekardinaalsmuts.
Het Essen-eikenbosiseengemengdloofboswaaringewoneesenzomereikensomsgewoneesdoornaspectbepalendkunnenzijn.Dekruidlaagheefteenopvallendvoorjaarsaspect.Hetgaatdikwijlsomoudebossenwaarindanookzgn.oud-bossoortengroeien:bosanemoon,geledovenetel,gewonesalomonszegel,wildehyacintenwitteklaverzuring.Zezijnontstaanopplaatsendieofweltenatzijnvoorbeukofwelwaardezesoortdooreeuwenlanghakhout-ofmiddelhoutbeheerisweggehouden.
Het Eiken-beukenboswordtgekenmerktdoordeafwezigheidvangewoneesterwijlbeukerweleenbelangrijkaandeelinheeft.Datbeuknietdomineert,heefttemakenmetmenselijkeingrepentenvoordelevaneik.Typische
Dit oude Eiken-beukenbos –zonder beuk– geeft misschien een goede indruk van het oorspronkelijke bos op de droge zandgronden (Zoerselbos) (Paul Stryckers).
16 © Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
kruidenzijnadelaarsvaren,dalkruid,lelietje-van-dalen,ruigeveldbiesenvalsesalie.Eenliaaniswildekamperfoelie.Eiken-beukenbossenkunnenzichdoorverdrogingvandestandplaatsontwikkelenuitdevorigebostypegroep.
Het Dennen-eikenbosistypischvoordevoedselarme,droge,zurezandgrondenindeKempenenopdeVlaamsezandrug.Vannaturedominerendesoortenzijnzomereikenruweberk,maardiezijnopdemeesteplaatsenvervangendoorgrovedenofCorsicaanseden.Dielaatstesoortenzijnvaakaangeplantopvoormaligeheidegebieden.LoofboomsoortendiezichdikwijlsspontaanvestigenofhandhavenzijnAmerikaanseeikenAmerikaansevogelkers.Kruidenzijnbochtigesmele,bredestekelvarenenpijpenstrootje.Blauwebosbesvormtsomseendwergstruiklaag.DezebostypegroepmaakttweederdenvanhetVlaamsebosareaaluit.
Het Berken-elzenboskomtvooropnatte,voedselarmeenzurestandplaatsen.Dominerendeboomsoortenzijnzachteberk,zomereikenzwarteels.Pijpenstrootjeisdemeestvoorkomendesoortindekruidlaag.Degoedontwikkeldemoslaagbevatverschillendeveenmossoorten.Openplekkenkunnenwordengedomineerddoordestruikwildegagel.
5 Het bos in Vlaanderen
5.1 Situatie van het Vlaamse bos
Vlaanderenteltong.150000habos(Natuurrapport2007).Ditis11 %vandetotaleoppervlakte.Vlaanderenbehoortdaarmeetotdeminstbebosteregio’svanWest-Europa,vergelijkbaarmetNederland,hetVerenigdKoninkrijkenDenemarken.OmdatWalloniëongeveer38 %bostelt,haaltBelgiëeentotaalscorevan23 %.PerinwonervanhetVlaamseGewestiser0,024habosbeschikbaar.
DeverdelingvanhetbosoverdeverschillendeVlaamseprovinciesisbovendienergongelijk.InLimburg(34 %)enAntwerpen(32 %)samenkomt66 %vanhetVlaamsebosvoor.Vlaams-Brabantheeft17 %vanhetbosareaal,waaronder4groteenoudedomeinbossen(Zoniënbos,Meerdaalwoud,HeverleebosenHallerbos).Oost-Vlaanderen(11 %)envooralWest-Vlaanderen(6 %)zijnuitermatebosarm.
Dehoutvoorraadligtmet253m³perhectareheelhooginVlaanderen.Hiervanwordtslechts1 %jaarlijksgeoogst.De3meestvoorkomendeboomsoortennemen56 %vanhetvolumein.Daarvanzijner2exoten(cultuurpopulier,Corsicaanseden)en1inheemsesoort(groveden)waarvanhetevenwelnietzekerisdatdezezichinnatuurlijkeomstandighedennoginonzestrekenzoukunnenhandhaven.HetaandeeldoodhoutindeVlaamsebossenwordtgeraamdop7m³perhectare.
HetbosinVlaanderenisvoorongeveer70 %privé-bezitenbovendiensterkversnipperd.Daardoorwordteencoherentbosbeleidtenzeerstebemoeilijkt.
Dedomeinbossen(bossenvanhetVlaamseGewest)enoverigeopenbarebossenwordenbeheerddoorhetAgentschapvoorNatuurenBos(ANB).Meerinformatievindjeinhoofdstuk‘Mensennatuur2’.www.natuurenbos.be.WetenschappelijkonderzoekgebeurtdoorhetInstituutvoorNatuur-enBosonderzoek(INBO).www.inbo.be
5.2 Het Bosdecreet: duurzaam bosbeheer
DeeersteglobaleboswetinBelgiëwashetBoswetboekvan1854.Hethadalleenoogvoorhetbehoudvande(openbare)bossenalseconomischpatrimonium.Denadruklagopdehoutproductievanhetbosalsookopderegelingvandejachtenderiviervisserij,activiteitendieviahetverkopenvanjacht-envisverlovenbeideookgeldindestaatskasbrengen.Dedienstdiedezewetgevingindepraktijkmoestbrengen,werddanook‘WatersenBossen’genoemd.
NadegewestvormingkreegVlaanderenin1990eeneigenboswetgeving:hetBosdecreet.Nieuwwasdatnuookanderedandeeconomischebosfunctieaandachtkregen:desociaal-educatieve,deecologische,dewetenschappelijkeendeschermfunctie.HetVlaamsebosareaal(ziehiervoor)isimmerstekleinomallefunctiesnaastelkaarteontwikkelen.BovendienisinhetverstedelijkteVlaanderenderecreatievefunctieveruithetbelangrijkst.AndersdanhetBoswetboek,ishetBosdecreetookopdeprivé-bossenvantoepassing.In1999werdhetBosdecreetaangepastinderichtingvanduurzameontwikkeling,doorhetinvoerenvancriteriavoorduurzaam bosbeheer.Aandebestaandeideevanmultifunctionaliteitwerdendedimensiesvanruimte(solidariteitmetanderevolkeren)entijd(solidariteitmetlateregeneraties)toegevoegd.Decriteriavoorduurzaambosbeheerzijnverplichtvantoepassingvoordeopenbare
17© Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
boseigenaarsenvoorbepaaldeprivé-boseigenaars.Meeralgemeenwordenzevooralleprivé-boseigenaarsopbasisvanvrijwilligheidnagestreefddoordebosgroepen,samenwerkingsverbandenvanboseigenaars.InVlaanderenzijn19bosgroepenactief(kaartjeziehoofdstuk‘Mensennatuur2’).Meerinfoopwww.bosgroepen.be
De economische functiewordtdoorhetBosdecreetomschrevenals:devoortbrengingvanhoutenvananderebosproducten,waarvandewinninghetvoortbestaanvanhetbosnietbedreigt.MetditlaatstebevestigthetBosdecreethetprincipevanduurzaambosbeheer.Traditioneelisdehoutproductiede‘harde’bosfunctie.Omtebelettendatzede‘zachte’bosfunctiesindeverdrukkingzoubrengen,werdendehiervoorvermeldecriteriavanduurzaambosbeheeringevoerd.VerschillendeartikelsinhetBosdecreetproberendeexploitatievandebosseningoedebanenteleiden.Deerkenningvanberoepskopersen–exploitantenisgeregeld.
De sociaal-educatieve functiebestaatvolgenshetBosdecreeto.m.indetoegankelijkheidvanhetbosvoorhetpubliekmethetoogoprecreatieofvorming.DezefunctieisinVlaanderenongetwijfelddebelangrijksteomdraagvlakvoorhetbosbeleidoptebouwen.OmdieredenwerdhetBosdecreetin1999aangepastindiezindatdetoegankelijkheidvanbossenderegelis.Privé-boseigenaarskunnenhunbosevenwelontoegankelijkverklaren.Zemoetenditdoenmethetvoorgeschrevenverbodsteken(ziefig.).Deprincipiëletoegankelijkheidgeldtuitsluitend
opdeboswegen,padenwaartweevoetgangerselkaarkunnenkruisen.Voetgangershebbensteedstoegangtotdeboswegen,tenzijdetoegangexplicietverbodenis;fietsers,ruitersenpaardengespannenhebbenalleentoegangalsdieuitdrukkelijkverleendwordt.Ditalleswordtmetspecialerechthoekige‘verkeersborden’aangeduid.Occasioneleactiviteitenwaarbijdeboswegenverlatenworden,zijnonderworpenaaneentoestemmingvandebosbeheerder.Gaathetomrisicovolleactiviteiten,danisbovendieneenmachtigingvanANBvereist.Insommigebossenzijnspeelzonesingericht.Methetdoelhetpubliekbetervoortelichteneneengrotermaatschappelijkdraagvlakvoorhetbos(behoud)tecreëren,wordtsinds1979elkjaarinoktobereen‘WeekvanhetBos’georganiseerd.
Enkele van de officiële borden die de toegankelijkheid van de bossen regelen.
HetBosdecreetonderscheidtdeecologische functievandievandebosreservaten,dieeerderdewetenschappelijkefunctieophetooghebben.Deecologischefunctiepastbinnenhetconceptvanmultifunctionaliteitenduurzaambosbeheer.Dezorgvoorhetbehoud,deontwikkelingofhetherstelvandeecologischefunctievandebossenbestaatondermeeruit:• hetbevorderenvanautochtoneboom-enstruiksoorten(meerhieroverinhethoofdstuk‘Landschapsecologie’);• hetstimulerenvanuitzichzelffunctionerendeprocessen;• hetbevorderenvaneengevarieerdebosstructuurdoorondermeerongelijkjarigheidenongelijkvormigheidnate
strevenentestrevennaareenvoldoendeaanwezigheidvanoudebomenendoodhout;• eengepastbeheervanallenatuurelementenenvanallelandschapsecologischencultuurhistorischwaardevolle
elementen;• hetbeheert.b.v.hetbehoud,deontwikkelingofhetherstelvandebiologischediversiteit,vanpopulatiesvan
zeldzamesoortenofondersoortenent.b.v.deinstandhouding,deontwikkelingofhetherstelvannatuurlijkeofdeelsnatuurlijkehabitatsofecosystemen;
• hetbehoudofherstelvandenatuurlijkewaterhuishouding;• hetbeheergerichtophettegengaanvanallenadeligeexternebeïnvloeding.Voordeopenbarebosbeheerdersishetnastrevenvandeecologischefunctieeenverplichting.Voorprivé-bosbeheerderswordteerdergemiktopstimulerendemaatregelen.
De bosreservatenvervullennaastdeevidenteecologischefunctieookeenwetenschappelijkefunctie,metnamevoordebosbouwwetenschap.HetBosdecreetmaaktonderscheidtussenintegraleengerichtebosreservaten.Deeerstesluitenaanbijdeecologischereferentie;het(inwendig)beheerbestaatinprincipeuitnietsdoen.Gerichte
18 © Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
bosreservatenbeogenhetinstandhoudenvanbijzonderebeheervormen,zoalshakhoutofmiddelhout.Eind2008waren 2547habosreservateningesteld,waarvan1750haalsintegraalbosreservaat.
Optemerkenvaltdatook natuurreservatenindebossfeerkunnenwordenopgericht.Hetverschiltussenbeidecategorieënissubtiel.
HetBosdecreetgeefteenaantalvoorbeeldenvanwaaropdemilieubeschermende functiekanslaan:
debeschermingvanwaterwinningsgebieden;deerosiebestrijding;dereguleringvanhetdebietvandewaterlopen;deklimaatregeling;dewaterzuivering;deafschermingvanzonesdiehetleefmilieubelasten.HetisdebedoelingdatdeVlaamseRegeringbossenmeteendergelijkefunctieaanwijst,maardatistotophedennietgebeurd.DaarnaastvermeldthetBosdecreetooknogdeorganismenbeschermendefunctie,maarditisverderniet(rechtstreeks)uitgewerkt.
5.3 Bosbouw
Traditioneelwerdbosbouwgelijkgesteldmethoutproductie.NuvaltbosbouwsteedsmeersamenmethetdoorhetBosdecreetnagestreefdeduurzaambeheervanbossen.Inditpuntgaanwenogeveninopenkelebeheeraspectendiemethoutproductieinverbandstaan.
Bosbouwkundigonderscheidtmenbosbedrijfsvormenenbosbedrijfssoorten.Debelangrijkste bosbedrijfsvormen zijn:hooghout,middelhout(hakhoutmetoverstaanders)enhakhout(schaarhout)(VanMiegroet,1994).
Hooghoutbestaatuithoogopgroeiendebomendiegezaaidofgeplantkunnenzijn.Indienallebomenvanhetbestandongeveerdezelfdeleeftijdhebben,isersprakevangelijkjarigheid.Eenbestanddatslechtsuitéénsoortbestaat,ishomogeen.Demeestenaaldboombestandenzijngelijkjarigenhomogeen.Loofboombestandenzijnmeestalongelijkjarigengemengd(behalvepopulierenaanplantingen).
Staand en liggend dood hout spelen een belangrijke rol in de bosreservaten, evenals in de natuurreservaten in de bossfeer (De Kluis – Blommerschot, Zoersel) (Paul Stryckers)
Opdeverschillendebosfunctiesendeprincipesvanduurzaambosbeheerwordtgedetailleerdingegaanindevervolgmodule‘Bosnatuurgids’.BosnatuurgidsenwerkensamenmetANBende bosgroepenomduurzaambosbeheer uit te dragennaar diverse doelgroepen.De cursuswordtgeorganiseerdinsamenwerkingmetInverde.MeerinfobijCVN.
Eenheel overzichtelijkepublicatieovermultifunctioneel bos–gedeeltelijkopNederlandsevoorbeeldengericht–isNaarhetbosvanmorgen,beheervanmultifunctioneelbos(KNNV,2002).
19© Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
Hakhoutbestaatuitbomendienakappingopnieuwvanuitdeovergeblevenstronken(‘hakhoutstoven’)kunnenuitlopen.Hakhoutbossenwordenperiodiek(omde5tot20jaar)gekapt,waardooreentypischmilieuontstaatmeteenspecifiekeplantengroei(bitterzoet,gewonedotterbloem,gelelis,blauwglidkruid,koningsvaren,enz.).Hakhoutleverthout
datvooruiteenlopendedoeleindenkanwordengebruikt:brandhout,geriefhout,palen,vlechtmateriaal(wilgen)enlooistof(eiken).Doordatoprelatiefkortetermijnhoutbeschikbaarkomt,werdinvroegereeeuwensteedsmeervanhooghoutophakhoutovergeschakeld(nijpendbrandstoftekort,cf.ontwikkelingslandennu).Indetwintigsteeeuwisdezebedrijfsvormmeerenmeerverlatentengunstevanhethooghout.Destijgingvandebrandstofprijzenkanleidentoteenheroplevingvandehakhoutexploitatie,hoofdzakelijkinparticulierebossen.
Middelhoutbestaatuitdecombinatievandetweevorigebedrijfsvormen.Hethakhoutleverteensnelleproductie;hethooghouttraaggroeiendkwaliteitshoutvangroteomvangennieuwezaailingen.Ookdezebedrijfsvormschepteenbijzondermilieu,tussendatvanhakhoutenhooghoutin.Middelhoutiseenoudebedrijfsvorm,diesomsnoginkasteeldomeinenwordtgehandhaafd.Voornatuurbehoudbiedtdezebedrijfsvormkansenvoorbiodiversiteitinkleineregeïsoleerdebossen.Erwordenimmerszowel
elementenuitjongerealsoudereontwikkelingsfasennaastelkaarinstandgehouden.
Tussenaanplantingeneindkapvanhetbosligteensomslangeperiodewaarindebosbouwerperiodiekingrijptmetdunningen.Debedoelingisuiteindelijkdebestebomenovertehouden,zodateen–kwalitatiefen/ofkwantitatief–maximaleopbrengstwordtbereikt.Tegenwoordigwordtveeldezgn.toekomstbomenmethodegebruikt.Perhectarewordenmaximumhonderdbomengeselecteerdengemerkt.Bijelkedunningsrondewordteenaantalbomendiedetoekomstbomeninhunontwikkelinghinderen,weggenomen.
Hooghout met beuken (Muziekbos, Ronse) (Paul Stryckers)
20 © Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
Eenbelangrijkdoelvandebosbouwerismeestaldehoutopbrengstvanhetbos.Hethoutwordtgeoogstalsdebomenkaprijpzijn,d.w.z.wanneerhethoutdebestegebruikskwaliteitheeft.Erbestaanverschillendeexploitatievormen,dieookbosbedrijfssoortenwordengenoemd.Telkenswordthierbijuitgegaanvaneenbestand,d.w.z.eengroepbomendieaaneenzelfdebeheer(bosbehandeling)wordenonderworpen.
Demeestvoorkomendeexploitatievormeninonzestrekenzijn:Kaalkap:allebomenvanhetbestandwordeninéénmaalenoverdegeheleoppervlaktevanhetbestandgekapt.Meestalwordtkunstmatigverjongd(zaaienofplanten).Dezekapwijzevindtvooraltoepassinginnaaldboom-enpopulierenbestanden.Hetbosecosysteemondervindthierdoorgroteschokken.
Groepenkap:ookwelfemelkapgenoemd.Uithetbestandwordengroepsgewijsbomenweggenomen.Verjonginggeschiedtdoornatuurlijkeuitzaaiingofdooraanplanting.Hetbestandkrijgteenongelijkjarigeneventueelookgemengdkarakter.Ditiseenkapwijzevoorloofbossenoprijkeregronden.Verschillendeontwikkelingsfasenvanhetboskomennaastelkaarvoor.
FSCstaatvoorForestStewardshipCouncil.Hetiseeninternationale,onafhankelijkeniet-gouvernementelenon-profitorganisatie.Zijwerdin1993opgerichtdoorboseigenaars,dehoutsector,socialebewegingenenmilieuorganisaties,
waaronder hetWWF.Het doel van de FSC is streven naar verantwoord bosbeheer wereldwijd.In 2005werd inBelgië de vzwFairTimber opgericht door vertegenwoordigers uit ecologische,sociale en economische hoek met als doel verantwoord bosbeheer wereldwijd te ondersteunenen gelabelde producten te promoten in België. De vzw Fair Timber is de Belgische afdelingvan de Forest StewardshipCouncil, en staat dus ook bekend als ‘FSCBelgië’.De FSC-criteriagaan ook over respect voor de rechten van inheemse volkeren en het planmatig beheer vanbossen. Dergelijke criteria zijn niet van toepassing op bossen in Vlaanderen maar gericht
op het tegengaan van de wereldwijde ontbossing. FSC draagt op die manier ook bij aan het tegengaan vanklimaatverandering. Meer info op www.fsc.be . Er bestaat ook een on line leveranciersgids: www.ikzoekfsc.be.
Toekomstbomenselectie: bij elke dunningsronde worden concurrerende bomen weggenomen. (naar Van den Bos, 2002)
In dit elzenhakhout lijkt het of periodiek een kaalkap plaatsvindt. Maar de zgn.
‘hakhoutstoven’ lopen nadien snel weer uit waardoor hetzelfde bos blijft bestaan
(bosreservaat Coolhem, Puurs) (Paul Stryckers)
21© Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
5.4 Natuurtechnisch bosbeheer
Innatuurreservatenmetbosenindebosreservatenwordtnatuurtechnisch bosbeheertoegepast.Hierzijndriemogelijkheden,dieineengroterbosgebiedgecombineerdkunnenworden:
Nietsdoenbeheer(natuurstreefbeeld:zelfregulerendbos):dezekeuzesluitaanbijhetgegevendathetbosopdemeesteplaatsenbijonsdenatuurlijkeclimaxvegetatievormt.Erzijnevenwelenkelebelangrijkebeperkingenaandezeoptie:
• eenvolledignatuurlijkbosdatookgroteplantenetersénhunpredatorenomvat,beslaatenkeletienduizendenhectaren.Dezeoppervlakteisbijonsnergensmeerbeschikbaar.Dekansisdusgrootdatbijnietsdoenbeheerbepaaldenoodzakelijkeinvloeden(dynamiek)nietoptredenendatdaardoorbepaaldesoortenzichnietkunnenvestigenofhandhaven;eenvoorbeeldisdedominantievanAdelaarsvarendiemaardoorbrokenlijkttewordendooractiviteitenvanWildzwijn;
• hetgapphasemodelbrengtmeedateenbosachtereenvolgensverschillendeontwikkelingsfasenenmogelijkooksuccessiestadiadoorloopt(ziehiervoor,3.3).Ookzonderdeinvloedvangroteplanteneterszoalselanden,runderenenpaardeninrekeningtebrengen,moetenineenbosdatalsnatuurgebiedwordtbestemdalleontwikkelingsfasenensuccessiestadiavandatbostypekunnenoptreden.Slechtsdanisdebiodiversiteitvandatboscompleet.Ditleidttoteenminimumstructuurareaaldat,afhankelijkvanhetbostype,varieertvan10tot50ha.Alshetreservaat(veel)kleineris,zullenbijeenspontaneontwikkelingdebestaandenatuurwaardenkunnenverdwijnen;
• deactueletoestandvanhetbosophetogenblikdathetalsreservaatwordtaangeduid,isvaaknietvandienaarddathetmeteenaanzijnlotkanwordenovergelaten.Erkunnenverdringendeexotenvoorkomen,ofhetboskanergstructuurarmzijn.Omdieredenendienteersteenomvormingsbeheertewordentoegepast,vooraleertotnietsdoenkanwordenovergegaan;
• velealsreservaatbestemdebossenzijnnietgeïsoleerdmaarmakendeeluitvaneengroterboscomplex.Indezenaburigebossenkunnenstoringsfactorenzoalsverdringendeexotenaanwezigzijn.Ditmaakteenpermanentuitwendig(exoten)beheerinhetreservaatnodig,ooknahetaflopenvanheteventueleomvormingsbeheer(zievoordeterm‘uitwendigbeheer’hethoofdstuk‘Landschapsecologie’).
Sommige delen van het New Forest in Zuid-Engeland ademen een echte ‘oerwoudsfeer’ uit (Paul Stryckers)
22 © Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
Het introduceren van tamme grote grazers–weliswaarzonderhunpredatoren,ziedevorigeparagraaf–kangekoppeldwordenaannietsdoenbeheer(natuurstreefbeeld:openbosofbomenheide).Dergelijkedierenkunnennietpermanentingeslotenbosoverleven,maarzijninstaatovergangssituatiestussenbosenopenterreintecreëren.Diezijnbijzonderwaardevolvoornatuurbehoud.Dezeoptievergteenterreinvanminimaalenkelehonderdenha.
Bijzonder gericht beheer(natuurstreefbeeld:hakhoutofmiddelhout):sommigebossenhebbennatuurwaardendiegekoppeldzijnaanoudevormenvanbosbeheer.Inprincipekomendezenatuurwaardenookondernatuurlijkeomstandighedenvoor,maarmisschiennietopdezelfdeschaalofnietpermanent.Omdieredenkanervoorgeopteerdwordenomhetoudebeheerverdertezetten.Ditbeheersluitookaanbijdecultuurhistorischewaardevandergelijkebossen.Eenanderevormvanactiefingrijpenishetopenhoudenvanbrandgangenmetbijzonderebegroeiingen.
grasland mozaïek van grasland,
struweel, eiken en berken
bos met dominantie van
eik
bos met dominantie van
beuk
begrazingsintensiteit
mozaïek van grasland,
struweel, eiken en berken
bos met dominantie van
beuk
bos met dominantie van
eik
Extensieve begrazing leidt tot een grote verscheidenheid in het bosecosysteem. (naar Londo, 1977)
Bosbegrazing met grote grazers is nog steeds een omstreden beheermaatregel. Veel bosbouwers vrezen een degradatie van het bos. Anderen zien hier juist het herstel van de natuurlijke situatie in. Alleszins is een machtiging van ANB nodig (Paul Stryckers)
23© Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
5.5 Bosbehoud versus biodiversiteit?
Vlaandereniszoalsalaangegeveneenbosarmeregio.Vooralindewestelijkehelftisereenabsoluutbostekort.HetBosdecreetheeftdaaromnaastduurzaambosbeheerookdekrachtlijnenbosbehoudenbosuitbreidingvoorzien.
Bosbehoudwordtnagestreefddoorhetaantalgevallenwaarinaanontbossingmagwordengedaansterktebeperken.Ontbossingishetkappenvaneenbosomaanhetvrijgekomenstukgrondeenanderebestemmingtegeven.Hiervooriseenstedenbouwkundigevergunningnodig.Indienontbossingtoegestaanwordt,iserinprincipeeencompensatieplicht.Dezeregelingisweinigeffectiefgebleken.Deontbossingzetzich–weliswaartrager–nogsteedsdoor.AnderzijdsbestaatdecompensatiemeestaluithetstortenvaneengeldsominhetFondsvoordecompenserendebebossing.MetditfondsmoetdeVlaamseOverheidnieuwebossenaanleggen,maarditbeleidsvoornemenstuitopdeplanologischevergrendelingvanhetbuitengebied.Omdezevergrendelingtedoorbrekenbestaatgeenpolitiekewil.
Geletophetvoorgaande,ishetteverwachtendatpogingentotbosuitbreidingsteedsweeropbezwarenvandeeneofdeanderesectorofbelangengroepstuiten.Ookhetnatuurbehoudverzetzichsomstegenbosuitbreiding,maardezehoudingmoetgenuanceerdworden.Voornatuurbehoudisbosuitbreidingeennoodzaak,alsheteromgaatombestaandeboskernentevergrotenenomcorridorstussenversnipperdebosrestantenaanteleggen.Hetaanleggenvannieuwebossenopzwaarbemesteakkerswordtommilieuhygiënischeredenenookalseenwinstpuntbeschouwd.Maarbosuitbreidingdiegepaardgaatmeteenaanzienlijkverliesvannatuurwaardenbuitendebossfeer,isvoorhetnatuurbehoudonaanvaardbaar.Denkaanhetbebossingvansoortenrijkehooilandenofvanzeldzameheidevegetaties.
Referenties Cornelis,J.e.a.(2009)Bosplantengemeenschappen,eentypologievanbossengebaseerdopdekruidlaag,uitg.ANB/INBO,Brussel.DenOuden,J.e.a.(2010)Bosecologie en bosbeheer,uitg.ACCO,Leuven.Koop,H.(1981)Vegetatiestructuur en dynamiek van twee natuurlijke bossen: het Neuenburger en Hasbrucher Urwald,uitg.Pudoc,Wageningen.Londo,G.(1991)Natuurtechnisch bosbeheer,NatuurbeheerinNederland4,uitg.Pudoc,Wageningen.Rackham,O.(2006)Woodlands,TheNewNaturalistLibraryno.100,uitg.Collins,Londen.Tack,G.,P.VandenBrempt,P.enM.Hermy(1993)Bossen van Vlaanderen,eenhistorischeecologie,uitg.Davidsfonds,Leuven.VandenBos,H.(2002)Naar het bos van morgen,beheervanmultifunctioneelbos,uitg.KNNVUitgeverij,Utrecht.VanMiegroet,M.(1994)Natuurgericht beheer van bossen,MonografieënStichtingLeefmilieu33,uitg.Pelckmans,Kapellen.Vera,F.(1997)Metaforen voor de wildernis,Eik,hazelaar,rundenpaard,uitg.MinisterievanLandbouw,NatuurbeheerenVisserij,’sGravenhage.Watt,A.(1947)Patternandprocessintheplantcommunity,Journal of Ecology 35:1-22.Westhoff,V.e.a.(1973)Wilde planten,floraenvegetatieinonzenatuurgebieden,deel3:dehogeregronden,uitg.VerenigingtotbehoudvannatuurmonumenteninNederland,’sGraveland.
24 © Cursus Natuurgids CVN - Hoofdstuk 12: Bos
Vragen
• Welkeelementenmoetenaanwezigzijnomvaneenbostekunnenspreken?Iseenbomenrijeenbos?Waaromwel/niet?Idemwatbetrefteenhoogstamboomgaard.
• Hoeisingrotelijnendeevolutievanhetbosbestandinonzestrekenverlopen?Welkenatuurlijkeen/ofmenselijkefactorenspeeldendaarbijeenrol?
• Opwelkemaniercreëerthetboszijneigenmicroklimaat?• Watzijndebelangrijkstekenmerkenvaneennatuurlijkbos?• Watwordtbedoeldmetdeverticaleenhorizontaleopbouwvaneenbos?• Hoezijnplantenaangepastaanhetlichtgebrekineenbos?Geeftelkenseenconcreetvoorbeeld.• Hoezijnbosplantenaangepastinzakebestuivingenzaadverspreiding?• Hoezijndierenaangepastaanhetleveninhetbos?Geefenbespreek5voorbeelden.• HoekunnendebosvegetatiesinVlaanderenwordenonderverdeeld?• WatisdepositievanhetbosinVlaanderen?• WelkefunctiesvervulthethedendaagsebosinVlaanderen?• WelkebedrijfsvormenbestaanerindebosbouwinVlaanderen?Welkekapwijzenwordenhoofdzakelijk
toegepast?• Welkeoptiesbestaanervoornatuurtechnischbosbeheer?• WatzijndekrachtlijnenvanhetBosdecreet?• HoeisdetoegankelijkheidvanhetVlaamsebosgeregeld?
Kernbegrippen
BladmozaïekBoomlaagBosBosbedrijfssoortBosbedrijfsvormBosbeheerBosbehoudBosbouwBosfunctieBosgroep
BosontwikkelingsfaseBosrandBosreservaatBossuccessiestadiumBostype(groep)BosuitbreidingDuurzaambosbeheerDynamischeclimaxEpifytEtagebouw
GroepenkapHakhoutHooghoutKaalkapKlimplantKruidlaagLiaanMiddelhoutMoslaagNatuurtechnischbosbeheer
NevenetageOnderetage OpperetagePeriodiciteitSlingerplantStruiklaagToekomstbomenmethodeVroegbloeierWintergroeneplant