1105689780_423 İlyas kayaokay
DESCRIPTION
hggTRANSCRIPT
-
Akademik Sosyal Aratrmalar Dergisi, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s.337-351
lyas KAYAOKAY1
FUZLNN LEYLA LE MECNN MESNEVSNN
ARKETPSEL SEMBOLZM BALAMINDA ZMLENMES
Ak Dnmn Evrensel Gcdr
zet
Arketipsel eletiri, Jungun ortaya koyduu psikoloji verilerinin, sanatsal rnlere
uygulanmasyla ortaya km bir metottur. Edebiyat sahasnda zellikle, mit,
masal, halk hikyesi ve romanlarn incelenmesinde kullanlan bu metot; film gibi
grsel sanatlarn zmlenmesinde de kullanlmaktadr. Arketipsel eletirinin,
divan edebiyatndaki mesnevlere uygulan ise olduka yenidir.
Bu makalede tasavvuf bir mahiyeti olan Fuzlnin Leyla v Mecnn mesnevsinin
arketipsel sembolizm balamnda zmlenmesi yaplarak Mecnnun bireyleme
sreci; Campbellin sistemletirdii ayrlma, erginleme ve dn balklar altnda
tahlil edilecektir.
Anahtar Kelimeler: Jung, Arketip, Leyla v Mecnn, Campbell, Bireyleme
AN ANALYSIS ON FUZUL'S LEYLA AND MECNUN MASNAWI
IN THE CONTEXT OF ARCHETYPAL SYMBOLISM
Abstract
Archetypal criticism put forward by Jung's psychology data is a method applied to
emerged as the artistic product. Especially in the field of literature, myth, fairy tale,
this method used in the study of folk tales and novels; It is also used in the analysis
of visual arts such as film. The archetypal criticism, and the implementation of the
mesnevs the divan literature is quite new.
1 Frat niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Eski Trk Edebiyat Anabilim Dal, Yksek Lisans
rencisi, [email protected]
-
The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351
338 lyas Kayaokay
In this article, a mystical nature of Fuzl Leyla and Mecnun Mecnun have done to
solve the individuation process in the context of archetypal symbolism mesnevi;
Campbell 's departure as systematization, will be analyzed under the mature and
turn heads.
Keywords: Jung, Archetypes, Leyla and Mecnun, Campbell, Individuation
GR
Analitik Psikoloji ekolnn kurucusu Carl Gustav Jung, Freuddan farkl olarak kiisel
bilindnn yanna kollektif bilindn ekler. Kiisel bilind, kiiye zg iken kollektif
bilind, yap ve kapsam bakmndan tm insanlarda aynlk gsterir. nk kendini belirti
biimi tm insan topluluklarnda, yresel klk ve renklere blnm olsa bile kkende ayn
olan biimler alr. (Gkeri, 1979: 8) Jung, eski alardan gelen, benin dndaki btn
insanlarn paylat, kinatn tm ruhsal kalntlarn ieren bu miras kefederek Dou ile Bat
dnyasn birletirip btnletirmek istemitir. Gelitirdii arketip kavram, kollektif
bilindnn rndr. Arketipler, nceden var olan kavray biimleri olup bilind
olduundan yalnzca varsaym olarak kabul edilebilirler. (Fordham,1997: 27) Junga gre
arketiplerin varlklarn anlayabilme, ancak ortaya kan imgeler sayesinde mmkndr. Bunlar;
persona, anima, animus, glge, yal bilge, i benlik (self) gibi arketiplerdir.2 Arketiplerle bilin
arasndaki etkileim sayesinde ruhsal btnle eriilir. Bu btnlk, tehlikelerle dolu
psikolojik bir yolculuun sonunda gerekleir. Bireyleme sreci3 hem isel atmalarn
zld bir sre olarak hem de bireyin toplumla daha salkl ilikiler kurmasn salayan
bir sretir. (Ksa, 2004: 64) Bireyin byk bir zenle benliini sorgulama ve kendini tanma
abasna gnll olmas gerekir. (Jung, 1999: 107) Bireyleme sonucu, kii artk kendi ruhsal
yapsnn en karanlk kelerine kadar hkmetmeye balar. Carol Pearson, arketiplerden isel
rehber eklinde bahseder. Bunlar kahramanca yolculuun bir nevi aamalarn ieren yetim,
gezgin, sava, fedakr, masum, byc arketipleridir. (Pearson, 2003: 44) Yazara gre bu
arketipler insann iinde mevcut olup uyandrlmay beklerler. Bu arketiplerin tezahr talebe
bal olup her bir arketip insann baka bir ynn gelitirir. Bu arketiplerden biri baskn olduu
takdirde dier arketipi devre d brakacandan bireyin dengeyi salayabilmesi gerekir.
nsan psikolojisi ve edebiyat her zaman i ie dnlm, eserin ortaya kma
bilincinden, yaratlma srecine, ortaya ktktan sonra, okuyucuyla bulumasna kadar pek ok
aamayla psikoloji ilikilendirilmitir. (Emre, 2005: 293) Sanat eserlerinin psikolojik yaps,
insann ruhsal yap ve geliiminin etkisiyle biimlenmektedir. Buna istinaden arketipsel eletiri
metodu, ruhsal ve sanatsal yap arasndaki etkileimi saptayarak sanat eserinin psikolojik yap
ve anlamn aklamay amalar. (Gkeri, 1979: 5) Arketipsel inceleme metodu ile genellikle
mit, masal, halk hikyeleri ve romanlar zmlenmektedir. Mesnevlerin bu yntemle
2 Bu arketipler almamzn ierisinde ilgili balklarn altnda izah edilecektir. 3 Bu srete, bireyin yaam; birinci ve ikinci yar olmak zere iki ana bamsz evreye ayrlr. lk yarnn grevi; d
geree almadr. Benin glendirilmesi yoluyla, temel ilev ve davran tipinin ayrmas, uygun bir personann
gelimesi yoluyla bireyin, ortamna kendisini uydurmas amalanr. kinci yarnn grevi i geree almadr;
kendini, insanl daha iyi tanmadr. Kii o ana kadar bilindnda kalm ya da bilindna gemi olan yapsndaki
zelliklere dnr. Birey, bu zellikleri bilin yzeyine kartarak dnya ve kozmik dzenle, ie ve da doru bir
ba kurar. (Jung, 1997a: 69)
-
The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351
339 Fuzlnin Leyla le Mecnn Mesnevsinin Arketipsel Sembolizm Balamnda zmlenmesi
zmlenmesi fikrine aratrmaclar pek scak bakmadndan bu konudaki almalar olduka
yenidir.4
Leyla ile Mecnn, bir mesnev olmasna ramen; bir halk hikyesi5 hatta bir roman6
olarak da deerlendirilir. En nemli fark, biimsel yani vezinli ve kafiyeli oluudur. Nesre
evrildiinde bir halk hikyesi grnm alr. Zira mesnevye balarken adeta bir masaln klie
szlerini duyarz:
Hikye bahesinin sahibi, rivyet cevherlerinin sarraf. / Mana emende gl dikerken,
sz ipliine cevher dizerken. / yle nkteler yapm, gl ve cevher sam... (LM/ 437- 439)
Mesnevnin, kahramann ailesi ve doumu epizotuna baktmzda konusu ak olan halk
hikyelerin genel yapsn grmekteyiz. Halk hikyelerinde, baba padiah veya beydir. Aile
varlkl olmasna ramen bir varisinin olmad grlr. Mecnnun babas, ocuu olmayan
varlkl bir Arap beyidir. Dualar neticesinde, Kays dnyaya gelir. Klasik kahraman hikyelerinin
balangcnda lke orak bir arazi gibidir. Ekinler bymemekte, hastalk yaylmakta, bebekler
domamaktadr. (Pearson, 2003: 26) Ksacas olumsuz bir rzgr esmektedir. Kays, doduktan
sonra st yerine cierden kan ier. (LM/ 490) Fuzl, Kays deta bir destan kahraman gibi
tasvir eder:
St ise kan iiyor, sanrd. Emcikler ona ok grnrd. / Oyuncaa bakmaz ve
oyuncakla avunmazd. (LM/ 495-496)
Mecnnun bir mit, masal kahramanndan pek fark olmad grlr. Mesnevnin dier
epizotlar mukayeseli bir ekilde ortaya konulduunda halk edebiyatnn, divan edebiyatna
etkisi ak bir ekilde grlecektir. Kk Smerlilere kadar uzanan mesnevnin ierisinde; pek
ok mit, masal, efsane, amanist unsur yer aldndan arketipsel sembolizm incelemesine
olduka elverili bir metindir.
Tasavvuf unsurlar ihtiva etmesi, metne yaklammz etkileyecek olsa da Jungun
psikolojisi ile tasavvuf arasnda da bir paralellik olduunu belirtmemiz gerekir. Kahramann
erginleme maceras ile kmil insan olma yolunda, bir mride intisap etmi mridin hikyesi
aslnda benzerdir. Kahramanlarn arketipleriyle btnlemesi gibi mrid de mridine intisap
ettii mddete kmil mertebesine eriir. Mrid mridde, anlam rntlerini salayan ve
mridin gelien kiiliinin olgunlamasna rehberlik eden nefs (kendilik; self) arketipinin
yansmasn tecrbe eder. (Spegelman, 1994: 64) Kahramann; ayrlma, erginleme ve
dn (Campbell, 2010) safhalarndan gemesi gerekir. Mridin de eriat, tarikat
hakikat (Schimmel, 2004: 115) gibi amas gereken merhaleleri vardr. Her ikisinde de bu
aamalar personann paralanmasn, nefsi aramay ve bu sreten kan yaygn bir kimlik
formasyonunu anlamak iin bir ereve izerler. (Spegelman, 1994: 88) Kahraman, erginleme
srecinde balinann karnnda yeniden domak zere manevi bir lm yaamas, tasavvufta yer
alan lmeden evvel lme temi ile rtmektedir. Arketipler bilinen btn dinsel fikirlere
4 Bu konuda yaplm iki alma mevcuttur
1. alar Abiha, Birsel. Hsrev irin Mesnevisi zerine Arketipsel Bir Yaklam Denemesi Tarihsiz. s. 13
http://turkoloji.cu.edu.tr/pdf/birsel_caglar_abiha_husrev_u_sirin_arketip_yaklasimi.pdf
2. Karagzl, Volkan. Arketipsel Sembolizm Balamnda Mihr Vef Mesnevisinin ncelenmesi Turkish Studies
Volume 7/1 Winter 2012 s. 1406-1421 5 Leyla ile Mecnnun halk hikyesi olarak anlatm hakknda daha fazla bilgi iin, bkz: enocak, Ebru. Leyl ile
Mecnn Hikyesi zerine Mukyeseli Bir Aratrma Yksek Lisans Tezi, Frat niversitesi, Elaz: 2000 6 Bkz: Kahraman, Mehmet. Leyla ve Mecnn Roman (Dstn- Leyl v Mecnn) Aka Yaynlar, Ankara: 2011
-
The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351
340 lyas Kayaokay
uygun dmektedirler. (Fordham, 1997: 88) Mecnnu bir mitik kahraman yahut bir mrid
olarak dnelim nihai gayesi, kuatc deerleri yaratc bir ekilde bnyesine katarak
olgunlama servenini tamamlamaktr.
Leyla ile Mecnn Mesnevsinin Olay rgs
Leyla ile Mecnn,7 bilinen bir mesnev olduu iin eseri zetlemek yerine olay
halkalarn vermeyi, vakay hatrlatmak adna uygun grdk:
1. Kaysn dualar neticesinde dnyaya gelii. Dayann (bakc) srekli alayan Kays
gezdirmek iin bir eve gtrmesi ve Kaysn kk bir kza meftun olmas.
2. On yana gelen Kaysn snnet edilmesi ve akabinde mektebe balamas. Kays ile Leylann
mektepte tanp k olmalar.
3. Aralarndaki akn dedikodulara sebebiyet vermesi yznden Leylann okuldan alnmas ve
Kaysn adnn Mecnna kmas.
4. Bir bahar zaman klarn karlap baylmalar sonucu Mecnnun arkadalarnn, babasna
haber vermeleri ve Mecnnun, babas tarafndan kandrlarak eve getirilmesi.
5. Mecnnun babasnn Leylay istemeye gitmesi ve ret cevab alan babann iyilemesi iin
olunu Kbeye gtrmesi.
6. Mecnn le dnerken da ile sylemesi, ardndan bir ceylan ve gvercini avcdan
kurtarmas. Evine kapanan Leylann mum, pervane, ay ve bulutla konumas.
7. bn-i Selamn Leylay grp k olmas ve ailesini izdiva iin gndermesi.
8. Nevfelin Mecnn ile tanmas ve ona yardm etmek iin Leylann kabilesiyle savamas.
9. Mecnnun Leyla ile grebilmek iin bir htiyar ile dilencilik yapmas ve baka bir gn
krlk bahanesiyle Leyla ile grmesi.
10. Leyla ile bn-i Selamn evlenmesi ve Leylann cinli olduu yalann sylemesi.
11. Zeyd ile Mecnnun tanmalar ve iki kn mektuplamasna vesile olmas.
12. Mecnnun babasnn olunu ger dndrmek iin tekrar le gitmesi ve tamamen midini
kaybederek vefat etmesi. Mecnnun Allaha yalvarmas.
13. Zeydin Leyladan haber getirmesi ve bu srada bn-i Selamn lmesi.
14. Yas iinde olan Leylann derdini deveye anlatmas ve Mecnnu aramak iin kabileden
ayrlmas.
15. Leylann Mecnnu bulmas ve Mecnnun Leylay geri evirmesi, bylece annesine
akn itiraf ederek vefat etmesi.
16. Mecnnun Zeyd ile beraber Leylann mezarna gitmesi ve burada can vermesi.
17. Zeydin iki k ryasnda grmesi.
7 Fuzl, Leyla v Mecnn (Haz: Hseyin Ayan) Dergah Yaynlar, stanbul: 2008
-
The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351
341 Fuzlnin Leyla le Mecnn Mesnevsinin Arketipsel Sembolizm Balamnda zmlenmesi
Mesnevnin deerler dzlemini, KORA emasyla u ekilde ifade edebiliriz:
lk Deerler Kart Deerler
Kii Mecnn, Leyla, Mecnnun Babas,
Zeyd, Nevfel, htiyar
Leylann Annesi, Leylann
Babas, bn-i Selam, Avc
Kavram Ak, Sevgi, Delilik, Vuslat, Fedakrlk,
mit, Kanl Gzya, Benlik,
Erginlenme
Gelenein Basks, Yabanclama/
Yozlama Kimlik Yitimi
Simge l, nci, Gvercin, Da, Ceylan, Ay,
Mum, Pervane, Kbe, Yol, Zincir
Ejderha, Leylann Evi, Mektep
GELME
Mesnevnin Arketipsel Adan Tahlili
1. Ayrl
1.1. Maceraya ar Yahut Yola k
Tasavvuf dncesinde insan, bu dnyaya, cennetten kovularak yani bir srme yaayarak
gelmitir. Bebeklerin doar domaz alamalar, belki de bu dn8 alaydr. Mecnn da
doduu gnden itibaren srekli alar:
(Kays) bu topraa dtn anlaynca hlini bilip feryada balad. / Son gnn, nceden
hatrlayarak gz ya dkt. (LM/ 471-472)
Aslnda Kays, bir kahramann doabilecei en ideal koullarda doar. Ancak bu koullar
beenmez ve bir kaos ortam yaratr. nk kahramanlarn erginleme srecine
balayabilmeleri iin ortada bir problemin, bir skntnn bulunmas gerekir. Bu kaotik ortamda
ona, zorluklara direnebilme bakln ise; bnyesinde uyandrlan yetim arketipi verir.
Yetimin grevi, masumiyetten ve yadsmadan kp, strap, ac, yokluk ve lmn yaamn
kanlmaz bir paras olduunu renmektir. (Pearson, 2003: 71) Kays, bunu doduu andan
itibaren idrak etmitir. Yetim uyandrlm olduuna gre kendisini bulmas iin Ayrl
aamasna gemesi gerekir. Bu aama kahramann; ruhsal varln iinde bulunduu ortamdan
deiik bir ortama kaymasdr. (Gkeri, 1979: 64) Mesnevde, bir gn daya (bakc) srekli
alayan Kays gezdirmek iin bir eve gtrr. Kays, burada peri sretli bir kz ocuu grr ve
kendinden geer. Dayas, Kaysn kz grnce mutlu olduunu anlaynca kz kucana ve
onlar arkada yapar. Kahraman deiim-dnm srecine aran, onu tetikleyen bir
haberci yardmyla kahraman, yeni dnyasnn perdelerini kaldrr. Daya, burada haberci
rolndedir. Byle maceralarda yaamda yeni bir dnemi, aamay belirterek birdenbire rehber
olmak zere ortaya kan figrn kar konulmaz lde byleyici bir havas olduu grlr.
(Campbell, 2010: 70) leride ak yolculuuna kacak olan Kaysn daha kk yata bir peri
sretli gzele vurulmasn Fuzl yle izah eder:
Kiiliinde sevgi olduu iin sevgiliyi grnce snd. (LM/ 504)
Vaka tesadf biimde tezahr etmi grnse de arka plannda bastrlm arzu ve istekler
vardr. Ak, insandan evvel var olan bir olgudur. Bilinaltnda ak olan Kaysn, daha kk
8 Dme konusunda daha fazla bilgi iin bkz: Yldrm, Ali. Dmek maj ve eyh Galibin D Bilig, Yaz /
2007, say 42: 213-227
-
The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351
342 lyas Kayaokay
yata bir gzeli grp onu sevmesi beer aktan ilah aka gei yolculuunun ilk basaman
tekil eder. Kiiliinde var olan ak, artk uyandrlmtr. Bu uyan, aslnda benliin
uyanmasdr. Kays, gerek kimliini ak sayesinde bulacaktr. Mit ve masallarda maceraya
arnn yapld ortamda dnya gbeinin simgeleri (Campbell, 2010: 66) var iken Kaysa
ar yaplan mekn bir evdir. Ev, tpk ak gibi insann mahrem alan olup kozmosu simgeler.
Kaysn benliinin bir ev ierisinde uyan, anne karnndaki bir bebein ilk kprdamalarna
benzer. Bebek, nasl anne karnnda gvende ve huzurlu ise, Kays da bu evde alamay brakr ve
mutlu olur. Kaysn ilk sevgiyi bir ev ierisinde tatmas, Fuzlnin yaad toplumun
psikolojisini de yanstmaktadr. Zira o dnemde ak, tpk bir ev gibi toplumun nazarndan uzak
ve kapaldr.
Kaysn asl yolculuuna balamadan evvel nnde bir engel vardr. Kays, on yana
vardnda byk bir lenle snnet edilir. Snnet hayatn gei aamalarndan biridir. Snnet
edilen ocuk, artk ocukluk evresinden km saylr. Campbell, (2010: 21) snnet treni ile
anne ile ocuun balantsnn resmen koptuunu ve bireyin erkek toplumuna katldn
syler. Snnet, erkein erginleme srecine girerken verdii snavlardan biridir. Snnet trenin
amac gen erkekleri ocukluk durumundan karp yetikinler dnyasna katmaktr. (Fordham,
1997: 111) Devriyye nazariyesine gre insann bu leme d kavs-i nzldur. Birey, nebat
ve hayvandan geerek insan olur. Mecnnun snnet oluu, manevi olan bu hayvan
aamasndan bir nevi kurtulutur. Kii, snnetle kendisinde drtsel ya da hayvans olan feda
eder. (Jaffe, 2009: 236)
Kays bu snav verdikten sonra sra bilim renmeye gelir. Dinamik yaamdan statik
yaama geen toplumlar akln kullanmaya balar. Akl tek bana yetmez ite onu desteklemek
iin eitimin yani bir mektebin varl arttr. Olaylarn balang noktas; mekteptir. Burada
Kays, Leylay grnce bin arzu ile dertli olur Leyla da Kays grnce bin zevk ile kendisini
yitirir. Bylece Kays ary reddetmeyerek ilah ak bulma serveninin ikinci admn atar.
1.2. Kaysn Personas: Mecnn
nsanolunun uygarlama sreci, insan ve toplum arasnda, onun nasl grnmesi gerektii
konusunda ve birok insann arkasna gizlenerek yaad maskenin olumas konusunda bir
uzlama getirir. Jung, bu maske iin, bir zamanlar eski a askerlerinin oynadklar rol
belirtmek iin giydikleri maskenin ad olan persona szcn kullanmaktadr. (Fordham,
1997: 58) Bir dereceye kadar bireysel olan persona, kollektif bir olgudur. Persona, kiinin
karakterini tamamen rtmemelidir zira kullanm dengeli olmaz ise kiilik bozukluklarna sebep
olabilir. Masal ve efsanelerde yer alan kua/taa dnme motifi, ekil deitirme motifleri
persona olarak deerlendirilebilir.
Kays ile Leyla mektepte gnden gne birbirine balanr. Bu durum, dnemin det ve
geleneklerine aykr olduu iin halk arasnda ayplama ve dedikodu hsl olmaya balar. Bu
dedikodular Leylann annesine intikal eder. Annesi her ne kadar kzn keye ekip nasihatte
bulunsa da Leyla inkr yolunu tutup bilmezlikten gelir. Leyladan mektebi brakmas ve
Anka gibi yalnzl det edinmesi istenir. Leyla da ak hlinin aikr olmamas iin aresizce
bunu kabul eder. Mektebe giden Kays artk Leylann mektebe devam etmeyeceini renince
mektep bana karanlk olur. Duygusal s, Kaysda lsn at iin akl devre d kalr.
Bylece ad Mecnna kar:
-
The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351
343 Fuzlnin Leyla le Mecnn Mesnevsinin Arketipsel Sembolizm Balamnda zmlenmesi
Kim Kays iken ad oldu Mecnn
Ahvlini etdi gam dier-gn (LM/ 760)
Kays, artk mecnn (deli) olmutur. Mecnn Kaysn personas yani maskesidir. Kays, i
benliini dier insanlarn dncelerinden korumak iin delilik maskesini snr. Bylece
Mecnn isel bir dnm yaamaya balar. Kendisine setii persona olan delilik ile Kaysn
zdelemesi, onun isel dnm gerekletirmesinde yardmc olacak ve Mecnnu ilah
aka ulatracaktr. Mecnn personas bir i k olarak dnlebilir. Bu i k, nihai hakikate
giden kahramana yol gsterir. (Schimmel, 2004: 22)
Persona, geici olmasna ramen Mecnnun bu kimlik ile lr. Mecnn kimliini, iki
devreye ayrmamz gerekir. Mecnnun ayrl aamasndaki personas beer aktr ve geicidir.
Erginleme ve dn safhasnda ise mecnn[luk] artk Kaysn asl kimlii olur ve kalcdr. lk
evre ierisinde mecnn kelimesinin ilk harfi kk harfle, ikinci evrede byk harfle
yazmamz gerekir.
1.3. lk Eikte Bir Glge: Leylann Babas
Glge, teki yanmz, karanlk yanmz simgeler. Gzle grlmese de bireyin ruhsal
btnlnn ayrlmaz bir parasdr. Glge, ie ynelik simgesel bir figr olarak ortaya
kabilecei gibi, d dnyada somut bir figr olarak da belirebilir. Jung, iki ayr glgenin
varln dnr. Birincisine kiisel glge der. Bu glge, yaamnn balangcnda yaamad
ya da az yaad bireyin ruhsal zelliklerini ierir. Dieri ortak glgedir. Bu da dier figrler
ile birlikte kollektif bilindna aittir. Herkesin bir glgesi vardr. Bu, bireyin bilinli
yaamnda ne kadar az somutlamsa o kadar koyu ve youn olur. (Jung, 1997a: 69-72) Birey,
bu karanlk ynn bastrmaya almak yerine onun farkna varp, uzlamas gerekir aksi hlde
kiilik bozukluklar hsl olur. Glgenin bu ortak taraf, reddedilmi unsurlarla dile getirilir.
Bunun en belirgin rnekleri masallarda mitlerde yer alan, dev, cad, ejderha, tepegz, gibi
eytan elerdir.
Erginleme yolculuunda kahraman, ar g blgesinin giriindeki eik muhafzna
gelinceye dek ilerler. (Campbell, 2010: 94) Kahraman ilk eikte glge arketiple yz yze gelir.
Bu balamda Leylann anne ve babasn ilk eik muhafz olarak deerlendirebiliriz. Fuzl
Leylann babasndan sz ederken yle bir benzetmede bulunur:
Ol serv-i semen-berin atas
Ol genc-i nihnn ejderhas (LM/ 1017)
Leylann babasndan ejderha diye sz edilmesi Mecnnun nndeki engelin bir glge
arketip olduunu gsterir. nsan yenemedii korkularn nesneletirir ve onunla mcadele eder.
Mecnnun yenemedii korkular; gelenein basks, dedikodu ve ayplanmadr. Ksacas
deerlerin yozlamas, insann zne yabanclamasdr. Glge, Mecnn tarafndan idrak edilir.
Leylann ailesi Mecnnun bastrlm korkularnn cisimlemi hlidir. Mecnn, bu karanlk
ynyle bir arada yaamann kendine gre bir yolunu bulmak zorundadr. (Fordham, 1997: 63)
Mit ve masallarda kahramanlar ou zaman glge arketip ile olan mcadeleyi kazanrlar. Lakin
kahramann, ejderha tarafndan tahakkm altna alnd da grlr. Hz. Yunus bir balina
tarafndan yutulur. Kahraman bir tr lm temsil eden bir karanlk iine girer. (Henderson,
2009: 120)
-
The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351
344 lyas Kayaokay
Mecnn, mcadele etmeyi tercih etmez ve yeniden domak zere balinann karnna
yolculua kar. nsann bilinli olarak bilinmeyenle karlamak zere yolculua k, yeni bir
dzeyde yaanan bir hayatn balangcn iaret eder. (Pearson, 2003: 97) Mecnnun le
gidii gezgin arketipinin uyandrlmas ile aklanabilir. Gezginciler srekli bir ka
halindedirler ve toplumdan tamamyla uzak durmaya alrlar.
1.4. Balinann Karn ve Yce Ana Arketipi: l
Balinann karn; kahramann yeniden domak zere ie doru gittii yerdir. (Campbell,
2010: 108) Bu tr meknlar kahramanlarn erginlemesinde nemli fonksiyonlara sahiptir.
Mecnnun arkadalar, onun durumuna zlerek eitli tekliflerde bulunurlar. Mecnn buna
kulak asmayarak lleri mesken edinir. l; Mecnnun sevgiliye younlamay daha iyi
baarabilecei bir balina karndr. Younlama; kiiyi madd lemden koparan bir sretir.
Mecnnun llerde olmas, banda kularn yuva yapmas, younlamann, d uyaranlara
kar bilinci kapatmann addr. (Seluk, Kayaokay, 2014: 9) Mecnn l hayatnda, madd
lemden syrlmak iin baz snavlar gemeye alr, vah hayvanlarla yaamay renerek
tabiatla btnleir. l; Mecnnun psikolojisini de bizlere aksetmektedir. Mecnn, ie dnk
kiilik zellikleri gsterir. ednk tipler, kendi iine kapank, objelerden kanan, ekingen,
dnce dalmaya eilimli, geri ekilen gibi davranlar sergiler. (Jung, 1997a: 125) Mecnn,
yeniden domak amacyla kendisini okun etkileriyle birlikte i dnyasna gmer.
l, ayn zamanda yce ana arketipinin simgelerinden biridir. Anne arketipinin zellikleri
annelik ile ilgilidir. Diinin sihirli otoritesi, akln ok tesinde bir bilgelik ve ruhsal ycelik; iyi
olan, bakp byten, tayan; sihirli dnm ve yeniden dou yeridir. (Jung, 2003: 22) Bu
arketip doadaki l, maara, aa, kuyu, tavan gibi doa unsurlarnda simgelemektedir. Ana
arketipin grnmleri ve davran biimi tezatldr. Hem ykc hem de yapc niteliklere sahip
olabilir. l burada hem olumlu hem de olumsuz kuatmalaryla ztlktan btnle ulatrc
bir zellik gsterir. Mecnn, bu Ana Tanra ln rahminden yeniden domak iin manevi bir
lm yaar. Mecnn, tpk derviler gibi bir lokma bir hrka felsefesi ile inzivadadr. Bir nevi
nefsini lde piirip kendini arndrmaktadr.
2. Erginlenme
2.1. Bilge Arketip: Mecnnun Babas
Kahraman, bir dizi snavdan gemek zere tuhaf biimde akkan belirsiz biimlerin d
dnyasnda ilerler. (Campbell, 2010: 113) Kahraman snavlar yolunda ilerlerken yalnz deildir.
Kendisini destekleyen iyi kalpli bir g ona yardmc olmaya alr. Mecnnun vefal dostlar
onun bu hllerini babasna bildirirler. Mecnnun kendisine yazd iiri alan babas, llerin
yolunu tutar. Hasta olunu bir kede babo bir vaziyette bulur. Bir sre nasihatlerde bulunur.
Mecnnun babas; ona yardm etmek isteyen iyi kalpli g, yani bir bilge arketiptir. Bilge
arketip; bir yandan bilgi, idrak, dnce, bilgelik, aklllk ve sezgi, dier yandan da iyi niyet ve
yardmseverlik gibi ahlaki zellikleri temsil eder. (Jung, 2003: 91) Jung yal bilgeyi anlatmn
arketipi olarak adlandrmaktadr. Bu arketip baka klklara brnm olarak da grndnden
(rnein, bir kahraman, bir doktor, yada bir kurtarc olarak) anlatm szcn en geni
anlamnda almak gerekir. (Fordham, 1997: 75) Anlatlarda kahramann en zor annda ona
yardmc olan baba motifi, Hz. Hzr motifi yal bilge arketiptir.
Babas, Mecnnu kalk gidelim Leyla seni bekliyor diyerek kandrr ve eve gtrr.
Annesi, Mecnna nasihatler ederek; seni evlendirelim teklifinde bulunur. Mecnn da
-
The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351
345 Fuzlnin Leyla le Mecnn Mesnevsinin Arketipsel Sembolizm Balamnda zmlenmesi
kurtuluumun tedbirini anmayn cevabyla bunu reddeder. Mecnnun derdine deva olmak
isteyen baba, Leyla olmadan olunun teselli olmayacan anlar ve Leylay istemeye gider.
Leylann babas;
Dev ile peri birlikte olur mu? Olmaz sz ama! Sus! Sus (LM/ 1025) diyerek
Mecnnun dzelmesi hlinde kzn verebileceini syler. Mecnn her ne kadar ilacnn
olmadn sylese de baba pes etmez, tavsiyeler dorultusunda olunu Kbeye gtrr.
Mecnn, Kbede babasnn istediklerini yapmaz ve onu zer. Babas gidince yolculuuna
yalnz bana devam eder. Mecnn yolda bir daa rastlayarak ona ateli bir ark terennm
eder. Ses dadan yank yapnca Mecnn dan kendisiyle konutuunu zannederek sevinir ve
da kendisine arkada ilan eder. Da, eril bir unsur olup gc, kuvveti, yani babay sembolize
eder. Mecnnun da ile sylemesi bir nevi babann gnln almaya (Campbell, 2010: 144)
almasdr. Campbelle gre baba, (2010: 154) toplumdaki konumu ne olursa olsun, gen
varln byk dnyaya gemesini salayan erginletirici rahiptir.
2.2. Anima ve Animus Formlar
nsann bir hlinden ikiye blnme miti, Dou ve Bat mitolojilerinde mterektir. Buna
gre kadn, erkein iinden km ve bundan dolay varlk blnmtr. Bu sebepten dolay
insann bir taraf eksiktir. Kadn ve erkek birletii zaman aslnda bir olur. Jung, erkein
bilindnda bulunan diisel elere anima, kadnn bilindnda bulunan erkeksi elere de
animus der. Animann ift bir grnm vardr. Bir yandan saf, iyi ve soylu tanralara benzer
kiilii, te yanda, batan karc ve cad nitelikleri olmak zere kadnlarn aydnlk ve karanlk
ynlerini temsil ederler. Erkek eer kadns yann bastrrsa, anima kendisini, karanlk yn ile
gsterir. Kadndaki erkek e olan animus, anima gibi kkten tremi grnmektedir; Bir
kadna miras kalan erkein kollektif imaj, yaam boyunca erkeklerle olan ilikilerinden
kaynaklanan erkeklerle ilgili kendi deneyimi ve iindeki gizli erkeksi kkendir. (Fordham,
1997: 67-73) Anima ve animus arketipleri hayvan biiminde ya da kadn, erkek nitelikleri
atfettiimiz nesneler olarak simgesel ifade bulurlar. (Gkeri, 1979: 22) Bilin ve bilind
arasnda bir denge salaycs olan bu arketipler olmakszn birey btnleemeyecektir. Birey bu
arketipi kontrol altna alp denetimini salayabilmelidir. Anima, ana temas ak olan anlatlarda
daha belirgindir. Kahramann sevgilisi olan bey, padiah kzlar, devin tutsak ettii kzlar,
diisel eler birer animadr.
Buna gre Leyla, Mecnnun bilindnda olan kollektif kadn imaj, ksaca; animasdr.
Leyla, olumlu zelliklere sahip bir animadr. Mecnnun ilahi ak bulmasna dolayl ekilde
yardm eder. Anima, benlik ve bilind gleri arasnda iletiim kuran ve aamalarda
kahramanlara yardmc olan dii bir figrdr. (Gkeri, 1979: 125) Mecnnun k olmas,
btnle ulaabilmesi adna gereklidir. Aslnda, sevgi dediimiz ey yaradlmzdaki
btnl arzulamak, aramaktr. (Campbell, 2003: 36) Animas ile bir trl birleemeyen
Mecnn anima formlar zerinden ansn dener.
Mecnn l hayatnda yoluna devam ederken bir avcnn ceylanlara tuzak kurduunu ve bir
tanesinin bu tuzaa yakalanm olduunu grr. Bunun zerine alamaya balar ve avcdan
merhamet diler. Mecnn, elbiseleri karlnda ceylan avcnn elinden kurtarr. Mecnnun
elbiselerini karmas maddi varlndan soyutlanmaya baladna iarettir. Kurtard ceylan
ise bir animadr. Diiyle karlamas bir tesadf deildir. Ceylan tuzaktan kurtarmas
bilinaltndaki diisel duygularn kontrol altna almak istemesindendir. Birok kltrde kadn
motifinin karl olarak kullanlan geyik/ceylan, arketipsel sembolizm asndan da
-
The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351
346 lyas Kayaokay
kahramann iinde yuvalanan animasdr. (zcan, 2003: 79) Ouz Kaan, gergedanla
karlamadan evvel geyii aaca balayarak animasn kontrol altna almtr. Mecnn,
ceylann gznde Leylay grr. Gz nurdur, nur ise Allahtr. Ceylann gz Tanrnn
arketipal bir formudur. Arketipal Tanr, bireye direkt sunulmadndan sadece sembolik olarak
anlatlrlar. Bu ekildeki Tanr benzeri figrler gerekte, kiisel egoda bulunmayan gc
salayan btn psikenin sembolik temsilcileridirler. (Henderson, 2009: 112) Mecnn bu gc
de yanna alarak yoluna devam eder. Bu kez bir gvercinin bir avc tarafndan tuzaa
drlm olduunu grr. Geim derdi olduunu syleyen avcya, kolundaki inciyi vererek
gvercini kurtarr. nsan bilind olarak baz nesnelere sembolik anlamlar ykler. Self (z)
sklkla bir ta, deerli ta ya da kristalle simgelenerek ortaya kar. Ta, varl, doadaki saf
kendi oluu anlatt iin selfin simgesi olmaya uygundur. (Franz, 2009: 209) Mecnnun bu saf
ta avcya vermesi elbise de olduu gibi benliinde kendisinden vazgetiini gsterir. Avc
glge unsur olmakla beraber nefsin kendisidir. Tasavvufta, kiinin varlndan vazgemesi
mridin olgunlama srecinde nemli bir aamadr. Mecnn, gvercinden bana yuva
yapmasn kendisiyle beraber olmasn ister. Gvercin; deiimin ve dnmn simgesidir,
masallarda ve efsanelerde klk deitirme motiflerinde karmza kar. Ayn zamanda,
Hristiyan inancnda dourganl sebebiyle dii kabul edilen gvercin, Kutsal Ruhun simgesi
olmutur. Ku yuvas iindeki yumurtalarla beraber diisel bir edir.9 Bu ynyle anima olarak
dnlebilir. Mecnnun bandaki ku yuvas, onun kaos ierisinde bulunduu izlenimi
uyandrsa da aslnda ku yuvas, kozmik bir unsuru temsil eder.10 Romantik kahramanlarn
yapt gibi tabiata snan Mecnn burada vah hayvanlarla uyum ierisinde yaar. Bir nevi
kendi vah ynn kontrol altna almtr. Bireylemeyi baaran kahraman; kendi zgn
kiiliinin farknda olmasyla ve bilindn kabulleniiyle, tm canllarla hatta, inorganik
madde ve evrenle olan kardeliini gerekletirir. (Fordham, 1997: 99)
Mecnn, Leylann animusu konumundadr. Mecnn lde iken Leyla da odasna kapanr.
Ayana tten bir zincir balanan Leyla, evinde zindan hayat yaar. Arkadalarnn
tertipledii elencelerden zevk almamaktadr:
Geceleri kzlar topluluu yanndan gidince bir kede o ve mum kalrd. Muma gnlnn
gamn beyn ederek cierinin yan aklard. (LM/ 1204-1205)
Leylann konutuu mum, animus, yani Leylan bilindnda bulunun erkek figrnn,
bir nesnede kiiletirilmi semboldr. Fatih Usluer, baz mesnevlerde yer alan mum
mazmununun erkeklik unsuru olduunu belirtir.11 Bachelard; (2007: 61) ate ilkesinin, erkek
9 Yumurta, st Paleolitik alardan balayarak binlerce yl boyunca sembolik arenada temel e olarak boy
gstermi ve bunun yan sra, onun sembol ku ve kadnla eletirilmitir. Kadnn kula eletirilmesi, her eyin bir
yumurtadan doduuna inanlan alarda, yumurtann efendisi kula eletirilen kadn fikri ku bal tanra kadn
figrlerinin retilmesine de neden olmutur. Ate, Mehmet. Mitoloji ve Semboller Aksiseda Matbaas 2001. s.74 10 Ku yuvas ile ilgili daha fazla bilgi iin bkz. Bachelard, Gaston. Meknn Poetikas (ev: Alp Tmertekin)
thaki Yaynlar, stanbul: 2013. s.123-138 11 Konuyla ilgili Leyla ile Mecnn mesnevsinde de rnek vardr. Usluer, Hamdnin Ysuf u Zleyh
mesnevsindeki bir beyti yle izah eder: Zleyh'nn, ei Msr Azzi ile cinsel ilikiye girmediklerini belirtmitir.
Sebebi de Azz'in iktidarszldr. Bunu Hamd yle ifde etmitir: Etti takdr anun kildini mm / Mm germ
olcak ii malm. Burada Azz'in kilidi mum gibidir. Ancak mumun ma'lum ii yapabilmesi iin germ (scak) olmas
lazmdr. Zira yanan mumdan bilindii gibi damlalar kmaktadr. Dolaysyla Azz'in iktidarszlnn anlatld bu
beyitte kilid, yani Azz'in cinsel organ snmam/yanmam bir muma benzetilmitir ki bu durumda malm ii yani
cimay yapmas mmkn deildir. (Usluer, Fatih. Ak Mesnevlerinde Cinsellik Mazmunlar Turkish Studies
Volume 2/4 Fall 2007 s.497)
-
The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351
347 Fuzlnin Leyla le Mecnn Mesnevsinin Arketipsel Sembolizm Balamnda zmlenmesi
etkinlii olduu[nu] ve erkek organnn diklii gibi tmyle bedensel bir etkinlii olduunu
syler. Leyla mum ve pervaneden sonra ay ile de konuur. Leyla ayn gnee k olduunu
syler. Ay da eril zellie sahip bir mzekkerdir. Leylann aya snam eklinde hitap
etmesi onun erkeklik zelliine iarettir. Ancak ay baz mitlerde kadn simgesi olarak da kabul
edilmitir. Antik Msrda ise boynuzlu boa ile e tutulmaktadr.12
2.3. Glge Arketip: bn-i Selam
Bir gn Leyla, gam ve keder ierisinde gezerken bn-i Selam adnda muteber bir Arap beyi
Leylay grr ve k olur. Ailesinden, Leylay istemesini talep eder.
O asrlarda Arap lkesinde, soy sop itibaryla saylr, / byklerin ve ycelerin, halkn
nde gelenlerinin houna giden; kavray stn ve gzellii gnlleri aan; davranlar uurlu
ve hareketleri ho birisi vard./ Allah onun olanca muradn vermi, tli de adn bn-i Selam
koymu. (LM/ 1388-1392)
Divan airlerinin de glge arketipi olarak deerlendirebileceimiz rakib, mesnevde bn-i
Selam olarak karmza kar. Glgenin genellikle kt olmas onun tamamen kt olduunu
gstermez. (Jung, 1997a: 295) bn-i Selam, anlatlrken onun iyi biri olduu kanaatine varrz.
Hatta Mecnn, onun lm haberini ald zaman o benim dostumdu, dmanm deildi (LM/
2420) diyerek kendisi gibi k bir kii olduunu syler. Glge ile dost olmak hep glgeyi
ierileme yollardr. (Gkeri, 1979: 145) Ancak Fuzl, bn-i Selamn lmn Mecnnun h
sayesinde olduunu syler. Onun lm glgenin lmdr, artk Mecnnun animas ile
birlemesine bir engel kalmaz.
Dikkat edilirse Mecnnun iki glge arketipinin de cinsiyeti erkektir. Bunun nedeni her
cinsiyetin kendi cinsiyetinde bir glgesinin oluudur. Bir erkein glgesi baka bir glge bir
kadnn glgesi baka bir kadn olur. (Fordham, 1997: 64)
Leylann kabilesi g ederken o, bir deveye srrn aar ve kervandan ayrlarak animusunu
arar. O dnemin sosyal hayatna ters gelen bu durum, Leylann ierisindeki animus ilevinin
verdii cesaretin bir tezahrdr. Burada deve simgesi dikkat ekicidir. Deve; znde
kskanl, nefreti ve kt gleri simgeler. (ahin, 2009: 2118) Bu yzden glge arketiptir.
Leyla, bn-i Selam ile gerdee girmemek iin ona cinli olduu yalann syler. bn-i Selamn
lm sonrasnda deve ile dertlemesi bir nevi glge arketipiyle yzleme dncesidir.
Mecnnun karsna, glge arketip deve ile karsna kan Leyla, reddedilir. Deve, bn-i
Selamn bir uzantsdr.
2.4. Fedakr ve Sava k Mecnn
Mecnn, dnemin nl simalarndan Nevfel ile tanr. Nevfel, Mecnna yardm
edeceine sz vererek, Leylann kabilesine sava aar. Bu savata Mecnn, Leylann
kabilesindeki savalarn kazanmas iin dua eder. Bunun sebebini Mecnnun fedakr
arketipinin uyandrlmasna balayabiliriz. Pearson, (2003: 183) fedakrln en hakik ifadesi
sevgiden kaynaklanr der. Bnyesinde sevgi olan Mecnn, sevgilisinin askerlerinin malup
olmasn yerine kendi safndaki askerlerin yenilmesini diler.
12 Daha fazla bilgi iin bkz: Campbell, Joseph. Tanrnn Maskeleri Dou Mitolojisi (ev: Kudret Emirolu) mge
Yaynevi, stanbul: 2003 s.48
-
The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351
348 lyas Kayaokay
Nefs szc kendi eklinde de tercme edilir. (Chttck, 2008: 108) Mecnnun kendi
safndaki askerlerin yenilgiye uramas iin dua etmesi, aslnda nefsinin yenilgiye uramasn
istemesindendir.
Mecnn, bir gn bir lde bir htiyar ile zincire bal bir adam grr. htiyar ve yanndaki
dostu insanlar kandrarak dilencilik yapmaktadr. Mecnn gerek delilerin ancak zincire
yaratn syler ve htiyardan kendisini gezdirmesini ister. Gayesi bu yolla Leylay
grebilmektir. Dilencilik olumsuz olarak alglansa da diil bir e olan nefsin terbiyesi iin
gerekli bir unsurdur. Mecnn, dilencilik yaparak asl glgesi olan nefsini yenmeye alr. Bu
yzden bir fon karakter olarak grnen htiyar dilenci bir bilge arketiptir. Yal bilge, byleyici
gc ile bireyin manevilik ilkesinin canlandrlmasn salar.
Mecnn baka bir sefer krlk hilesine bavurarak Leylas ile grmeye alr.
Mecnnun bu pes etmeyen grnts onun iindeki sava arketipinin uyandrlmasyla
ilgilidir. Sava, esas arzularmza bal kalmamza yardmc olduu iin nemlidir. (Pearson,
2003: 133)
3. Dn
3.1. Dnn Reddedilii
Bir takm erkek ya da kadn yahut bunlarn formunda olan nesnelerin yardmyla
erginleme srecinin sonuna yaklaan kahraman yaam deitiren gezisinden dnmesi gerekir.
(Campbell, 2010: 222) Lakin kahraman bu dn srecinin tamamlanmasn erteleyebilir.
Leylann kabilesinin Mecnn hakkndaki dedikodular, Mecnnun babas tarafndan ho
karlanmaz ve olunu bulmak iin yeniden le ynelir. htiyar baba, Mecnnu bularak ona
nasihat eder yolculuunu brakmasn ister:
(Sana) bu maceralar yaramaz! Ayp cinsinden olan sadalar sana yakmaz./ O zamanlar
dalgn idin imdi akllsn! imdi dalgn gezme llere dme. (LM/ 2020-2021)
Babasnn bu dn arsn bir an iin dnen Mecnn, mademki ben seni braktm sen
de beni brak diyerek ary reddeder. Erginleme srecinin sonuna doru Mecnndaki
Byc arketipi uyanmtr. Bycnn hedefi kendisi ve dierleri iin neyin doru olduunu
grmektir. (Pearson, 2003: 254) Byc arketipi harekete geirildiinde yaad dnyay
kendisi seebilmek iin kontrol ele alr. Mecnn eve dnmenin kendisi iin doru olmadn
bilir. Mecnnu ikna edemeyen baba aresiz evine dner. Mecnnun byl ka devam
eder. Baz kahramanlar bu dnyay tmyle gzden karrlar. Onlar eken baka bir yaam
vardr ve onun iinde dnmemecesine kaybolurlar. (Gkeri, 1979: 172) Baba bunun akabinde
vefat eder. Mecnn, babasnn lm ardndan daha da olgunlar. Nihayetinde Allaha yalvarr
ve babann simgesi olan daa gider.
bn-i Selamn lmnden sonra Leyla, Mecnnu aramaya balar. ki k karlanca
birbirini tanmaz. Mecnn hikyesini anlatnca Leyla onu tanr. Mecnn burada ikinci Leyladan
yz evirerek ikinci defa geri dn arsn reddeder.
3.2. Yce Birey: Mecnn
Ruhsal yap, bilin, bilindn ieren bir btndr. Bu iki ruhsal dzenin, her ikisine
ortak, bir orta nokta yoluyla birlemelerine yol aan arketip imgesine Jung, Benlik (Self) der.
Bu Kendilik bireyleme yolundaki son duraktr. Erginlemi bir bireyden bahsedebilmek iin
bu orta noktann bulunmas ve birletirilmesi elzemdir. Varlmas zor olan Selfin douu,
-
The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351
349 Fuzlnin Leyla le Mecnn Mesnevsinin Arketipsel Sembolizm Balamnda zmlenmesi
ruhsal merkezin yer deitirmesi demektir; yani yaama kar bambaka bir tutumda, davranta
olmak demektir. Ksacas tam bir dnm sz konusudur. (Jung, 1997a: 76) benlik
arketipinin bir dier grnm yce birey arketipidir.
Mecnn, Leylay geri evirirken bizlere artk erginletiinin haberini verir:
nceleri bu ie balarken ben ocuktum, devran ise usta idi. / Gya ebced dersini
okuturdu, ama beni de sana balamt. / imdi olgunluk elde etmiim, yetikin adm ebced okur
mu? / Mademki ak yazsnn ucu sona eriti, satr ban grp ancak mek etmeye balarm.
(LM/ 2655-2658)
Leyla, Mecnnun kmil mertebesine ykseldiini anlayarak, sevindiini syler.
Bireyleen kahramandaki olgunluk, dier kiiler tarafndan da hissedilir. (Franz, 2009: 161)
Mecnnun erginlemesinde Leylann ak nemli bir fonksiyonu olmutur. Jung, (1997b: 70)
en keskin biimde bilincimize varmamz bir duygu etkisinde kaldmz zaman gerekleir
diyerek akn kahramann erginlemesindeki etkisini ortaya koyar. Mecnn, artk bilin ve
bilind arasnda ba kurmu bir yce bireydir. Pearson bunu masumun geri dn
arketipi olarak deerlendirir. Kahraman erginleme yolculuunun sonunda arad hazineyi
bulur. (Pearson, 2003: 195) Persona (delilik) anima ve formlar, balinann karn olan l ve
glge arketipler, Mecnnun bu bireyleme servenini tamamlamasna yardmc olurlar.
Bireylemeyi gerekletiren kahraman artk kendi ruhsal yapsnn en karanlk kelerine kadar
bilincine varabilmitir. (Gkeri, 1979: 17) Kahraman artk daha deneyimli ve olgundur.
3.3. Yeniden Douun Simgesi: Mezar
Hikyelerde maceradan dn ksa bir ekilde anlatlabilir. Mecnnun servenden dn
yaad dnyada gereklemez. Leylann lm haberini Zeydden duyan Mecnn, kendisini
Leylann mezarna gtrmesini ister. Mezara giden Mecnn:
Y Rb bana cism cn gerekmez
Cnn yok ise cihn gerekmez (LM/ 2916)
diyerek bu dnyadan gmek istediini beyan eder. Mecnn, gnlnn srlarn aklaynca,
Allahn takdiri de dncesine uygun oldu. / Allahn inayeti yardmna gelince onu maksadna
kavuturdu. / Emel bahesinden gl derdi. Ecel srahisinden arab iti. / Sevgilisinin kabrini
kucaklad. O mezara cann sadaka etti. / O yerinde duramayana k ve miskin Leyla diyerek
tatl cann verdi. (LM/ 2926-2930)
Bu hali grenler Leyla ile Mecnnu ayrmamak iin ayn mezara koyarlar. ki k artk
vuslata ermitir. Yolculuun sonundaki dl, vaat edilmi -topraklara girme deneyimidir.
(Pearson, 2003: 198) Mecnnun nihai dl; Leyla ile ayn mezara konulmasdr. Mezarlk
yeniden douun ve dnmn simgesi olup kaosun kozmosa dntnn habercisidir.
Tasavvuf adan bakldnda mezar, gerek leme alan bir kapdr. Mecnn bir arnma
yolculuu ile gerek mauka kavuabilmitir. Zeyd klarn kavutuunu daha sonra ryasnda
grmtr.
SONU
Bir ekol hline gelen Jung psikolojisinin en nemli unsurlar; bilin ve kollektif bilind,
arketip, (persona glge, anima ve animus, yal bilge, z) bireyleme, gibi kavramlardr.
Arketipsel eletiri yntemiyle sanat eserlerinin psikolojik yaps irdelenir. Fuzlnin tasavvuf
-
The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351
350 lyas Kayaokay
bir eseri olan Leyla ile Mecnn mesnevsine arketipsel adan baktmzda karmza u
sonular kar.
Haberci dayann yardmyla benlii uyandrlan Kays, mecnn personas altnda animas
Leyla ile btnleebilmek iin nce glgesini tanr. Mecnnun glge arketipleri, Leylann
babas, avc ve bn-i Selamdr. Asl yenmesi gereken glgesi ise nefsdir. Mecnn, balinann
karn olan ln rahminde yeniden dirilmek zere bir lm yaar. Mecnn, bu serveninde;
baba, Zeyd, Nevfel ve htiyar adam gibi bilge arketiplerin yardmn alr. Anima ile
btnleemeyen kahraman, anima formlar zerinden bunu gerekletirmeye alr. Pearsonun
ortaya koyduu yetim, gezgin, sava, fedakr, masum, byc gibi arketipler de tekml
srecinde Mecnnun tm vasflarnn gelimesine yardm ederler. Mecnnun
bireyleme/olgunlama serveni, bu arketiplerin btnletirilmesiyle baaryla tamamlanr.
Ayrlma ve erginleme safhalarn baaryla gerekletiren Mecnnun dn aamas mezarda
gerekleir.
.
KAYNAKLAR
BACHELARD, Gaston. (2007), Atein Tin zmlemesi (ev: Nail Bezel) teki
Yaynlar, stanbul.
SELUK, Bahir. Kayaokay, lyas. (2014), Gassetin Sevgi stnesinden Fuzlnin Ak
Anlay stne IX. Klsik Trk Edebiyat Sempozyumu (Prof. Dr. Hasibe
Mazolu Hatrasna) 15-17 Mays.
CAMPBELL, Joseph. (2010), Kahramann Sonsuz Yolculuu (ev: Sabri Grses)
Kabalc Yaynlar, stanbul.
------------------------ (2003), Tanrnn Maskeleri Dou Mitolojisi (ev: Kudret
Emirolu) mge Yaynevi, stanbul.
CHITTICK, William. (2008), Tasavvuf, Ksa Bir Giri (ev: Turan Ko) z Yaynlar,
stanbul.
EMRE, smet. (2005), Edebiyat ve Psikoloji An Yaynlar, Ankara.
FUZL. (2008), Leyl v Mecnn (Haz. Hseyin Ayan) Dergah Yaynlar, stanbul.
FORDHAM, Frieda. (1997), Jung Psikolojisi (ev: Aslan Yalner) Say Yaynlar.
stanbul.
FRANZ, M. L. Von. (2009), Bireyleme Sreci (nsan ve Sembolleri, Editr: Jung, C.
G) (ev: Ali Nahit Babaolu) Okuyan Us Yaynlar, stanbul.
GKER, A. pek. (1979), Arketiplere Dayanan Yeni Bir nceleme Ynteminin
Tantlarak ngiliz ve Trk Edebiyatnda Baz Romans ve Epik Niteliinde
Yaptlara Uygulanmas Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi.
HENDERSON, Joseph L. (2009), Modern nsan ve Mitler (nsan ve Sembolleri, Editr:
Jung, C. G) (ev: Ali Nahit Babaolu) Okuyan Us Yaynlar, stanbul.
JUNG, C. G. (a) (1997), Analitik Psikoloji (ev: Ender Grol) Payel Yaynlar,
stanbul.
-
The Journal of Academic Social Science, Yl: 2, Say: 7, Aralk 2014, s. 337-351
351 Fuzlnin Leyla le Mecnn Mesnevsinin Arketipsel Sembolizm Balamnda zmlenmesi
------------------(b) (1997), Bilin ve Bilinaltnn levi (ev: Engin Bykinal) Say
Yaynlar, stanbul.
------------------ (2003), Drt Arketip (ev: Zehra Aksu Ylmazer) Metis Yaynlar,
stanbul.
------------------ (1999), Kefedilmemi Benlik (ev: Canan Ener Slay) lhan Yaynevi,
stanbul.
JAFFE, Anilea. (2009), Grsel Sanatlarda Sembol (nsan ve Sembolleri, Editr: Jung,
C. G) (ev: Ali Nahit Babaolu) Okuyan Us Yaynlar, stanbul.
KISA, Cihad. (2004), Carl Gustav Jungta Din ve Bireyleme Sreci Yksek Lisans
Tezi, Dokuz Eyll niversitesi, zmir.
ZCAN, Tark. (2003), Ouz Kaan Destannn Kahramanlk Mitosu Bakmndan
zmlenmesi Mill Folklor, Bahar, Say: 57, 7681.
PEARSON, Carol S. (2003), imizdeki Kahraman, Yaadmz Alt Arketip (ev:
Semra Ayanba) Akaa Yaynlar, stanbul.
SCHMMEL, Annemarie. (2004), slamn Mistik Boyutlar (ev: Ergun Kocabyk)
Kabalc Yaynlar, stanbul.
SPIEGELMAN, M. J. , Pir Vilayet nayet Han. , Fernandez, Tasnim. (Editr) (1994),
Jung Psikolojisi ve Tasavvuf (ev: Kemal Yazc Ramazan Kutlu) nsan
Yaynlar, stanbul.
AHN, Veysel. (2009), Boa Han Hikyesinin Anlat Dzlemindeki Grnm
Turkish Studies, (Prof. Dr. Ahmet Buran Armaan), Volume 4/8, s.2099-2128