Hasan Ali Yucel Egitim FakO/tesi Dergisi Say1 2 (2004), 11-24

11

TORK EGiTiM REFORMUNDA BiRiSiM: MEHMET TAHiR MONiF PA~A

BetUI Batrr (*) OZET

Bilimin ve ak//n onemini kavram1§, bun/an ya§amm temel esas1 saym1§ pozitivist aydmlanm1zdan Mehmet Tahir MOnif Pa§a, i/erlemede tek §arlm medenile§mek oldugunu savunmu§tur. Medenile§mek MOnif Pa§a'ya gore §oyle tan1mlanm1§ttr: "Teknoloji, fen, egitim k1sacas1 bilimdeki ilerlemeleriy/e bat1, medeniyetin kay-nag1d1r. Bu sebeple bat1 ornek almma/1 ve bat1ya benzer yenilikler yap1/ma/1d1r. Oncelikle, yap1/acak bu yeniliklerin ka/1c1/1g1 da ha/km egi-tilmesi ile yani fikir terbiyesi ile sag/anma/1d1r." MOnif Pa§a, dO§Once/erinin oziinde yatan .bu fikirleriyle top/umun egitilmesi konusunda olduk

12 Betiil Batzr

Osmanil toplumu, Tanzimat'rn ilaniyla birlikte, yabanc1 kald1g1 konular-la esasil olarak tan19maya ba9lam19t1. Art1k bir bat1 medeniyetinin, teknolo-ji ve bilim alanindaki ilerlemenin, Osmanl1'dan 9ok onde oldugu anla91lm19t1r.

Tanzimat devrinden once yap1lan birtak1m yenilikler, Osmanil'nin iler-lemesinde. onemli bir a9ama olmu9 ve yeni duzenlemelere zemin haz1r-lam19t1. Tanzimat Fermani hukumlerinin uygulanmas1, devletin ve halkrn uzerine du9en gorevleri yerine getirmesine bagilyd1. Devlet, onu yonetenleri tarafrndan gorevini ba9arabilirdi.

Tiirk Egitim Reformunda Bir isim:-'Munif PaJa 13

s.246). Burada iran ediplerinden Mirza Senklah'dan Fars9a, babasr ve diger alimlerden de Arap9a'y1 6grenmi1?tir (ibnulemin, 1988, s.997). Yine Arap9a'y1 ogrenmesinde onemli bir yere sahip olan Emeviye Medresesi'ne, $am'da bulunduklarr surece devam etmi1?tir (BOA, Sici/1-i Ahval, No:3, s.246; Dogan, 1991, s.47). 1851 [H.1267]'de $am Eyaleti Meclis-i Kebir'i kalemine gorevlendirilerek, 21 yci1?1nda meinuriyet hayatrna ba1?lani11?trr. 1852 [H.1268] yrlrnda istaribul'a gelmi1?tir. Bundan sonraki yrllarda 9e1?itli gorevler-le memuriyetine devam etmi1?tir.

1853 [H.1269] senesinde mUlazemetle Babrali Tercume Odasr'nda goreve ba1?lam11?trr. Sicill-i Ahvafde ge9en ve ozellikle belirtilen mUlazemet tabiri, Munif Pai?a'nrn bir tUr staja ba1?lad1grna il?aret etmektedir. Bu gorev Munif Pai?a'nrn batr dilleriyle tanr1?masrna sebep olmu1?tur. Yabancr dil ogrenimi ile ilgili olarak Ebuzziya Tevfik l?Unlarr soyler : "Bat1 dillerinden Frans1zca'y1 Miltercim As1m Efendi'nin kJ/avuzlugu ve Bab-1 Ali yabanc1 differ ogretmeni Prusya/1 Emin Efendi merhOmun gayret ve himmetiyle az zaman zarfmda tahsil etmi§tir ki, bu dile intisab1 omrilniln sonuna kadar sermaye-i feyz O terakki ihraz eylemi§tir." (Ebuzziya Tevfik, "Munif Pai?a", Yeni Tasvir-i Efkar, 10 $ubat 1910, s.251).

1854 [H.1270]'de Gelibolu Asakir-i Muavine Komisyonu Ba1?katipligine ve 1855 [H.1271 ]'de de Berlin Setaret-i Seniyyesi ikinci Ba1?katipligine tayin edilmi1?tir (BOA, Sicill-i Ahval, No:3, s.246; ibnulemin, 1988, s.998). Berlin'e Ahmet Kemal Pai?a maiyyetinde gitmil?, Avrupa'yr gormui? ve her i?eyden onemlisi Berlin Oniversitesi'nde derslere katrlarak, felsefe, hukuk, fizik gibi konularda bilgisini arttrrma imkanrnr elde etmi1?tir3 . Berlin'de Almanca'nrn yanrnda ingilizce ve Yeni Yunanca (Rumca)'yr da 6grenmi1?tir. Munif Pa1?a, Sicill-i Ahvafde de belirtildigi uzere Turk9e, Arap9a, Fars9a, Fransrzca, Almanca, ingilizce ve Rumca'yr konu1?ur ve yazardr.

Munif Pai?a'nrn egitiminde ve memuriyet hayatrnda onu himayesine alan Ahmet Kemal Pai?a'nrn ayrr bir yeri vardrr.

14 Betiil Bat1r

kendi cumleleriyle, "Meclis-i Maarif riyasetinde maarifi degil, mec/ise mah-sOs kag1tlannm ser-namesindeki hatay1 bile duzeltmeye muvaffak o/a-madan ... " 1872 [H .1289]'de sona ermi:;; ve Tahran Setareti'ne tayin edilmi:;;tir (BOA, Sici/1-i Ahval, No:3, s.246; ibnulemin, 1988, s.999). 1877, 1878 ve 1884 seneleri olmak uzere Lie; kez Maarif Nazrrlrgr gorevinde bulunmu:;;tur. 23 $ubat 1880 [H.12 Rebiulevvel 1297] tarihinde Munif Efendi "vezir" paye-si alarak Pa:;;a rutbesine yukselmi:;;tir. Hoca Tahsin, Munif Efendi'nin vezirligi-ni :;;u dortlukte tarihlendirir :

"Kamyab a/du vezaretle Maarif Nazm Kadr-1 erbab1 bi/Or §ah1 felatun iktinah Oldu bu tarihte ehli maarif serfiraz Yevmi mevlidde vezir etti Munifi Padi§ah." [1297] ( ibnUlemin,

1988, s.999). Son kez bulundugu Maarif Nazrrlrgr'ndan 1892 [H.1309]'de

azledilerek dart yrla yakrn bir si.ireyi kendi deyimiyle evde bo:;; oturarak gec;ir-mi:;; ve padi:;;aha sundugu arizada, Viyana Sefirligi gorevini istemesine rag-men, kendilerine ikinci kez 1896 [H.1313]'da Tahran Sefirligi memuriyeti verilmi:;;tir (ibni.ilemin, 1988, s.999). Bu gorevinde bulundugu srrada krzrnrn vefatrnr ogrenen Munif Pa:;;a, derhal Tahran'dan istanbul'a donerek, memuriyet hayatrnr sona erdirmi:;;tir. Bundan sonraki ya:;;amrnr istanbul'da gec;irmi:;;tir (ibnUlemin, 1988, s.1000).

6 $ubat 1910 [H.25 Muharrem 1328] tarihinde istanbul'da Erenkoy'deki ko:;;ki.inde vefat etmi:;;tir. Sahra-yr Cedit mezarlrgrna defnedilmi:;;tir ( ibnUlemin, 1988, s.1000).

Mi.inif Pa:;;a, Murassa-i Osmani ve Mecidi Ni:;;anlarrna, altrn ve gi.imi.i:;; imtiyaz ve altrn Girit madalyalarrna; Almanya, Romanya, italya, iran, Rusya, Yunanistan Devletlerinin ve Papa'nrn birinci ri.itbe ni:;;anlarrna sahip-tir (BOA, Sici/1-i Ahva/, No:3, s.246).

Mi.inif Pa:;;a, ya:;;adrgr devirde, fikirleriyle oldugu gibi ya:;;am :;;ekliyle de c;evresindekilerden farklr olmu:;;tur. Ya:;;adrgr ev, bulundugu sokagrn4 en gi.izel evidir. Gi.izel oldugu kadar, ya:;;adrgr konagrnda, Avrupa'yr omek alrr-casrna eski tip kafesli pencereler yerine "panjur" adr verilen Avrupai bir yapr sergilemektedir (Nevsa/-/ Osman/, istanbul 1326, s.205). Mi.inif Pa9a adeta c;evresindeki insanlara bu ti.ir yeniliklerle ornek te:;;kil etmekteydi. Pa:;;a'nrn evi, o semtte o kadar dikkat c;ekerdi ki, bi.iyi.igi.i ki.ic;i.igi.i evin oni.inden her gec;i:;;lerinde hayrarilrkla bakar kalrrlardr.5

II. Ki~iLiGiNi VE D0~0NCELERiNi YANSITTIGI iLMf FAALiYETLERi

Mi.inif Pa:;;a, biyografisinde de gori.ildi.igi.i i.izere bilgin bir aileden gelmektedir. iyi bir egitim almr:;;, genc;ken Mrsrr, Kahire ve $am'da ilim tahsil etmi:;;tir. MehmetAli Pa:;;a'nrn Mrsrr'da yapm19 oldugu yeniliklere :;;ahit olmu:;; ve bu yenilikleri tanrmr:;;trr (Olken, 1999, s~64 ). Sonrasrnda ise bulundugu gorevler geregi Berlin'e gitmeyle Avrupa'yr tanrmr:;; ve Dogu di.inyasr ile Batr

F.3

Tiirk Egitim Reformunda Bir jsim: Miinif Pa:ja 15

dunyasrnr kar~rla~trrma frrsatrna sahip olmu~tur. Edebiyat, Tarih, Cografya, Felsefe, Hikmet-i Tabiiye, Hukuk, Devletler

Hukuku, Ekonomi gibi konularda bilgi sahibi olan Munif Pa~a. filozof-me~rep, ho~ sohbet, herkese anlayr~la ve al9ak gonullUlukle davranan6, herkesin anlayacagr dille konu~an, yeniliklerin, ilerlemenin ancak du~uncelerle ve bunlarrn herkese ac;rklanmasryla olabilecegini savunan bir ~ahrstr (Ali Fuad, 1930, s.3 ; Duran, 1987, s.805). Kendine olan guveni sayesinde fikirlerini sonuna dek savunmu~. 9ogu zaman da du~uncelerini sert bir dille ifade etmekten 9ekinmemi~tir.

ilerlemenin ve devletin her, yonuyle kalkrnmasrnrn siyasetle, rejim degi~ikligi ile degil, fikirlerle ve fikri geli~tirecek yeniliklerle; krsacasr fikrl ter-biye ile olabilecegi tezini savunmu~tur. Bu ozelligiyle 9agda~r oldugu "Gene; Osmanlrlar"'dan da, bu noktada ayrrlmr~trr.

A) Cemiyet-i ilmiye-i Osmaniye'yi ve Yayin Orgam MecmOa-1 FilnOn'u Topluma Kazand1rmas1

Munif Pa~a. ilerlemede, tek yolun gazete, kitap, dergi gibi ileti~im arac;larr oldugunu ve boylece halkr aydrnlatarak, toplumu bilin91i hale getir-menin gerektigini du~unmu~tUr. Dolay1s1yla bu imkanr saglayacak bir kuru-ma ihtiya9 duyarak 1863 [H .1279] senesinde Cemiyet-i ilmiye-i Osmaniye'yi? kurmu~tur. Cemiyet, kitap yazmak, kitap tercumeleri yapmak, genel dersler vermek gibi her tUrlu ilml faaliyetle egitime katkrda bulunmu~tur (MecmOa-i FilnOn, Birinci sene{I}, Numara 1 (1 ), istanbul 1279, s.2). Kurulu~ ama9larrna uygun olarak cemiyette, ulkenin fikrl aydrnlanmasrna yard1mc1 olacak toplantrlar duzenlenmi~ti. Cemiyetin uyeleri bu toplantrlarda yeni fikirler uzerinde tartr~arak, dinleyenleri de boylece du~unmeye yonelt-mi~lerdi.

Munif Pa~a cemiyetin kuruldugu yrllarda yaptrgr bir konu~masrnda alfabe degi~ikligi konusunda ilk ad1m1 atarak bazr tekliflerde bulunmu~tu (Levend, 1949, s.167; Tansel, 1953, s.224). Konu~masrnda, alfabemizin eksikligine ve bu sebeple okuma-yazma oranrnrn du~uklugune deginmi~tir. Avrupa'da ya~lrsrndan gencine herkesin okuma - yazma bildigini, ancak bizde bunun mumkun olmad1grn1, dolayrsryla bu ~artlar altrnda hedeflenen fikrl terbiyenin de ba~arrya ula~amayacagrndan bahsetmi~tir. Bu engeli a~mak ic;in iki oneride bulunmu~tur. Birincisi harflerde hareke kullanrlmalr, ikincisi harfler ayrr yazrlarak kelime olu~turulmalr ( Levend, 1949, s.168-169; Tansel, 1953, s.224). Aynr tartr~ma ve oneriler birka9 sene sonra, yine cemiyetin duzenledigi bir konferansta Ahunzade Feth-Ali tarafrndan da tekrarlanmr~trr. Ancak bu konu~malarda kastedilen, tam anlamryla bir alfabe degi~ikligi degil, sadece okuma - yazmayr kolayla~trracak birtakrm degi~ikliklerdi. Arap alfabesini degi~tirmek, bilindigi uzere Mustafa Kemal AtatUrk'un onderliginde olacaktrr.

Cemiyetin yayrn organr "MecmOa-i FilnOn" dergisiydi. MecmOa-i FilnOn dergisi Turk9e'de ilk bilimsel dergi oldugu gibi, 18.yy Fransa'srnda

16 Betul Batzr

"Grande Encylopedie" ozelligiyle bilinmeyene dogru ac1lan bir pencereydi ( Lewis, 1998, s.432; Akunal, s.118).

Munif Pa~a'rnn eseri olan bu dergi, 1863 [H.Muh~rrem 1279] tari-hinde ne~redilmeye ba~lanm1~t1 (Lewis, 1998, s.432). Ilk say1da Munif Pa~a. derginin yaymlanmasmda, amacm "vatan 9ocuklarmm yeti~mesini saglamak" oldugunu belirtirken, derginin niteliklerini de ~oyle s1ralam1~t1: (MecmOa-i FiinOn, istanbul 1279, I - 1, s.19.)

- Dergi ayhk olarak bas1lacakt1r. - Tamam1 32 sayfa olacakt1r. - Herkesin kolayca anlayabilecegi bir dil kullarnlacaktir. - Dernek uyeleri haricinde d1~andan gelecek yaz1lara da yerverilecek-

tir. - Her tUrlu fen ve sanayiye faydah yaz1lar yaymlanacakt1r. - Din ve politika ile ilgili yaz1 yazmak ise yasaktir. MecmOa-i FiinOn dergisi Munif Pa~a ve onun gibi du~unen fikir

· adamlannm yaz1lanyla 1863'de yaym hayatma ba~lam1~ ve 33.sayismda yaymm1 istanbul'daki kolera salgm1 yuzunden durdurmak zorunda kalm1~t1r. 1866 [ H.Muharrem 1283]'da 34.sayidan itibaren yeniden 91kmaya ba~layan derginin, bu defa da 1867 [ H.Safer 1284]'de tekrar ne~rine son verilmi~tir (Nevsal-i Osmani, istanbul 1326, s.207; Akunal, s.117 ). 1883 [H.1300] y1hnda tamamen Munif Pa~a'ya ait olmak uzere yaymlanan Risa/e-i MevkOte admdaki dergi, MecmOa-i FiinOn dergisini canlandirmak uzere ne~redilmi~. ancak Pa~a'rnn "Bir Y1ld1z Bocegi ile Bir Yolcu " ba~hkh yaz1s1 bahane edilerek, padi~ah iradesiyle derginin yaym1 ilk say1smdan itibaren sona erdirilmi~tir (Nevsal-i Osmani, istanbul 1326, s.207; Akunal, s.113 -117).

MecmOa-i FiinOn bir tLir okuldur (Tanpmar, 1988, s.181 ).

Tiirk Egitim Reformunda Bir isim: Miinif Pw;a 17

dan itibaren "Hi.ilasa-T Politika" bal?h91 altinda di.inya devletleri hakkinda bilgi vermesi, hem halk1 olanlardan haberdar etmesi bak1m1ndan, hem de onlara Avrupa'y1 tarntmas1 ay1sindan onemlidir.

B)De{Ji§imlere Toplumu Haz1r/ayan Milnif Pa§a'nm MecmOa-i FilnOn'daki Yaz1/an

bzellikle MecmOa-i FilnOn'un yayin hayatina bal?lad1g1 ilk senesinde (1863) Pal?a'rnn yazmll? oldugu birka9 konu ile ilgili bal?hklara deginmek, di.il?i.incelerini anlayarak onu tarnmak ay1s1ndan faydah olacakt1r.

"Takriz-i Terceme-T Telemak" bal?h91 ile yazd1g1 yaz1da Mi.inif Pal?a, Meclis-i Vala'y1 Ahkam-1 Adliye Reisi Yusuf Kemal Pal?a'nin Frans1zca'dan terci.ime ettigi "Telemak" adh eseri ovmektedir. Bugi.inki.i kitabiyat ad1 verilen kitap tarnt1mlanna benzer l?ekilde, eseri ozetleyip, eser hakkindaki fikirlerini de yazm1l?t1r. Yusuf Kemal Pal?a'rnn terci.imeyi yaparken, eseri ilavelerle si.isledigini de belirtmil?tir (MecmOa-i FilnOn, 1-3, s.94-97 ).

Terci.ime olarak kaleme ald1g1 "Cin'de Bulunan Ahali-i islam" adh yaz1s1nda, Avrupa seyyahlarindan birisinin

18 Betiil Bat1r

"Darulfi.inOn'da Ders-i'am Ku$adr" ba$1rklr yazrsryla, Kimyager Dervi$ Pa$a'nrn Darulfi.inOn'daki ilk dersini anlatmr$trr. Burada yaprlan elektrikli (fiziksel) deneyler, seyredenleri hayrete du$Lirmu$ ve yogun bir kalabalrk tarafrndan izlenmi$tir. Munif Pa$a bu kalabalrgr anlatrrken, bazr cahil insan-lar i::ince gelip yer buldugu ic;:in, ilgili ki$ilerin dr$arrda kaldrgrndan $ikayet etmi$tir. Bu sebeple, bundan sonra toplant1lara kat1lacaklarr biletle davet etmenin daha dogru olacagrr.1 tavsiye ederken, bu i::inerinin toplant1larr engellemek yerine daha uygun hale getirmek amacrnda oldugunu da i::inem-le belirtmi$tir (Mecmua-i FOnun, 1-7, s.301-304). Yine bu konuyla ilgili yazd1g1 bir makalesinde, duzenlenen bir derse Fuad Pa$a'nrn kat1ldrgrn1, burada, dersi veren hocay1 ve verilen dersi i::iven si::izler si::iyledigini bildirmek-tedir (Mecmua-i FOnun, 1-8, s.330-332).

Tanzimat i::incesi ve sonrasrnda, Bat1'n1n ekonomi ile ilgili du$Lincelerinin, Osmanl1 Devleti'ne giri$inde c;:e$itli ki$i ve kurulu$1arrn etki-leri olmu$tur. 1863'1u y1llarda etkili olan bu kurulu$1ardan biri de "Cemiyet-i ilmiye-i Osmaniye"'dir. Cemiyetin bu konudaki etkileri, fikirlerini yayd1klarr arac;: olan MecmOa-i FunOn'daki yaz1larla belirtilmi$tir (Mecmua-i FOnun, 1-1 /9,s.1 vd.). MecmOanrn yayrn hayatrna ba$lad1g1 1863 [H.1279] y1lrnda, ekonomiyi yakrndan ilgilendiren geli$meler ya$anm1$tl. 1863 [H.1279] y1hn-da, ilk resmi butc;:enin haz1rlanmas1, 4 $ubat 1863 tarihinde ilk defa devlet bankas1 olarak Osmanl1 Bankasi (Bank-1 Osmani-i $ahane)'nrn kuru1U$U ve bankanrn kuruldugu tarihten itibaren para ile ilgili yapt1g1 c;:ah$malarr, bu geli$melere i::irnek olarak verebiliriz (Guran, 1989, s.5; Eidem , 1997, s.28-29).

Devlet, 1839 senesinden 1862 y11Jna kadar gec;:en sure ic;:erisinde kar$1l1ks1z kaime (evrak-r kavaim-i nakdiyye11) basarak bunlarr, c;:e$itli di::inemlerde faizli ya da faizsiz olmak uzere piyasaya surmu$tU. 1856 senesinde c;:e$itli sebeplerle ilk defa imparatorlugun buyuk devletlerden bore;: almasr ile birlikte ic;:ine du$tUgu ekonomik srkrntrlar sonucu, bu giri$im ba$arrh olamamr$ ve 1862 Temmuz'unda bu krymetli paralar (evrak-r kavaim-i nakdiyye) tedavulden kaldrrrlm1$t1r (Mecmua-i FOnun, "ilga-yr Kavaim-i Nakdiyye", 1-3, s.123-131; Eidem, 1997, s.77). Bu konu ile ilgili Munif Pa$a yaz1larrnda halka bilgi vermeyi ihmal etmeyerek, "ilga-yr Kavaimi Nakdiyye" ba$1rklr yazrsryla "evrak-r kavaim-i nakdiyye'"nin devlete ve halka fayda getirmesi amacryla basrlmr$ olmasrna ragmen, sonralarr degi$en $art-larla, devleti ve halkr zor durumda brrakmr$ olmasrndan dolayr, Fuad Pa$a'nrn mali bir tedbir olarak evrak-r kavaim-i nakdiyyeyi tedavulden kald1rmasrnr anlatmaktadrr (Mecmua-i FOnun, 1-3, s.123-131 ). Munif Pa$a bu tedbiri c;:ok dogru buldugunu, Fuad Pa$a'nrn mesleginin tecrubeli bir ki$isi olarak bi::iyle bir i::inlemi ba$arryla sonuc;:landrrdrgrnr, kurulan komisyonun marifetiyle krsa surede kaimelerin toplanrp muhafazasrnrn sag-landrgrnr, memnOniyet ic;:erisinde bildirmektedir (Mecmua-i FOnun, 1-4, s.153-160 ).

Munif Pa$a, kaimelerin piyasadan kaldrrrlmasrnrn ba$ka yer ve

--

Tiirk Egitim Reformunda Bir isim: Miinif Pa:ja 19

zamanlarda ya$and1g1n1 orneklendirircesine yine dergide, "Tarih-i

20 BetU/ Batir

den13 ba~ka, Beyazrt Genel KutGphanesi'nin a91lmasrna da oncu olmu~tur (U9man, 1999, s.330; Dogan, 1991, s.17 4 ). Onun ilminden yararlanmak isteyenler ise, Pa~a'nrn evindeki sohbetlerden istifade etmi~lerdir.

Munif Pa~a'nrn evinde toplanrhp, genellikle ilim ve fen hakkrnda tartr~malar yaprlmaktaydr.14 Oyle ki konagrna Fas'tan Japonya'ya kadar islam dunyasrnrn her tarafrndan ziyaret9iler gelmekteydi. Bu ziyaret9iler 9ogu zaman AbdOlhamid'i ~Opheye du~Ormu~tO ("Munif Pa~a", Yeni Turk Ansiklopedisi, VII, s.2537 ). Kendisi zengin bir kutOphaneye sahip olup, hay-atr boyunca Dogu ve Batr'dan bir hayli kitap toplam1~t1 (Ali Fuad, 1930,s.9).

Ill. ESERLERi

Munif Pa~a. degindigimiz yazrlarrndan da anla~1ld1g1 Ozere, 9e~itli Ronularda bilgi sahibidir. Tarih, felsefe, cografya, jeoloji, dil, egitim, ansiklo-pedik bilgi, hatrrat, bilimsel disiplinin tanrmr, basrnrn geregi, Olke sorunlarr, ekonomi, 9evre sorunlarr, biyografi, mulakat vs. gibi 9e~itli konularda eser-leri mevcuttur. Ali Fuad, Munif Pa~a'nrn eserlerindeki OslObunu ~u cumleler-le tanrmlamr~trr: "Asar-1 kalemiyesi oy/e co§kun ve ta§km nehirlere degil, hafif hafif akan s1g ve berrak 9aylara te§bih edilebilir (benzetilebilir); vaz1ht1r (a91kt1r), sade ve selistir (ak1c1d1r), zevk ile okunur." (Ali Fuad, 1930,s.7)

A. Bas1/m1§ Eserleri :

Muhaverat-1 Hikemiyye (Felsefi Konu~malar), Dasitan-1 Ali Osman, Medhal-i Hukuk, Hikmet-i Hukuk, Telhis-i Hikmet-i Hukuk, ilm-i Servet'dir.

B. Bas1/mam1§ Eserleri :

ingiltere Tarihinden Birka9 Yaprak, iran Hakkmda Rapor, Iran Ruznamest'dir. Bu eserlerinin tOmu elyazmasrdrr (Dogan, 1991, s.90 ).

C.$iirlerine Ait Eserleri:

Ekonomi, Hukuk, Tarih, Lugat9e, Felsefe konularryla ilgili di.i~Once eserlerinin yanrnda, Mi.inif Pa~a bir ~airdir. Her ne kadar edebiyat 9evresinde ~airligi pek begenilmiyorsa da, 1s duygu ve di.i~i.incelerini anla-mak a91srndan onemlidir.

Bunlar; Mecmua-i E§'ar,AbdO/aziz'i Oven Kaside'dir. 7 bentten olu~an terkib-i bend tOri.inde yazd1g1, du~Oncelerini yansrtan

bir bendinde, bir milletin her yonden geli~mesinde okulun onemine degin-mektedir. §ioyle ki;

"Mekteb ki feyz bahsidir ebna-yi ummetin Mekteb ki haclegah1d1r ebkar-1 fikretin Mekteb ki mehd-i rifatidir her cemaatin Mekteb ki kasr-1 §evketidir mO/k 0 milletin Mekteb ki rahlegah1d1r ayat-1 nusretin Mekteb ki en muhimmidir esbBb-1 servetin Mekteb ki saye sald1g1 yerdir hakikatin

~-

Tiirk Egitim Reformunda Bir jsim: Miinif Pa:ja

Mekteb kl cilvegah1d1r esrar-1 hilkatin. Sermaye-1 saadetidir din ii devletin

21

Bu mi.iddea mi.isellemdir :;;er u hikmetin." (Bursalr Mehmet Tahir, 1972, s.241; Ali Fuad, 1930, s.7).

SONU

22 Betiil Batzr

bir ar§iv kaynag1 olmas1 sebebiyle burada verilen tarihi esas almay1 uygun gordi.ik. Bkz. BOA, Sici/1-i Ahval, No.3,s.246. Yine ibni.ilemin Mahmut Kemal eserinde bu fark-hhga deginerek, kendisi Pa§a'ntn izniyle yazd1g1 biyografisinde H.1244 y1hna itiraz etmedigini belirtir ve bu tarihi dogum tarihi olarak verir. Bkz. ibni.ilemin Mahmut Kemal inal, Bi.iti.in Eserleri, Son Asir Ti.irk $airleri, II., istanbul 1988, s.997.

3-Mi.inif Pa§a'nm i.iniversiteden mezun olup olmad1g1 ac;:1klamas1z kalm1§t1r. $6yle ki, Ali Fuad, yazd1g1 bir makalede, devrin padi§ah1 II. Abdi.ilhamid'in tevhib-name (yergi) niteliginde yazdird1g1 isimsiz bir belgenin Mi.inif Pa§a'ya hitaben yaz1ld1g1nt iddia eder. Ali Fuad, belgenin kime ait oldugunu ispat edecesine Mi.inif Pa§a ile II. Abdi.ilhamid arasmdaki baz1 diyaloglardan bahseder ve pa§anm diplo-mas1 olmad1gma vurgu yapar : Bkz. Ali Fuad, "Mi.inif Pa§a" Ti.irk Tarih Enci.imeni MecmOas1, Yeni Seri, I - 4, Mart - May1s 1930, s.1.

4-"Nuruosmaniye civannda $erif Efendi sokagmdaki konag1 ... " Bkz. Nevsal-i Osmani, istanbul 1326, s.204.

5-Nevsal-i Osmani'de bu konu ile ilgili anlat1lan hikaye §6yledir : "Nuruosmaniye mektebine giden 6-7 ya§lanndaki birkac;: c;:ocuk, okullanna her gidi§te, Pa§a'nm konagmm kap1smm ac;:1k olup olmad1gm1 kontrol eder, eger ac;:1ksa ic;:erisini seyretmekten kendilerini alamazlarml§. Ozellikle ic;:i doldurulmu§ koskoca-man bir aymm kapmm yantnda duru§u, hayranhklannm artmasma neden olurmu§. Yine boyle gizlice ic;:eri bakt1klan birgi.in, ic;:eriden ya§l1 bir adam - Evlatlanm geliniz, diyerek onlan ic;:eriye alm1§ ve onlara mektebe gitmenin faydalannt anlatm1§. ileride okuyup bi.iyi.ik adam olmalan ic;:in nasihat etmi§ ve kendisinin Maarif Naz1n oldugunu soylemi§. Qocuklar da bir daha o sokaktan, mahcOpluklarmdan dolay1 gec;:e-memi§ler." Bkz. Nevsal-i Osmani, istanbul 1326, s.205-206.

6-Ali Fuad yaz1smda Mi.inif Pa§a'ntn ozelliklerini belirtirken, diger bir ci.imlede tam tersi ifadeleri kullarnyor olmas1 hayli ilginc;:tir: "Eslaf ve muasirini olan ricalden kimseyi begenmezdi". Bkz. Ali Fuad, Aynt makale, s.3. Ancak Mi.inif Pa§a'nm kendin-den oncekileri ve kendi devrinin insanlarm1 begenmiyor olmas1, yapt1klan i§lerde ve eserlerde daha iyiyi ortaya c;:1karabilirlerdi di.i§i.incesi olabilir.

7-Royal Society of England (ingiltere Kraliyet Kurumu)'1 model alan Cemiyet-i ilmiye-i Osmaniye 1861 'de, bir Terci.ime odas1 mezunu olan Mi.inif Pa§a tarafmdan kuruldu ve bi.iyi.ik olc;:i.ide onun eseri ve arac1 oldu. Bkz. Bernard Lewis, Modern Ti.irkiye'nin Dogu§u, hzr. Metin K1ratl1, Ti.irk Tarih Kurumu, Ankara 1998, s.432. Cemiyetin ingiltere ornekli bir kurum oldugundan bahseden Bernard Lewis, kurulu§ tarihi olarak 1861 yllm1 verir ki, bu sanmm 1279 Hicri y1hnm miladi takvime c;:evrilmesinden kaynaklanmaktad1r.

8-istibdat devrinin ya§and1g1 bu y1llarda, basin hi.irriyetine getirilen k1s1tla-malarla, kullantlmas1 yasak olan keiimeler arasmda saray1 yani padi§ah1 c;:agn§tiran "Y1ld1z" kelimesi de vard1. Aynca Pa§a'nm yazm1§ oldugu f1kranm sonunda ise "Her ne gelirse sana senden gelir, Sen ant zannetme ki benden gelir". dizesi bir hiciv niteliginde oldugundan dergi kapat1lm1§tir. Bkz. ibni.ilemin, Aynt eser, s.1001.

9-Nevsal-i Osmani, istanbul 1326, s.207; Ahmet Hamdi Tanpmar, Aynt eser, s.148; Nihat Sarni Banarh, "Mi.inif Pa§a", Resimli Ti.irk Edebiyat Tarihi, II istanbul 1997, s.956; ibrahim Alaettin Govsa, "Mi.inif Pa§a, Mehmet Tahir (1830-191 O)", Ti.irk Me§hurlan Ansiklopedisi, S.267.

10-Ekmeleddin ihsanoglu, "Osmanl1 Bilim ve Egitim Anlay1§1", 150. Y1lmda Tanzimat, Ankara 1992, s.378.

11-"Evrak-1 kavaim-i nakdiyye=kavaim-i nakdiyye; bir ti.ir kag1t para." Bkz. Mehmet Zeki Pakahn,Osmanli Tarih Deyimleri Ve Terimleri Sozli.igi.i,11,MEB.,istanbul

J

Tiirk Ejjitim Reformunda Bir fo·m: Mi.inif Pa~a 23

1993,s.140. 12-Bilindigi uzere Osmanll ekonomisi ticarete degil ziraata bagl1yd1. Bu sebe-

ple ticarile$me ve parasalla$ma toplumda geli$memi$ti. Aynl ve madenl bdemelere al1$km bir toplum kaime ile tarn$ml$ ve 1862'de buyuk kay1plarla kag1t paralan elden 91karm1$t1. Bu guvensizlik iginde bir tur kaime olan banknotun farkllllg1rn halkm bgrenmesi zaman alacakt1. Bkz. Edhem Eidem, Ayrn eser, s.78. Bu sebeple Munif Pa$a'rnn bu yaz1s1, banknotu tarntma amacma ybneliktir diyebiliriz.

13-Mecmua-i Funun, 1-1, "Cemiyyet Kutl.iphanesi Nizamnamesidir", s.14-15. 14-Yine bbyle bir konak sohbeti esnasmda ibnl.ilemin Mahmud Bey, Safvet'in

"Barenje" manzQmesini okurken, telaffuza gok bnem veren Munif Pa$a "istanbul'da nice ile nige kelimelerini ayirm1yorlar. Nice'nin nas1I, nige'nin ne kadar demek oldugunu pederim sbylerdi." diyerek bu konudaki hassasiyetini bildirmi$tir. Bkz. ibnulemin, Ayrn eser, s.1005.

15-Nihat Sarni Banarll, Ayrn madde, s.956; Ahmet Hamdi Tanpmar, Ayrn eser, s.181.

KAYNAKLAR Akunal, D., "ilk TUrk Dergisi: MecmOa-i FunOn;" Cumhuriyet Donemi Turkiye

Ansiklopedisi. Ali Fuat., "Munif Pa~a", TUrk Tarih Encumeni MecmOasr, Yeni seri, (Mart-

Mayrs 1930), 1-4. Banarlr, N. S. (1997), "Munif Pa~a", Resimli TUrk Edebiyat Tarihi, II, istan-

bul. Ba~bakanlrk Osmanlr Ar~ivi, Sicill-i Ahval Defterleri, No: 3/246. Blaisdell, D. C. ( 1979), Osmanlr imparatorlugu'nda Avrupa Mall Denetimi,

(c;ev: Ali ihsan Daigre;), istanbul. Bursalr Mehmet Tahir(1972), Osmanlr Muellifleri, yay. A. Fikri Yavuz - ismail

Ozer, II, istanbul. Dogan, i.( 1991 ), Tanzimat'rn iki Ucu: Mun if Pa~a ve Ali Suavi (Sosyo-

Pedogojik Kar~rla~trrma), istanbul. Duran, R.( 1987 ), "Mehmet Tahir Munif Pa~a, Hayatr, Felsefesi", Erdem 11-

6, Ankara. Ebuzziya, Tevfik, "Munif Pa~a", Yeni Tasvir-i Efkar, 10 $ubat 1910. Eidem, E.( 1997 ), 135 Yrllrk Bir Hazine - Osmanlr Bankasi Ar~ivinden

Tarihten izler, istanbul, Osmanlr Bankasi Yayrnr. Ergin, 0.( 1939-1943 ), Turkiye Maarif Tarihi, 1-V. Govsa, i. A., "Munif Pa~a Mehmet Tahir", Turk Me~hurlarr Ansiklopedisi,

Yedigun Ne~riyatr. Guran, T.( 1989 ), "Tanzimat Doneminde Osmanlr Maliyesi: Butc;eler ve

Hazine Hesaplarr (1841-1861 )", Turk Tarihi Belgeleri Dergisi, Xlll-17'den ayrr basrm, Ankara, Turk Tarih Kurumu.

ihsanoglu, E.( 1992 ), "Osmanlr Bilim ve Egitim Anlay1~1", 150. Yrlrnda Tanzimat, Ankara, Turk Tarih Kurumu.

inal, ibnulemin M. K.( 1988 ), ButUn Eserleri, Son Asrr Turk $airleri, II, istan-