1. rÉalt na maidine - cogg

An Stair Mórthimpeall Orm 6

An Chomhairle um Oideachas Gaeltachta & Gaelscolaíochta

1. RÉALT NA MAIDINE

LEABHAR AN PHÁISTE: LTH. 2 – 5 BILEOG OIBRE 1 & 2

Snáithe: Scéal Snáithaonad: Miotais agus Finscéalta Cuireann an ceacht seo finscéal Meiriceánach Dúchasach in aithne do na scoláirí agus spreagann sé iad chun staidéar a dhéanamh ar mhiotais agus finscéalta ó thíortha agus ó chultúir eile. Cúlra: Is bundúchasaigh Mheiriceá iad na Meiriceánaigh Dhúchasacha, a tháinig go Meiriceá Thuaidh tuairim is 15,000 bliain ó shin. Ba iad na chéad daoine a chónaigh i Meiriceá Thuaidh. Nuair a shroich Christopher Columbus Meiriceá Thuaidh i 1492 cheap sé go raibh sé tar éis an Áise a bhaint amach, agus go raibh sé san India. Mar sin thug sé ‘Na hIndiaigh’ ar na Meiriceánaigh Dhúchasacha. Is de bhunadh na mBundúchasach Meiriceánach nó na nIonúiteach níos lú ná 1% de dhaonra Meiriceá sa lá atá inniu ann. Stór focal Meiriceánaigh Dhúchasacha – Native Americans Caolas Bheiring – the Bering Straits ar fud na hilchríche – all over the continent a fhéiniúlacht féin –his own identity treibheanna – tribes Treibheanna an Ardchláir – Tribes of the Plateau Treibheanna na hImchuaiche Móire – Tribes of the Great Basin Treibheanna na Machairí – Tribes of the Plains miotais – myths ó ghlúin go glúin- from generation to generation miotaseolaíocht – mythology an cadhóit – the coyote an fiach dubh – the hawk an scréachóg ghorm – the blue jay cleitheanna tótaim – totem poles cumhachtach – powerful fórsa osnádúrtha – supernatural force an searmanas ba thábhachtaí – the most important ceremony

ag adhradh na gréine – worshiping the sun buachaill dílleachta – an orphan boy mistéir iomadúla na gréine – the many mysteries of the sun bunús a searmanais – the origin of their ceremony cruógach – busy ag fánaíocht – wandering críocha – territories / lands brídeog a mic – her son’s bride Sníomhann sé – he weaves na dlíthe – the laws na nósanna – the customs lorgaíonn tú – you search for rúndiamhair – mystery grús – crane na machairí – the plains buabhall – buffalo Airím uaim – I miss Ní fhéadfainn brath ort – I can’t depend on you Tabhair maithiúnas di – Forgive her tá aiféala uirthi – she regrets díbríodh – was banished cumha – homesickness/loneliness



Réalt na Maidine Bileog Oibre 1

Bímis ag caint.

1. Scríobh comhrá idir Réalt na Maidine agus Bean Chleite nuair a chas siad ar a

chéile den chéad uair.

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

2. Scríobh comhrá idir an dhá ghrús, agus iad ag féachaint ar Bhean Chleite ag

iarraidh an tornapa mór a bhogadh.

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

3. Scríobh an comhrá a bhí ag Bean Chleite lena hathair, nuair tháinig sí ar ais tar

éis a bheith ar iarraidh ar feadh na mblianta.

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________



Réalt na Maidine Bileog Oibre 2

Chaith na Meiriceánaigh Dhúchasacha aghaidheanna fidil (maisc) ag searmanais

thábhachtacha. Dear do mhasc féin, cosúil leis na cinn a bhí acu.

2. BÍMIS AG FIOSRÚ

LEABHAR AN PHÁISTE: LTH. 6,7,8,9; BILEOG OIBRE 3, 4

Snáithe: Na chéad daoine agus sochaithe ársa Snáithaonad: Obair na seandálaithe Oibríonn daltaí mar staraithe ag fiosrú obair na seandálaithe. Bíonn siad ag forbairt a scileanna fiosraithe agus iad ag cíoradh na fianaise. Stór focal déantáin: artefacts tochailt: excavation cnámharlaigh: skeletons seandálaíocht: archaeology brathadóir miotail: metal detector taifid: record lián: trowel maighnéadaiméadair: magnetometers grádaiméadair: gradiometers radar talún: ground radar greille: grid tarathar: auger miosúir: measures (eg. tape measures) teicníochtaí: techniques dátú carbóin: carbon dating srathú: stratification deindreacroineolaíocht: dendrochrononology tíopeolaíocht: typology staraí: historian iarsmaí: remains

Bímis ag Fiosrú Bileog 3 Meaitseáil an téarma leis an sainmhíniú ceart.

Seandálaí

Dátú Carbóin

Tíopeolaíocht

Tarathar

Deindreacroineolaíocht

Brathadóir Miotail

Maighnéadaiméadair

Tochailt

Seandálaíocht

Déantán

An teicníocht ina n-eagraítear déantáin de réir a gcineál.

Uirlis atá cosúil le corscriú mór. Castar síos é le fáil amach an bhfuil spás folamh thíos faoi.

Duine a fhiosraíonn an t-am atá caite trí mhionscrúdú a dhéanamh ar iarsmaí.

Teicníocht a thomhaiseann an méid carbóin atá fágtha i rud marbh chun dáta cruinn a chur air.

An obair a dhéanann seandálaithe nuair atá siad ag nochtadh iarsmaí atá faoin talamh.

Léiríonn an uirlis seo cén áit a bhféadfadh déantáin mhiotail nó seodra a bheith folaithe.

Uirlis a léiríonn pictiúr de struchtúr faoi thalamh.

Staidéar a dhéanamh ar an seansaol trí thochailt a dhéanamh faoin talamh ar na hiarsmaí a d’fhág daoine ina ndiaidh fadó.

Uirlis a thomhaiseann maighnéadas na talún.

Teicníocht ina gcomhairtear fáinní crainn.

Rud atá déanta nó athruithe ag daoine san am atá caite. Radar Talún

Srathú An próiseas ina mbíonn meascán d’iarsmaí agus d’ithir ina sraitheanna anuas ar a chéile agus bíonn na hiarsmaí is sine in íochtar agus na hiarsmaí is nua in uachtar.

Bímis ag Fiosrú Bileog 4 Tochailt Seandálaíochta

E

D

C

B

A

1 2 3 4 5

3. Ó CHLOCH GO MIOTAL

LEABHAR AN PHÁISTE: LTH. 10,11,12,13,14,15; BILEOG OIBRE 5

Snáithe: Na chéad daoine agus sochaithe ársa Snáithaonad: Daoine ón gCré-Umhaois Tugann an ceacht seo deis do na daltaí aithne a chur ar roinnt gnéithe de shaol laethúil na ndaoine a mhair sa Chré-Umhaois. Léiríonn sé an saol a bhí acu, an cineál oibre a rinne siad agus na cineálacha uirlisí agus arm a rinne siad. Stór focal oibrithe miotail: metal workers an chré-umhaois: the bronze age cré-umha: bronze mianach copair: copper mine mianadóirí: miners casúir cloiche: stone hammer casúir dhuirleoige: cobble hammers eitrí: grooves sluaistí: shovels mian chopair: copper ore inneonacha: anvils meilt: crushing bruithniúchán: smelting fioghual: charcoal tinní: ingots potaireacht eascra: beaker pottery reanna saighde: arrowheads scrábairí: scrapers breochloch: flint deasghnátha: ceremonies dingthuamaí: wedgetombs créamadh: cremation gallán: standing stone cothrománach: horizontal

Ó Chloch go Miotal Bileog Oibre 5 Crofhocal

Síos

1 2 3

4

5

6

7

8

9

1. Tine a d’úsáid daoine chun miotail a bhruithniú (8) 2. Tógadh teampall san áit seo go luath sa Chré-umhaois (8) 3. An chéad mhiotal a d’úsáid na daoine chun uirlisí a dhéanamh (5) 5. Chuir na daoine an ábhar seo san fhoirnéis chun í a théamh agus an

copar a bhruithniú. (8) 8. Mheasc siad an miotal seo le copar chun cré-umha a dhéanamh (4)

Trasna

4. An áit ina bhfuil an mianach is sine in Éirinn lonnaithe (6,2,4) 6. Potaireacht __________: cineál potaireachta a bhí

deartha le loirg de chorda agus de chíora. (6) 7. Meascán de stán agus de chopar (7) 8. Duine a a fhiosraíonn an t-am atá caite trí mhionscrúdú a dhéanamh ar

iarsmaí. (9) 9. Cloch mhór a chuir muintir na Cré-Umhaoise os cionn na n-uaigheanna

ciste (6)

Ó Chloch go Miotal Bileog Oibre 5 Freagraí don mhúinteoir

Crosfhocal

f T c o i l e á n a n r o i s i a p r m a f n h r i é E a s c r a o i i g s c r é u m h a h u s e a n d á l a í t l g a l l á n n

Síos

1. Tine a d’úsáid daoine chun miotail a bhruithniú (8) 2. Tógadh teampall san áit seo go luath sa Chré-umhaois (8) 3. An chéad mhiotal a d’úsáid na daoine chun uirlisí a dhéanamh (5) 5. Chuir na daoine an ábhar seo san fhoirnéis chun í a théamh agus an

copar a bhruithniú. (8) 8. Mheasc siad an miotal seo le copar chun cré-umha a dhéanamh (4)

Trasna

4. An áit ina bhfuil an mianach is sine in Éirinn lonnaithe (6,2,4) 6. Potaireacht __________: cineál potaireachta a bhí

deartha le loirg de chorda agus de chíora. (6) 7. Meascán de stán agus de chopar (7) 8. Duine a a fhiosraíonn an t-am atá caite trí mhionscrúdú a dhéanamh ar

iarsmaí. (9) 9. Cloch mhór a chuir muintir na Cré-Umhaoise os cionn na n-uaigheanna

ciste (6)


4. ALEXANDER MÓR

LEABHAR AN PHÁISTE: LTH. 16 – 21; BILEOG OIBRE 6

Snáithe: Na chéad daoine agus sochaithe ársa Snáithaonad: Na Gréagaigh Tugann an ceacht seo réamheolas do na daltaí ar shaol agus ar choncais Alexander, a scaoil isteach cultúr na Gréige chuig an domhan thoir. Cúlra Leath cultúr agus léann na Gréige ar fud na dtíortha a bhí curtha faoi chois ag Alexandar Mór. Chuir Alexander ar a súile do mhuintir na Gréige go raibh domhan mór ann taobh amuigh de na cathairstáit. Ach ba dhuine cruálach, glóirmhianach, santach agus luathintinneach é. Tar éis bás d’Alexander roinneadh a impireacht idir a ghinearáil. Bhí an-chuid troda ann idir na ginearáil, le gach duine acu ag iarraidh tuilleadh cumhachta agus maoine a bhaint amach dóibh féin. Tháinig deireadh le cumhacht na Sean-Ghréige nuair a ghabh na Rómhánaigh í mar chuid dá n-impireacht. Stór focal coilíneachtaí: colonies mórthír: mainland trádálaithe: traders An Mheánmhuir: The Mediterranean cathairstáit: city-states cothrom na féinne: fair play mairnéalaigh: sailors ola olóige: olive oil cruithneacht: wheat i gcéin agus i gcóngar: far and near barbaraigh: barbarians sibhialtacht na Gréige: Greek civilisation a chloí: to defeat chuir sé iachall ar na cathairstáit: he obliged the city states to dhúnmharaigh oifigigh é: an official murdered him marcaigh: horseriders; jockeys a cheansú: to tame scáile: shadow ríochta: kingdoms seandálaithe: archaeologists cónra: coffin corp créamtha: cremated body blaosc: skull

créacht: wound chaill sé an t-amharc: he lost his sight cheansaigh siad: they defeated sean-namhaid: old enemy claimhte: swords staraithe: historians fothrach: ruins fuair siad an lámh in uachtar ar: they got the better of bloic dhaingne: tight blocks sleánna: spears lanna géara: sharp blades carbad: chariot a sceanairt: to cut up/hack/mangle rinne siad slad orthu: they pillaged them theith sé: he fled tír ársa: ancient country an oiread sin maoine: so much gifts/ wealth / property gaineamhlach: sandy desert dhiúltaigh siad: they refused bhí stuaic air: he was in a huff sheas siad an fód: they stood their ground fiabhras: fever



Alexander Mór Bileog Oibre 6 Seo thíos an aibítir Ghréagach. Tá an aibítir a úsáidimid scríofa fúithi. Tá ár n-aibítir bunaithe ar an aibítir Rómhánach ach cuireadh roinnt litreacha breise léi, rud a fhágann go bhfuil sé litir is fiche againn. Litreacha ón nGréig Α Β Γ ∆ Ε Ζ Η Θ Ι Κ Λ ΜÁr litreacha A B G D E Z H Th I K L M Litreacha ón nGréig Ν Ξ Ο Π Ρ Σ Τ Υ Φ Χ Ψ ΩÁr litreacha N X O

Gearr P R S T U Ph/

F Ch Ps O

Fada

Céard iad na hainmneacha Gréagacha seo a leanas?

ΗΗ ΕΕ ΛΛ EE ΝΝ __________________________________________________

MM EE NN EE Λ A Y Σ __________________________________________________

A Θ E N A __________________________________________________

Φ E I ∆ I Π Π I ∆ E Σ __________________________________________________

AA Λ E Ξ A N ∆ E P __________________________________________________ Ainmnigh na háiteanna seo sa Ghréig.

Σ Π A P T A __________________________________________________ A Θ E N Σ __________________________________________________ ∆ E Λ Φ I __________________________________________________ K N O Σ Σ O Σ __________________________________________________ M A P A Θ O N __________________________________________________ Déan roinnt táibléad as cré nó as marla. Úsáid an aibítir Ghréagach chun d’ainm féin agus ainmneacha do chairde a scríobh orthu.



Alexander Mór Bileog Oibre 6 Freagraí don mhúinteoir Seo thíos an aibítir Ghréagach. Tá an aibítir a úsáidimidne scríofa fúithi. Tá ár n-aibítir bunaithe ar an aibítir Rómhánach ach cuireadh roinnt litreacha breise léi, rud a fhágann go bhfuil sé litir is fiche againn. Litreacha ón nGréig Α Β Γ ∆ Ε Ζ Η Θ Ι Κ Λ ΜÁr litreacha A B G D E Z H Th I K L M Litreacha ón nGréig Ν Ξ Ο Π Ρ Σ Τ Υ Φ Χ Ψ ΩÁr litreacha N X O

Gearr P R S T U Ph/

F Ch Ps O

Fada

Céard iad na hainmneacha Gréagacha seo a leanas?

ΗΗ ΕΕ ΛΛ EE ΝΝ HHEELLEENN

MM EE NN EE Λ A Y Σ MMEENNEELLAAUUSS

A Θ E N A AATTHHEENNAA

Φ E I ∆ I Π Π I ∆ E Σ PPHHEEIIDDIIPPPPIILLEESS

AA Λ E Ξ A N ∆ E P AALLEEXXAANNDDEERR Ainmnigh na háiteanna seo sa Ghréig.

Σ Π A P T A SSPPAARRTTAA A Θ E N Σ AATTHHEENNSS ∆ E Λ Φ I DDEELLPPHHII K N O Σ Σ O Σ KKNNOOSSSSOOSS M A P A Θ O N MMAARRAATTHHOONN Déan roinnt táibléad as cré nó as marla. Úsáid an aibítir Ghréagach chun d’ainm féin agus ainmneacha do chairde a scríobh orthu.



5. MAINISTREACHA, IDIR BHEAG AGUS MHÓR


Snáithe: An saol, an tsochaí, obair agus cultúr san am atá caite. Snáithaonad: An saol sna meánaoiseanna, i mbailte agus faoin tuath, in Éirinn agus san Eoraip. Déanann na daltaí staidéar ar fhianaise faoi shaol agus faoi obair na ndaoine a chaith a saol sna mainistreacha. D’éírigh struchtúr na mainistreacha Críostaí níos eagraithe agus níos formáilte le himeacht aimsire. Chabhraigh “Riail Naomh Beinidict” go háirithe le hord agus le comhionannas a chur i bhfeidhm sna mainistreacha. Tá na gníomhachtaí sa cheacht seo bunaithe don chuid is mó ar na Beinidictigh. Déanann na páistí staidéar ar phríomhimeachtaí an lae i saol an mhanaigh. Stór focal An Ré Órga: The Golden Age Oileán na Naomh agus na nOllamh: The land of Saints and Scholars aíonna: guests iargúlta: remote cillíní: cells cloch lom: bare stone á lascadh: being lashed by inchurtha le: comparable to treibheanna barbaracha: barbarous tribes na Hunaigh: Huns na Vandalaigh: Vandals Aois an Dorchadais: The Dark Ages díthreabhaigh: hermits fásach: desert ag seanmóireacht: preaching misinéir: missionaries móideanna bochtaineachta agus umhlaíochta: vows of poverty and obedience an t-ab: the abbot

cráifeacht: piety aibídí: habits dualgais chreidimh: religious duties athchóiriú : re-arrange / re-adjust/ adapt deoise: diocese sionad: synod tháinig meath ar…: went into decline fothrach: ruins Na Bigilí: The Vigils na clabhstraí: the cloisters An Teach Caibidle: The Chapter House bráithre tuata: lay brothers An proinnteach: the refectory/dining hall suanliosanna: dormitories sacraisteoir: sacristan Máistir Aíochta: Guestmaster Fear Siléir: Cellarer cantaire: cantor otharlannaí: infirmarian An Choimpléid: The Compline




Mainistreacha Luatha na hÉireann Bileog Oibre 7

Marcáil na mainistreacha seo a leanas ar an léarscáil.

1. Ard Mhacha (Naomh Pádraig)

2. Doire, Ceanannas, Sord

3. Darú (Naomh Colmcille)

4. Cluain Mhic Nóis (Naomh Ciarán)

5. Oileáin Árann (Naomh Éanna)

6. Cill Dara (Naomh Bríd)

7. Ard Fhearta (Naomh Breandán)

8. Corcaigh (Naomh Fionbarra)

9. Aird Mhór (Naomh Déaglán)

10. Gleann dá Loch (Naomh Caoimhín)

11. Beannchar (Naomh Comhghall)

12. Cluain Ioraird (Naomh Finín)

13. Sceilg Mhichíl


6. TÍR AN ÓIR

LEABHAR AN PHÁISTE:LTH. 28,29,30,31; BILEOGA OIBRE 8, 9

Snáithe: Na chéad daoine agus sochaithe a bhí ann fadó. Snáithaonad: Daoine na hAfraice Daltaí ag obair mar staraithe ag fiosrú stair Ghána agus ag forbairt tuisceana domhain faoin áit. Stór focal mór-roinn: continent faoi cheannas: under control gaineamhlach: sandy desert / expanse of sand neamhspleáchas: independence poblacht: republic ríocht: kingdom Ard-Rúnaí na Náisiún Aontaithe: Secretary General of the United Nations impireacht: empire searbhóntaí: servants bealach trádála: trade route ceannaí/ithe: buyer/s eabhar: ivory thóg siad dúnta: they built forts mianach: mine

prás: bras trádáil sclábhaithe: slave trade saothar in aisce: free labour lonnaitheoirí: settlers plánaithe: plantations príomh-onnmhairiú: main export in aghaidh a dtola: against their will d’fhuadaigh creachadóirí sclábhaithe é: a slave raider captured him feachtas: campaign mídhleathach: illegal saoránaigh: citizens coilínithe: colonised achrann: unrest/dispute táirgeoir: producer



Tír an Óir Bileog Oibre 8 Fíor nó bréagach! 1. Is í an Afraic an mór-roinn is mó ar domhan. ______________ 2. Is é an Sahára an gaineamhlach is mó ar domhan. ______________ 3. Tá Gána suite in Oirthear na hAfraice. ______________ 4. Tugadh “Talamh an Óir” ar Ríocht Ghána. ______________ 5. Théadh daoine trasna Ghaineamhlach an tSahára chun earraí

a dhíol. Tugadh trádáil tras-Sahárach ar an trádáil seo. ______________ 6. B’iad na Briotanaigh na chéad Eorpaigh a tháinig chun na

hAfraice sa chúigiú haois déag. ______________ 7. Ba é Asante an impireacht ba mhó ar an gCósta Óir. ______________ 8. I rith na 400 bliain a mhair an trádáil sclábhaithe, gabhadh

agus tógadh os cionn 12 mhilliún Afracach go dtí Meiriceá. ______________ 9. Ba é Gána an chéad choilíneacht Afracach chun neamhspleáchas

a bhaint amach ón Ríocht Aontaithe, sa bhliain 1997. ______________ 10. Ba é Kofi Annan an chéad uachtarán ar Ghána. ______________ Líon na Bearnaí Faoi láthair tá 53 _________ neamhspleácha san Afraic. Clúdaíonn an Sahára beagnach _______ __________ den mhór-roinn. Fuair Poblacht Ghána a hainm ó Ríocht __________ a bhí suite ___ __________de Ghána an lae inniu. Ba í Gána an chéad ______________ mhór in Iarthar na hAfraice. Chreid muintir Ghána gur _______ a bhí sa rí orthu. Nuair a chailltí é, chuirtí i mbothán é ina mbíodh _________ agus ________. D’éirigh Ríocht Ghána ____________ mar go dtéadh daoine trasna Ghaineamhlach an tSahára chun earraí a dhíol. Tugadh trádáil ______________________ ar an trádáil seo. Bhíodh a lán ____________ ag baint leis an turas. B’iad na ______________________na chéad Eorpaigh a tháinig chun na hAfraice sna 1400adaí. Bhí na Portaingéalaigh ag iarraidh teacht ar an ______ in Iarthar na hAfraice. D’fhás an _________ __________ sa séú céad déag agus chlúdaigh sé formhór de Ghána an lae inniu. Chuaigh ______________ chun tosaigh ar an ór mar príomh-onnmhairiú ó Iarthar na hAfraice. I rith na 400 bliain a mhair an trádáil sclábhaithe, gabhadh agus tógadh os cionn _______ mhilliún Afracach go dtí _______________. Thógadh an turas uafásach idir ______ agus ______ seachtaine. Chuir a lán rialtas cosc ar thrádáil sclábhaithe sa naoú haois déag. Ar deireadh thiar, fuair ____ _________________ smacht ar Impireacht Asante. D’éirigh leis an gCósta Óir ___________________ a bhaint amach sa bhliain 1957. Ba é ___________ ________________ an chéad uachtarán ar Ghána.




Tír an Óir Bileog Oibre 9 Mancala Tá an-tóir ar an gcluiche “Mancala” san Aifric. I mbeirteanna a imrítear é. Imrítear an cluiche ar chlár adhmadach a mbíonn dhá log déag air. Bíonn 48 licín ag teastáil. Is féidir síolta, sliogáin, púróga nó pónairí tirime a úsáid mar licíní. D’fhéadfá an clár a dhéanamh as bosca uibhe, as cré nó as píosa páipéir fiú. 1. Bíonn sé áit ag gach imreoir, an sé log (pholl) is gaire dóibh ar an gclár. 2. Cuireann na himreoirí ceithre licín i ngach log dá gcuid. 3. Cuireann imreoir A tús leis an gcluiche. Roghnaíonn sé log amháin ar a thaobh

féin den chlár agus tógann sé na licíní go léir as. 4. Bogann sé tuathal ag cur na licíní sin, ceann ar cheann, sa chéad cheithre log eile. 5. Má chuireann sé an licín deireanach i log ar thaobh an imreora eile, buann sé

licín ar bith atá istigh sa log sin. Faigheann sé seans eile freisin. Bíonn air tosú ar a thaobh féin den chlár i gcónaí, agus bogadh tuathal.

6. Ach má chuireann sé an licín deireanach de na ceithre licín i log ar a thaobh féin den chlár, bíonn deis ag an imreoir eile seans a thógáil.

7. Bíonn deich seans an duine ag na himreoirí. Ag an imreoir a mbíonn an méid is mó licín aige ag an deireadh a bhíonn an bua.

Caithfidh na himreoirí tosú i gcónaí ag a dtaobh féin den chlár agus caithfidh siad bogadh tuathal. Go n-éirí libh! Nod: Tuathal & deiseal. Bogann lámha an chloig deiseal.

Tuathal Deiseal

Bogann an t-imreoir tuathal.

Loganna (hollows), mór go leor chun ceithre licín/ choirnín a chur isteach iontu.


Tír an Óir Bileog Oibre 8 Freagraí don mhúinteoir Fíor nó bréagach! 1. Is í an Afraic an mór-roinn is mó ar domhan. Bréagach11. Is é an Sahára an gaineamhlach is mó ar domhan. Fíor 12. Tá Gána suite in Oirthear na hAfraice. Bréagach 13. Tugadh “Talamh an Óir” ar Ríocht Ghána. Fíor 14. Théadh daoine trasna Ghaineamhlach an tSahára chun earraí

a dhíol. Tugadh trádáil tras-Sahárach ar an trádáil seo. Fíor15. B’iad na Briotanaigh na chéad Eorpaigh a tháinig chun na

hAfraice sa chúigiú haois déag. Bréagach16. Ba é Asante an impireacht ba mhó ar an gCósta Óir. Fíor 17. I rith na 400 bliain a mhair an trádáil sclábhaithe, gabhadh

agus tógadh os cionn 12 mhilliún Afracach go dtí Meiriceá. Fíor18. Ba é Gána an chéad choilíneacht Afracach chun neamhspleáchas

a bhaint amach ón Ríocht Aontaithe, sa bhliain 1997. Bréagach19. Ba é Kofi Annan an chéad uachtarán ar Ghána. Bréagach Líon na Bearnaí Faoi láthair tá 53 thír neamhspleácha san Afraic. Clúdaíonn an Sahára beagnach aon trian den mhór-roinn. Fuair Poblacht Ghána a hainm ó Ríocht Ghana a bhí suite ó thuaidh de Ghána an lae inniu. Ba í Gána an chéad impireacht mhór in Iarthar na hAfraice. Chreid muintir Ghána gur dia a bhí sa rí orthu. Nuair a chailltí é, chuirtí i mbothán é ina mbíodh bia agus uisce . D’éirigh Ríocht Ghána saibhir mar go dtéadh daoine trasna Ghaineamhlach an tSahára chun earraí a dhíol. Tugadh trádáil tras-Sahárach ar an trádáil seo. Bhíodh a lán dainséar ag baint leis an turas. B’iad na Portaingéalaigh na chéad Eorpaigh a tháinig chun na hAfraice sna 1400adaí. Bhí na Portaingéalaigh ag iarraidh teacht ar an ór in Iarthar na hAfraice. D’fhás an Ríocht Asante sa séú céad déag agus chlúdaigh sé formhór de Ghána an lae inniu. Chuaigh sclábhaíocht chun tosaigh ar an ór mar príomh-onnmhairiú ó Iarthar na hAfraice. I rith na 400 bliain a mhair an trádáil sclábhaithe, gabhadh agus tógadh os cionn 12 mhilliún Afracach go dtí Meiriceá . Thógadh an turas uafásach idir trí agus sé seachtaine. Chuir a lán rialtas cosc ar thrádáil sclábhaithe sa naoú haois déag. Ar deireadh thiar, fuair na Briotanaigh smacht ar Impireacht Asante. D’éirigh leis an gCósta Óir neamhspleáchas a bhaint amach sa bhliain 1957. Ba é Kwame Nkrumah an chéad uachtarán ar Ghána.



7. FUINNEAMH AGUS CUMHACHT ANUAS TRÍD NA HAOISEANNA


Snáithe: Leanúnachas agus athrú thar thréimhse ama Snáithaonad: Fuinneamh agus cumhacht Tuiscint a thabhairt do na daltaí ar na hathruithe atá tagtha ar fhuinneamh agus ar chumhacht thar na blianta, ag léiriú nithe ba chúis le hathrú nó a chuir bac air agus tagairt a dhéanamh d’amlíne cuí. Stór focal fuinneamh: energy cumhacht: power innill: machines ag soláthar fuinnimh: providing energy fuinneamh agus cumhacht na colainne: human force & energy airíonn tú: you feel an cine daonna: the human race plandaí ársa: ancient plants breoslaí iontaise: fossil fuels spásárthach: space vessel painéil ghréine: solar panels grianchealla: solar cells silicón: silicon gathanna na gréine: sun rays foinse cumhachta: source of power dromchla an domhain: the earth’s surface muileann gaoithe: windmill ceansaíodh: it was harnessed ag meilt an ghráin: grinding the wheat uisce a thaoscadh: to pump water tuirbíní: turbines dearadh tuirbíní: turbines were designed lanna: blades rothaí uisce: waterwheels dearadh cothrománach: horizontal design an roth liáin: the paddle wheel

cothrománach: level an fhearsaid: the spindle rothaí uisce ingearacha: vertical waterwheels giaranna: gears cumhacht hidrileictreach: hydroelectric power damba: dam iarsmaí: remains na horgánaigh: organisms slabhra fuinnimh: energy chain gal: steam caidéal: pump an loine: the piston inneall gaile: steam engine innill ghluaiste: locomotives innill ghaile chónaitheacha: stationary steam engines innealra: machinery téitheoir tumtha: immersion heater stáisiún cumhachta: power station cumhacht núicléach: nuclear power adaimh a scoilteadh: to split atoms fuinneamh in-athnuaite: renewable energy fuinneamh neamh-inathnuaite: non-renewable forms of energy an soláthar ola: the oil supply ídithe: expired/used up




Fuinneamh agus Cumhacht anuas tríd an hAoiseanna Bileog Oibre 10 Crosfhocal 1 2 3 4

5

6 7

8 9

10

11 12

13

Trasna

1. Úsáideadh iad seo fadó chun grán a mheilt (6,7) 6. Slisíní bídeacha sileacóin atá clúdaithe le ceimiceáin (12) 8. Úsáideadh in Éirinn í, ó 1958 i leith, chun leictreachas a ghiniúint (4) 10. Foinse neamh-inathnuaite fuinnimh (3) 12. Foinse neamh-inathnuaite fuinnimh eile (3) 13. Tógadh an chéad stáisiún cumhachta núicléach san áit seo (10)

Síos

2. Foinse in-athnuaite cumhachta (5) 3. Tá lanna iontu seo chun cumhacht na gaoithe a cheansú (8) 4. Osclaíodh an chéad stáisiún cumhachta hidrileictreach in Éirinn san áit seo

(3, 2, 6) 5. Foinse in-athnuaite cumhachta eile (5) 7. Tagann solas agus teas díreach uaithi (2, 6) 9. Úsáideadh iad seo fadó chun uisce a thaoscadh as mianaigh ghuail (7) 11. Foinse neamh-inathnuaite fuinnimh eile (4)



Fuinneamh agus Cumhacht anuas tríd an hAoiseanna Bileog Oibre 10 Freagraí don mhúinteoir Crosfhocal

1m 2u i l 3t e g 4a o i t h e i u r s i d 5g c 6g r i a n c h e 7a l l a e b a n o í c g t 8m ó i n r 9c h h í 10o l a r i i i 11g 12g á s d a u e é n a i 13s e l l a f i e l d

Trasna

6. Úsáideadh iad seo fadó chun grán a mheilt (6,7) 8. Slisíní bídeacha sileacóin atá clúdaithe le ceimiceáin (12) 10. Úsáideadh in Éirinn í, ó 1958 i leith, chun leictreachas a ghiniúint (4) 11. Foinse neamh-inathnuaite fuinnimh (3) 14. Foinse neamh-inathnuaite fuinnimh eile (3) 15. Tógadh an chéad stáisiún cumhachta núicléach san áit seo (10)

Síos

7. Foinse in-athnuaite cumhachta (5) 8. Tá lanna iontu seo chun cumhacht na gaoithe a cheansú (8) 9. Osclaíodh an chéad stáisiún cumhachta hidrileictreach in Éirinn san áit seo

(3, 2, 6) 10. Foinse in-athnuaite cumhachta eile (5) 9. Tagann solas agus teas díreach uaithi (2, 6) 11. Úsáideadh iad seo fadó chun uisce a thaoscadh as mianaigh ghuail (7) 11. Foinse neamh-inathnuaite fuinnimh eile (4)


8. AN RÉABHLÓID THIONSCLAÍOCH

LEABHAR AN PHÁISTE: LTH. 38-43; BILEOGA OIBRE 11, 12

Snáithe: Tréimhse athraithe agus easaontais Snáithaonad: Réabhlóid Thionsclaíoch Deis a thabhairt do na daltaí eolas a fháil ar chuid de na gnéithe a bhain leis an Réabhlóid Thionsclaíoch, ar na daoine ba mhó a bhí páirteach ann agus cuntas a choinneáil ar ionad na ndaoine agus na n-imeachtaí ar amlíne. Stór focal An Réabhlóid Thionsclaíoch: The Industrial Revolution Córas Baile: Domestic System ceardlann: workshop línéadach: linen plandaí lín: linen plants sníomhachán: spinning fíodóireacht: weaving snáth: thread túirne: spinning wheel an t-athrú ba shuntasaí: the most noticeable change monarchana: factories aireagóirí: inventors aireagán: invention sníomhaithe: spinners eitspól: flying shuttle sruthán: stream an-mhín: very fine miúil: mule gal: steam inneall gaile: steam engine uisce a thaoscadh: to pump water mianach: mine mianaigh: mines i gcomhpháirtíocht: in partnership ceardaithe sciliúla: skilled craftsmen chiallaigh sin: that meant vata: watt bolgán solais: light bulb dílleachtlanna: orphanages

fothramach: noisy droch-aerú: bad ventilation monarcha chadáis: cotton factory cadás: cotton gaisteoir: trapper draenacha: drains an salachar uisce: slops séaraigh oscailte: open sewers córas séarachais: sewerage works an calar: cholera frídíní: germs eitinn: tuberculosis seomraí taise: damp rooms dreancaidí: fleas míolta: lice an tífeas: typhus brocamas: filth gáitéar: gutter ar thóir fostaíochta: looking for employment spailpíní: seasonal labourers cairteoir: carter treabhdóir: ploughman buachaill aimsire: servant boy cailín aimsire: servant girl buailteoir: thresher lóistéir: lodger spailpíní: a term once used for migrant workers in Ireland



An Réabhlóid Thionsclaíoch Bileog Oibre 11 Fás na gcathracha tionsclaíocha D’fhás cathracha móra timpeall na Breataine le linn na Réabhlóide Tionsclaíche. Ina measc bhí Manchain, Bolton, Leeds, Bradford, Halifax, Huddersfield, Birmingham, Glaschú, Coventry, Caerdydd (Cardiff), Sheffield, Bristol agus Newcastle. Marcáil na cathracha sin ar an léarscáil.

(A) Manchain

(B) Bolton

(C) Leeds

(D) Bradford

(E) Halifax

(F) Huddersfield

(G) Birmingham

(H) Glaschú

(I) Coventry

(J) Caerdydd (Cardiff)

(K) Sheffield

(L) Bristol

(M) Newcastle

Cén ceantair a bhfuil an chuid is mó de na cathracha lonnaithe? _______________

______________________________________________________________ Cén fáth, dar leat, ar lonnaíodh na cathracha sna ceantair sin? ________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________




An Réabhlóid Thionsclaíoch Bileog Oibre 12 Amlíne na Réabhlóide Tionsclaíche

Seo thíos roinnt de na heachtraí tábhachtacha ón Réabhlóid Thionsclaíoch. Faigh amach cathain ár tharla gach ceann acu agus scríobh isteach an dáta. (Beidh ort roinnt taighde a dhéanamh!) Marcáil ar an amlíne é. Déan líníocht bheag in aice le gach eachtra. An féidir leat eachtraí eile a chur leis?

Ceapadh an eitspól sa bhliain _________. Ceapadh an Jenny sa bhliain _________. Ceapadh miúil Chrompton sa bhliain___________. Ceapadh an fráma uisce sa bhliain __________. Ceapadh caidéal Newcomen sa bhliain ________. Osclaíodh an chéad mhonarcha sa bhliain _________. Ceapadh inneall gaile Watt chun roth a chasadh sa bhliain _________. Ceapadh an chéad traein ____________. 1700 1760

1710 1770

1720 1780

1730 1790

1740 1800

1750 1810



An Réabhlóid Thionsclaíoch Bileog Oibre 12 Freagraí don mhúinteoir Amlíne na Réabhlóide Tionsclaíche

Seo thíos roinnt de na heachtraí tábhachtacha ón Réabhlóid Thionsclaíoch. Faigh amach cathain ár tharla gach ceann acu agus scríobh isteach an dáta. (Beidh ort taighde a dhéanamh!) Marcáil ar an amlíne é. Déan líníocht bheag in aice le gach eachtra. An féidir leat eachtraí eile a chur leis?

Ceapadh an eitspól sa bhliain 1733. Ceapadh an Jenny sa bhliain 1765 Ceapadh miúil Chrompton sa bhliain 1799 Ceapadh an fráma uisce sa bhliain 1764 Ceapadh caidéal Newcomen sa bhliain 1709 Osclaíodh an chéad mhonarcha sa bhliain 1771 ( Cromford) Ceapadh inneall gaile Watt chun roth a chasadh sa bhliain 1782 . Ceapadh an chéad traein 1804 (Richard Trevithick) 1700 1760

1710

1770

1720 1780

1730 1790

1740 1800

1750 1810


9. AOIS NA RÉABHLÓIDÍ

LEABHAR AN PHÁISTE: LTH. 44-49; BILEOGA OIBRE 13, 14, 15

Snáithe: Polaítaíocht, aighneas agus an sochaí Snáithaonad: Réabhlóid agus athrú i Meiriceá, sa Fhrainc agus in Éirinn.

Deis a thabhairt do na daltaí eolas a fháil faoi chuid de ghnéithe na réabhlóide agus na n-athruithe i Meiriceá, sa Fhrainc agus in Éirinn.

Cúlra Ní raibh daonlathas ann san ochtú haois déag. Bhí ríthe agus banríona i gceannas ar an gcuid is mó de na tíortha. Ní raibh mórán cumhachta ag na gnáthdhaoine. Bunaíodh gluaiseacht ar a dtugadh “An Eagnaíocht” inar thosaigh daoine ag cur i gcoinne an tseanchórais. Scríobh francach, Jean Jacques Rousseau, leabhar darbh ainm “The Social Contract” inar éiligh sé go raibh conradh ag na daoine lena gcuid rialtóirí agus go raibh sé de dhualgas ar an rialtóir caitheamh go cothrom leo. Dá mbeadh an rialtóir ag imirt drochíde ar na daoine, bheadh an conradh briste aige agus d’fhéadfaidís fáil réidh leis. Chuaigh leabhar Rousseau i bhfeidhm go mór ar an bpobal agus thosaigh siad ar a gcearta a éileamh. Thosaigh siad ag éirí amach i gcoinne a gcuid rialtóirí agus is é an toradh a bhí air ná gur tháinig an daonlathas chun cinn i roinnt tíortha. Stór focal • “Saoirse, maoin, sábháilteacht agus cur in aghaidh leatroim”: “liberty, property,

safety and resistance to oppression.” • “Saoirse, Comhionannas agus Bráithreachas”: “Liberty, Equality and Fraternity.” • “ceart chun beatha, ceart chun saoirse agus ceart chun sonas a lorg”: “the right to

life, liberty and pursuit of happiness.” • Dearbhú um Chearta an Duine: Declaration of the Rights of Man aois na réabhlóidí: age of revolutions coilíneacht: colony na dúchasaigh: the native people na coilínigh: the colonists ionadaíocht: representation gabha geal: silversmith foláireamh: warning forógra na saoirse: declaration of independence An Chomhdháil Náisiúnta: The National Congress thaobhaigh siad le: they sided with chloígh siad: they defeated cath chinniúnach: decisive battle Bille Cearta: Bill of Rights cáin a ghearradh: to impose taxes éagórach: unjust na huaisle: the nobles an chléir: the clergy na tuathánaigh; the peasants lucht na meánaicme: the middle classes rinne siad agóid: they protested ráfla: rumour

An Tionól Náisiúnta: The National Assembly ceardaithe: crafts people bunreacht: constitution d’fhógair an Tionól: the Assembly declared dícheannadh é: he was beheaded gilitín: guillotine tacaíonn sibh: you support Na hÉireannaigh Aontaithe: The United Irishmen Cumann na nÉireanna Aontaithe: Society of United Irishmen d’áitigh sé: he persuaded an comadóir: the commodore Ré an Uafáis: Reign of Terror an eagraíocht: the organisation mídhleathach: illegal céasadh daoine: people were tortured pic fhiuchta: boiling pitch (tar) Cath Chnoc Fhiodh na gCaor: The Battle of Vinegar Hill ghlac siad ceannasaíocht: they took control ceannáras: headquarters Acht na hAontachta: The Act of Union




Aois na Réabhlóidí Bileog Oibre 13 Dialann Reibiliúnaigh 1798 Throid tú ar son na reibiliúnach in Éirí Amach 1798. Mínigh i do dhialann thíos cén fáth ar thaobhaigh tú leis na reibiliúnaigh. Scríobh cuntas ar an bpáirt a ghlac tu san éirí amach. Tarraing pictiúr d’eachtra amháin ón éirí amach a raibh baint agat leis.

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________



Aois na Réabhlóidí Bileog Oibre 14

Scríobh an dáta ceart do gach eachtra.

1607 1793 Iúil 1789 1791 1773 1798

1783 1781 Bealtaine 1789 1800 1776

Ionsaíodh an Bastille.

Bunaíodh Cumann na nÉireannach Aontaithe.

Sheol na “Pilgrim Fathers go Meiriceá.

Dícheannadh Rí Louis XV1.

Chuir an Bhreatain deireadh le parlaimint na hÉireann.

Sheol trí long go cuan Bhoston.

Chuir an Chomhdháil Náisiúnta amach Forógra na Saoirse.

Bunaíodh Tionól Náisiúnta na Fraince.

Troideadh cath ar Chnoc Fiodh na gCaor.

Tugadh saoirse don 13 choilíneacht Mheiriceá.

Troideadh cath ag Yorktown

1607

Anois tarraing amlíne d’Aois na

Réabhlóidí.



Aois na Réabhlóidí Bileog Oibre 15 Crosfhocal

1 2

3

4 5

6

7

8

9

10

Trasna

1. Ionsaíodh an príosún seo i bPáras sa bhliain 1789 (8) 3. Bhunaigh sé Cumann na nÉireannach Aontaithe (5,4) 5. Bunaíodh ------ Náisiúnta na Fraince i mBealtaine 1789 (6) 6. Troideadh cath cinniúnach anseo sa bhliain 1798 (4,5,2,5) 7. Bean chéile Louis XV1 (5,10) 9. Aontaíodh Éire agus an Bhreatain faoin Acht seo (4,2,10) 10. Bhí sé i gceannas ar arm na gcoilíneachtaí Mheiriceá (5,10)

Síos

1. Bille a thug cearta do ghnáthchaoine Mheiriceá (5,6) 2. Bhí “Cóisir” ag coilínigh Mheiriceá anseo! (6) 4. Bhí an tír seo sásta cabhrú leis na hÉireannaigh Aontaithe (2,7) 8. Rí na Fraince le linn na réabhlóide (5)



Aois na Réabhlóidí Bileog Oibre 14 Freagraí don mhúinteoir

Scríobh an dáta ceart do gach eachtra.

1607 1793 Iúil 1789 1791 1773 1798

1783 1781 Bealtaine 1789 1800 1776

Ionsaíodh an Bastille. Iúil 1789

Bunaíodh Cumann na nÉireannach Aontaithe. 1791

Sheol na “Pilgrim Fathers go Meiriceá. 1607

Dícheannadh Rí Louis XV1. 1793

Chuir an Bhreatain deireadh le parlaimint na hÉireann. 1800

Sheol trí long lán le tae go cuan Bhoston. 1773

Chuir an Chomhdháil Náisiúnta amach Forógra na Saoirse. 1776

Bunaíodh Tionól Náisiúnta na Fraince. Bealtaine 1789

Troideadh cath ar Chnoc Fiodh na gCaor. 1798

Tugadh saoirse don 13 choilíneacht Mheiriceá. 1783

Troideadh cath ag Yorktown 1781

1607

Anois tarraing amlíne d’Aois na

Réabhlóidí.



Aois na Réabhlóidí Bileog Oibre 15 Freagraí don mhúinteoir Crosfhocal

1b a s t i l l e 2b i 3w o l f e t o n e l s l 4a 5t i o n ó l e n o 6c n o c f i o d h n a g c a o r e h a 7m a r i e a n t o i n e t t e r a t i 8l 9a c h t n a h A o n t a c h t a c u i 10g e o r g e w a s h i n g t o n

Trasna

2. Ionsaíodh an príosún seo i bPáras sa bhliain 1789 (8) 5. Bhunaigh sé Cumann na nÉireannach Aontaithe (5,4) 8. Bunaíodh ------ Náisiúnta na Fraince i mBealtaine 1789 (6) 9. Troideadh cath cinniúnach anseo sa bhliain 1798 (4,5,2,5) 10. Bean chéile Louis XV1 (5,10) 9. Aontaíodh Éire agus an Bhreatain faoin Acht seo (4,2,10) 11. Bhí sé i gceannas ar arm na gcoilíneachtaí Mheiriceá (5,10)

Síos

3. Bille a thug cearta do ghnáthchaoine Mheiriceá (5,6) 4. Bhí “Cóisir” ag coilínigh Mheiriceá anseo! (6) 6. Bhí an tír seo sásta cabhrú leis na hÉireannaigh Aontaithe (2,7) 8. Rí na Fraince le linn na réabhlóide (5)


10. CEANNRÓDAÍOCHT NA MBAN


Snáithe: Tréimhsí athruithe agus aighnis Snáithaonad: Athruithe ar ról na mban sa naoú haois déag agus sa bhfichiú aois. Faigheann na daltaí eolas ar na hathruithe i ngnáthshaol na mban agus déanann siad staidéar ar a bhfuil bainte amach ag mná. Leabhar breise: Mná as an nGnáth le hÁine Ní Ghlinn (Cois Life) Stór focal ceannródaíocht na mban: pioneering women cearta na mban: women’s rights mná eisceachtúla: exceptional women in ainneoin na gconstaicí: in spite of obstacles (against the odds) crógacht: courage diongbháilteacht: determination cothromas inscne: gender equality leasmhac: stepson bhí rath ar a réimeas: her reign was successful agóid a dhéanamh: to protest cánacha éagóracha: unjust taxes ceart vótála: the right to vote Gradam Síochána Nobel: Nobel Peace Prize a cáilíodh mar: who qualified as a toghadh: was elected ceann stáit: head of state bhí an-rath ar a réimeas: her reign was very successful fisic: physics olltoghchán: elections an dineasár cáiliúil: the famous dinosaur i gcoinne na héagóra: against injustice míchlúiteach: notorious bhí alltacht uirthi: she was appalled coinníollacha: conditions cillíní: cells údaráis: authorities a leasú: to reform sclábhaí: slave

comhionannas: equality Gluaiseacht na gCearta Sibhialta: The Civil Rights Movement baill den chine gorm: black people an cine geal: white people (race) de thoradh a gnímh chróga: as a result of her brave act idirdheighilt: segregation go dlíthiúil: legally b’fhiú an tairbhe an trioblóid: it was worth the consequences tionchar: influence mar ghné lárnach den athrú: as the key to change feachtas: campaign sufraigéidí: suffragettes léirsithe síochánta: peaceful demonstrations am na cinniúna: turning point stádas na mban: women’s status pá comhionann: equal pay i measc na mbochtán: amongst the poor na heasláin: the sick abhcóide: barrister oirníodh í: she was inaugurated seanadóir: senator Ardchoimisinéir na Náisiún Aontaithe: United Nations High Commissioner for Human Rights spriocanna: goals aitheantas: recognition gairm: profession




Ceannródaíocht na mBan Bileog Oibre 16 Ceannródaithe Mná Roghnaigh ceannródaí mná amháin agus bailigh eolas fúithi. Ainm: ________________________ Dáta Breithe: _________________

A hÓige: _______________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

Gairmeacha: ____________________________________________________

An dúshlán ba mhó a bhí roimpi: ______________________________________

______________________________________________________________

Éachtaí: _______________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

An éacht ba mhó (tabhair cúiseanna le do fhreagra):_______________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

Fíricí spéisiúla eile: _______________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

Ceisteanna gur mhaith leat a chur uirthi: _______________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

_____________________________________________________________ Aimsigh agus fótochóipeáil nó tarraing an pictiúr is fearr leat de do cheannródaí mná.


Ceannródaíocht na mBan Bileog Oibre 17

Crosfhocal

1 2 3

4 5

6 7

8

9

10

11

Ceart vótála

DO MHNÁ

Cé hiad? (Sloinnte amháin atá sna freagraí)

Trasna 1. Lorg sí ceart vótála do mhná (9) 4. Is maith léi dineasáir! (5) 6. Bronnadh Duais Nobel don Fhisic uirthi (5) 8. Bronnadh Gradam Síochána Nobel uirthi (3,7) 10. D’eitil sí ina haonar trasna an Atlantaigh (7) 11. Ceapadh ina hambasadóir í agus seoladh go dtí an tSualainn í (9) Síos 1. Tugtar “Máthair Ghluaiseacht na gCearta Sibhialta” uirthi (5) 2. Gréagach a mháirseáil ar son cearta na mban sa bhliain 43 RC (9) 3. Ceapadh ina Príomh-Aire ar an tSiolóin é (12) 5. An t-aon Fharó mná a bhí riamh ann (10) 7. Chabhraigh sí le deireadh a chur le sclábhaíocht i Meiriceá (5) 9. Francach a sheol timpeall an domhain (5)



Ceannródaíocht na mBan Bileog Oibre 17 Freagraí don mhúinteoir


Crosfhocal

1p a n k 2h u r s t 3b a o 4l e a c 5h r 6c u r i e 7t n a k t r d t s e u a s 8v o n s u t t n e r h s h a e i 9b n p 10e a r h a r t a s r i u e k t 11k o l l o n t a i e

Ceart vótála

DO MHNÁ

Cé hiad? (Sloinnte amháin atá sna freagraí)

Trasna 1. Lorg sí ceart vótála do mhná (9) 4. Is maith léi dineasáir! (5) 6. Bronnadh Duais Nobel don Fhisic uirthi (5) 8. Bronnadh Gradam Síochána Nobel uirthi (3,7) 10. D’eitil sí ina haonar trasna an Atlantaigh (7) 11. Ceapadh ina hambasadóir í agus seoladh go dtí an tSualainn í (9) Síos 1. Tugtar “Máthair Ghluaiseacht na gCearta Sibhialta” uirthi (5) 2. Gréagach a mháirseáil ar son cearta na mban sa bhliain 43 RC (9) 3. Ceapadh ina Príomh-Aire ar an tSiolóin é (12) 5. An t-aon Fharó mná a bhí riamh ann (10) 7. Chabhraigh sí le deireadh a chur le sclábhaíocht i Meiriceá (5) 9. Francach a sheol timpeall an domhain (5)


11. MEAGHER AN CHLAÍMH

LEABHAR AN PHÁISTE: LTH. 55-61; BILEOG OIBRE 18

Snáithe: Polaitíocht, aighneas agus an sochaí Snáithaonad: Réabhlóid agus athrú i Meiriceá, sa Fhrainc agus in Éirinn Sa cheacht seo scrúdaíonn na daltaí saol agus eachtraí duine a raibh páirt mhór aige i bpolaitíocht agus in imeachtaí an naoú céad déag, in Éirinn, san Astráil agus i Meiriceá. Stór focal Meagher an Chlaímh: Meagher of the Sword bádh é: he was drowned eachtrach: adventurous turas léachtóireachta: lecture tour méara: mayor feachtas: campaign Fuascailt na gCaitliceach: Catholic Emancipation Aisghairm na hAontachta: Repeal of the Union cláiríneacha: crippled person ansa: dearest faillí: neglect fianaise: proof feachtas aisghairme: campaign for repeal fuadar: excitement modhanna síochánta: peaceful methods diomúch: displayed an Fuascailteoir: the Liberator óráid an chlaímh: the sword speech Halla an Eadrána: Conciliation Hall arm naofa: sacred weapon éirí amach: rebellion bratach na dtrí dhath: the tricolour fógraíodh poblacht: a republic was declared bráithreachas: brotherhood theip air: it failed ar dídean: sheltering díbeartha: deported daoradh chun báis é: he was sentenced to death an bhreith: the sentence Rinn an Dóchais: The Cape of Good Hope ar choinníoll: on condition gealltanas: promise

theith sé: he fled ar muin capaill: on horseback sliogéisc: shellfish

tharraing sé an pobal air féin: he became unpopular sclábhaíocht: slavery lenár linn féin: in our time eagarthóir: editor Stáit an Aontais: the Union States thacaigh: supported in ainneoin: despite Reisimint Nua Eabhrac: New York Regiment taithí míleata: military experience complachtaí: companies cloígh: overthrow gan aithne gan urlabhra: senseless saighdiúir marcra: cavalryman briogáid: brigade earcú: recruit an cogadh cathartha: the civil war lámhachadh na capaill: the horses were shot goineadh: wounded beaignití: bayonets saighdiúirí coise: foot soldiers ghéill siad: they surrendered feallmharú: assassination droch-cháil: unpopular Gobharnóir Gníomhach: Acting Governor síocháin chorrach: uneasy peace lonnaitheoirí: settlers chuir sé faoi: he settled go mistéireach: mysteriously tá cuimhne geanúil air: he is fondly remembered



Meaghar an Chlaímh Bileog Oibre 18

Meaitseáil an eachtra leis an dáta ceart.

Rugadh Thomas Francis Meagher sa bhliain 1852

Bhronn sé bratach trí dhathach ar chruinniú i mB.Á.C sa bhliain 1865

Cuireadh ar long go dtí Van Diemen’s Land é sa bhliain1823

Phós sé Catherine Bennett sa bhliain 1853

D’éalaigh sé as Van Diemen’s Land sa bhliain 1867

D’éalaigh John Mitchel as Van Diemen’s Land sa bhliain 1849

Cuireadh deireadh le Cogadh Cathartha Mheiriceá sa bhliain 1850

Bádh Meagher in Abhainn an Missouri sa bhliain 1848 Lig ort gur tusa Meagar, agus scríobh litir abhaile ó Van Diemen’s Land chuig ceann de do chairde a bhí sna hÉireannaigh Óga leat. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________



12. MARIE CURIE

LEABHAR AN PHAISTE: LTH. 62-67; BILEOGA OIBRE 19, 20.

Snáithe: Scéal Snáithaonad: Scéalta faoi shaol na ndaoine fadó Tugtar deis do na daltaí meas a fháil ar an méid a rinne Marie Curie (an t-eolaí a fuair an eilimint radaighníomhach, raidiam) ar son cúrsaí leighis agus ar son an phobail. Stór focal eolaí cáiliúil mná: famous woman scientist sár: tsar na hoifigigh Rúiseacha: the Russian officials dílis: loyal eitinn: tuberculosis tífis: typhus coitianta: common léargas: insight cá bhfuil do thriall: where are you going léamh go líofa: to read fluently fiosrach: curious fearas eolaíochta: science equipment ag tnúth le: looking forward to turgnaimh: experiments ag staidéar leighis: studying medicine riachtanach: necessary ceann cúrsa: destination/journey’s end chláraigh sí: she enrolled cúrsa fisice: physics course mothúcháin: feelings seomra áiléir: attic room ar bheagán bia chothaithigh: little nourishing food saotharlanna: laboratories mí na meala: honeymoon fiosrú radaíochta: exploring radiation fionnachtana: discoveries eolaithe: scientists X-ghathanna: X rays Scaoileann an miotal: the metal releases

cineál radaíochta: a type of radiation radaighníomhaíocht: radioactivity gathanna: rays mianraí: minerals cosaint: defence seandálaíocht: archaeology tionsclaíocht: industry raidiam: radium taighde: research picbhleind: pitchblende polóiniam: polonium a tháirgeadh: to produce tonna: a ton fuíollábhar: waste díobhálach: harmful lóchrann: light feadáin ghloine tástála: glass test tubes cáil: fame ailse: cancer paitinn: patent a bhfionnachtain: their discovery Gradam Nobel san fhisic: The Nobel Prize for Physics i mbéal an chatha: at the battlefront gonta: injured otharchairr X-ghathaithe: X-ray ambulances ospidéil mhíleata: military hospitals trealamh: equipment piléir: bullets leoicéime: leukaemia




Ainmnigh an Fionnachtaí Bileog Oibre 19

Léigh na leideanna thíos agus ainmnigh na fionnachtaithe. 1. Bhí mé dall ó bhí mé trí bliana d’aois. Sa bhliain 1829 chum mé córas

scríbhneoireachta do na daill ag baint úsáid as poncanna ardaithe ar an bpáipéar. Léitear le barra na méire iad. __________________________ is ainm dom.

2. Sa bhliain 1875 fuair mé amach conas glór duine a sheoladh ar shreang. Thug mé “guthán” ar an m’fhionnachtain. __________________________ is ainm dom.

3. Fuair mé amach conas leictreachas a úsáid chun sreanga beaga taobh istigh de bholgán gloine a lasadh. Cheap mé an bolgán leictreach sa bhliain 1879. Rinne Joseph Swan, ceimiceoir Sasanach, an fhionnachtain chéanna an bhliain dar gcionn. __________________________ is ainm dom.

4. Sa bhliain 1456 cheap mé inneall nua chun leabhair a chlóbhualadh. Leag mé amach litreacha miotail i sraitheanna ar an inneall. Ba é an Bíobla an chéad leabhar a chlóbhuail mé. ___________________________ is ainm dom.

5. Cheap mé an chéad teileagraf leictreach sa bhliain 1835. Chum mé córas chun teachtaireachtaí a sheoladh ag baint úsáid as poncanna agus daiseanna. D’úsáid mé mo chód nua chun teachtaireachtaí a sheoladh ó chathair amháin go cathair eile. ___________________________ is ainm dom.

6. Rinne mé féin agus mo dheartháir Orville an chéad eitleán sa bhliain 1903. Thaisteal an t-eitleán 40 méadar. ___________________________ is ainm dom.

7. Is innealtóir leictreachais mé. Cheap mé an raidió. Seoladh mo chéad chomharthaí raidió thar achar gearr ach d’éirigh liom ar ball comharthaí raidió a sheoladh chomh fada le Meiriceá agus leis an Astráil. ___________________________ is ainm dom.

8. Rugadh in Albain mé. Sa bhliain 1926 d’éirigh liom an chéad íomhá theilifíse d’aghaidh dhaonna a tharchur. Taobh istigh de bhliain bhí mé in ann pictiúir theilifíse a sheoladh trasna an Atlantaigh ó Londain go Nua Eabhrac ag baint úsáid as tonnta raidió. ___________________________ is ainm dom.

Tarraing amlíne agus léirigh na fionnachtana thuas uirthi.



Ainmnigh an Fionnachtaí Bileog Oibre 20

Déan taighde! Céard a cheap na fionnachtaithe seo a leanas?

1. Sa bhliain 1815 cheap Humphry Davy an ______________________

2. Sa bhliain 1816 cheap Rene Laennac an __________________

3. Sa bhliain 1868 cheap Christopher Sholes an ___________________

4. Sa bhliain 1901 cheap Hubert Booth an __________________________

5. Sa bhliain 1928 cheap Richard Drew an ______________________________

6. Sa bhliain 1933 cheap Percy Shaw an _____________________________

7. Sa bhliain 1938 cheap Lazlo Biro an __________________

8. Sa bhliain 1939 cheap Igor Sikorsky an ________________

9. Sa bhliain 1946 cheap Percy Spencer an ___________________________

10. Sa bhliain 1959 cheap Christopher Cockerell an ______________________



Ainmnigh an Fionnachtaí Bileog Oibre 19 Freagraí don mhúinteoir

Léigh na leideanna thíos agus ainmnigh na fionnachtaithe. 1. Bhí mé dall ó bhí mé trí bliana d’aois. Sa bhliain 1829 chum mé córas

scríbhneoireachta do na daill ag baint úsáid as poncanna ardaithe ar an bpáipéar. Léitear le barra na méire iad. Helen Keller is ainm dom.

2. Sa bhliain 1875 fuair mé amach conas glór duine a sheoladh ar shreang. Thug mé “guthán” ar an m’fhionnachtain. Alexander Graham Bell is ainm dom.

3. Fuair mé amach conas leictreachas a úsáid chun sreanga beaga taobh istigh de bholgán gloine a lasadh. Cheap mé an bolgán leictreach sa bhliain 1879. Rinne Joseph Swan, ceimiceoir Sasanach, an fhionnachtain chéanna an bhliain dar gcionn. Thomas Alva Edison is ainm dom.

4. Sa bhliain 1456 cheap mé inneall nua chun leabhair a chlóbhualadh. Leag mé amach litreacha miotail i sraitheanna ar an inneall. Ba é an Bíobla an chéad leabhar a chlóbhuail mé. Johann Gutenberg is ainm dom.

5. Cheap mé an chéad teileagraf leictreach sa bhliain 1835. Chum mé córas chun teachtaireachtaí a sheoladh ag baint úsáid as poncanna agus daiseanna. D’úsáid mé mo chód nua chun teachtaireachtaí a sheoladh ó chathair amháin go cathair eile. Samuel F.B. Morse is ainm dom.

6. Rinne mé féin agus mo dheartháir Orville an chéad eitleán sa bhliain 1903. Thaisteal an t-eitleán 40 méadar. Wilbur Wright is ainm dom.

7. Is innealtóir leictreachais mé. Cheap mé an raidió. Seoladh mo chéad chomharthaí raidió thar achar gearr ach d’éirigh liom ar ball comharthaí raidió a sheoladh chomh fada le Meiriceá agus leis an Astráil. Guglielmo Marconi is ainm dom.

8. Rugadh in Albain mé. Sa bhliain 1926 d’éirigh liom an chéad íomhá theilifíse d’aghaidh dhaonna a tharchur. Taobh istigh de bhliain bhí mé in ann pictiúir theilifíse a sheoladh trasna an Atlantaigh ó Londain go Nua Eabhrac ag baint úsáid as tonnta raidió. John Logie Baird is ainm dom.

Tarraing amlíne agus léirigh na fionnachtana thuas uirthi.


Ainmnigh an Fionnachtaí Bileog Oibre 20 Freagraí don mhúinteoir


Déan taighde! Céard a cheap na fionnachtaithe seo a leanas?

11. Sa bhliain 1815 cheap Humphry Davy an lampa mianadóireachta.

12. Sa bhliain 1816 cheap Rene Laennac an steiteascóp

13. Sa bhliain 1868 cheap Christopher Sholes an clóscríobhán

14. Sa bhliain 1901 cheap Hubert Booth an folúsghlantóir

15. Sa bhliain 1928 cheap Richard Drew an téip greamaitheach.

16. Sa bhliain 1933 cheap Percy Shaw an tsúil chait

17. Sa bhliain 1938 cheap Lazlo Biro an badhró

18. Sa bhliain 1939 cheap Igor Sikorsky an héalacaptar

19. Sa bhliain 1946 cheap Percy Spencer an micreathonn

20. Sa bhliain 1959 cheap Christopher Cockerell an t-árthach foluaineach


13. CRUACHA GLASA MHEIRICEÁ


Snáithe: Tréimhsí athruithe agus easaontais Snáithaonad: Trádálaithe, taiscéalaithe agus coilínithe ón Eoraip Scrúdaíonn na daltaí fianaise a thugann eolas dóibh faoi shaol na ndaoine a chuaigh ar imirce go Meiriceá ag amanna éagsúla, ar chúiseanna éagsúla. Stór focal de bhunadh na hÉireann: of Irish ancestry saoránach: citizen daonra: population eisimircigh: emigrants inimircigh: immigrants Gael-Albanaigh: Scotch-Irish Eaglais Phreispitéireach: The Presbyterian church d’fhógair: declared neamhspleáchas: independence Forógra na Saoirse: The Declaration of Independence Carraig Fhearghais: Carrickfergus Tír na Saoirse: The Land of Liberty méadú: increase An Gorta Mór: The Great Famine “longa báis”: “coffin ships” slumaí: slums ar meisce: drunk buíonta bithiúnach i Nua Eabhrac: gangs of New York díbeartaigh: outcasts gann: scarce dromchla: surface iarnróid: railroads cogadh cathartha: civil war Arm na Cónaidhme: The Confederate Army an t-Aontas: the Union cleachtas na sclábhaíochta: the practice of slavery báúil: sympathetic reisimint: regiment

círéibeacha dréachta: draft riots urrúnta: healthy na plóid: the mobs lucht na círéibe: rioters milleán: blame Dílleachtlann na Leanaí Gorma: Coloured Orphan Asylum cóir: fair Na Machairí Móra: The Great Plains Na Sléibhte Creagacha: The Rocky Mountains geiteanna: ghettos comhlachtaí iarnróid: railway companies gan smeach: without a snap (with nothing) botháin: huts nascadh na línte: the lines were joined tógáil na líne trasilchríochaí: the building of the transcontinental line cailíní aimsire: domestic servants in aisce: free searbhóntaí: servants cúraimí: responsibilities fostóir: employer crógacht: bravery dílseacht: loyalty glúin: generation ceardchumainn: trade unions tionscal: industry ré: era óráidí: speeches a chur chun cinn: to promote coimhlint: conflict i gcomhaontú: in agreement




Cruacha Glasa Mheiriceá Bileog Oibre 21

Na hÉireannaigh i Meiriceá

1. Le cabhair ó d’atlas aimsigh agus dathaigh na cathracha seo a leanas inar lonnaigh líon mór imirceach as Éirinn:

a. Nua-Eabhrac, b. Bostún, c. Philadelphia, d. Washington D.C., e. Baltimore,

f. Savannah, g. Chicago, h. New Orleans i. San Francisco.

2. Aimsigh agus dathaigh

A. Stáit New England (Maine, New Hampshire, Vermont, Massachusetts, Rhode Island agus Connecticut),

B. Na Machairí Móra

C. Na Sléibhte Creagacha. D. South Carolina, E. Utah, Pennsylvania, F. Montana, G. Nevada H. Dakota.



An Eisimirce Éireannach go dtí na Stáit Aontaithe Bileog Oibre 22

Léiríonn an tábla thíos méid na n-eisimirceach Éireannach go dtí na Stáit Aontaithe gach deich mbliana ón mbliain 1821 go dtí an bhliain 2000.

1821-1830 50,724 1831-1840 207,381 1841-1850 780,719 1851-1860 914,119 1861-1870 435,778 1871-1880 436,871 1881-1890 655,482 1891-1900 388,416 1901-1910 339,065 1911-1920 146,181 1921-1930 211,234 1931-1940 10,973 1941-1950 19,789 1951-1960 48,362 1961-1970 32,966 1971-1980 11,490 1981-1990 31,969 1991-2000 56,950

1. Cén deich mbliana ar bhain an eisimirce an pointe is airde amach? 2. Céard ba chúis leis sin? 3. Cén deich mbliana ar bhain an eisimirce an dara pointe is airde amach? 4. Timpeall cé mhéad Éireannach a tháinig sna 1840idí agus sna 1850aidí? 5. Cén fáth, dar leat, ar tháinig méadú ar na huimhreacha fiú roimh an nGorta? 6. Cén tionchar a bhí ag an gCéad Chogadh Domhanda ar na figiúirí? 7. Céard a tharla i rith an Dara Cogadh Domhanda? 8. Ritheadh dlíthe nua sna Stáit Aontaithe sa bhliain 1925 a chuir srian le méid na

n-imirceach ó gach tír. Cá bhfuil tionchar na ndlíthe seo le feiceáil sna figiúirí? 9. Bhí go leor Éireannach ag obair go mídhleathach sna Stáit Aontaithe sna

1970idí agus sna 1980idí. Cén tionchar atá aige seo ar na figiúirí? 10. Cén difear, dar leat, a bhí idir na hÉireannaigh a

chuaigh go dtí na Stáit Aontaithe sna 1990aidí agus isiúd a chuaigh ann le linn an Ghorta Mhóir?

ad


14. TRÍ IARGÚIL NA HASTRÁILE

LEABHAR AN PHÁISTE: LTH. 73-77; BILEOG OIBRE 23

Snáithe: Scéal Snáithaonad: Scéalta faoi shaol na ndaoine san am atá caite Tugann an ceacht seo deis do na daltaí turas mór fionnachtana de chuid na hAstráile a scrúdú agus a phlé – agus ról lárnach ag Éireannach ann. Cúlra Cuireadh 450,000 daoránach Éireannach go dtí Botany Bay san Astráil thar thréimhse 77 mbliana. Chomh maith le sin chuaigh thart ar 290,000 eisimirceach Éireannach chun na hAstráile dá ndeoin féin. Bhí ról lárnach ag na hÉireannaigh i bhfás agus i bhforbairt stáit nua na hAstráile. Bhí baint acu leis an áitreabh pionóis a bunaíodh ann. Tá ainmneacha Éireannacha ar go leor áiteanna san Astráil. Is minic a comóirtear Éireannach ann. Ainmníodh Burketown, atá suite in aice leis an Murascaill Carpentaria, as Éireannach darbh ainm Robert Burke. Pléitear scéal a bheatha sa cheacht seo.




Stór focal Trí Iargúil na hAstráile: Across the Australian Outback lonnaitheoirí Eorpacha: European settlers annamh: seldom an chuid inmheánach: the interior na Bundúchasaigh: the Aborigines a mbunadh: their ancestors sluaíochtaí iomaíocha: rival expeditions thairg sé: he offered taiscéalaí: explorer taithí taiscéalaíochta: experience of exploration dear: design folúntas: vacant position ceannaire: leader an foireann sluaíochta: the expedition team Arm na hOstaire: the Austrian Army Constáblacht Ríoga na hÉireann: The Royal Irish Constabulary ar imirce: emigrate ceannfort póilíní: police superintendent bhí bealach ait leis: he had a strange manner leascheannaire: second in command cuntas: record comóradh mór: a great send off ab ansa leis: his favourite tionlacan ollmhór: huge convoy vaigíní: wagons bonnchampa: base camp buíon: gang críocha: territories sáinníodh iad: they got stuck éamúanna: emus lorgaire: tracker lonnaíocht: settlement marcach: horseman glanta leo nó díbeartha: resigned or been sacked

soláthairtí: provisions ag cur moille orthu: delaying them an gaineamhlach: the desert na billabonganna: the billabongs (dried rivers) a sheachaint: to avoid sroicheadh na murascaille: reaching the gulf Sliabhraonta Selwyn: Selwyn Ranges Murascaill Carpentaria: The Gulf of Carpentaria talamh riascach: swamp uisce sáile: salt water gann: scarce cinneadh: decision mí-ádh: bad luck an bháisteach monsúin: the monsoon rains ina díle: in torrents puiteach: mud traochta: exhausted ciondáil: ration uaigh a chartadh: to dig a grave na feartha fáilte: a hearty welcome ní raibh deoraí ann: there wasn’t a soul there greanta ar choirt crainn: carved into a tree tochail: dig siar ó thuaidh: north west mothúcháin: feelings Sliabh an Éadóchais: Mount Hopeless sáinnithe: trapped urphost: outpost traochadh: exhaustion foireann tarrthála: rescue party laochra: heroes sochraid stáit: a state funeral cónraí: coffins comhartha ómóis: mark of respect faoi mhíchumas: disabled



Tír Iargúil na hAstráile Bileog Oibre 23 Bhí William Wills an-bhródúil as na huirlisí eolaíocha a thug sé leis ar an sluaíocht. Faigh amach, le cabhair d’fhoclóir, cad chuige gach ceann acu.

Compás Baraiméadar

Teirmiméadar Ainéimiméadar

Teileascóp Cronaiméadar

Teodailít Seiseamhán


16. AN SCOIL MAR A BHÍODH

LEABHAR AN PHÁISTE: LTH. 82-87 BILEOG OIBRE 26

Snáithe: Staidéar Áitiúil Snáithaonad: Scoileanna Déanann na daltaí staidéar ar stair Scoil Mhaigh Dheilge agus as sin fiosraíonn siad stair a scoile féin. Stór focal Scoil Náisiúnta Mhaigh Dheilge: Modeligo National School ar meán: on average d’fhreastail siad: they attended cónascadh iad: they were amalgamated gnáthghairmeacha beatha: common occupations meánaois: the average age An Chartlann Náisiúnta: The National Archives doiléir: indistinct stair bhéil: oral history annamh: rare geansaithe cniotáilte: knitted jumpers treabhsar gearr: short trousers bróga tairní: hob nail boots cosnocht: barefoot éigeantach: compulsory searbhóntaí: servants oibrithe: workers cluiche corr: rounders ganntanas: scarcity lamhnán na muice: pig’s bladder ag tnúth: looking forward to

teas lárnach: central heating an t-aon bhealach téite: the only means of heating ina seal: in turn beartán cipíní: bundle of sticks ag bailiú brosna: gathering firewood an náire: the shame scláta: slate ciondáil: rationing leabhair chiondála: rationing books cúpóin: coupons ola pairifín: paraffin oil gné: aspect iarscolaire: past pupil cuimhní: memories foinsí: sources seantaifid scoile: old school records tuairiscí an chigire: inspector’s reports déantán: artefact tionscadal póstaer: poster project bileog eolais: information leaflet todhchaí: future áiseanna: aids acmhainní: resources




An Scoil mar a Bhíodh Bileog Oibre 26

Dear armas nua do do scoil. Cuir na gnéithe speisialta a bhaineann le do scoil san áireamh ar an dearadh. Cuir stair na scoile san áireamh ann freisin.


17. AR AN MBÓTHAR

LEABHAR AN PHÁISTE: LTH. 88-94 BILEOGA OIBRE 27, 28

Snáithe: Leanúnachas agus athrú in imeacht ama Snáithaonad: Iompar Ag úsáid staidéar líne forbartha, fiosraíonn na daltaí na forbairtí sa chóras iompair mar aon le hathruithe agus leanúnachas. Stór focal na forbartha ar chúrsaí iompair: the developments in transport na Samáraigh: The Sumerians go príomha: mainly a chloí: to conquer fomhuireán: submarine tollán: tunnel trírothach gaile: a steam-powered tricycle gaileadán: boiler gairbhéal: gravel innealtóir: engineer frithchaiteoirí bóthair: road reflectors méadar páirceála: parking meter brú tráchta: traffic congestion éileamh: demand carr cliathánach: sidecar bonn neomatach (niúmatach): pneumatic tyre laindéar gáis: gas lantern ag rothlú: revolving solas uathoibríoch: automatic light rothar “pingin agus feoirling”: penny-farthing bicycle rothar bonn iarainn: “boneshaker bicycle” troitheáin: pedals boinéad: bonnet cuimilteoirí gaothscáth: windscreen wipers aermhálaí: airbags criosanna sábhála: seatbelts aeroiriúnú: air conditioning plátaí ceadúnais: license plates coscáin: brakes paitinn: patent aireagóir: inventor tuairteoir: bumper

téitheoir: heater stiúradh cumhachta: power steering rialtóir cúrsála: cruise control gairis: gadgets seirbhís capaill agus cairr: horse-car service Cluain Meala: Clonmel An Chathair: Cahir ag seachadadh postais: delivering mail coistí: coaches iarnróid: railways córas cuimsitheach iarnróid: extensive railway system traein uirbeach: suburban train breosla: fuel fógraíocht: advertising a mhealladh: to entice a bhí in acmhainn carr a cheannach: to be able to afford a car hanla: handle cochaill: hoods bac: hindrance ag scrios na mbarraí: destroying the crops ceadúnas: license olltáirgeadh: mass production líne tháirgeachta (tháirgíochta): production line uasluas: top speed truailliú: pollution saineolaithe: experts cosc a chur: to prevent crapann sé: it shrinks taisme: accident rásaíochta carranna: motor-racing an traein urchair: the bullet train éigeantach: compulsory




Ar an mBóthar Bileog Oibre 27 Meaitseáil na nithe seo a leanas leis an mbliain inar ceapadh iad. 1814 1817 1868 1870 1885 1885 1888 1897 1903 1929 1932 1934

An carr An Raidió Cairr Na súile cait An rothar “hobby-horse” An gluaisrothar An méadar páirceála An rothar “pingin agus feoirling” An bonn neomatach do rothair Criosanna sábhála An traein ghaile An solas tráchta Cuimilteoirí Gaothscáth

Ainmnigh na daoine thíos a raibh ról lárnach acu sa dul chun cinn i gcúrsaí iompair.

P N T O S S E E N H

D A M M A C

C O N N I B A

Z E N B

L A M D E R I

P U D N O L

O F D R Scríobh na hainmneacha. Scríobh amach na litreacha atá sna boscaí a bhfuil dath liath iontu. Déan ainm cairr astu.



Ar an mBóthar Bileog Oibre 28 Ceap do charr féin don am ata le teacht. Cuir lipéad ar na comhpháirteanna go léir agus mínigh an fheidhm atá leo. Cad a thugann cumhacht do do charr? Cé na gairis (rudaí beaga úsáideacha) a bheidh sa charr agat?



Ar an mBóthar Bileog Oibre 27 Freagraí don mhúinteoir Meaitseáil na nithe seo a leanas leis an mbliain inar ceapadh iad. 1814 1817 1868 1870 1885 1885 1888 1897 1903 1929 1932 1934

An carr 1885 An Raidió Cairr 1929 Na súile cait 1934 An rothar “hobby-horse” 1817 An gluaisrothar 1897 An méadar páirceála 1932 An rothar “pingin agus feoirling” 1870 An bonn neomatach do rothair 1888 Criosanna sábhála 1885 An traein ghaile 1814 An solas tráchta 1868 Cuimilteoirí Gaothscáth 1903

Ainmnigh na daoine thíos a raibh ról lárnach acu sa dul chun cinn i gcúrsaí iompair.

P N T O S S E E N H S T E P H E N S O N

D A M M A C M C A D A M

C O N N I B A B I A N C O N I

Z E N B B E N Z

L A M D E R I D A I M L E R

P U D N O L D U N L O P

O F D R F O R D

Scríobh na hainmneacha. Scríobh amach na litreacha atá sna boscaí a bhfuil dath liath iontu.

N A I N I M Déan ainm cairr astu.

A N M I N I


18. AN FEAR MÓR, AN FEAR FADA


Snáithe: Polaitíocht, aighneas agus an sochaí Snáithaonad: 1916 agus bunú an stáit

Stór focal Éirí Amach na Cásca: the Easter Rising údaráis na Breataine: the British authorities ceannairí na réabhlóide: the rebel leaders páirt lárnach: a central part Gort na Coille: Woodfield Cloch na Coillte: Clonakilty Bráithreachas Phoblacht na hÉireann: The Irish Republican Brotherhood Na hÓglaigh: The Volunteers Brú Rí: Bruree cáilíodh ina ollamh le matamaitic é: he became a professor of mathematics ceannfort: commandant Muilte Uí Bheoláin: Boland’s Mill géilleadh: surrender campa géibhinn: internment camp Frongoch: an internment camp in Wales eagraí den scoth: a great organiser pionós báis: death sentence príosún saoil: life imprisonment iarrthóir: candidate le móramh de bhreis ar a dó in aghaidh a haon: by a margin of more that 2 to 1 éileamh neamhspleáchais: demand for independence toghadh é: he was elected i ngéibheann: imprisoned ag beartú bealach tarrthála: plotting the rescue Aire Airgeadais: Minister for Finance iasacht: loan Cogadh na Saoirse: The War of Independence ag cur i gcoinne: resisting beairicí póilíní: police barracks cuireadh iachall orthu: they were forced spiairí: spies frithbheartaíocht: resistance gníomhaire: agent Ceanncheathrú na bPóilíní: Police Headquarters comhaid rúnda: secret files thairg siad: they offered luach saothair: reward Na Dúchrónaigh: the Black and Tans fórsa míleata: military force éide caicí an airm: army khaki conairt fiaigh: pack of hunting hounds thug siad ruathar faoi: they raided ag scaoileadh urchair go fánach: shooting at random

na Póilíní Cúnta: the Auxiliaries iaroifigigh: ex-officers Domhnach na Fola: Bloody Sunday gníomhairí faisnéise: intelligence agents gluaiseacht frithbheartaíochta: resistance movement ar lóistín: lodgings lucht teagmhála: contacts Scuad Speisialta Uí Choileáin: Collins’ Special Squad sos comhraic: truce Príomhaire na Breataine: The British Prime Minister toscairí: delegates comhdháil: conference coimhlint: conflict cuireadh i bhfeidhm é: it came into effect An Conradh: the Treaty na hidirbheartaíochtaí: the negotiations de réir na dtéarmaí socraithe: according to its terms an Saorstát: the Free State coinníollacha: conditions móid dílseachta de Choróin na Breataine: an oath of allegiance to the British Crown “Tá barántas mo bháis féin sínithe agam”: I have signed my own death warrant toscaireacht: delegation ceann stáit: head of state ar mhalairt taobhanna: on opposite sides an phoblacht: the republic ag déanamh ionadaíochta thar cheann rialtas an tSaorstáit: acting on behalf of the government of the Irish Free State ag tuairimíocht: suggesting An Cogadh Cathartha: the Civil War na fórsaí frithchonartha: the anti-treaty forces ghlac siad seilbh ar: they occupied Ardcheannasaí: Commander-in-Chief turas fiosraithe: a tour of inspection rinne siad luíochán ar: they ambushed coimeádaithe na síochána: keepers of the peace in ainneoin na ndeacrachtaí: in spite of the difficulties albam portráidí: portrait album neodracht: neutrality ag tógáil mionna dá chéad téarma oifige: being sworn in for his first term of office




An Fear Mór, An Fear Fada Bileog Oibre 29

Ó Coileáin/De Valera: Tráth na gCeist 1. Rugadh Micheál Ó Coileáin i gContae ________________. 2. Chuaigh sé go Londain nuair a bhí sé ________ bliana d’aois. 3. Rugadh Éamon de Valera i _______________________. 4. D’fhás sé aníos i _______________________. 5. Le linn an Éirí Amach bhí sé ina cheannfort ar ________________________. 6. Cuireadh Ó Coileáin go _______________ i ndiaidh an Éirí Amach. 7. D’éalaigh De Valera ón bpríosún i ________________. 8. Chuaigh sé go ______________ sa bhliain 1919. 9. Thairg rialtas na Breataine ______________ as ucht Ó Coileáin a ghabháil. 10. Tugtar “________________________” ar an 21 Samhain, 1920. 11. ___________________ Ó Coileáin an conradh. (Shínigh/Níor shínigh) 12. ___________________ de Valera an conradh. (Shínigh/Níor shínigh) 13. Ceapadh Ó Coileáin ina ____________ ar fhórsaí an tSaorstáit. 14. Maraíodh é ag __________________________. 15. Tugadh “_________________________” ar Mhicheál Ó Coileáin. 16. Chuaigh de Valera isteach in ________________________ nuair a bhris

Cogadh Cathartha amach. 17. Bhunaigh sé an páirtí polaitiúil ________________________. 18. Toghadh de Valera ina Uachtarán ar Dháil Éireann sa bhliain ________. 19. Toghadh de Valera ina Uachtarán na hÉireann sa bhliain ________. 20. Tugadh “________________________” ar Éamon de Valera.



An Fear Mór, An Fear Fada Bileog Oibre 29 Freagraí don mhúinteoir

Ó Coileáin/De Valera: Tráth na gCeist 1. Rugadh Micheál Ó Coileáin i gContae Chorcaí 2. Chuaigh sé go Londain nuair a bhí sé 15 bliana d’aois. 3. Rugadh Éamon de Valera i Nua Eabhrac. 4. D’fhás sé aníos i mBrú Rí, Co. Luimnigh. 5. Le linn an Éirí Amach bhí sé ina cheannfort ar Mhuilte Uí Bheoláin. 6. Cuireadh Ó Coileáin go Frongoch i ndiaidh an Éirí Amach. 7. D’éalaigh De Valera ón bpríosún i Lincoln, Sasana. 8. Chuaigh sé go Meiriceá sa bhliain 1919. 9. Thairg rialtas na Breataine £ 10,000 as ucht Ó Coileáin a ghabháil. 10. Tugtar “ Domhnach na Fola” ar an 21 Samhain, 1920. 11. Shínigh Ó Coileáin an conradh. (Shínigh/Níor shínigh) 12. Níor shínigh de Valera an conradh. (Shínigh/Níor shínigh) 13. Ceapadh Ó Coileáin ina Ardcherannasaí ar fhórsaí an tSaorstáit. 14. Maraíodh é ag Béal na Bláth. 15. Tugadh “ An Fear Mór” ar Mhicheál Ó Coileáin. 16. Chuaigh de Valera isteach in Óglaigh na hÉireann nuair a bhris Cogadh Cathartha

amach. 17. Bhunaigh sé an páirtí polaitiúil Fianna Fáil. 18. Toghadh de Valera ina Uachtarán ar Dháil Éireann sa bhliain 1919 19. Toghadh de Valera ina Uachtarán na hÉireann sa bhliain 1950 20. Tugadh « An Fear Fada » ar Éamon de Valera.



19. TUAISCEART ÉIREANN

LEABHAR AN PHÁISTE: LTH. 102-107 BILEOGA OIBRE 30, 31

Snáithe: Polaitíocht, aighneas agus an sochaí Snáithaonad: Tuaisceart Éireann Na daltaí a chur ar an eolas faoi roinnt de na gnéithe a bhaineann le bunú agus le stair Tuaisceart Éireann. Cúlra Bunaíodh Tuaisceart Éireann mar stát nua faoi Acht Rialtais na hÉireann sa bhliain 1920. Bhí Tuaisceart Éireann fós mar chuid den Ríocht Aontaithe ach bhí na scoileanna, na hospidéil agus na póilíní faoi chúram rialtas nua Thuaisceart Éireann. Bhí cúrsaí slándála agus idirnáisiúnta faoi cheannas Pharlaimint Westminister. Toghadh 12 theachtaí ón Tuaisceart don Pharlaimint i Westminister. Bhí na hAontachtaithe níos cumhachtaí ná na Náisiúnaithe i rialtas Thuaisceart Éireann. Is é a dúirt James Craig, a bhí mar Phríomhaire sa Tuaisceart idir na blianta 1920 go 1940, ná “We are a Protestant state for a Protestant people.”



Stór focal Tuaisceart Éireann: Northern Ireland An Ríocht Aontaithe: the United Kingdom Poblacht na hÉireann: The Republic of Ireland Saorstát Éireann: The Irish Free State na Náisiúnaithe: the Nationalists na hAontachtaithe: the Unionists Acht na hAontachta: the Act of Union ceannáras: headquarters cúrsaí slándála agus idirnáisiúnta: defence and international affairs tithe comhairle: council houses toghcháin: elections a athaontú: to reunite pobal deighilte: a divided people muinín: trust comóradh: celebration na himeachtaí: the events múrmhaisithe: murals ag comóradh: celebrating tionsclaíocht: industry ar an gcuid ba rathúla: the most prosperous part shaothraigh siad a mbeatha: they made their living na ceangail thrádála: the trading links rath: prosperity déanamh línéadaigh: linen-making longthógáil: shipbuilding saothraithe lín: flax-growers siúinéirí: carpenters lucht déanta éadaigh: clothes-makers ag déanamh soláthairtí: providing supplies iomaíocht: competition meath: decline níolóin: nylon réón: rayon poileistear: polyester Cabhlach na Breataine: the British Navy monarchana línéadaigh: linen factories pubaill: tents calafoirt: ports ag tairiscint fostaíochta: offering employment tarraingteach: attractive stát leasa shóisialaigh: welfare state Páirtí an Lucht Oibre: the Labour Party an t-olltoghchán: the general election chuir siad dlíthe i bhfeidhm: they passed laws saoroideachas meánscoile: free secondary education cúram sláinte: healthcare buntáistí: advantages

ní b’fhearr as: better off cruthúnas: proof athaontú na hÉireann: reuniting of Ireland feachtas: campaign tacaíocht: support d’fhoilsigh sé: he published teachtaireacht: message traidisiún comhroinnte: a shared tradition deighilt: divide aicme: section laochra spóirt: sporting heroes Corn na hEorpa: The European Cup laoch Oilimpeach: Olympic hero lúthchleasaí: athlete cliathrás: hurdles cur meáchain: shot putt ionadaíocht: representation Cluichí an Chomhlathais: The Commonwealth Games éacht: achievement curiarracht domhanda: world record obair charthanachta: charity work dornálaithe: boxers cré-umha: bronze go gairmiúil: professional Craobh Cuilmheáchain WBC an Domhain: the WBC world bantamweight title bóthar na síochána: the road to peace An Cumann Cearta Sibhialta: The Civil Rights Association cothromas tithíochta agus postanna: fair play in jobs and houses bunaitheoirí: founders Comhaontú Sunningdale: The Sunningdale Agreement na Dílseoirí: the Loyalists An Comhaontú Angla-Éireannach: The Anglo-Irish Agreement roinnt tionscnamh trasteorann: some cross-border initiatives Dearbhú Shráid Downing: Downing Street Declaration airm a chur i leataobh: to lay down arms todhchaí: future a chothú: to promote sos comhraic fógartha: ceasefire announced paraimíleataigh: paramilitaries iarsheanadóir: former senator cathaoirleach: chairperson Comhaontú Aoine an Chéasta: The Good Friday Agreement rialtas cineachta: devolved government Duais Síochána Nobel: Nobel Peace Prize



Tuaisceart Éireann Bileog Oibre 30

Bóthar na Síochána i dTuaisceart Éireann

Tasc A.

Léigh lch 107 i do leabhar go cúramach agus ansin freagair na ceisteanna seo a

leanas.

1. Cathain a bunaíodh an Cumann Cearta Sibhialta?

2. Cén bhaint a bhí ag John Hume leis?

3. Cén fáth ar bunaíodh an Cumann Cearta Sibhialta?

4. Tabhair cúis amháin ar cén fáth a raibh roinnt daoine ina gcoinne.

5. Cén socrú a rinneadh i gComhaontú Sunningdale?

6. Cén fáth ar theip ar an gComhaontú?

7. Ainmnigh an dá cheannaire a shínigh an Comhaontú Angla-Éireannach.

8. Céard a d’aontaigh Albert Reynolds agus John Major i nDearbhú Shráid

Downing?

9. Cén bhaint a bhí ag Uachtarán Mheiriceá, Bill Clinton, leis an bpróiseas síochána?

10. Cathain a d’fhógair paraimíleataigh an IRA agus na Dílseoirí sos comhraic?

11. Cén bhaint a bhí ag George Mitchell leis an bpróiseas síochána?

12. Cén fáth ar bronnadh Duais Síochána Nobel ar John Hume agus David Trimble?

13. Cén lá a síníodh an comhaontú síochána sa bhliain 1998?

14. Ainmnigh an Taoiseach agus an Príomhaire a shínigh an comhaontú sa bhliain 1998.

15. Ainmnigh an dá thír a bhí páirteach sa Chomhaontú.

Tasc B

Faigh amach a thuilleadh eolais faoin dul chun cinn atá déanta ar bhóthar na

síochána i dTuaisceart Éireann ón mbliain 1998 i leith.

Tasc C

Lig ort gur tusa John Hume nó David Trimble. Scríobh óráid a thabharfaidh tú

nuair a bhronnfar an Duais Síochána Nobel orthu. (Ní bheidh ach cúpla nóiméad

cainte agat!)



Tuaisceart Éireann Bileog Oibre 31

Dear múrmhaisithe a léiríonn gné amháin de thraidisiún na Náisiúnaithe.

Dear múrmhaisithe a léiríonn gné amháin de thraidisiún na hAontachtaithe.



20. AN ÉIGEANDÁIL


Snáithe: An saol, an sochaí, obair agus cultúr san am atá caite Snáithaonad: An saol sa Dara Cogadh Domhanda

An úsáid príomhfhoinsí, déanann na daltaí fiosrúchán faoin saol in Éirinn le linn na hÉigeandála, tréimhse an-tábhachtach i stair na hÉireann. Stór focal an éigeandáil: the emergency d’fhógair siad: they declared Acht na hÉigeandála: the Emergency Act a chosaint: to protect Saorstát Éireann: the Irish Free State An Comhlathas: the Commonwealth neodrach: neutral ag taobhú: taking sides ciondáil: rationing ganntanas bia: food shortages uafáis an chogaidh: horrors of war eachtraí: incidents polasaí na neodrachta: the policy of neutrality polasaí cladhartha: cowardly policy cinneadh: decision san fhadtéarma: in the long term earraí luachmhara: luxury items eisíodh leabhair chiondála: ration books were issued cúpóin uimhrithe: numbered coupons ganntanas arbhair: shortage of grain plúr cruithneachta: wheat flour mídhleathach: illegal breosla: fuel cruach móna: stacks of turf Páirc an Fhionnuisce: the Phoenix Park bhí srian géar air: it was strictly controlled iompar: transport an modh taistil ba choitianta: the most common method of transport carranna cliathánacha: jaunting cars boinn: tyres seirbhísí riachtanacha: essential services córas iompair poiblí: public transport a athnuachan: to replace cinsireacht: censorship córas cinsireachta: system of censorship tarchur: transmission cosc: prohibition cáineadh: it was criticised

nimhiú luaidhe: lead poisoning créachtaí piléar: bullet wounds cinsire preas: the press censor feachtais earcaíochta an rialtais: government appeals armlón: ammunition ionsaí: attack iarbhád iascaireachta: ex-fishery vessel Cabhlach Shaorstát Éireann: Irish Free State Navy mianaigh: mines Aerchór na hÉireann: the Irish Air Corps cuir ina luí ar dhaoine: to persuade people tuirlingtí de thuairt: crash landings eitleáin de chuid na gComhghuaillithe: Allied planes(American & British planes) campa géibhinn: internment camp Ceann Poill: Campile(Co. Loch Garman) an Trá Thuaidh: the North Strand cúiteamh: compensation freagrach: responsible alltacht: amazement Giúdaigh Eorpacha: European Jews Leabhar Comhbhróin: Book of Condolences casaoid a dhéanamh: to complain craoladh raidió: radio broadcast neamhspleáchas: independence a scaoladh thart: to ignore/let pass over i bhfianaise a chaithréime: in the flush of his victory sáródh sé ár neodracht: he would violate our neutrality cúinsí áirithe: certain circumstances géill don chathú: give into the temptation aitheantas a thabhairt: to acknowledge cloíte: defeated nár ghéill riamh a hanam: who has never surrendered her soul maitheann sé: he forgives óráid: speech



An Éigeandáil Bileog Oibre 32

Crosfhocal

Trasna 5. An príomhbhreosla a bhí in úsáid le linn na hÉigeandála (4)

7. An modh taistil ba choitianta le linn na hÉigeandála (6)

8. Ceannaire na Gearmáine i rith an chogaidh (6)

9. Rinneadh _____________ ar nuachtáin, leabhair, raidió, scannáin agus drámaí le

linn na hÉigeandála (11)

10. Ceann de na báid i gCabhlach Shaorstát Éireann (5)

Síos 1. Príomhaire na Breataine le linn an chogaidh (9)

2. Taoiseach na hÉireann le linn na hÉigeandála (2,6)

3. Tír a d’fhógair cogadh ar an nGearmáin ar an 3 Meán Fómhair 1939 (2,7)

4. An ceantar i mB.Á.C. inar thit buama (2,3,7)

6. An fear a choinnigh súil ar chiondáil gáis (7,3)

1 2 3

4 5

6

7

8

9

10



An Éigeandáil Bileog Oibre 32

Freagraí don mhúinteoir

Crosfhocal

Trasna 5. An príomhbhreosla a bhí in úsáid le linn na hÉigeandála (4)

7. An modh taistil ba choitianta le linn na hÉigeandála (6)

8. Ceannaire na Gearmáine i rith an chogaidh (6)

9. Rinneadh _____________ ar nuachtáin, leabhair, raidió, scannáin agus drámaí le

linn na hÉigeandála (11)

10. Ceann de na báid i gCabhlach Shaorstát Éireann (5)

Síos 1. Príomhaire na Breataine le linn an chogaidh (9)

2. Taoiseach na hÉireann le linn na hÉigeandála (2,6)

3. Tír a d’fhógair cogadh ar an nGearmáin ar an 3 Meán Fómhair 1939 (2,7)

4. An ceantar i mB.Á.C. inar thit buama (2,3,7)

6. An fear a choinnigh súil ar chiondáil gáis (7,3)

1c 2d 3a

h 4a e 5m ó i n

u n v 6g f 7r o t h a r l h

c r l 8h i t l e r

h á e m a

h t r m i

i h a e n

l u r c

l a m

9c i n s i r e a c h t

d n

10h e l g a



21. TAISTEALAITHE

LEABHAR AN PHÁISTE: LTH. 115 - 119 BILEOG OIBRE 33, 34

Snáithe: Tréimhsí athruithe agus easaontais Snáithaonad: Éire na Linne Seo Cur ar chumas na ndaltaí eolas a fháil faoi ghnéithe de shaol na dTaistealaithe in Éirinn, agus dul i dtaithí ar an bhfianaise a thugann eolas dúinn fúthu. Stór focal Taistealaí: Traveller Taistealaithe: Travellers luachanna: values nósanna: customs grúpa ar leith: distinct group de thoradh: as a result of puball: tent cuaille rigeála: rigging pole lúbaidís é: they bent it a shníomh: to weave sháithídís: they stuck bunús: origin socraíochtaí talún: land settlements stíl mhaireachtála bharbartha: a barbarous way of life a gcuid maoine: their property (belongings) soghluaiste: mobile leantóir: trailer an dearadh: the design leagan amach cliste: clever lay out ar meán: on average daoine muinteartha: relations

taobh istigh dá bpobal féin: within their own community cleamhnas: a match ceiliúradh bainise: wedding celebration cúrsaí gnó: business matters ag aistriú cairpéad: moving carpets gaol: a relation achrann: dispute oifigeach ón gComhairle: a Council official Gaibhne Stáin: Tinsmiths ceird traidisiúnta: traditional craft imithe i léig: died out talamh oiriúnach innilte: suitable grazing ground aonaigh mhóra capall: large horse fairs seandachtaí: antiques comhbhrúiteoirí: compressors liúntas: allowance ag freastal: attending adhmadóireacht: woodwork miotalóireacht: metalwork is annamh: it’s rarely cumas ar leith: particular ability



Taistealaithe Bileog Oibre 33

Cant – Teanga rúnda na dTaistealaithe

Cant Aistriúchán Gaeilge

Salc the srothar and sruti the rodus Tóg an eochair agus dún an doras

Scóp the rodus (Jigger) Oscail an doras

Lush your grichéir Ith do dhinnéar

Do you grane tóman garéid? An bhfuil mórán airgid uait?

The beor pof the cena bucéads the ríspa Caitheann bean an tí an bríste.

Láisiúil tálosc Lá breá

Mílse is corrib’d with the goop Tá mé préachta leis an bhfuacht

A ruspan of garéad Sparán airgid

I’ll greti my luighe in this lúrcán Déanfaidh mé mo leaba sa chúinne seo

Buri tálósc to your jeel Ádh mór ort

Searcin stáin Ag gearradh stáin

Stéis Táim (Tá mé)

Ní deis Nílim (Níl mé)

Tabhraigh nailc of eyaid for the durra Tabhair (dom) beagáinín ime i gcomhair

un aráin

He could not lush the roomógs without

the salann

Ní raibh sé ábalta na huibheacha a ithe

gan an salann

Misligh into the luighe, getting dorchóg! Brostaigh isteach sa leaba, tá sé ag eirí

dorcha (san oíche)!



Taistealaithe Bileog Oibre 34

Cum do chuid abairtí féin i g‘Cant’.

Bain úsáid as na focail agus na frásaí ar bhileog oibre 33.

Déan iarracht iad a rá os ard. Scríobh an míniú in aice leo.

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________



21. ÉIRE , AN EORAIP AGUS AN DOMHAN

LEABHAR AN PHÁISTE: LTH. 120 - 124 BILEOG OIBRE 35, 36

Snáithe: Polaitíocht, aighneas agus an sochaí Snáithaonad: Éire, Eoraip agus an Domhan, 1960 ar aghaidh Na daltaí ag forbairt féiniúlachta áitiúla, náisiúnta, Eorpaigh agus domhanda trí fhiosrú a dhéanamh faoi stair an Aontais Eorpaigh agus na Náisiún Aontaithe Stór focal An tAontas Eorpach: The European Union léirscrios: devastation ceannairí Eorpacha: European leaders ceangail eacnamaíochta agus polaitiúla: economic and political ties (bonds) a sheachaint: to avoid Lá na hEorpa: European Day Eoraip eagraithe: an organised Europe glactar leis: it is accepted príomhaidhmeanna: main aims a chothú: to promote caighdeáin mhaireachtála: standards of living saoránach/saoránaigh: citizen/s trádáil: trade bacainní: barriers coinníollacha maireachtála agus oibre: living and working conditions Feisire: Member of Parliament toghann gach tír: every country elects daonra na tíre: the population of the country dlúthpháirtíocht: solidarity baill uile: all members airgeadra: currency Comhphobal Eacnamaíochta na hEorpa: The European Economic Community ballraíocht: membership aontaíodh: it was agreed ballstát: member state conradh an Aontais Eorpaigh: The EU treaty bunaitheoirí: founders síocháin bhuan: permanent peace a n-aisling: their dream/vision

tháinig sé chun foirfeachta: it was completed díriú: to concentrate an craoladh nuachta: the news broadcast ar son agus i gcoinne: for and against Conradh na Róimhe: The Treaty of Rome breis cumhachta: more power forbairt/forbairtí: development/s Coimisiún na hEorpa: The European Commission An Chúirt Bhreithiúnais: The European Court of Justice Comhairle na nAirí: The Council of Ministers maoiniú: funding Na Náisiúin Aontaithe: The United Nations ionadaíocht: representation Cairt: Charter slándáil idirnáisiúnta: international safety caidreamh: relationship riachtanach: necessary Déan óstú: Host comhdháil: conference comhréiteach: compromise idirbheartaíocht: transaction Cairt Ranga: Class Charter breis suaimhnis agus comhoibrithe: more peace and cooperation An Comhthionól: The Assembly An Chomhairle Slándála: The Safety Council íomhá cumhachtach: a powerful image gníomhaireacht: agency



Éire, Eoraip agus an Domhan Bileog Oibre 35

Meaitseáil na tíortha seo leis an mbliain a ghlac siad ballraíocht san Aontas Eorpach.

An Ostair 1957 An Laitvia

An Bheilg An Liotuáin

An Bhreatain 1973 Lucsamburg

An Chipir Málta

Poblacht na Seice 1981 An Ísiltír

An Danmhairg An Pholainn

An Eastóin 1986 An Phortaingéil

An Fhionlainn An tSlóvaic

An Fhrainc 1990 An tSlóivéin

An Ghréig An Spáinn

An Ungáir 1995 An tSualainn

Éire An Ghearmáin Aontaithe

An Iodáil 2004 An Iar-Ghearmáin

Scríobh d’amhrán náisiúnta féin don Aontas Eorpach.

Cad iad na téamaí a bheidh san amhrán?

Cén fonn a bheidh ann?

(Is féidir leat leanúint ar aghaidh ar chúl na bileoige seo.) ______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________




Mana an Aontais Eorpaigh Is iomaí daoine agus pobail éagsúla atá páirteach san Aontas Eorpach, ach tá

cosúlachtaí eatarthu freisin. An féidir leat mana a chumadh don Aontas Eorpach?

_____________________________________________________________

Cé hiad na luachanna agus na téamaí a bhfuil tú ag iarraidh a chothú?

Dear póstaer chun an mana a chum tú a chur chun cinn.




Freagraí don mhúinteoir

Meaitseáil na tíortha seo leis an mbliain a ghlac siad ballraíocht san Aontas Eorpach.

An Ostair 1957 An Laitvia

An Bheilg An Liotuáin

An Bhreatain 1973 Lucsamburg

An Chipir Málta

Poblacht na Seice 1981 An Ísiltír

An Danmhairg An Pholainn

An Eastóin 1986 An Phortaingéil

An Fhionlainn An tSlóvaic

An Fhrainc 1990 An tSlóivéin

An Ghréig An Spáinn

An Ungáir 1995 An tSualainn

Éire An Ghearmáin Aontaithe

An Iodáil 2004 An Iar-Ghearmáin

Scríobh d’amhrán náisiúnta féin don Aontas Eorpach.

Cad iad na téamaí a bheidh san amhrán?

Cén fonn a bheidh ann?

(Is féidir leat leanúint ar aghaidh ar chúl na bileoige seo.) ______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________



23. FLEÁNNA AGUS FÉILTE

LEABHAR AN PHÁISTE: LTH. 125 - 128 BILEOGA OIBRE 37, 38

Snáithe: Staidéir Áitiúil Snáithaonad: Fleánna agus féilte san am atá caite Suim a chothú in imeachtaí áitiúla, chun suim na ndaltaí a mhúscailt i nithe áitiúla agus chun úsáid réimse leathan de scileanna stairiúla a spreagadh. Stór focal aonach capall: horse fair Béal Átha na Sluaighe: Ballinasloe riail na nArdríthe: the rule of the High Kings Teamhair: Tara cairt: a charter a reáchtáil: to hold déileáil: dealing capaillíní Sealtainne: Shetland ponies capaillíní Chonamara: Conemara ponies capaill bhreaca ildaite: coloured piebald horses tréithe na n-ainmhithe: the qualities /characteristics of the animals tairiscint: an offer eitíonn an díoltóir: the seller refuses maslaithe: insulted stangaireacht: haggling idirghabhálaí: intermediary/go-between urlabhraí: spokesperson Baile an Chaistil: Ballycastle duileasc: dulse feamainn: seaweed amh: raw arán coirce: cornbread taifí greamaitheach: sticky toffee órshúlach: golden syrup sóid bácála: baking soda

cruafaidh braon de: a drop of it will harden cúr: foam leac atá smeartha: a greased slab na ciumhaiseanna: the edges stán smeartha: a greased tin cruachan: to harden tuairisceoir: a reporter Aonach an Phoic: Puck Fair Cill Orglain: Killorglin Na Cruacha Dubha (i gCiarraí): Magillicuddy’s Reeks Lá an Bhailithe: Gathering Day Lá an Scaipthe: Scattering Day gabhar fiáin sléibhe: a wild mountain goat coróin an rí: the king’s crown scafall: scaffold an scléip: the craic/fun Domhnach an tSléibhe: An Sliabh Bán: Domhnach na Cruaiche: lúthchleasaíocht: athletics ag cúirtéireacht: courting fraocháin/fraochóga: whortleberries, nó ‘hurts’ (bilberries) craiceann sleamhain snasta: shiny slippery skin



Fleánna agus Féilte Bileog Oibre 37

Dear póstaeir le haghaidh fleá nó féile a bhíonn ar siúl i do cheantar féin.

Bíodh íomhá / pictiúr de shaghas éigin sa phóstaer.



Fleánna agus Féilte Bileog Oibre 38

Ceiliúradh a bhíonn ar siúl i mo cheantar féin

Ainm an imeachta: ________________________________________________

Cur síos:

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

Bunús:

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

Na daoine a bhíonn páirteach ann:

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

An t-ullmhúchán a bhíonn ar siúl:

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

1. rÉalt na maidine - cogg

Documents