1 copyright, i ilir bejtja 2014
TRANSCRIPT
1
Copyright,
i
Ilir Bejtja
2014
2
Udhёheqёsi i Ilir Bejtja, vёrteton se ky ёshtё version i miratuar i disertacionit tё mёposhtёm:
The supervisor of Ilir Bejtja certifies that this is the approved version of the below dissertation:
MARKETINGU SELEKTIV PER KËRKESË TURISTIKE
SELEKTIVE PËR HAPËSIRA TURISTIKE TË PANDOTURA
Prof. Dr. Bardhyl Ceku
3
MARKETINGU SELEKTIV PËR KËRKESË TURISTIKE
SELEKTIVE PËR HAPËSIRA TURISTIKE TË PANDOTURA
Pregatitur nga: Ilir Bejtja
“Disertacioni i paraqitur nё
Fakultetin e Biznesit
Universiteti “Aleksandёr Moisu” Durrёs
Nё pёrputhje tё plotё
Me kёrkesat
Pёr gradёn “Doktor”
Universiteti “Aleksandёr Moisu” Durrёs
Dhjetor, 2014
4
DEDIKIM
Ky disertacion i dedikohet familjes time, nënës dhe motrës time, për pritëshmëritë e tyre të
vazhdueshme dhe besimin që kanë tek unë.
5
MIRËNJOHJE
Një mirënjohje të veçantë për të gjithë ata që më kanë ndihmuar të pasuroj idetë e mia lidhur me
zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm, profesionistë nësektor, bashkëpunëtorë dhe profesorë, si
edhe njerëz të mi të afërt e të dashur për mështetjen dhe nxitjen e tyre të vazhdueshme që unë të
arrija të përfundoja këtë disertacion! Faleminderit të gjithëve!
6
DEDICATION
This dissertation is dedicated to my family, my mother and my sister for their continuous
expectancy and confidence on me.
7
ACKNOWLEDGMENTS
A special thank to all of them who helped me to enrich my ideas on the sustainable tourism
development so far, sector professionals, collaborators and teachers, and to my loved people as
well for their continuous support and incitement to commit with the completion of this
dissertation! Thank you all!
8
Deklaratё mbi origjinalitetin
Ilir Bejtja
Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera,
përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve.
Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë
burimi tjetër, duke përfshire edhe internetin, janë pranuar në mënyre eksplicite si të tilla.
Jam i vetëdijshëm se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së është i
ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në
përputhje me “Rregulloren e programeve të studimit të ciklit të tretë (Doktoratë) të UAMD-së,
neni 33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me Vendimin nr._____, datë ________
Durrës, më _________________
Firma
9
PЁRMBLEDHJE
QËLLIMI I STUDIMIT: Disertacioni do të fillojë me një ekzaminim të mjedisit të sotëm
turistik, të karakteristikave të segmentit të kërkesës së sotme moderne turistike për hapësira dhe
destinacione turistike të pandotura, si edhe për atraksione kulturore e historike, me qëllim që të
identifikojë mënyrat e projektimit të ofertave turistike që i përgjigjen sa më ngushtësisht dhe
përkatësisht kësaj kërkese turistike selektive për turizëm të qëndrueshëm dhe zona të pandotura.
Ai synon të identifikojë në çdo rast miksin e duhur të produktit turistik dhe miksin e
përshtatëshëm marketing për kërkesë selektive për turizëm të qëndrueshëm. Në fokusin e
studimit do të jenë rajonet turistike të qarqeve të Elbasanit, Korçës. Vlorës, Durrësit dhe Tiranës.
Disa nënpyetje të ngritura lidhur me qëllimin kryesor të disertacionit dhe që trajtohen gjërësisht
në të janë:
1. Duke konsideruar zhvillimin e vonuar të Shqipërisë në industrinë e turizmit, cilat janë rrugët
dhe drejtimet që duhet të ndjekë ajo me qëllim që t’i pergjigjet kërkesës turistike për turizëm
të qëndrueshëm, duke mos bërë të njejtat gabime që vendet shumë të zhvilluara kanë bërë në
të kaluarën e zhvillimit të kësaj industrie?
2. Cilët tregues mund të përdorim për të matur dhe kontrolluar zhvillimin e turizmit të
qëndrueshëm?
3. Si mund ta përdorim konceptin e ecological footprint në rastin e Shqipërisë, me qëllim që të
masim qëndrueshmërinë e zhvillimit të industrisë së turizmit?
4. Si mund të projektojmë ofertën turistike dhe marketingun miks që t’i përgjigjemi sa më
plotësisht kërkesës turistike për të maksimizuar performancën e kësaj oferte?
METODOLOGJIA: Metodologjia e përdorur në këtë studim bazohet në një analizë deduktive të
literaturës dhe konceptualizim të modeleve të turizmit të qëndrueshëm, studim të situatës makro
në industrinë e turizmit nëpërmjet shfrytëzimit të të dhënave desk të lidhura me të, studimin e
situatës në zhvillimin e industrisë së turizmit në vendin tonë dhe në qarkun Elbasan në veçanti,
nëpërmjet hartimit të pyetësorëve drejtuar një sampli të përzgjedhur në mënyrë të rastit në
industrinë e turizmit në qarqet Elbasan, Vlorë, Durrës, Korçë dhe Tiranë, plotësimit të tyre në
terren dhe përpunimit të të dhënave të pyetësorëve me Mega Stata dhe SPSS, analizimit të tyre
dhe identifikimit të problematikës së lidhur me zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm në zonat
turistike të përzgjedhura. Më pas përdorimi i metodës së Shpërthimit të Funksionit të Cilësisë
dhe ndërtimi i House of Quality për “projektimin e ofertës turistike dhe marketingut miks
selektiv për kërkesë turistike selektive për turizëm të qëndrueshëm miqësor me mjedisin”, duke
mbajtur konstant variablin e kostove dhe duke mbajtur në fokus për këtë qëllim treguesin e
ecological footprint. Përdorimin e metodave matematikore matricore dhe programimit linear
(LP), të simulimit dhe algortimike për zgjidhjen e problemit lidhur me optimizimin e miksit të
produktit turistik në raport me kërkesën turistike për të, dhe duke minimizuar sa më shumë
asimetrinë në lidhje me këtë problem e duke makzimizuar “the willingness to pay” për ofertën
turistike të projektuar. Futja e elementit stokastik për përcaktimin e miksit të produktit turistik
dhe të maksimizimit të rezultateve nga shitja, duke qëndruar në preferencën e konsumatorëve
10
lidhur me treguesit e argëtimit, relaksit, atraksionit në destinacion dhe sjelljes miqësore me
mjedisin turistik, përpunimi statistikor i të dhënave dhe vërtetimi i hipotezës së ngritur nëpërmjet
analizës së këtyre treguesve për të rritur sa më shumë orientimin e industrisë turistike drejt
kërkesës për produktet e saj. Përdorimi i LP dhe metodës “primal-dual” e cila ka në focus një
përqasje min-max, ç’ka do të thotë se me kosto minimale ose të pandryshuara të gjejmë
maksimumin e performancës për përputhjen e kërkesës së konsumatorëve me zgjidhjen
teknologjike specifike të ofruar nëpërmjet ofertës së projektuar. Metoda primal-dual “Hungarian
Method” është mjaft e përshtatëshme për algoritme përafrues (approximation algorithms) të cilët
bëjnë të mundur shtrimin saktë të problemit, dhe zgjidhjen e tij për min-costs-max-matching-
target. Identifikikimi i kufizimeve të metodologjisë së përdorur, i gjetjeve dhe i rekomandimeve
për zhvillimin e ofertës turistike në këto zona.
PRURJET: Përdorimi i përqasjeve operacionale në përcaktimin e ofertës turistike duke mbajtur
në fokus produktin turistik si shërbim, përdorimi i konceptit të ecological footprint për
segmentimin e tregut për kërkesë për zona të pandotura dhe mjedis të pasur me atraksione
kulturore, analizën e kësaj kërkese për turizëm të qëndrueshëm, vërtetimi i hipotezës që mbështet
këtë përqasje për zhvillimin e industrisë së turizmit, përdorimin e metodës së ndërtimit të HoQ
dhe përdorimi i QFD për projektimin e ofertës turistike dhe marketingut turistik selektiv për t’iu
përgjigjur kërkesës turistike të turistit modern për zona të pandotura, në dijeninë time një
metodologji e papërdorur deri më sot në sektorin e shërbimeve dhe industrinë e turizmit, si edhe
gjetjet e konkluzionet e këtij studimi që mbështesin hipotezën bazë të studimit.
KONTRIBUTI: Aplikimi, në njohjen time personale, i HoQ dhe QFD për herë të parë në
industrinë e turizmit dhe shërbimeve për projektimin dhe përcaktimin e ofertës dhe produktit
turistik dhe për marrjen e konsensusit të konsumatorit për këtë produkt. Kombinimi i saj me
metodën e atributeve dhe të shumave konstante për të përcaktuar çmimin e produktit turistik për
turizëm elitar të qëndrueshëm dhe miqësor me mjedisin turistik. Gjetjet dhe konkluzionet e dala
nga studimi, si edhe rekomandimet për operatorët turistikë për të rritur suksesin në bizneset e
tyre.
FJALЁ KYÇE: ECOLOGICAL FOOTPRINT, ECO-FRIENDLY TOURISM, TURIZËM
AKTIV, HOQ, QFD, CONSENSUS KONSUMATOR, OPTIMIZIM, MIKS PJESËSH TË
PRODUKTIT TURISTIK, MARKETING SELEKTIV, MAKSIMIZIM PERFORMANCE.
11
ABSTRACT
PURPOSE: The dissertation will start with an examination of the actual tourism environment
and sector, of the characteristics of the segment of the nowadays modern tourist demand for
unspoilt tourist destinations and areas, as well as for historical and cultural attractions, in order to
identify the ways to design the tourist offers which answer properly to this selective demand for
sustainable tourism and unspoilt areas and spaces. It aims to identify in any case the proper
tourist product mix and the appropriate marketing mix for a selective demand for sustainable
tourism. The tourist destinations and areas in the regions of Elbasan, Korca, Vlora, Durres and
Tirana will be the focus of this study.
Some main questions raised here related to the main purpose of the dissertation and treated
widely here are:
1. Considering the late development of Albania in the tourism industri, which are the roads and
directions to be followed in order to answer to the tourist demand for sustainable tourism, not
doing the same mistakes that many developed countries have done on the development of
this industri on the past?
2. Which set of indicators we can use to measure, estimate and control the sustainable tourism
development?
3. How can we get use of the indicator of ecological footprint in the case of Albania, in order to
measure the sustainability of the development of the tourism industri?
4. How can we design the tourist offer and the marketing mix in order to answer as much fully
as possible to the tourist demand to maximize its performance?
METHODOLOGY: The methodology used in this study is based in a deductive analysis of the
literature and the conceptualization of the sustainable tourism models, study of the macro
situation in the tourism industri worldwide through getting use of the desk data related to it,
study of the situation with the development of the tourism industri in Albania and in the Region
of Elbasan in particular, through the design of questionnaires directed to a sample chosen
randomly in the tourism sector and industri interviewed to visitors in the trust destination in the
regions of Elbasan, Vlora, Durres, Korca and Tirana, processing of the data from the
questionnaires with Mega Stata and SPSS, analysis of the data and identification of the
problematic through descriptive statistics as well related to the development of the sustainable
tourism in the selected tourist areas and destinations. Then, I have used the method of Quality
Function Deployment and the design of the House of Quality to design the tourist offer and the
selective marketing mix to the selective tourist demand for sustainable eco-friendly tourism,
focusing on this purpose to the indicator of ecological footprint. Use of the math methods and
matrices and linear programing (LP) as well, algorithms and optimization, methods of simulation
in order to solve the problem related to optimization of the tourist product mix in front of the
selective tourist demand for it, also minimizing the asymmetry related to this problem and
maximizing “the willingness to pay” for the projected tourist offer. The introduction of the
stochastic elements to define and design the marketing mix of the tourist product and to
maximize the sales focusing on the consumers preferences related to entertainment, relax,
12
attractions at the destination and the friendly behaviour with the tourist environment, also the
statistical elaboration of data and the test and proof of the main hypothesis raised through the
analysis of this variables in order to strengthen the tourism industri orientation toward the
demand for its products. The use of LP and the “primal-dual” method as min-max focused one,
maximizing performance holding on minimum or unchanged costs for the new designed tourist
offers to the selective tourist demand for unspoilt tourist areas. This method is appropriate for
approximation algorithms to manage a better define of the problem and its solution for min-cost-
max-matching-targets. Then, the identification of the limits of the methodology and techniques
used identification of findings and recommendations for the development of the tourist offer in
these areas.
FINDINGS/FEEDS: The use of the operational approach to define and design the tourist offer
focusing on the tourist product as a service, the use of the concept of ecological footprint for the
market segmentation of the demand for unspoilt areas and rich environment in cultural
attractions, analysis of this demand for sustainable tourism, test and proof of the hypothesis
supporting this approach for the development of tourism industri, use of the method of HoQ and
QFD to design the tourist offer and the tourist selective marketing mix to answer to the tourist
demand of the modern tourist for unspoilt areas, on my knowledge, unused methodology till now
in the service sector and the tourism industri, as well as findings and recommendations
sustaining the main hypothesis of this study.
CONTRIBUTION: The application, on my personal knowledge, of the methods of HoQ and
QFD for the first time in the industri of tourism and services to design and define the tourist
offers and products to get the consensus of the consumer on those. The combination of these
methods with the method of attributes and the constant sums to define the price for the tourist
product for elite tourism sustainable and friendly with the tourist environment. Findings,
conclusions and recommendations for the tour operators to increase the success in their
businesses.
KEY WORDS: ECOLOGICAL FOOTPRINT, ECOFRIENDLY TOURISM, ACTIVE
TOURISM, HOQ, QFD, CONSUMER CONSENSUS, OPTIMIZATION, PARTS MIKS OF
THE TOURIST PRODUCT, SELECTIVE MARKETING, PERFORMANCE
MAXIMIZATION.
13
TABELA E PËRMBAJTJES Tabela e figurave........................................................................................................................... 15
Lista e tabelave ............................................................................................................................. 16
HYRJE ......................................................................................................................................... 17
2. LITERATURA E SHQYRTUAR .......................................................................................... 20
2.1 GJENDJA E TURIZMIT NDËRKOMBËTAR .................................................................. 20
2.2 GJENDJA E KËRKESËS PËR TURIZËM ........................................................................ 24
2.2.1 VËSHTRIM RRETH KËRKESËS PËR TURIZËM NË EUROPË ............................ 27
2.2.2 KËRKESA PËR ZONA TË PANDOTURA DHE TURIZMI I QËNDRUESHËM ... 34
2.2.3 KËRKESA PËR TURIZËM KULTUROR E HISTORIK ........................................... 40
2.2.4 TURIZMI KULTUROR DHE RAPORTI I TIJ ME TURIZMIN E QËNDRUESHËM
............................................................................................................................................... 47
2.3 GJENDJA E TURIZMIT NË SHQIPËRI ........................................................................... 57
2.3.1 BURIMET PËR ZHVILLIMIN E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM NË SHQIPËRI
............................................................................................................................................... 62
2.3.2 KOMUNITETI MIKPRITËS NË SHQIPËRI; FOKUS NË QARQET ELBASAN,
DURRËS, VLORË, KORÇË DHE TIRANË ........................................................................ 63
2.4 OFERTA TURISTIKE DHE QASJA E SAJ NDAJ KËRKESËS ..................................... 66
2.4.1 PROJEKTIMI AKTUAL I OFERTËS TURISTIKE DHE RAPORTI I SAJ ME
MJEDISIN DHE DESTINACIONIN TURISTIK ................................................................ 70
2.5 MJEDISI DINAMIK I BIZNESIT: MOTIVIMET INDIVIDUALE DHE SJELLJA
BLERËSE.................................................................................................................................. 75
2.6 PRODUKTI TURISTIK, PERCEPTIMI I TIJ NGA TURISTI I SOTËM MODERN DHE
KARAKTERISTIKAT E TIJ .................................................................................................... 83
3. PROJEKTI I KËRKIMIT DHE METODOLOGJIA E LIDHUR ME PËRCAKTIMIN E
OFERTËS TURISTIKE SELEKTIVE PËR KËRKESË TURISTIKE SELEKTIVE PËR
ZONA EKO-MIQËSORE .......................................................................................................... 90
3.1 ECOLOGICAL FOOTPRINT DHE APLIKIMI I TIJ NË PROJEKTIMIN PËR
MODELET E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM ................................................................... 92
3.2 PROJEKTIMI I PRODUKTIT TURISTIK MES NEVOJËS PËR MJEDIS EKO-
MIQËSOR, RELAKSIT, KONSUMIT TE ATRAKSONEVE KULTURORE DHE
ARGËTIMIT NË DESTINACION ........................................................................................... 96
4. GJETJE DHE ANALIZA E REZULTATEVE ................................................................. 101
14
5. KONLUZIONE, REKOMANDIME DHE MUNDËSI TË THELLIMIT TË KËRKIMIT
NË TË ARDHMEN................................................................................................................... 105
APENDIKS ................................................................................................................................. 108
A.1. AKRONIME ................................................................................................................... 108
A.2 PYETËSORI .................................................................................................................... 108
A.3 LISTA E MONUMENTEVE ARKEOLOGJIKE E HISTORIKE NË RRETHIN E
ELBASANIT ........................................................................................................................... 110
A.4 LISTA E MONUMENTEVE TË MBROJTURA NË SHQIPËRI SIPAS MINISTRISË SË
KULTURËS NË QARQET VLORË, DURRËS, KORÇË DHE TIRANË ............................ 113
A.5 REZULTATET STATISTIKORE TË PËRPUNIMIT TË TË DHËNAVE TË
PYETËSORËVE ..................................................................................................................... 128
REFERENCAT: ........................................................................................................................ 132
15
Tabela e figurave FIGURE 1: ARRITJET NDËRKOMBËTARE TURISTIKE - BOTA (NDRYSHIMI NË % NË VITE) ................................................................... 21
FIGURE 2: ARRITJET NDËRKOMBËTARE TURISTIKE SIPAS RAJONEVE NË % (% JANË NDRYSHIMI NË RAPORT ME TË NJËJTËN PERIUDHË NJË
VITIT MË PARË) ....................................................................................................................................................... 22
FIGURE 3: ARRITJET NDËRKOMBËTARE TURISTIKE GLOBALE (INBOUND) SIPAS MUAJVE (NË MILION) .................................................. 24
FIGURE 4: DHJETË VENDET E PARA TË ARRITJEVE TURISTIKE PËR TURISTË VENDËS, NDËRKOMBËTARË DHE NË TOTAL (2004) ................... 26
FIGURE 5: PJESA E UDHËTIMEVE TURISTIKE TË QYTETARËVE TË EU27 SIPAS DESTINACIONEVE (2012) ............................................... 29
FIGURE 6: KOHËQËNDRIMI NË PUSHIME PËR VIZITORËT EU27 PËR 2012 ..................................................................................... 29
FIGURE 7: NDRYSHIMI NË PËRQINDJE NË KËRKESËN TURISTIKE NË EU27 NË 2012 KRAHASUAR ME 2011 .......................................... 30
FIGURE 8: PRIRJET NË NUMRIN E UDHËTIMEVE PËR REZIDENTËT NË EU27, 2005-2011................................................................. 31
FIGURE 9: PRIRJET NË NUMËR UDHËTIMESH, NETËT E HARXHUARA DHË QËNDRIMI MESATAR NË DESTINACION PËR UDHËTIM I BËRË NGA
QYTETARËT EU27, 2005-2011 (INDEKSI I 2005 = 100) ............................................................................................... 31
FIGURE 10: NDARJA E UDHËTIMEVE TURISTIKE NË EU27 SIPAS AKOMODIMIT NË 2012 .................................................................. 34
FIGURE 11: ARRITJET NDËRKOMBËTARE TURISTIKE GLOBALE (INBOUND) SIPAS MUAJVE (NË MILION) ................................................ 41
FIGURE 12: ZINXHIRËT TRADICIONALË TË VLERËS NË TURIZËM .................................................................................................... 43
FIGURE 13: RRJETET E REJA TE VLERËS .................................................................................................................................. 44
FIGURE 14: IMPORTE DHE EKSPORTE TURISTIKE SHQIPËTARE (MILION US$) ................................................................................. 58
FIGURE 15: VIZITORË NDËRKOMBËTARË TË MBËRRITUR DHE TË DALË NGA SHQIPËRIA ..................................................................... 59
FIGURE 16: PUNËSIMET NË TURIZËM ................................................................................................................................... 60
FIGURE 17: VIZITORË QË KANË BUJTUR NË HOTELE NË SHQIPËRI ................................................................................................. 60
FIGURE 18: NETËT E QËNDRIMIT NË HOTELE NË SHQIPËRI ......................................................................................................... 61
FIGURE 19: NJË MODEL I REAGIMIT NDAJ STIMUJVE I SJELLJES BLERËSE ........................................................................................ 81
FIGURE 20: KOSTOT PËR PUSHUES TË HUAJ NË SHQIPËRI .......................................................................................................... 91
16
Lista e tabelave TABLE 1: DALLIMI MES EKOTURIZMIT DHE TURIZMIT AKTIV....................................................................................................... 39
TABLE 2: DALLIMI MES SHOQËRIVE INDUSTRIALE DHE NETWORK SOCIETY .................................................................................... 45
TABLE 3: PRIRJA PËR TË LËVIZUR (PROPENSITY TO MOVE) .......................................................................................................... 75
17
HYRJE
Studimi i këtij disertacioni ka për qëllim ekzaminimin e mjedisit të sotëm turistik, ekranizimin e
situatës së zhvillimit të turizmit në Shqipëri në kuadrin e zhvillimeve rajonale e globale në këtë
industri, të karakteristikave të segmentit të kërkesës së sotme moderne turistike për hapësira dhe
destinacione turistike të pandotura, si edhe për atraksione kulturore e historike, me qëllim që të
identifikojë mënyrat e projektimit të ofertave turistike që i përgjigjen sa më ngushtësisht dhe
përkatësisht kësaj kërkese turistike selektive për turizëm të qëndrueshëm dhe zona të pandotura.
Ai synon të identifikojë në çdo rast miksin e duhur të produktit turistik dhe miksin e
përshtatëshëm marketing për kërkesë selektive për turizëm të qëndrueshëm. Ai synon gjithashtu,
të identifikojë një model të qëndrueshëm zhvillimi të kësaj industrie në vend, ose të hapësirave të
mundëshme, ku ajo të lëvizë e të jetë konkuruese në tregun vendës e atë ndërkombëtar të
arritjeve turisike. Studimi fillon me një përshkrim të hollësishëm të gjendjes së turizmit në botë,
trendeve kryesore të zhvillimit të tij në kuadrin e industrive të tjera në ekonominë botërore dhe
europiane në përgjithësi, por dhe të rajoneve të veçanta e të Shqipërisë në vençanti.
Ai identifikon se industria e turizmit është e ndjeshme ndaj ngjarjeve e fenomeneve globale dhe
rajonale politike, ekonomike e sociale, dhe po kështu ka demonstruar një forcë e shpejtësi të
madhe reaguese për të rimarrë rrugën e rritjes pozitive, pavarësisht gjendjes jo shumë të
favorëshme të ekonomisë botërore dhe treguesve të moderuar të zhvillimit që ajo ka performuar,
si edhe pasigurisë së theksuar në kërkesë në përgjithësi, dhe atë turistike në veçanti për shkak të
ekzigjencës së ulët për këtë kategori produkti. Turizmi botëror ka vazhduar të njohë rritje të
konsiderueshme pozitive gjatë viteve 2010-2013 dhe pritet të rritet me rreth 6% në vitin 2015
duke parashikuar të kalojë më shumë se 1.1 miliard arritje ndërkombëtare.
Europa vazhdon të mbetet desinacion top për preferencat e turistëve ndërkombëtare, sidomos ata
të cilët preferojnë atraksionet kulturore, historike e sportive në destinacion. Vërehet një rritje e
numrit të vizitorëve gjatë periudhave jo pik, si edhe rritje e numrit të vizitorëve jo për qëllime
klasike të pushimeve në diell dhe në dëborë, por për sporte, kulturë, natyralizëm, studime,
evente, misionare etj.
Ndërkaq, rajoni i Mesdheut dhe ai i Ballkanit kanë njohur rritje pozitive të qëndrueshme e
dyshifrore gjatë periudhës 2010-2013. Shqipëria u rrit negativisht me -1% në 2013 dhe
parashikon qëndrueshmëri në të ardhurat nga turizmi për 2014, me një rritje prej 5% në lekë,
rritje që zbutet deri në stanjacion, gjithashtu, për shkak të rritjes së normave të shkëmbimit
valutor në raport me lekun gjatë 2014. Numri i vizitorëve ndërkombëtarë parashikohet gjithashtu
të rritet me më shumë se 4% në 2014 dhe po kështu ai i netëve të qëndrimit në destinacion.
Më tej studimi trajton modele të ndryshme të zhvillimit të turizmit në marëdhënie e raporte
miqësore me mjedisin ekologjik dhe atë kulturor. Disa nga konceptet bazë që trajtohen në të i
referohen turizmit të qëndrueshëm, si një model që garanton konsumin turistik në ditët e sotme
18
pa kompromentuar konsumin turistik për brezat e ardhëshëm, duke garantuar një riprodhim të
qëndrueshëm të burimeve për zhvillimin e turizmit. Ai është në harmoni me interesat kombëtarë,
lokalë dhe globalë për zhvllimin ekonomik, bazuar në deklaratën e Johanesburgut të vitit 2002
për një zhvillim që ka si një prej klonave të tij bazë ruajtjen dhe zhvillimin e mjedisit ekologjik,
si edhe me deklaratën e Davos në Zvicër në 2007 që përcaktoi si të vetmin model për zhvillim të
industrisë së turizmit për gjithë hapësirën europiane, turizmin e qëndrueshëm. Kjo u pasua edhe
me deklaratën e Prillit 2008 të Brukselit në Samitin për Zhvillimin e Turizmit me Përgjegjësi
Sociale, që detyron vendet anëtare të BE të rrisin ndjeshmërinë sociale të modeleve ekzistuese të
turizmit ndaj zhvillimit të qëndrueshëm dhe të mbështesin zhvillimet e reja brenda standarteve të
turizmit miqësor me mjedisin.
Modele të tjera të rëndësishme të trajtuara këtu janë ai i turizmit aktiv dhe i ekoturizmit. Në
dallim nga ekoturizmi, turizmi aktiv merr parasysh një konsum dhe pjesmarrje të komunitetit
mikpritës në aktivitetet e turistit duke lejuar argëtimin e turistëve brenda kontrollit dhe
monitorimit lokal të vazhdueshëm dhe në kooperim me komunitetin mikpritës lokal. Rëndësi në
këtë model ka bashkëpunimi i turistëve në rikuperimin e burimeve të konsumuara gjatë konsumit
të tyre turistik dhe të qenit racionalë në konsum për të garantuar konsumet e ardhëshme e për të
ruajtur raportet miqësore me komunitetet mikpritëse lokale. Një rëndësi të veçantë në këtë model
merr pasuria kulturore e historike në destinacion, si edhe komodifikimi i saj për qëllime konsumi
turistik.
Më tej, studimi merr në konsideratë gjendjen e turizmit dhe të burimeve për zhvillimin e tij në
Shqipëri, bazuar në të dhëna zyrtare e studime të mëparëshme, si edhe në mbledhjen e të dhënave
nga mjedisi turistik nëpërmjet përpunimit të një pyetësori dhe analizimit të të dhënave të tij.
Gjetjet në këtë intervistim çertifikojnë të dhënat dhe parametrat e zhvillimit të turizmit në rajon e
më gjërë, dhe tregojnë për nevojë imediate për ndryshim të situatës, në mënyrë që Shqipëria të
rimarrë ritmin e humbur të zhvillimit të kësaj industrie që nga viti 2011.
Studimi vazhdon me një trajtim teorik të literaturës lidhur me industrinë turistike, produktin
turistik dhe dinamizmin e kërkesës turistike bazuar në një sërë faktorësh si evazioni (relaksi),
eksplorimi (atraksionet), argëtimi dhe koha e lirë, mjedisi i pandotur, dhe aktiviteti i turistit në
destinacion. Në të trajtohen karakteristika të kërkesës e të produkteve turistike, përqasje të
ndryshme shumë nga sektorët e tjerë të shërbimit për kapacitetin e lartë manipulues që
manifeston kjo industri, ashtu edhe në raport me nivelin e lartë të operacioneve që performohen
në këtë industri.
Në vazhdim, studimi merr në analizë përqasjen aktuale të zhvillimit të turizmit bazuar në
alternativën e projektimit të ofertës turistike sa më komplete dhe për shumë segmente tregu
(massive marketing), me mundësi të pakta manipulimi të kërkesës në kushtet, kur është bërë e
kushtueshme të investosh për shërbime shtesë, duke e krahasuar atë me alternativën e projektimit
selektiv të ofertës turistike për të kënaqur kërkesat selektive turistike, konkretisht atë për turizëm
të qëndrueshëm. Studimi analizon mënyrat e segmentimit të tregut të kërkesës turistike për të
19
projektuar marketing selektiv dhe oferte turistike selektive për çdo segment. Ai analizon
treguesin e ecological footprint për identifikimin e segmentit eko-miqësor bazuar në
marëdhënien e turistëve më natyrën dhe prodhimtarinë e saj, për të analizuar përmes një
regresioni shumës ndikimin e faktorëve të ndryshëm për segmente të veçantë të tregut turistik.
Kombinimi i performancës në destinacion dhe gjatë gjithë eksperiencës së turistit me kostot dhe
eficiencën në përdorimin e burimeve të angazhuara në industrinë e turizmit, e cila gjërësisht ka
qenë dhe alternativa bazë e krijimit të ofertës turistike në eksperiencën mbarë botërore dhe atë
shqipëtare, ka kohë tashmë që rezulton shumë e vështirë për të maksimizuar cilësinë totale në
turizëm dhe fitimet e kësaj industrie. Gjetja e një alternative të re dhe aplikimi gjërësisht i saj në
industrinë e turizmit, duke bërë të mundur një maksimizim të qëndrueshëm të performancës
turistike dhe duke mbajtur konstante kostot e përgjithëshme, si edhe duke shfrytëzuar për këtë
qëllim variabla non-price gjithashtu, bazuar në preferencat konsumatore për konsum turistik,
është pjesa më intriguese e këtij disertacioni, e cila i përgjigjet gjithashtu edhe vërtetimit të
hipotezës kryesore të tij:
H1 - “projektimi selektiv i produktit dhe marketingut miks, bazuar në kërkesën selektive të turistit
të sotëm modern për mjedis eko-kultural-miqësor, do të maksimizonte vlerën e përfituar nga
konsumatori, pa rritur kostot e sigurimit të tij në destinacion.
Studimi vërteton suskesin e alternativës së modelit të turizmit të qëndrueshëm dhe vazhdon me
gjetjen e një rruge shkencore për përqasjen e industrisë turistike ndaj kërkesës turistike selektive.
Në studim propozohet përdorimi i një modeli të Shpërthimit të Funksionit të Cilësisë (QFD) dhe
të ndërtimit të Shtëpisë së Cilësisë (HoQ) për përcaktimin e saktë dhe me vlerë të maksimizuar të
ofertës turistike. Përdorimi i sjelljes së konsumatorit në projektimin inxhinierik të ofertës
turistike e bën produktin turistik të pranueshëm nga ana e konsumatorit nëpërmjet një procesi
integral për marrjen e konsensusit të këtij të fundit.
Në fund, studimi rendit gjetjet gjatë kërkimit dhe studimit të fakteve e të dhënave të zhvillimit të
turizmit dhe bën një renditje të disa konkluzioneve e rekomandimeve për të ardhmen e zhvillimit
të turizmit në Qarkun e Elbasanit dhe në Shqipëri.
20
2. LITERATURA E SHQYRTUAR
2.1 GJENDJA E TURIZMIT NDËRKOMBËTAR
Statistikat rreth zhvillimit ekonomik botëror tregojnë për një rritje galopante dhe me efekt shumë
të rëndësishëm të turizmit në ekonominë botërore dhe atë lokale. Këto zhvillime e tendenca kanë
stimuluar rajone të tëra në mbarë botën të rrisin numrin e destinacioneve turistike dhe të
mbështesin investimet për zhvillimin e turizmit si në mjete financiare, ashtu edhe në politika
zhvillimi lokale, kombëtare e rajonale, si edhe kooperime akoma më të gjëra. Kjo e ka bërë
turizmin modern sot një faktor kyç në progresin ekonomik e social në të gjitha nivelet
hapësinore. Ai është tashmë pa asnjë mëdyshje industria lider në rritjen e të ardhurave nga
eksporti, në krijimin e vendeve të reja të punës dhe në zhvillimin e përsosjen e infrastrukturës.
Ashtu si çdo produkt tjetër, ai është pjesë e prirjes së ndërkombëtarizimit dhe globalizimit. Në
veçanti produkti turistik, si formë e produktit shërbim, është mjaft i ndërkombëtarizuar dhe, si
një formë ndërkombëtare e tregëtimit të shërbimeve, forma e tij ‘inbound tourism’ është tashmë
një prej kategorive kryesore të volumit të tregëtisë botërore (matet me treguesin e arritjeve
ndërkombëtare – international arrivals). Duke përfshirë në të edhe produktin e transportit të
udhëtarëve, e ardhura e përgjithëshme e gjeneruar nga turizmi ndërkombëtar inbound i kalon të
1.4 trilion US$ në vitin 2013 me një mesatare ditore prej 3.8 miliard US$. Eksportet e turzimit
tashmë zënë afërsisht 30% të eksporteve botërore të sektorit të shërbimeve tregëtare dhe 6% të
eksportit të përgjithëshëm të mallrave e shërbimeve.
Në nivel global, si një kategori eksporti, turizmi renditet i katërti pas karburanteve, industrisë
kimike dhe industrisë ushqimore. Për shumë prej vendeve në zhvillim, ose vendeve që
konkurojnë në bazë të konkurueshmërisë në eficiencën e përdorimit të faktorëve të prodhimit,
turizmi është një prej burimeve kryesore të të ardhurave në devize (valutë të huaj) dhe, në
shumicën e rasteve, zë vendin e parë në listën e eksporteve, duke krijuar njëherazi punësim dhe
mundësi zhvillimi. Shkëmbimi ndërkombëtar i shërbimit turistik dhe udhëtimeve bën të mundur
një rritje te vazhdueshme të nivelit të jetesës së këtyre vendeve, si nëpërmjet rritjes së
konkurueshmërise kulturore, nëpërmjet menaxhimit më të mirë të mjedisit, përmirësimit të
cilësisë së jetesës nëpërmjet menaxhimit më të mirë të higjenës dhe sigurisë së ushqimeve, ashtu
edhe rritjes relative të çmimeve në nivelin e konkurencës ndërkombëtare, progresit teknologjik
dhe përmirësimit të skills dhe kapaciteteve njerëzore, duke garantuar edhe një zhvillim më të
shpejtë social dhe demokratik te shoqërive të këtyre vendeve.
Aplikimi i TSA (Tourism Satellite Account), i aprovuar nga UN Statistics’ Commission ka
kontribuar në një standardizim të mbledhjes së të dhënave lidhur me industrinë e udhëtimeve e
turizmit, duke qartësuar ndjeshëm rëndësinë e saj në zhvillimin e ekonomisë botërore në çdo
nivel hapësinor dhe produkt të saj. Bazuar në të dhënat lidhur me zhvillimin e ekonomisë
botërore nga raporte dhe burime të ndryshme, në veçanti në Barometrin e Turizmit Botëror,
kontributi i turizmit në GDP botërore vlerësohet me rreth 6%. Kontributi i turizmit në punësim
21
është rreth 9% e numrit të vlefshëm të vendeve të punës (jobs) në botë (një punonjës në çdo 11 të
punësuar). Për grupin e vendeve, ku bën pjesë Shqipëria kontributi i turizmit në GDP llogaritet
nga 2-10%, bazuar në vendin që i është dhënë turizmit si industri në strategjitë e tyre të zhvillimit
- kollonat kryesore ku bazohet zhvillimi i tyre. Për vende të vogla dhe vende në zhvillim pesha e
turizmit mund të jetë akoma më e madhe dhe arrin deri në 25% (nuk është rasti i Shqipërisë).
Në vitin 2013 të ardhurat nga turizmi, pavarësisht situatës së vështirë ekonomike ndërkombëtare
në mjaft rajone dhe krizës financiare botërore që ka ndjekur rajone të tëra në vitet 2008-2013, të
ardhurat nga industria e turizmit u rritën me mbi 4.5% ndaj 2012, ndërsa numri i arritjeve
ndërkombëtare të turistëve u rrit me 5%. Kjo tregon një lidhje të fortë mes të dy këtyre
treguesve, me një ritëm lehtësisht më të ulët të rritjes së të ardhurave, e lidhur kjo ngushtë me
reagimin e kësaj industrie ndaj krizës ekonomike botërore, duke u përgjigjur me një ulje
çmimesh, por njëkohësisht edhe me konsum më të kontrolluar nga ana e turistëve në
destinacione. Sipas rajoneve të dyja Amerikat shënuan rritjen me 3%, Europa me 5%, Azia dhe
Paqësori me 6% dhe Afrika me 5%. I vetmi rajon me rritjen më të ulët ishte Lindja e Mesme me
0.2%. Ndërkaq, Europa mbetet destinacioni më i vizituar me rreth 51.8% të arritjeve turistike në
2013.
Figure 1: Arritjet Ndërkombëtare Turistike - Bota (Ndryshimi në % në vite)1
Duke iu referuar këtyre të dhënave dhe burimeve lokale e kombëtare, për shumë vende
shpenzimet e turistëve dhe vizitorëve në përgjithësi të lidhura me ushqimin, transportin lokal,
argëtimin dhe konsumin e kohës së lirë, psonisja dhe aktivitetet sportive e rekreative të tyre në
1 UNWTO Tourism Highlights, Edition 2014
(2.00)
-
2.00
4.00
6.00
8.00
10.00
12.00
Rritja %
Mesatarja
22
destinacione, janë kontribut shumë i rëndësishëm në ekonomitë e destinacioneve të vizituara,
duke krijuar shumë punësim, sezonal ose të permanent, dhe rrisin mundësitë për zhvillim të tyre.
Për më shumë se 85 vende në botë të ardhurat nga industria e turizmit i kalojnë të 1.4 bln US$ në
20132. Për shumë vende të dhënat për industrinë e turizmit nuk përfshijnë volumin e krijuar nga
transporti i udhëtarëve, pjesë e kësaj industrie sipas TSA, që tregon për të ardhura akoma më të
larta të gjeneruara nga kjo industri dhe kontribut akoma më të rëndësishëm në ekonomitë e
vendeve.
Figure 2: Arritjet ndërkombëtare turistike sipas rajoneve në % (% janë ndryshimi në raport me të njëjtën periudhë një
vitit më parë)3
Shënim: * Të dhënat për 11/10 janë përllogaritur sipas të dhënave të Travel & Tourism
Economic Impact 2012 - Albania
2 Të dhënat janë nga UNWTO Tourism Highlights, 2014 ed.
3 Të dhënat nga UNWTO World Tourism Barometer, 2013, dhe Travel & Tourism Economic Impact 2012 -
Albania, World Travel and Tourism Council, pp. 5
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
30
35
11/10
12/11
13/12
23
Bazuar në të dhënat mujore e tremujore për 2012 dhe 2013 të publikuara nga UNWTO World
Tourism Barometer, arritjet ndërkombëtare turistike botërore u rritën me një normë prej rreth
5%, ose 285 milion vizitorë, duke vazhduar tendencën rritëse të nisur nga 2010. Rritja rezultoi
pozitive në të gjithë rajonet. Referuar në mënyrë analitike, disa rajone patën një rritje më të
madhe, Afrika e Veriut me 11%, Azia Jugore me 10% dhe Europa Qendrore dhe Lindore me 8%.
Parashikimet e Barometrit ishin pozitive edhe për periudhën Maj-Gusht 2014 me afërsisht 515
milion vizitorë. Parashikimet e UNWTO fiksojnë për një rritje vjetrore prej mbi 5% për 2014.
Arritjet totale ndërkombëtare turistike pritet për herë të parë të tejkalojnë shifrën 1.1 miliard në
2014.
Në veçanti, kontinenti Europian tejkaloi gjysëm milioni arritje. Në 2013 Europa i tejkaloi pritjet
me 5% rritje në arritjet ndërkombëtare turistike, duke u klasifikuar si rajoni i dytë me rritje më të
shpejtë sëbashku me Afrikën. Pavarësisht pasigurisë dhe paqëndrueshmerisë së vazhdueshme
ekonomike, arritjet turistike në Europë arritën në 515 milion në 2013, me afërsisht 67% të
shtesës së regjistruar në arritjet ndërkombëtare turistike botërore. Rezultatet ekzaltuese u ndikuan
mjaft nga rritja e ndjeshme në Europën Qendrore dhe Lindore, si edhe në Europën Jugore dhe
Mesdhetare, në të dy rajonet me 8%. E përkthyer në fitime Europa zë pjesën më të madhe të të
ardhurave globale nga turizmi ndërkombëtar me rreth 45%, ose rreth 333bn Euro, me një rritje
prej rreth 5% ndaj 2013. Rritja e konsiderueshme në arritjet ndërkombëtare turistike në Europën
Jugore dhe Mesdhetare, e cila ndan rreth 19% të turizmit botëror, u bazua kryesisht në
destinacionet më të mëdha turistike në këtë rajon si Greqia me 10%, Turqia me 9%, Portugalia
me 9%, Kroacia me 9%, Spanja me 8% dhe Italia me 6%. Destinacionet e tjera më të vogla të
rajonit regjistruan rritje me dy shifratë, tilla si San Marino me 30%, Maqedonia me 25%, Serbia
12%, Mali i Zi dhe Qipro me 10%. Shqipëria pati një rritje negative prej -1%, duke frenuar
ritmet e rritjes negative gjatë periudhës 2010-2012. Megjithëse një pjesë e rritjes në Europën
Jugore Mesdhetare erdhi si pasojë e një ndryshimi në orientim turistik të vizitorëve nga Lindja e
Mesme dhe Afrika e Veriut drejt së parës, destinacionet mesdhetare europiane përfituan
gjithashtu nga flukse të rritura outbound të vizitoreve ndërkombëtare nga tregje si Gjermania,
Rusia dhe vendet Skandinave.
Në Europën Qëndrore dhe Lindore me një rritje rajonale prej 8%, destinacione kryesore si Rusia
me 12% dhe Polonia me 7% kontribuan në rezultate rajonale pozitivisht të ndjeshme. Gjeorgjia
me 39% tregoi rritjen më të lartë midis destinacioneve të reja për tregun e turizmit, me një
tendence rritje te vazhdueshme këto vitet e fundit. Azerbaixhani me 22% dhe Kazakistani me
21% shënuan gjithashtu një rritje të fortë. Vendet e tjera gjithashtu shënuan rritje dyshifrore.
Europa Veriore shënoi një rritje prej 6%, ku vendet skandinave si Islanda dhe Finlanda shënuan
rritje dyshifrore me respektivisht 16% dhe 14%, të ndjekura nga Norvegjia me një rritje prej 9%
në 2013. Mbretëria e Bashkuar, destinacioni më i madh i rajonit, në 2013 regjistroi një rritje prej
3% në arritjet ndërkombëtare turistike, tregues ky mjat pozitiv pas një rezultati të pandryshuar në
2010 ndaj 2009, dhe me rritje të moderuar në 2012/2011.
24
Figure 3: Arritjet Ndërkombëtare Turistike globale (inbound) sipas muajve (në milion)4
Europa Perëndimore me një rritje prej 5%, pati rezultatin më të ulët të rritjes në kontinent. Disa
prej destinacioneve më të mëdha, si Gjermania me 6% dhe Austria me 5% rritje treguan një
performance të qëndrueshme në 2013, të pasuara nga Holanda e Belgjika të dyja me nga 4.5%
dhe Franca me 4%.
Ndërkaq, shpërndarja e arritjeve ndërkombëtare turistike gjatë vitit për 2013 tregon gjithashtu
akoma për një përqëndrim më të lartë të arritjeve në muajt e verës, por më e zbutur se në vitet e
mëparëshme. Muajt Qershor-Shtator llogarisin afërisht 405 milion vizitorë ndërkombëtare
inbound, afërsisht 43% te totalit prej rreth 1087 milion në vitin 2013. Ajo që tregon për një
ndryshim rrënjësor është tendenca drejt uljes së kësaj peshe nga viti në vit për dhjetë vitet e
fundit, që tregon gjithashtu një shtrirje të lëvizjeve turstike ndërkombëtare inbound gjatë gjithë
vitit dhe drejt destinacioneve te turizmit jo masiv, atij të qyteteve, kulturor e historik, atij të
natyrës, sportit, edukativ, misionar etj.
2.2 GJENDJA E KËRKESËS PËR TURIZËM
Në studimet dhe raportet lidhur me matjen e kërkesës në industrinë e turizmit dhe udhëtimeve,
vërejmë përdorimin e disa treguesve bazë. Edhe pse variablat e pavarur të përfshirë në modelet e
matjes së kërkesës në turizëm variojnë shumë sipas objektivave dhe fushës së specializimit dhe
studimit të kërkuesve, përdorimi i disa treguesve bazë si matës të variablave të kërkesës turistike
në modelimin dhe parashikimin e saj, duke iu referuar edhe UNWTO e TSA, bën të mundur
standardizimin e të dhënave dhe raportimin e tyre të unifikuar në nivel global dhe lokal.
4 UNWTO World Tourism Barometer, V 12, 2013, pp 2
25
Variabli i arritjeve turistike është më i përdoruri për matjen e kërkesës turistike të paktën në
njëzet vitet e fundit. Në mënyrë specifike ky variabël matet nga arritjet totale turistike nga një
origjinë në një destinacion, i cili më tej mund të shpërbëhet në arritje turistike për qëllime
pushimi, arritje turistike biznesi, arritje turistike për vizita miqësore e familiare, arritje turistike
sipas mjetit të udhëtimit, si ajrore, detare, rrugore etj. Gjithashtu, ndarje të rëndësishme në
indikatorët e matjes së kërkesës turistike janë dhe arritjet turistike ndërkombëtare inbound,
outbound, si edhe residents ose arritje turistike vendase që i referohen turistëve ose vizitorëve
vendës që lëvizin për të njejtat arsye të përmendura më lart drejt destinacioneve turistike jasht
vendbanimeve. Duke iu referuar kohëqëndrimit në destinacion dallojmë turistë, ose arritje
turistike të cilët konsumojnë fjetjen në destinacion (të paktën një natë) dhe vizitorë ditorë.
Disa studime përdorin gjithashtu shpenzimet në destinacion si variabël për matjen e kërkesës,
ndërsa të tjerë studiues janë akoma më rigorozë duke përdorur shpenzimet turistike për kategori
të veçanta e të caktuara produktesh dhe blerjesh në përgjithësi. Të tjerë tregues të përdorur janë
të ardhurat nga turizmi, punësimi në industrinë e turizmit dhe udhëtimeve, si edhe eksportet dhe
importet turistike.
Përderisa parashikimi dhe modelimi i kërkesës bazohet në të dhëna sekondare, vlefshmëria e të
dhënave është mjaft e lidhur me mbulimin gjeografik. Në industrinë e turizmit akoma nuk ka një
standardizim në mbledhjen e raportimit të tyre në nivel global. Vendet më të zhvilluara lidhur me
kërkimin dhe matjen e kërkesës si në destinacion edhe në vendet e origjines së turistëve janë
USA, UK dhe Franca. Vendet e tjera masin më shumë arritjet turistike në destinacione, ose
vetëm lëvizjet nërkombëtare turistike. Të dhënat bazë në vlerësimin e kërkesës turistike në nivel
ndërkombëtar e global, pas pranimit të TSA dhe imponimit të përdorimit të saj nga UNWTO
globalisht, USA, BE dhe Azia janë ato që bëjnë edhe matje periodike të kërkesës turistike, si
edhe të strukturës së saj bazuar në treguesit e mësipërm.
Në raport me produktet e tjera, turizmi dhe udhëtimet mbeten akoma në nivelet e sipërme të
piramidës së nevojave. Ekzigjenca për produkt turistik, lidhet ngushtë me nivelin e mirëqenies,
strukturën e konsumit, marëdhëniet me punësimin, motorrizimin, aksesin në destinacione,
lëvizjen e lirë, kulturën, nivelin e emancipimit të shoqërisë dhe raportet e saj me shtresat
vulnerabël, sidomos me nivelin e pabarazisë gjinore etj. Nga ana tjetër, tregues të tjerë si
spektakli dhe organizimi në destinacione turistike, niveli i organizimit të komunitetit mikpritës,
industria e udhëtimeve dhe turizmit me të gjithë produktet e saj, niveli i zhvillimit të
infrastrukturës dhe komunikimit janë gjithashtu mjaft të rëndësishëm dhe ndikojnë direkt ose
indirekt në prirjen e njerëzve për të zgjedhur produktin turistik për konsum dhe jo alternativa të
tjera. Që të gjithë këta tregues në dukje sekondarë kanë një ndikim mjaft të lartë në prirjen e
konsumatorëve për të lëvizur drejt destinacioneve turistike - propensity to move. Ndryshime të
rëndësishme të viteve të fundit në evoluimin e kërkesës, programe si ST-EP për të ndihmuar
vendet në zhvillim të vonuar, lidhja e ngushtë e industrisë së turizmit me shumë nëndarje të
sektorit të shërbimit si sporti, kultura, edukimi, zbulimet gjeografike etj, kanë bërë të mundur që
turizmi të mos jetë vetëm pjesë e kërkesës jo ekzigjente ose sezonale të lidhur ngushtë me
26
plazhin dhe dëborën, por tashmë të zërë më shumë se 6%5 të GDP globale dhe në disa vende apo
ekonomi të vogla të ketë një peshë akoma më të lartë. Kjo ka bërë gjithashtu që stimulimi i
konsumit të produktit turistik të jetë akoma më i lartë dhë kërkesa për të të mos jetë thjeshtë
emotive apo situacionale, por edhe konstante dhe shpesh ekzigjente.
Gjithashtu, në matjen e kërkesës industria e turizmit dhe komuniteti kërkimor i turizmit
fokusohen kryesisht në arritjet turistike in- dhe outbound ndërkombëtare, si edhe në shpenzimet e
të ardhurat e gjeneruara prej tyre. Madje të dytat, shpenzimet e të ardhurat shpesh mbajnë marxh
të lartë gabimi, sepse përfshijnë brenda tyre edhe turizmin vendës. Kur vjen fjala për raportimet
lidhur me arritjet ndërkombëtare, të dhënat janë shumë konsistente, të kuptueshme dhe të
klasifikueshme dhe të përditësuara. Por arritjet ndërkombëtare janë vetëm një pjesë e numrit të
përgjithëshëm të arritjeve turistike nëpër destinacione. Në të dhënat e raportimeve TSA shpesh
mungojnë të dhënat për lëvizjet turistike vendëse. Lëvizjet turistike vendëse janë disa herë më të
mëdha në numër se arritjet ndërkombëtare.
Figure 4: Dhjetë vendet e para të arritjeve turistike për turistë vendës, ndërkombëtarë dhe në total (2004)
Shumica e turistëve amerikanë nuk largohen kurrë nga vendi i tyre për turizëm, dhe numri i
lëvizjeve turistike të brendëshme në USA është disa herë më i lartë se arritjet turistike
ndërkombëtare dhe të brendëshme të disa vendeve si Gjermania, Italia apo UK. Numri i turistëve
vendës brenda Kinës e tejkalon numrin global të arritjeve ndërkombëtare inbound dhe gjithashtu
ka regjistruar edhe rritje më të lartë ndër vite. Në disa raste kërkesa turistike vendëse, arritjet
vendëse, janë disa herë më të mëdha, madje me dy shifra, si USA, Indonezia, Kina, Brazili,
India, dhe në disa vende ky raport është më i vogël; duke iu referuar Gjermanisë ka ekujlibër mes
arritjeve vendëse dhe atyre ndërkombëtare, fig 4.
5 UNWTO World Tourism Barometer, V 10, July 2013
27
2.2.1 VËSHTRIM RRETH KËRKESËS PËR TURIZËM NË EUROPË
Turizmi është një aktivitet ekonomik shumë i ndikuar nga kërkesa, madje mund të themi se
udhëhiqet nga kërkesa. Për pasojë ai ndikohet mjaft nga faktorët e jashtëm që influencojnë
sjelljen konsumatore të tillë si të ardhurat e disponueshme, koha e lire ose në dispozicion për
pushime, teknologjia, demografia etj. Bazuar në Eurobarometër (Mars 20126), arsyeja kryesore
për mos ndërmarrjen e një pushimi ose udhëtimi të gjatë pushimesh ishte ajo financiare,
ekonomike. Megjithë situatën e krizës ekonomike, rreth 72% e europianëve udhëtuan drejt
destinacioneve të tjera nga vendet e tyre rutinë për 2013, duke ruajtur të njejtin nivel me një vit
më parë, por ndjeshëm më shumë se në 2009, kur vetëm 55% e tyre udhëtuan. Sipas vrojtimeve
në Eurobarometër:
Shumica e të intervistuarve që ndërmorën pushime gjatë 2013 udhëtuan brenda vendit të
tyre, pra ishin turistë vendës (rreth 56%), ndjeshëm më pak së një vit më parë, kur kjo
shifër ishte rreth 77%.
Rreth 44% e turistëve udhëtuan drejt vendeve të tjera të BE, ku më të vizituarat ishin
Spanja dhe Italia me nga 17%, Franca me 16%, Gjermania me 13% dhe UK me 10%.
Rreth 22% e turistëve shkuan me pushime jasht BE
Afërsisht 73% e turistëve që udhëtuan në 2013 planifikuan të ndërmarrin një pushim në
2014 gjithashtu. Prej tyre, rreth 33% i ndryshuan planet e tyre për shkak të rëndimit të
situatës ekonomike, duke reduktuar shpenzimet, gjatësinë e periudhës së pushimeve
dhe/ose ndryshuan destinacion drejt vendeve më afër vendit të tyre të rezidencës.
Përsa i përket industrisë së turizmit në BE, sipas vlerësimeve të bëra nga Komisioni Europian,
turizmi prodhon më shumë se 5% të GDP së BE-277. Numri total i të punësuarve në industrinë e
turizmit brenda BE-27 vlerësohet afërsisht 12-14 milion njerëz8. Vetëm sektori i akomodimit në
turizëm përfshin rreth 2.3 milion punonjës brenda BE. Sektori paraqitet mjaft heterogjen. Disa
prej aktiviteteve që bien brenda kësaj industrie, projektohen posaçërisht për turistë, duke e
kristalizuar këtë sektor si një industri tashmë e konsoliduar (sektori i akomodimit, transporti i
udhëtarëve, sektori i organizimit të pushimeve etj). Ndërkaq, disa aktivitete të tjera të përfshira
mes paketave turistike si bar-restoranteria, shërbimet e mjeteve me qira, shërbimet e atraksionit
dhe argëtimit, shopping-centres dhe qendrat lokale tradicionale të tregëtisë, apo edhe ato
6 European Commission (2013) Flash Eurobarometer 334; Attitudes of Europeans Towards
Tourism, March 2013, available at: http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl_334_en.pdf 7 European Commission (2013) Europe, the world's No 1 tourist destination – a new political framework for tourism
in Europe, European Commission (COM (2013)352) final dated of 30.06.2013 – hereafter referred to as the 2013
Communication 8 A Tourism Satellite Account (TSA) is a statistical framework in the field of tourism (developed by
United Nations Statistics Division (UNSD), the Statistical Office of the European Communities(EUROSTAT), the
Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) and the World
Tourism Organization (UNWTO)) which is used by some Member States as described in:
http://ec.europa.eu/enterprise/sectors/tourism/cooperation/tourism-satellite-account/index_en.htm
28
moderne etj, edhe pse thellësisht pjesë e aktiviteteve të sektorit të shërbimit, mbështeten në
realizimin kryesor të të ardhurave të tyre në të ardhurat turstike të realizuara nga arritjet turistike.
Po kështu, dimensionet e sipërmarrjeve turistike variojnë në madhësi të ndryshme, me një
predominance të ndërmarrjeve të vogla me më pak se 50 punonjës aktivë të punësuar me kohë të
plotë. Gjithashtu, numri i hoteleve dhe strukturave akomoduese në hapësirën europiane është
rritur duke filluar nga 2005 pavarësisht krizës globale (Eurostat, 2012)9.
Ndërkaq, edhe pse numri total i ndërmarrjeve të sektorit të organizimit të udhëtimit pësoi rënie
në vitet 2009-2011 në raport me 2004-2006, volumi i shitjeve i realizuar prej tyre u rrit. Kjo
tregon për një tendencë në rritje të kërkesës për produkt turistik brenda hapësirës europiane, kur
kemi parasysh edhe një rënie të çmimeve të produktit turistik në këtë periudhë si pasojë e krizës
globale. Volumi i tyre u rrit me rreth 3.6% (Eurostat, 2011 ibid). Vrojtime të Eurobarometrit
konfirmuan, se më shumë se 76% e europianëve planifikuan të shkojnë me pushime gjatë 201310
.
Një zhvillim i rëndësishëm me ndikim të lartë në kërkesën për turizëm, duke e konsoliduar
relativisht atë, sidomos për segmentet jasht sezoneve te verës e dimrit, ato të referuara turizmit të
qëndrueshëm, ka patur tregu i ‘senior citizens’ - turistë më të vjetër se 55 vjeç. Ky segment
tregon për një ulje të ditëve të udhëtimit gjatë vitit si pasojë e rritjes së kufirit të moshës së daljes
në pension të tyre. Ata përfaqësojnë rreth 25% të popullatës së BE. Ky segment që përfshin
individë me fuqi të madhe blerëse dhe njëkohësisht më shumë kohë në dispozicion për pushime
dhe udhëtim, përfaqëson një treg me potenciale të rëndësishme ekonomike dhe mund të
përshtatet akoma lehtësisht me facilitetet tradicionale të mbërritjes në destinacionet turistike. Ata
janë një mundësi e rëndësishme për industrinë e turizmit për të luftuar efektin e sezonalitetit. Në
respekt të karakteristikave të tyre dhe rëndësisë që kanë për tregun e turizmit në BE, Komisioni
Europian në Maj 2012 lançoi një projekt pilot, “Senior Tourism Initiative”, për të përcaktuar
kuadrin rregullator që do mund të nxisë ‘senior citizens’ të udhëtojnë më lehtë nëpër hapësirën
europiane.
Duke iu referuar EU27 në veçanti, kërkesa e brendëshme dhe ajo ndërkombëtare konfirmon
konstatimet e mësipërme. Në 2012, sipas Eurostat, qytetarët e EU27 ndërmorën një total prej
rreth 1.05 miliard udhëtimesh turistike. Prej tyre, rreth 77% ishin vizitore dhe udhëtime vendëse,
të ndërmarra në zonat turistike të vendeve të tyre të rezidencës, dhe pjesa tjetër 23% ishin
udhëtime turistike outbound - vizitorë që udhëtojnë përtej kufijve të tyre kombëtarë brenda
Europës.
9 Eurostat (2012): Occupancy of tourist accommodation surpasses the pre-crisis level, Statistics in focus
Industri, trade and services, available at:http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-SF-12-
008/EN/KS-SF-12-008-EN.PDF 10
Flash Eurobarometer 370, Attitude of Europeans toward tourism Report, March 2013
29
Figure 5: Pjesa e udhëtimeve turistike të qytetarëve të EU27 sipas destinacioneve (2012)
Duke iu referuar kohëqëndrimit në udhëtim, vizitorët vendës me ata ndërkombëtarë outbound
kanë sjellje krejtësisht të ndryshme. Vizitorët vendës që qëndrojnë mesatarisht më pak se 4 netë
në destinacion janë rreth 66% të tyre (vizitorëve vendës). Ndërsa vizitorët ndërkombëtare
outbound që qëndrojnë më shumë se 4 netë në destinacion arrijnë në 78% të totalit, pra orientim
dhe perceptim i kundërt i kohëqëndrimit, fig. 6.
Figure 6: Kohëqëndrimi në pushime për vizitorët EU27 për 201211
Sipas Eurostat, të ardhurat nga turizmi vendës brenda hapësirës EU27 për 2012 arritën një total
prej 192 miliard euro, duke zënë afërsisht 51% të të gjithë të ardhurave nga turizmi për EU27.
Ndërkaq, nëse iu referohemi shpenzimeve mesatare për udhëtim, vërejmë se ato janë rreth 3 herë
më të larta se ato të bëra nga turistët vendës, rreth 737 Euro, gjë që tregon dhe raportin e
ndryshuar në pjesë, kur flasim për arritje turistike në destinacione. Gjithashtu, në 2012, në EU27
turistët e rritën numrin e tyre me 5 milion më shumë ndaj 2011, por harxhuan më pak ditë në
destinacione. Gjatë katër viteve të fundit numri i udhëtimeve turistike ka mbetur pak a shumë
konstant, në rreth një miliard. Në 2012 pati një rritje të lehtë me rreth 0.5% në raport me 2011.
11
Eurostat, Statistics in focus, 49/2013
Outbound
Domestic
0%
20%
40%
60%
80%
Domestic Outbound
Kohe e shkurter
Kohe e gjate
30
Më shumë se 3/4 e udhëtimeve ishin të brendëshme, por udhëtimet ndërkombëtare me
kohëqëndrim të gjatë (mbi katër netë qëndrim ne destinacion), zunë pak më shumë se gjysmën e
shpenzimeve turistike për 2012. Rritja prej 0.5% erdhi si pasojë e rritjes në të dy llojet e
kërkesës, 0.3% nga rritja e udhëtimeve të brendëshme dhe 1.2% nga rritja e udhëtimeve
ndërkombëtare. Rritja më e fortë në udhëtimet ndërkombëtare ka ardhur si pasoj e një ulje të
rëndësishme, që kjo kërkesë pësoi në vitet e para të krizës globale, gjatë të cilëve udhëtimet e
brendëshme mbetën të pandikuara, duke u rritur në mënyrë konstante.
Figure 7: Ndryshimi në përqindje në kërkesën turistike në EU27 në 2012 krahasuar me 201112
Rritja në numrin e udhëtimeve jo domosdoshmërisht nënkupton rritje të numrit të netëve të
konsumuara në destinacion turistik. Nëse vërejmë të dhënat në grafik, numri i përgjithshëm i
netëve të konsumuara në destinacion është ulur me rreth -0.1% në 2012, veçanërisht për
udhëtimet e brendëshme me një ulje prej rreth -0.7%. Nga këto të dhëna rezulton se udhëtimet
ishin më të shkurtra se një vit më parë. Ndërkaq, po t’i referohemi shpenzimeve turistike në
destinacion, turistët kanë rritur shpenzimet e tyre gjatë qëndrimit me 0.7% në 2012. Gjithashtu,
shpenzimet për çdo udhëtim janë rritur me rreth 0.5%, pavarësisht rritjes në numrin e arritjeve
turistike, me një ulje të shpenzimeve për udhëtim nga turistët ndërkombëtare me -0.1%.
12
Christopfe Demunter and Chryssanthi Dimitrakopoulou, Tourism in Europe: Results for 2012, Eurostat, Statistics
on Focus, 28/2013, pp. 1
31
Figure 8: Prirjet në numrin e udhëtimeve për rezidentët në EU27, 2005-201113
Figure 9: Prirjet në numër udhëtimesh, netët e harxhuara dhë qëndrimi mesatar në destinacion për udhëtim i bërë nga
qytetarët EU27, 2005-2011 (indeksi i 2005 = 100)
13
Eurostat, Statistics on Focus, 28/2012
32
Efekti i shpërndarë tregon se vetëm 0.2% e shpenzimeve turistike janë rritur si pasojë e rritjes së
arritjeve turistike. Shpenzimet për një natë u rritën gjithashtu me 1.4%. Në të dy treguesit,
shpenzime për udhëtim dhe shpenzime për natë qëndrim, rritje më e fortë rezultoi në udhëtimet
turistike të brendëshme.
Nëse i referohemi kërkesës për udhëtime lidhur me arsyen e ndërmarrjes së udhëtimit, kriza e
viteve të fundit ka ndikuar ndjeshëm mbi udhëtimet e biznesit dhe jo mbi ato për pushime e
atraksion turistik.
Grafikët në fig. 8-9 tregojnë se numri i udhëtimeve turistike ka një tendencë rritje në rënie të
lehtë të përgjithëshme që nga 2008, duke ndejtur pranë shifrës 1.2 miliard arritje në total. Edhe
pse numri i udhëtimeve qëndroi pak mbi një miliard, numri i udhëtimeve për arsye pune u ul
ndjeshëm nga 166 milion në 2008 në 145 milion në 2011, me një rënie prej rreth -12.7% dhe
mbeti konstant në 2012. Ndërsa udhëtimet për pushime e turizëm shënuan një rënie vetëm në
vitin 2009 në numrin e netëve të harxhuara në destinacion në total dhe si mesatare qëndrimi,
duke shënuar rritje pozitive në të gjithë vitet e tjera deri në 2014. Në vitet në vazhdim këto dy
tregues lidhur turizmin për argëtim dhe konsum të kohës së lirë mbetën të pandryshuara, ndërsa
për udhëtimet për arsye pune kishte rënie si në numër total udhëtimesh, edhe në qëndrim për
udhëtim.
Në 2013, qytetarët europianë (EU27) lëvizën në shumicën e tyre, rreth 76%, në tregun turistik të
brendëshëm, me më pak se një udhëtim ndër katër jasht shtetit të rezidencës (fig. 10-11).
Ky tregues, i parë për çdo vend të EU27, varion ndjeshëm në vende të ndryshme të cilat kanë
edhe perqasje kulturore të ndryshme në perceptimin e pushimeve. Kështu, disa vende konsumuan
më pak se gjysmën e udhëtimeve të tyre brenda vendit; Belgjika 26%, Luksemburgu 1%,
Holanda 48% dhe Sllovenia 44%. Disa të tjerë udhëtuan drejt destinacioneve në tregun e
brendëshëm mesatarisht në nëntë nga dhjetë udhëtime; Spanja 92%, Portugalia 91% dhe
Rumania 93%.
Ndërkaq, ritmet e rritjes se arritjeve ndërkombëtare ishin ndjeshëm më të larta se ato të arritjeve
turistike të brendëshme. Kjo nuk ishte e njejtë për të gjitha arritjet turistike ndërkombëtare.
Rezultuan me rritje të fortë vetëm udhëtimet me qëndrim të gjatë në destinacion (mbi katër netë),
1.7%, ndërsa ato për qëndrime të shkurtra (nga 1-3 netë) pësuan një rënie prej -0.7%. Për
udhëtimet e brendëshme të dy tipet e udhëtimit kishin rritje të ulët respektivisht, pushimet e gjata
me 0.5% dhe ato të shkurtra me 0.2%.
Në total, kërkesa turistike për udhëtime të shkurtra vendëse në EU27 zinte gjysmën e totalit të
udhëtimeve turistike në 2013. Udhëtimet e gjata vendëse zunë 26% të totalit, ndërsa udhëtimet e
gjata e të shkurtra ndërkombëtare zunë respektivisht 18% dhe 5% të totalit të udhëtimeve. Përsa i
përket kërkesës turistike lidhur me kohë-qëndrimin në destinacion, vetëm në tetë vende të EU27
33
kërkesa për udhëtime të shkurtra ishte më e ulët se ajo për udhëtime të gjata, me një kulmim në
vendet e ulta, Be-Ne-Lux, ku kërkesa për udhëtime të gjata zinte rreth 60% të totalit të arritjeve
turistike në destinacionet e këtyre vendeve.
Duke e parë kërkesën turistike në EU27 nga aspekti i shpenzimeve për pushime, në totalin e tyre
ato rezultuan me një rritje prej 0.7% në 2013. Pothuajse gjysma e rritjes erdhi nga rritja e
shpenzimeve në udhëtimet e gjata, ndërsa ritmi i rritjes së tyre në udhëtimet e shkurtra u ul.
Segmentet e kërkesës me rënie ose rritje të ulët lidhur me gjatësinë e pushimeve, udhëtimet e
gjata vendëse me -1.2% dhe ato të shkurtra ndërkombëtare me 0.1%, rezultuan me rritjen më të
fortë në shpenzime për pushime, respektivisht 1.3% dhe 3.1%, duke rritur shpenzimet mesatare
për udhëtim respektivisht me 3.7% dhe 4% ndaj 2012. Mesatarisht qytetarët EU27 harxhuan 64
Euro/natë, dhe e detajuar 50 Euro/natë gjatë pushimeve vendëse dhe 82 Euro/natë gjatë
pushimeve ndërkombëtare.
Përsa i përket frekuencës së ndërmarrjes së udhëtimeve dhe sezonit, gjysma e qytetarëve EU27
bënë më shumë se një udhëtim turistik gjatë vitit 2013. Ndërkaq, shumica e arritjeve turistike
rezultoi në tremujorin e tretë të vitit. Gjatë muajve Korrik-Shtator afërsisht gjysma e turistëve
ndërmorën një udhëtim turistik, dhe më shumë se një e katërta e tyre qëndroi më shumë se katër
netë në destinacion, udhëtim të gjatë14
. Tremujori i tretë ishte më i populluari me turistë për të
gjithë vendet e EU27. Diferencat më të mëdha sezonale në arritjet turistike rezultuan në Qipro,
Bullgari dhe Greqi, ku numri i arritjeve turistike ishte respektivisht 6, 4 dhe 3 herë më i lartë se
arritjet në tremujorin e fundit të vitit. Vendet nordike dhe ato të veriut të EU27 kishin diferenca
shumë më të ulëta midis stinëve, ku më shumë se gjysma e popullsisë ndërmorën pushime
pothuaj në çdo tremujor të vitit në 2013.
Përsa i përket klasifikimit të kërkesës lidhur më llojin e akomodimit të kërkuar gjatë pushimeve
turistike, shumica e udhëtimeve u akomoduan në mjedise private, si dhoma me qira në shtëpi,
banesa për qëllime turistike nëpërmjet agjencive turistike lokale, shtëpi të dyta në destinacione
turistike, ose akomodim tek të njohur apo familiarë. Akomodimet në hotele apo struktura të
ngjashme zunë rreth 26% të udhëtimeve, ndërsa akomodime të tjera kolektive si kondominum,
kampe, hotele rinore u përdorën në rreth 10% të rasteve. Kjo strukturë shpërndarje varion mjaft
për destinacione të ndryshme. Për udhëtime vendëse më shumë se 2/3 e pushimeve u konsumuan
në akomodim privat, ndërsa në hotele më pak se 20%. Për udhëtime ndërkombëtare rezultoi e
kundërta. Rreth 53% e udhëtimeve u konsumuan në hotele apo struktura të ngjashme, rreth 14%
në struktura të tjera turistike, dhe vetem 29.9% në akomodim privat15
.
14
Udhëtime të gjata janë ato me kohëqëndrim mbi tre netë në udhëtim 15
Eurostat, Statistics on Focus, 49/2013
34
Figure 10: Ndarja e udhëtimeve turistike në EU27 sipas akomodimit në 201216
2.2.2 KËRKESA PËR ZONA TË PANDOTURA DHE TURIZMI I QËNDRUESHËM
Rritja e cilësisë së jetës dhe evoluimi i vazhdueshëm i standarteve të perceptimit të cilësisë nga
ana e qytetarëve, kanë ndikuar në mënyrë mjaft të rëndësishme ndaj ofertës turistike në çdo nivel
dhe formë të saj. Kërkesat e vazhdueshme të turistit të sotëm modern lidhur me higjenën,
sigurinë e ushqimeve, rendin publik, sigurinë në destinacione, detyrimin për mbrojtjen e mjedisit,
menaxhimin e destinacionit dhe të strukturës turistike, si edhe organizimin e mjedisit mikpritës
për një ofertë sa më të kompletuar si nga ana e produktit turistik, ashtu edhe përsa i përket
16
Burimi i te dhenave: Eurostat, Statistics on Focus, 28/2012
26%
1% 9% 60%
4%
Totali
18% 1%
8%
68%
5%
Vendëse
53%
2%
14%
30%
1% Ndërkombëtare
Hotele Struktura speciale
Akomodim kolektiv Private
35
krijimit të kushteve të mjaftueshme për harxhim të kohës së lirë dhe argëtim, nga ana tjetër
shtrirje të konsumit të produktit turistik gjatë gjithë vitit, tregojnë për një rritje të vazhdueshme të
një segmenti të ri tregu në industrinë e turizmit, atij për një turizëm të bazuar në zona të
pandotura por edhe të ruajtura, si në lidhje me natyrën e egër ashtu edhe me pasuritë kulturore të
ruajtura ndër vite. Ky segment, i klasifikuar së fundmi si segmenti i turizmit ekologjik dhe atij
kulturor e social, ose ndryshe i turizmit të qëndrueshëm, ka ardhur gjithnjë në rritje. Ky turizëm
quhet ndryshe edhe turizëm alternativ, i cili shihet si forma të turizmit që janë në harmoni me
vlerat natyrore, sociale dhe komunitare të mjedisit turistik, që njëkohësisht iu lejon si turistëve
edhe komunitetit mikpritës te shijojnë eksperienca të përbashkëta dhe të ndërsjella pozitive, si
përsa i përket konsumit të kohës së lirë, argëtimit, dhe shërbimeve, ashtu edhe vlerave kulturore
e më gjërë në një mjedis të mbrojtur e të ruajtur natyror e kulturor. Ai njihet në disa klasifikime
si ekoturizëm, turizëm natyror, turizëm i qëndrueshëm, turizëm miqësor ndaj mjedisit, turizëm i
ndjeshëm ndaj mjedisit, turizëm kompatibël ekologjik, ecologically sound turism, ose turizëm i
gjelbërt apo eko-tur.
Tashmë është bërë e modës të trajtohet zhvillimi i turizmit në kontekstin e sustainability
(qëndrueshmërisë), turizmit alternativ, turizmit të gjelbërt apo ekoturizmit, emra apo klasifikime
që kanë një domethënie të veçantë për njerëz të ndryshëm, por që shumica e të cilëve janë thjesht
modele të bazuara në mbrojtjen e mjedisit ose eco-label, ose shpesh forma të përmirësimit
marketing apo PR të ofertës turistike sot. Në vetëvete turizmi i qëndrueshëm është ai model
turizmi që plotëson nevojat e turistit të sotëm pa kompromentuar aftësinë dhe kapacitetin e
natyrës në përgjithësi ose të mjedisit për të plotësuar kërkesën e turistit të ardhëshëm për të
përmbushur nevojat e tij.17
Nën këtë konsideratë relativisht të re për tregun e industrisë së turizmit dhe udhëtimeve,
destinacioni turistik është ndoshta elementi më i rëndësishëm për t’u menaxhuar dhe për të
garantuar standartet e reja të cilësisë të përmendura më lart të kërkuara nga turisti i sotëm
modern. Destinacioni në vetvete përfaqëson një arsye të rëndësishme që gjeneron kërkesë për
atraksionet turistike dhe rrit prirjen për t’i vizituar ato. Si shërbim, produkti turistik konsumohet
në destinacion, atje ku ai prodhohet. Destinacionet turistike janë vazhdimisht nën presion për
shkak të nivelit të lartë të kërkesës të fokusuar në pastërtinë, ruajtjen dhe virgjërinë e mjediseve
në të cilat ndodhen destinacionet dhe strukturat turistike brenda tyre. Alterimi i vazhdueshëm i
zgjedhjeve dhe preferencave turistike për destinacione të pandotura dhe argëtuese në nivel të
lartë, jo vetëm të turizmit vendës, por më shumë të atij ndërkombëtar, ka rritur presionin e
ushtruar nga kërkesa turistike moderne sot, duke çuar në një përkushtim për kujdes ndaj mjedisit
dhe rehabilitim të hapësirave natyrore të degraduara më parë për shkak të zhvillimit të modeleve
masive të turizmit.
Nga ana tjetër ndikimi që zhvillimi i disa formave të turizmit kanë mbi mjedis, ka rritur
ndjeshëm konsideratën dhe aksionin e grupeve ambjentaliste por edhe të qeverive e
17
Përkufizim i autorit
36
komuniteteve mikpritëse për mbrojtjen dhe konservimin e tij. Prandaj, menaxhimi dhe planizimi
profesional i destinacioneve turistike marrin një rëndësi kritike, sa kohë që edhe turizmi është
midis industrive që kanë si synim të kontribuojne në ruajtjen e mjedisit, sa kohë që turizmi është
pranuar tashmë edhe në rrugë institucionale nga organizmat ndërkombëtarë e botërore të turizmit
si një industri e pranueshme për zhvillim nën modele tashmë sociale dhe ambjentaliste zhvillimi
në një botë të cilës zhvillimi në përgjithësi ia ka kërcënuar ndjeshëm ekzistencën. Ky model i
organizimit të destinacioneve është vetëm ai i turizmit të qëndrueshëm.
Ndërtimi i modeleve të bazuara në kërkesën në rritje per zona të pandotura nënkupton si kërkesë
absolute mbajtjen e mjedisit ekologjik në qendër të vëmendjes dhe të projektimit të
destinacioneve turistike, strukturave brenda tyre dhe të produkteve e ofertës turistike. Ky model,
i quajtur rëndom si eko-turizëm bazohet në katër elementë themelorë:
1. Mjedisi natyror si atraksioni kryesor për t’u ofruar, i ruajtur në virgjërinë e tij dhe cilësinë
e nënkuptuar si i padëmtuar dhe i pandotur, dhe mjedisi kulturor që përbën drejtimin e
dytë të rëndësishëm në kuptimin e mjedisit të qëndrueshëm në përgjithësi.
2. Përdorim i qëndrueshëm i mjedisit ekologjik dhe kulturor, nën kuptimin e ruajtjes e
kujdesit ndaj tij në përgjithësi dhe që nga momenti që ofrohet për konsum si atraksion
turistik, pjesë e pandarë e produktit turistik të qëndrueshëm (sustainable).
3. Përqëndrim gjithashtu në edukimin dhe interpretimin e burimeve turistike të
qëndrueshme, në respekt të normativës Europiane lidhur me mbrojtjen e mjedisit, në
respekt të direktivës së UNWTO të sanksionuar në Davos në 2007 për zhvillimin
ekskluziv të vetëm një modeli turizmi, atij të qëndrueshëm, si edhe të deklarimit të
Konferencës për Turizmin me Përgjegjësi Sociale ne 23 Prill 2008 të organizuar nga
Komisioni Europian, DG Enterprise and Industri, Unit of Tourism, ku i vetmi model
zhvillimi për turizmin në hapësirën europiane është ai me përgjegjesi sociale dhe i
qëndrueshëm, direktivë kjo e detyrueshme për të gjithë vendet anëtare të BE, por dhe
atyre aspirante për bashkim me BE. Kjo deklaratë ka në themel të saj zhvillimin e
strukturave dhe institucioneve mbrojtëse të burimeve turistike nga degradimi për shkak të
konsumit të tyre si pjesë e atraksioneve turistike dhe e ofertës turistike, edukimin e
personelit të industrisë së turizmit dhe udhëtimeve lidhur me këto kërkesa, si edhe
edukimin dhe trajnimin e konsumatorëve turistikë nëpërmjet informimit dhe këshillimit të
tyre lidhur me rregullat e reja tashmë në fuqi për kujdesin dhe mbrojtjen e mjedisit
turistik dhe atij mbështetës në procesin e konsumit të produktit turistik.
4. Parashikim dhe sigurim përfitimesh për komunitetin mikpritës. Kjo nënkupton që turizmi
nuk është thjesht një produkt që siguron përfitime për bizneset e kësaj industrie, por
garanton dhe siguron përfitime edhe për komunitetet e përfshira në të, për shkak të vetë
natyrës së turizmit i cili në mënyrë ekskluzive kërkon edhe bashkëpunimin e këtyre
komuniteteve për kompletimin e ofertës turistike.
Nën kontekstin e këtyre katër shtyllave që garantojnë modelin e eko-turizmit, ‘turizmi bazohet në
njerëz dhe vende, ku drejtohen grupe te ndryshme njerëzish të klasifikuar si turistë, të cilët
vizitojnë këto destinacione ose kalojnë nëpër to, duke përfshirë më gjërë njerëzit që e bëjnë të
mundëshëm udhëtimin dhe njerëzit që e shoqërojnë gjatë gjithë kohës udhëtimin e turistëve’. Ai,
turizmi, përfshin pra udhëtarë, komunitete mikpritëse dhe qeveri, në të dy nivelet e qeverisjes,
37
asaj qëndrore nëpërmjet rregullave dhe normativave ligjore që garantojnë zbatimin e modelit të
eko-turizmit në çdo detaj dhe kërkesë të tij, dhe qeverisje lokale që sigurojnë mbarëvajtje të të
gjithë procesit në nivel lokal përsa i përket mikpritjes dhe sigurisë direkte lokale ndaj mjedisit
dhe udhëtarëve.
Në thelb, ekoturizmi është i zbatuar në situata, kur një lokalitet është përcaktuar si një “rezervë
natyrore”, dhe nga këndvështrimi i realizimit, paraqitet jo i përshtatshëm, kur shikohet tendenca
e komunitetit lokal për të konsumuar domosdoshmërisht burimet natyrore të tij me mjete të një
niveli relativisht dekadent. Në këto raste lind konflikti mes domosdoshmërisë së komunitetit
lokal për konsum dhe domosdoshmërisë për të rikuperuar, ose ruajtur burimet natyrore në
dispozicion të tij për të siguruar jetesën. Nën këtë trade-off, modeli i ekoturizmit synon t’i bëjë
rezervat natyrore ekonomikisht të vetëqëndrueshme dhe të vetëmbajtëshme për të siguruar të
ardhura alternative për njerëzit e atij komuniteti, të cilët për ndryshe do të duhej të shkelnin në
mënyrë “ilegale” rregullin e presupozuar dhe të vendosur për të ruajtur burimet natyrore dhe për
të garantuar qëndrueshmëri të zhvillimit të tyre, sidomos kur bëhet fjalë për burime të përcatuara
si të mbrojtura, dhe duke mbjellur në komunitet idenë e “natyrës së paprekëshme” si një vlerë
morale themelore, sa kohë që kjo vlerë është burimi themelor i mirëqenies materiale të
komuniteteve.
Shumë destinacione të klasifikuara si eko-turizëm ose zhvilluese të eko-modeleve në industrinë e
turizmit, akoma nuk e konsiderojnë rëndësinë e zhvillimit të komuniteteve lokale, mirëqenien
ekonomike e sociale të tyre dhe mbrojtjen e të drejtave të njeriut në këto destinacione. Madje një
pjesë e konsiderueshme e tyre nuk janë aspak të kujdesëshëm ndaj konsumit degradues turistik të
mjedisit dhe burimeve të tyre mjedisore, sa kohë që ai iu paguan fatura të majme dhe iu garanton
të ardhura të rëndësishme për momentin. Ky ka qenë edhe rasti tipik i zhvillimit të turizmit këto
20 vitë në Shqipëri, ku kujdesi ndaj mjedisit si në projektimin e ofertës turistike nga i gjithë
sistemi i përmendur këtu më lart, ashtu edhe nga konsumi i vërejtur nga kërkesa turistike, ka
treguar një shkujdesje totale ndaj mjedisit dhe dëmtim në shumë raste mbetës të tij, duke
paraqitur tashmë kosto shumë të larta për rikuperimin e tij dhe shpesh raste të dëshpëruara të
parikuperueshmërisë. Në këtë aspekt të zhvillimit të turizmit duhet patjetër të ngrihen ura
bashkëpunimi mes stafit të industrisë së turizmit dhe edukimit të turistëve nga njera anë, dhe
komunitetit mikpritës dhe gjithë strukturave publike e jopublike që mbështesin zhvillimin e
turizmit në destinacionet turistike. Kjo do t’i jepte zhvillimit të turizmit në modelin ekologjik një
ngjyrë të fortë etike dhe do transformonte atë në modelin e kërkuar si nga UNWTO dhe nga
Komisioni Europian, “ekoturizëm etik”. Nën këtë përcaktim dy janë drejtimet kryesore të këtij
modeli, mbrojtje dhe ruajtje e mjedisit në destinacionet turistike, dhe përfitime ekonomike e
sociale të komuniteteve lokale nëpërmjet plotësimit të objektivave ekonomike dhe për zhvillim të
industrisë së turizmit dhe udhëtimeve dhe kënaqjes e plotësimit të kërkesës turistike moderne për
cilësi të produktit turistik dhe zona të pandotura e të ruajtura18
.
18
TIES (The International Ecotourism Society) definition, 1991
38
Ky përkufizim për ekoturizmin, por edhe përkufizime të tjera lidhur me turizmin e qëndrueshëm,
theksojnë se ekoturizmi bazohet, para së gjithash, në formulimin dhe projektimin e tij tek
vendndodhja, destinacioni i udhëtimit “undisturbed natural areas” - “zona natyrore të
pashqetësuara” që nënkupton zona të cilat janë absolutisht dhe në mënyrë konstante të ruajtura e
të mbrojtura në virgjinitetin e tyre. Nga kjo rrjedh edhe detyrimi për “responsible travel”,
“conservation of nautre” dhe “benefits for locals”19
, por çdo gjë brenda një peisazhi natyror ose
mjedisi natyror të përcaktuar.
Një formë tjetër e përcaktimit për këtë model turizmi është dhe “Active Tourism” - turizmi aktiv
i cili ndan qëllime dhe synime të ngjashme me ekoturizmin, por që nuk përcaktohet nga
destinacioni ose vendndodhja, por më shumë nga “the way of visiting”20
- mënyra e vizitës,
qëndrimi i turistit dhe aktivitetet që kryhen gjatë vizitës. Kjo përqasje është më gjithpërfshirëse
dhe më moderne përsa i përket përputhëshmërisë së saj me dokumentet dhe direktivat
ndërkombëtare që mbështesin zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm, dhe stimulojnë kërkesën për
produkt turistik “sustainable”. Turizmi Aktiv kërkon pjesëmarrje aktive fizike dhe intelektuale në
procesin e prodhimit dhe konsumit turistik, pavarësisht nga destinacioni. Kështu, nëse ekoturizmi
është i mundur si koncept dhe proces vetëm në zonat “e pashqetësuara” të natyrës së virgjër
(xhunglat natyrore, Sahara, Tibet, Alaska, Alpet e Europës, Himalaia apo Ande etj), Turizmi
Aktiv është njësoj i mundëshëm si në zonat natyrore të “pashqetësuara” edhe në mes të
xhunglave urbane siç janë qytetet.
Ndërsa ekoturizmi kërkon sa më shumë hapësira të gjelbërta, sa më pak ndërtime dhe sa më pak
popullim me njerëz që ushtrojnë në të aktivitetet e tyre urbane, Turizmi Aktiv nuk kufizohet nga
prania e pemëve, shtëpive, rrugëve apo pranisë së shumë popullsie në të. Por gjithashtu, nuk
kufizohet as nga prania në destinacion veçanërisht e njerëzve që vijnë nga vende të tjera, me
kultura shumë interesante dhe flasin gjuhë të tjera. Kjo është një pjesë mjaft e rëndësishme e asaj
çfar turistët konsumojnë në destinacion dhe shkëmbejnë me vendësit gjatë atkiviteteve të tyre
turistike. Arkitektura lokale, komplekset e rrënojave arkeologjike, karaktersitkat urbane dhe
produktet e qytetërimit lokal janë të gjitha objekt i vizitave turistike për Turizmin Aktiv.
Gjithashtu, zbulimi nga ana e turistëve ose vizitorëve në përgjithësi i rezultateve dhe
prodhimtarisë së ndryshme të krijimtarisë njerëzore, si traditat lokale, gjuha me veçoritë e saj,
muzika, vallet ose arti i kulinarisë, mund të jenë përbërësit më interesantë të një eksperience
turizmi aktiv.
Turizmi Aktiv është një filozofi e re udhëtimi që kombinon aventurën, ekoturizmin dhe aspektet
kulturore në një udhëtim turistik zbulues21
, njëkohësisht sa zbulues misteresh dhe atraksionesh,
aq edhe argëtues. Turizmi aktiv synon të kombinojë në një eksperience apo paketë turistike
rekreativitetin, edukimin dhe të sjellë përfitime si për turistin edhe për territorin apo
destinacionin e vizituar. Ai është me ndikim të ulët ekologjik, kompatibël nga ana sociale dhe me
19
“udhëtar i përgjegjëshëm”, “ruajtje të natyrës”, “përfitime për vendësit” 20
Active Tourism 2002 21
Active Tourism 2002
39
cilësi totale të lartë. Siç e thashë pak më lart ai ka shumë aspekte të përbashkëta me ekoturizmin
dhe turizmin e natyrës, duke integruar gjithashtu disa aktivitete të turizmit të aksionit dhe
aventurës, por edhe argëtim të “përgjegjëshëm” të turistit të sotëm modern. Në mjaft raste ai
përfshin, gjithashtu, disa aspekte të udhëtimeve kulturore dhe akademike, si edhe të ekspeditave
shkencore.
Nëse do ta përkufizonim në mënyrë më komplekse, “Turizmi aktiv është një udhëtim i
përgjegjëshëm në vende dhe destinacione të huaja, jasht mjedisit rutinë, që kërkon pjesëmarrje
aktive fizike dhe mendore nga turistët dhe komuniteti mikpritës, duke respektuar kërkesa
maksimale për qëndrueshmërinë, mbrojtjen e biodiversitetit dhe konservimin e ruajtjen e
kulturës”22
.
Synimet e përbashkëta Diferencat
Respekti për natyrën dhe biodiversitetin Kufizime në mjedisin turistik kundrejt asnjë
kufizimi
Interesat globale kërkojnë zgjidhje lokale Të gjitha produktet e aktivitetit njerëzor janë fokus
i Turizmit Aktiv
Mënyra më e mirë për të shijuar natyrën është
nëpërmjet zbulimit dhe njohjes së saj
Përfshrije e turistit fizikisht dhe mendërisht në
përfitimet dhe detyrimet që rrjedhin nga procesi i
prodhimit e konsumit turistik
Edukimi dhe interpretimi duhet të shoqërojnë
udhëtimin turistik
“life enhancement”, autenticiteti dhe kredhja e
plotë në mjedis janë kërkesa të turistit
Dëshira për eksperienca të reja dhe unike janë pjesë
e eksperiencës në udhëtim
Impakt sa më i ulët në ekosistem dhe destinacion
Përfitime afatgjata e të qëndrueshme për të gjithë
pjesëmarrësit
Turizëm i qëndrueshëm23
Prani të gjërë të bizneseve të vogla dhe segmentim
niche i tregut për turizëm të qëndrueshëm
Filozofi totale e mbrojtjes së natyrës, kulturës
lokale, traditave dhe vlerave lokale
Punësim për popullsinë lokale dhe ndihmë në
zhvillimin e rajonit
Table 1: Dallimi mes Ekoturizmit dhe Turizmit Aktiv
Ai realizohet nëpërmjet përfshirjes së disa elementëve të rëndësishëm si: rekreativiteti dhe
edukimi për faktorin njerëz të miksit marketing në shërbime, respekt dhe vetëdije, veprim,
ushtrim dhe përfshirje aktive në kompanitë dhe strukturat e industrisë së turizmit të ekspertëve
22
Përkufizim i autorit 23
“Qëndrueshmëria në turizëm nënkupton aftësinë për të përdorur burimet e tanishme me një konsum më të
ngadaltë ose të ulët se rigjenerimi i mundëshëm i tyre” (Active Tourism 2002) me ose pa pjesëmarrjën dhe
kontributin aktiv të njerëzve dhe teknologjisë
40
lokalë dhe të personave kompetentë nga ana akademike për guidë turistike në destinacionet dhe
peisazhet, ku zhvillohet aktiviteti turistik. Kjo bën të mundur që të respektojmë sa me saktë
kërkesën turistike moderne për zona të pandotura jo vetëm në modelet ekoturistike, por në çdo
destinacion ku turizmi zhvillohet.
Për ta përmblehur të gjithë diskutimin rreth ekoturizmit, ai aplikohet në situata dhe rrethana ku
një mjedis lokal përcaktohet si zonë e mbrojtur, kur nuk është e përshtatëshme për arsye të
ndryshme që komuniteti lokal të rialokohet diku tjetër. Ai synon që t’i kthejë zonat e mbrojtura
ekonomikisht ‘self-sustainable’ (të vetëmbajtura), në mënyrë që të sigurojnë të ardhura
alternative për njerëzit e zonës për të zvoglëluar konsumin ilegal të tyre të burimeve të
konsideruara si të mbrojtura, duke kthyer në norma dhe rregull, apo shpesh në ligj konceptin e
paprekëshmërisë së natyrës, sa kohë që pikërisht paprekëshmëria e saj është burim direkt për
mirëqenien e tyre materiale në atë lokalitet, duke e shfrytëzuar si burim turistik për kërkesën
turistike për zona të pandotura e të mbrojtura.
Për arsye se ekoturizmi synon të ruajë dhe të kthejë diversitetin natyror e kulturor në një burim të
qëndrueshëm, si për zhvillimin e turizmit ashtu edhe për zhvillimin në përgjithësi, e
konceptualizojnë atë si instrument për:
Zhvillim ekonomik
Mbrojtës të natyrës dhe traditës
Një industri me orientim nga tregu dhe logjika e funksionimit të tij (industria e turizmit)
Së fundi, zhvillimi ekonomik dhe mbrojtja e natyrës dhe kulturës perceptohen dhe
presupozohen të mbështesin njeri-tjetrin në evoluimin e tyre, me një rol parësor në këtë
marrëdhënie të turizmit i cili mundëson reduktimin e konflikteve midis zhvillimit
ekonomik nga njera anë dhe mbrojtjes së natyrës dhe kulturës nga ana tjetër.
Kjo është edhe paradigma ekologjike e modernizuese e turizmit të qëndrueshëm. Çdo moment i
renditur më sipër është një aspekt i ekoturizmit.
2.2.3 KËRKESA PËR TURIZËM KULTUROR E HISTORIK
Segmenti i industrisë turistike që lidhet më direkt me rrymat kulturore dhe zhvillimin kulturor në
përgjithësi është turizmi kulturor. Ai përfshin në thelb vizita në atraksionet dhe eventet kulturore
në përgjithësi nga turistët ose vizitorët dhe në veçanti nga njerëz të motivuar nga prirjet e tyre
kulturore. Duke u bazuar në përcaktimin e UNWTO për turizmin, ATLAS e përcaktoi turizmin
kulturor si “... Lëvizje e personave drejt atraksioneve kulturore larg vendeve të tyre normale të
rezidencës, me qëllim që të mbledhin informacion dhe eksperienca të reja për të kënaqur nevojat
e tyre për kulturë”24
. Ka mjaftueshëm fakte dhe shifra që tregojnë se turizmi kulturor është një
24
Association for Tourism and Leisure Education
41
segment tregu i rëndësishëm dhe vazhdimisht në rritje krahasuar me tregun total të turizmit.
Duke iu referuar të dhënave të UNWTO pjesa e udhëtimeve ndërkombëtare turistike që i takon
segmentit të turistëve kulturor, është rritur nga 37% në 1995 në 40% në 2004 dhe në më shumë
se 46% në 2012.
Figure 11: Arritjet Ndërkombëtare Turistike globale (inbound) sipas muajve (në milion)25
Nuk përfshihen në këtë shifër numri i turistëve ndërkombëtarë që harxhojnë kohën e tyre të lirë
në aktivitete kulturore, edhe kur qëllimi kryesor i udhëtimit të tyre nuk është kultura dhe historia.
Në 2009 numëroheshin mbi 375 milion arritje ndërkombëtare turistike për udhëtime kulturore.
Ndërkaq, nëse i referohemi shfrytëzimit të kohës gjatë vitit për pushime nga ana e vizitorëve, ka
një tendencë në rritje të shtrirjes së pushimeve përgjatë gjithë vitit, si në formën e pushimeve të
shkurtra, weekend dhe weekend i gjatë, ashtu edhe në formën e pushimeve tipike por jasht
sezoneve tipike. Arsyeja bazë e lëvizjes së turistëve në këto periudha janë atraksionet kulturore e
historike, si edhe konsumi i kohës së lirë për argëtim me drejtim kulturor e social.
2.2.3.1 TENDENCAT E TURIZMIT KULTUROR NË EUROPË
Gjatë 20 viteve të fundit, turizmi është shndërruar në një nga elementët më dinamikë të
ekonomisë globale. Ai pasqyron edhe një diversifikim të vëmendjes konsumatore drejt mallrave
dhe shërbimeve të elitës, ku cilësia është e shoqëruar ngushtë me standarte të etikës dhe klasit të
lartë. Pikërisht në industrinë e turizmit vërejmë një diversifikim mjaft të dallueshëm nga kërkesa
25
UNWTO World Tourism Barometer, 2013, pp 2
42
kryesisht sasiore për konsum turistik, drejt ndryshimit cilësor të natyrës së kërkesës, e orientuar
tashmë drejt zonave të virgjëra, të pacënuara, të paprekura, të ruajtura, të sigurta, ekologjikisht të
pastra, përfaqësuese të rrymave të ndryshme kulturore, formave të materializuara ose jo të tyre,
dhe drejt komunitetesh lokale përfaqësuese të këtyre vlerave, por edhe të kuruara njëkohësisht.
Më herët hovi i rritjes së shoqërive industriale dhe ritmet e larta të progresit ekonomik e social
(vitet 50-60) e shndërruan turizmin në një aktivitet masiv për konsumin e kohës së lirë. Ndërkaq,
në mënyrë të ngjashme, një tjetër zhvillim social, individualizmi dhe post-modernizmi kanë
kontribuar dhe vazhdojnë të ndikojnë në krijimin e një rryme të ndarë veçmas e të ndryshme në
rritje të ofertës dhe kërkesës turistike. Sipas OECD (2010), turizmi ka shënuar një rritje të
konsiderueshme që lidhet ngushtësisht me zgjerimin e prirjes së globalizimit, e cila ka stimuluar
dhe mbështetur forcimin e një numri të rëndësishëm të nxitësve dhe forcave lëvizëse në
industrinë e turizmit:
› Rritje e të ardhurave në përgjithësi dhe e atyre familiare në veçanti
› Rritje e rëndësishme e segmentit të kërkesës së sofistikuar në treg
› Rrjete transporti më efiçiente dhe efektive, dhe njëkohësisht më cilësore dhe me më
shumë kapacitet transportues
› Përdorim i gjërë dhe intensiv i teknologjive të informacionit dhe komunikimit (TIK)
Këto ndryshime të rëndësishme, shpesh me efekt të drejtpërdrejtë në turizëm, por edhe të tjera të
lidhura me prirjen e konsoliduar të globalizimit, konfirmojnë tashmë krijimin dhe konsolidimin e
një rrjeti global shoqëror dhe konsumator, me kërkesa dhe pritje konsumatore e sociale të larta,
pra të orientuar nga një cilësi totale e lartë e produkteve në përgjithësi dhe e shërbimeve.
Pikërisht, një nga ndryshimet më të rëndësishme në të gjithë drejtimet: social, ekonomik,
kulturor dhe politik, është rritja e shpejtë e rrjeteve sociale (network society) (Castells 1996).
Kështu shohim ngritjen dhe zhvillimin e shpejtë të disa rrjeteve sociale si:
› Rritja e rrjeteve sociale të prodhuesve
› Rritja e rrjeteve sociale të konsumatorëve
› Rritja e rrjeteve sociale të shpërnarjes se produkteve e shërbimeve
› Rritja e sitemeve sociale të lidhura me sigurinë dhe higjenën
› Rrjetet sociale të çertifikimit të cilësisë dhe standarteve
Ndryshimet që kanë ardhur nga rritja e rrjeteve, e në veçanti e rrjeteve të organizatave dhe atyre
të individëve, janë thelbësore e të mëdha. Në industrinë turistike kjo është duke çuar në një
numër të konsiderueshëm ndryshimesh të ndërlidhura me një impakt mjaft të rëndësishëm mbi
këtë industri dhe sektorët e ekonomisë të lidhura me të. Ndryshimet lidhen me standardizimin e
prodhimit e të konsumit për mallra e shërbime, me kërkesat lidhur me respektimin e sigurisë së
shëndetit dhe ushqimeve, kërkesat lidhur me standardizimin e sjelljes në raport me mjedisin si
nga ana e turistëve ashtu dhe nga sektori mikpritës, me ndryshime të lidhura me sigurinë dhe
respektimin e ligjit, ndryshime të lidhura me përqasjen e kulturës ndaj turizmit si atraksion dhe
pjesë e produktit turistik në përgjithësi, por dhe në sjelljen e turistëve ndaj saj etj.
43
Gjithashtu, ndryshime të rëndësishme kanë ndodhur edhe në zinxhirët e shpërndarjes vertikale
tradicionale, të cilët janë transformuar në zinxhirë shumë më kompleksë, si në gjatësi edhe në
gjërësi duke përfshirë operatorë turistikë ose jo, si brenda edhe jasht sektorit të udhëtimeve.
Turizmi dhe udhëtimet nuk janë më të varura dhe të lidhura vetëm me elementet e infrastrukturës
së vjetër turistike si, linjat ajrore dhe të transportit, strukturat akomoduese dhe ndërmjetësit
trustikë - agjenci, tour operatorë apo “exchange tours”. Prania në cdo nivel e ICT ka bërë që çdo
gjë në industrinë turistike të funksionojë tashmë në rrjete, organizative ose sociale, që përfshijnë
përveç strukturave tradicionale, ente të kulturës lokale, komunitete dhe kategori sociale,
strukturat arsimore, prodhimin artizanal, prodhimin artistik dhe atë të konsumeve të përditëshme,
shërbimin shëndetësor, mbrojtjen sociale, mbrojtjen publike dhe mbrojtjen e mjedisit etj.
Ndërthurja midis industrisë së turizmit, sektorëve të tjerë ekonomikë dhe shoqërisë (nga
këndvështrimi social dhe konsumator) është bërë aq shumë e integruar, sa që mund të shikohet si
një e tërë, si një rrjet vlere - “value network”26
, si një zinxhir total vlere me përfshirje holistike.
Figure 12: Zinxhirët tradicionalë të vlerës në turizëm27
Në këto rrjete të reja vlere të turizmit, destinacioni nuk është më thjesht një furnizues inputesh në
të, por është pjesë integrale në procesin e krijimit të vlerës në turizëm. Përtej çka mund të ofrojë
komunikimi në turizëm si pjesë e ofertës për shërbim dhe turizëm, tregimet dhe imazhet e lidhura
me destinacionët turistike janë bërë një përcaktues i rëndësishëm për vlerat e vendeve, ku turizmi
konsumohet. Kjo i bën ato mjaft të rëndësishme në procesin e marrjes së vendimit për zgjedhjen
e destinacionit dhe ndikon mjaft në dëshirën e tyre për të paguar. Integrimi i këtyre elementëve
komunikimi në prezantimin e ofertës turistike, kompletimi i spektaklit të premtuar që në fazën e
porositjes, mbështetja e tyre me opinione e standarte të bazuara në imazhin dhe klasin e cilesinë
26
Impact of European Cultural Routes on SMEs’ Innovation and Competitiveness, Council of Europe 2011 27
Impact of European Cultural Routes on SMEs’ Innovation and Competitiveness, Council of Europe 2011
44
e rrjeteve sociale, ku konsumatorët dhe operatorët turistikë janë konsorciuar, e bëjnë ofertën
turistike më lehtësisht të perceptueshme dhe procesi i pozicionimit dhe diferencimit të produktit
turistik bëhet më i lehtë e i plotë, dhe për pasojë edhe zgjedhja konsumatore përshpejtohet e
kthehet në një proces shterues në pak hapa.
Rrjetet tradicionale dhe të reja të vlerës paraqiten skematikisht si në fig. 12.dhe 13.
Figure 13: Rrjetet e reja te vlerës28
Në zinxhirin e ri të vlerës në industrinë e turizmit destinacioni bëhet pjesë e procesit të krijimit të
vlerës. Kjo do të thotë që jo vetëm inputet e ndryshme të trupëzuara në ofertë mund të
valorizojnë ofertën turistike. Turistët gjithnjë e më shumë vlerësojnë destinacionet dhe
organizimin e tyre, aspekte të organizimit komunitar dhe kulturor, por edhe të lehtësive lokale që
mundësojnë një konsum të plotë e të lirshëm të ofertës turistike, duke ndikuar drejtpërdrejt në
dëshirën e tyre për të paguar. Ajo që mund të theksojmë si tendencë dhe zhvillim i rëndësishëm
për dekadën e fundit dhe për të ardhmen është fakti, se shoqëria e sotme moderne me një shkallë
shumë të lartë kooperimi social e politik në të gjithë nivelet ka diktuar ndryshime të rëndësishme
në mardhëniet mes konsumit dhe prodhimit, duke i dhënë një rol sa shtytës dhe udhëheqës të
parës, si përsa i përket orientimit të detyrueshëm të ofertës nga kërkesa, ashtu edhe për rolin që
shoqëria e sotme moderne, e organizuar si një rrjet, ka në drejtimin e zhvillimit në përgjithësi.
Kjo shkon në një drejtim me parimet e zhvillimit të qëndrueshëm tashmë të sanksionuara në
Johanesburg në 2002 dhe detyruese për pjesën më të gjërë të globit dhe ekonomisë globale. Kjo
përbën edhe fillimin e një ere të re në përgjithësi me një shtrirje shumë të qartë në industrinë e
turizmit dhe sektorin e shërbimeve në përgjithësi, erës së shoqërisë së rrjeteve (network
society)29
, ku teknologjia dhe rrejtet mediatike zëvendësojnë komunikimin social të
drejtpërdrejtë, kundrejt asaj që tashmë po zëvendësohet, shoqërisë industriale.
28
Impact of European Cultural Routes on SMEs’ Innovation and Competitiveness, Council of Europe 2011 29
Jan van Dijk, The network society, sec. ed. 2006
45
Disa karakteristika kryesore që bëjnë dallimin midis dy zhvillimeve, përveç evolucionit në kohë
janë30
:
Shoqëria Industriale Shoqëria e Rrjeteve
Transaksione tregu Marrëdhënie
Prodhim masiv Personalizim dhe individualizim
Kapital ekonomik Kapital social
Novacion Kreativitet
Avantazh konkurues Avantazh bashkëpunues
Branding Autenticitet
Informacion Njohuri
Konsum i pakualifikuar Konsum i kualifikuar
Table 2: Dallimi mes Shoqërive Industriale dhe Network Society
Ajo që është e rëndësishme lidhur me këto prirje, është të kuptojmë se si ato vënë në lëvizje
industrinë e turizmit dhe induktojnë zhvillim të qëndrueshëm.
Sipas Gottlieb Duttweiler Institute (2006)31
ka disa forca nxitëse për zhvillimin e turizmit global
të grupuar si më poshtë:
1. Nxitës socialë - vjetërimi i popullsisë (parashikohet që në 2020 në hapësirën europiane të
moshuarit do të jenë segmenti më i madh i popullsisë); individualizmi (ka një kërkesë në
rritje për pushime individuale dhe pakësim të kërkesës për paketa udhëtimesh) - njerëzit
kanë shije gjithnjë e më të fraksionuara, dhe bazuar në një sofistikim në rrijte të kërkesës,
sidomos për mallra me ekzigjencë të ulët si turizmi, ata paraqiten në tregun e produktit
turistik me preferenca dhe vendim-marrje tejet individuale, si në zgjedhje edhe në
konsum; struktua të reja familiare (më shumë bashkëjetesë se martesa dhe kufizim të
lindjes së fëmijëve); rritje e kujdesit për shëndetin, për pasojë një kërkesë në rritje për
destinacione me sa më pak rrezik për shëndetin, të pakontaminuara, të pandotura, me
ndërtesa dhe urbanistikë estetike dhe sa më pranë spektakolares, higjenë e lartë dhe siguri
maksimale etj; orientim nga vlerat e mjedisit bazuar në qëndrueshmëri ekologjike, etike
dhe sociale; pakësim i shtresës së mesme sidomos në Europën Perëndimore, duke
30
Impact of European Cultural Routes on SMEs’ Innovation and Competitiveness, Council of Europe 2011 31
Gottlieb Duttweiler Institute, Future of leisure travel - Trend study, 2006
46
diversifikuar drejt shtresave të pasura e me të ardhura të larta; dhe kufizim së fundmi i
kohës së lirë për pushime shkaktuar nga kriza ekonomike e financiare globale.
2. Nxitësit teknologjikë - aftësia për informim (rritja e ICT), transporti (më i shpejtë e më i
lirë), më shumë shërbime kërkimi dhe identifikimi në territor të destinacioneve (google
earth, geo-tagging etj), shërbime gjurmimi në terren të lëvizjes së turistëve duke rritur
elementët e sigurisë së udhëtimit, inxhiniering ekstrem (mundëson arritjen e
destinacioneve të pamundura - psh. hotele nën ujë, mbi ujëvara të rrezikëshme etj),
teknologji për kontrollin e mjedisit (matës të ndotjes, sisteme monitorimi etj)
3. Nxitës ekonomikë - presion i rritur konkurence, shfaqje të zonave të reja me zhvillim të
lartë, polarizim i kërkesës mes produkteve me kosto të ulët dhe atyre të luksit, çmime dhe
oferta ditore të ulta dhe ulje e marxheve të fitimit, automatizim dhe dhënie fund punës së
rëndë industriale në disa zona të globit, tregje financiare të pasigurta dhe të zbuluara ndaj
krizave
4. Nxitësit ekologjikë - zvogëlim i zonave të pandotura dhe valorizim i tyre atje, ku mund të
identifikohen dhe ruhen, ndryshime të rëndësishme klimaterike (avantazhi klimaterik
tashmë ka ndryshuar mes rajoneve), pakësimi i rezervave të naftës drejt shterimit të tyre,
rëndimi i trafikut për shkak të rritjes së mobilitetit të qytetarëve dhe pamundësisë së
rrjetit të rrugëve për të përballuar një mobilitet të tillë, zmadhimi i dëmtimeve të shtresës
së ozonit që kërkon në mënyrë të detyrueshme zvogëlimin e emisionit e CO2 në mjedis
dhe zvogëlimin e gjurmës ekologjike në çdo zonë të banuar ose jo të globit.
5. Nxitësit politikë - rritja e pasigurisë politike dhe e zonave të nxehta të konfliktit, rritja e
rrezikut nga terrorizmi, ulja e besimit ndaj politikës për shkak të intensifikimit të
skandaleve dhe rritja e rolit dhe pjesëmarrjes qytetare në vendim marrjen publike,
dobësimi dhe shpesh shkatërrimi i vlerave të përbashkëta dhe konfliktet ndërkulturore që
vështirësojnë përfshirjen e turistëve në jetën komunitare në destinacione etj.
2.2.3.2 TURIZMI KULTUROR - TENDENCAT, FORCAT KRYESORE LËVIZËSE DHE
HAPËSIRA TË NGUSHTA TË SPECIALIZUARA TË TIJ
Edhe pse rritja e turizmit në vitet e pas fillimit të krizës globale është shumë e moderuar, ajo
është shumë më e konsiderueshme se sektorët e tjerë të ekonomisë. Kjo rritje në volumet e
turizmit global i referohet edhe një tendence të re të lëvizjes së vizitorëve nëpër botë, asaj për
arsye kulturore dhe edukative. Vetëm në 2009, viti i parë i drejtpërdrejtë i krizës globale, u vërejt
një numër shumë i lartë i lëvizjeve për qëllime kulturore, me rreth 375 milion udhëtime kulturore
ndërkombëtare.32
Ky segment tregu i paraqitur rëndom si segment niche, më shumë bazuar në
madhësinë e tij, tashmë ka marrë tjetër kuptim në tipizimin e tij, atë të arsyes së lëvizjes dhe
inelasticitetit ndaj çmimeve, kostove dhe krizës ekonomike në përgjithësi.
Turizmi kulturor shihet si një model i dëshiruar dhe i kërkuar nga shumë vende dhe rajone, i
shikuar ndryshe edhe si turizëm i elitës, pasi në përgjithësi ai është i kushtueshëm dhe sjell të
ardhura të larta. Ai preferohet më shumë nga vizitorë të edukuar të cilët stimulojnë dhe
32
Impact of European Cultural Routes on SMEs’ Innovation and Competitiveness, Council of Europe 2011
47
preferojnë aktivitete kulturore në destinacion. Nga ana tjetër komunitetet lokale i vlerësojnë
mjaft përfitimet potenciale nga turizmi kulturor, pasi ai është një formë e turizmit cilësor.
Një nga arsyet e elasticitetit të turizmit kulturor ështëgama e gjërë e arsyeve dhe motiveve
kulturore për të ndërmarrë udhëtime jasht vendit ku jetojmë. Kjo lidhet me fragmentimin e gjërë
kulturor të erës post-moderne dhe krijimit të komuniteteve ekonomike në shumë rajone. Heqja e
barrierave kufitare për lëvizjen e lirë dhe e atyre ekonomike për të mbështetur zhvillimin në nivel
rajoni, theksuan akoma më shumë kristalizimin kulturor të popujve dhe komuniteteve duke
përdorur elementët e kësaj të fundit si shenja dalluese. Disa nga motivet kryesore të segmentimit
të kërkesës për turizëm kulturor janë:
Turizmi kreativ – ‘Turizëm që iu ofron vizitorëve mundësinë të zhvillojnë potencialet e
tyre kreative nëpërmjet pjesëmarrjes aktive në kurse apo eksperienca të mësuari që janë
karakteristike për destinacionet e pushimeve ku ata udhëtojnë.” (Richard and Wilson,
2006) (psh. shkolla vallëzimi, kurse noti etj).
Turizmi edukativ – ku arsyet e udhëtimit janë edukative për kurse edukimi të shkurtra,
ose kurse gjuhe të huaj duke perdorur vizitat në vendin të cilit ajo gjuhë i përket.
Turizmi gastronomik – i quajtur ndryshe turizmi i ushqimit, ‘... vizitë në prodhues të
dorës së parë ose të dytë, festivale ushqimi, restorante dhe vende të spikatur për të cilët të
shijosh ushqimin ose eksperiencat e lidhura me specialistë të veçantë në prodhimin e
ushqimeve, janë motivi kryesor i udhëtimit” (Hall and Mitchell, 2001).
Turizmi fetar – lëvizje për arsye kulti ose pelegrinazhi.
Turizmi shpirtëror dhe me tendenca holistike të plotësimit të nevojave për produkt
turistik – motive udhëtimi të lidhura me qetësimin shpirtëror ose rigjenerim total të
personave në vende të shenjta, ose të njohura për spiritualizmin e tyre.
Turizmi i trajtimit kulturor të trupit dhe SPA – termalizmi dhe kujdesi për trupin në
destinacione me karakteristika fizike ose kimike shëruese ose që përmirësojnë cilësinë e
funksionimit të njeriut si gjallesë.
Turizmi kulturor vullnetar me fokus krysisht kërkimet dhe eksplorimet e objekteve
kulturore e historike – motivet e të cilit lidhen me vullnetarizmin për të marrë pjesë në
aksione mbarë botërore ose lokale të asistencës ndaj destinacioneve ku udhëtohet.
Turizmi migrator – i lidhur me lëvizjet migratore drejt destinacioneve të tyre të origjinës
për arsye të vizitimit të të afërmëve, miqve, vendit mëmë etj.
2.2.4 TURIZMI KULTUROR DHE RAPORTI I TIJ ME TURIZMIN E QËNDRUESHËM
Në një vështrim të përgjithëshëm lidhur me zhvillimin e madh të turizmit sot, lehtësisht dhe me
mjaft siguri mund të konstatojmë, se falë këtij zhvillimi njerëzit më shumë dhe më dendur se
kurrë më parë kanë udhëtuar dhe janë angazhuar gjërësisht në zbulim dhe njohje të kulturave të
48
tjera. Ndikimi është i ndërsjellë, midis kulturës dhe turizmit, si përsa i përket zhvillimit të të dytit
në sajë të interesit për kulturë e shkëmbime kulturore të vizitorëve mbarëbotërorë, ashtu edhe
përsa i përket ndikimit që turizmi ka në afrimin kulturor të njerëzve dhe në rritjen e
shkëmbimeve mes tyre në çdo dimension. Për shkak se pasuria kulturore është e shpërndarë kudo
në botë, ajo është një shans i mirë si burim për zhvillim të turizmit kulturor në këto vende dhe
njëkohësisht një instrument për zhvillimin ekonomik të shumë vendeve në botë, duke ndihmuar
në reduktimin e vazhdueshëm të diferencave të thella në zhvillim mes vendeve të pazhvilluara
ose në zhvillim dhe atyre të industrializuara dhe në industrializim. Të ruash trashëgiminë
kulturore dhe natyrore, të bësh atë të prekëshme për të gjithë, të krijosh mundësi më të mira
njohje të kulturës dhe qytetërimeve, të përmirësosh cilësinë e jetës dhe të ulësh varfërinë, i jep
një kuptim më të plotë qëndrueshmërisë së zhvillimit të turizmit, e bën atë një mjet për progres
në çdo dimension.
Kjo, natyrshëm, varet nga cilësia e projektimit dhe e zbatimit të politkave dhë aktiviteteve të
lidhura me turizmin, me sa ato marrin në konsideratë kulturat dhe sa janë të qëndrueshme. Kjo
nënkupton pjesëmarrje të gjërë të komuniteteve lokale dhe organizimeve të tyre në ruajtjen dhe
rritjen e pasurisë kulturore sa më gjatë e sa më shumë, duke mundësuar një konsum të tyre nga
ana e vizitorëve, turistëve, pa kompromentuar ekzistencën dhe mundësitë për konsum të tyre në
vitet që do të vijnë.
Impakti negativ i turizmit është i paevitueshëm, sa kohë që trashëgimia kulturore ofrohet për
konsum si mjet argëtimi apo konsumi të kohës së lirë. Nga ana tjetër, turizmi mund të ketë efekte
pozitive dhe afatgjata mbi trashëgiminë natyrore dhe kulturore, kur marrim në konsideratë se ai
ndikon mbi pasurimin e saj nëpërmjet nxitjes së diversitetit krijues dhe kulturor, dhe ka një
ndikim të drejtpërdrejtë në balancimin e vlerave midis shoqërive dhe mjediseve të ndryshëm që
gërshetohen dhe shkëmbehen natyrshëm gjatë eksperiencave turistike. Në mënyrë që impakti
pozitiv të jetë reciprok, dialogu dhe shkëmbimet mes kulturave të ndryshme nga njera anë dhe
zhvillimit, mund të arrihen dhe të jenë produktive, të prodhojnë progres dhe konsum të rritur,
nëse vendim-marrësit dhe aktorët e turizmit dhe kulturat, komunitetet mikpritëse të turizmit dhe
turistët, zhvillohen në respekt reciprok, dhe ndërmarrin respekivisht politika dhe qëndrime të
bazuara në një kuptim racional të marrëdhënieve komplekse mes turistëve dhe kulturës, nën
dritën e rregullimeve ligjore e konventave ndërkombëtare, deklaratave dhe përcaktimeve të
organizmave ndërkombëtarë si UN, BE, UNWTO etj të përshtatura për kulturën dhe zhvillimin e
qëndrueshëm, përfshirë këtu edhe rregullimet e bëra për të përshtaur legjislacionin kombëtar ndaj
tyre.
Duke iu rikthyer arsyes se njerëzit lëvizin nga vendet ku kryejnë aktivitetet e tyre rutinë, dhe këtë
e bëjnë jo vetëm për të shkuar në destinacione fantastike të shitura si produkte turistike verore
apo dimërore, pra për turizëm masiv, por edhe për konsum kulturor, social apo të cdo lloji tjetër,
kjo nuk e bën këtë arsye të fundit më pak të rëndësishme si për nga numri i arritjeve, ashtu edhe
për nga vlera ekonomike. Ndërkaq, kjo nuk është një arsye e re që shtyn njerëzit drejt lëvizjes
për në destinacione të tjera. Përkundrazi, ajo është shumë më e vjetër se turizmi masiv i detit dhe
49
i malit. Madje ajo i ka zanafillat shumë më herët se deti dhe mali të shikoheshin nga vizitorët si
argëtim, duke konsumuar pikërisht kapacitetin e tyre argëtues dhe pushues apo tjetër. Që nga
shekulli i 16-te e deri sot, motive të tilla si kurioziteti, edukimi dhe aktivitete e shkëmbime
sociale të cilat ishin arsye kryesore dhe bazë për të stimuluar lëvizjen e njerëzve larg vendeve të
tyre rutinë drejt destinacioneve të tjera, u kthyen gjithnjë e më shpesh në të qenit arsye argëtimi
dhe të konsumit të kohës së lire, duke marrë shpesh emra të rinj më të përshtatëshëm në
terminologji me qëllimin e ri si, eksplorim, safari, gjueti, peshkim, konferenca apo festivale,
shfaqje artistike apo turne kulturore e artistike, duke u bërë natyrshëm nga një ekskluzivitet dhe
qëllim i elitave sociale apo shkencore, në një aktivitet që gjithnjë e më gjërësisht iu përket
masave të popullsisë në një botë të zhvilluar, duke u mbështetur nga një rrjet mjaft kompleks
strukturash dhe shërbimesh mbështetëse tashmë të ngritur në sistem dhe industri.
Turizmi nuk është thjesht një aktivitet që zë fill dhe ushtrohet në kohën e lirë, edhe pse kjo është
një nga arsyet kryesore që nxisin individët të arrijnë nëpër destinacione turistike, si shpërblim të
intensitetit në punë dhe pamundësisë për t’i lejuar vetes pak “shpëtim” nga kjo e fundit. Turizmi
nuk mund të konsiderohet vetëm në aspektin e rikompensimit të përgjithëshëm që sjell për
individin si konsum i kohës së lirë. Ai gjithashtu, nuk mund të vlerësohet vetëm nga përfitmi
ekonomik që gjeneron. Si formë e produktit shërbim ai bazohet thellësisht në parimet bazë të
shkëmbimit mes njerëzve të vlerës që prodhohet dhe konsumohet gjatë këtij shkëmbimi, dhe
është njëherazi eksperiencë dhe shprehje e kulturave që ato mbartin, komunikojnë dhe
shkëmbejnë (Appadurai 2002).
Turizmi në vetvete është kulturë dhe praktikat, aktivitetet e strukturat e tij janë ndjeshëm një
shtrirje, rrjedhim dhe prodhim i kuadreve normative kulturore të komuniteteve nga ai prodhohet
si produkt dhe shpërndahet e ofrohet për konsum. Si i tillë ai luan një rol jetik në atë se na
mundëson të kuptojmë vetveten si ofertues dhe konsumatorë njëherazi, të kuptojmë mardhëniet
shumë dimensionale midis qytetërimit dhe individëve nga njera anë dhe botës materiale dhe jo-
materiale të cilën ne zotërojmë dhe konsumojmë, apo në të cilën udhëtojmë pikërsiht për konsum
të kohës së lirë apo edhe për argëtim (Robinson dhe Phipps, 2004).
Në vazhdim të këtij arsyetimi, kundërshtia më e madhe e turizmit qëndron në kapacitetin e lartë
të tij për të gjeneruar përfitime të larta për komunitetet dhe turistët, dhe njëkohësisht të krijojë
shumë presion dhe probleme mbi komunitetin e turizmit dhe atë mbështetës. Ky është një trade-
off i vazhdueshëm kudo ku turizmi është i zhvilluar, dhe akoma më shumë në ato komunitete ku
roli i tij si burim mirëqenie ekonomike e sociale është shumë i rëndësishëm. Një pikënisje e
rëndësishme për të adresuar dhe zgjidhur këtë trade-off është të kuptojmë mirë natyrën varijuese
dhe gjërësinë e çështjeve që ai përfshin lidhur me rujatjen e mjedisit dhe vlerave të tij dhe
konsumin e tyre nga turistët, me zhvillimin e qëndrueshëm të diversitetit kulturor dhe të
burimeve të trashëgimisë kulturore.
50
UNESCO në “Konventën lidhur me Mbrojtjen e Trashëgimisë Botërore Kulturore dhe Natyrore”
thekson katër ndryshime themelore në mjedisin e sotëm social, politik, ligjor dhe atë të biznesit
në përgjithësi lidhur me ndërveprimin e turizmit me kulturën:
1. Kuptimi mbi kulturën si një koncept dhe rëndësia e saj themelore për ndërtimin e një
identiteti shoqëror është zgjeruar dhe thelluar mjaft. Gjithashtu, përcaktimi për
trashëgiminë kulturore sot lidhet jo vetëm me forma materiale si objekte dhe ‘site’, por
edhe me forma e shprehje të paprekëshme të tilla si gjuha dhe dialektet, tradita e të
folurit, praktikat sociale, ritet, ngjarjet festive dhe promemorjale etj, asaj që ne e quajmë
“stil dhe mënyrë jetese”.
2. Shoqëria sot ka një kuptim më të mirë të mardhënieve të ngushta mes kulturës dhe
mjedisit natyror, dhe duke mbrojtur secilën prej tyre, sidomos në procesin e konsumit të
tyre si të mira, ne ndihmojmë si në mbrojten edhe në rikrijimin e burimeve të tyre duke
garantuar qëndrueshmeri në zhvillim dhe konsum. Turistët, gjatë konsumit të mjedsit
natyror, zakonisht konsumojnë kulturë në formën e vlerave kulturore lokale që lidhen me
një territor, peisazh apo pjesë të natyrës, park, rezervat ose jo. Në këtë konsum që ata i
bëjnë natyrës dhe vlerave kulturore janë aq shumë të shkujdesur, prepotentë, e pa kontroll
për shkak edhe të vlerave personale rëndom të ndryshme që mbartin në vetevete të
lidhura me mjediset e kulturat e tyre respektive, sa që shpesh bien në konflikt me
komunitetet lokale. Kjo shton detyrimin e shoqërisë sot dhe ndërgjegjesimin e saj për të
mundësuar rinovimin e vazhdueshëm të këtyre burimeve.
3. Bazuar në faktin se turizmi ndërkombëtar vazhdon të zgjerohet, na duhet të pranojmë se
ai ndryson vazhdimisht mënyrat e operimit të tij si lidhur me teknologjinë e përdorur,
ashtu edhe me mënyrat e menaxhimit të biznesit lidhur ngushtë me karakteristikat e
mjediseve konsumatore dhe të tjera në të cilat ai zgjerohet.
4. Së fundi, edhe mjaft e rëndësishme, qëllimet politike dhe planifikuese nuk përballen më
vetëm me ndikimet e turizmit mbi aspekte të ndryshme të kulturës dhe mjedisit, por më
gjërësisht luajnë një rol proaktiv, përmes të cilit turizmi është integruar me qëllime dhe
instrumente të tjera zhvillimi në mënyrë që të prodhojë dhe lëvrojë të ardhura të
qëndrueshme në respekt të një mjedisi natyror dhe kulturor që zhvillohet në mënyrë të
qëndrueshme (Rauschelbach, Schafer dhe Steck, 2002). Kjo është shoqëruar me një
institucionalizim të rrjeteve dhe sistemeve të menaxhimit e monitorimit si të konsumit
dhe të mbrojtjes e ripërtëritjes së qëndrueshme të burimeve, duke prodhuar zhvillim të
qëndrueshëm ekonomik e social, dhe njëkohësisht një model tashmë të pranuar botërisht
të turizmit të qëndrueshëm, në themel të të cilit qëndron qëndrueshmëria e mjedisit
natyror dhe e vlerave lokale e ndërkombëtare kulturore e sociale.
Një prej elementëve bazë që përcaktojnë aktivitetin turistik, është lëvizja e njerëzve në vende
jasht jetës së tyre rutinë. Këto vende ofrojnë një sërë mundësish që ne të dalim lirisht nga rutina e
përditëshme dhe të jetojmë realitete të ndryshme (Shields 1991). Këto realitete të cilat shpesh i
përcaktojmë si kultura të ndryshme në të cilat ne marrim pjesë ose përballemi, janë elementë të
rëndësishëm të aktivitetit të vizitorit dhe janë pjesë e rëndësishme e mjaft prej formave të
produktit turistik.
Kultura në kuptimin e përgjithëshëm dhe të këtushëm (turizëm) gjërësisht ofron një tërësi
burimesh materiale ose jo si atraksione në destinacionet turistike, dhe më gjërë me një mobilitet e
51
diversitet të lartë. Kjo e bën vizitorin të jetë gjithnjë i tërhequr nga këto destinacione pa krijuar
efektin e mërzitjes të të kthyerit gjithnjë tek i njejti destinacion e me të njejtët elementë për
argëtim e konsum të kohës së lirë. Nën këtë këndvështrim, kultura qëndron pa asnjë dyshim në
bazë të turizmit ndërkombëtar por edhe të atij vendës, dhe ka ndikuar shumë në rritjen e
vazhdueshme të tij përtej kufijve të arsyes që e klasifikojnë aktivitetin turistik si jo ekzigjent,
duke e bërë atë si një prej konsumeve më të rëndësishme në ditët e sotme. Ajo si element i
rëndësishëm i konsumit turistik iu ka lejuar shumë shoqërive në vendet, ku zhvillohet turizmi të
kenë gjithashtu një zhvillim social, politik, ligjor e më gjërë shumë më të shpejtë e të lartë se
normalisht. Megjithatë, duke e trajtuar kulturën si një burim për turizëm, nuk mund të
neglizhohen aspekte të lidhura me veprimin dhe përballjen me të, pasi vlera dhe prioriteti i saj në
konsum nuk lidhet vetëm me vleftën ose dobinë e brendëshme të saj, por më shumë me mënyrën
se si përdoret apo konsumohet ajo. Për rrjedhojë, kjo natyrë e saj midis dobisë dhe vleftës si çdo
mall apo produkt tjetër në përgjithësi, e lidh atë me problemet rreth pronësisë dhe aksesit në të.
Njëkohësisht, nën këtë kontekst është e rëndësishme gjithashtu mënyra, se si e shikojnë dhe
kuptojnë atë tipe dhe kategori të ndryshme turistësh. Produktet turistike kulturore, siç thekson
Therkelsen (2003), “gjenerojnë shoqëri (miqësi) dhe kuptime të influencuara nga përkatësia
kulturore e turistëve potenciale”. Nën këtë kuptim, turistët nuk përballen apo ndeshen me
kulturën si me një formë apo proces me vlerë neutrale33
. Ata e shohin kulturën si një formë ose
proces që mundëson maksimizimin e kënaqësisë së tyre gjatë konsumit të eksperiencës turistike,
dhe kërkojnë të marrin maksimumin e vlerës nga shkëmbimi dhe nga kultura vetë, si element i
rëndësishëm që rrit ose vleftëson, si në performancë edhe në arsyen kryesore të konsumit të
produktit turistik, dobinë dhe përfitimet, e për pasojë vlerën e përgjithëshme të tij (Henning
1997).
Nën këndvështrimin e turistëve si konsumatorë, kultura i referohet si njerëzve, ashtu edhe
karaktersitikave të zakonëshme sociale të tyre, traditave dhe modeleve të përditëshme të sjelljes
që i identifikojnë ata si të ndryshëm karahasuar me të tjerët, si edhe karaktersitkave përfaqësuese
tipike dhe të veçanta të aktiviteteve dhe veprave krijuese dhe artistike të tyre.
Shumë prej dimensioneve të kulturës shfrytëzohen në industrinë e turizmit, duke ruajtur formën
dhe përmbajtjen të pavarur nga vetë turizmi si industri, pavarësisht shfrytëzimit të tyre për
qëllime fitimi dhe për t’u shitur në formën e shërbimeve mbështetëse të tij. Në përgjithësi,
vërehet një kontrast që shpesh merr forma të lehta të konfliktit mes njerëzve prodhues dhe
mbrojtës të kulturës nga njera anë dhe turizmit që synon t’i përdorë dhe shfrytëzojë vlerat
kulturore për qëllime fitimi, duke i përfshirë në paketat turistike për t’u hedhur në tregun e
turizmit. Kjo ndodh për arsye se, edhe pse turizmi ngrihet dhe bazohet mbi kulturat dhe burimet
e tyre, kultura në vetëvete nëpërmjet praktikave, veprimeve, produkteve e manifestimeve të saj
ekziston pavarësisht dhe për arsye të tjera nga turizmi. Gjithashtu, duhet të theksojmë se
industria e turizmit shpesh projektohet dhe dizenjohet në mënyrë krijuese mbi një rang të gjërë
33
Formë apo proces që nuk ngacmon interesat e tyre në thelb për konsum
52
elementësh të kulturës dhe mbi një gjërësi kulturash që përfaqësojnë vende e shoqëri të
ndryshme, ku produkti turistik prodhohet duke e pasuruar këtë të fundit me shumë elementë
spektakli dhe eksperienca unike dhe mjaft atraktive për turistët ndërkombëtarë modernë.
Me rëndësi në këtë ndërveprim është diversiteti kulturor i cili është aq i rëndësishëm për
njerëzimin, sa ç’është biodiversiteti për natyrën34
. Dëshira për të njohur dhe përjetuar kultura të
ndryshme dhe shprehjen e tyre materiale ose jo është një prej motiveve kyç për turistët dhe
qëndron në filozofinë e projektimit të produktit turistik të shumë bizneseve të industrisë turistike.
Diversiteti i kulturave dhe eksperiencat unike që ato ofrojnë janë burim i rëndësishëm për
industrinë e turizmit, një burim i pashtershëm dhe i qëndrueshëm.
Ky diversitet dhe burimi i tij, i kulturave, ndikohet nga disa faktorë. Së pari, cilësia e mjedisit,
atij natyror dhe atij të krijuar nga kontributi i aktivitetit njerëzor e social, e vendos kulturën në
kushte mbijetese ose lulëzimi. Së dyti, sistemi politik në menaxhimin e qeverisjes së një vendi
mund të stimulojë ose mbysë të drejta bazë të njeriut, por edhe të drejta të kulturës në përgjithësi.
Mjafton të kujtojmë ndikimin e diktaturave komuniste atje ku kanë qenë instaluar, apo të tjera
sisteme totalitare qeverisje dhe ndikimin që ato kanë pasur në mbytjen e spontanitetit të
zhvillimit dhe lulëzimit të kulturave, duke deformuar sensin e tyre të bazuar në tradite dhe duke
dobësuar e shpesh ulur në makismum diversitetin që i karakterizon kulturat dhe burimet e tyre.
Së treti, shoqëritë kanë të drejtë ta shprehin vetveten nëpërmjet kulturës që prodhojnë dhe të
marrin pjesë në praktika e aktivitete kulturore që ngjyrosin ose qëndrojnë në themel të identitetit
të tyre, ashtu siç edhe mund të paraqiten të mbyllura dhe pak interaktive. Së katërti, gjithashtu,
prapambetja dhe nënzhvillimi35
ekonomik, shpesh detyrojnë shoqëri të ndryshme të sillen në
mënyrë armiqësore ose jo nikoqire e aspak të qëndrueshme ndaj kulturës së tyre, duke e shitur
dhe dëmtuar trashëgiminë e saj për mbijetesë.
Nën këtë arsyetim, është mëse e vërtetë dhe vetëm e llogjikëshme të pranojmë se zhvillimi i
modelit të turizmit të qëndrueshëm është moralisht alternativë unike36
, ekonomikisht
mbështetëse për zhvillimin në përgjithësi dhe njëkohësisht mënyra e vetme për të ruajtur dhe
garantuar zhvillimin spontan të kulturave dhe për të ruajtur diversitetin kulturor. Ky i fundit,
diversiteti, është edhe lënda të cilës duhet t’i garantojme qëndrueshmëri, ripërtëritje dhe ruajtje,
për të siguruar vazhdimësi zhvillimi për turizmin, kur kemi prasysh arsyetimin tonë të mësipërm,
se konsumi me tendencë gjithnjë në rritje dhe një arsye kryesore me ndikim pozitiv në prirjen e
vizitorëve, turistëve për të lëvizur, është konsumi kulturor dhe diversiteti që ai garanaton e ofron.
Ky model zhvillimi i turizmit, turizëm i qëndrueshëm dhe social, nuk mund të mbijetojë ose të
jetë konkurues në tregun e turizmit, nëse shoqëritë nuk kujdesen për kreativitetin kulturor. Ai
34
The UNESCO Universal Declaration on Cultural Diversity, 2001 35
Zhvillim i ngadaltë dhe i vonuar 36
Johanesburg Declaration on Sustainable Development, 2002; Davos Summit by UNWTO 2007, EC Conference
on Social Tourism - DG Enterprise and Industri, Unit of Tourism - Brusselles 23 April 2008
53
është një burim me vlerë që kërkon të ushqehet në mënyrë të vazhdueshme37
. Kreativiteti
kulturor është rezultat i proceseve dinamike me të cilat kulturat ndërveprojnë me mjedisin, me
kulturat e tjera, me sistemet sociale e politike dhe me zhvillimin në përgjithësi, dhe përçohet nga
një proces të mësuari për të siguruar përshtatje dhe mbijetesë të vetë kulturës. Ai, kreativiteti
kulturor, shprehet dhe shfaqet në kuptime e formë artistike dhe intelektuale, teknologjike dhe
kapacitet novator, si edhe burokratike e qeverisëse. Turizmi është rasti tipik, ku ky kreativitet
mund të shprehet pastër dhe i pacënuar, kur kemi parasysh që produktet e reja turistike të cilat
domosdoshmërisht zhvillohen në mënyra e modele që nuk kompromentojnë integritetin kulturor
të komuniteteve mikpritëse, duhet të garantojnë maksimizim të përfitimeve sociale, ekonomike
dhe mjedisore si për biznest turistike, për komunitetet mikpritëse, por edhe për konsumatorët
turistë në mënyrë të qëndrueshme. Të shfrytëzosh kreativitetin kulturor të konomuniteteve
mikpritës dhe atyre vizitore është një strategji e rëndësishme dhe e dobishme për të inkurajuar
një pjesëmarrje të gjerë të tyre në procesin e zhvillimit të turizmit dhe, njëherazi, ndihmon në një
shpërndarje më të drejtë të përfitimeve nga turizmi për të gjithë aktorët dhe pjesëmarrësit në të,
për të gjithë shoqërinë.
2.2.4.1 TRANSFORMIMI I KULTURËS NË MALL QË SHKËMBEHET
Turizmi në të gjithë kuptimin e tij e ka mobilizuar gjithnjë kulturën si një mjet themelor për t’i
dhënë kuptimin e duhur vetëvetes si një industri e udhëhequr nga argëtimi dhe konsumi i kohës
së lirë, nga e bukura dhe spektakli, nga komforti dhe cilësia e lartë e shërbimit, dhe nga ana tjetër
për të rritur notaritetin e vetvetes në sytë e konsumatorëve. Mjaft kategori studimi sociale dhe
profesionistët e studiuesit e këtyre fushave si gjeografia, historia, demografia, politika, spektakli,
ekonomia, artet, arkitektura, letërsia, muzika, feja dhe gastronomia kanë përpunuar shpesh
sisteme të disa nënkategorive të kulturës dhe natyrës për t’i dhënë më shumë kuptim jetës sociale
të njerëzve, si turistë ashtu edhe komunitete mikpritëse38
. Po kështu, arkeologjia dhe historia në
veçanti vazhdimisht kanë studiuar pjesë të jetës sociale të sotme dhe të antikitetit duke valorizuar
këto aspekte dhe duke i bërë ato të dëshiruara e të kërkuara si atraksione për turistët e sotëm
modernë.
Mobilizimi i kulturës në turizëm si pjesë e produktit turistik përdor të njejtin arsyetim siç
profesionistët e këtyre fushave bëjnë për ta bërë sa më të preferuar e të shitshëm produktin e tyre
si pjesë e rëndësishme e konsumit të lidhur me jetën sociale. Ata, operatorët turistikë,
komodifikojnë ose përfshijnë në paketa produkti turistik pjesë të veçanta të artifakteve,
hapësirave arkeologjike, historive dhe praktikave sociale si festime tradicionale, ose ngjarje.
Këtë e dallojme edhe nëse i referohemi përcaktimit për turistin i cili harxhon vetëm një pjesë
shumë të kufizuar të kohës në një vend apo destinacion të caktuar nën relaks të plotë. Ai
37
World Commission on Culture and Development Report, Our Creative Deversity, 1997 38
Blanchart et al. 1995
54
konsumon pjesën më të madhe të kohës së tij në pushim duke përjetuar dhe ushtruar eksperienca
të lidhura me aspekte selektive të kulturës së vendit mikpritës si atraksion dhe konsum të kohës
së lirë.
Edhe pse një interpretim i tillë i kulturës dhe natyrës si objekte konsumi ndodh rëndom në shumë
aspekte të jetës sociale dhe në shumë fusha e sektorë të komunikimit dhe ndërveprimit
ndërkulturor, komodifikimi i tyre në industrinë e turizmit shpesh kritikohet si pasojë e një
deformimi që këto elementë pësojnë, apo paraqiten në paketat turistike për të qenë më të
prekëshme, të kuptueshme dhe të konsumueshme për vizitorët që vijnë nga kultura të tjera dhe
shpesh kanë një perceptim të deformuar nga ai i komunitetit mikpritës39
.
Vizitorët si të huaj, nuk njohin mjaft prej normave të lidhura me konsumin e kulturës dhe kanë
një sjellje realtivisht të ‘egër’ dhe të pa kontrolluar ndaj këtyre vlerave, me anë të të cilave
shpesh komunitetet mikpritëse arrijnë të identifikohen si atraksione kulturore ose natyrore dhe
me anë të të cilave garantojnë zhvillimin dhe rritjen e mirëqenies së tyre. Ky aspekt konflikti
menaxhohet me kujdes dhe mjaft mirë në rastin e zhvillimit të modeleve të ekoturizmit dhe
turizmit aktiv, ku siç e kemi përmendur dhe më herët komunitetet mikpritëse dhe ato të turistëve
konsumojnë, përdorin dhe bashkëjetojnë me pasurinë natyrore dhe kulturore duke krijuar
njëherazi edhe kushtet për një rinovim dhe pasurim të vazhdueshëm të tyre, pra duke garantuar
zhvillim të qëndrueshëm. Kjo kritikë kuptimplotë bazohet në dy konstatime të rëndësishme:
1. Së pari, turizmi dhe rrjetet e tij, tashmë të ngritura në sisteme, akoma operojnë nën një
disiplinë sistemike jo shumë të kristalizuar e të standardizuar, por dhe aspak detyruese
për zbatim, edhe kur ajo ekziston si “best practice”, duke i dhënë estetikës turistike
kuptime dhe vlera që nuk gjejnë të njejtin përafrim në kultura dhe burime kulturore të
ndryshme40
. Ata krijojnë format e tyre tipike të landscape, shpesh duke shndërruar
realitetin natyror dhe hapësinor në forma me shije që largohen mjaft nga harmonia dhe
kultura e tradita e destinacionit. Gjithashtu, elementë të veçantë, praktika apo hapësira të
rëndësishme për komunitetin lokal dhe jetën e tij sociale shpesh injorohen nga turistët,
kur nuk iu shkojnë përshtat, ose nuk përkthehen në përputhje me kuptimin dhe estetikën e
tyre për botën dhe mjedisin. Në këto raste burimet themelore kulturore lokale mbeten jo
estetike dhe të padukëshme për mendjen e turistit, sepse ato nuk përfaqësojnë asnjë
kategori të kuptimtë për të. Shpesh turizmi synon të reduktojë këtë asimetri duke
përvetësuar sa më shumë aspekte të kulturës si gjuhë të huaja, sjellje dhe etika duke u
përafruar sa më shumë me jetën e përditëshme të komuniteteve mikpritëse, shpesh edhe
duke përshtatur personelin dhe marketingun sipas këtyre karakteristikave.
2. Së dyti, me rëndësi janë proceset e rikontekstualizimit dhe të riperceptimit apo
risinjifikimit të kulturës dhe burimeve kulturore të mobilizuara në shkëmbimet në
industrinë e turizmit41
. Shpesh, ardhja e turistëve në destinacione e zgjeron dhe
ndërkombëtarizon hapësirën sociale të komuniteteve lokale. Nëse kjo do të konsiderohet
si “konflikt”, turizmi jo vetëm sfidon apo i kundërvihet normave dhe përcaktimeve lokale
39
Greenwood 1977 40
Nash 1989 41
Kirshenblatt-Gimblett, 1998
55
për kulturën dhe natyrën, apo për limite të identitetit kolektiv lokal, por gjithashtu
rialokon dhe riformulon proceset me rëndësi lokale të formulimit dhe krijimit të
identitetit të tyre në hapësira të reja sociale të krijuara enkas nga turizmi (social and
community networks).
Bazuar në këto dy konstatime turizmi shikohet dhe perceptohet si një hapësire e re ose e
rikrijuar, dialektike dhe dinamike, që iu lejon si komuniteteve mikpritëse, ashtu edhe turistëve të
shijojnë dhe konsumojnë formulime dhe interpretime të ndryshme të kulturës, pra diversitetin
kulturor. Mobilizimi i elementëve të tillë ose burimeve kulturore komunitare merr kuptim në
marëdhënie të ngushtë me të njejtat burime të turistëve, duke u paraqitur si mjete simbolike, nga
njera anë për t’i përcaktuar dhe dalluar njëherësh të dy palët, dhe nga ana tjetër për të rritur
tërheqjen dhe ndërveprimin midis tyre për të maksimizuar masën e përfitimeve të ndërsjella
ekonomike, personale dhe socilale42
.
2.2.4.2 TURIZMI KULTUROR SI NJË FORMË E ZHVILLIMIT EKONOMIK
Është tashmë e provuar se turizmi është një formë e zhvillimit ekonomik që bazohet ose ka në
themel të tij edhe burime kulturore. Por ai gjithashtu, është një formë zhvillimi që, edhe pse
shumë e anuar nga zhvillimi ekonomik në rezultate, është pa dyshim një mjet me anë të të cilit
individët dhe shoqëritë mund të kenë akses dhe të përfitojnë nga vendet, historitë dhe jeta e tyre.
Pra përfitimet nga zhvillimi i turizmit të qëndrueshëm dhe në veçanti atij kulturor nuk janë
thjesht ekonomike, por edhe të aspekteve të tjera, sidomos të eksperiencës dhe shkëmbimeve
jetësore që mundësojnë dhe zhvillojnë harmoninë dhe bashkëjetesën në nivel ndërkombëtar apo
dhe më gjërë, botëror.
Nëpërmjet eksperiencave tursitike, edukimit dhe kënaqësisë nga argëtimi dhe konsumi i kohës së
lirë turizmi shndërrohet në një mekanizëm për të ndërtuar kuptim dhe bashkëveprim intelektual,
emocional dhe shpirtëror. Kjo është një arsye bazë që i shtyn turistët t’iu rikthehen me shumë
dëshirë destinacioneve turistike dhe eksperiencave spektakolare në to. Është lëvizja e gjërë dhe e
vazhdueshme, si edhe shkëmbimet mes njerëzve që e dallojnë turizmin nga format shpesh herë
mekanike të industrive dhe tregëtive globale dhe të zhvillimit ekonomik global në përgjithësi.
Kultura, pavarësisht nëse nga ana artistike ose si formë e jetës, është në mënyrë konstante e
dukëshme dhe e dallueshme. Turizmi, duke u bazuar gjërësisht në kulturë në projektimin e
ofertës së tij, ka nxjerrë në pah dhe ka ofruar për konsum diversitetin e kulturës botërore, i cili
nga ana tjetër nuk është si çdo konsum dhe nuk marxhinalizohet gjatë konsumit të tij. Kultura në
vetëvete, por edhe për sa ne analizojmë në këtë studim, është një drejtim shumë i rëndësishëm i
ekonomisë dhe zhvillimit të saj në mjaft programe dhe axhenda zhvillimi të shumë vendeve e
42
Pcard dhe Robinson, 2005
56
komuniteteve në botë. Në këtë aspekt, turizmi është një faktor i rëndësishëm i shfaqur tashmë
plotësisht dhe me një performancë mahnitëse për ekonomite ndërkombëtare, ose transnacionale
kulturore, ose të bazuara gjërësisht në kulturë, burimet dhe diversitetin e saj. Ai shërben si një
lidhës audiencash dhe komunitetesh, e njëherazi krijon një presion të vazhdueshëm drejt rritjes së
nivelit të kontakteve ndërkombëtare dhe prirjes për të lëvizur drejt këtyre destinacioneve e
kulturave për një komunitet turistësh e vizitorësh, në përgjithësi gjithnjë e më ekspansiv dhe me
më shumë kërkesa për konsum kulturor, argëtim e kohë të lirë dhe atraksione në destinacion.
Turizmi gjithashtu, shërben si një mjet për diversifikim ekonomik, duke krijuar gjithnjë mundësi
të reja, të ndryshme, të pakompromentuara e të papërdorura sinequanon për komunitete lokale të
ndryshme dhe ekonomi të reja në tregun ndërkombëtar. Në aftësinë dhe kapacitetin e tij për të
krijuar zhvillim specifik për vende të ndryshme, turizmi, së fundi, shikohet si një mekanizëm
nxitës mjaft i rëndësishëm i zhvillimit ekonomik të këtyre vendeve, por edhe me një impakt
tashmë të integruar në zona të gjëra dhe tregje përtej atyre rajonalë. Kjo lidhet, siç edhe
përmenda më lart, me gjërësinë e burimeve që ai përdor dhe me gjërësinë e variueshmërinë e
elementëve që përfshihen në produktin turistik.
2.2.4.3 NXITËSIT KRYESORË TË TURIZMIT KULTUROR
Duke iu referuar edhe përkufizimeve për turizmin kulturor të bëra më lart, ai shihet përgjithësisht
si turizëm me kuota të larta shpenzimesh (high-spending)43
, zakonisht i ndërmarrë nga njerëz
shumë të shkolluar (me të ardhura të larta) të cilët stimulojnë ose kërkojnë aktivitete kulturore në
destinacion. Për këtë arsye, shkujdesjen e vizitorëve në shpenzime, por edhe nivelin e lartë të
edukimit që ata kanë, këta turistë janë një segment mjaft të preferuar nga shumë vende pritëse.
Ky turizëm është i preferuar edhe nga komunitetet lokale si një formë e zhvillimit të një turizmi
cilësor e me përgjegjësi sociale, me potencial të lartë përfitimesh. Përfshirja e këtyre turistëve në
jetën kulturore vendase ndikon gjithashtu në rritjen e kërkesave për cilësi jetese edhe për
komunitetet mikpritëse.
Duke iu përgjigjur një nga pyetjeve të pyetsorit qytetarët durrsakë (komuniteti mikpritës) në më
shumë se 70% të tyre preferonin të zhvillonin turizmin kulturor më shumë se atë të plazhit. Ky i
dyti madje cilësohet si një formë turizmi që iu sjell probleme me rendin, me sigurinë, me
higjenën lokale publike, me zhurmën dhe si një turizëm i cili nuk sjell shumë përfitime
ekonomike. Në të kundërt, përfitimet nga turizmi kulturor janë të larta si nga ana ekonomike, nga
ana sociale, ashtu edhe me mjaft efekt në punësim. Niveli i tyre i edukimit ndikon gjithashtu
edhe në reformimin e institucioneve lokale që sigurojnë bashkëjetesën në qytet, por edhe shumë
shërbime publike të rëndësishme. Bazuar në raportin e OECD për kulturën dhe turizmin në 2009
dhe në Impact of European Cultural Routes on SMEs’ Innovation and Competitiveness, Council
43
Impact of European Cultural Routes on SMEs’ Innovation and Competitiveness, Council of Europe 2011
57
of Europe 2011, disa nga nxitësit kryesorë për zhvillimin e politikave në mbështetje të kulturës
dhe turizmit kulturor janë:
› Valorizimi dhe ruajtja e kulturës
› Zhvillimi ekonomik dhe efektet në punësim
› Rigjenerimi fizik dhe ekonomik
› Forcimi dhe diversifikimi i industrisë turistike
› Stabiliteti urban
› Zhvillimi i mirëkuptimit kulturor
Duke qenë të orientuar nga zhvillimi i këtij segmenti turizmi për shkak të rritjes së vazhdueshme
të kërkesës për të, komunitetet mikpritëse kanë rritur vëmendjen e tyre në ruajtjen dhe zhvillimin
e atraksioneve kulturore lokale si një burim mirëqenie, duke orientuar edhe strategjitë e tyre
lokale marketing drejt promovimit të pasurisë kulturore dhe drejt turizmit kulturor si një treg dhe
kërkesë shumë fitimprurëse. Për të vërtetuar këtë tendencë të tregut për turizëm dhe udhëtime,
mjafton të përmendim që në 20 vitet e fundit numri i muzeve në Spanjë është rritur me 100%. Po
kështu, Barcelona, një prej qyteteve lider midis destinacioneve të turizmit kulturor në BE, në
dekandën e fundit arriti në 3.5 herë më shumë vizitorë në atraksionet e saj kulturore e historike44
.
Nëse do të merrnim për shembull Shqipërinë, mjafton të përmendim rritjen disa herë të
vizitorëve në sitet arkeologjike të Butrintit dhe Lëkurëzit gjatë periudhës së verës në rajonin
turistik të Sarandës dhe bregut të Jonit45
. Këto qytete, edhe pse thellësisht të projektuar për të
mikpritur turistë të detit dhe plazhit, kanë njohur një ristrukturim të shpërndarjes së numrit të
vizitorëve gjatë vitit me një tendence të theksuar rritjeje të turizmit kulturor e historik, por edhe
të segmentit edukativ të këtij të fundit. Disa tendenca të vërejtura nga analiza e pyetësorëve
lidhur me preferencat e turistëve gjatë pushimeve të tyre janë:
› Tregu paraqitet më i informuar, më i edukuar, më i pasur nga ana ekonomike
› Vërejmë më shumë vizita turistike gjatë vitit në destinacione kulturore ose me orientim
kulturor
› Njerëzit gjithnjë e më shumë marrin informacion nëpërmjet internetit lidhur me
atraksionet në destinacion, dhe gjithnjë e më shumë e organizojnë vetë pushimin e tyre,
duke bërë edhe prenotimin e pushimeve online.
2.3 GJENDJA E TURIZMIT NË SHQIPËRI
Shqipëria ka qenë një nga vendet me një rritje të shpejtë të industrisë së turizmit krahasuar me
mesataren e kontinentit duke performuar një rritje mesatare vjetore prej 41% në të ardhurat
vjetore nga eksporti turistik nga 1995-2009, duke performuar ndërkaq me një rritje negative për
periudhën nga 2010-2014 mesatarisht (-6%) në vit. Ky trend negative ka kulmet e tij në 2011 me
44
Raporti i OECD për kulturën dhe turizmin, 2009 45
Ministria e Turizmit
58
(-12%) dhe 2013 me (-11%), duke frenuar rënien në 2013-2014. Ndërkaq, importet turistike
(vizitore turistikë shqipëtarë në destinacione jasht Shqipërisë) kanë pasur gjithashtu një tendencë
të vazhdueshme rritje positive nga 1995-2014 me përjashtim të viteve 2010 dhe 2012, rritje e cila
ka ardhë në rënie nga viti në vit nga 2002-2014, me një ndryshim të pritshëm në eksporte prej
6.3% vlerësuar në Lekë46
. Bilanci i të hyrave turistike për ekonominë shqipëtare ka qenë
vazhdimisht pozitiv (eksporte turistike minus importe turistike), me një rritje të vogël negative në
vitet 2013-2014.
Numri i arritjeve turistike në vend është rritur gjithashtu nga 1995-2012 me një rritje pozitive
nga 2002-201147
prej 24% çdo vit dhe rritje mesatare prej afërsisht 10% në 2012 dhe 2014, me
një vit negative, 2013 (-14%).
Kjo rritje negative në 2013 spjegohet me efketin negativ të destabilitetit demokratik e politik në
vend dhe rritjen e riskut për të vizituar Shqipërinë nga tursitët ndërkombëtarë. Gjithashtu, në
uljen e numrit të arritjeve ndërkombëtare në 2012-2014 ka ndikuar edhe ulja e numrit të
vizitorëve shqipëtarë nga Kosova dhe Maqedonia përgjatë muajve Korrik-Gusht si pasoje e
muajit të Ramazanit i cili festohet gjërësisht nga popullsia e këtyre vendeve.
Figure 14: Importe dhe eksporte turistike shqipëtare (milion US$)
46
Zbutja ose reduktimi i uljes në US$ lidhet me rritjen e ndjeshme të kursit të këmbimit US$/Lek në 2014 47
UNWTO Tourism Highlights 2014ed and Index Mundi http://www.indexmundi.com/facts/topics/private-sector-
and-trade#Travel & tourism
-2000
-1500
-1000
-500
0
500
1000
1500
2000
2500
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
20
14
MO
$
Importe dhe eksporte turistike shqipëtare në MO$
Importe turistike shqipetare MO$
Eksporte turistike shqipetare MO$
Bilanci turistik ne ekonomine kombetare MO$
59
Figure 15: Vizitorë ndërkombëtarë të mbërritur dhe të dalë nga Shqipëria
Ndërkaq, ka një rritje të vazhdueshme të numrit të vizitorëve ndërkombëtarë shqipëtarë që
udhëtojnë jasht vendit nga 1995-2011 më një rënie të lehtë në 2009-2010 të cilat kanë qenë vite
krize dhe janë reflektuar edhe në shpenzimet e shqipëtarëve për të udhëtuar jasht vendit.
Megjithatë, ky numër është ndjeshëm më i lartë se ai i arritjeve në Shqipëri. Kontributi direkt i
turizmit në GDP për 2013 ka qenë 4.8% dhe kontributi total i tij përfshirë edhe ndikimin që ai ka
sjellë në sektorë të tjerë të ekonomisë është 16.7%. Turizmi realizoi 23.2% të totalit të
eksporteve shqipëtare për 2013 dhe kontribuoi direkt dhe në total në punësim respektivisht 4.3%
dhe 15.2% të punësimit në Shqipëri. Numri total i të punësuarve direkt në turizëm në 2013 ishte
mbi 41000 punonjës dhe numri total i vendeve të punës të lidhura organikisht me turizmin ishte
146.7 mijë, tregues të cilët rezultuan me rënie nga 2011-2013. Ndërkaq, pritet një rritje në 2014
respektivisht prej 4% dhe 5% në punësim. Në totalin e punësimeve, punësimet e nxitura nga
turizmi zenë rreth 17.6% kundrejt 28.4% që zenë punësimet direkte. Raporti total i të punësuarve
direkt me të punësuarit e lidhur organikisht me industrinë turistike është 1:2.56.
0
1000000
2000000
3000000
4000000
5000000
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
20
14
Turs
ite
Turistë ndërkombëtarë të nisur dhe të hyrë në Shqipëri
Numri i nisjeve nga Shqiperia
Numri i hyrjeve ne Shqiperi
0
50
100
150
200
250
300
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
Mije
ra p
un
on
jes
Punësimet në Industrinë e Turizmit
Punesimet totale nga turizmi ne 000
Punesimet direkte ne turizem ne 000
60
Figure 16: Punësimet në turizëm
Shpenzimet totale për konsum të kohës së lirë dhe udhëtim zunë më shumë se 73% e totalit të
GDTP (Gross Domestic Tourism Production) në 2013 dhe ato pritet të rriten me 5.2% në 2014.
Turizmi vendës kontribuoi me 17.2% në totalin e GDTP në 2013 me një rritje të pritëshme prej
2.3% në 201448
. Numri total i shtretërve në Shqipëri në hotele në 2013 ishte mbi 1060049
.
Ndërkaq, kapaciteti i shtretërve përfshirë edhe struktura të tjera të angazhuara në akomodim
turistik në 2013 ishte rreth 35 mijë. Kjo tregon për kapacitetin e ulët pritës të industrisë së
turizmit në vend. Numri total i turistëve që kanë fjetur në hotele në Shqipëri ndër vite, si edhe i
ndarë në vendës e të huaj paraqitet në grafikun e mëposhtëm në figurën 17.
Siç vërehet nga grafiku numri i pernotuesve vendës është më i lartë se ai i turistëve
ndërkombëtare. Ndërkaq, numri i netëve të qëndrimit në hotel paraqitet si më poshtë dhe është
më i lartë për vizitorët e huaj.
Figure 17: Vizitorë që kanë bujtur në hotele në Shqipëri
48
WTTC Travel and Tourism Ecnomic Impact 2014 49
INSTAT 2014
0
50
100
150
200
250
300
350
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
Mije
ra V
izit
ore
Vizitorë që flejnë në hotele në Shqipëri
Vizitore qe kane fjetur ne hotele Total
Të huaj
Shqiptarë
61
Figure 18: Netët e qëndrimit në hotele në Shqipëri
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
Mije
ra n
ete
Netë qëndrimi në hotel në Shqipëri
Nete qendrimi ne hotel neTotal
Të huaj
Shqiptarë
62
2.3.1 BURIMET PËR ZHVILLIMIN E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM NË SHQIPËRI
Shqipëria është një nga vendet me trashëgimi të pasur turistike natyrore e kulturore sipas Listës
së Trashëgimisë Botërore (Korrik 2007). Ajo disponon disa pasuri të spikatura si:
Liqeni i Ohrit me sitet e tij arkeologjike dhe karakteristikat e veçanta natyrore (liqen me origjinë
karstike me thellësi 294.5 m, më i thelli në Europë). Në të mund të përmendim si attraktivitete të
vizitueshmeVendbanimin e tipit palafit të Linit, Vendbanimin parahistorik ilir të Zagradjanit i
shekullit V p.e.r dhe Kalaja e Pogradecit, si edhe shumë zbulime antike të përreth liqenit që
tregojnë për potenciale të rëndësishme atraksioni për vizitorët e huaj dhe vendës.
Parku Kombëtar i Butrintit, me një qytetërim që zë fill në shekullin VIII p.e.r me një ndërthurje
të qytetërimeve pelazgjike, ilire, mesopotame, helene dhe biznatine, si një nga sitet më me famë
në rajonin e mesdheut, dhe një atraksion shumë i kërkuar e i vizituar nga turistë vendas e të huaj.
Qyteti i Gjirokastrës i cili është i ndërtuar përreth Kalasë së Gjirokastrës si pjesa kulmore
historike e kulturore e qytetit. Kalaja dhe ndërtimet brenda saj zënë fill në shekullin XII. Ajo u
zgjerua dhe meremetua në shekullin XV nga Sulltan Baiaziti II dhe është meremetuar e zgjeruar
me më shumë element në fillim të shekullit XIX nga Ali Pashë Tepelena.
Kodikët e Beratit, Beratinus 1 dhe Beratinus 2, si edhe qyteti i Beratit me lagjen Mangalem. Ai
daton nga shekulli VI p.e.r dhe mori formën e plotë të një qyteti me fortesë në shekullin e IV
p.e.r nga sundimtari Cassander, me emrin e lashtë grek Antipatrea, një nga qytetet e fortifikuara
më të rendësishme të Dassaretaes (Dessaretis), fis grek në veri të Kaonëve. Ai mbart në historinë
e tij qytetërime pelazge, helene, kaonike, maqedone, ilire, romake, bizantine, bullgare, turke dhe
arbëreshe, për të ardhur nga lashtësia e largët me shumë shndërrime e ndryshime si Berat i
sotëm. Është një nga burimet më të rëndësishme të turizmit të qëndrueshëm dhe kulturor
shqipëtare.
Lista e burimeve të trashëgimisë që spikasin në Shqipëri është e gjerë dhe e pasur me objekte
urbane të lashtësisë, fetare, kulturore, por edhe me një pasuri të gjërë artistike e gastronomike
plot larmi tipike për vendet e Mesdheut.
Me rëndësi janë një sërë fortesash të periudhave të ndryshme të antikitetit si Kalaja ilire e
Rozafës në Shkodër, Kalaja e Elbasanit si më e madhja kala fushore në Ballkan, Kalaja e Krujës,
Kalaja e Lezhes, Kalaja e Petrelës, Kalaja e Borshit, Kalaja e Lëkurëzit, Kalaja e Kaninës, Kalaja
e Peqinit (Klaudiana), Kalaja e Rodonit, rrënojat antike të qytetërimeve të lashta të Apolonisë,
Antigonesë, Orikut, Bylisit, Sarandës, Durrësit, Via Egnatia dhe vendbanimet ilire e romake
pergjatë saj, Via e Kandavisë, kisha dhe bazilika të periudhave të ndryshme në antikitet dhe
vende kulti, varreza që mbartin element të qytetërimeve të antikitetit të renditura në listën e
burimeve të trashëgimisë historike e kulturore në Aneks.
63
Me rëndësi është edhe pasuria natyrore e Shqipërisë për mbështetjen e një turizmi të zhvilluar të
qëndrueshëm ekologjikisht miqësor. Kjo lidhet me diversitetin e gjërë të faunës dhe florës në
vendin tonë në hapësira shumë të ngjeshura bazuar në natyrën specifike dhe të rrallë shqipëtare
me një larmi të gjërë të ndërtimit gjeologjik, të relievit, ujërave nëntokësore, formacioneve
karstike, klimës, hidrografisë dhe peisazhit. Zonat e mbrojtura ekologjike në listën e vitit 2008
zinin mbi 13.5% të territorit tonë me një sipërfaqe totale prej 390 mijë Ha dhe parashikohet që në
2015 ato të zënë mbi 20% të territorit me një sipërfaqe afërsisht 589 mijë Ha. Në total nga
kategoria I-VI kemi 3 rezervate shkencore, 13 parqe kombëtare, 697 monumente natyrore, nga të
cilat 308 biomonumente dhe 389 gjeo- dhe hidro-monumente50
, 23 rezervate natyrore të
menaxhuara, 5 peisazhe të mbrojtura, 4 zona të mbrojtura të resurseve të menaxhuara dhe 70
mijë Ha territor bëjnë pjesë në listën e Konvetnës Ndërkombëtare Ramsar; zona e liqenit të
Shkodrës, lumi Buna, laguna e Viliumit, liqeni i Butrintit dhe laguna e Divjakës, ujëra termale
aktive dhe të pashfrytëzuara në të cilat zhvillohet turizëm kurativ ose termalizëm (Llixhat e
Elbasanit në Tregan, Llixhat e Peshkopisë). 10% e monumenteve natyrore ndodhen në qarkun e
Elbasanit që është edhe rajoni më i pasur me to në vend.
2.3.2 KOMUNITETI MIKPRITËS NË SHQIPËRI; FOKUS NË QARQET ELBASAN, DURRËS,
VLORË, KORÇË DHE TIRANË
Për të kuptuar sa më qartë mundësitë për zhvillim të turizmit të qëndrueshëm në Shqipëri, si edhe
për të kuptuar gjendjen e mikpritjes turistike në vend, kam hartuar një pyetësor me pyetje rreth
aktivitetit turistik të turistit në destinacion bazuar në dimensione që lidhen me udhëtimin,
strukturën akomoduese, mikpritjen në strukturë dhe mjedis, nivelin e atraksioneve, nivelin dhe
cilësinë e shërbimeve në destinacion, rendin publik, sjelljen e zakonëshme të turistëve lidhur me
mjedisin natyror e kulturor të ofruar për konsum turistik etj. Paraqitja e pyetsorit është e thjeshtë.
Për matjen e çdo kërkese dhe fakti në të është përdorur shkalla Likert me një shkallëzim nga 1-5,
ose nga shumë keq në shumë mirë. Elementët e kërkuar për përgjigje janë si më poshtë:
› Kërkesat e turistit për luks
› Preferencat e turistit për sporte gjatë pushimeve
› Konsumi i kohës së lirë lidhur me argëtimin dhe qefin
› Shoqëria e këndëshme në destinacion
› Intensiteti i eksperiencës me natyrën në destinacion
› Prania e objekteve klulturore në destinacion
› Atmosfera familiare në destinacion
› Qëndrimi miqësor i turistit në lidhje me mjedisin
› Atmosfera romantike dhe nostalgjike në destinacion
50
VKM 676 dt. 20.12.2002
64
› Dendësia e popullsisë në destinacion në perudhat pik
› Hapësira për relaks në strukturën akomoduese në destinacion
› Ndotja nga transporti
› Ndotja akustike në destinacion
› Niveli i shërbimit në strukturën akomoduese
› Tipologjia e akomodimit
› Statusi i mardhënies personale të turistit - i lidhur, i martuar ose beqar
› Atraksionet në destinacion
› Sezonaliteti i pushimeve
› Mikpritja e komunitetit lokal
› Siguria në destinacion
› Gjendja e rendit publik dhe detyrimi për ta zbatuar nga turistët
› Niveli i arsimimit
› Gjinia e turistit
› Niveli i të ardhurave
› Punësimi
Për të studiuar prefrencat e konsumatorëve lidhur me elementet e renditur më lart për aktivitetin
turistik dhe përbërësit e mundëshëm të produktit turistik kam hartuar pyetësorin e mëposhtëm.
Nr
Pyetja
Aprovimi në një shkallë me 5
nivele - vlerësimi më i lartë
është ‘1’
NA51
5 4 3 2 1 99
1 Si e konsideroni eksperiencën tuaj totale nga
pushimi/vizita në destinacion
2 Unë jam i interesuar në luks dhe nuk më
intereson ndotja përreth hotelit/strukturës
3 Më pëlqen mjedisi i pandotur përreth
destinacionit
4 Kërkoj higjenë të lartë në destinacion
5 Më pëlqejnë sporte në destinacion
6 Më pëlqen argëtimi dhe qejfi në destinacion
7 Më pëlqen të zë shoqëri të reja në destinacion
8 Më pëlqejnë eksperiencat off-road dhe në
natyrë në destinacion
9 Më pëlqen trajtimi familiar në destinacion
10 Unë e kam zakon të kujdesem për mjedisin
ekologjik në destinacion
11 Unë zgjedh destinacione romantike
12 Më pëlqen prania e një densiteti të lartë
51
No Answer
65
popullsie në destinacion gjatë periudhave pik
13 Më pëlqen relaksi dhe vendet paqësore e të
qeta në destinacion
14 Më pëlqen të përdor transport automobilistik,
kur udhëtoj për pushime
15 Më pëlqen trafiku i transportit në destinacion
16 Më pëlqen të përdor transport ajror kur
udhëtoj me pushime
17 Më pëlqejnë pushimet e zhurmëshme
18 Më pëlqejnë strukturat turistike me set-in më
të gjërë të shërbimeve në destinacion (all-
inclusiv hotel structures)
19 Më pëlqen vakanca në familje
20 Më pëlqejnë viztorët e vetmuar në pushime
21 Më pëlqejnë ofertat kulturore e historike në
destinacion
22 Më pëlqen të udhëtoj çdo vit në destinacione
turistike
23 Më pëlqen të udhëtoj nëpër destinacione në
periudhat pik
24 Më pëlqen komuniteti mikpritës në
destinacion
25 Unë dua të ndjehem i siguruar gjatë
pushimeve në destinacion
26 Më pëlqen detyrimi dhe kontrolli për zbatimin
e rendit publik në destinacion
27 Unë jam i arsimuar
28 Për mua ka rëndësi gjinia e turistëve në
destinacion
29 I punësuar Po Jo
30 Të ardhurat mujore në 000 Lekë -
30
30-
50
50-
70
70-
100
>1000
Është përcaktuar madhësia e sample të të intervistuarve për të qenë sa më përfaqësuese me
programin statistikor STATA dhe kam përdorur ‘stratified sample’ për përcaktimin e madhësisë
së tij për një ndarje mes sezonalitetit dhe prirjes gjithëvjetore për të lëvizur. Si qarqe kam
zgjedhur Elbasanin, Vlorën, Durrësin, Tiranën dhe Korçën. Madhësia e sample në total është 500
pyetësorë nga të cilët për sezonin e verës 180 dhe në gjithëvjetor 320. Me sezonin e verës janë të
lidhur vetëm qarqet Durrës dhe Vlorë. Përzgjedhja e të intervistuarve ka qenë e rastit, e drejtuar
në vizitorë në hotele pa kufizime moshe, gjinie apo tregues të tjerë të lidhur me punësimin apo
ndonjë tematikë tjetër. Për arsye të rrijtes së cilësisë së pyetësorit dhe të saktësisë së përgjigjeve
e transparencës, të intervistuarit janë ruajtur anonimë.
66
Në fakt, gjatë periudhës së verës intervistova 176 vizitorë vendës e të huaj (113 vendës dhe 63 të
huaj) në qarqet e Durrësit dhe Vlorës, dhe në pjesën tjetër të vitit intervistova 312 vizitorë në të
gjithë qarqet e përzgjedhur (96 në Elbasan gjatë festës së Ditës së Verës dhe Ditës Olimpike në
Gjinar të Elbasanit prej të cilëve 13 të huaj, 34 në Durrës në disa fundjava prej të cilëve 6 të huaj,
43 në Vlorë në festimet e 100 Vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë dhe një fundjavë prej të cilëve
27 shtetas të huaj nga Maqedonia dhe Kosova, 51 vizitorë në qarkun e Korçës gjatë festimeve
për festën e birrës dhe në dy fundjava prej të cilëve 9 të huaj, 88 vizitorë në qarkun e Tiranës në
ditë jave dhe gjatë fundjavave prej të cilëve 54 të huaj). Gjithsej pyetsorit iu përgjigjën 488 të
interviztuar turistë, nga të cilët 172 të huaj. Të intervistuarit ishin të akomoduar në hotele dhe
motele, ku në përgjithësi mungonte klasifikimi i cilësisë i çertifikuar. Nga totali i të
intervistuarve vetëm 72 prej tyre pernotuan në hotele të çertifikuar për cilësi, dhe këta të gjithë
në Tiranë. Të dhënat e pyetësorëve u përpunuan me SPSS e MEGA STATA dhe struktura e
përgjigjeve më shërbeu për të bërë një ekranizim të preferencës së turistëve për elementë të
ndryshëm të ofertës turistike lokale. Duke iu referuar pyetjeve të lidhura më turizmin aktiv dhe
raporte miqësore me mjedisin, klasifikova segmentin që ka preferenca më të larta në një target
prej më shumë se 33% të peshës totale të përgjigjeve për preferencat prioritare, pra me përgjigje
nga 2-1.
Për segmentimin e konsumatorëve të intervistuar sipas gjurmës ekologjike që ata lënë në
mjedisin turistik dhe sipas marëdhënieve që ata paraqesin me këtë mjedis, kam përdorur një
version statistikor të klasifikimit të gjurmës ekologjike në: e lartë, e mesme dhe e vogël.
2.4 OFERTA TURISTIKE DHE QASJA E SAJ NDAJ KËRKESËS
Organizatat e udhëtimeve e turizmit janë pjesë sektorit të shërbimeve në ekonominë kombëtare
dhe atë botërore. Megjithëse udhëtimet e turizmi janë unike në lidhje me marketingun, ato
reflektojnë, zbatojnë modele strukturore të përbashkëta që përcaktojnë përgjigjet marketing. E
veçanta qëndron në karakteristikat disi të ndryshme që kjo industri ka nga industritë tjera që
prodhojnë mallra apo shërbime – standarde, komunikim, vendosje çmimesh, promocion dhe
reklamë etj, ku në bazë të të gjithë këtyre elementëve ka diçka, le të themi fantastike, për t’u
prezantuar ndaj konsumatorëve në një moment, kur ata vërtet janë larg momentit të konsumit.
Në përgjithësi, shërbimi në industrinë e udhëtimeve e turizmit ndryshon edhe ndaj elementëve të
tjerë të sektorit të shërbimeve dhe kjo, sepse ai është më i standardizuar dhe i klasifikuar. Këto
standarde mbeten të tilla gjithnjë, ose për periudha relativisht të gjata. Natyrisht, këtu nuk kemi
të bëjmë me elemente të standardizimit tekniko – teknologjik si në industritë e prodhimit të
mallrave të sanksionuara me çertifikata standardi nacionale dhe ndërkombëtare (ISO, DIN etj).
Në turizëm kemi të bëjmë me klasifikime e standarde që garantojnë cilësinë e shërbimit dhe
67
jepen nga organet përkatëse të përcaktimit të standardeve, si në nivel nacional edhe në nivel
ndërkombëtar. Disa nga veçoritë e kësaj industrie janë:
› Operacionet në shkallë të gjërë (large-scale) të shërbimit dominojnë marketingun e
udhëtimeve të turizmit
Nuk është e lehtë të përcaktosh pikën në të cilën një prodhues shërbimesh bëhet operator në
shkallë të gjërë. Kjo varion në sektorë të ndryshëm të industrisë në lidhje me natyrën e
operacioneve të tyre. Megjithatë, veprimet në shkallë të gjërë në të gjithë botën zakonisht shfaqin
karakteristikat e mëposhtme, të cilat kanë implikime të rëndësishme në veprimtaritë marketing:
1. Prodhim dhe shitje të produkteve të projektuara me porosi, të përsëritëshme, dhe me
cilësi të garantuar dhe të kontrolluar.
2. Markëtim (branding) me mbështetje të fuqishme me reklamë dhe mbajtje të çmimeve
standarde që variojnë sipas vendit dhe kohës.
3. Produkte të vlefshme në shumë vende (të shpërndara kudo)
4. Prodhim dhe vlefshmëri të vazhdueshme gjatë gjithë vitit.
5. Pjesa me e madhe e marketingut e sipërmarrë nga zyrat qendrore të korporatave, të
cilat kontrollojnë dhe drejtojnë aktivitetin e njësive individuale.
Këto karakteristika janë të përbashkëta për pjesën më të madhe të zinxhirëve të shitjes me
pakicë, fast-food, shërbimeve postale, bankave, rent a car dhe korporatave të hoteleve. Ato nuk
vlejnë vetëm për udhëtimet e turizmin. Duhet të pranojmë se ka ngjashmëri të madhe midis
organizatave large-scale të shërbimit dhe prodhuesve të mallrave të prodhuar me procese masive
prodhimi. Është kjo ngjashmëri që e çoi Levit në konkluzionin e diskutimit me siguri të nevojës
për “të industrializuar sistemet e prodhimit të shërbimeve”. Ai spjegoi, se kjo mund të arrihet
nëpërmjet reduktimit të nivelit të diskrecionit të vlefshëm për stafin e shërbimit nëpërmjet
përdorimit të procedurave të standartizuara dhe të përdorimit të asaj që ai e quajti hard, soft and
intermediate technologies (Levit, 1981 : 37).
Shumica e linjave ajrore, grupeve të hoteleve, tour operatorë, zinxhrët e agjencive të vakancave
dhe atraksione turistike më të gjëra, po përpiqen të organizojnë, kontrollojnë dhe lëvrojnë
kapacitetin e tyre të vazhdueshëm prodhues në mënyra ekujvalente, për të njejtat arsye. Qëllimi i
zhvillimeve të mësipërme është standardizimi gjithnjë e më i madh i shërbimeve të ofruara në
sektorin e shërbimit, dhe në veçanti në udhëtime e turizëm, ku përpjekjet për këtë janë evidente
dhe kanë dhënë rezultatet e para.
Ky proces standardizimi nuk duhet ngatërruar me krijimin e kushteve për konsum masiv. Ai më
shumë do të thotë një industri turistike e shkallës, me një produkt turistik të shpërndarë gjërësisht
dhe me cilësi vazhdimisht të kontrolluar. Kjo tendence lidhet më shumë me reduktimin e kostove
nëpërmjet një sërë shërbimesh të standardizuara duke krijuar relativisht kushte për një ekonomi
shkalle. Një element i rëndësishëm për t’u marrë në considerate është dhe niveli i kërkesës e cila
duhet të gjenerojë një potencial të tillë, që të mbështesë kostot e standardizimit. Një gjë është me
68
rëndësi të theksohet në industrinë e udhëtimeve e turizmit, fakti se shpesh standardizimi në
shërbim nuk do të thotë cilësi (cilësia në shërbim lidhet edhe me të qenit i papërsëritshëm).
› Numri i madh i SME është gjithashtu një karakteristikë dominuese në industrinë e
turizmit, megjithëse tingëllon paradoksale
‘Në më të mirën e tyre, bizneset e vogla reflektojnë shumicën e veçorive dhe karakteristikave që
janë unike për destinacionet turistike në të cilat ato operojnë … Sektori ka vibrueshmëri dhe
origjinalitet dhe mund të luajë një rol jetësor udhëheqës në lëvrim ekselence me një personalitet
që bizneset e mëdha nuk mund t’i përgjigjen apo replikojnë….Më e keqja, megjithatë, bizneset e
vogla marrin vendime për mbijetesën, që fizikisht degradojnë atraktivitetet e mjedisit lokal,
dëmtojnë imazhin e destinacioneve dhe tërhiqen e orientohen në klientelën që shpenzon më pak.
(Middleton, INSIGHTS, 1997)’
Brenda sektorit të SME-ve (ndërmarrje që kanë jo më shumë se 250 puntorë) shohim një rritje
evidente në turizëm, ku grupi i SME-ve me më pak se dhjetë punonjës ka karakteristikë unike që
meritojnë një vëmendje të veçante për përformancën dhe suksesin e tyre. Ato identifikohen si
mikro-biznese për t’i dalluar brenda sektorit të SME-ve dhe janë pjesa më e madhe e SME-ve
(numërohen si nëntë në dhjetë SME). Në fakt shumica e tyre punësojnë rreth pesë persona dhe
një pjesë dërrmuese janë vetëm me një punonjës, pronarin. Numërohen të jenë rreth 2,5 milion
ndërmarrje të tilla në Europë në sektorin e turizmit (deri në fund të 2013). Vlerësohet se për çdo
kompani të madhe në industrinë e turizmit në botë ka 1000 mikro-biznese. Edhe pse në shumicën
e rasteve interesat e tyre për zhvillim biznesi injorohen, kolektivisht ato sigurojnë pjesën më të
madhe të shërbimeve dhe atraksioneve për vizitorët.
Kompanitë e mëdha sigurojnë transport ajror ose tjetër, grupet globale të hoteleve sigurojnë
standardet më të larta të akomodimit, por pak turistë motivohen nga shërbime të tilla për të
shkuar me pushime.
Disa karakteristika të veçanta të shërbimeve turistike janë:
1. Sezonaliteti dhe varijime të tjera në modelet e kërkesës. Kjo është një karakteristikë
e shumicës së tregjeve të turizmit për kënaqësi. Kjo për shkak se kërkesa për turizëm
e udhëtime lëviz e ndryshon shumë sipas stinëve të vitit. Kështu, sipas vend ndodhjes
së tyre të banimit vizitorët preferojnë sezone të ndryshme të vitit për të bërë pushimet
e tyre. Disa preferojnë të lëvizin në verë dhe disa të tjerë në dimër. Këto kushte në
lëvizjen e vizitorëve bëhen akoma më të mprehta, kur kemi parasysh vakancën në
familje e cila kushtëzohet nga shkollat e fëmijëve, apo aktivitete të tjera të lidhura me
tipin e punës së bashkëshortëve. Si rezultat i sezonalitetit, shumë biznese turizmi që
merren ekskluzivisht me tregun e pushimeve (holiday market) varijojnë nga një
periudhë pik prej 90-100% shfrytëzim të kapacitetit në rreth 16 javë ne vit, në nivele
30% shfrytëzim ose më pak për rreth 20 javë në vit. Vërejmë gjithashtu edhe mbyllje
sezonale të shumë hoteleve e strukturave turistike. Situata të ngjashme vërejmë edhe
përsa i përket restoranterisë, ku perveç sezonalitetit vërejmë edhe lëvizje në ditë të
69
ndryshme të javës. Kështu, restorantet e qytetit kanë më shumë punë gjatë javës dhe
në weekend shumë më pak, ku puna më e madhe bie mbi restorantet apo pikat e
mjediset rekreative jasht qyteteve.
2. Kosto të larta fikse veprimi, të lidhura me domosdoshmërinë e kapaciteteve fikse
gjatë gjithë kohës, pavarsisht nga norma e shfrytëzimit. Kur analizohen fitimet dhe
humbjet në aktivitetet turistike, vërehet në përgjithësi një nivel i lartë kostosh fikse të
lidhura me mirmbajtjen dhe shfrytëzimin e strukturave turistike, sidomos të lidhura
me momentet, kur ato janë në gatishmëri dhe nuk shfrytëzohen, si edhe një nivel i
ulët kostosh të ndryshueshme në raport me ato fikse. Për këtë arsye ato shpesh
tentojne të kthejnë në të varijueshme disa kosto fikse duke i klasifikuar në shpenzime
fikse variable. Në rastin e turizmit ato kryhen për të gjithë kapacitetin pritës, edhe pse
nuk është e sigurtë nëse do të shfrytëzohet një përqindje e mjaftueshme e kapacitetit
të strukturës e nevojshme për të dalë mbi pikën kritike nën një çmim mesatar të
caktuar. Për këtë arsye shpesh aktorët e kësaj industrie tentojnë të gjenerojnë kërkesë
ekstra nëpërmjet metodash nxitëse ose shërbimesh të ndryshme nga vakanca klasike.
Në disa raste ndërmarrjet e mëdha të turizmit janë të detyruara të operojnë me marzhe
shumë të ulta për të mbetur në kushtet e ekonomisë së shkallës. Kur më tej marrim në
konsideratë momente krize ekonomike të cilat prekin shumë lehtë industrinë e
udhtimeve e turizmit, këto probleme bëhen jetësore, të mbijetesës, sidomos për
bizneset e mëdha.
3. Ndërvartësia e produkteve turistike. Shumica e vizitorëve synojnë të kombinojnë më
shumë se një shërbim në një vakancë. Ata zgjedhin midis akomodimit, udhëtimit,
atraksioneve, bukurive natyrore, faciliteteve, kulturës, lehtësive të check-in, sigurimit
shëndetësor dhe sigurime të tjera, pronësisë mbi vakancën, mundësisë së zgjedhjes së
shumë destinacioneve etj. Kjo ndërvartësi është quajtur nga Krippendorf (1971)
complementarity. I njejti koncept shfaqet si ‘partnership’ në USA nga Morrison
(1989: 175).
E parë thjesht, përgjigja e parë e marketingut ndaj këtyre karakteristikave është të menaxhojë ose
manipulojë kërkesën për një periudhë afat-shkurtër (short-run point of view).
Sa më shumë një organizatë të dijë rreth konsumatorëve të saj dhe atyre që do të ketë në të
ardhmen – nevojat dhe dëshirat e tyre, qëndrimet dhe sjelljen e tyre – aq më mirë ajo do të dijë të
dizenjojë dhe zbatojë përpjekjet e saj marketing të nevojëshme për të stimuluar vendimin e
blerjes së konsumatorëve. Përpjekjet marketing duhet të jenë si strategjike, afat-gjata duke
reflektuar vizionin e firmës për të ardhmen, ashtu edhe taktike, me rol afat-shkurtër. Ajo pra ç’ka
mbetet e rëndësishme, është manipulimi i konsumatorëve në mënyrë të vazhdueshme ditore ose
javore për:
(a) së pari, për të shfrytëzuar fluksin e rregullt ditor të kapaciteteve të vlefshme, të
pandashme (ajo ç’ka mbi bazën e analizave është vlerësuar si kërkesë e rregullt)
(b) së dyti, për të gjeneruar shitje shtesë ose marxhinale, që prodhojnë të ardhura me
kosto ekstra shumë të ulta.
Sa më mirë të jetë projektuar produkti për t’iu përgjigjur kërkesave dhe pritjes të konsumatorëve,
aq më e lehtë bëhet detyra për menaxherët e kësaj industrie.
70
Karakteristikat e marketingut që me kombinimin e tyre sjellin një aspekt disi të veçantë në
industrinë e turizmit jane:
1. Karakteristikat e kërkesës
2. Karakteristiket e ofertës
3. Produktet dhe çmimet që bëjnë të mundur pikëpjekjen e ofertës me kërkesën
4. Karakteristikat e promocionit të përdorur për të influencuar mbi kërkesën
5. Karakteristikat e shpërndarjes të përdorur për të lehtësuar blerjen
Mbi bazën e këtyre pesë karakteristikave dhe kombinimit të tyre, është e mundur të konkludojmë
në tre propozime rreth marketingut në udhtime e turizëm, që janë të vlefshme për të gjitha format
që ai merr:
1. Në kontekstin e mundësive dhe kufizimeve që lindin nga mjedisi i biznesit i një tregu
global në përgjithësi, produktet në turizem dizenjohen, përshtaten dhe promovohen
për t’iu përgjigjur nevojave, pritjeve dhe interesave afat-gjata të konsumatorëve të
ardhëshëm. Ky është terreni i përbashkët i marketingut të produktit turistik për të
gjithë format e marketingut të konsumit dhe këndi i nisjes për të gjithë teorinë e
marketingut.
2. Produktet e shërbimit në përgjithësi kanë karakteristika të veçanta të pandashmërisë
dhe prishëshmërisë, të cilët ngrejnë nevojen e një zbatimi të ndryshëm të variablave
tradicionale të marketingut miks. Kjo është e përbashkëta me teorinë e zhvillimit të
marketingut të shërbimeve si dallim nga marketingu i mallrave.
3. Marketingu i udhëtimeve e turizmit është i modeluar dhe i përcaktuar nga natyra e
kërkesës për turizëm dhe karakteristikat e operimit të industrive që furnizojnë produkt
turistik. Format e promocionit dhe shpërndarjes të përdorura për udhëtime e turizëm
kanë karakteristikat e tyre të veçanta, që dallojnë në përdorimin e tyre në krahasim
me industritë e tjera. Këto karakteristika formojnë bazën e përbashkët mbi të cilën
mbështetet marketingu për udhëtime e turizëm.
2.4.1 PROJEKTIMI AKTUAL I OFERTËS TURISTIKE DHE RAPORTI I SAJ ME MJEDISIN
DHE DESTINACIONIN TURISTIK
Një orientim marketing është një formë e veçantë kulture biznesi që reflekton qëndrime drejtimi
me vështrim kah jasht ndërmarrjes – outward-looking. Ky orientim, i organizuar rreth një
njohurie të detajuar ndaj konsumatorëve ekzistues e perspektivë, do të thotë të jesh shumë
replikues dhe proaktiv ndaj dinamikave vazhdimisht në ndryshim të mjedisit të biznesit brenda të
cilit veprojnë organizatat e biznesit. Shumica e menaxherëve zakonisht nuk merren direkt me
matjen e të gjithë faktorëve që ndikojnë mbi tregun total dhe ndryshimet në të, por vazhdimisht
janë të përfshirë në interpretimin e ndryshimeve të tilla dhe të vendosin se si mund t’iu përgjigjet
më mirë kompania e tyre këtyre faktorëve e ndryshimeve, te cilët i bëjnë konsumatorët gjithnjë e
më kërkues për udhëtime e turizëm. Kjo tashmë është një tendencë zhvillimi global në industrinë
e udhëtimeve e turizmit.
71
Në të gjitha vendet e zhvilluara duke pas parasysh një klimë më konkuruese biznesi në fillim të
shekullit XXI, bizneset në udhëtime e turizëm duhet t’i përgjigjen një konsumatori më kërkues
ndaj shërbimeve të tyre. Gjatë dy dekadave të fundit vërehet, se konsumatorët janë bërë
mesatarisht;
Më të pasur, e matur kjo si e ardhur për frymë, pronësi mbi prona të paluajtëshme
dhe të tjera pasuri e facilitete.
Të edukuar më mirë dhe më të interesuar për arsimim.
Më të shëndetëshëm dhe të interesuar në aktiviete me përfshirje të lartë.
Më jetëgjatë dhe më të dhënë pas disa argëtimeve mbas moshës mbi-pesëdhjetë –
senior citizens.
Më të orientuar drejt kënaqësisë kur flasim për totalin e orëve në punë, si edhe për
kohën e daljes në pension.
Më të dalë – udhëtojnë më shumë – kur kemi parasysh, se iu duhet vazhdimisht të
udhëtojnë për punë dhe biznes, si edhe për pushime e kënaqësi, duke rritur në këtë
mënyrë numrin e eksperiencave të udhëtimeve ndërkombëtare.
Më të ekspozuar ndaj medias dhe informacionit në përgjithësi.
Më të ambjentuar me IT.
Më heterogjenë dhe individualistë në kërkesat dhe pritjet e tyre.
Më të ndryshëm nga pikpamja kulturore e lidhur me origjinën etnike, si edhe me
rangun e tyre të stileve të jetës së zgjedhur.
Këto vërtetojnë ekzistencën e konsumatorëve më të ndryshëm, me eksperiencë në udhëtime e
turizëm, më kërkues, më të ndërgjegjshëm për cilësinë e shërbimit dhe përgjithësisht më të
sofistikuar në këtë fillim të mileniumit. Kjo spjegon edhe faktin se konsumatorët janë më
agresivë përsa i përket mbrojtjes së të drejtës së tyre konsumatore, sidomos kur flitet për
fiabilitetin e produkteve turistike.
Këto karakteristika diktojnë edhe faktorët përcaktues të kërkesës për produkt turistik. Në këtë
aspekt është e rëndësishme të dallojmë determinantët, faktorët përcaktues, nga motivimet.
Determinantët janë faktorë ekonomikë, teknologjikë, kulturorë, socialë e politikë që veprojnë në
çdo shoqëri, të cilët udhëzojnë e shpesh kufizojnë kërkesën për udhëtime të një popullsie.
Motivimet, janë faktorë të brendëshëm që stimulojnë sjelljen, brenda individëve, të shprehur si
nevoja, kërkesa dhe dëshira që influencojnë vendimet dhe zgjedhjet turistike. Në vazhdim, do të
shohim tetë determinantë të parë veçmas dhe të kombinuar.
Kategoritë kryesore të determinantëve që përcaktojnë kërkesën për udhëtime e turizëm janë:
› Faktorët ekonomikë dhe çmimet krahasuese
› Demografia duke përfshirë dhe arsimimin
› Gjeografia
› Qëndrimet social-kulturore ndaj turizmit
72
› Lëvizëshmëria
› Roli rregullator i qeverisë
› Komunikimi dhe media
› ICT
Mbi bazën e modifikimeve që kërkesa pëson nga veprimi i përcaktuesve të mësipërm, ndryshon
edhe oferta për produkte turistike e cila është bërë gjithnjë e më komplekse. Shoqëritë dhe
bizneset turistike gjithnjë e më shumë shkojnë drejt ofertave në formë pakete.
1. Faktorët ekonomikë dhe çmimet krahasuese
Nëse determinantët e tjerë mbeten të pandryshuar për periudha kohe relativisht të gjata, ka një
lidhje shumë direkte midis performancës së ekonomisë së një vendi, veçanërisht të ardhurës
mesatare të disponueshme të popullsisë së tij, dhe volumit të kërkesës që ai gjeneron për
udhëtime për pushime dhe kënaqësi.
Çmimet krahasuese. Çmimi në sytë e konsumatorit përfaqëson koston e operacioneve të tij
blerëse. Ai është i lidhur me fuqinë blerëse dhe dëshirën për të shpenzuar dhe reflekton faktorët
ekonomikë. Kjo nuk është një lidhje e thjeshtë. Megjithatë, ai mbetet edhe në industrinë e
udhëtimeve e turizmit treguesi më i ndjeshëm në performancën e ndërmarrjeve turistike dhe të
produkteve të tyre. Në këtë industri ai merr akoma më shumë formë krahasuese, kur kemi
parasysh, se produktet turistike shiten në më të shumtën e rasteve në formë pakete dhe përfshijnë
struktura, atraktivitete e forma pushimi nga më të ndryshmet për nga tipologjia e forma dhe mjaft
të klasifikuara nga aspekti i cilësisë.
2. Faktorët demografike
Disa prej tyre më të rëndësishmit janë mosha e popullsisë, klasat sociale dhe të ardhurat e
përdorura për banesa, madhësia dhe forma e banesave, numri i divorceve dhe rimartesave, dhe
eksperienca kombëtare në arsimim, në veçanti në atë universitar. Kështu p.sh., shohim gjithnjë e
më shumë njerëz në kërkim të një prone të dytë për pushime e kënaqësi. Gjithashtu, mosha e
rritur e popullsisë, rritja e personave që gëzojne më shumë vite në pension, ka shtuar numrin e
personave që kërkojnë të udhëtojnë për kënaqësi e pushime. Niveli i lartë i arsimimit ka bërë të
mundur që njerëzit të kenë një informacion më të lartë në sajë të cilësisë së tyre intelektuale. Të
gjitha këto tendenca kanë çuar në dekadën e fundit në më shumë segmentim dhe marketing niche
në produktet turistike.
3. Faktorët gjeografikë
Ngritja e një niveli të lartë infrastrukture bën të mundur gjithnjë e më shumë, që konsumatorët e
produktit turistik t’i afrohen atraksioneve të natyrës dhe bukurive të saj. Kjo vihet re si në rastin e
pushimeve apo vizitave të tipit safari ose udhëtime në natyrë, ashtu edhe në vakancat tipike, ku
një rëndësi të madhe marrin le gitte turistiche (xhirot tematike në natyrë). Këtë e kanë ndihmuar
73
gjithashtu edhe zbulimet dhe nxjerrja në evidencë e atraksioneve të tilla si objekte kulturore të
antikitetit, kultura dhe qytetërime të lashta, atraksione natyrore të kultivuara etj.
4. Qëndrimet social-kulturore që influencojnë mbi turizmin
Siç e trajtuam edhe më lart, megjithë rritjen ekonomike të vendeve të ndryshme dhe pjesën e
kërkesës totale për konsum që i takon turizmit, një faktor mjaft më i rëndësishëm për t’u
konsideruar nga ana e manaxherëve të marketingut janë qëndrimet dhe sjellja e përgjithëshme e
tregjeve potenciale në rritje ndaj udhëtimeve e turizmit në krahasim me produkte të tjera të
kënaqësisë të cilat mobilizojnë gjithashtu interesa, para dhe kohë të konsumatorëve.
Qëndrimet në përgjithësi formohen nga ide, preferenca, besime fetare, dyshime dhe frikë
(pasiguri), aspirata që njerëzit kanë në lidhje me mënyrën e tyre të jetesës. Ato variojnë sipas
kulturave të ndryshme që kanë popullsitë dhe tregjet e formuara prej tyre.
Një kërkesë e rëndësishme është bërë vëmendja që vizitorët i kushtojnë ekologjisë dhe
mirëmbajtjes së territorit në strukturat turistike e lidhur kjo edhe me kërkesa shëndeti të
vizitorëve.
5. Faktorë të lëvizëshmërisë personale
Aftësia lëvizëse gjithnjë e më e madhe e njerëzve si pasojë e motorrizimit të tyre e bën akoma
më të madhe kërkesën e njerëzve për t’u spostuar nga vendi i tyre i rutinës së përditëshme drejt
atraksioneve dhe destinacioneve turistike, e vënë re kjo më shumë në turizmin ditor.
6. Faktori i rolit rregullator të qeverisë
Qeveritë gjithashtu ndërhyjnë në tregje për katër arsye kryesore që direkt influencojnë mbi
kërkesën dhe ofertën, dhe shpesh kanë një ndikim të veçantë në turizëm:
1. E para, është për të siguruar konkurencë të pastër midis bizneseve furnizuese të
produkteve në përgjithësi dhe atyre turistike në veçanti. Kjo zakonisht nënkupton
ndalimin e krijimit të monopoleve, karteleve ose oligopoleve, për t’i krijuar
hapësirë dhe shanse të barabarta të gjithëve në një konkurence të hapur.
2. E dyta, për të siguruar që konsumatorët të kenë të drejta dhe mundësi zgjedhje
midis furnizuesve, shpesh edhe në mënyrë të detyruar me ligj.
3. E treta, është për të influencuar me modele të tilla në treg nën kontroll qeveritar,
si përcaktimi i kohës së pushimeve në shkolla, kontrolli mbi vizat për lëvizjen e
qytetarëve, si edhe të njoftimeve që i bëjnë popullatës për zonat që nuk duhet të
frekuentojnë për të parandaluar rreziqe të ndryshme.
4. E katërta, relativisht e re, por që pritet të ketë një ndikim të madh në udhëtime e
turizëm, është të sigurojë se zhvillimi i projekteve të propozuara dhe praktikat e
bizneseve ekzistuese nuk dëmtojnë mjedisin.
Në kontekstin e arsyeve të mësipërme, shohim të rregulluara në formë legjislacioni, rregullime
për transportin, tour operatorët dhe hotelet dhe mënyrat e organizimit të tyre, duke pasur shpesh
74
legjislacion tatimor të veçantë për këto aktivitete (rregullimi i pagave dhe çmimeve nga ana e
qeverisë në sezonet turistike – rasti i Suedisë), sisteme rezervimi online duke shtuar mënyrën e
prenotimit fai da te, si edhe rregullime ligjore për mjedisin.
7. Faktori i komunikimit dhe masmedias
Në mënyre të veçantë ky ndikon në rastin e industrisë së udhëtimeve e turizmit, kur kemi
parasysh se kerkesa për produkte turistike është e vendosur në vendet e origjinës së
konsumatorëve, larg destinacioneve e atraksioneve turistike, gjë që vështirëson verifikimin e
kontrollin e produkteve turistike para zgjedhjes. Përdorimi i medias dhe i publicitetit si edhe IT
për promocionin e këtyre produkteve, ka bërë më të imagjinueshme atëç’ka konsumatorët presin
të gjejnë në destinacione, si edhe ka rritur mundësinë e tyre për t’u ankuar ligjërisht për
pasaktësitë rreth produktit turistik të blerë.
Në të njejtën kohë, magjepsja që media dhe kanalet e komunikimit modern ofrojnë për
konsumatorët, pershtatet mjaft me atë magjepsje që në të vërtetë ofron një vakancë, duke rritur
në këtë mënyrë motivimin e konsumatorëve për konsum të produkteve turistike, duke i
shndërruar këto motive shpesh në ekzigjencë dhe nevojë jetike.
8. Informacioni dhe teknologjia e komunikimit
Në vazhdim të ç’ka thamë më sipër, është bërë gjithnjë e më evidente nevoja për ICT, mbasi
njerëzit kanë gjithnjë e më pak kohë në dispozicion për të permbushur sa më plotësisht nevojat e
tyre për konsum. Ky faktor bën të mundur shfrytëzimin e kohës për pushim dhe ambjentet
familjare e të zyrës për porositjen dhe blerjen e produkteve turistike në mënyrë sa më vizive dhe
duke nxitur mjaft imagjinatën rreth destinacioneve e atraksioneve në to.
Disa karakteristika te lidhura me kërkesën e lartë ose të ulët për produkte turistike janë52
Karakteristikat e një Propensiteti të ulët Karakteristikat e një Propensiteti të lartë
E ardhur e ulët për familje E ardhur e lartë për familje
Familje me një person të punësuar Familje me dy ose më shumë persona të
punësuar
Banues në komunitet fashatar Banues në qytete
I arsimuar deri në moshë të vogël (nivele të
ulëta arsimimi)
Diplomë ose nivele të tjera të arsimit të lartë
Njerëz të moshuar (80+) Njerëz të rinj dhe “kërkues strehëzash”
52
Marketing on Travel and Tourism, Middleton 2001
75
Jo akses në transportin privat Dy ose më shumë vetura për familje
Tre ose më pak javë pushime të paguara Gjashtë ose më shumë javë pushime të paguara
Jo akses në internet Akses në internet në punë dhe shtëpi
Table 3: Prirja për të lëvizur (propensity to move)
Në kolonën e parë kategorizohen njerëz me prirje të ulët për të lëvizur drejt destinacioneve
turistike, apo për qëllime të tjera. Në kolonën e dytë kategorizohen ata me prirje të lartë.
Prirja për pushime është një matëse e pjesës së popullsisë që largohet me pushime në një vit.
Natyrisht, disa njerëz bëjnë vetëm një vakancë, ndërsa disa të tjerë bëjnë më shumë. Në lidhje
me këtë është e rëndësishme të masim dhe dallojmë midis prirjes bruto dhe prirjes neto për
pushime të përcaktuara si më poshtë:
› Prirja neto – Net Propensity - është proporcioni/pjesa e popullsisë që ndërmerr të
paktën një pushim në një periudhë vjetore.
› Prirja bruto – Gross Propensity – është numri total i pushimeve/lëvizjeve të
ndërmarra, i shprehur në raport ndaj popullsisë (Shumëzimi i numrit të llojeve të
pushimeve me numrin mesatar të pushimeve të bëra për çdo lloj – i ponderuar)
I matur në mënyrë vjetore për më shumë se një dekadë, është e rëndësishme të vleresohet
shtrirja, zgjerimi në të cilin një treg për udhëtime e turizëm është duke rritur madhësinë e tij si
pasojë e rritjes së penetrimit (shumë më tepër njerëz ndërmarrin udhëtime larg shtëpisë), ose për
shkak të rritjes së intensitetit (të njejtit njerëz që ndërmarrin shumë udhëtime në një vit). Të dyja
këto janë të rëndësishme për matjen e segmenteve të tregut.
2.5 MJEDISI DINAMIK I BIZNESIT: MOTIVIMET INDIVIDUALE DHE SJELLJA
BLERËSE
Prirja për të bërë udhëtime e turizëm spjegon nivelin e përgjithshëm të kërkesës së gjeneruar në
vende të ndryshme, por nuk spjegon zgjedhjet individuale të produktit turistik që kryhen nga
njerëz të ndryshëm. Për të hedhur dritë mbi arsyet pse dhe si konsumatorët bëjnë zgjedhjet e tyre
në turizëm, duhet të merren në shqyrtim motivimet që çojnë në vendimin për të zgjedhur. Përveç
faktorëve të jashtëm që analizuam, shumë deçizivë në vendim marrje, është e nevojshme për
drejtuesit e marketingut të kuptojnë gjithashtu, se si proçeset e brendëshme psikologjike
influencojnë mbi individët në zgjedhjet që ata bëjnë midis destinacioneve të ndryshme për
vakanca dhe tipeve të veçanta të produktit turistik. Njohja e këtyre proçeseve është mjaft e
76
rëndësishme, sepse janë pikërisht ato që udheheqin sjelljen e konsumatorëve, dhe do na
ndihmonin të merrnim vendimet e duhura marketing.
Proceset e brendëshme psikologjike në marketing njihen me termin sjellja në blerje. Influencat
psikologjike ose të brendëshme që ndikojnë mbi zgjedhjet individuale njihen me termin
motivime. Nëse do të analizonim një blerës potencial vakancash që ka një propensitet mjaft të
lartë për të udhëtuar, do të kuptonim se cilët faktorë motivues do të ndikonin mbi zgjedhjen e tij
midis llojeve të vakancave, sa kohë para do të mendonte ai të vendoste për vakancën e tij, ose më
tej pse t’i shpenzojë paratë e tij për vakanca, kur mund të blejë gjëra të tjera që kanë një shtrirje
më të gjatë në përdorim dhe mund të jenë edhe më të nevojëshme për jetën e përditëshme. Një
përgjigje e plotë dhe e saktë që të kënaqë njëherësh të gjitha dilemat e këtij konsumatori është e
vështirë dhe thellësisht stokastike. Por kur ne arrijmë të thellohemi në ndarjen e njerëzve sipas
prirjeve e shijeve në lidhje me produkte të veçanta, sipas nevojave që ata duan të përmbushin me
secilën lloj vakance dhe aktiviteteve që preferojnë të gjejnë në strukturat turistike, do të jemi më
mirë në gjendje të formulojmë produktin, ose paketën e produkteve dhe të komunikojmë
përfitimet që rrjedhin nga përdorimi i tyre për një audience target të vizitorëve potencialë.
Në mënyrë më të grupuar dhe klasifikuar se sa më lart, duke iu referuar Valene Smith (1977),
Murphy (1985), McIntosh e Goeldner (1990) dhe Middleton e Clarke (2001) mund të rendisim
këto motive të para si kryesore në formimin dhe lindjen e nevojës për pushime e udhëtim, si edhe
të sjelljes në zgjedhjen dhe blerjen e produkteve turistike:
Motive të lidhura me biznesin/punën
› Ndjekja e biznesit në sektorët publikë e privatë, konferencave, mitingjeve,
ekspozitave dhe kurseve të shkurtra të trajnimit.
› Udhëtime larg shtëpisë për qëllime detyre në punë, duke përfshirë këtu edhe
personelin e linjave ajrore e të tjera të transportit – stjuardesa, kapitenë,
komandantë, shoferë, teknikë e inxhinierë.
Motive fizike e psikologjike
› Pjesëmarrja në sporte në salla të mbyllura dhe aktivitete rekreative të jashtme të
tilla si golf, ecje apo shëtitje me ritëm të lartë, vozitje me barka, rrëshkitje me ski.
› Ndërmarrje aktivitetesh në lidhje me forcimin e shëndetit, fitnes, dhe rikuperim
fizik.
› Pushim absolute, relaks, përgjithësisht, largim nga stresi i jetës së përditëshme.
› Kërkim ngrohtësie, rrezesh dielli, relaks absolut në plazh.
Motive të edukimit kultural, psikologjik, personal
› Pjesëmarrje në festivale, teatër, muzikë, muzeume – si spektator, aktor, ose
vullnetar.
77
› Pjesëmarrje në aktivitete të interesit personal, duke përfshirë kurse kualifikimi
dhe aktivitete që përfshijnë qëllime intelektuale, profesioni ose kënaqësie e
pushimi.
› Të vizitosh destinacione për shkak të trashëgimisë kulturore ose natyrore (duke
përfshirë dhe ekoturizmin).
Motive sociale, ndërpersonale dhe etnike
› Kënaqësia e rretheve shoqërore dhe vizitat me shokë dhe të afërm.
› Udhëtim për raste detyrimesh shoqërore – dasma ose funerale.
› Shoqërim partnerësh që udhëtojnë për arsyet e tyre, biznesi ose sociale.
› Vizita në vendlindje dhe eksplorim rrënojash historike.
Motive zbavitje, dëfrimi, kënaqësie, lojrash e kalimi kohe
› Ndjekje sportesh dhe spektator aktivitetesh të tjera.
› Vizitim parqesh tematike dhe parqesh dëfrimi.
› Ndërmarrje shoping jo rutinë, por për kënaqësi.
Motive fetare
› Pjesëmarrje në pelegrinazhe.
› Tërheqje në vende të largëta për qëllime meditimi e studimi.
Nëse do t’i referoheshim Synergy Consulting – UK, e cila ka bërë studime mjaft të vlefshme në
këtë aspekt, ashtu si edhe shumë institute të tjerë kërkimi, do ta ndanim popullsinë në tre grupe të
mëdha bazë që lidhen dhe ndihmojnë kuptimin e shumë realiteteve në sjelljen blerëse, duke
përfshirë dhe udhëtimet e turizmin. Ka edhe një ndarje tjetër të bërë nga VALS – USA (Values
And Life Style) në tetë kategori, por ndarja e parë në tre grupe është më përgjithësuese dhe në
parim predikohet e njejta ide apo teori – të ndash tregun sipas shijeve dhe sjelljeve:
Grupe të orientuar nga ajo ç’ka kanë, nuk preferojnë ndryshimin. Këta janë njerëz të të
gjitha moshave, në më të shumtën njerëz në pozicion të ulët socio-ekonomik, qëndrimet e
të cilëve dhe modelet e sjelljes udhëhiqen nga frika për të ardhmen dhe nevoja për siguri.
Shumë prej tyre janë të vjetër në moshë dhe në situatë të pafavorëshme ekonomike dhe
jetojnë nën frikë të vazhdueshme, se mos humbin para e të ardhura, mos sëmuren ose
mos humbin atë ç’ka kanë arritur – stabilitet dhe qëndrueshmëri në jetën e tyre. Të tjerët
jetojnë nën frikën e humbjes së punës, paaftësisë për të paguar shpenzime të tilla si për
vdekje, shkollim ose kredi apo probleme madhore në jetë. Vleresohet se të paktën në
vendet me ekonomi të zhvilluara kjo pjesë e popullsisë zë rreth 20%. Në Shqipëri ky
segment zë më shumë se 40% të popullsisë.
Grupe të orientuar jasht. Njerëz të të gjitha niveleve dhe grupeve sociale me të ardhura të
mjaftueshme dhe të sigurt për sigurinë e tyre, si edhe të aftë të ushtrojnë blerje dhe
zgjedhje sipas preferencave të tyre dhe perceptimit që kanë për cilësinë e jetës. Këta
78
motivohen nga preferencat e grupeve që frekuentojnë – moderne dhe cilësore, tërhiqen
nga fashion dhe janë të hapur ndaj ndikimit të mediave dhe mesazheve e aktiviteteve
promocionale. Aktualisht, janë grupi më i madh, kur kemi parasysh vendet e
industrializuara dhe ato me ekonomi e industri të zhvilluar.
Grupe të orientuara nga brenda. Këtu hyjnë njerëz të të gjitha kategorive dhe niveleve të
të ardhurave. Ata janë në më të shumtën e rasteve të arsimuar dhe jo në moshë shkolle,
zakonisht përtej të dyzetave, që kanë arritur një farë vetëbesimi, maturie të personalitetit
dhe tolerancës për të qenë të aftë të jetojnë lehtësisht me vete dhe me persona të tjerë
shoqërisht të të njejtit rang. Ata janë të prirur për aktivitete rekreative, estetike, me shije,
kulturore që i përgjigjen perspektivave të tyre të stilit të jetës. Ata prefrojnë
vetëmbështetje, vetëshprehje dhe vetërealizim. Këtë e kërkojnë jo në grupe të mëdha dhe
diversive, por në ambjente që iu përgjigjen klasit të tyre. Është një grup gjithnjë në rritje,
kur kemi parasysh treguesit në rritje të mirëqenies në përgjithësi në vendet e zhvilluara.
Grupimi i njerëzve sipas motivimit i bërë më lart shërben për të vërejtur divergjencën e madhe të
atyre mundesave e nevojave ç’ka motivojnë njerëzit, por që nuk tregojnë arsyet pse individë të
veçantë kanë motive të veçanta, as nuk spjegojnë proceset nëpër të cilat ato marrin vendimet për
të udhëtuar. Për ta kuptuar këtë, në mënyrë metaforike, është e nevojshme të vendosësh individin
në mikroskop dhe të de-konstruktosh, zbërthesh vendimin e blerjes në pjesë përbërëse të tij, ku
procesi i motivimit dhe i stimulimit të dëshirës për të konsumuar dhe blerë është ai më i
rëndësishmi. Modelet klasike ekonomike bazohen në sjelljen blerëse, ku treguesi kryesor i
vendim marrjes është çmimi. Konceptet e bazuara në reagimin ndaj çmimit dhe në elasticitetin e
çmimit ndaj kërkesës janë padyshim mjaft relevante edhe në fushën e udhëtimeve e turizmit, por
ato bazohen zakonisht në presupozime të sjelljes racionale.
Të tjera, influenca jo racionale sjelljeje mbi individët janë po aq të rëndësishme në projektimin e
marketingut miks. Kur kemi parasysh se vazhdimish krijohen segmente të sofistikuara tregu të
bazuara në misticitetin e sjelljes së individëve, këto influenca të tjera në sjellje kanë një rëndësi
të rritur, më të madhe. Në këtë kuadër marrin një rëndësi të veçantë stimujt në krijimin e
informacionit paraprak të nevojshëm për kuptimin e nevojave të brendëshme dhe zgjimin e
kërkesave të reja në mendjet e konsumatorëve. Kur kemi parasysh nivele shumë të diversifikuar
të zhvillimit intelektual të konsumatorëve, është e rëndësishme të kuptohet procesi i stimulimit
dhe i nivelit të ngarkesës dhe komplikimit të informacionit për ta. Në këtë mënyrë mund të
kuptohet më mirë dhe procesi i marrjes së vendimit për blerje.
Bazuar në të dhënat e analizuara këtu më lart lidhur me motivimet dhe preferencat e tendencat
konsumatore për produktet turistike, mobiliteti dhe dinamizmi i tyre në prirjen për të lëvizur drejt
destinacioneve turistike rriten ose ndikohen në mënyrë të rëndësishme nga dëshira e tyre për
relaks, atraksione në destinacion, kulturë dhe mjedis ekologjikisht të pastër e miqësor. Këto
preferenca thellohen akoma më shumë nëse analizohen së bashku me elemente të jetesës së
përditëshme rutinë të individëve si intensiteti dhe ngarkesa në punë, oraret e zgjatura të punës
79
dhe aktivitetit profesional, konsumi i pushimeve javore dhe orëve jasht orarit zyrtar të punës për
aktivitete ekonomike, ose punë për të rritur të ardhurat në një shoqëri me nevoja konsumatore
gjithnjë në rritje, stimulimit të konsumit përtej mundësive për plotësimin e tij me të ardhurat nga
puna nëpërmjet metodave borrowing të aplikuara nga shitësit e mallrave e shërbimeve, zhurma e
tejkaluar në zonat urbane, ndotja urbane e tejrritur, intensiteti i lartë i kontakteve gjatë ditës si
pasojë e rritjes së dendësisë së popullimit në zonat urbane, shpesh prania e përforcuar e rendit
publik që kufizon aktivitete në liri të plotë veprimi sipërmarrës për argëtim, kunkurenca e ashpër
sociale për pozicione hierarkike në mjedisin social, elementë të karrierës profesionale, që rëndom
zënë orët e ditës rutinë me aktivitete që mbajnë lart intensitetin e jetës në zonat urbane.
Në kushte të një mjedisi social dhe kolektiv të rënduar me elementë detyrues që imponojnë stile
jete me liri mjaft të kufizuar veprimi individual, ku aftësitë sipërmarrëse për argëtim dhe kalim të
kohës së lirë, dëshirat për relaks absolut dhe për aktivitete në rrjedhje të lirë, kërkesa për hapësira
mjedisore ose destinacione të pandotura dhe larg zhurmës urbane, dëshirat për elementë me nivel
atraksioni të lartë për konsum - kulturë dhe histori, pra bashkësia e motivimeve për të rritur
propensitetin për të udhëtuar ndryshojnë rëndësishëm për nga rëndësia midis tyre, me një rëndësi
të rritur të këtyre të fundit të përmedura në këtë paragraf, dinamizmi i kërkesës për produkt
turistik është shumë i lartë, dhe po kështu mobiliteti i saj i lidhur me shtrirjen kohore të
preferencave për turizëm. Në këtë situatë marrin rëndësi të veçantë pasuritë kulturore dhe
atraksione natyrore që destinacionet disponojnë për tërheqjen e sa më shumë arritjeve turistike.
Diversifikimi i kërkesës turistike për produktin turistik drejt turizmit të qëndrueshëm dhe zonave
të pandotura e ekologjikisht të pasura kanë krijuar mundësi të reja të zhvillimit të qyteteve dhe
siteve të tjera me potenciale turistike përveç rrugëve tradicionale të zhvillimit ekonomik e social.
Shfrytëzimi i këtyre mundësive duke zhvilluar infrastrukturën e duhur për të bërë të arritëshme
këto vlera dhe utilitete të kërkuara nga ky segment turizmi, kërkesa selektive për produkte
turistike eko-miqësore, krijojnë mundësi dhe hapësirë për rritjen dhe zgjerimin e kësaj kërkese,
dhe për fraksionim të saj lidhur me produktin turistik dhe cilësinë e tij, bëjnë të mundur
shpërthim të vazhdueshëm të funksionit të cilësisë duke krijuar diversifikim të vazhdueshëm të
ofertës turistike në përgjigje të kërkesave të konsumatorëve për të. Kjo gjithashtu rrit shtrirjen
kohore të konsumit të ofertës turistike gjatë vitit duke e bërë tregun në mënyrë të qëndrueshme
mobil dhe dinamik gjatë gjithë vitit. Kjo ndihmon në krijimin e një punësimi të qëndrueshëm në
industrinë turistike, edhe lidhur me kohën, nëpërmjet uljes së sezonalitetit të lëvizjeve
turistike.Të gjithë këta faktorë kanë të përbashkët këto dimensione:
1. Kënaqësinë në destinacion ose në konsum të produktit turistik e cila është e varur
gjithashtu edhe nga koha e qëndrimit në destinacion
2. Burimet natyrore dhe mjedisore të cilat përmblidhen në dimensionin e eksplorimit në
zonë, ose atraksionin
3. Evazionin, i cili përmbledh konsumin e kohës në të gjithë drejtimet që përjashtojnë
aktivitetet rutinë të individit dhe shoqërisë
80
4. Relaksin, që përfaqëson si dimension dëshirën për të lënë çdo aktivitet jetësor në rrjedhje
të lirë i pa imponuar nga përfshirja sociale dhe i pakufizuar nga rregullat ose rendi publik
5. Eko-kenaqësinë, që përfaqëson si dimension dëshirën dhë kërkesën për zona të pandotura
dhe ekologjikisht miqësore
6. Çmimin si shprehje e vlerës së perceptuar nga ana e konsumatorit turistik
Një model i vlefshëm për projektimin e sjelljes së turistëve të sotëm modernë me kërkesa shumë
të larta për mjedis miqësor e me cilësi të lartë shërbimësh e zona të pandotura, do të ishte si më
poshtë në figurën 19.
Diagrama paraqet gjashtë procese interaktive, me komponentet qendrore (3 dhe 4) të identifikuar
si karakteristika të blerësit dhe të procesit të tij të vendim marrjes, duke mishëruar motivim dhe
percepsion. Dy proceset e para janë inpute stimuluese, elementët kyç të të cilave mund të
manipulohen lehtë nga menaxherët e marketingut, ndërsa dy proceset e fundit përfaqësojnë
rezultatin e blerjes, psh zgjedhjen e bërë nga klientet dhe ndjesinë ose reagimin pas blerjes.
Gjashtë proceset brenda diagramës spjegohen në vazhdim.
Procesi 1: Inputet e produktit. Këto inpute mbulojnë të gjithë rangun e produkteve dhe mikseve
të tyre, që janë dizenjuar për të motivuar individët dhe janë në dispozicion dhe të vlefshme për
klientët e ardhëshëm. Në shumë vende ka një numër të konsiderueshëm tour operator që u
ofrojnë pushime jasht vendit të tyre pushuesve potencialë dhe gjithashtu shumë destinacione
vendase dhe biznese turizmi vendas që kërkojnë të tërheqin vëmendjen e turistëve dhe
udhëtarëve. Çdo turist përballet me një mundësi zgjedhje të madhe dhe variete të pafund
mundësish vakancash. E rëndësishme është që produktet dhe miksi i tyre, por edhe miksi
marketing të jetë projektuar sa më drejtë i trupëzuar në ofertën e prodhuesit të tyre në mënyrë sa
më selektive për të zbutur sa më shumë asimetrine e thellë që kanë preferencat e turistëve të
sotëm modern, por edhe për t’iu përgjigjur sa më saktë perceptimit të tyre për cilësinë, duke
kërkuar vazhdimisht konsensusin e tyre në këtë projektim. Kjo kërkon një përqasje sa më
kolektive nga njera anë dhe ngritjen e standarteve sa më unike nga ana tjetër për unifikimin e
tyre në përgjigje të një kërkese me shkallë shumë të gjërë si publik.
Procesi 2: Kanalet e komunikimit. Këto ndahen në dy pjesë. Kemi kanale komunikimi formal ose
media që synojnë të bindin blerësin e ardhëshëm nëpërmjet reklamës, broshurave, teknikave të
promocionit të shitjeve, mardhënieve me publikun (PR) dhe internetit. Kemi gjithashtu
informacion shtesë në të cilin individët kanë akses, por që është informal, nëpërmjet familjeve të
tyre, shokëve dhe grupeve të njerëzve me të cilët ata ndërveprojnë në punë dhe në shoqëri – të
njohur me emrin grupe referimi. Këto marrëdhënie janë shumë relevante në vendim marrje në
rastin e grupit të njerëzve me orientim nga turizmi për zona të pa ndotura dhe ai kulturor, të cilët
në mënyrë specifike kanë nevojë për më shumë informacion të kualifikuar e gjithëpërfshirës për
të marrë mesazhin e duhur që do të lehtësonte zgjedhjen e tyre për produktin turistik dhe
skanimin e produkteve të konkurencës në sektor, dhe në veçanti të konkurencës mes produkteve
të ndryshme turistike, turizmit masiv, apo atij të qëndrueshëm.
81
Figure 19: Një model i reagimit ndaj stimujve i sjelljes blerëse53
Procesi 4: Karakteristikat e bleresit, procesi i marrjes së vendimit dhe motivimi. Ky është
elementi qendror, zemra e çdo modeli të sjelljes së individëve në blerje dhe është me vend me e
spjeguar procesin 4 para atij 3, sa kohë që perceptimi përcaktohet në një masë të konsiderueshme
nga karakteristikat dhe qëndrimet e individit. Kjo do të thotë se, para se të filtrojë informacionin,
individi ka një percepsion të tijin për atë që e rrethon, dhe inputet e filtruara i shërbejnë për të
ballafaquar të vërtetën e tij me atë ç’ka i ofrohet. Skema spjegon, se si procesi i motivimit çon në
53
Përshtatur nga Marketing on Travel and tourism, Middleton 2001
Procesi 6
Hyrjet e stimujve Kanalet Karakteristikat blerëse Rezultati i blerje
e komunikimit dhe procesi vendim-marrjes (reagimi)
Procesi 1 Procesi 2 Procesi 3 Procesi 4 Procesi 5
Filtrat e komunikimit Motivimi
Tradita
Eksperiencat
Të Mësuarit
Marrja e
Mesazhit
Perceptimet
Karakteristika
personale
Eksperienca
Pozita
demografike
Ekonomike
Sociale
Karakteristikat
Psikografike
Motive
përkrahëse për
lëvizur
Qëndrimet
Nevojat
Dëshirat
Synimet
Propensitet
për udhëtim
Zgjedhja e:
Produktit
Markës
Çmimit
Shitësit
Destinacionit
Reklama
Prom. Shitjeve
Broshura/Print
Shitje personale
PR
Web Sites
Publicitet
ICT
Miqtë
Familja
Grupe reference
Rangu i
produkteve
turistike
kompetitive të
projektuara dhe
marketuara në
mënyrë
selektive nga
industria e
udhëtimeve e
turizmit
Vlerësimi,
ndjesia pas
blerjes dhe
konsumit
82
lindjen e ekzigjencës si pasojë e kombinimit të nevojave, dëshirave dhe synimeve, me
karakteristikat socio-ekonomike e demografike, atributet psikografike dhe qëndrimet. Ky proces
shërben si një urë midis nevojës që personi ndjen dhe vendimit për ta plotesuar atë. Nëse
motivimi i krijuar nuk është aq i fortë dhe intensiv, nevoja mbetet në cakun e ndjesisë për diçka
dhe jo të vendimit për ta plotësuar atë.
Procesi 3: Filtrat e percepsionit në procesin e vendimit për blerje. Percepsioni është termi i
përdorur për të spjeguar, pse dhe në ç’mënyrë individët zgjedhin dhe organizojnë masën e
informacionit ndaj të cilit janë të ekspozuar, dhe në të njejtën kohë percepsioni është një
funksion i qëndrimeve, motivimeve, eksperiencës dhe të mësuarit, në veçanti atyre të lidhura me
një blerje të mëparshme. Ai ndryshon me kalimin e kohës në sajë të eksperiencës dhe gjatë
procesit jetësor, ku individët lëvizin vazhdimisht nëpër një proces të mësuari dhe bashkëpunimi e
ndërveprimi me grupe reference. Për të gjithë ne, informacioni dhe stimujt kalojnë nëpërmjet një
site perceptuale, ose serie filtrash mendorë. Këto filtra shërbejnë praktikisht për të ndaluar një
pjesë të madhe të informacinit që duket i huaj dhe jo i pranueshëm për mënyrën tonë të jetesës
dhe të meduarit dhe për të ndriçuar ose mbështetur pjesë të veçanta të tij, shpesh duke deformuar
procesin e marrjes së informacionit.
Mesazhi që drejtuesit e marketingut dërgojnë tek konsumatori nuk është domosdoshmërisht i
njejtë me mesazhin që blerësi perspektiv merr në të vërtetë. Kjo pjesë, filtrimi, mbetet akoma dhe
sot pjesa më e errët e studimit të sjelljes blerëse të konsumatorit, modeleve të saj, shkallës së
lartë të asimetrisë që ekziston midis projektuesve të ofertës turistike dhe konsumatorëve për
mënyrën se si ata e perceptojnë kënaqësinë e tyre dhe dobinë e kësaj oferte. Kjo sjellje dhe
karakteri i saj i rastit, mund të studiohet me lehtë duke zbërthyer produktin turistik në elementët
e tij përbërës, dhe duke vrojtuar dhe matur reagimin e turistit ndaj çdo elementi, përbërjes së tij
dhe inxhinieringut në kombinimin e elementëve përbërës.
Procesi 5: Zgjedhja në blerje/vendimet/rezultatet. Këto vendime janë që të gjitha të lidhura me
rrethanat personale të individëve dhe jane të monitorueshme e monitorohen nga shumë kompani
të mëdha për të qenë më të saktë në analizat e tyre për të kuptuar sjelljen e blerësve dhe
individëve në përgjithësi në proceset 3 dhe 4. Në mënyrë aktive elementët e këtij procesi mund të
ndikojnë sjelljen blerëse dhe sidomos në momentin e marrjes së vendimit, duke ngacmuar
motivimin dhe duke u munduar ta bëjnë atë sa më intensiv dhe të fortë. Rritja e përputhëshmërisë
midis kërkesave konsumatore për karakteristika të veçanta të produktit dhe zgjidhjes teknike e
inxhinierike të veçorive specifike të tij në këtë kontekst nga ana e prodhuesve të ofertës turistike,
do të maksimizonte pa shpenzime shtesë, ose do të valorizonte me vlerë të perceptuar të rritur
vlerën e produktit për konsuamtorin. Kjo do të rriste shpejtësine e zgjedhjes, ose do të
mundësonte çmime më të larta për kompaninë. Në të dyja rastet kjo do të rriste përfitueshmërinë
nga të dyja palët dhe do të mbante larg konkurencën nga segmented selektive të përzgjedhura
nga kompania në treg. Konsesnsusi i konsumatorëve do të ishte i lartë.
83
Procesi 6: Ndjesitë pas blerjes dhe pas përdorimit. Kjo është gjithashtu një fazë e rëndësishme e
këtij modeli në përgjithësi, pasi na jep një informacion rreth fiabilitetit të produktit turistik, ky i
fundit i parë me sytë e konsumatorit. Në industrinë e udhëtimeve e turizmit, ku shpesh shitja
kryhet nëpërmjet klubeve të konsumatorëve është rëndësishme të ruhen mardhënie të forta dhe
familjaritet i lartë me ta, në mënyrë që blerja të jete e përsëritur dhe cilësia e shërbimit të jetë
gjithmonë pranë pritjes së klientëve për të. Mbështetja e procesit pas konsumit të produktit
turistik është relativisht e vështirë për natyrën e tij si shërbim, pra që nuk mund të jetë fizikisht
në duart e konsumatorit pas mbarimit të vakancës për t’i dhënë atij vazhdimësi në kënaqësi në
çdo dimension për një kohë relativisht të gjatë, siç ndodh me mallrat. Për këtë arsye, zgjedhja e
miksit të duhur të komunikimit të vlerës dhe ndryshimeve të vazhdueshme në të si pasojë e
korrektimeve ose përmirësimeve të trupëzuara vazhdimisht në produkt turistik, merr një rëndësi
të veçantë, dhe natyrisht është një dimension i shtuar më vete në miksin selektiv të marketingut
për kërkesë turistike për turizëm në përgjithësi, dhe akoma më shumë për turizëm të
qëndrueshëm në veçanti.
2.6 PRODUKTI TURISTIK, PERCEPTIMI I TIJ NGA TURISTI I SOTËM MODERN
DHE KARAKTERISTIKAT E TIJ
Sa kohë që marrim në konsideratë një turist, produkti turistik mbulon eksperiencën e plotë, që
nga momenti që ai largohet nga shtëpia, deri kur kthehet në të. (Medlik dhe Middleton, 1973)
Është një përkufizim klasik i lidhur mjaft me pamundësinë e identifikimit dhe klasifikimit të
aktiviteteve të ‘turistit’ për të ndarë thellësisht bashkësinë e komponentëve të tij klasike të lidhur
me udhëtimin, argëtimin dhe pushimin. Më tej, ky përkufizim është zgjeruar duke standartizuar
në mënyrë definitive të gjithë këtë veprimtari si produkt turistik, për të përfshirë në konceptin e
turistit çdo person që ndërmerr udhëtime të tilla larg rutinës së tij të përditëshme.
Për t’iu përgjigjur nevojave të turistëve dhe interesave të tyre gjatë vakancës, dhe për të
identifikuar projeksionin e duhur për miksin e produktit turistik, menaxherëve iu duhet të marrin
vendime sa të vështira, aq edhe me pritëshmëri e ndikim të lartë në të ardhmen e biznesit të tyre.
Vendimet per përcaktimin e miksit të produktit janë aq të rëndësishme, sa ndikojnë, influencojnë
jo vetëm projektimin e marketingut miks, por gjithashtu dhe strategjinë e rritjes e zhvillimit
afatgjatë, politikat e investimeve dhe të zhvillimit të burimeve njerëzore. Specifikimet e
produktit përcaktojnë gjërësisht imazhin dhe markëtimin (markat e saj) e korporatës, që një
organizatë përpiqet dhe është e aftë të krijojë në mendjet e klientëve ekzistues dhe perspektivë.
Madje, gjërësisht, vendimet e projektimit të produktit gjithashtu përcaktojnë dhe ndikojnë në
vendimin se çfarë çmimesh duhet të përdorim, çfarë formash promocioni nevoiten dhe shpesh,
çfarë kanalesh shpërndarje janë më të vlefshme. Për këto arsye, vendimet për produktet të lidhura
84
ngushtë me konsensusin e konsumatorit, por edhe me pranine e tij janë ‘baza e një strategjie dhe
taktikash marketing’ (Middleton 1983: 2) në industrinë e turizmit.
Si më i rëndësishmi në miksin marketing, pasi pa të rrëzohet çdo skemë ekonomike me finalizim
në treg, formulimi i produktit kërkon një vëmendje dhe konsideratë të veçantë në çdo aspekt e
fazë të projektimit dhe marketingut të tij. Për shkak të natyrës dhe karakteristikave të veçanta të
shërbimeve në udhëtime e turizëm, ky problem – përcaktimi dhe projektimi i produktit, miksit
optimal të pjeëve të tij të kërkuar dhe pranuar nga turistët – eshte veçanërisht kompleks në këtë
industri, por njëkohësisht dhe me shumë alternativa kur marrim në konsideratë gjeresinë e madhe
të elementëve përbërës të tij (shërbime në paketë dhe të bashkëngjitura asaj – amenities on board
and outside board affiliated by contracts). Koncepti i produkteve turistike dhe fraksionimi e
selektiviteti i tyre në hapësirë e në kohë zgjerohet akoma më tej për të përfshirë në ofertën
turistike si finalizim njerëz, procese dhe evidence fizike si elemntë shtesë të miksit marketing të
turizmit, e në veçanti si pjesë integrale të projektimit të miksit të produktit turistik.
Tradicionalisht përpjekja për projektimin e produktit dhe ofertës turistike fokusohet në tre pjesë.
Pjesa e parë, lidhet me ekzistencën e dy dimensioneve të ndryshme për të kuptuar produktet
turistike, njeri prej të cilëve është produkti turistik sipas perfytyrimit e kërkesave të
konsumatorëve për të dhe tjetri është këndvështrimi më i ngushtë i produkteve nga menaxherët e
marketingut në bizneset e veçanta të industrise turistike, pra inxhinieringu i tij.
Pjesa e dytë, spjegon produktet në secilin prej dy dimensioneve të mësipërm duke i parë nga ana
e pjesëve përbërëse dhe perfitimet që ato ofrojnë për konsumatorët, duke vlerësuar asimetrinë
mes ofertës turistike të formuluar dhe materializuar dhe pritjes e perceptimit konsumator për të.
Pjesa e tretë, spjegon rolin që luan procesi i pozicionimit të produktit turistik në segmente të
ndryshme tregu, si edhe rolin që luan marka dhe përcaktimi i origjinës së produktit në
formulimin dhe prezantimin e tij në treg si potencial konkurues për të fituar konsensusin e
konsumatorëve në prani edhe të produkteve të konkurencës.
Ashtu siç kam theksuar më lart, çdo vizitë në një destinacion turistik përmban një miks
komponentësh të shumtë dhe të ndryshëm për t’u realizuar e plotë. Këtu mund të përfshijmë si
kategori të përgjithëshme transportin, akomodimin, atraksionet, territorin, ekologjinë dhe
facilitete të tjera që plotësojnë konsumin e kohës së lirë dhe të vakamcës në tërësi. I parë dhe i
njohur si një ‘vështrim komponentësh’ konceptualizimi i produketeve në udhëtime e turizëm si
një grup komponentësh të vendosur së bashku në një paketë të zgjedhur për të kënaqur nevojat,
është një kërkesë jetike për menaxherët e marketingut në turizëm. Çështja shpesh shtrohet në
zgjedhjen e gjërësisë së gamës së komponentëve dhe të miksit të tyre.
Duke zhvilluar ‘vështrimin sipas komponentëve’ nga këndvështrimi i turistit, Medlik dhe
Middleton vërejtën gati një çerek shekulli më parë se ‘Sa kohë që marrim në konsideratë një
turist, produkti turistik mbulon eksperiencën e plotë, që nga momenti që ai largohet nga shtëpia,
deri kur kthehet në të. (Medlik dhe Middleton, 1973)’. Kështu ‘produkti turistik duhet të shihet si
85
një amalgamë e tre komponentëve kryesorë, të atraksioneve, ... faciliteteve në destinacion dhe
aksesit në destinacione’. Me fjalë të tjera, produkti turistik ’nuk është një vend në linjën ajrore
ose një shtrat në hotel, apo një relaks nën rrezet e diellit, ... por më tepër një amalgamë e shumë
komponentëve, ose një paketë’. Në këtë kontekst, ’Vendet në linjat ajrore dhe shtretërit në hotele
… janë elementë të thjeshtë ose komponentë të një produkti turistik total që është një produkt i
përbërë’ (Medlik dhe Middleton, 1973).
Duke ndjekur logjikën e këtyre përcaktimeve për produktin turistik si një miks elementesh të
mbledhur së bashku në një paketë ose ofertë, si funksione secili prej tyre i kënaqësisë dhe kohës
së shfrytëzimit të saj, përdorimi i Quality Function Deployment (Shpërthimi i Funksionit të
Cilësisë) nëpërmjet ndërtimit të HoQ (Shtëpisë së Cilësisë) për çdo pjesë të diskutuar këtu do të
garantonte një konsensus të lartë konsumator për periudha të gjata kohe, pa qenë nevoja e
ndryshimit thelbësor të strukturave turistike, që do të kërkonte në të kundërt shpenzime
marramendëse fikse për menaxhimin e bizneseve në industrinë e turizmit.
Pa u shmangur nga sa thamë më sipër – nga vështrimi i përgjithshëm i produktit turistik – duhet
të pranojmë se linjat ajrore, hotelet, atraksionet, dhënia e automjeteve me qira dhe organizata të
tjera prodhuese në industri, në përgjithësi kanë një vështrim më të ngushtë për produktet që ato
shesin. Ato fokusohen në radhë të parë ngushtësisht në shërbimet e tyre. Kjo përqasje e kthen
shpesh herë në sipërmarrje përpjekjen e një segmenti të gjërë turitësh modernë sot për të
kompletuar një produkt turistik me përfshirje sa më të gjërë elementësh, dhe njëkohësisht të jenë
të garantuar për maksimizimin e eksperiencës së tyre të pritëshme gjatë konsumit të tij. Prandaj,
një vështrim komponentësh i produktit turistik qëndron më fort përballë vështrimit të ngushtë që
prodhuesit e shërbimeve kanë për shërbimet e tyre. Variabiliteti i natyrës së shërbimeve,
ndashmërisë së tyre në një seri operacionesh ose procesesh të veçantë, si edhe gama e gjërë e tyre
të përfshira në spektrin e turizmit, krijon mundësi të mëdha që ato të kombinohen për të krijuar
produkte të veçantë sipas kërkesës së konsumatorëve në segmente të ndryshëm. Kështu për një
vizitor në një hotel (i ndodhur aty për arsye biznesi ose kenaqësi), produkti i hotelit është një
tërësi unike elementësh i pare si një paketë e sofistikuar eksperiencash e shërbimesh të lëvruara
si më poshte:
› Eksperienca e fillimit dhe reagimet e para në zgjedhjen nga katalogu, guida ose
website.
› Eksperienca e prenotimit përfshirë kënaqësinë e përzgjedhjes së çmimit më të
mirë në raport me eksperiencën e fillimit.
› Eksperienca e arrtijes në hotel dhe shërbimi portual dhe taksi.
› Kontakti i parë fizik me hotelin – mënyra si është organizuar evidenca fizike në
hotel dhe rreth tij.
› Pritja në mbërritje dhe kontakti i pare me stafin e hotelit.
› Shërbimi i akomodimit dhe shoqërimi në dhomë.
› Standardi i dhomave dhe rangu i tij i faciliteteve në dhomë – en suite service.
› Eksperienca si klient në ndërveprimin me stafin gjatë qëndrimit.
› Higjena dhe shërbimet dytësore të trajtimit fizik.
86
› Servirja e ushqimit dhe shërbimeve ndihmëse.
› Raporti i hotelit me mjedisin rrethues dhe aksesi i tij në këtë mjedis.
› Niveli i atraksioneve me të cilat hoteli është i afiliuar.
› Procedurat e largimit nga hoteli.
› Ndonjë shërbim ndjekës në vazhdim, si postë direkte etj.
Këto shërbime edhe të tjera kombinohen për të krijuar produktin turistik dhe në shumë raste
shërbejnë edhe për klasifikimin e strukturave për nga pikëpamja cilësore. Në këto raste treguesi i
fiabilitetit bëhet një element shumë i rëndësishëm për vazhdimin e shitjes dhe për të pasur blerje
të përsëritur, si edhe për të pritur dhe paraprirë kërkesat dhe fantazinë e konsumatorëve për
shërbime dhe paketa të reja produkti. Duke e vendosur vështrimin komponencial në thelb të
projektimit të ofertës turistike, prodhuesit e shërbimeve indviduale, përbërës të ofertës turistike,
kur projektojnë produktet ‘duhet të percaktojnë konceptin e shërbimit të lidhur me paketën e
mallrave dhe shërbimeve që i shesin konsumatorit dhe me rëndësinë relative të secilit komponent
për konsumatorin’ (Sasser, Olsen and Wockoff, 1978: 14). Kjo domosdoshmërisht, si kusht
suksesi, imponon një vështrim të gjërë me lidhje Ego-alter që forcohen brenda inustrisë së
turizmit dhe sektorëve mbështetës të saj për të rritur atraktivitetin e produkteve turstike ndaj
ofertave alternative për konsum që ofrojnë industritë e tjera që operojnë në të njëjtin buxhet
konsumi. Në këtë këndvështrim prodhuesit individuale të shërbimeve përbërës të ofertës turistike
mund të themi se kanë pavarësi relative operacionale ndaj njeri-tjetrit për të nxitur kreativitetin e
tyre industrial e sektoral të pavarur, dhe nga ana tjetër janë totalisht të lidhur organikisht me
njeri-tjetrin në projektimin e shërbimit të tyre për konsumatorin duke iu referuar gjërësisë dhe
diversitetit që ai kërkon në cilësinë totale tëproduktit turistik. Shostack (1977) përdori nocionin
molekular për të shprehur të njejtën ide.
Në mënyrë që t’i sjellim të dy aspektet e ndryshme të produktit turistik së bashku – pamjen e
përgjithëshme dhe atë të bizneseve individuale të shërbimit, është e nevojshme t’i konsiderojmë
ato si dy dimensione të ketij produkti nga kendvështrimi operacional. Pamja e përgjithëshme
është një dimension horizontal në sensin, se një seri komponentesh produkti individual
përfshihen në të. Klientët si përdorues dhe tour operatorët si prodhues mund të bëjnë zgjedhjen e
tyre në mënyrë që të krijojnë eksperiencën e përgjithëshme nëpërmjet kombinimit të këtyre
komponentëve. Në të kundërt, pamja e bizneseve të shërbimit është një dimension vertikal i
operacioneve të veçanta të lëvrimit të shërbimeve dhe i proceseve të organizuara përreth
nevojave dhe deshirave të identifikuara të segmenteve target të konsumatorëve. Bizneset në
mënyre tipike në udhëtime e turizëm i kushtojnë rëndësi ndërveprimit me organizata të tjera në
dimension horizontal (bashkepunim produkti), por vemendja e tyre kryesore është për
dimensionin vertikal të operacioneve të tyre.
Para se të diskutojmë për dy dimensionet e mësipërm të produktit të udhëtimeve e turizmit më
neë detaje dhe të vendosim për projektimin e tyre në kuadrin e një produkti integral turistik,
është e rëndësishme të mbajme parasysh këndvështrimin e klienteve për atë ç’ka bizneset e të
gjitha llojeve në këtë industri ofrojnë per shitje. Levit shkurtimisht thekson se ‘... njerëzit nuk
87
blejnë produkte, ata blejnë pritjen e përfitimeve të tyre për to. Janë përfitimet konsumatore, që
ekzistojnë produktet’. (Levit 1969). Duke zhvilluar këtë përkufizim, Kotler vërejti se ‘... klienti
kërkon përdorime të veçanta. Produktet ekzistuese janë vetëm një rrugë ekzistuese e paketimit të
këtyre përdorimeve. Kompania duhet të jetë e vetëdijshme për të gjitha mënyrat në të cilat
konsumatorët mund të marrin kënaqësitë e kërkuara. Konsensusi i tyre përcakton konkurencën
dhe renditjen e saj.’ (Kotler, 1976). Në këtë pikë nuk ka ndryshime mes teorisë dhe praktikës së
marketingut për udhëtime e turizëm dhe atij të industrive të tjera.
Nga këndvështrimi i klientit potencial duke marrë në konsideratë çdo formë të vizitave turistike,
produkti mund të përcaktohet si një përzjerje ose pakete përbërësish të prekshëm dhe të
paprekshëm, bazuar në aktivitetin në një destinacion. Paketa përfytyrohet nga turisti si një
eksperiencë e vlefshme për një çmim të dhënë. Ne mund t’i grupojmë në pesë komponentë të
përgjithëshëm përbërësit e një produkti turistik të përgjithëshëm:
Atraksionet në destinacion dhe mjedisi. Kemi disa elementë përbërës brenda
destinacionit që përckatojnë gjërësisht zgjedhjen e konsumatorit dhe influencojnë
në motivimet e blerësve të ardhësheëm. Ato përfshijnë; Atraksionet natyrale, të
ndërtuara, kulturale, sociale. Të kombinuara, këto aspekte të destinacioneve
përbëjnë atë që ne e përmbledhim me termin mjedis. Numri i vizitorëve që mjedisi
mund të presë, pra që mund të kenë akses në atraksionet e destinacionit, quhet
kapacitet i atraktivitetit.
Facilitetet në destinacion dhe shërbimet. Këto janë elementë përbërës prezentë në
destinacione, që iu bëjnë të mundur vizitorëve të qendrojnë në destinacione dhe të
shijojnë atraksionet atje. Këtu përfshihen; Njesitë e akomodimit, restorante, bare
dhe kafe, transporti në destinacione, sportet/aktivitetet interesante, facilitete të
tjera (shkolla gjuhe, klube shendeti), njësi të shitjes me pakicë, shërbime të tjëra
shtesë (sherbime informacioni, pajisje me qira, polici turistike).
Aksesi në destinacione. Këto janë aspekte të transportit publik e privat të produktit
që determinojnë kostot, shpejtësinë dhe konveniencën me të cilën një udhëtar
mund të lerë vendin e tij të rezidencës dhe të arrijë një destinacion të caktuar. Ato
përfshijnë; Infrastrukturën, pajisjet (madhësinë, shpejtësinë dhe rangun e mjeteve
publike të transportit), faktorët operacionalë (infrastrukturën urbane dhe turistike,
frekuenca e shërbimeve, çmimet e transportit dhe të autobandeve), rregullimet
qeveritare (rendi publik, kodet dhe normat e vendosura për zonën dhe turistin,
info-point, sinjalistike publike turistike dhe jetësore, shërbimet mjekësore dhe të
tjera të ofruara në lokalitet)
Imazhi i destinacioneve. Qëndrimi dhe imazhi që njerëzit kanë ndaj produkteve
është një faktor i rëndësishëm dhe mjaft i ndjeshem në rezultatin, performancën e
produktit turistik (komuniteti mikpritës dhe oferta turistike lokale jasht strukturës
turistike, gatishmëria e komunitetit mikpritës për të ndarë pa ose me shpërblim
kulturën dhe vlerat lokale me turistët etj).
Çmimi per konsumatoret. Çdo një vizitë në destinacione mban një çmim, që është
shuma e kostove të udhëtimit, akomodimit dhe pjesëmarrjes në një rang të
zgjedhur facilitetesh dhe shërbimesh. Çmimi këtu paraqitet më shumë në formë
preventivuese për shkak të varietetit të lartë të shërbimveve në destinacion. Kjo në
88
një farë mënyre lidhet edhe me sezonalitetin pasi shumë shërbime janë mjaft
stinore. Dhe i tillë paraqitet dhe çmimi, mjaft sezonal, kjo edhe për arsye të
kërkesës e cila vazhdon të jetë mjaft sezonale në turizem e udhëtime. Sezonaliteti
i tij lidhet edhe me treguesin e disponueshmërisë që mat aftësinë e industrisë së
turizmit për t’iu përgjigjur sezonalitetit të densitetit të kërkesës turistike në varësi
të propensitetit për të lëvizur.
Po të përqendrohemi pak në secilin prej pesë komponentëve të produktit të përmendura më lart
do të vërejmë se ato janë forma të pavarura aktiviteti e biznesi në hapësirë e në kohë. Në disa
raste ato janë të integruara nën një manaxhim dhe në mjaft të tjera veçmas. Ndryshimet në
komponentet e produktit turistik shpesh ndodhin në mënyrë të pavarur nga planifikimet e
destinacioneve dhe të qeverive lokale ose qëndrore për to. Gjithashtu, në sistemin e shkëmbimit
te vakancave normat e shkëmbimit luajnë një rol të rëndësishëm në çmimin e destinacioneve dhe
këto shpesh nuk janë të planifikuara nga industria turistike, por kanë një ndikim të madh në
numrin e vizitorëve. Përsa i përket imazhit, vendimet marketing janë më të pranishme dhe vinjë
në një mënyrë të planifikuar. Kështu, shpesh imazhi i strukturës turistike lidhet shpesh me atë
imazh që një tour operator përhap për veten. Kur marrim në konsideratë produktin e
përgjithëshëm turistik do të vërenim, se nuk ka harmoni natyrale ose automatike mes
komponentëve të tij dhe se shpesh ato janë në administrim dhe kontroll të organizatave të
ndryshme, të cilat shpesh janë pjesë e një sistemi të madh turistik.
Në projektimin e ofertave të produkteve të tyre turistike specifike në lidhje me operacionet e tyre
të shërbimit, shohim dimensione të mbrendëshme të produktit për t’u konsideruar nga
specialistët e inxhinieringut dhe marketingut. Këto janë të përbashkëta për të gjitha format e
marketingut të konsumit dhe pjesë e teorisë së pranuar gjërsisht të marketingut. Në mënyrë të
planifikuar ose bazuar në eksperiencë dhe veprim tradicional prodhuesit e produktit
turistiktrajtojnë tre nivele të tij (Kotler, 1984):
1. Bërthama e produktit, esenca e produktit që i siguron klientëve përfitimin kryesor.
2. Produkti i prekshëm, oferta specifike për shëtje që thekson atë ç’ka një
konsumator do të marrë në këmbim të parave të tij.
3. Produkti i shtuar, që përfshin të gjitha format e vlerës së shtuar që prodhuesit
mund të trupëzojnë në produktin e tyre zyrtar për të qenë me atraktive se
konkurentët.
Në kushtet e industrisë së turizmit ndryshimi është thelbësor pasi ne jemi të detyruar të
projektojmë sa më poshtë:
1. Produkti turistik potencial që përfshin tërësinë e elementëve inxinierikë, ose
zgjidhjeve përbërëse të tij sipas një kenvështrimi segment të kërkesës turstike.
2. Produkti i prekëshëm i perceptuar nga konsumatori në kushtet e një evidence të
caktuar fizike.
89
3. Produkti i valorizuar bazuar në rritjen e vlerës së tij për konsumatorin i kushtëzuar
nga imazzhi në destinacion dhe kompleksiteti i masave e ngjarjeve shoqëruese të
tij gjatë konsumit, përfshirë edhe eksperiencën pas konsumit.
Në një masë të konsiderueshme, garanci për imazhin e produktit turistik dhe pozicionin e tij
është marka e tij, shkalla e pranimit, magjepsja dhe familjariteti që ajo transmeton. Nepërmjet saj
sigurojmë:
› Gjendjen e pronësisë
› Mjetin për identifikimin e produktit turistik për bleresit dhe dallimin e tij nga
konkurentët
› Simbol ose një divizë të shkurtuar ndaj të cilës mund ë bashkëngjiten cilësi të
pritura në mënyrë të qëndrueshme
› Familiartetin e nevojshëm me kompleksin e shërbimeve për të dalluar cilësinë
totale të ofruar
› Kategorinë dhe segmentin e vizitorëve ose turistëve të cilës konsumatorët turistikë
duan t’i përkasin
Avantazhet e markëtimit janë pothuaj të njejtat të studiuara edhe në raste të industrive të tjera,
por se në industrinë e turizmit dy të fundit marrin një rëndësi specifike. Po kështu, edhe kur
flasim për startegjitë e markave, ku na mbetet për të vendosur rreth emrit të markës, formës në
kuptimin e markës, e përgjithëshme ose e personalizuar, si edhe të dimensioneve të funksioneve
dhe përfaqësimit të markës, në veçanti të lidhura me pozicionimin e produkteve turistike dhe të
organizatave, ky proces nuk është shumë i ndryshëm.
90
3. PROJEKTI I KËRKIMIT DHE METODOLOGJIA E LIDHUR ME
PËRCAKTIMIN E OFERTËS TURISTIKE SELEKTIVE PËR KËRKESË
TURISTIKE SELEKTIVE PËR ZONA EKO-MIQËSORE
Në përcaktimin e ofertës turistike selektive për kërkesë turistike selektive për zona eko-miqësore,
së pari kam ndjekur logjikën e përdorimit të treguesit të ecological footprint si tregues për
zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm, si edhe tregues të tjerë që tregojnë qartë marrëdhënien
miqësore të turistëve me mjedisin turistik, dhe mundësinë e aplikimt të konceptit të turizmit aktiv
në projektimin e ofertës turistike selektive për këtë segment tregu. Elementët e përzgjedhur dhe
me rëndësi sinjifikante i kam vendosur në një regresion shumës për të përcaktuar konsensusin
relativ të konsumatorëve lidhur me zgjidhjen inxhinierike në përcaktimin dhe modelimin e
produktit. Rëndësi ka përdorimi i HoQ, House of Quality, në marrjen integrale të këtij
konsensusi, dhe të metodës QFD, Shpërthimi i Funksionit të Cilësisë, për projektimin dhe
maketimin e produktit turistik që mund të maksimizojë rezultatin e kompanisë në shitjen e tij, si
edhe qëndrueshmëri në lidhje me sezonalitetin dhe përsëritjen e produktit tek segmenti i
konsumatorëve për të cilin ai është projektuar.
Bazuar në të dhënat e marra nga pyetsori dhe burime informacioni zyrtare desk e online për
turizmin, projektimi i ofertës turistike gjithëpërfshirëse e drejtuar për një konsumator që në focus
ka në përgjithësi një kombinim të thjeshtë mes klasit të ofertës për cilësi dhe çmimit të saj në
bazë të sezonit kur ajo konsumohet, është tashmë një nga hipotezat më të vështira për të
garantuar qëndrueshmëri në konsum dhe kënaqësi maksimale për turistin e sotëm modern. Kjo
hipotezë,
H0 - do të përcaktohej si projektimi i produktit turistik global me mbulim total të kërkesave për
konsumatorin e sotëm turistik, i cili arrin kënaqësinë maksimale të tij nëpërmjet një produkti
turistik me sa më shumë shërbime në destinacion.
Kjo hipotezë bazuar në informacionin e sotëm zyrtar lidhur me industrinë e turizmit dhe
kërkesën për produkte turistike tregon, se duhet të mbështetet me çmime të larta të produktit
turistik gjatë të gjithë sezoneve, për shkak të rritjes eksesive të çmimeve dhe tarifave të sigurimit
të shërbimeve që përbëjnë ofertën turistike. Nga ana tjetër, po të njejtat burime tregojnë për një
rënie të dëshirës për të paguar për shërbime luksi dhe me një kombinim universal të elementëve
të produktit turistik në të. Gjithashtu, një situatë e tillë mund të verifikohet edhe nga të dhënat
statistikore lidhur me shpenzimet e vizitorëve të huaj në vendin tonë gjatë qëndrimit të tyre në
Shqipëri54
.
Ndërkaq, nëse analizojmë statistikën deskriptive lidhur me analizën e të dhënave nga pyetsorët e
realizuar gjatë këtij studimi, vërehet se ka një kontradiktë të theksuar mes dëshirave të turistëve
54
UNWTO Tourism Highlights 2014ed and Index Mundi http://www.indexmundi.com/facts/topics/private-sector-
and-trade#Travel & tourism
91
të sotëm modernë dhe elementëve të lidhur më ndotjen e mjedisit për shkak të transportit dhe
standarteve të lidhura me EF, si edhe të argëtimit jo-miqësor me mjedisin turistik. Gjithashtu, ka
një mospërputhje të theksuar mes perceptimit të cilësisë totale nga ana e turistëve të sotëm
modernë lidhur me raportin “luks-argëtim-zhurmë” vs. “natyrë-argëtim kulturor e sportiv-rend i
fortë në destinacion” në favor të qartë të së dytës.
Figure 20: Kostot për pushues të huaj në Shqipëri
Turistët ndërkombëtarë që vizitojnë Shqipërinë duke filluar nga viti 2008 tregojnë një tendencë
në rritje preferencash për çmime më të ulëta të vakancës së tyre, duke diversifikuar preferencat e
tyre nga hotelet luksoze e pranë qendrave me intensitet të lartë urban, drejt strukturave me një
kombinim të drejtë mes klasit të cilësisë dhe komplesit të ofertës turistike origjinale vendase,
bazuar në produkte e shërbime sa më pranë natyrës vendëse dhe të ofruara në standarde të larta
higjene, por sipas traditës lokale. Kjo lidhet gjithashtu me rënien e preferencës së vizitorëve për
periudhat pik të pushimeve që ofrojnë vakancën tipike masive të detit me çmime relativisht të
larta për shkak të sezonalitetit dhe disponibilitetit të kufizuar të shtretërve. Njëkohësisht vërejmë
një shtrirje të udhëtimeve turistike përgjatë vitit duke përfituar një ofertë më të kompletuar në
eksplorim, atraksion, relaks, mjedis ekologjik e kulturor shumë cilësor e bujar dhe çmime jasht
sezoni e shumë më ekonomike.
Këto të dhëna, dobësojnë mjaft hipotezën H0, për të ngritur një hipotezë suksesi të qëndrueshëm,
bazuar në kërkesën selektive të turistit të sotëm modern për mjedis turistik eko-miqësor dhe
kultural-miqësor, për të ngritur një proces projektimi të ofertës turistike bazuar në një miks
produkti dhe marketing selektiv për t’iu përgjigjur kësaj kërkese.
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
20
14
Kostot për pushues të huaj të shprehura në US$
Kostot per pushues te huaj te shprehura ne US$
92
H1 - projektimi selektiv i produktit dhe marketingut miks, bazuar në kërkesën selektive të turistit
të sotëm modern për mjedis eko-kultural-miqësor, do të maksimizonte vlerën e përfituar nga
konsumatori, pa rritur kostot e sigurimit të tij në destinacion.
Kjo hipotezë do të analizohet më poshtë për suksesin e saj dhe më tej do të trajtoj mënyrën e
hartimit të saj duke garantuar suksesin në konsensusin e konsumatorit.
3.1 ECOLOGICAL FOOTPRINT DHE APLIKIMI I TIJ NË PROJEKTIMIN PËR
MODELET E TURIZMIT TË QËNDRUESHËM
Koncepti i ecological footprint (EF) na siguron një vlerësim agregat të kërkesës për konsum të
produktivitetit biofizik të konsumatorëve dhe kapacitetit asimilues të mbetjeve nga konsumi nga
natyra në një territor të caktuar. Ai përfshin në përllogaritjet e tij një vlerësim agregat të
produktivitetit dhe aftësisë rigjeneruese të energjisë, kapacitetit të mjedisit për të përballuar
konsumin, dhe raportin e tij me ciklin e jetës së natyrës dhe njerëzve55
. Përcaktimet e para për të
i kanë dhënë Rees në 1992 dhe Rees & Wackernagel në 1994. Këta autorë e përcaktuan EF si “...
një mjet përllogaritje që na mundëson të vlerësojmë konsumin e burimeve dhe kërkesat për
asimilimin e mbetjeve nga konsumi të një popullsie, ose ekonomie të caktuar lidhur me një
sipërfaqe prodhuese arë”56
.
Koncepti e konsideron një ekonomi ose shoqëri si një organizëm që ka metabolizmin e tij social
dhe industrial, duke konsumuar burime dhe duke prodhuar mbeturina, me qëllim që të sigurojë
ekzistencën e tij. Për këtë ajo duhet të menaxhojë këtë konsum duke garantuar riprodhimin e
burimeve të konsumit, të paktën me një ritëm që nuk e kompromenton nevojën për konsum në të
ardhmen. Këtë analizë mund ta bëjmë duke matur njëkohësisht prodhimtarinë e mundëshme të
një hapësire ose sipërfaqe hipotetike toke ose deti (biosfera e saj), ku shoqëria konsumon në bazë
të nevojave të saj produkte për këtë metabolizëm, ose ndryshe për të mbështetur këtë gjurmë
(footprint), në kushtet e një numri të caktuar popullsie, ose grupi konsumator, kohe të caktuar,
dhe të diktuar nga një stil jete i caktuar. Kjo gjurmë dhe ky produktivitet maten me global hectar
gha.
E rëndësishme në këtë proces është matja e këtij konsumi, qoftë në formën e gha për frymë, si
shumë e disa konsumeve lehtësisht të matëshëm në një territor të caktuar nga një grup i caktuar
konsumatorësh, për një kohëzgjatje të caktuar. Kjo shumë përllogarit efektin e konsumit të
energjisë, ushqimeve, lëndëve të para dhe ujit, ndikimin negativ të matëshëm të transportit në
55
Wackernagel, M., & Yount, J. D. Footprints for sustainability: The next steps. Environment, Development and
Sustainability,2ed, 2000, pp. 21–42. 56
Wackernagel, M., & Rees, W. E. Our ecological footprints: Reducing human impact on the Earth. Gabriola Island:
New Soviety Publishers, 1996, pp. 9.
93
mjedis, prodhimtarinë e mbetjeve gjatë konsumit (të matura këto të fundit nëpërmjet sasisë së
dioksidit të karbonit nga djegia e karburanteve dhe asgjësimi i mbetjeve), si edhe humbjen e
sipërfaqes së tokës produktive që vjen si pasojë e ndërtimeve urbane, të infrastrukturës, ose
industriale.
Në këtë kontekst, pra të konsumit që turistët bëjnë në destinacion të prodhimtarisë natyrore e
kulturore të tij, EF është një tregues shumë i saktë i tendencës për zhvillim të destinacioneve e
produkteve turistike të qëndrueshme. Përpjekjet në këtë dimension të qëndrueshmërisë janë
akoma jo shumë të mëdha, dhe kjo lidhet me vështirësinë në matjen e shumë prej treguesve të
konsumit të prodhimtarisë biofizike të një territori. Matja e tij në kushtet e industrisë turistike
mund të shihej në dy zona, atë tranzit për të arritur në destinacion dhe zonën e destinacionit së
bashku me atraksionet që kategorizohen si burime të mjedisit turistik në destinacion. E para i
referohet transportit dhe e dyta konsumeve të prodhimtarisë së mjedist gjatë konsumit të
vakancës. Bazuar në një analizë të Colin Hunter dhe Jon Shaw në 200557
procedura për
vlerësimin e EF vjetore për turist ose për frymë, duke përfshirë udhëtimin ajror vijon si më
poshtë:
Hapi i pare, përcaktimi i distancës totale të fluturimit vajtje-ardhje i tipit round trip (km).
Hapi i dytë, Gjetja e energjisë së shpenzuar për turist (në megaJoules - MJ) duke shumëzuar
distancën me faktorin e konvergjimit të energjisë të matur në MJ/km (zakonisht në kufijtë 1.75-
2.75 MJ/km).
Hapi i tretë, gjetja e sasisë së sipërfaqes (ha pyll ose tokë arë e gjelberuar) për turist për vit e
nevojshme për të thithur dioksidin e karbonit të lëshuar nga djegia e energjisë së shprehur në
gigajoules energji për km2 (GJ/km
2)58
.
Hapi i katërt, shtojmë në efektin e emisionit të dioksidit të karbonit edhe emisionin e shkaktuar
nga forcat radiale që ndihmojë avionin të qëndrojë në lartësi, që ndikojnë direkt në shtresën e
jonosferës, duke korrektuar sasinë e sipërfaqes pyll dhe arë që duhet.
Hapi i pestë, korrektimi i sipërfaqes pyll ose arë të nevojëshme me faktorin e ekuivalencës me të
cilin një shoqëri ndikon nëpërmjet aktivitetit të saj për rritjen ose pakësimin e kësaj sipërfaqe, në
raport me mesataren e shtetit ose rajonit, duke bërë një vlerësim final të zonës tranzit të
nevojshme për EF të turistit e shprehur në gha/vit.
Hapi i gjashtë, përdorimi i normës mesatare për frymë të EF të vendit, ku ndodh aktiviteti si një
parametër për zonën e destinacionit të turistit, të zvogëluar ose korrektuar nga një vlerë e
mesatarizuar vjetore bazuar në kohën mesatare të qëndrimit të tij në destinacion.
57
Colin Hunter, Jon Saw (accepted 2005), Ecological Footprint as a Key Indicator of Sustainable Tourism, Toursim
Management Journal, V 28, Science Direct, 2007, pp. 47-57. 58
World Wildlife Fund, United Nations Environment Programme, World Conservation Monitoring Centre,
Redefining Progress &The Centre for Sustainability Studies, Living planet report 2000. Gland: WWF, 2000.
94
Hapi i shtatë, përdorimi i EF për frymë i vendit të burimit turistik dhe gjatësisë së kohës së
qëndrimit larg nga shtëpia të turistit për të llogaritur për çdo turist EF që do të mund të
gjenerohej në destinacionin turistik gjatë të njejtës periudhë, bazuar në një vlerë mesatare
vjetore, dhe zbritja e saj nga gross EF për turist llogaritur më sipër. Pra shuma totale e efekteve të
llogaritura në çdo hap.
Ndjekja e një rruge të tillë për përcaktimin e segmentit që preferon gjurmë ekologjike (EF) të
ulët në destinacion, në rastin e Shqipërisë rezulton praktikisht e pamundur. Prandaj unë kam
zgjedhur një metodë të përafërt të klasifikimit të këtij segmenti, nëpërmjet përzgjedhjes për
rezultat të segmentit me orientimin më të fortë të kërkesave për mjedis të pastër midis kërkesave
totale për cilësinë e pushimeve që garantojnë një kënaqësi të rritur në vlerat deri në kufirin e
poshtëm prej 33% me rezultat një kënaqësi sa më pranë segmentit 2-1, duke marrë si kufi të
poshtëm një kënaqësi minimale prej 2.5. Bashkësia e këtyre pyetjeve janë pyetjet 3, 4, 8, 10, 13,
21, 24, 26, 27 në pyetësor.
Nga analiza e rezultateve del se mbi 42.3% e të intervistuarve bien brenda segmentit 2-1 të
përgjigjeve. Ky segment mund të konsiderohet me gjurmë ekologjike të vogël. Të intervistuarit
në të kanë preferenca të larta për mjedise turistike miqësore ekologjikisht. Ndërkaq, segmenti i
dytë me EF mesatar ka një popullim prej 44.3% dhe ai me EF të lartë ka 13.4% popullim. Nëse
do ti krahasonim këto rezultate me parametra botërorë të segmentimit të kërkesës për turizëm të
qëndrueshëm, ku studime të ndryshme tregojnë se popullimi i këtij segmenti, EF e vogël, është
nga 30-37%, mund të pranojmë se sjellja e turistëve të intervistuar është përfaqësuese, për të
gjykuar për një segment mjaftueshëm të konsiderueshëm për të cilin mund të projektojmë një
miks produkti turistik dhe miks marketing selektiv eko-miqësor. Kjo sjellje në veçanti shkon në
përpjestim të drejtë me preferencat që turistët kanë për transportin, akomodimin, argëtimin,
atraksionet dhe relaksin në destinacion.
Për të gjykuar rreth rëndësisë së secilit prej faktorëve të renditur, dhe për të përcaktuar saktësinë
e përfshirjes së variablave të listuar në pyetësor në një regresion për matjen e kënaqësisë
konsumatore në konsumin e pushimeve të tyre, kam përdorur AIC per eleminimin e variablave jo
sinjifikantë. Nga ky proces kam kualifikuar midis tyre variablat 2, 3, 6, 8, 13, 15, 21, 24 në
pyetësor. Me një p=0.05, df=475, k=8, F=1.864, Durbin-Watson=1.541, R=0.611, R2=0.574,
adjusted R2=0.173, vërejmë një lidhje të rëndësishme të preferencavë konsumatore turistike për
produkt turistik të qëndrueshëm. Regresioni (regresion linear) për vlerën e atributeve të produktit
turistik selektiv në sytë e konsumatorit turistik është si më poshtë:
Y = β0 + β1X1 + β2X2 + β3X3 + β4X4 + β5X5 + β6X6 + β7X7 + β8X8 + u
Ndryshe, nominimi i faktorëve të përzgjedhur është si më poshtë:
ETD - Eksperienca totale në destinacion - Y
Lux - Luks pa interesim për ndotjen
MPndD - Mjedis i pandotur në destinacion
95
EntFn - Argëtim dhe qejf në destinacion
ExNat - Eksperiencat off-road dhe në natyrë
RxPQ - Relaksi dhe vendet paqësore e të qeta
TRT - Trafiku i rënduar i transportit
ClHsD - Ofertat kulturore e historike
KMp - Komuniteti mikpritës
ETD = β0 + β1Lux + β2MPndD + β3EntFn + β4ExNat + β5RxPQ + β6TRT + β7ClHsD + β8KMp + u (1)
i shkruar në kushtet e regresionit të vlerësuar bazuar në cross section data (estimated regression
function):
Ŷi(ETD) = 3.11 - 0.465Lux + 0.246MPndD - 0.035EntFn + 0.208ExNat + 0.088RxPQ - 0.265TRT +
0.002ClHsD + 0.216KMp (2)
i = 2012-2013, dhe devijimi standard = 0.870. Vlera e lartë mesatare e Ŷi(ETD) (pranë ‘2’) për
rezultatet e marra nga pyetsori dhe lidhja e tij e rëndësishme me variblat e kualifikuar të pavarur
vërteton si të suksesëshme hipotezën H1.
Shihet qartë edhe nga regresioni lidhja e qëndrueshme e karakteristikave miqësore me mjedisin
në produktin turistik, dhe kënaqësisë së konsumatorëve në destinacion. Gjithashtu, në vlera të
rëndësishme vërehet një mospërputhje e kërkesës për luks më kënaqësinë në strukturën turistike,
kur ndotja nuk është marrë parasysh në territor dhe nuk kontrollohet nga komuniteti mikpritës
dhe struktura akomoduese. Nga ana tjetër, ka një korelacion të rëndësishëm midis kënaqësisë në
dëstinacion dhe mjedisit të pandotur në destinacion dhe përreth tij, ku më shumë se 41.4% e
vizitorëve e vlerësojnë shumë lart pastërtinë e mjedisit nga 2-1, higjena e lartë në destinacion
51.7%, atraksionet në destinacion me 41.4%, 69% e tyre janë të kujdesëshëm në raport me
konsumin e mjedisit ekologjik (3-1), 65% e tyre pëlqejnë praninë e siteve kulturore dhe historike
në destinacion (2-1), 55.2% pëlqejnë një komunitet mikpritës miqësor (2-1), mbi 80% e tyre
duan rend publik dhe siguri në udhëtim dhe gjatë pushimit (2-1), 96% e tyre janë të arsimuar mbi
mesataren (3-1), mbi 95% janë të punësuar, dhe 96% e tyre janë në segmentin 30-70 mijë lekë të
ardhura në muaj. Këta tregues stimulojnë pushime cilësore dhe kërkesë rigoroze për aspekte të
veçanta të produktit turistik.
Cilësia totale për këtë segment turistësh nuk lidhet thjesht me luksin në strukturat akomoduese,
pra me yjet që ajo ka të çertifikuara (nuk është rasti i strukturave akomoduese shqipëtare të cilat
në shumicë janë të vetëklasifikuara). Ajo perceptohet si një miks elementësh që kanë fokus të
qartë tek mjedisi ekologjik në territor, higjena dhe siguria në strukturë, ndotja e ajrit nga konsumi
nëpërmjet transportit apo djegjes së lëndëve djegëse për qëllime të krijimit të ofertës turistike,
mjedisi mikpritës në destinacion, organizimi turistik i komunitetit mikpritës etj.
Të gjithë këta elementë nuk janë direkt të ofruar në strukturën turistike. Një pjesë e mirë e tyre
janë të gjendur në mjedisin turistik rrethues. Kjo kërkon shumë kujdes që të garantohen dhe të
bëhen pjesë e kësaj oferte, dhe stimulon aktivitete si rendi turistik dhe organizimi, infrastrukturë
96
e kontrolluar dhe me standarte ekologjike, ndërveprim të kontrolluar dhe planifikuar me
mjedisin, legjislacion mbështetës etj.
3.2 PROJEKTIMI I PRODUKTIT TURISTIK MES NEVOJËS PËR MJEDIS EKO-
MIQËSOR, RELAKSIT, KONSUMIT TE ATRAKSONEVE KULTURORE DHE
ARGËTIMIT NË DESTINACION
Siç edhe analizuam më lart, projektimi i produktit turistik dhe ofertës turistike i orientuar në
mënyrë specifike drejt një kërkese selektive me prioritete të lidhura me cilësinë totale të mjedisit
turistik, dhe në veçanti aspekte të eko-cilësisë është i vështirë dhe, po ashtu, është e komplikuar
të përshtasësh të gjithë aspektet inxhinierike dhe elementët përbërës të produktit për të
maksimizuar kënaqësinë e konsumatorëve dhe për të marrë konsensusin e tyre.
Për zgjidhjen e këtij problemi kam përdorur një model optimizimi të produktit turistik dhe
mikstit të tij, për t’iu përgjigjur konsensusit selektiv konsumator për të. Ky model optimizimi
quhet QFD (Quality Function Deployment). Nëpërmjet tij mund të shpërthejmë një produkt
turistik, veçanërisht ata produkte që ekzistojnë aktualisht në treg, por që gjejnë vështirësi të
marrin konsensusin e konsumatorëve si pasojë e ndryshimit të kushteve të konsumit dhe
preferencave konsumatore në konsum. Ne mund të zgjedhim pas këtij shpërthimi kombinime të
ndryshme miksi pjesësh të produktit për të krijuar oferta të reja dhe atraktive për kërkesën e re
turistike në treg, pa qenë nevoja të shtojmë elementë të rinj në produktin ekzistues, ose mund të
zëvendësojmë pjesë të tij me të tjera facilitete e shërbime që ofron mjedisi turistik në destinacion,
të pranuara e të kërkuara me ekzigjencë të rritur nga turisti i sotëm. Kjo është një analizë e
bazuar në optimizimin e performancës së produktit turistik. Me qëllim që të shpërthejmë një
produkt ose shërbim turistik dhe të krijojmë miksin e kërkuar të pjesëve të produktit për të
krijuar një ofertë ose produkt të ri, ne mund të përdorim teknikën e nërdtimit të HoQ (House of
Quality) që kalon nëpër katër hapa (HoQ e përdorur nga George L. Vairaktarakis59
) duke krijuar
katër matrica për këtë qëllim hap pas hapi:
1. Matrica që kryqëzon kërkesat e konsumatorëve me karakteristikat inxhinierike të
produktit turistik të përftuara nga shpërthimi i tij në pjesë dhe elementë përbërës.
2. Matrica e kombinimit të komponentëve inxhinierikë përbërës dhe karakteristikave
të pjesëvë për të maksimizuar performancën e secilit komponent inxhinierik.
3. Matrica kombinimit të proceseve të manifakturimit të produktit me pjesët e
zgjedhura sipas karakteristikave në fazën e dytë.
4. Matrica e kombinimit të kontrollit të cilësisë së produktit kundrejt operacioneve të
përzgjedhura në programin për prodhimin e tij me një banchmark për këtë qëllim.
59
George L. Vairaktarakis, Optimization tools for design and marketing of new / improvedproducts using the house
of quality, Journal of Operations Management 17, 1999. pp 645–663
97
Kontrolli i cilësisë ka në bazë standarte të përcaktuara si parametra për t’u
përmbushur nga produkti i prodhuar nën filozofinë e best-ever-practice ose the
best-in-class.
Ky proces është thellësisht i bazuar në maksimizimin e performancës për kërkesa selektive
turistike. Më lart ne segmentuam tre segmente; segmenti me EF të vogel me 42.3%, segmenti me
EF mesatare ose të moderuar me 44.3% dhe segmenti me EF të lartë me 13.4% të turistëve të
intervistuar. Kjo na jep mundësinë të projektojmë produktin sipas çdo segmenti me mikse
produkti dhe marketing të diferencuar. Në mënyrë të ngjashme me Vairaktarakis në 1999 ne
mund të supozojmë se:
› Tregu është i analizuar dhe janë të identifikuar segmentet në të
› Janë përzgjedhur segmentet target në treg (në rastin tonë tre segmente)
› Janë të identifikuar konkurentët në treg
› Produktet turistike janë me origjinë Shqipëtare, duke respektuar standartet ndërkombëtare
të konsumit
› Janë kryer intervistime dhe vrojtime të konsumatorëve për të mbledhur kërkesat e tyre
mbi produktin turistik dhe karakteristikat e pjesëve të tij
Bazuar në këto supozime mund të klasifikojmë dhe identifikojmë sa më poshtë për të plotësuar
matricën e parë HoQ1:
› n: numri i kërkesave të konsumatorëve për produktin turistik
› reqi : kërkesa konsumatore e ‘i’
› ri: klasifikimi për nga rëndësia nga ana e konsumatorit i ‘reqi’
› ej: karakteristika inxhinierike e ‘j’ e produktit turistik
› m: numri i karakteristikave inxhinierike ej
› aij: intensiteti me të cilin ej ndikon/afekton reqi , për 1 ≤ i ≤ n dhe 1 ≤ j ≤ m
› uj : pesha me të cilën ej ndikon në performancën e produktit
Në këtë matricë koeficientët aij tregojnë rëndësinë dhe forcën e marëdhënieve cilësore mes
kërkesave të konsumatorit dhe karateristikave inxhinierike dhe ndihmojnë ekipet e projektimit të
produktit të jenë më të qartë në përzgjedhjet e tyre për të qenë më konvergjentë me kërkesat e
konsumatorëve. Vlerat e aij ≥ 0. Në rastin kur janë të barabarta me ‘zero’, ato tregojnë mungesën
e marrëdhënieve midis reqi dhe ej. Peshat uj përcaktohen nga rëndësia e kërkesave konsumatore
ri dhe intensitetet aij. Kështu matrica e parë do të shprehej nga ekuacioni matricor si më poshtë:
uj =
për j = 1, 2, … m (3)
Për matricën e dytë mund të klasifikojmë sa më poshtë:
› n0 : numrin e pjesëve në produkt
› pk : pjesën e ‘k’ të produktit
› nk : numrin e alternativave për zgjedhjen e pjesës ‘pk’
98
› pkl : zgjedhjen e ‘l’-të alternative për pjesën ‘pk’
› ckl : koston e ‘pkl’
› P(ckl) : rezultati i performancës së ‘pkl-të’ që kushton ‘ckl’ e matur në shkallë rritëse në
vlera nga 0 <Pklk ≤ 1, ku ‘1’ është performanca maksimale › bjk : intensiteti me të cilin ‘pk’ ndikon ‘ej’ › wk: pesha me të cilën ‘pk’ ndikon mbi performancën e produktit
› Z : Rezulati i performancës i shprehur si koeficient pozitiv
› Pi : Çmimi i pranuar nga konsumatori për produktin turistik nën kombinimin ej
në vazhdim të arsyetimit të matricave të cilësisë HoQ2 do të shprehej si më poshtë:
wk =
për k = 1, 2, ... n0 (4)
Në mënyrë skematike këto dy matrica paraqiten si më poshtë:
HoQ1
e1 e2 ......... ej ...... em
req1 a1j r1
req2 a2j r2
....... ....... .......
reqi ai1 ai2 ..... aij ..... aim ri
....... ..... .......
reqn anj rn
u1 u2 ......... uj ....... um
HoQ2
p1 p2 ...... pk ...... pn0
e1 b1k u1
e2 b2k u2
...... ....... ......
ej bj1 bj2 ...... bjk ...... bjn0 uj
...... ..... ......
em bmk um
w1 w2 ..... wk ..... wn0
Ndërsa, duke marrë në konsideratë performancën e produktit për pjesën pkl dhe koston ckl, të
vlerësuar në bazë të masës me të cilën zgjidhja inxhinierike plotëson kërkesat e konsumatoreve
për cilësinë e pjesëve dhe të materialeve e shërbimeve të përdorura për kompletimin e secilës
karakteristikë inxhinerike, funksioni i performancës do të paraqitej si më poshtë:
99
Zlk= max
për
(5)
Për 1 ≤ k ≤ n0 dhe 1 ≤ lk≤ nk, ku lk është alertantiva e nk-të për pk. Kjo do të bënte të mundur që të
kishim një miks të ri produkti me të njejtat pjesë përbërëse, por në një kombinim nk të tyre pa
ndryshuar buxhetin për sigurimin e pjesëve përbërëse, mallra e shërbime. Kjo është edhe matrica
e tretë e HoQ që paraqitet si më poshtë:
HoQ3
c1 c2 clk cnk
p1 P1lk w1
p2 P2lk w2
pk Pk1 Pk2 Pklk Pknk wk
pn0 Pn0lk wno
Z1 Z2 Zlk Znk
Për ta saktësuar modelin e performancës së matricës lidhur me mundësinë e gjetjes së një
alternative l të nk-të për pk mund të shtojmë në funksionin e performancës një variabël dummy
(binary) me vlera [0:1], ku:
Xklk =
(6)
Ekuacioni i performancës së produktit të projektuar do të ishte:
Zlk(best-of-class part mix) = max
(7)
Në këto kushte çmimi për konsumatorin do të mund të korrektohej nën konsensusin e tij për
cilësinë dhe performancën e maksimizuar për një ROI të kërkuar si më poshtë:
Plk = *Zlk) (8)
Matrica e katërt e procesit është organizuar si një proces nën të cilin produktet e kompanisë
kontrollohen e monitorohen përballë një bashkësie standartesh e parametrash jasht kompanisë
ose strukturës turistike që projekton produktin turistik. Kjo e fundit do të jetë pjesë e një studimi
më vete të thelluar për gjetjen e pozicionit të konkurencës në tregun e produkteve turistike.
Përpunimi i të dhënave nga simulimi për gjetjen e rezultateve nga optimizimi në procesin e
mësipërm është bërë duke përdorur programin kompiuterik statistikor Mega Stata. Programi
është përdorur për zgjedhjen e sample të segmentit të konsumatorëve për t’u intervistuar në
100
mënyrë sa më përfaqësuese, si edhe për përpunimin e tyre për zgjidhjen e ekuacionit të
optimizimit, si një problem programimi linear (LP). Metoda e përdorur për konceptimin e
zgjidhjes dhe zgjidhjen është “primal-dual” e cila ka në fokus një përqasje min-max, ç’ka do të
thotë se me kosto minimale ose të pandryshuara, të gjejmë maksimumin e performancës për
përputhjen e kërkesës së konsumatorëve me zgjidhjen teknologjike specifike të ofruar nëpërmjet
ofertës së projektuar. Metoda primal-dual “Hungarian Method” është mjaft e përshtatëshme për
algoritme përafrues (approximation algorithms) të cilët bëjnë të mundur shtrimin saktë të
problemit, dhe zgjidhjen e tij për min-costs-max-matching-target.
Në mënyrë të thjeshtuar për një numër të limituar elementësh inxhinierikë dhe kërkesash
konsumatore për ofertën turistike eko-miqësore, kjo metodë është provuar në disa biznese dhe ka
rezultuar lehtësisht e aplikueshme.
101
4. GJETJE DHE ANALIZA E REZULTATEVE
Ka një prirje në rritje të arritjeve turistike ndërkombëtare, ku Europa mban akoma pozicion lideri
me një kontribut total në GDP prej më shumë se 5%, me një rritje të reflektuar si në arritje
turistike, ashtu edhe në punësime direkte ose indirekte. Rajoni i Mesdheut ka reflektuar brenda
këtij rezultati rritje mbi këtë mesatare.
Nuk mund të themi që e njejta situatë është edhe me Shqipërinë. Shqipëria gjatë viteve 1995-
2009 është një nga vendet me një rritje të shpejtë të industrisë së turizmit krahasuar me
mesataren e kontinentit, duke performuar një rritje mesatare vjetore prej 41% në të ardhurat
vjetore nga eksporti. Por kjo prirje nuk ka qenë konsistente për periudhën 2010-2014, duke
performuar ndërkaq me një rritje negative mesatarisht (-6%) në vit. Ky trend negativ ka kulmet e
tij në 2011 me (-12%) dhe 2013 me (-11%), duke frenuar rënien në 2013-2014.
Ndërkaq, importet turistike (vizitore turistikë shqipëtarë në destinacione jasht Shqipërisë) kanë
pasur rritje pozitive nga 1995-2014 me përjashtim të viteve 2010 dhe 2012, rritje e cila ka ardhë
në rënie nga viti në vit nga 2002-2014,
Eksportet, të përfaqësuara nga arritjet ndërkombëtare, parashikohet të kenë një ndryshim të
pritëshëm në 2014 prej 6.3% vlerësuar në Lekë60
.
Bilanci i të hyrave turistike për ekonominë shqipëtare ka qenë vazhdimisht pozitiv (eksporte
turistike minus importe turistike), me një rritje të vogël negative në vitet 2013-2014.
Numri i arritjeve turistike në vend është rritur gjithashtu nga 1995-2012 me një rritje pozitive
nga 2002-201161
prej 24% çdo vit dhe rritje mesatare prej afërsisht 10% në 2012 dhe 2014, me
një vit negativ 2013 (-14%). Kjo rritje negative në 2013 spjegohet me efektin negativ të
destabilitetit demokratik e politik në vend dhe rritjen e riskut për të vizituar Shqipërinë nga
tursitët ndërkombëtarë.
Gjithashtu, në uljen e numrit të arritjeve ndërkombëtare në 2012-2014 ka ndikuar edhe ulja e
numrit të vizitorëve shqipëtarë nga Kosova dhe Maqedonia përgjatë muajve Korrik-Gusht si
pasoje e muajit të Ramazanit i cili festohet gjërësisht nga popullsia e këtyre vendeve.
Ndërkaq, ka një rritje të vazhdueshme të numrit të vizitorëve ndërkombëtarë shqipëtarë që
udhëtojnë jasht vendit nga 1995-2011 më një rënie të lehtë në 2009-2010 të cilat kanë qenë vite
krize dhe janë reflektuar edhe në shpenzimet e shqipëtarëve për të udhëtuar jasht vendit.
Megjithatë, ky numër është ndjeshëm më i lartë se ai i arritjeve në Shqipëri.
60
Zbutja ose reduktimi i uljes në US$ lidhet me rritjen e ndjeshme të kursit të këmbimit US$/Lek në 2014 61
UNWTO Tourism Highlights 2014ed and Index Mundi http://www.indexmundi.com/facts/topics/private-sector-
and-trade#Travel & tourism
102
Kontributi direkt i turizmit ne GDP për 2013 ka qenë 4.8% dhe kontributi total i tij përfshirë
edhe ndikimin që ai ka sjellë në sektorë të tjerë të ekonomisë është 16.7%.
Turizmi realizoi 23.2% të totalit të eksporteve shqipëtare për 2013 dhe kontribuoi direkt dhe në
total në punësim respektivisht 4.3% dhe 15.2% të punësimit në Shqipëri. Numri total i të
punësuarve direkt në turizëm në 2013 ishte mbi 41000 punonjës dhe numri total i vendeve të
punës të lidhura organikisht me turizmin ishte 146.7 mijë, tregues të cilët rezultuan me rënie nga
2011-2013. Ndërkaq, pritet një rritje në 2014 respektivisht prej 4% dhe 5% në punësim. Në
totalin e punësimeve, punësimet e nxitura nga turizmi zenë rreth 17.6%, kundrejt 28.4% që zenë
punësimet direkte. Raporti total i të punësuarve direkt me të punësuarit e lidhur organikisht me
industrinë turistike është 1:2.56.
Shpenzimet totale për konsum të kohës së lirë dhe udhëtim zunë më shumë se 73% e totalit të
GDTP (Gross Domestic Tourism Production) në 2013 dhe ato pritet të rriten me 5.2% në 2014.
Turizmi vendës kontribuoi me 17.2% në totalin e GDTP në 2013 me një rritje të pritëshme prej
2.3% në 201462
.
Numri total i shtretërve në Shqipëri në hotele në 2013 ishte mbi 1060063
. Ndërkaq, kapaciteti i
shtretërve përfshirë edhe struktura të tjera të angazhuara në akomodim turistik në 2013 është
rreth 35 mijë. Kjo tregon për kapacitetin e ulët pritës të industrisë së turizmit në vend.
Numri i pernotuesve vendës është më i lartë se ai i turistëve ndërkombëtare. Ndërkaq, numri i
netëve të qëndrimit në hotel është më i lartë për vizitorët e huaj.
Pas vitit 2013 industria e turizmit në vendin tonë ka njohur një stanjacion arritjesh turistike
ndërkombëtare dhe ka një prirje për të rimarrë një kurbë rritje positive në 2014. Kjo situatë ka
qenë e ngjashme në trend edhe me disa vende të rajonit të Ballkanit si Greqia, Maqedonia, dhe
Mali i Zi.
Nga ana tjetër, të dhënat nga pyetsori i bërë për qëllim të këtij studimi tregojnë për një rënie të
dëshirës për të paguar për shërbime luksi dhe për një kombinim universal të elementëve të
produktit turistik në të. Gjithashtu, një situatë e tillë mund të verifikohet edhe nga të dhënat
statistikore lidhur me shpenzimet e vizitorëve të huaj në vendin tonë gjatë qëndrimit të tyre në
Shqipëri64
.
Turistët ndërkombëtarë që vizitojnë Shqipërinë duke filluar nga viti 2008 tregojnë një tendencë
në rritje për çmime më të ulëta të vakancës së tyre, duke diversifikuar preferencat e tyre nga
hotelet luksoze e pranë qendrave me intensitet të lartë urban, drejt strukturave me një kombinim
të drejtë mes klasit të cilësisë dhe komplesitetit të ofertës turistike origjinale vendase, bazuar në
62
WTTC Travel and Tourism Ecnomic Impact 2014 63
INSTAT 2014 64
UNWTO Tourism Highlights 2014ed and Index Mundi http://www.indexmundi.com/facts/topics/private-sector-
and-trade#Travel & tourism
103
produkte e shërbime sa më pranë natyrës vendëse dhe të ofruara në standarte të larta higjene, por
sipas traditës lokale.
Vërehet gjithashtu një rënie e preferencës së vizitorëve për periudhat pik të pushimeve që ofrojnë
vakancën tipike masive të detit më çmime relativisht të larta për shkak të sezonalitetit dhe
disponibilitetit të kufizuar të shtretërve. Njëkohësisht, vërejmë një shtrirje të udhëtimeve turistike
përgjatë vitit duke përfituar një ofertë më të kompletuar në eksplorim, atraksion, relaks, mjedis
ekologjik e kulturor shumë cilësor e bujar dhe çmime jasht sezoni e shumë më ekonomike.
Ndërkaq, nëse analizojmë statistikën deskriptive lidhur me analizën e të dhënave nga pyetësoret
e realizuar gjatë këtij studimi, vërehet se ka një kontradiktë të theksuar mes dëshirave të turistëve
të sotëm modern dhe elementëve të lidhur më ndotjen e mjedisit për shkak të transportit dhe
standarteve të lidhura me EF, pra kundrejt argëtimit jo-miqësor me mjedisin turistik.
Gjithashtu, ka një mospërputhje të theksuar mes perceptimit të cilësisë totale nga ana e turistëve
të sotëm modern lidhur me raportin “luks-argëtim-zhurmë” vs. “natyrë-argëtim kulturor e
sportiv-rend i fortë në destinacion” në favor të qartë të së dytës.
Nga analiza e rezultateve të pyetësorit del se mbi 42.3% e të intervistuarve bien brenda segmentit
2-1 të përgjigjeve. Ky segment mund të konsiderohet me gjurmë ekologjike të vogël dhe miqësor
ndaj mjedisit. Të intervistuarit në të kanë preferenca të larta për mjedise turistike miqësore
ekologjikisht.
Ndërkaq, segmenti i dytë me EF mesatar ka një popullim prej 44.3% dhe ai me EF të lartë ka
13.4% popullim. Nëse do t’i krahsonim këto me parametra botërorë segmentimi të kërkesës për
turizëm të qëndrueshëm, ku studime të ndryshme tregojnë se popullimi i këtij segmenti, EF e
vogël, është nga 30-37%, mund të pranojmë se sjellja e turistëve të intervistuar është
përfaqësuese për të gjykuar për një segment mjaftueshëm të konsiderueshëm, për të cilin mund të
projektojmë një miks produkti turistik dhe miks marketing selektiv eco-friendly. Kjo sjellje në
veçanti shkon në përpjestim të drejtë me preferencat që turistët kanë për transportin,
akomodimin, argëtimin, atraksionet dhe relaksin në destinacion.
Shihet qartë gjatë studimit dhe fakteve të sjella përgjatë tij lidhja e qëndrueshme e
karakteristikave miqësore me mjedisin në produktin turistik, dhe kënaqësisë së konsumatorëve
në destinacion. Gjithashtu, në vlera të rëndësishme vërehet një mospërputhje e kërkesës për luks
më kënaqesinë në strukturën turistike, kur ndotja nuk është marrë parasysh në territor dhe nuk
kontrollohet nga komuniteti mikpritës dhe struktura akomoduese.
Nga ana tjetër ka një korelacion të rëndësishëm midis kënaqësisë në destinacion dhe mjedisit të
pandotur në destinacion dhe përreth tij, ku më shumë se 41.4% e vizitorëve e vlerësojnë shumë
lart pastërtinë e mjedisit nga 2-1, higjena e lartë në destinacion 51.7%, atraksionet në destinacion
me 41.4%, 69% e tyre janë të kujdesëshëm në raport me konsumin e mjedisit ekologjik (3-1),
65% e tyre pëlqejnë praninë e siteve kulturore dhe historike në destinacion (2-1), 55.2% pëlqejnë
104
një komunitet mikpritës miqësor (2-1), mbi 80% e tyre duan rend publik dhe siguri në udhëtim
dhe gjatë pushimit (2-1), 96% e tyre janë të arsimuar mbi mesataren (3-1), mbi 95% janë të
punësuar, dhe 96% e tyre janë në segmentin 30-70 mijë lekë të ardhura në muaj. Këto tregues
stimulojnë pushime cilësore dhe kërkesë rigoroze për aspekte të veçanta të produktit turistik.
Të dhënat e verifikuara si nga statistikat zyrtare të studimeve të mëparëshme, ashtu edhe nga
përgjigjet e verifikuara në pyetësorin e studimit, tregojnë për një trend në rritje lidhur me prirjen
për të lëvizur drejt destinacioneve turistike në përgjithësi, dhe drejt atyre eko-miqësore në
veçanti. Kjo prirje verifikohet si në rajon edhe në Shqipëri, si nga turistë vendës drejt
destinacioneve shqipëtare apo drejt atyre të huaja, edhe nga turistë ndërkombëtarë me rritje
modeste të planifikuar për 2015 për të mbërritur Shqipërinë.
105
5. KONLUZIONE, REKOMANDIME DHE MUNDËSI TË THELLIMIT TË
KËRKIMIT NË TË ARDHMEN
Bazuar në analizat e mësipërme dhe testimet e vlerësimet e bëra, kam dalë me disa konkluzione
si më poshtë:
Organizimi i sektorit të turizmit në vend është akoma në mënyrë të moderuar kompetitiv edhe
duke mbajtur çmime të ulëta për produktet e shërbimet turistike.
Ka një rritje tashmë të konsoliduar të kësaj industrie në hapësirën europiane me 6%, ku rajoni i
Mesdheut është në kufirin e një rritje prej 5.5%. Mbi 58% e arritjeve ndërkombëtare thithen nga
kontinenti i vjetër.
Në Shqipëri industria e turizmit ka njohur zhvillime me luhatje gjate viteve 2008-2013. Kjo ka
qenë ngushtësisht e lidhur me situatën jo të qëndrueshme makro-ekonomike ndër vite.
Gjithashtu, ajo nuk ka qenë në kuadrin e sektorëve dhe industrive prioritare për zhvillim gjatë
këtij segmenti kohor për qeveritë shqipëtare. Megjithatë, industria e turizmit ka vazhduar të ketë
një kontribut të rëndësishëm në GDP shqipëtare me një mesatare të viteve të fundit prej mbi
4.5%. Ndërsa kontributi i saj në eksporte për vitin 2013 ishte mbi 25%.
Për çdo të punësuar në sektorin e turizmit janë punësuar në sektorët e tjerë mbështetës, ose të
lidhur me zhvillimin e turizmit 2.56 punonjës të tjerë. Kjo tregon për një potencial të lartë
punësimi në vend nëpërmjet mbështetjes së zhvillimit të turizmit, kur kemi parasysh burimet e
pasura turistike që ka vendi.
Zhvillimi i vonuar i turizmit dhe modernizimi e standardizimi i ulët i kësaj industrie në vend janë
premisa të mira për zhvillimin e modeleve të turzimit miqësore me mjedisin si eko-turizmi,
turizmi aktiv, turizmi i qyteteve, turizmi i qëndrueshëm e në harmoni me mjedisin turistik. Kjo
alternativë vërtetohet edhe nga analizat e pyetësorëve të zhvilluar për këtë disertacion.
Ndërkaq, vërejmë një mungese menaxhimi të integruar të mbetjeve, gjë e cila duhet të bëhet në
bashkëpunim të ngushtë me njësitë vendore për të garantuar një higjenë komunitare brenda
standarteve të BE, dhe në konkordancë me direktivat e UNWTO për zhvillimin e një industrie
turistike eco-friendly.
Shërbimi i transportit në përgjithësi dhe ai turistik në veçanti, siç rezulton edhe nga pyetësori,
është rëndues për mjedisin dhe në kushte jo standarde moderne për ofrimin e këtij shërbimi.
Preferohet më shumë transporti ajror, ose ai me mjetet e veta.
Nëse për shërbimin e turizmit në përgjithësi ka një nivel të pranueshëm organizimi të sektorit,
shërbimi i transportit turistik është në nivele modeste dhe jo cilësor për nga standardet. Emisioni
106
i karbonit mbetet i lartë dhe kjo e bën Shqipërinë një vend me gjurmë ekologjike të lartë e
prodhimtari biofizike modeste.
Hartimi i një strategjie për transportin urban në përgjithësi dhe atë turistik në veçanti duke
respektuar standartet më moderne lidhur me kushtet e cilësisë, por edhe me ato të emisionit të
gazrave ndotës në mjedis, është një kusht për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm në Shqipëri.
Instalimi dhe institucionalizimi i matjes dhe kontrollit të parametrave lidhur me cilësinë dhe
rikuperimin e mjedisit në përgjithësi dhe atij turistik në veçanti, dhe aplikimi i treguesit integral
të gjurmës ekologjike (ecological footprint), do ta bënte industrinë e turizmit dhe udhëtimeve të
matëshme nga ana cilësore për turistin e sotëm modern, por njëkohësisht do të mundësonte edhe
aplikimin e standardeve moderne të sotme të kërkuara nga UNWTO dhe Njesia e Turizmit në
DG Enterprise and Industri në Komisionin Europian. Kjo do të bënte të mundur klasifikimin e
mjedisit turistik aktiv, por edhe atij që është pjesë e infrastrukturës turistike, dhe do të rriste
aksesin e destinacioneve dhe strukturave turistike shqipëtare në zinxhrët ndërkombëtarë të
shpërndarjes dhe shitjes së produktit turistik.
Koncepti i Turizmit Aktiv është modeli më i pranueshëm për turizmin e qyteteve, ku komunitetet
lokale shfrytëzojnë burimet e tyre kulturore e sociale për qëllime turizmi duke garantuar një
mirëqenie dhe jetesë më cilësore dhe duke patur gjithashtu një zhvillim kulturor më në harmoni
me kulturat dhe mjediset e tjera sociale në botë.
Turizmi i qyteteve i cili përfshin projektimin e tyre si destinacione turistike, kërkon që çdo vlerë
materiale ose jo e krijuar nga komunitetet sociale lokale të shikohet si burim mirëqenie dhe
konsumi së bashku me vizitorët në këto qytete me një menaxhim të tyre të qëndrueshëm (të
rinovueshëm). Kjo sjell detyrimisht një perfshirje totale të tyre në mbështetje të aktiviteteve
mikritëse turistike. Ajo rrit vetëpunësimin dhe punësimin indirekt në këto komunitete, dhe
njëkohësisht rrit atraktivitetin turistik për gusto lokale unike të ofruara në mënyrë tipike nga
komunitetet mikpritëse. Pra merr kuptim te plotë përcaktimi se turizmi është gjeneruesi më i
madh i punësimit sot në tregun e punës, dhe brenda tij, turizmi i qyteteve zë vendin e parë për
punësim (deri ne raportin 1/6 vetë sipas UNWTO 2012)
Urbanizimi i qyteteve në shume vende të botës dhe sidomos në Europë është duke u bërë nën
dritën e zhvillimit të turizmit urban ose të qyeteteve, duke theksuar rolin e tyre si qendra për
kalimin e kohës së lirë dhe argëtim. Këtë rrugë duhet të ndjekë edhe Shqipëria.
Bazuar në studimin e kryer në të pesë qarqet, dhe në veçanti në qarkun e Elbasanit vërehet
mungesa e një plani organizimi territorial të integruar për mikpritjen turistike, me një theks të
veçantë në organizmin e shërbimeve turistike.
Një rekomandim i vlefshëm është hartimi në çdo rast në nivel lokal i një plani të përbashkët të
zhvillimit të turizmit urban në koordinim të plotë midis kulturës lokale të mikpritjes (duke ruajtur
kësi soj brandin lokal) dhe objektivave kombëtare për zhvillimin e turizmit, duke respektuar
107
njëkohësisht edhe standardet ndërkombëtare të zhvillimit të kësaj industrie në nivel Europian e
më gjërë.
Me rëndësi në këtë kuadër është identifikimi i hartës turistike të çdo qarku dhe organizimi i
sektorit të guidës turistike për këtë qëllim.
Modeli i bazuar në ofertën turistike universale gjithëpërfshirëse nuk rezulton të jetë kompetitiv
dhe gjërësisht i aplikueshëm për rastin e Shqipërisë.
Ndërkaq, modeli i marketingut selektiv për projektimin e një turizmi me këndvështrim e orientim
nga kërkesa e turistëve modernë sot për cilësi totale, mjedis të pandotur dhe rend e siguri të lartë
në destinacion, vërtetohen të jenë një përqasje dhe model i suksesëshëm për zhvillimin e
industrisë së turizmit në vend.
Aplikimi në këto kushte i metodës QFD për rastet e strukturave turistike shqipëtare që
projektojnë ofertë turistike vendëse përballë një kërkese turistike të fraksionuar dhe thellësisht të
ndarë në kërkesa, do të bënte të mundur një profilizim të strukturave sipas segmenteve
konsumatore të përzgjedhur për veprim. Kjo do të rriste nivelin e saktësisë në përcaktimin e
produktit turistik në një moment të caktuar dhe për një kërkesë turistike specifike, më një çmim
të përceptuar sa më pranë vlerës dhe masës së përfitimeve për konsumatorin, duke mbajtur të
pandryshueshme ose në nivel konkurues kostot (optimizim min-max).
Kombinimi i disa elementëve të rëndësishëm në ofertë dhe maksimizimi i kënaqësisë për çdo
element do të krijonte avantazh ndaj konkurentëve brenda dhe jasht vendit, duke marrë në të
njejtën kohë konsensusin dhe besnikërinë e konsumatorëve, për t’u rikthyer të intriguar çdo herë
në strukturat tona e tek miksi ynë i rradhës i produktit dhe ai marketing, gjithnjë për kërkesë të
sofistikuar e selektive për cilësi totale të garantuar.
Aplikimi i kësaj metode për diversifikimin e atraksioneve në destinacion do të rriste kënaqësinë e
turistëve deri në ditën e fundit të zgjatjes së vakancës, duke shtuar dhe rritur prirjen për të lëvizur
përsëri në këto destinacione.
Së fundi, segmentimi i tregut dhe optimizimi i ofertës në përputhje më pritëshmërinë e turistëve
për produktin turistik dhe cilësinë e tij totale të projektuar për çdo rast, si edhe krahasimi i kësaj
oferte me konkurencën do të maksimizonte efiçiencën në përdorimin e burimeve të çdo
organizate turistike ose mbështetëse.
Përpunimi i një manuali veprimi dhe proçesimi operacional dhe teknik e teknologjik për
zbatimin e kësaj metodologjie projektimi, duke thjeshtuar aplikimin e saj në nivele të madhësisë
së bizneseve të kësaj industrie në vend, do të jetë një vlerë e shtuar specifikisht për rritjen e
konkurueshmërisë së bizneseve brenda saj në nivel lokal dhe ndërkombëtar të arritjeve turistike
dhe eksporteve turistike.
108
APENDIKS
A.1. AKRONIME
QFD - Quality Function Deployment
HoQ - House of Quality
TSA - Tourism Satellite Account
UNWTO - United Nations World Tourism Organization
ST-EP - Sustainable Tourism Eleminating Poverty
EF - Ecological Footprint
WTTC - World Travel and Tourism Council
A.2 PYETËSORI
Nr
Pyetja
Aprovimi në një shkallë me 5
nivele - vlerësimi më i lartë
është ‘1’
NA
5 4 3 2 1 99
1 Si e konsideroni eksperiencën tuaj totale nga
pushimi/vizita në destinacion
2 Unë jam i interesuar në luks dhe nuk më
intereson ndotja përreth hotelit/strukturës
3 Më pëlqen mjedisi i pandotur përreth
destinacionit
4 Kërkoj higjenë të lartë në destinacion
5 Më pëlqejnë sporte në destinacion
6 Më pëlqen argëtimi dhe qefi në destinacion
7 Më pëlqen të zë shoqëri të reja në destinacion
8 Më pëlqejnë eksperiencat off-road dhe në
natyrë në destinacion
9 Më pëlqen trajtimi familiar në destinacion
10 Unë e kam zakon të kujdesem për mjedisin
109
ekologjik në destinacion
11 Unë zgjedh destinacione romantike
12 Më pëlqen prania e një densiteti të lartë
popullsie në destinacion gjatë periudhave pik
13 Më pëlqen relaksi dhe vendet paqësore e të
qeta në destinacion
14 Më pëlqen të përdor transport automobilistik,
kur udhëtoj për pushime
15 Më pëlqen trafiku i transportit në destinacion
16 Më pëlqen të përdor transport ajror, kur
udhëtoj me pushime
17 Më pëlqejnë pushimet e zhurmëshme
18 Më pëlqejnë strukturat turistike me set-in më
të gjërë të shërbimeve në destinacion (all-
inclusiv hotel structures)
19 Më pëlqen vakanca në familje
20 Më pëlqejnë viztorët e vetmuar në pushime
21 Më pëlqejnë ofertat kulturore e historike në
destinacion
22 Më pëlqen të udhëtoj çdo vit në destinacione
turistike
23 Më pëlqen të udhëtoj nëpër destinacione në
periudhat pik
24 Më pëlqen komuniteti mikpritës në
destinacion
25 Unë dua të ndjehem i siguruar gjatë
pushimeve në destinacion
26 Më pëlqen detyrimi dhe kontrolli për zbatimin
e rendit publik në destinacion
27 Unë jam i arsimuar
28 Për mua ka rëndësi gjinia e turistëve në
destinacion
29 I punësuar Po Jo
30 Të ardhurat mujore në 000 Lekë -
30
30-
50
50-
70
70-
100
>1000
110
A.3 LISTA E MONUMENTEVE ARKEOLOGJIKE E HISTORIKE NË RRETHIN E
ELBASANIT
1. Kalaja e Elbasanit në qytetin e Elbasanit.
2. Kalaja e Gurit në fshatin Lleshan.
3. Kalaja e Peqinit në qytetin e Peqinit (shek XVII) dhe Klaudiana (Peqini Antik shek II-III e.r).
4. Kalaja e Menglit pranë qytetit të Elbasanit (V).
5. Kalaja e Dragotit në fshatin Qafë të Sulovës.
6. Kalaja e Kazies në fshatin Kazie.
7. Kalaja e Valëshit në fshatin Valësh.
8. Kalaja e Bodinit në fshatin Bodin.
9. Kalaja e Malit në fshatin Xherris.
10. Kalaja e Dragotit në fshatin Dragot.
11. Kalaja në llixhat të Elbasanit.
12. Kalaja në shkëmbin Mret në fshatin Xibrakë.
13. Kalaja në vendin e quajtur kulla e Gracenit në fshatin Gracen.
14. Kalaja në vendin e quajtur shkëmbi i Skënderbeut (Sh. Lliut) në fshatin Petresh dhe gjurmet e
Rruges antike te Kandavise (shek. III-II p.e.r.)
15. Kalaja në vendin e quajtur Kulla e Kumanakut në fshatin Kumanak.
16. Kalaja në kodrën e Saragut në fshatin Pajovë.
17. Kalaja “Gradishta e Belshit” në fshatin Belsh.
18. Kalaja në majën e Sh. Mërisë në fshatin Bixëllenjë.
19. Kalaja e Kabashit pranë fshatit Jeranisht.
20. Gjurmët e Kalasë mesjetare pranë pallatit të Sportit në qytetin e Elbasanit.
21. Gjurmet e kalase mesjetare prane sheshit te Namazgjase.
22. Kalaja në fshatin Rrajcë, Librazhd (Nr. Reg. X0725)
23. Kalaja e Skënderbeut, Librazhd, (Nr. Reg. X0726)
24. Kalaja në fshatin Lunik, Librazhd, (Nr. Reg. X0727)
25. Muret e Kalasë tek Qafa e Kalit të Gjergjit, Librazhd, (Nr. Reg. X0731)
26. Namazgjahu në qytetin e Elbasanit.
27. Hamami i pazarit në qytetin e Elbasanit.
28. Hamami i Vjetër i grave në Lagjen Kala në qytetin e Elbasanit.
29. Kulla e sahatit në murret e kalasë së Elbasanit.
30. Kulla e sahatit në qytetin e Peqinit.
31. Ura antike në fshatin Muriqan (shek XIV) degezim i Via Egnatia.
32. Kompleksi i Shtatë Çezmave, Librazhd, (Nr. Reg. X0728)
33. Këmbët e urës antike në Topçias pjesë e Via Egnatia.
34. Rrënojat e urës në fshatin Mirakë, pjesë e Via Egnatia.
35. Rrënojat e urës antike në fshatin Fatishë.
36. Gërmadhat antike (stacioni rrugor Ad - Quintum) në fshatin Bradashesh, stacion i Via Egnatia.
37. Rrënojat antike në Pellaz në fshatin Uruçaj.
38. Ura mbi Përroin e Gurës së Labinotit në fshatin Labinot Fushë, pjsë e Via Egnatia.
39. Gjurma e Via Egnatia rreth 26.3 km duke filluar nga Përparimi (Peqin) deri në Lin të Pogradecit.
40. Tre Tabernat e Via Egnatia në Xhyrë të Librazhdit pjesë e Via Egnatia.
41. Stacioni romal tek Hanet e Prosekut, Librazhd, (Nr. Reg. X0733)
42. Shpela Guri i Muzhaqit, Librazhd (Nr. Reg. X0734)
43. Ura e Kamarës, Librazhd, (Nr. Reg. X0736)
44. Varret e Selcës në Mokër në Selcën e Poshtëme.
111
45. “Pusi që lahet vetë” dhe rrapi pranë tij, Lagja Partizani, në qytetin e Elbasanit.
46. Tumat e fushës së Pazhokut në fshatin Gostimë.
47. Tumat në perëndim të fshatit Kajan.
48. Bazistani i qytetit, shatërvani, rrapi dhe një pjesë e kalldrëmit në qytetin e Elbasanit.
49. Bazilika paleokristiane e shek V-VI në Bezistan dhe mozaiku i kopshtit të Edenit në të.
50. Kisha dhe Manastiri i Sh. Gjon Vladimirit, në fshatin Shijon.
51. Kisha e Sh. Premtes në fshatin Valësh.
52. Kisha e Sh. Kollit në fshatin Shelcan.
53. Kisha e Sh. Mërisë në Kalanë e Elbasanit.
54. Kisha në Shpellën Librazhd fshat, (Nr. Reg. X0729)
55. Kisha në Shpellën e Qafë Thanës, Librazhd, (Nr. Reg. X0730)
56. Rrënojat e Kishës në fshatin Selvias (Klos i Sulovës).
57. Rrënojat e Kishës në fshatin Bixëllenjë.
58. Rrënojat e Kishës në fshatin Belsh.
59. Rrënojat e Kishës në fshatin Mamël.
60. Rrënojat e Kishës së ungjëllizimit në fshatin Mjekës.
61. Xhamia Mbret në Lagjen Kala të qytetit të Elbasanit.
62. Xhamia e Nazireshës në qytetin e Elbasanit.
63. Xhamia e Ballijes
64. Teqja e Baba Xhamalit (1929)
65. Teqja e Madhe (1803)
66. Bazilika në kodrën e Tepes pranë qytetit të Elbasanit dhe mozaiku në të (ullishtat e Elbasanit).
67. Shtëpia e Konferencës së Labinotit në fshatin Labinot.
68. Shtëpia e Qemal Stafës në qytetin e Elbasanit.
69. Shkolla Konstandin Kristoforidhi (Normalja) dhe varri pranë saj në qytetin e Elbasanit (sot
Muzeu i Arsimit).
70. Shtëpia muze e Konstandin Kristoforidhit, Rr. Mihal Hasa në Elbasan.
71. Guri Pishkashit, Librazhd (Nr. Reg. X0724)
72. Disa shtëpi karakteristike monument kulture ne qytetin dhe rrethin e Elbasanit si më poshtë:
1. Banesa e Ram Karagjozit në fshatin Qeret (Shmil). Kasolle ku gjatë periudhës Janar - Shkurt
1944 u strehua Enver Hoxha dhe Shtabi i Përgjithshëm.
2. Banesa e Qamil Zhgunit në fshatin Qafë (Shmil) ku në vitin 1943 ka qenë bazë e Enver
Hoxhës dhe ku është vendsur teknika e shtypit të Partisë.
3. Banesa e Ali Dishës në fshatin Lugaxhi (Shmil), në vitin 1943 ka qenë bazë e rëndësishme e
Enver Hoxhës.
4. Banesa e Staf Papanikoll Papajanit, Lagja Kala, Rr. Vasil Moisiu, nr. 11 në qytetin e
Elbasanit.
5. Banesa e Sul Shahinit, Lagja Karavelija, Rr. Brigada XV, Nr. 20 në qytetin e Elbasanit.
6. Banesa e Hajdar Sejdinit, L. Alajdini në kryqëzimin e Rr. 11 Nëntori dhe Skënderbeu në
qytetin e Elbasanit.
7. Banesa e Hajrie Skiles, L. Sulejmanie, Rr. Ali Arapi, Nr. 9 dhe 11, në qytetin e Elbasanit.
8. Banesa e Ikbale Bumçit, Rr. Kristoforidhi, Nr. 34 në qytetin e elbasait.
9. Banesa e Tasim Qiftjes, Rr. Janaq kilica, Nr. 3 në qytetin e Elbasanit.
10. Banesa e Refie Mallahollit, Rr. Brigada XV, Nr. 34 në qytetin e Elbasanit.
11. Banesa e Elena Papajanit, L. Drumi Kala, rr. Mihal _______, Nr. 6 në qytetin e Elbasanit.
12. Dhoma me tavanin dekorativ në kopshtin e fëmijëve, Nr. 8, Rr. K. Kristoforidhi në qytetin e
Elbasanit.
13. Banesa e Qefsere, Shefiqet e Sabrie Duhanxhiut, Rr. Brigada V, Nr. 20, Elbasan.
14. Banesa e Jorgji Lef Kushtës në fshatin Jorenisht (Shpat), Nr. 1.
15. Banesa e Pali Thoma Jaçit në fshatin Valësh (Shpat), Nr. 1.
112
16. Banesa e Kostë dhe Naum Ziut në fshatin Zavalinë (Shpat), Nr. 1.
17. Banesa e Toli Dedes në fshatin Zavalinë (Shpat), Nr. 1.
18. Banesa e Ramadan Beduritnë fshatin Kocivel (Shpat i Sipërm), Nr. 2.
19. Banesa e Nabise Idrizit në fshatin Shmil.
20. Banesa e Haki Xhike në fshatin Shtëpaj.
21. Banesa e Qamil Cenit, Librazhd (Nr. Reg. X0713)
22. Banesa e Ibrahim Koçit, Librazhd (Nr. Reg. X0714)
23. Banesa e Osman Likës, Librazhd (Nr. Reg X0715)
24. Banesa e Hazis Lalës, Librazhd (Nr. Reg. X0716)
25. Banesa e Arif Snallës, Librazhd, (X0717)
26. Banesa e Shaqir Ballës, Librazhd (Nr. Reg. X0718)
27. Banesa e Kamber Dishës, Librazhd (Nr. Reg. X0719)
28. Banesa e Gani Allushit, Librazhd (Nr. Reg. X0720)
29. Banesa e Kamber Albrahimit, Librazhd (X0721)
30. Banesa e Xhevdet Tomës, Librazhd (X0722)
31. Banesa e Zyra Koçit (Nënë Zyrasë), Çermenikë, Librazhd (X0723)
113
A.4 LISTA E MONUMENTEVE TË MBROJTURA NË SHQIPËRI SIPAS MINISTRISË
SË KULTURËS NË QARQET VLORË, DURRËS, KORÇË DHE TIRANË
Emërtimi Lokacioni Bashkia
Nr. Unik
në
Databazë
Kalaja në Fshatin Menkulas Fshati Menkulas Devoll X0337
Amfiteatri i Durrësit Durrës Durrës X0177
Bazilika Paleokristiane Durrës Durrës X0178
Bazilika Paleokristiane Durrës Durrës X0179
Banesa ku lindi dhe kaloi Fëmijërinë Aleksandër
Moisiu Durrës Durrës X0180
Banesa ku ka Jetuar F.S.Noli Durrës Durrës X0181
Banesa e Familjes Manushi dhe Pali Durrës Durrës X0182
Cisterna Pranë Varrezave të Dëshmorëve Durrës Durrës X0183
Gjurmët e Ujësjellësit Antik Durrës Durrës X0184
Hamami në Oborrin e Shkollës 16 Shtatori Durrës Durrës X0185
Kalaja e Skëndërbeut Durrës Durrës X0186
Kalaja në Qytetin e Durrësit Durrës Durrës X0187
Kalaja e Currilave Durrës Durrës X0188
Kalaja e Ishmit Durrës Durrës X0189
Kisha e Shën Ndojit (gërmadhat) Durrës Durrës X0190
Kulla e Sulejman Kullës Durrës Durrës X0191
Mozaiku Pranë Pallatit të Kulturës Durrës Durrës X0192
Mozaiku tek Pallati i Sportit Durrës Durrës X0193
Mozaiku i Orfeut Durrës Durrës X0194
Ndërtim me Tulla (tablinium) në Rrugën "Vasil Kuqi" Durrës Durrës X0195
Pusi i Tophanes Durrës Durrës X0196
Qarkori i Partisë në Arapaj Durrës Durrës X0197
Rotonda në Qytetin e Durrësit Durrës Durrës X0198
Sistemi i Kanalizimeve Antike të Durrësit me Traktet
e tij Durrës Durrës X0199
Traktet e Ujësjellësit Antik të Durrësit Durrës Durrës X0200
Trakti i Kanalit Nëntokësor me tulla Durrës Durrës X0201
Xhamia e Fatihut Durrës Durrës X0202
Banesa e Haxhialushit Kavajë Durrës X0544
Banesa e Man Kashamit Kavajë Durrës X0545
Banesa e Bajram Xhanit Kavajë Durrës X0546
114
Banesa e Kadri Xhafës Kavajë Durrës X0547
Banesa e Bardhyl Goranit Kavajë Durrës X0548
Banesa e Rahim Domit Kavajë Durrës X0549
Banesa e Haxhi Myftarit Kavajë Durrës X0550
Depo Mesjetare e Kripës Kavajë Durrës X0551
Kalaja e Bashtovës Kavajë Durrës X0552
Kalaja e Zig Xhafajt Kavajë Durrës X0553
Kalaja e Turrës Kavajë Durrës X0554
Kisha e Shën e Premtes - Çetë Kavajë Durrës X0555
Kulla e Sahatit Kavajë Durrës X0556
Ndërtesa e Muzeut etnografik Kavajë Durrës X0557
Ndërtesa e Bashkisë Kavajë Durrës X0558
Rrënojat e Urës Antike mbi Lumin Shkumbin (Vilë) Kavajë Durrës X0559
Ura e Bukaqit mbi Vijën e Fokës Kavajë Durrës X0560
Tumat në Lindje të Qytetit të Ersekës Ersekë Kolonjë X0280
Kisha e Shën Marisë në Fshatin Barmash Fshati Barmash Kolonjë X0309
Vendbanimi Prehistorik në Kodrën e Fshatit Kamnik Fshati Kamnik Kolonjë X0327
Kisha Fjetja e Shen Marise në Fshatin Lashovë Fshati Lashovë Kolonjë X0329
Ura në Fshatin Orgockë Fshati Orgockë Kolonjë X0342
Ura në Fshatin Postenan të Leskovikut Fshati Postenan Kolonjë X0344
Kalaja e Gradishtës Kolonjë Kolonjë X0561
Kalaja e Gurit të Ninës Kolonjë Kolonjë X0562
Kalaja në Kodrën e Hollmit Kolonjë Kolonjë X0563
Kisha e Shën Mëhillit Kolonjë Kolonjë X0564
Kisha e Shën Kollit Kolonjë Kolonjë X0565
Konaku i Miqve në shtëpine e Jani Vretos Kolonjë Kolonjë X0566
Rrënojat e Banesës së Petro Nini Luarasit Kolonjë Kolonjë X0567
Teqeja ku punoi Baba Braho Kolonjë Kolonjë X0568
Tyrbja në Varrin e Bejtaxhiut Hasan Zyko Kamberi Kolonjë Kolonjë X0569
Ura e Vogël e Radovës mbi përroin e Radovës Radovë Kolonjë X0861
Kalaja e Gradecit në Vrepskë Vrepskë Kolonjë X1375
Vendbanimi Prehistorik në Fshatin Barc Fshati Barc Korça X0308
Kulla në Fshatin Dishnicë Fshati Dishnicë Korça X0316
Kulla në Fshatin Gollomboc Fshati Gollomboc Korça X0319
Ura Ne Fshatin Gopesh Fshati Gopesh Korça X0320
Kulla në Fshatin Goricë Fshati Gorice Korça X0321
Ura në Fshatin Moglicë Fshati Moglicë Korça X0338
Mozaiku në Fshatin Polenë Fshati Polenë Korça X0343
115
Kulla në Fshatin Shulin Fshati Shulin Korça X0353
Kisha e Shën Marisë në Fshatin Vithkuq Fshati Vithkuq Korça X0359
Banesa e Elpiniqi Niços Korça Korça X0570
Banesa Pasuri Shteti (Ish Vaskë Xengo) Korça Korça X0571
Banesa e Polikseni Theodhorit (Trëndafilit) Korça Korça X0572
Banesa Ish Xhaferr Ypit Korça Korça X0573
Banesa e Alaksandër Avramit Korça Korça X0574
Banesa e vjetër e Sokrat Mios Korça Korça X0575
Banesa e Ilo e Vangjel Budos Korça Korça X0576
Banesa e Anastas Dhimitrit Korça Korça X0577
Banesa e Lipi e Vaskë Kotes Korça Korça X0578
Banesa e Vellazërisë Frashëri Korça Korça X0579
Banesa e Margarita Grameno Korça Korça X0580
Banesa e Ngjelina Nastasit Korça Korça X0581
Banesa e Andromaqi Melkos Korça Korça X0582
Banesa e Filip Çekanit Korça Korça X0583
Banesa Pasuri Shteti Rr. K.Çamçe Korça Korça X0584
Banesa e Afroviti Dushanit Korça Korça X0585
Banesa e Ollga Mingës, Sotir Anastasit Korça Korça X0586
Banesa e Marika Stratoberdha (Pajtim Halimi) Korça Korça X0587
Banesa e Ollga Xhamballos Korça Korça X0588
Banesa e Koci Demirit Korça Korça X0589
Banesa e Ilo Kuneshkës Korça Korça X0590
Banesa e Ramadan Kantos Korça Korça X0591
Banesa e Murat Joçës Dhe Safet Llapanjit Korça Korça X0592
Banesa e Syrja Haxhallarit Korça Korça X0593
Banesa e Qamil Beqirajt Korça Korça X0594
Banesa e Shyqyri Çorbaxhiut Korça Korça X0595
Banesa e Dalan dhe Rushan Bashllarit Korça Korça X0596
Banesa e Ramadan Kapllan Qoses Korça Korça X0597
Banesa e Beqir Ibrahimllarit dhe Naim Peto Korça Korça X0598
Banesa e Idajet e Fuat Mirashit Korça Korça X0599
Banesa e Halim e Ismail Xhaferrit Korça Korça X0600
Banesa e Fani Kota Korça Korça X0601
Banesa ku u ngrit Flamuri i Republikës së Korçës Korça Korça X0602
Banesa e Themistokli Gërmenjit Korça Korça X0603
Banesa e Mihail Gramenos Korça Korça X0604
Banesa e Manushe Sherrit Korça Korça X0605
116
Banesa e Ristanëve Korça Korça X0606
Gërmadhat e Gurit të Qytetit Korça Korça X0607
Godina e vjetër e Liceut Korça Korça X0608
Hani "Elbasani" Korça Korça X0609
Hani "Manastiri" Korça Korça X0610
Ikonostasi i Kishës së Shën Gjergjit Korça Korça X0611
Kalaja e Kloçës Korça Korça X0612
Kalaja e Kakaçit Korça Korça X0613
Kalaja e Symizës Korça Korça X0614
Kalaja e Bellovodës Korça Korça X0615
Kalaja e Podgories Korça Korça X0616
Kalaja e Zvezdës Korça Korça X0617
Kalaja e Gobeshit Korça Korça X0618
Kalaja e Gradishtës Korça Korça X0619
Kisha e Manastirit të Shën Marisë Korça Korça X0620
Kisha e Shën Thanasit Korça Korça X0621
Kisha e Shën Mëhillit Korça Korça X0622
Kisha e Shën Kollit Korça Korça X0623
Kisha e Shën Mërisë Korça Korça X0624
Kisha e Shën Jovanit Korça Korça X0625
Kisha e Shën Mitrit Korça Korça X0626
Kisha e Shën Ristozit Korça Korça X0627
Kisha e Shën Gjergjit Korça Korça X0628
Kisha e Shën Triadhës Korça Korça X0629
Kisha e Shën Marisë në Ujdhesën e Maligradit Korça Korça X0632
Kisha e Shën Delliut Korça Korça X0633
Kulla e Veli Agollit Korça Korça X0634
Kulla (Teqeja e Turanit) Korça Korça X0635
Manastiri i Shën Pjetrit dhe Kisha e Shën Kozmait Korça Korça X0636
Manastiri i Shën Podhromit Korça Korça X0637
Misafirhane e Vangjush Mihos Korça Korça X0638
Monumenti i Luftetarit Kombëtar Korça Korça X0640
Monumenti i Themistokli Gërmenjit Korça Korça X0641
Muret në Qafën e Zvezdës Korça Korça X0642
Qëndra Historike e qytetit të Korçës Korça Korça X0643
Rrënojat e Kishës së Shën Pjetrit Korça Korça X0644
Studio e fotografit Kristaq Sotirit Korça Korça X0645
Shpella e Kishës së Shën Marisë Korça Korça X0646
117
Shkolla e Parë e Vajzave Korça Korça X0647
Tuma e Kamenicës Korça Korça X0648
Ura e Zotos Korça Korça X0649
Ura e Gurit të Shipckës Korça Korça X0650
Vendbanimi prehistorik gjatë rruges automobilistike Korça Korça X0651
Vllazëria Lubonja Korça Korça X0652
Vila Polena Korça Korça X0653
Xhamia e Iljaz Mihrahorit Korça Korça X0654
Zona Muze Korça Korça X0655
Zgjerimi i Qendrës Historike Korça Korça X0656
The Old Bazaar Of Korca Korça Korça X0657
Vendbanimi Prehistorik në Maliq Maliq Korça X0751
Ura e Voskopojes Voskopojë Korça X1373
Kisha e Shën Nikolës (Voskopojë) Voskopojë Korça X1374
Banesa e Xhemal Belegut Krujë Krujë X0660
Banesa e Gocajve Krujë Krujë X0661
Banesa e Sheqere Tetës Krujë Krujë X0662
Banesa e Haxhi Agicit Krujë Krujë X0663
Banesa e Lytfi Meçes Krujë Krujë X0664
Banesa e Muharrem Hoxhës Krujë Krujë X0665
Banesa e Selman Tares Krujë Krujë X0666
Banesa e Xhemal Topçiut Krujë Krujë X0667
Banesa e Ibrahim, Hamza e Bajram Gjonit Krujë Krujë X0668
Banesa e Hamit Kalasë (ndërtesa e Muzeut
Etnografik) Krujë Krujë X0669
Hamami i Vjetër në Kala Krujë Krujë X0670
Kalaja e Krujës Krujë Krujë X0671
Kalaja e Zgërdheshit Krujë Krujë X0672
Kalaja e Daules Krujë Krujë X0673
Kalldrëmi në Lagjen Meçe Krujë Krujë X0674
Kulla e Tafë Bashës Krujë Krujë X0675
Kisha e Gjon Pagëzorit dhe Kufijtë e Zonës Mbrojtëse Krujë Krujë X0676
Monumenti i Skenderbeut Krujë Krujë X0677
Pazari i Vjetër Krujë Krujë X0678
Termat Antike në fshatin Burizanë Krujë Krujë X0679
Teqeja e Dollmes Krujë Krujë X0680
Ura në lagjen Emiraj Krujë Krujë X0681
Ura e Abdyl Agës Krujë Krujë X0682
Ura e Kurcajt mbi lumin e Zi Krujë Krujë X0683
118
Varreza e Lashtë Krujë Krujë X0684
Zona Arkeologjike "A" dhe "B" Krujë Krujë X0685
Qyteti i vjeter Ilirian Albanopolis Krujë Krujë X0686
Pjesa e Kalldrëmit të Vjetër Krujë, Rruga e
Drojes Krujë X0687
Kalaja e Sebastes Kurbin Krujë X0694
Rrënojat e Kishës së Shën Mërise Kurbin Krujë X0695
Pjesë e Kalldrëmit të vjetër në Bushnesh dhe Ures së
Abdyl Agës
Rr. E Grykës së
Shkallës së Zezë Krujë X0863
Ura në Fshatin Cezmë Fshati Cezmë Pogradec X0313
Ura në Fshatin Dunicë Fshati Dunicë Pogradec X0317
Ura në Fshatin Golik Fshati Golik Pogradec X0318
Mozaiku i Linit Fshati Lin Pogradec X0333
Rrënojat e Kishës Paleokristiane dhe Mozaikët në
Fshatin Lin Fshati Lin Pogradec X0334
Rrënojat e Kishës Bizantine pranë Stacionit të
Peshkimit në Fshatin Lin Fshati Lin Pogradec X0335
Ura në Fshatin Nicë Fshati Nicë Pogradec X0340
Gradishta në Fshatin Selcë Fshati Selcë Pogradec X0348
Zona Arkeologjike "A" e Gradishtës së Selcës Fshati Selcë Pogradec X0349
Ura në Fshatin Servetinë Fshati Servetinë Pogradec X0351
Gradishta në Fshatin Slliabinjë Fshati Sllabinjë Pogradec X0354
Mozaiku në Fshatin Tushemisht Fshati
Tushemisht Pogradec X0356
Ura në Fshatin Zgallë Fshati Zgallë Pogradec X0361
Ura midis fshatrave Jollë e Llengë Fshatrat Jollë e
Llëngë Pogradec X0363
Banesa e Arif Selaudin Biçokut Pogradec Pogradec X0836
Banesa e Vëllezërve Icka Pogradec Pogradec X0837
Banesa e Vëllezërve Kuçuku Pogradec Pogradec X0838
Banesa e Poetit Lasgush Poradeci Pogradec Pogradec X0839
Banesa e Kristaq Puçes Pogradec Pogradec X0840
Banesa e Rinko Guxhos Pogradec Pogradec X0841
Banesa e Sandri Qipros Pogradec Pogradec X0842
Banesa e Maro Mokrës Pogradec Pogradec X0843
Kalaja e Pogradecit Pogradec Pogradec X0844
Kalaja e Bllacës Pogradec Pogradec X0845
Kalaja e Zemçes Pogradec Pogradec X0846
Manastiri i Shën Marenës Pogradec Pogradec X0847
Shkembi i Qytetit në Shpellë të Mokrës Pogradec Pogradec X0848
119
Ura e Terziut Pogradec Pogradec X0849
Muret Antike në Fshatin Cukë Fshati Cukë Sarande X0314
Muret Antike në Fshatin Hundecovë Fshati Hundecovë Sarandë X0325
Ura në Fshatin Lensnice Lensnicë Sarandë X0696
Kalaja e Qesaratit Qesarat Sarandë X0860
Banesa e Gjik Gjipalit Sarandë Sarandë X0864
Banesa e Gaqo Papait Sarandë Sarandë X0865
Banesa e Kristo Mitropullit Sarandë Sarandë X0866
Banesa Pasuri Shteti (Dyqani i Fshatit) Sarandë Sarandë X0867
Banesa e Petro Shekës Sarandë Sarandë X0868
Banesa e Garuf Koçinit Sarandë Sarandë X0869
Banesa e Rushit Omerit Sarandë Sarandë X0870
Banesa e Azbi Sheretit Sarandë Sarandë X0871
Banesa e Alush Myrtos Sarandë Sarandë X0873
Banesa e Shaban Xhemilit Sarandë Sarandë X0874
Banesa e Bujar Lamçes Sarandë Sarandë X0875
Banesa e Hame Takos Sarandë Sarandë X0876
Banesa e Beqo Zenunit Sarandë Sarandë X0877
Banesa e Vëllezërve Koqini Sarandë Sarandë X0878
Banesa Shteterore (Ish Banesa e Alush Takes) Sarandë Sarandë X0879
Banesa Shteterore (Spitali i Qytetit) Sarandë Sarandë X0880
Banesa e Maze Goxhajt Sarandë Sarandë X0881
Banesa (Pasuri Shteti) e Dino Omerit Sarandë Sarandë X0882
Banesa e Eqerem Myrtos Sarandë Sarandë X0883
Bazilika e Peshkëpise Sarandë Sarandë X0884
Gërmadhat e Ujësjellësit Sarandë Sarandë X0886
Gurorja në Kodrën Shkalla të Konispolit Sarandë Sarandë X0887
Kalaja e Ali Pashës Sarandë Sarandë X0888
Kalaja e Ali Pashës, Mahalla Sarandë Sarandë X0889
Kalaja e Shën Gjinit Sarandë Sarandë X0890
Kalaja në Malin Ilias Sarandë Sarandë X0891
Kalaja e Vagalatit Sarandë Sarandë X0892
Kalaja e Karalibejt Sarandë Sarandë X0893
Kalaja e Malathresë Sarandë Sarandë X0894
Kalaja në qytetin e Sarandës Sarandë Sarandë X0895
Kalaja e quajtur Bardha Sarandë Sarandë X0896
Kalaja e Lëkursit Sarandë Sarandë X0897
Kisha e Manastirit të Shën Kollit Sarandë Sarandë X0898
120
Kisha e Manastirit të Shën Marisë Mavrodhivrit Sarandë Sarandë X0899
Kisha e Manastirit të Shën Marisë Krimarovës Sarandë Sarandë X0900
Kisha e Manastirit të Shën Thanasit Sarandë Sarandë X0902
Kisha e Manastirit të Shën Marisë Sarandë Sarandë X0904
Kullat e Manastirit të Theollogos Sarandë Sarandë X0905
Kulla e Janit (Rrënojat) Sarandë Sarandë X0906
Manastiri i Shën Gjergjit Sarandë Sarandë X0907
Mbetjet e Manastirit të 40 Shenjtorëve Sarandë Sarandë X0910
Muret Antike Prane Manastirit të Shën Gjergjit Sarandë Sarandë X0911
Mozaiku tek Posta Sarandë Sarandë X0912
Mozaiku tek Lagjia "1 Maji" Sarandë Sarandë X0913
Porta e oborrit të banesës së Haki Osmanit Sarandë Sarandë X0914
Qyteza e Paleomanastrës Sarandë Sarandë X0915
Qyteza dhe Kalaja e Ripësit Sarandë Sarandë X0916
Rrënojat e Kishës në Fshatin Çiflik Sarandë Sarandë X0917
Shpella e Shën Marenës në Malin Bogaz Sarandë Sarandë X0918
Shpella e Shën Gjergjit Sarandë Sarandë X0919
Tempulli Antik në Fshatin Metoq Sarandë Sarandë X0920
Ura mbi Lumin Theollogo Sarandë Sarandë X0922
Vendbanimi Rrënojë i Qafës së Stismave Sarandë Sarandë X0923
Zona e Mbrojtur e Mon."Gurorja Antike në Shkallën e
Konispolit"
Sarandë Sarandë X0924
Aksi Kryesor dhe Qendra Historike e Tiranës Tiranë Tiranë X1097
Akademia e Arteve Tiranë Tiranë X1098
Ambasada Italiane Tiranë Tiranë X1099
Ambasada e Vatikanit Tiranë Tiranë X1100
Akademia e Shkencave Tiranë Tiranë X1101
Alfa Bank Tiranë Tiranë X1102
Banesa e Ish Toptanasve Tiranë Tiranë X1103
Banesa e Hysen Kazanit Tiranë Tiranë X1104
Banesa e Reshat Petrelës Tiranë Tiranë X1105
Banesa e Shijakasve Tiranë Tiranë X1106
Banesa e Bajram Ukës (Sulejman Metës) Tiranë Tiranë X1107
Banesa e Qamil Çullhaj Tiranë Tiranë X1108
Banesa e Bajram Lamit Tiranë Tiranë X1109
Banesa e Ahmet Çunit Tiranë Tiranë X1110
Banesë në Rr.Tefta Tashko Nr.42 Tiranë Tiranë X1111
Banesa Kolektive 5- Kat në Rr. “Dëshmorët e 4
Shkurtit” Tiranë Tiranë X1112
121
Banesë tip Vilë në Rr. "Lekë Dukagjini" Tiranë Tiranë X1113
Banesë Tip Vilë në Rr. "ISMAIL Qemali" Tiranë Tiranë X1114
Banesë Tip Vilë Në Rr. "Dëshmorët e 4 Shkurtit" Tiranë Tiranë X1115
Banesa Tip Vilë në Rr."Dëshmorët e 4 Shkurtit", Ish
Vila 31 Tiranë Tiranë X1116
Banesë Tip Vilë në Rr. "Lekë Dukagjini" Ambasada e
Maqedonisë Tiranë Tiranë X1117
Banesë Tip Vilë në Rr. "Lekë Dukagjini" Tiranë Tiranë X1118
Banesë Tip Vilë në Rr. "Lekë Dukagjini" Vila
Logoreci Tiranë Tiranë X1119
Banka Arabe Tiranë Tiranë X1120
Banesa Tip Vilë Rr."Donika Kastrioti" Tiranë Tiranë X1121
Banesa Tip Vilë Rr."Donika Kastrioti", OSCE Tiranë Tiranë X1122
Banesa Tip Vilë në Rr."Dëshmorët e 4 Shkurtit" Tiranë Tiranë X1123
Banesa Tip Vilë Rr."Donika Kastrioti" Tiranë Tiranë X1124
Banesa Tip Vilë Rr."Donika Kastrioti" Ambasada e
Komunitetit Evropian Tiranë Tiranë X1125
Banesa Tip Vilë në Rr."Dëshmorët e 4 Shkurtit" Tiranë Tiranë X1126
Banesa Tip Vilë (PNUDI) Tiranë Tiranë X1127
Banesë Tip Vilë në Rr. "Ismail Qemali" Tiranë Tiranë X1128
Banesë Tip Vilë , Rr. "S.TOPTANI" Tiranë Tiranë X1129
Bashkia e Tiranës Tiranë Tiranë X1130
Banesa Tip Vilë Rr. "Deshmorët e 4 Shkurtit" Tiranë Tiranë X1131
Banka e Shtetit Shqipëtar Tiranë Tiranë X1132
Banesa Petrela Tiranë Tiranë X1133
Banesa Tip Apartamenti; Në Bulevardin "ZOGU I
Parë" Tiranë Tiranë X1134
Banesa Tip Vilë; Në Bulevardin "ZOGU I Parë" Tiranë Tiranë X1135
Banesa Tip Vilë në Rr. "Asim Vokshi" Tiranë Tiranë X1136
Banka e Parë Kombëtare Tiranë Tiranë X1137
Banesë Tip Vilë në Rr. "K.KARAFILI" Tiranë Tiranë X1138
Banesë Tip Vilë në Rr. e "Durrësit" Tiranë Tiranë X1139
Banesa ku ka jetuar Familja e "Nënë Terezës Tiranë Tiranë X1140
Banesa (Muze) e Haxhi Qamilit Tiranë Tiranë X1141
Blloku i Vilave - Sheshi "Avni Rustemi" Tiranë Tiranë X1142
Biblioteka e Universitetit Tiranë Tiranë X1143
Biblioteka Kombëtare Tiranë Tiranë X1144
Drejtoria e Bankës së Kursimeve Tiranë Tiranë X1145
Fakulteti i Shkencave të Natyrës Tiranë Tiranë X1146
Fakulteti i Gjuhëve të Huaja Tiranë Tiranë X1147
122
Godina Ish Biblioteka Kombetare Tiranë Tiranë X1148
Godina e Parlamentit të Parë Shqiptar Tiranë Tiranë X1149
Godina e Ish të Përndjekurve Tiranë Tiranë X1150
Godina Ish Hosteni Tiranë Tiranë X1151
Galeria Kombëtare e Arteve Tiranë Tiranë X1152
Gjykata e Lartë Tiranë Tiranë X1153
Gjurme të Reja të Kalasë së Tiranës Tiranë Tiranë X1154
Hotel Tirana Tiranë Tiranë X1156
Hotel London (Ish Donika ) Tiranë Tiranë X1157
Hotel "PARKU" Tiranë Tiranë X1158
Hotel "ROGNER" Tiranë Tiranë X1159
Hotel "DAJTI" Tiranë Tiranë X1160
Ish ATSh Tiranë Tiranë X1161
Ish Ambasada Jugosllave Tiranë Tiranë X1162
Ish Pastërtia Tiranë Tiranë X1163
Ish Shtëpia e Dalip Karaj Tiranë Tiranë X1164
Instituti i Kulturës Popullore Tiranë Tiranë X1165
Kalaja e Tiranës Tiranë Tiranë X1166
Kalaja e Dorzës Tiranë Tiranë X1167
Kalaja e Varoshit Tiranë Tiranë X1168
Kalaja në Fshatin Lalm Tiranë Tiranë X1169
Kalaja e Petrelës Tiranë Tiranë X1170
Kalaja e Tujanit Tiranë Tiranë X1171
Kalaja e Dajtit Tiranë Tiranë X1172
Kalaja e Prezës Tiranë Tiranë X1173
Katedralja e Shën Palit Tiranë Tiranë X1174
Instituti i Kulturës Popullore Tiranë Tiranë X1175
Kulla e Sahatit Tiranë Tiranë X1176
Korpusi Qendror i Ansamblit Tiranë Tiranë X1177
Komuniteti Mysliman Tiranë Tiranë X1178
Kryegjyshata Botërore Bektashiane Tiranë Tiranë X1179
Klinika Mjekësore Qeveritare Tiranë Tiranë X1180
Kryeministria Tiranë Tiranë X1181
Kompleksi Ndërtimor Rr. "MURAT Toptani" Tiranë Tiranë X1182
Kabina e Parë elektrike dhe Shatërvani Tiranë Tiranë X1183
Laboratori i Kriminalistikës Tiranë Tiranë X1184
Lidhja e Shkrimtarëve Tiranë Tiranë X1185
Materniteti Tiranë Tiranë X1186
123
Medreseja Tiranë Tiranë X1187
Muret Antike dhe Varri i Pershqopit Tiranë Tiranë X1188
Muzeu Arkeologjik Tiranë Tiranë X1189
Mozaiku në Bllokun Partizani Tiranë Tiranë X1190
Ministria e Punëve Publike; Transportit dhe
Telekomunikacionit Tiranë Tiranë X1192
Ministria e Brendshme Tiranë Tiranë X1193
Ministria e Arsimit dhe e Shkencës Tiranë Tiranë X1194
Ministria e Mbrojtjes Tiranë Tiranë X1195
Ministria e Mjedisit Tiranë Tiranë X1196
Ministria e Bujqësisë Tiranë Tiranë X1197
Ministria Financave Tiranë Tiranë X1198
Muzeu Historik Kombëtar Tiranë Tiranë X1199
Ndërtesa e Kuvendit të Shqipërisë Tiranë Tiranë X1200
Namazgjaja Tiranë Tiranë X1201
Pallati i Brigadave dhe Parku i tij Tiranë Tiranë X1202
Pallatet e Shallvareve Tiranë Tiranë X1203
Pallati i Kongreseve Tiranë Tiranë X1206
Pallati i Kulturës Tiranë Tiranë X1207
Pallati i Hershëm Tiranë Tiranë X1208
Pallat "Ali Kelmendi" Tiranë Tiranë X1209
Pallati i Hershëm në Rr. e "Durrësit" Tiranë Tiranë X1210
Parku "Rinia" Tiranë Tiranë X1211
Postë Telegrafa Tiranë Tiranë X1212
Pusi me Kupolë Tiranë Tiranë X1213
Radio Telëvizioni Shqipëtar Tiranë Tiranë X1215
Rrenojat e Kishës Shën Marisë Tiranë Tiranë X1216
Rrënojat e Kishës Shën Mërisë-Tujan Tiranë Tiranë X1217
Salla e Seancave Plenare të Kuvendit të Shqipërisë Tiranë Tiranë X1218
Stadiumi Kombëtar "Qemal Stafa" Tiranë Tiranë X1219
Selia e Presidencës Tiranë Tiranë X1220
Selia e Partisë Socialiste Tiranë Tiranë X1221
Selia e Partisë Social-Demokrate Tiranë Tiranë X1222
Shpella e Pëllumbasit Tiranë Tiranë X1223
Shtepia ku ka pasur qendren Organizata Bashkimi Tiranë Tiranë X1224
Shtepia ku u mbajt Konferenca e Pezës Tiranë Tiranë X1225
Shtepia e Xhezmi Dellit Tiranë Tiranë X1226
Shtëpia Muze ku u themelua Rinia K.Sh Tiranë Tiranë X1227
Shtëpia Muze ku u themelua P.K.Sh Tiranë Tiranë X1228
124
Shtëpia Muze e Avdulla Ketës Tiranë Tiranë X1229
Shkolla e Mesme Pedagogjike "17 Nentori" Tiranë Tiranë X1230
Sheshi i Teqesë Tiranë Tiranë X1231
Tyrbja e Kapllan Pashës Tiranë Tiranë X1232
Tyrbja e Nuses Tiranë Tiranë X1233
Teqeja e Sheh Dyrrit Tiranë Tiranë X1234
Ura e Tabakëve Tiranë Tiranë X1235
Ura e Brarit Tiranë Tiranë X1236
Ura Kanal Tiranë Tiranë X1237
Universiteti i Tiranës Tiranë Tiranë X1238
Varri ë Nënës Mbretëreshë Tiranë Tiranë X1239
Vila Bardha Tiranë Tiranë X1240
Vila Tartari Tiranë Tiranë X1241
Xhamia e Ethem Beut Tiranë Tiranë X1242
Muri Antik i Pesqopit Tiranë Tiranë X1244
Guri Monumental i Kapllan Pashës Tiranë Tiranë X1245
Ura Taners Tiranë Tiranë X1246
Vilë Banimi (3 Kate) në Rr. e Durrësit Tiranë, Rr. E
Durrësit Tiranë X1247
Kalaja e Kaninës Kaninë Vlora X0543
Kalaja e Mavrovës Mavrovë Vlora X0790
Kalaja e Porto Palermos Porto Palermo Vlora X0850
Kasteli në Fshatin Qeparo Qeparo Vlora X0859
Ansambli i Rruges "Justin Godar" Vlora Vlora X1269
Banka Tregtare Vlora Vlora X1270
Bashkia Vlora Vlora X1271
Banesa e Bukuri Abazit Vlora Vlora X1272
Banesa e Petrit Devrit Vlora Vlora X1273
Banesa e Qani Zeres Vlora Vlora X1274
Banesa e Resmi Qerim Kasajt Vlora Vlora X1275
Banesa e Beqir Gjokës Vlora Vlora X1276
Banesa e Llukë Petro Zhupës Vlora Vlora X1277
Banesa e Minella Gjikës Vlora Vlora X1278
Banesa e Strati Zhupës Vlora Vlora X1279
Banesa e Murat Xhelilit Vlora Vlora X1280
Banesa e shkrimtarit Petro Marko Vlora Vlora X1281
Banesa e Islam Gjonit Vlora Vlora X1282
Banesa e Shefikat Begajt Vlora Vlora X1283
Banesa e Hazbi Canes Vlora Vlora X1284
125
Banesa pranë Klubit Labëria Vlora Vlora X1285
Banesa e Tano Jorgji Goro Vlora Vlora X1286
Banesa e Lilo Llazanit Vlora Vlora X1287
Banesa e Kujtim Hamzait Vlora Vlora X1288
Banesa me kulla (Rrënoje) e Shane Kokës Vlora Vlora X1289
Banesa e Familjes Hoxha Vlora Vlora X1290
Banesa e Zigur Lelos Vlora Vlora X1291
Banesë Dy Katëshe 110 Vjeçare Rrënojë (Pronë e
Familjes Deromemaj) Vlora Vlora X1292
Banesa Dy Kat Rr, "Gjergj Kastrioti" Vlora Vlora X1293
Banesa e Çifutit Rr. "Lef Sallata" Vlora Vlora X1294
Banesë Rr. "Gjergj Kastrioti" Vlora Vlora X1295
Banesa e Eqerem Bej Vlorës Vlora Vlora X1296
Fshati Rrenoje i Tragjasit të Vjetër Vlora Vlora X1297
Godina ku ka pasur seline Qeveria Provizore e Ismail
Qemalit Vlora Vlora X1298
Godinë Viti 1925 Rr. "Zogu I " Vlora Vlora X1299
Godinë Dy Kat Rr. "Zogu I" Vlora Vlora X1300
Gjurmët e Kalasë së Vlorës në themelet e Pallatit të
Sportit Vlora Vlora X1301
Ish Prefektura Vlora Vlora X1302
Ish Hetuesia Vlora Vlora X1303
Ish Galeria e Arteve Vlora Vlora X1304
Kalaja e Gjon Boçarit Vlora Vlora X1305
Kalaja e Ilias Vlora Vlora X1306
Kalaja e Treportit dhe Muri Antik në det Vlora Vlora X1307
Kalaja e Boderit Vlora Vlora X1308
Kalaja e Sofës Vlora Vlora X1309
Kalaja e Vlorës Vlora Vlora X1310
Kisha e Manastirit të Panaisë Vlora Vlora X1311
Kisha e Manastirit të Shën Mitrit Vlora Vlora X1312
Kisha e Marmiroit Vlora Vlora X1313
Kisha e Shën Sergit dhe Bakut Vlora Vlora X1314
Kisha e Shën Marisë së Athalit Vlora Vlora X1315
Kisha e Gjithë Shenjtorëve Vlora Vlora X1316
Kisha e Shën Spiridhonit Vlora Vlora X1317
Kisha e Ipapandisë Vlora Vlora X1318
Kisha Katolike Vlora Vlora X1319
Kisha e Shën Mëhillit Vlora Vlora X1320
126
Kisha e Shën Marisë, Mesodhi Vlora Vlora X1321
Kisha e Shën Sotirës Vlora Vlora X1322
Kembët e Urës Antike Nën Kalanë Çeries Vlora Vlora X1323
Kullat e Ali Pashës Vlora Vlora X1324
Kulla e Vretos Vlora Vlora X1325
Kulla e Kumive Vlora Vlora X1326
"Klubi Labëria" Vlora Vlora X1327
Kasollet e Eqerem Hadërit Vlora Vlora X1328
Kompleksi tek Muzeu Vlora Vlora X1329
Kompleksi mbi Muzeun Vlora Vlora X1330
Manastiri i Shën Marisë Vlora Vlora X1331
Mbeturinat e Kishës së Shën Stefanit Vlora Vlora X1332
Mbishkrimet në Shkëmbin Gramata Vlora Vlora X1333
Mozaiku në vendin "Brezi i Çishe Murajve" Vlora Vlora X1334
Muzeu (Banesa ku ka lindur Hysni Kapo) Vlora Vlora X1335
Muzeu Historik Vlora Vlora X1336
Qyteti Antik Orik Vlora Vlora X1337
Qyteti Ilir Amantia Vlora Vlora X1338
Qyteza e Armenit Vlora Vlora X1339
Rruga e Hebrejve Vlora Vlora X1340
Rrënojat e Kishës së Shën Kollit Vlora Vlora X1341
Rrënojat ë Banesës (Ish) Odhise Kasnecit Vlora Vlora X1342
Rrënojat e Kishës së Shën Ndreut Vlora Vlora X1343
Rrënojat e Kishës së Shën Gjergjit Vlora Vlora X1344
Sahati Kompleks Vlora Vlora X1345
Shtëpia e Rradhimajve Vlora Vlora X1346
Shtëpia e Formimit të Qeverisë 1920 Vlora Vlora X1347
Shtëpia e Halim Xhelos në Vlorë ku u themelua
Komiteti Qarkor i Rinisë Vlora Vlora X1348
Shtëpia e Feti Elmazit ku ka qendruar Këshilli Na.Çl. i
Qarkut të Vlorës Vlora Vlora X1349
Shtëpia Muze e Vëllezërve Nushi Vlora Vlora X1350
Shtëpia ku u formua Kom.Qarkor i Partisë për Qarkun
e Vlorës Vlora Vlora X1351
Shpella e Velëes Vlora Vlora X1352
Shpella e Spilesë Vlora Vlora X1353
Shpella midis fshatrave Dukat e Tragjas Vlora Vlora X1354
Tavani Dekorativ në Shtëpi në Pirro Gjikopullit Vlora Vlora X1355
Tuma në Bregun e Kishës Vlora Vlora X1356
127
Termat Antike Vlora Vlora X1357
Teqeja e Kaninës Vlora Vlora X1358
Ura e Bratajt Vlora Vlora X1359
Ujësjellësi Ferunit Vlora Vlora X1360
Ujësjellësi i Vranishtit Vlora Vlora X1361
Ura e Frengut në Fshatin Vlora Vlora X1362
Varri Monumental i Ismail Qemalit Vlora Vlora X1363
Xhamia e Muradies Vlora Vlora X1364
Kalaja e Çeres Vlora Vlora X1365
Kalaja e Himarës Vlora Vlora X1366
Klaja e Kaninës Vlora Vlora X1367
Kulla në Fshatin Vuno Vuno Vlora X1376
128
A.5 REZULTATET STATISTIKORE TË PËRPUNIMIT TË TË DHËNAVE TË
PYETËSORËVE
Descriptive Statistics
Mean Std. Deviation N
@1 2.206 1.0084 488
@3 1.588 .5569 488
@6 1.941 .4887 488
@8 1.912 .8658 488
@21 4.324 16.7381 488
@2 3.059 1.0714 488
@13 2.471 .6147 488
@15 4.294 .7988 488
@24 1.529 .6622 488
Correlations
@1 @3 @6 @8 @21 @2 @13 @15 @24
Pearson
Correlation
@1 1.000 -.006 -.036 .369 -.038 -.544 .132 .336 .195
@3 -.006 1.000 -.314 .362 .447 -.263 .406 .144 .445
@6 -.036 -.314 1.000 -.084 -.335 .065 -.309 -.265 -.088
@8 .369 .362 -.084 1.000 .033 -.680 .650 .082 .560
@21 -.038 .447 -.335 .033 1.000 -.192 .447 .156 .408
@2 -.544 -.263 .065 -.680 -.192 1.000 -.411 -.339 -.558
@13 .132 .406 -.309 .650 .447 -.411 1.000 -.044 .412
@15 .336 .144 -.265 .082 .156 -.339 -.044 1.000 .270
@24 .195 .445 -.088 .560 .408 -.558 .412 .270 1.000
Sig. (1-tailed)
@1 . .486 .420 .016 .415 .000 .228 .026 .135
@3 .486 . .035 .018 .004 .067 .009 .208 .004
@6 .420 .035 . .318 .027 .358 .038 .065 .310
@8 .016 .018 .318 . .426 .000 .000 .321 .000
@21 .415 .004 .027 .426 . .138 .004 .189 .008
@2 .000 .067 .358 .000 .138 . .008 .025 .000
@13 .228 .009 .038 .000 .004 .008 . .403 .008
@15 .026 .208 .065 .321 .189 .025 .403 . .062
@24 .135 .004 .310 .000 .008 .000 .008 .062 .
N
@1 488 488 488 488 488 488 488 488 488
@3 488 488 488 488 488 488 488 488 488
@6 488 488 488 488 488 488 488 488 488
@8 488 488 488 488 488 488 488 488 488
@21 488 488 488 488 488 488 488 488 488
@2 488 488 488 488 488 488 488 488 488
@13 488 488 488 488 488 488 488 488 488
@15 488 488 488 488 488 488 488 488 488
@24 488 488 488 488 488 488 488 488 488
129
Variables Entered
Model Variables
Entered
Variables
Removed
Method
1
X24, X6, X15,
X21, X3, X2,
X13, X8
. Enter
a. Dependent Variable: Y1
b. All requested variables entered.
Model Summary
Model R R Square Adjusted R
Square
Std. Error of the
Estimate
Durbin-Ëatson
1 .611 .574 .173 .9169 1.541
a. Predictors: (Constant), @24, @6, @15, @21, @3, @2, @13, @8
b. Dependent Variable: @1
ANOVA
Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.
1 Regression 12.539 8 1.567 1.864 .112
Residual 21.020 479 .841
Total 33.559 487
a. Dependent Variable: @1
b. Predictors: (Constant), @24, @6, @15, @21, @3, @2, @13, @8
130
Coefficients
Model Unstandardized Coefficients Standardized
Coefficients
t Sig.
B Std. Error Beta
1
(Constant) 3.110 2.318 1.342 .192
@3 -.246 .361 -.136 -.683 .501
@6 -.035 .383 -.017 -.092 .928
@8 .208 .390 .178 .533 .599
@21 -.002 .015 -.035 -.142 .888
@2 -.465 .232 -.494 -2.005 .056
@13 -.088 .452 -.054 -.196 .846
@15 .265 .238 .210 1.117 .275
@24 -.216 .355 -.142 -.609 .548
Coefficients
Model 95.0% Confidence Interval for B Correlations Collinearity
Statistics
Loëer Bound Upper Bound Zero-order Partial Part Tolerance
1
(Constant) -1.665 7.885
@3 -.989 .496 -.006 -.135 -.108 .632
@6 -.824 .754 -.036 -.018 -.014 .727
@8 -.595 1.010 .369 .106 .084 .224
@21 -.032 .028 -.038 -.028 -.023 .422
@2 -.944 .013 -.544 -.372 -.317 .412
@13 -1.019 .842 .132 -.039 -.031 .330
@15 -.224 .755 .336 .218 .177 .707
@24 -.948 .515 .195 -.121 -.096 .460
Coefficients
Model Collinearity Statistics
VIF
1
(Constant)
@3 1.582
@6 1.376
@8 4.467
@21 2.371
@2 2.429
@13 3.026
@15 1.414
@24 2.173
a. Dependent Variable: @1
131
Collinearity Diagnostics
Model Dimension Eigenvalue Condition Index Variance Proportions
(Constant) @3 @6 @8
1
1 7.512 1.000 .00 .00 .00 .00
2 .966 2.788 .00 .00 .00 .00
3 .272 5.254 .00 .00 .00 .05
4 .079 9.724 .00 .25 .13 .02
5 .067 10.628 .00 .33 .05 .08
6 .044 13.060 .00 .24 .28 .00
7 .041 13.494 .00 .13 .17 .01
8 .015 22.747 .00 .02 .00 .84
9 .004 45.113 .99 .02 .37 .00
Collinearity Diagnostics
Model Dimension Variance Proportions
@21 @2 @13 @15 @24
1
1 .00 .00 .00 .00 .00
2 .37 .00 .00 .00 .00
3 .05 .07 .00 .00 .03
4 .02 .02 .02 .00 .25
5 .13 .00 .05 .01 .21
6 .00 .00 .01 .27 .00
7 .02 .29 .01 .10 .43
8 .39 .30 .67 .02 .07
9 .02 .32 .24 .59 .00
a. Dependent Variable: @1
Residuals Statistics
Minimum Maximum Mean Std. Deviation N
Predicted Value 1.344 3.612 2.206 .6164 488
Residual -1.5351 2.3985 .0000 .7981 488
Std. Predicted Value -1.399 2.281 .000 1.000 488
Std. Residual -1.674 2.616 .000 .870 488
a. Dependent Variable: @1
132
REFERENCAT:
UNWTO Tourism Highlights, Edition 2014
UNWTO World Tourism Barometer, 2013
Travel & Tourism Economic Impact 2012 - Albania, World Travel and Tourism Council, pp. 5
European Commission, Flash Eurobarometer 334; Attitudes of Europeans Towards
Tourism, March 2013, available at: http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl_334_en.pdf
European Commission, Europe, the world's No 1 tourist destination – a new political framework
for tourism in Europe, European Commission (COM (2013)352) final dated of 30.06.2013 –
hereafter referred to as the 2013 Communication.
A Tourism Satellite Account (TSA) is a statistical framework in the field of tourism (developed
by United Nations Statistics Division (UNSD), the Statistical Office of the European
Communities (EUROSTAT), the Organisation for Economic Co-operation and Development
(OECD) and “Occupancy of tourist accommodation surpasses the pre-crisis level”, at the World
Eurostat 2012, Statistics in focus “Industri, trade and services”, available at:
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-SF-12-008/EN/KS-SF-12-008-
EN.PDF
Flash Eurobarometer 370, Attitude of Europeans toward tourism Report, March 2013
Eurostat, Statistics in focus, 49/2013
Christopfe Demunter and Chryssanthi Dimitrakopoulou, Tourism in Europe: Results for 2012,
Eurostat, Statistics on Focus, 28/2013, pp. 1
Eurostat, Statistics on Focus, 28/2012
TIES (The International Ecotourism Society) definition, 1991
Active Tourism 2002
Impact of European Cultural Routes on SMEs’ Innovation and Competitiveness, Council of
Europe 2011
Jan van Dijk, The network society, sec. ed. 2006
Gottlieb Duttweiler Institute, Future of leisure travel - Trend study, 2006
The UNESCO Universal Declaration on Cultural Diversity, 2001
Johanesburg Declaration on Sustainable Development, 2002;
133
Davos Summit by UNWTO 2007,
EC Conference on Social Tourism - DG Enterprise and Industri, Unit of Tourism - Brusselles 23
April 2008
World Commission on Culture and Development Report, Our Creative Deversity, 1997
Raporti i OECD për kulturën dhe turizmin, 2009
UNWTO Tourism Highlights, 2014ed and Index Mundi
http://www.indexmundi.com/facts/topics/private-sector-and-trade#Travel & tourism
WTTC Travel and Tourism Ecnomic Impact 2014
George L. Vairaktarakis, Optimization tools for design and marketing of new / improved
products using the house of quality, Journal of Operations Management 17, 1999. pp 645–663
Marketing on Travel and Tourism, Middleton 2001
Wackernagel, M., & Yount, J. D. Footprints for sustainability: The next steps, Environment,
Development and Sustainability, 2ed, 2000, pp. 21–42
Wackernagel, M., & Rees, W. E. Our ecological footprints: Reducing human impact on the
Earth, Gabriola Island: New Soviety Publishers, 1996, pp. 9.
Colin Hunter, Jon Saw (accepted 2005), Ecological Footprint as a Key Indicator of Sustainable
Tourism, Toursim Management Journal, V 28, Science Direct, 2007, pp. 47-57.
World Wildlife Fund, United Nations Environment Programme, World Conservation Monitoring
Centre, Redefining Progress &The Centre for Sustainability Studies, Living planet report 2000.
Gland: WWF, 2000.
AKAO Y. Ed..“Quality Function Deployment”, Productivity Press, Cambridge, MA, 1990.
BAIDAL J., A I. “Measuring sustainability in a mass tourist destination: Pressures, perceptions
and policy responses in Torrevieja, Spain”, Journal of Sustainable Tourism, 11(2, 3), pp. 181–
203, 2003.
BARBER N., Taylor Ch. “Deale, C. A Case for Selective Marketing: Identifying the Ecological
Wine Tourist”, International CHRIE Conference-Refereed Track, 2009.
BERENGUER J.,Corraliza J. “A.,Martin, R. Rural-urban differences in environmental concern,
attitude and actions”, European Journal of Psychological Assessment, 21(2), pp. 128–138, 2005.
BUDEANU A. “Impacts and responsibilities for sustainable tourism: a tour operator’s
perspective”, Journal of Cleaner Production 13, pp. 89–97, 2005.
134
BURNS G.L., Howard P. “When wildlife tourism goes wrong: a case study of stakeholder and
management issues regarding Dingoes on Fraser Island, Australia”, Journal of Tourism
Management 24, pp. 699–712, 2003.
CHOI Hwan Suk Ch. “Sirakaya, E. Sustainability indicators for managing community tourism”,
Journal of Tourism Management 27, pp 1274-1289, 2006.
CORRALIZA J., Berenguer J. “Environmental values, beliefs, and actions: A situational
approach”, Environment and Behavior, 32, pp. 832–848, 2000.
COSTANZA R. “The dynamics of the ecological footprint concept”, Ecological Economics, 32,
pp. 341–345, 2000.
DAY R.G. “Quality Function Deployment: Linking a Company with its Customers”. ASQC,
Milwaukee, WI, 1993.
DOLCINAR S. “Insight into sustainable tourists in Austria: Data based a priori segmentation
approach”, Journal of Sustainable Tourism, 12(3), pp. 209–218, 2004.
FENNELL D. A. “Ecotourism programme planning”, Wallingford, UK: CABI Publishing, 2002.
FERGUSON A. “The logical foundation of ecological footprints”, Environment, Development
and Sustainability, 1, pp. 149–156, 1999.
GEORGE L. Vairaktarakis. “Optimization tools for design and marketing of new/ improved
products using the house of quality”, Journal of Operations Management 17, pp 645–663, 1999.
GOSSLING S. “Human–environmental relations with tourism”. Annals of Tourism Research,
29(2), pp. 539–556, 2002.
HUNTER C., Shaw J.“The ecological footprint as a key indicator of sustainable tourism”,
Journal of Tourism Management 28, pp 46-57, 2007.
SCOTT D. “Global environmental change and mountain tourism”, In S. Gossling, & C. M. Hall
(Eds.), Tourism & global environmental change, pp. 54–75. Oxon: Routledge, 2006.
VENETOULIS J.,Chazan D., Gaudet C.“Ecological footprint of nations. Oakland: Redefining
Progress”, 2004.
TSAUR Sh., Lin Y., Lin J., “Evaluating ecotourism sustainability from the integrated
Perspective of resource, community and tourism”, Tourism Management 27, pp. 640–653, 2006.
135
WARD J., Hughey K., & Urlich, S. “A framework for managing the biophysical effects of
tourism on the natural environment in New Zealand”, Journal of Sustainable Tourism, 10(3), pp.
239–259, 2002.
WARNKEN J., Bradley M., Guilding Ch. “Eco-resorts vs. mainstream accommodation
providers: an investigation of the viability of benchmarking environmental performance”,
Rebollo, Journal of Tourism Management 26, pp 367–379, 2005.
World Travel and Tourism Council
http://www.wttc.org/eng/Tourism_Research/Economic_Data_Search_Tool/