გამოცემის მეცამეტე წელი “LITERATURULI MESKHETI”

გიორგი ლეონიძე

#1 (145)იანვარი

2011 წელიფასი 50 თეთრი

“ЛИТЕРАТУРУЛИ МЕСХЕТИ”

“დადგით მესხეთში აკვნები, აღზარდეთ კვლავ რუსთაველი”

გილოცავთ შობა-ახალ წელს!“...პირ ვე ლად ქრი ას ტი ან ობ ამ იქ, სამ ცხე-

კლარ ჯეთ ში მო იკ იდა ფე ხი ან დრია მო ცი ქუ ლის მოძ ღვრე ბი თა, მა შინ, რო დე საც ქარ თლ-კა ხეთ ში ჯერ კი დევ კერ პმსა ხუ რე ბა სუ ფევ და.. ქრის ტეს აქ-ეთ პირ ველ სა უკ უნ ეში ად ერ კი მე ფეს (60წ.) უნ დო-და კერ პთ-თაყ ვა ნე ბის სარ წმუ ნო ება მო ეფ ინა და ამ ის თვის სა ში ნე ლი ბრძო ლა აუტ ეხა სამ ცხე-კლარ-ჯეთს, მაგ რამ სამ ცხე-კლარ ჯეთ ში ქრის ტი ან ობა არ ამც თუ მო ის პო, პი რი ქით უფ რო გავ რცელ და და დამ კვიდ რდა ჯერ ის ევ წმინ და ნი ნოს მოს ვლამ დე.

რო დე საც არ აბ ები სა ქარ თვე ლო ში შე მო ვიდ ნენ და მაჰ მა დი ან ობ ის გავ რცე ლე ბას ცდი ლობ დნენ, ეხ ლან დე ლი ოს მა ლე თის სა ქარ თვე ლო ქრის ტი-ან ობ ის თვის იღ წვო და ბაგ რა ტი ონ ებ ის მე თა ურ-ობ ითა და წი ნამ ძღო ლო ბი თა. ეხ ლაც დარ ჩე ნი ლა მრა ვა ლი დიდ-მშვე ნი ერ ნი, თლი ლი ქვით ამ ოყ ვა ნი-ლი და მხატ ვრო ბით შემ კუ ლი ეკ ლე სი ები, იმ დრო-ის აღ შე ნე ბუ ლი. იმ ავე დროს სამ ცხე-კლარ ჯე თის ქარ თველ ნი მი დი ოდ ნენ სა ბერ ძნეთს სწავ ლის მი-სა ღე ბად. ნას წავ ლნი მო დი ოდ ნენ უკ ან ვე და ჰფენ-დნენ სწავ ლა სა სა ქარ თვე ლოს ხალ ხთა შო რის. იმ დროს, რო დე საც ტფი ლის სა და გარ შე მო ად გი ლებ-ში მაჰ მა დი ან ობ ის გავ რცე ლე ბას მე ცა დი ნე ობ დნენ თა ვი სი არ აბ ული წიგ ნე ბის შუ ამ ავ ლო ბი თა, სამ-ცხე-კლარ ჯე თის ქარ თველ ნი საღ მრთო და სა ერო წიგ ნებს ქრის ტი ან ობ ის ას ჰთარ გმნიდ ნენ და ქრის-ტი ან ობ ის გან მტკი ცე ბი სათ ვის აწ ეს ებ დნენ მო ნას-ტრებ სა, რომ ლებ ში აც ყმაწ ვი ლე ბი სათ ვის სას წავ-ლე ბელთ მარ თავ დნენ.

უწ არ ჩი ნე ბუ ლეს ნი მა მა ნი, საღ მრთო-სა ერო თხზუ ლე ბა თა მწე რალ ნი ჩვე ნი, ეხ ლან დე ლის ოს-მა ლოს სა ქარ თვე ლოს შვილ ნი და მცხოვ რებ ნი იყ ვნენ. ჩვე ნი სა სი ქა დუ ლო “ვეფხის ტყა ოს ნის” მთქმე ლი შო თა რუს თა ვე ლი იმ მხრის კა ცი იყო. რუს თა ვის და ბა, რო მელ საც თა ვის სამ შობ ლოდ იხ-სე ნი ებს რუს თა ვე ლი, სამ ცხე-სა ათ აბ აგ ოშია. ჩვე-ნი ყო ფი ლი ცხოვ რე ბა იქ აღ ყვა ვე ბუ ლა, ჩვენს სი-ცოცხლეს აქ უჩ ქეფ ნია, ჩვე ნის სუ ლის ძლი ერ ებ ას იქ აღ უმ არ თავს თა ვი სი სა ხელ გან თქმუ ლი დრო შა, თით ქმის იგია ჩვე ნის სუ ლის აღ მა ტე ბუ ლე ბის აკ ვა-ნი და იგ ივეა სა მა რეც ჩვე ნის ყო ფი ლის ად ამი ან ობ-ისა. სწავ ლა, გა ნათ ლე ბა, მა მუ ლი სათ ვის თავ გა მე-ტე ბუ ლი სიყ ვა რუ ლი თით ქმის იქ იდ ან ეფ ინ ებ ოდა ჩვენ სა ქვე ყა ნა სა ერ თს დროს.”

ილია ჭავ ჭა ვა ძე

“სა ქარ თვე ლომ იტ ვირ თა ტვირ თი მო წა მი სა და ამ ით იხ სნა სხვა ერ ები.”ილია II

ნახატი რევაზ გვირჯიშვილისა

გუ ლი თა დად გი ლო ცავთ ქრის ტე შო ბის ბრწყინ ვა ლე დღე სას წა ულს და ახალ 2011 წელს. მშვი დო ბი სა და აღ მავ ლო ბის წე ლი ყო ფი ლი ყოს იგი ჩვე ნი ქვეყ ნის თვის, პი რა დად თქვენ თვის და თქვე ნი ოჯ ახ ებ ისთ ვის – ბედ ნი ერ ებ ისა და წარ მა ტე ბე-

ბის მომ ტა ნი.ტრა დი ცი ულ ად სამ ცხე-ჯა ვა ხეთ შიც დი დი იმ ედ ებ ითა და სურ ვი ლე ბით ვხვდე ბით ახ ალ წელს. გა სუ ლი წლის მიღ წე ვე ბი სა და წარ მა ტე ბე ბის მი უხ ედ ავ-

ად, მხა რე ში გა სა კე თე ბე ლი ჯერ კი დევ ბევ რია, რა საც ყო ველ დღი ური, თავ და უზ ოგ ავი მუ შა ობა სჭირ დე ბა. დაე, ამ წელს წინ სვლა და გა მარ ჯვე ბა მო ეტ ან ოს ჩვე ნი მხა რის მრა ვა ლე რო ვა ნი მო სახ ლე ობ ისა და სრუ ლი ად სა ქარ თვე ლო სათ ვის.

სა უკ ეთ ესო სურ ვი ლე ბით, სა ხელ მწი ფო რწმუ ნე ბუ ლი-გუ ბერ ნა ტო რი სამ ცხე-ჯა ვა ხე თის მხა რე ში ლა შა ჭკა დუა

ძვირ ფა სო მეგობრებო!

ლიტერატურული მესხეთი2 2011 წელი, იანვარი

სა ქარ თვე ლოს კპ (ბ) ცენ ტრა ლუ რი კო მი ტე ტის მდი ვანს ამხ. კ. ჩარ კვი­ანს

სა ქარ თვე ლოს სსრ სა ხალ ხო კო მი­სარ თა საბ ჭოს თავ მჯდო მა რეს ამხ. ვ.მ. ბაქ რა ძეს

მოხ სე ნე ბი თი ბა რა თიამ ბა რა თით მსურს შე ვა ჩე რო თქვე ნი ყუ­

რადღე ბა ზო გი ერთ სა კითხზე, რომ ლე ბიც შე ეხ ება მეს ხეთ­ჯა ვა ხე თის რაიონებში, კერ­ძოდ, ახ ალ ცი ხის რაიონში სა ჭი რო ღო ნის ძი ებ­ებ ის ჩა ტა რე ბას, რა მაც უნ და უზ რუნ ველ ყოს მშობ ლი ური ქარ თუ ლი ენ ის აღ დგე ნა გა მაჰ­მა დი ან ებ ულ ქარ თველ თათ ვის და შეწყვი ტოს შემ დგო მი მა თი გა დაგ ვა რე ბა, რო მე ლიც, რო­გორც მო გეხ სე ნე ბათ და იწყო 17 სა უკ უნ ეს და არ შე ჩე რე ბუ ლა სა ქარ თვე ლოს გა საბ ჭო ებ ის შემ დე გაც, თუ მხედ ვე ლო ბა ში არ მი ვი ღებთ ამ უკ ან ას კნელ წლებს, რო დე საც გა ტა რე­ბუ ლი იქ ნა ზო გი ერ თი ღო ნის ძი ება ამხ. ლ.პ. ბე რი ას, სა ქარ თვე ლოს კპ (ბ) ცენ ტრა ლუ რი კო მი ტე ტის და სა ქარ თვე ლოს სსრ სახ კომ საბ­ჭოს მი თი თე ბით, ასე მა გა ლი თად: 1939 წელს

12 სო ფელ ში, იქ სა დაც ქარ თუ ლი ენა შერ ჩა გა მაჰ მა დი ან ებ ულ ქარ თველთ მო სახ ლე ობ ას, თათ რუ ლი სკო ლე ბის რე ორ გა ნი ზა ცია ქარ­თულ ენ აზე.

პარ ტი აში მი ღე ბულ გა მაჰ მა დი ან ებ ულ ქარ თვე ლე ბი სა, რომ ლე ბიც ქარ თულ გვა რებს ატ არ ებ ენ ცვლი ლე ბე ბის შე ტა ნა მა თი ერ ოვ­ნე ბის მდგო მა რე ობ აში. რაიონის ად ერ ბა იჯ­ან ული გა ზე თის რე ორ გა ნი ზა ცია ქარ თულ და ად ერ ბა იჯ ან ულ ენ აზე.

სამ ხა რეო მცოდ ნე ობ ის მუ ზე უმ ის და არ­სე ბა.

სა უბ რე ბის ჩა ტა რე ბა გა მაჰ მა დი ან ებ ულ მო სახ ლე ობ ას თან, მა თი წარ სუ ლის შე სა ხებ და ახ სნა­გან მარ ტე ბა მა თი ნამ დვი ლ ქარ თვე­ლო ბა ზე.

მე ვე ნა ხე ობ ის აღ დგე ნი სათ ვის ზო გი ერ თი სა მუ შაოების ჩა ტა რე ბა და სხვა.

რო გორც თქვენ თვის ცნო ბი ლია ზე მო აღ­ნიშ ნულ ღო ნის ძი ებ ებ ის ჩა ტა რე ბამ, გა მაჰ მა­დი ან ებ ულ ქარ თველ თა მო სახ ლე ობ აში, უაღ­რე სად კი მო ხუ ცე ბულ თა შო რის გა მო იწ ვია კმა ყო ფი ლე ბა.

ახ ალ ცი ხის რაიონში 83 სო ფე ლია.1939 წ. მო სახ ლე ობ ის აღ წე რის მი ხედ­

ვით, სოფ ლად მო სახ ლე ობა შე ად გენ და 43.310 სულს, ქა ლა ქად — 12.180 სულს, მთლი ან ად რაიონში 55.490 სულს.ერ ოვ ნე ბის მი ხედ ვით ამ ავე აღ რიცხვით:ერ ოვ ნე ბა სოფ ლად ქა ლა ქად სულ1.ქარ თვე ლე ბი 3989 1847 58362.ად ერ ბა იჯ ან ელ ები 27811 617 284283.სომ ხე ბი 9301 7153 164544.ქურ თე ბი 1407 16 1423

გარ და და სა ხე ლე ბუ ლი ერ ოვ ნე ბი სა აგ­რეთ ვე არი ან, რუ სე ბი, უკ რა ინ ელ ები, ბერ­ძნე ბი და სხვა ნი, უმ თავ რე სად ქა ლა ქად მცხოვ რებ ნი.

თუ ავ იღ ებთ მხედ ვე ლო ბა ში, რომ თით­ქმის მთე ლი რიცხვი ეგ რეთ წო დე ბუ ლი ად­ერ ბა იჯ ან ელ ებ ისა არი ან სი ნამ დვი ლე ში გა მაჰ მა დი ან ებ ული ქარ თვე ლე ბი, უკ ან ას­კნელ ნი ვა რა უდ ით შე ად გე ნენ მარ ტო ჩვენს რაიონში 28.000­მდე სულს.

რაიონში სოფ ლე ბი ერ ოვ ნე ბის და მი­ხედ ვით გა ნი ყო ფე ბა: ქარ თუ ლი სო ფე ლი 7,

მათ რიცხვში 3 შე რე ული სო ფე ლია, სა დაც ცხოვ რო ბენ მცი რე ნა წი ლი გა მაჰ მა დი ან­ებ ული ქარ თვე ლე ბი სა (ვა ლე, ტა ტა ნი სი, ტო ბა). გა მაჰ მა დი ან ებ ული ქარ თვე ლე ბით და სახ ლე ბუ ლია 47 სო ფე ლი, სომ ხე ბით და­სახ ლე ბუ ლია 14 სო ფე ლი, ქურ თე ბით 24 და ბერ ძნე ბით 1.

ის ტო რი ულ ად ცნო ბი ლია, რომ გა­მაჰ მა დი ან ებ ულ ქარ თვე ლებს, უმ ეტ ეს ად გლე ხო ბას, მეს ხეთ­ჯა ვა ხეთ ში ჯერ კი დევ ოს მალ თა ბა ტო ნო ბის დრო საც ქარ თუ ლი ენა მთლი ან ად და ვიწყე ბუ ლი არ ჰქონ დათ, სახ ლში და ურ თი ერთ შო რის ლა პა რა კობ­დნენ ქარ თუ ლად, თათ რულ ენ ას კი ხმა რო­ბენ თა ვა დაზ ნა ურ ობა (ბე გე ბი) და ის პირ ნი, ვინც სა ხელ მწი ფო სამ სა ხურ ში იმ ყო ფე ბოდ­ნენ. ქარ თულ ენ ის და ვიწყე ბა ინ ტენ სი ურ ად გრძელ დე ბო და მე­19 სა უკ უნ ეში მი უხ ედ ავ­ად იმ ისა, რომ მეს ხეთ­ჯა ვა ხე თი გან თა ვი­სუფ ლე ბუ ლი იყო ოს მა ლე თის უღ ლი დან, ეს მდგო მა რე ობა აიხ სნე ბა ძვე ლი რუ სე თის მთავ­

ფაქ ტე ბი მეტყვე ლე ბენ

სა ქარ თვე ლოს ის ტო რია ოდ ით გან ვე სის ხლი თა და ცრემ ლით იწ ერ ებ ოდა. ჩვე ნი წი ნაპ რე ბი თავს წი რავ დნენ სარ წმუ ნო ებ ის თვის, ანუ — სამ შობ-ლოს თვის, ქარ თვე ლო ბის თვის...

გან სა კუთ რე ბით უმ ძი მე სი იყო მეს ხთა ყო ფა. ძალ და ტა ნე ბი თი გა მაჰ მა დი ან ებ ის გა მო სა თუო გახ და მა თი ქარ თვე ლო ბაც.

სწო რედ ამ სა კითხთან და კავ ში რე ბით ათ წლე-ულ ებია გან სჯის სა გა ნია 1944 წელს სა ქარ თვე ლო-დან დე პორ ტი რე ბულ მაჰ მა დი ან მეს ხთა პრობ ლე-მა, რომ ლის მი მართ არა ერ თგვა რო ვა ნი და მო კი დე-ბუ ლე ბაა და მრა ვალ კითხვის ნი შან საც ტო ვებს...

ფაქ ტია, რომ ამ პე რი ოდ ში მუ სულ მან თა დე-პორ ტა ცია არა მარ ტო სა ქარ თვე ლო დან, კერ ძოდ, მეს ხე თი დან, არ ამ ედ საბ ჭო თა კავ შირ-თურ ქე თის საზღვრის მთე ლი მო ნაკ ვე თი დან გან ხორ ცი ელ და,

მაგ რამ, რა ტომ ღაც, პა სუ ხის მგებ ლო ბის ეპ იც ენ-ტრი მხო ლოდ სამ ცხის რაიონებზეა გა და ტა ნი ლი.

აქ ედ ან გა მომ დი ნა რე ყო ველ გვა რი პა თე ტი კის გა რე შე შე მიძ ლია აღ ვნიშ ნო, რომ ისე, რო გორც ბევ რი ჩვე ნი თა ნა მე მა მუ ლე, მეც და ინ ტე რე სე ბუ-ლი ვარ მა თი მდგო მა რე ობ ით და ყო ველ თვის იმ ას ვცდი ლობ, ღრმად და დე ტა ლუ რად ჩავ წვდე ყვე ლა იმ დო კუ მენ ტსა თუ გა მოკ ვლე ვას, რო მე ლიც ამ თე მას ეხ ება.

ამ ას წი ნათ კი დევ ერ თხელ გულ დას მით წა ვი-კითხე ჟურ ნალ “საბ ჭო თა სა ქარ თვე ლოს” 1989 წლის №7 ნო მერ ში გა მოქ ვეყ ნე ბუ ლი სტა ტია - “დო-კუ მენ ტე ბი მეტყვე ლე ბენ,” სა დაც უაღ რე სად სა ინ-ტე რე სო დაა წარ მოდ გე ნი ლი ახ ალ ცი ხის რაიონის მაჰ მა დი ან მეს ხთა ძვე ლი ქარ თუ ლი გვა რე ბი და ახ ალ ცი ხის რა იკ ომ ის მდივ ნის ბა ტონ გი ორ გი კირ-

ვა ლი ძის მი ერ 1944 წლის ივ ნის ში სა ქარ თვე ლოს კპ (ბ) ცენ ტრა ლუ რი კო მი ტე ტის მდივ ნი სა და სახ-კომ საბ ჭოს თავ მჯდომ რის სა ხელ ზე გაგ ზავ ნი ლი მრავ ლის მთქმე ლი მოხ სე ნე ბი თი ბა რა თი. ამ ას თან დავ ძენ, რომ ამ პე რი ოდ ში, კრემ ლში, ფაქ ტი ურ-ად, უკ ვე გა დაწყვე ტი ლი იყო მათი შუა აზი აში დე-პორ ტა ცია და ამ ში ნა არ სის მოხ სე ნე ბი თი ბა რა თის გაგ ზავ ნა უდ იდ ეს რის კს წარ მო ად გენ და.

ვფიქ რობთ, მი სი გაც ნო ბის შემ დეგ, მკითხვე ლი კი დევ უფ რო ობი ექ ტუ რად გააანალიზებს მაჰ მა-დი ან მეს ხთა პრობ ლე მებს და თა ვად გა მო იტ ანს ჭეშ მა რიტ დას კვნებს.

ცი ური ლა ფა ჩი,ახ ალ ცი ხის სა ხელ მწი ფო მუ ზე უმ ის

დი რექ ტო რი, დო ცენ ტი

ახ ალ ცი ხის რაიონის გა მაჰ მა დი ან­ებ ულ ქარ თველ თა გვა რე ბის სია:

აწყუ რის სა სოფ ლო საბ ჭოსო ფე ლი აწყუ რი: ბა რა თაშ ვი ლი, ორ ჯო­

ნი კი ძე, ბაქ რა ძე, მუხ რან სკი, ლო მაშ ვი ლი, ლო მი ძე, ნო ზა ძე, ჩხე იძე, მეს ხი ძე, ბარ ბა ქა ძე, მაღ რა ძე, კა პა ნა ძე, პა პი ძე, ჯა ნაშ ვი ლი, მა ღა­

ლაშ ვი ლი, სამ სო ნი ძე, ხმა ლა ძე, კუპ რი აშ ვი ლი, მა რი ნაშ ვი ლი, ხა ლა ძე, მა მუ კა ძე, გურ გე ნი ძე, აზ ნა ურ ოვი, ანუ აზ ნა ურ აშ ვი ლი.

სო ფე ლი ტყემ ლა ნა: გვა რა მა ძე, ჩა კი ძე, ხმა ლა ძე, კორ კო ტა ძე.

სო ფე ლი წრი ოხი: გურ გე ნი ძე, მაღ რა ძე, მა ხი აძე.

სა ყუ ნე თის სა სოფ ლო საბ ჭო სო ფე ლი სა ყუ ნე თი: ჯა ვა ხიშ ვი ლი, კა ხი ძე,

ფერ ხა ნი ძე, ფუ ტუ რი ძე, იორ და ნი ძე, მა მი ძე, პა ტა რა ძე, ჯა ვა ხი ძე, ტა ბა ტა ძე, სა რა ლი ძე, ოქ რო პი რი ძე, ხა ხუ ტა ძე, ფოხ ცვე რა ძე, ად ელ­აძე, ბო ტა ძე, ბო ზო ძე, კა პა ნა ძე, ჭონ კა ძე, პატ­რი კაშ ვი ლი, გაგ ნი ძე, მჭედ ლიშ ვი ლი, არ ყიშ ვი­ლი, ბრე ქიშ ვი ლი, ტა ლა ხა ძე.

სო ფე ლი ორ ფო ლა: ფე რა ძე, ჟუ ჟუ ნა ძე, ბა ყა ყა ძე, მუ თი აშ ვი ლი, კო ნი აშ ვი ლი, ფუ ტუ­რი ძე.

სო ფე ლი კო პა ძე: ჩუ ბი ნი ძე, ყი ფი ანი, ტა­ლა ხა ძე, ალ ხა ზიშ ვი ლი, კო ტა ძე, მა მუ კა ძე, სამ სო ნი ძე, სა გი ნაშ ვი ლი, ტა კი ძე.

სო ფე ლი ნოხ ტე ვი: წე რე თე ლი, პა პა ლა ძე, ტა ტა ში ძე, კა პა ნა ძე, თი ნა ძე, ჩხე იძე, ლო მი ძე.

სო ფე ლი გი ორ გიწ მინ და: მაზ ნი აშ ვი ლი, ინ ას არ იძე, ექ სო ლი ძე, მეხ ბო რიშ ვი ლი, იბი­აშ ვი ლი, ფე რა ძე, მა მუ ლა ძე, ნას ყი დაშ ვი ლი, გო გო ლა ძე, მეხ რიშ ვი ლი, ბე რა ძე, ბა ბე ლა ძე, კორ კო ტა ძე.

კლდის სა სოფ ლო საბ ჭოსო ფე ლი კლდე: ბი ძი ნაშ ვი ლი, გო ძი აშ ვი­

ლი, ტა ტი ძე, ბლი აძე, გვა რა მა ძე, გაგ ნი ძე, ქა­რე ლიშ ვი ლი, ბრა ქუ ნაშ ვი ლი, ჯიბ ლა ძე, თხი­ლაშ ვი ლი.

აგ არ ის სა სოფ ლო საბ ჭოსო ფე ლი ზი კი ლია: გო გო ლა ძე, აით აძე,

ბი ბი ნა ძე, გვა რა მა ძე, ყა ვა ზიშ ვი ლი, ხა ხუ ტა­ძე, ას რა თი ძე, ბე ხუ რა ძე, ნა დი რა ძე, სი რა ძე, ხე ირ აძე, მა მა ლა ძე, მა რო ძე, ჭი ჭი აძე, დავ რე­ში ძე, ზი ლო ძე, კო ტა ძე, თუ თა ძე, კა პა ნა ძე, მუ­ჭა იძე, ჩი ტა ძე, სამ სო ნი ძე, ელი აძე, კე კუ აძე, თა მა რა ძე, გო ჩა ძე, ტა ტა ში ძე.

სო ფე ლი წი ნუ ბა ნი: კუ კუ აძე, ზი ლო ძე, ჩო­ლო კა ძე, თო რა ძე, ჯა ფა რი ძე, ჭე ლი ძე, თო თო­

რა ძე, ტო სა ძე, ტო პო ლა ძე, უჩ ნა ძე, გო ჩა ძე, მა მუ კა ძე.

სო ფე ლი გურ კე ლი: პა პა ლა ძე, შა უშ აძე, ჯა ნა ძე, პან ტა ძე, ჩო ხა ძე, ელი აძე, ლო ლა ძე, თო რა ძე, ლა პი ძე, თა იტ აძე.

სო ფე ლი აგ არა: ტუ ლუ შა ძე, ფე რა ძე, ხე­ირ აძე, გო გო ლა ძე, ბე ხუ ნა ძე, აით აძე, კო ტა ძე,

ხა ხუ ტა ძე, გვა რა მა ძე, ნა დი რა ძე, ქო ჩა რა ძე, ზი ლო ძე, ჩი ტა ძე.

ფერ სის სა სოფ ლო საბ ჭოსო ფე ლი ფერ სა: ჩა ხა ლა ძე, შაშ ვი აშ ვი ლი,

ბე ქი რა ძე, მუ რა დე ლი, ზას პი აძე, ლო ლავ ლი­ძე, ჩა კი ძე, ჭი ლა ძე, სა ფა რაშ ვი ლი, რე ვა ზიშ ვი­ლი, ოქ რუ აძე, ქუ და ძე, მეცხვა რა ძე, გე ლა ძე, ბარ ტყა ძე, ბე რი ძე, კორ კო ტა ძე, მა ღა ლა ძე, მეხ ბო რი ძე.

სო ფე ლი მუ ღა რე თი: თა მა რა ძე, მირ ძვე­ლი, ინ დუ სე ლი ძე, მა მუ კა ძე, ბე რი ძე, ბე შო ძე, ბე ბე რა ძე, დო შა ძე, ტა ტა ში ძე, კო ტა ძე, გენ­ჯო ძე, თა მა რაშ ვი ლი, მა მუ კაშ ვი ლი, ყა ლა ყუ­ლა ძე, სვა ნი ძე, თურ ქა ძე, მეცხვა რი ძე, ტო სო­ძე, მჭედ ლიშ ვი ლი, ქო ჩო რაშ ვი ლი.

სო ფე ლი ჩოხ ტა: ქუ და ძე, ჩენ ჩოშ ვი ლი, ლა­ტუ კა ძე, მა ღა ლაშ ვი ლი, კორ კო ტა ძე.

სო ფე ლი შურ დო: შუბ ლა ძე, კა ტუ ნა ძე, მუ­თი აშ ვი ლი, გუ რი აშ ვი ლი, ხმა ლა ძე, გუ ჯე ლაშ­ვი ლი, ქა რუ მი ძე.

სო ფე ლი წნი სი: კო პა ძე, ბა სი ლაშ ვი ლი, ბე­ქა ძე, პავ ლი აშ ვი ლი, კვარ ტი აშ ვი ლი, წე როშ ვი­ლი.

სო ფე ლი ბო გა: სა რა ლი ძე, ზა უტ აძე, ჩო მა­

ხი ძე, მეცხვა რი ძე, ციხ ლა ძე, ცეკ ვა ძე, ლო ლა­ძე, კი ჭოშ ვი ლი, ტო რუ ლა ძე.

სო ფე ლი სვი რი: ვარ დი აშ ვი ლი ხი ზა ნიშ ვი­ლი, მა ის ურ აძე, ბახ ტა ძე, ხუ რო ძე, ყა ყუ ნაშ­ვი ლი, გო გო ლა ძე, კორ კო ტა ძე, პაპ ლოშ ვი ლი, პა პი აშ ვი ლი, ქი ტუ ნაშ ვი ლი, ზე თი აშ ვი ლი, ჩი­ლაშ ვი ლი, ქო რი აშ ვი ლი, ყერ ღე რაშ ვი ლი, ფო­დო ლაშ ვი ლი, ჟღე რი აშ ვი ლი, მჭედ ლიშ ვი ლი, ცუხ ტა ძე, კა კა ლაშ ვი ლი, ბერ ძე ნიშ ვი ლი.

სო ფე ლი ტა ტა ნი სი: წუ ლუ კი ძე, ბლი აძე, ჭუ ტა ძე, მე ფურ ნიშ ვი ლი, ურ ბა ნი ძე, ღან ჭი პა­ძე.

წყურ თის სა სოფ ლო საბ ჭოსო ფე ლი ანი: ორ ჯო ნი კი ძე, მა ის ურ აძე,

გვი ლი აშ ვი ლი, თეთ რა ძე, ჯა ფა რი ძე, მო ხე­ლიშ ვი ლი.

სო ფე ლი ყუ რა თუ ბა ნი: უბ ედ ურ იძე, ზა უტ­

აშ ვი ლი, ფუ ტუ რი ძე.სო ფე ლი ძი რი: შუ ბი ძე, გელ ხუ აძე, მუღ­

რაშ ვი ლი.სო ფე ლი ელი აწ მინ და: უს იშ ვი ლი, კალ ტახ­

ჩიშ ვი ლი, გი შე რაშ ვი ლი, სუ ლი აშ ვი ლი.სო ფე ლი ჭყვინ ტა: თეთ რა ძე, გი შე რაშ ვი­

ლი, მუღ რაშ ვი ლი, სუ ლი აშ ვი ლი, სა ღა რა ძე,

კალ ტახ ჩიშ ვი ლი.სხვი ლი სის სა სოფ ლო საბ ჭოსო ფე ლი ზე მო სხვი ლი სი: მან ზა ლაშ ვი ლი,

ჯა ყე ლი, ჯა ფა რი ძე, მა ხა რა ძე, ად ოდ იძე, აბ­აშ იძე.

ვა ლეს სა სოფ ლო საბ ჭოსო ფე ლი ვა ლე: ბე რი ძე, მგე ლა ძე, ჩი ტა ძე,

ამ ილ ახ ვა რი, ნა დი რა ძე, ლეზ გიშ ვი ლი, ქურ და­ძე.

ჯა ყის მა ნის სა სოფ ლო საბ ჭოსო ფე ლი ჯა ყის მა ნი: გი ორ გა ძე, ბებ ნა ძე,

აით აძე.პა მა ჯის სა სოფ ლო საბ ჭოსო ფე ლი არ ჯა ნი: ჯა ყე ლი.სა ბე ლის სა სოფ ლო საბ ჭოსო ფე ლი აბი: ტა ბა ტა ძე, აით აძე.სო ფე ლი ორ ალი: მი ქა ძე, ხმა ლა ძე. სო ფე ლი ხა კი: დი ას ამ იძე.მი ნა ძის სა სოფ ლო საბ ჭოსო ფე ლი ტო ბა: თა მა რა ძე, ვარ სკნე ლი ძე.სო ფე ლი კვალ თა ხე ვი: თეთ რა ძე, ქო რი ძე,

გუ ლი აშ ვი ლი, მა თო ძე, სე ლი მაშ ვი ლი.ქი სა თი ბის სა სოფ ლო საბ ჭოსო ფე ლი ქი სა თი ბი: ჩახ მა ხიშ ვი ლი, სა რა­

ჯიშ ვი ლი.სო ფე ლი არ ჯუ ლი: ჩირ ქა ძე.სო ფე ლი ან და: ლო მი ძე, მა თო ძე, კო ტა ძე,

გრძე ლი ძე.ურ ავ ლის სა სოფ ლო საბ ჭოსო ფე ლი ურ ავ ელი: მა ჩა ბე ლი, ხერ ხე ულ­

იძე, გურ გე ნი ძე.სო ფე ლი ორ ცე პი: მა მუ ლაშ ვი ლი.სო ფე ლი წყორ ძა: მა ხა რა ძე, სა ბაშ ვი ლი.სო ფე ლი ენ გი ქე ვი: ჩა კი ძე, ჩოხ რა ძე, აბ­

დუ ლა ძე.სო ფე ლი ხე ოთი: მა მუ ლაშ ვი ლი, გო გო ლა­

ძე.კან ტი ეთ ის სა სოფ ლო საბ ჭოსო ფე ლი გი ორ გიწ მინ და: ვაჩ ნა ძე, კა პა ნა­

ძე.სო ფე ლი კან ტი ეთი: ბა თოშ ვი ლი.სო ფე ლი პა ტა რა აგ არა: მა ჩა ბე ლი.

2011 წელი, იანვარი 3ლიტერატურული მესხეთი

რო ბის კო ლო ნი ური პო ლი ტი კით, რის სა­ფუძ ველ ზეც ქარ თვე ლი

მაჰ მა დი ან ები თათ რე ბად იქ ნენ გა მოცხა დე­ბულ ნი.

და ში ნე ბუ ლი ამ გვარ პო ლი ტი კით, მრა­ვა ლი გა მაჰ მა დი ან ებ ულ ქარ თველ თა ოჯ­ახ ები იძ ულ ებ ულ ნი იქ მნენ გა და სახ ლე ბუ­ლიყ ვნენ შუ აგ ულ ოს მა ლეთ ში, აჭ არ აში და ნა წი ლი შუა აზი აში.

მი უხ ედ ავ ად ყვე ლა ამ გან საც დე ლი სა, გა მაჰ მა დი ან ებ ულ მეს ხჯა ვა ხებ მა მა ინც შე ინ არ ჩუ ნეს მშობ ლი ური ქარ თუ ლი ენა, ასე მა გა ლი თად: ახ ალ ცი ხის რაიონის 47 “ად ერ ბა იჯ ან ულ” სოფ ლი დან 22 სო ფელ ში კარ გათ ლა პა რა კო ბენ ქარ თულ ენ აზე, ას­ეთი სოფ ლე ბია: სა ყუ ნე თი, აგ არა, ზი კი ლია, ნოხ ტე ვი, მუ ღა რე თი, ფერ სა, ჩოხ ტა, შურ­დო, გი ორ გიწ მინ და, ბო გა, სვი რი, აგ რეთ ვე 3 ქარ თულ სო ფელ ში, სა დაც ცხოვ რო ბენ გა მაჰ მა დი ან ებ ული ქარ თვე ლე ბიც (ვა ლე, ტა ტა ნი სი და ტო ბა).

12 სო ფელ ში ქარ თუ ლად სუს ტად ლა პა­რა კობს მცი რე ნა წი ლი მო სახ ლე ობ ისა და უმ ეტ ეს ობა მათ შო რის მო ხუ ცე ბია, ახ ალ­გაზ რდო ბამ და ბავ შვო ბამ თით ქმის არ იც ის ქარ თუ ლი ენა. ას ეთი სოფ ლე ბია: აწყუ რი,

ტყემ ლა ნა, წრი ოხი, ორ ფო ლა, კო პა ძე, წი ნუ­ბა ნი (აგ არ ის სა სოფ ლო საბ ჭო), გურ კე ლი, კლდე, წნი სი, ზე იბ ანი, ჭყვინ ტა, კვალ თა ხე­ვი. ე.ი. დღე ის ათ ვის 47 სოფ ლი დან მხო ლოდ 24 სო ფელ ში ლა პა რა კო ბენ და ეს მით ქარ­თუ ლი ენა, ერ თის მხრივ ეს აიხ სნე ბა იმ ით, რომ აღ ნიშ ნუ ლი სოფ ლე ბი ეს აზღვრე ბი ან და და ახ ლო ვე ბულ ნი არი ან მაიაკოვსკის და ბორ ჯო მის რაიონებს, მათ თან ურ თი ერ თო­ბა ხელს უწყობ და ენ ის შე ნარ ჩუ ნე ბას. არა­ოფ იცი ალ ურ ად ჩა ტა რე ბულ აღ რიცხვით ახ ალ ცი ხის რაიონის 47 სო ფელ ში 235 ქარ­თუ ლი გვა რი აღ მოჩ ნდა, აქ ედ ან 20 სო ფელ­ში უმ თავ რე სად, სა დაც ქარ თუ ლი ენა შე­ნარ ჩუ ნე ბუ ლია დღე საც, იწ ერ ები ან ნა წი ლი გა მაჰ მა დი ან ებ ული ქარ თვე ლე ბი ქარ თულ გვარ ზე (იხ ილ ეთ გა მაჰ მა დი ან ებ ულ ქარ­თველ თა ქარ თუ ლი გვა რე ბის სია).

ხში რია ის ეთი ფაქ ტე ბი, რო დე საც მა­მა ატ არ ებს ქარ თულ გვარს შვი ლი კი არა, სა მო სახ ლო სა მე ურ ნეო წიგ ნში, სამ ხედ რო სა ბუ თებ ში ის ევე მო სამ სა ხუ რე ები პას პორ­ტებ ში ჩა წე რი ლი არი ან თათ რულ გვა რით, ანუ უკ ეთ რომ ვთქვათ თა ვი სი და მა მის სა­ხე ლით. ასე მა გა ლი თად: აწყუ რის სა სოფ ლო საბ ჭოს თავ მჯდო მა რე და მი სი ძმა კოლ მე­ურ ნე ობ ის თავ მჯდო მა რე სო ფელ ნოხ ტევ ში იწ ერ ები ან ალი ევ ად, მა მა კი ჩხე იძ ეთ. სო­ფელ აწყუ რის სა შუ ალო სკო ლის დი რექ ტო­რი იწ ერ ება თა ირ ოვ ად, მა მა კი მეს ხი ძეთ და სხვა.

სხვა თა შო რის ზე მოხ სე ნე ბულ ამ ხა ნა­გებს სურთ შე იტ ან ონ ცვლი ლე ბა პარ ტი ულ საქ მე ებ ში გვა რე ბის მხრივ, მაგ რამ ამ საქ­მეს აფ ერ ხებს ჯერ ჯე რო ბით ის, რომ მათ პას პორ ტებ ში და სამ ხედ რო სა ბუ თებ ში შე­უძ ლე ბე ლი ხდე ბა შეს წო რე ბის შე ტა ნა ზემ­დგო მი ორ გა ნო ებ ის მი თი თე ბის გა რე შე.

სა ზო გა დოდ ჩე მის აზ რით, სა ჭი როა და დრო ულ ათ მი მაჩ ნია, რომ იწ ერ ებ ოდ ეს ყვე­ლა ქარ თუ ლი გვა რე ბი, რო მე ლიც დღემ დე შე ნარ ჩუ ნე ბუ ლია გა მაჰ მა დი ან ებ ულ ქარ­თვე ლებ ში, ამ ას თა ნა ვე ერ ოვ ნე ბა იწ ერ ებ­ოდ ეს “ქარ თვე ლი” “თა თა რის” ან “ად ერ ბა­იჯ ან ელ ის” მსგავ სად და აღ ნიშ ნუ ლი ღო­ნის ძი ება ჩა ტარ დეს არა მარ ტო ახ ალ ცი ხის რაიონში, არ ამ ედ ყვე ლა მეს ხეთ­ჯა ვა ხე თის რაიონებში, რის თვი საც სა ჭი როა ზემ დგო მი ორ გა ნო ებ ის მი ერ მი თი თე ბა იმ ორ გა ნი ზა­ცი ებ ის მი მართ, რომ ლებ მაც პრაქ ტი კუ ლად ანუ უკ ეთ რომ ვთქვათ ტექ ნი კუ რად უნ და გაააფორმონ ეს ცვლი ლე ბე ბი, ე.ი. სა პას­პორ ტო ბი ურო, მმა ჩი, სამ ხედ რო კო მი სა­რი ატი, რა საკ ვირ ვე ლია, სა თა ნა დო ახ სნა გან მარ ტე ბი თი მუ შა ობ ის ჩა ტა რე ბით ად გი­ლობ რივ პარ ტი ულ, საბ ჭო თა და კომ კავ ში­რის ორ გა ნი ზა ცი ებ ის მი ერ.

რო გორც თქვენ თვის ცნო ბი ლია ხალ ხის მტრე ბი, რომ ლე ბიც რაიონულ პარ ტი ულ და საბ ჭო თა ორ გა ნი ზა ცი ებს ხელ მძღვა ნე ლობ­დნენ წი ნათ ხელს უწყობ დნენ გა მაჰ მა დი ან­ებ ულ ქარ თვე ლე ბის მთლი ან ად და სა მუ და­მოდ გა დაგ ვა რე ბას, ამ ის და მა დას ტუ რე ბე­ლი ფაქ ტე ბი მო იპ ოვ ება ბევ რი, მათ გან მო­ვიყ ვან ზო გი ერთ მნიშ ვნე ლო ვან ფაქ ტებს:

რაიონულ მმაჩ ში სოფ ლად 1921­1926 წ. საქ მე თა წარ მო ება მიმ დი ნა რე ობ და ქარ­თულ ენ აზე, 1921­29 თათ რუ ლად ძვე ლი სპარ სუ ლი ალ ფა ვი ტით, 1930 წ. — 1935 წ. კი თათ რუ ლი — ლა თი ნუ რი ალ ფა ვი ტით, ხო ლო 1935 წ.დღემ დე კი რუ სუ ლად.

1926­1929 წლამ დე ხში რია შემ თხვე ვა, რო დე საც მშობ ლე ბი (გა მაჰ მა დი ან ებ ული ქარ თვე ლე ბი) თა ვის და შვი ლის გვარს მმაჩ­ში — რე გის ტრა ცი ის დროს სწერ დნენ ქარ­თუ ლი გვა რით, მა გა ლი თად: გვა რა მა ძე, ორ ჯო ნი კი ძე, ჩხე იძე, ნა დი რა ძე, ლო მი ძე და სხვა. ამ ის შემ დეგ კი ქარ თულ გვა რებს აღ არ სწე რენ, ახ ლა კი შე ნარ ჩუ ნე ბუ ლია მხო ლოდ ქარ თუ ლი სა ხე ლე ბის დარ ქმე ვა ბავ შვებ ზე: ნა თე ლა, ცი ალა, თა მა რა, ნი ნა, ვა სი ლი და სხვა.

ხში რად ერ თი და იგ ივე პი როვ ნე ბის გვა­რი ცვა ლე ბა დო ბა ში იყო, ან სწო რედ რომ ით ქვას შეგ ნე ბუ ლათ უკ არ გავ დნენ ქარ­თულ გვარს. ასე მა გა ლი თად: აგ არ ის სა­სოფ ლო საბ ჭოს მდი ვა ნი გვა რა მა ძე ჯუ მა­ლი კომ კავ შირ ში შე ვი და 1924 წ. რო გორც გვა რა მა ძე ჯუ მა ლი ჩა ხალ ოღ ლი, მაგ რამ რო დე საც 1931 წ. პარ ტი ის კან დი და ტად მი­იღ ეს ქარ თუ ლი გვა რი არ ჩა უწ ერ ეს და “მო­ნათ ლეს” ჯუ მა ლი ჩა ხალ ოღ ლად ერ ოვ ნე ბა

კი “თურ ქი”. ეს მავ ნებ ლუ რი სი მა ხინ ჯე შეს­წო რე ბუ ლი იქ ნა 1938 წ. მან თა ვი სი ვე თხოვ­ნით თა ვი სი გვა რი და აგ რეთ ვე ერ ოვ ნე ბაც და იბ რუ ნა. ჩაგ ვა წე რი ნა გვა რა მა ძე ჯუ მალ ჩა ხა ლას ძე, ერ ოვ ნე ბა ქარ თვე ლი. ამ ის შე­სა ხებ მან შემ დე გი გა ნუცხა და სა ქარ თვე­ლოს გა ნათ ლე ბის სა ხალ ხო კო მი სა რი ატ ის წარ მო მად გენ ლებს დო ცენტ დ.ლორ თქი ფა­ნი ძეს და მწე რალ ჩა ჩი ბაიას “ასე ული წლო­ბით შე ნარ ჩუ ნე ბუ ლი გვა რი კი ნა ღამ არ და­მი კარ გეს... ეხ ლა კი გვა რიც და ვიბ რუ ნე და ჩე მი ნამ დვი ლი ქარ თუ ლი ერ ოვ ნე ბაც.”

სა ყუ ნე თის სოფ ლის საბ ჭო ში არ ის პა­ტა რა სო ფე ლი “კო პა ძე.” ამ სოფ ლის მცხოვ­რებ ნი არ ავ ინ არ ატ არ ებს ქარ თულ გვარს, მაგ რამ თუ ავ იღ ებთ სა სოფ ლო სა მო სახ­ლო წიგ ნს 1929­30 წწ., რო მე ლიც ინ ახ ება რაიონის არ ქივ ში, აღ ნიშ ნუ ლია შემ დე გი მო­სახ ლე ნი ამ სო ფელ ში ქარ თუ ლი გვა რე ბით: ჩუ ბი ნი ძე აბ ას იუს უფ ოღ ლი, ყი ფი ანი ას ათ არ ალი ოღ ლი, ტა ლა ხა ძე გა მიდ ბა შირ ოღ­ლი, სა გი ნაშ ვი ლი სუ ლე იმ ან რა ჯაბ ოღ ლი, სამ სო ნი ძე ქა მალ არ ით ოღ ლი, კო ტა ძე ოს­მან ახ მედ ოღ ლი, ალ ხა ზიშ ვი ლი ომ არ დურ­სუნ ოღ ლი, მა მუ კა ძე რა ზა ილ ლო მან ოღ ლი.

რაც შე ეხ ება ქარ თუ ლი ენ ის სწავ ლე ბას სოფ ლად ამ საქ მეს სრუ ლი ად შეგ ნე ბუ ლად არ ექ ცე ოდა ყუ რადღე ბა წი ნათ და ძი რი­თა დად ქარ თუ ლი ენ ის სწავ ლე ბა ჩაშ ლი ლი იყო. ამ ით აც აიხ სნე ბა ის გა რე მო ება, რომ ახ ალ გაზ რდო ბამ ქარ თუ ლი ენა არ იც ის, მი უხ ედ ავ ად იმ ისა, რომ მათ მა მშობ ლებ მა იცი ან.

სამ წუ ხა როდ, უნ და ით ქვას, რომ სა ქარ­თვე ლოს მეც ნი ერი მუ შა კე ბი, მწერ ლე ბი, პო ეტ ები და ხე ლოვ ნე ბის კო მი ტე ტი არც წი­ნათ და არც ეხ ლა არ ატ არ ებ ენ სა თა ნა დო მუ შა ობ ას მეს ხეთ­ჯა ვა ხე თის რაიონებში, კერ ძოდ, ახ ალ ცი ხის რაიონში, რა თა ხე ლი

შე უწყონ ამ დიდ მნიშ ვნე ლო ვან საქ მეს, რო­გო რიც არ ის გა მაჰ მა დი ან ებ ულ ქარ თველ­თათ ვის სა მუ და მოდ თა ვი სი მშობ ლი ური ენ ის ერ ოვ ნე ბის აღ დგე ნა.

ჩე მი აზ რით, სუს ტად არ ის გა შუ ქე ბუ­ლი მეს ხეთ­ჯა ვა ხე თის წარ სუ ლი, უმ ეტ ეს ად მი სი ტან ჯუ ლი ცხოვ რე ბა ოს მალ თა ბა ტო­ნო ბის პე რი ოდ ში, ქარ თულ ის ტო რი ულ ლი­ტე რა ტუ რა ში. მარ თა ლია ახ ალ გა მო ცე მულ “სა ქარ თვე ლოს ის ტო რი აში” არ ის აღ ნიშ ნუ­ლი მეს ხეთ­ჯა ვა ხე თი, საკ მა ოდ ნათ ლად არ­ის გა შუ ქე ბუ ლი მი სი შო რე ული წარ სუ ლი, ის ტო რი ული მხა რე რო გორც გა ნუ ყო ფე ლი კუთხე სა ქარ თვე ლო სი, მაგ რამ თით ქმის არ აფ ერი არ არ ის ნათ ქვა მი შემ დგომ ცხოვ­რე ბა ზე და ვი თა რე ბა ზე, მხედ ვე ლო ბა ში მაქ ვს, რო გორც ზე მოთ მო გახ სე ნეთ ოს მა­ლე თის მპყრო ბე ლო ბის ხა ნა ში და შემ დეგ.

ას ევე სერ გეი მა კა ლა თია წიგ ნში “მეს­ხეთ­ჯა ვა ხეთ”­ში (გა მო ცე მა 1938წ.). არა სრუ ლა დაა მო ცე მუ ლი ამ ხალ ხის ცხოვ რე­ბა. მარ თა ლია ეთ ნოგ რა ფი ულ ნა წილ ში მო­ყავს სა ინ ტე რე სო მა გა ლი თე ბი ამ კუთხის ხალ ხის ყო ფა ცხოვ რე ბი დან, მაგ რამ უაღ­რე სად მცი რედ არ ის გა შუ ქე ბუ ლი მეს ხე თი და მე ტი ნა წი ლი უჭ ირ ავს ჯა ვა ხეთს. ას ევეა ფოლ კლორ შიც, გარ და ამ ისა, აღ წე რი ლია

სოფ ლე ბი მხო ლოდ ქარ თვე ლე ბით და სახ­ლე ბუ ლი და მე ტად სუს ტად არ ის გა მოყ­ვა ნი ლი სოფ ლე ბი გა მაჰ მა დი ან ებ ულ ქარ­თვე ლე ბით მო სახ ლე. მი უხ ედ ავ ად ამ ისა, ეს წიგ ნე ბი ბევ რად და ეხ მა რე ბო და მეს ხეთ­ჯა ვა ხე თის რაიონებს შემ დგომ ში მუ შა ობ­ის ათ ვის, რომ საკ მაო რა ოდ ენ ობ ით მო იპ­ოვ ებ ოდ ეს რაიონებში. საკ მა რი სია ით ქვას, რომ სა ქარ თვე ლოს ის ტო რი ის ახ ალი გა მო­ცე მა ჩვენს რაიონში შე მო ტა ნი ლია მხო ლოდ ათი ოდე წიგ ნი.

მე ტად სა ჭი როდ მი მაჩ ნია, რომ ჩვენ მა მეც ნი ერ მუ შა კებ მა შე ად გი ნონ და გა მოს­ცენ, მოკ ლე ში ნა არ სი ანი და ილ უს ტრი რე­ბუ ლი ის ტო რია მეს ხეთ­ჯა ვა ხე თი სა, მი სი წარ სუ ლი, ოს მალ თა ბა ტო ნო ბის პე რი ოდი და მი სი დღე ვან დე ლი ცხოვ რე ბა. თუ ამ გვარ ის ტო რი ის სწავ ლე ბად, რო გორც სა განს შე­ვი ტანთ ქარ თუ ლად რე ორ გა ნი ზე ბულ სკო­ლებ ში, დიდ ნა ყოფს მი ვი ღებთ ქარ თუ ლი ენ ის აღ დგე ნის საქ მე ში.

მეს ხეთ­ჯა ვა ხე თის მოკ ლე ის ტო რი ის შედ გე ნი სათ ვის მა სა ლე ბი საკ მა ოდ მო იძ­ებ ნე ბა, რო გორც სა ქარ თვე ლოს სა ხელ­მწი ფო მუ ზე უმ ში, აგ რეთ ვე ად გი ლობ რივ რაიონებშიც.

ახ ალ ცი ხის მხა რეთ მცოდ ნე ობ ის მუ ზე­უმი შეგ ნე ბუ ლად იყო მი ვიწყე ბუ ლი ად გი­ლობ რი ვი ორ გა ნი ზა ცი ებ ის მი ერ. 1938 წ. მუ ზე უმი მო თავ სე ბუ ლი იყო ერთ დიდ დარ­ბაზ ში პუ რის საცხო ბის თავ ზე, რის გა მო მუ შა ობ ის ნორ მა ლუ რი გაშ ლა შე უძ ლე ბე ლი იყო და მი სი ფონ დე ბი ფუჭ დე ბო და. 1938წ. მუ ზე უმი გა და ტა ნი ლი იქ ნა ახ ალ შე ნო ბა­ში. მი უხ ედ ავ ად ამ ისა მუ ზე უმ ის მუ შა ობა მე ტად მო ის უს ტებს და არ სწარ მო ებს გა­მოკ ვლე ვი თი მუ შა ობა, მეც ნი ერ მუ შა კის უყ ოლ ობ ის გა მო. ეს გა რე მო ება ცნო ბი ლია გა ნათ ლე ბის კო მი სა რი ატ ის ათ ვის, მაგ რამ

ჯერ ჯე რო ბით არ ავ ით არ ყუ რადღე ბას არ აქ ცევს. მუ ზე უმი აგ რეთ ვე არ ღე ბუ ლობს დახ მა რე ბას სა ქარ თვე ლოს სა ხელ მწი ფო მუ ზე უმ იდ ან. ამ ის შე დე გად ბევ რი ის ტო რი­ული ფონ დე ბი და უმ უშ ავ ებ ელია, რო მე ლიც დიდ ის ტო რი ულ ინ ტე რესს წარ მო ად გენს.

ავ იღ ოთ ას ეთი აქ ტი: ამა წლის მარ ტში ახ ალ ცი ხის მუ ზე უმს ეწ ვია სა ქარ თვე ლოს სა ხელ მწი ფო მუ ზე უმ ის ნუ მიზ მა ტუ რი კა­ბი ნე ტის გამ გე­ნუ მიზ მა ტი კა პა ნა ძე, რო­მელ მაც აღ მო აჩ ინა ძველ ფუ ლებს შო რის (გა და ღე ბუ ლი სა ხელ მწი ფო ფონ დში გა და­სა ცე მად რო გორც არა ის ტო რი ული ფუ ლე­ბი) მე ტად სა ინ ტე რე სო სა ქარ თვე ლოს ის­ტო რი ის ათ ვის:

1.რუ სუ დან დე დოფ ლის ფუ ლი “ნა ხე ვარ დრა მა” მოჭ რი ლი ალ ბათ 1230 წ., რომ ლის ნო მი ნა ლე ბი არ მო იპ ოვ ება სა ქარ თვე ლო ში და ცნო ბი ლია მსოფ ლი ოში 3 ცა ლით, რომ­ლე ბიც ინ ახ ები ან: 2 ცა ლი ლე ნინ გრა დის ერ მი ტაჟ ში და 1 ცა ლი ბერ ლი ნის მუ ზე უმ ში.

2. ორი ნო მი ნა ლი და ვი თის სა ხე ლით მოჭ რი ლი ფუ ლი (და ვით ნა რი ნი სა და ულუ და ვი თი სა მე­12 სა უკ.).

3. ერ თი ნო მი ნა ლი უც ნო ბი ფუ ლი სა, რო მე ლიც ენ ათ ეს ავ ება თურ ქე თის სულ თან ახ მე დის სა ხე ლით მოჭ რილ ფულს ქ.თბი­

ლის ში მე­18 სა უკ.მხო ლოდ ამხ. კა პა ნა ძის მო ულ ოდ ნელ­

მა ჩა მოს ვლამ მის ცა სა შუ ალ ება სა ქარ თვე­ლოს მუ ზე უმს ამ ფუ ლე ბის შე ძე ნი სა. ვინ იც ის კი დევ რამ დე ნი მე ტად სა ინ ტე რე სო ის ტო რი ული ნივ თე ბი დარ ჩა გა მო უც ნო ბი და ჩა ბა რე ბულ იქ მნა სა ხელ მწი ფო ფონ დში რო გორც არა ის ტო რი ული მნიშ ვნე ლო ბის მქო ნე, ის ევე რო გორც ჩა ბა რე ბუ ლი იქ ნა სა­ხელ მწი ფო ფონ დში ბე სი კის მა მის, ზა ქა რია გა ბაშ ვი ლის ხელ ნა წე რი წიგ ნი, ვერ ცხლის ორ ნა მენ ტე ბით მხატ ვრუ ლად გა ფორ მე ბუ­ლი ყდა.

ვი ღებთ რა მხედ ვე ლო ბა ში ახ ალ ცი ხის მუ ზე უმ ის მნიშ ვნე ლო ბას გა მაჰ მა დი ან ებ­ულ ქარ თვე ლე ბის გად მოგ ვა რე ბის საქ მე ში, მი ზან შე წო ნი ლი იქ ნე ბა მი სი გარ დაქ მნა მეს­ხე თის ის ტო რი ულ ეთ ნოგ რა ფი ულ მუ ზე უმ­ად, მეც ნი ერ მუ შა კე ბით უზ რუნ ველ ყო ფა. მუ შა ობ ის ფარ თოდ გაშ ლი სათ ვის მუ ზე უმ­ის შე ნო ბის გა ფარ თო ება, რის თვი საც სა ჭი­როა გა და ტა ნი ლი იქ ნეს ფოს ტის შე ნო ბა ში რა დიო გა დამ ცე მი სად გუ რი, რო მე ლიც მო თავ სე ბუ ლია მუ ზე უმ ის გვერ დში და არ გვაძ ლევს სა შუ ალ ებ ას მე ორე სარ თუ ლის მთლი ან ად დათ მო ბას მუ ზე უმ ის ათ ვის. ამ­ის ათ ვის სა ჭი როა მი ეც ეს სა თა ნა დო მი თი­თე ბა კავ შირ გაბ მუ ლო ბის რწმუ ნე ბულს.

რაც შე ეხ ება მეს ხეთ­ჯა ვა ხე თის გა შუ­ქე ბას თა ნა მედ რო ვე მხატ ვრულ ლი ტე რა­ტუ რა ში, რო გორც პრო ზით ის ევე პო ეზი ით. ჩვენ და სამ წუ ხა როდ ქარ თველ მა მწერ ლებ­მა და პო ეტ ებ მა თით ქმის არ აფ ერი არ მოგ­ვცეს, თუ მი ვი ღებთ მხედ ვე ლო ბა ში იმ ას, რომ ქარ თუ ლი ლი ტე რა ტუ რის ის ტო რი აში ერთ­ერ თი უდ იდ ესი ად გი ლი უჭ ირ ავს მეს­ხეთს, რად გა ნაც ქარ თუ ლი პო ეზი ის აკ ვა ნი და ირ წა მეს ხეთ ში, მეს ხე თის შვი ლის შო თა რუს თა ვე ლის ხე ლით, ჩვე ნი ქარ თვე ლი საბ­ჭო თა მწერ ლე ბი სა და პო ეტ ებ ის ას ეთი უაქ­ტი ობა მეს ხე თის მი მართ, მათ თვის და საძ­რა ხი სად მი მაჩ ნია.

ქარ თველ მა მწერ ლებ მა და პო ეტ ებ მა დროა მის ცენ მეს ხეთ­ჯა ვა ხე თის მო სახ ლე­ობ ას მხატ ვრუ ლი ლი ტე რა ტუ რა, პრო ზით და პო ეზი ით გა მოთ ქმუ ლი მეს ხეთ­ჯა ვა ხე­თის წარ სუ ლი და აწ მყო ცხოვ რე ბა, გა უშ­უქ ონ სამ შობ ლო სათ ვის თავ და დე ბულ ნი მა თი წი ნაპ რე ბი, მეს ხეთ­ჯა ვა ხე ბის სო ცი­ალ ის ტუ რი შრო მა და ბედ ნი ერი ცხოვ რე ბა სტა ლი ნუ რი კონ სტი ტუ ცი ის მზის ქვეშ, მა­თი სიყ ვა რუ ლი საბ ჭო თა სამ შობ ლო სად მი, რო მე ლიც ნათ ლად გა მო ის ახ ება დი დი სა მა­მუ ლო ომ ის დღე ებ ში, და უღ ალ ავი შრო მით ზურ გში და გა ნუწყვეტ ლი ვი დახ მა რე ბით ფრონ ტი სად მი, მეს ხეთ­ჯა ვა ხე თის შვი ლე­ბის უშუ ალო მო ნა წი ლე ობა სა მა მუ ლო ომ­ში პირ სის ხლი ან ფა შის ტურ მტარ ვა ლე ბის წი ნა აღ მდეგ, სა დაც თა ვი ის ახ ელ ეს ვაჟ კა­ცო ბი თა და მა მა ცო ბით და ბევ რნი მათ გა ნი და ჯილ დო ვე ბულ ნი არი ან ორ დე ნე ბით და მედ ლე ბით.

ომ ის და საწყი სამ დე ახ ალ ცი ხე ში სომ­ხურ დას თან ერ თად იყო აგ რეთ ვე ქარ თუ ლი

ფაქ ტე ბი მეტყვე ლე ბენ

ლიტერატურული მესხეთი4 2011 წელი, იანვარი

პროზაზვიად ბერიძემას შემ დეგ, რაც რაიონულ პო ლი ცი ას

სუ რა თით აინ შტა ინი აძ ებ ნი ნა, პა პა ჩე მია, სახ ლი დან გა ვი და და აღ არ დაბ რუ ნე ბუ­ლაო, საქ ცი ელ ის თვის კარ გა გვა რი ან ად ცე მეს. გან ყო ფი ლე ბის უფ როსს აინ შტა ინ­ის ერ თთვი ანი ძებ ნის ამ ბის გახ მა ურ ება არ უნ დო და და გა მო უშ ვა, თან უდ იდ ესი მეც­ნი ერ ის სუ რა თი და ფა ზე იქ ამ დე ეკ იდა, სა­ნამ ვი ღაც ღვთის ნი ერ მა ეჭ ვმი ტა ნილ მა არ ამო იც ნო და მთელ გან ყო ფი ლე ბას არ დას­

ცი ნა, ამ იტ ომ აც შავ სათ ვა ლე აფ არ ებ ული ჩე ლე ალ ვის ხის ქვეშ ახ ლად შე ღე ბილ სკამ­ზე იჯ და და ფიქ რობ და, ვერ გა მო ეც ნო, ვინ შე უღ ება სკა მი. სწრა ფად ად გო მა საც აზ რი აღ არ ჰქონ და, უკ ვე გვა რი ან ად დას ვრილ მა იც ოდა ის იც, რომ კორ პუ სი დან ვი ღაც უყ­ურ ებ და და კა იფ ობ და.

ჩე ლეს კარ გი გა ნათ ლე ბა ჰქონ და მი ღე­ბუ ლი და უფ ალს იუმ ორ ის ნი ჭიც და ემ ად­ლე ბი ნა, სა მა გი ერ ოდ, მარ ტო ობა უყ ვარ და და არც არ ავ ინ ეგ ულ ებ ოდა უბ ან ში, ვინც მის თვის სა ინ ტე რე სო თე მა ზე გა ესა უბ რე­ბო და. ბავ შვო ბა ში ის ალ ტზე უკ რავ და, სა­ნა ხევ როდ ნას წავ ლი საქ მე ბო ლომ დე არ მი ეყ ვა ნა და ნა ნობ და სწო რედ ისე, რო გორც ბევ რი ჩვენ გა ნი “რა ტომ არ გა ვაგ რძე ლე პი­ან ინ ოზე დაკ ვრის სწავ ლაო.”

­ ფა ფა რაშ ლილ ლომს გავ და შე ნი კა ტა,­ რა კა ტა ჩე ლე?­ რო მე ლი და ის, ყუ თის ქვეშ რომ

შეძ ვრა.მე ზო ბელს გა ეც ინა, — ეგ ჩე მი კა ტა არ

იყო!­ რა ვი ცი, მე ყუთს წიხ ლი ამ ოვ არ­

ტყი და არც მე გო ნა თუ...მას შემ დეგ კა ტას კბი ლე ბი ჩა ემ ტვრა

და დი დი ხა ნი არც უც ოცხლია, გა ბო რო ტე­ბულ ზა ლი კოს კბი ლე ბის ჩამ ტვრე ვის მი ზე­ზი ვერ გა ეგო და სპარ სუ ლი კა ტის კნუ ტის ყიდ ვას აპ ირ ებ და ის ევ.

­ არ ვარ გა ეგ მე ლა.­ მე ლა არ არ ის, კა ტაა, ჩე ლე!­ დი დი გან სხვა ვე ბაა, კა ტაა, მე­

ლაა...­ ზა ალი აერ იდა ჩე ლეს და კე დელს

ცერ ცვი შე აყ არა.კა ტის პატ რონ მა დი დი კრძალ ვით და

სი ნა ნუ ლით და მარ ხა შიმ ში ლის გან გარ დაც­ვლი ლი კუ სა. ნა ნუ ლი ბე ბოს საყ ვა რელ კა­ტა ზე მზე და მთვა რე ამ ოს დი ოდა ოჯ ახს, ვი ნა იდ ან კუ სა ბე ბოს მემ კვიდ რე ობ ის მთა­ვა რი ნა წი ლი და მოთხოვ ნა იყო, მაგ რამ ბე­დის უკ უღ მარ თო მის გა მო, მემ კვიდ რე ობ ის მთა ვა რი ნა წი ლი შემ თხვე ვით გა რეთ დარ ჩა, სა დაც ეზ ოს მე ნაგ ვე კა ტებ მა და თეთ ქვეს, შე ში ნე ბუ ლი კუ სა კუდ მო ტე ხი ლი და ნა ცე­მი და სა მა ლად ყუ თის ქვეშ შეძ ვრა, სწო რედ ამ დროს ჩა მოიარა ჩე ლემ, ამ უც ნა ური თან­ხვედ რე ბის გა მო ჩე ლე თა ვის და უნ ებ ურ ად სა კა მა თო მემ კვიდ რე ობ ის მო სა მარ თლე აღ­მოჩ ნდა, მაგ რამ ზა ლი კო არ და იბ ნა და სას­წრა ფოდ სპარ სუ ლი ჯი შის კნუ ტი მი უყ ვა ნა ნა ნუ ლი ბე ბოს.

იმ დღეს ჩე ლემ იპ ოდ რო მი დან ცხე­ნი გა იტ აცა, მაგ რამ დიდ ხანს ვერ გა უძ ლო უუნ აგ ირო ცხენ ზე ჯდო მას, საჯ დო მი სულ მთლად და ეჩ ეჩ ქვა, უკ ან მიბ რუნ და და ბო­

დი ში მო იხ ადა, ჩვიდ მე ტი ლა რი გა და იხ ადა სე ირ ნო ბის ორი სა ათ ის თვის. მა რი ინ გლი­სუ რი სა და არ აბ ულ ის ნაჯ ვა რი ფა შა ტი იყო, მო წი თა ლო, დახ ვე წი ლი დგო მით და მოხ­დე ნი ლი სი არ ულ ით, მაგ რამ ჩე ლე მხო ლოდ დი ღომ თან მიხ ვდა, რომ მა რი ნა მე ტა ნი ტკენ და საჯ დომს და ას ეთი ფორ მით “ხვლი­კის ფერ სვე ტიცხოვ ლამ დე” რომც ჩა სუ ლი­ყო, უკ ან ნაღ დად ვე ღარ დაბ რუნ დე ბო და და დარ დი მან დი გამ ტა ცე ბე ლი უც აბ ედ ად

გა ტა ცე ბუ ლის როლ ში აღ მოჩ ნდა. იპ ოდ რო მი დან გა მო სუ ლი ჩე ლე ტრო­

ლე იბ უსს შე ახ ტა და მძღოლს სთხო ვა, მა­ტა რე ბი ნეო. ბევ რი სა უბ რით და ოს ებ ული მძღო ლი ბო ლოს და თან ხმდა, უბ რა ლოდ დე ნი წა ვი და და მის ლო დინს აზ რი აღ არ ჰქონ და, ის ევ ფე ხით მო უწია სახ ლის კენ წას ვლა. მოკ ლე გზა სა საფ ლა ოზე გა დი ოდა, პირ და პირ პო ლი აქ ტო ზის საფ ლავ თან, რო­მე ლიც მარ ტო კა ცის საფ ლა ვი იყო, ზედ და ბა დე ბის თა რი ღი ეწ ერა, მაგ რამ გარ დაც­ვა ლე ბი სა — აღ არ, თუმ ცა წარ წე რის მი ხედ­ვით პო ლი აქ ტო ზი უკ ვე ას ოცი წლის უნ და ყო ფი ლი ყო. უპ ატ რო ნო და მო უვ ლელ საფ­ლავს გარ დაც ვლი ლის სი ცოცხლე ში ვე დამ­ზა დე ბუ ლი გრა ნი ტის შა ვი ქვა ედ გა ზედ, ქვა ზე მო ხუ ცი ეხ ატა, რო მელ საც კოხ ტად ჰქონ და და ვარ ცხნი ლი თმე ბი და ჰიტ ლე რის ულ ვა შებ ში ექ იდ ნუ რად ეღ იმ ებ ოდა. ჩე ლეს გა ეგო, გა დამ წვარ მი წა ზე ბა ლა ხი კარ გად ამ ოდ ისო, ამო იღო სან თე ბე ლა და გამ ხმარ ბა ლახს ცეცხლი წა უკ იდა, ცეცხლი აალ და და ალ თან ერ თად “ეგ ად გი ლი ჩვენს უფ­როსს უნ დაო”­ ძა ხი ლით, ნი ჩაბ მო მარ ჯვე­ბუ ლი მე საფ ლა ვე ები გა მოჩ ნდნენ და “ჭი რი­სუ ფალს” სა ცემ რად და ედ ევ ნენ, ჩე ლე გარ­ბო და, მე საფ ლა ვე ები გი ნე ბით მის დევ დნენ,

ცეცხლში გახ ვე ული პო ლი აქ ტო ზი კი ულ­ვა შებ ში იღ იმ ებ ოდა და თა ვის სი მარ ტო ვის სა იდ უმ ლოს მა ლავ და.

მა ღა ლი ალ ვის ხის ძირ ში ახ ლად შე­ღე ბილ სკამ ზე იჯ და ჩე ლე, ფოთ ლებს ით­ვლი და და ალ ტზე ფიქ რობ და, ქა რი მტვერს ხვეტ და, მეცხრე სარ თუ ლი დან სა ტე ლი ტუ­რი ან ტე ნა გად მო ვარ და და ეზ ოში მდგარ მან ქა ნას და ეცა, მან ქა ნა აჭყი პინ და და სას­წრა ფოდ გა მო უჩ ნდა პატ რო ნი, პატ რონ­

მა კომ პენ სა ცია მო ითხო ვა და... ჩე ლე კა მათ ში ჩა ერია. დიდ ხანს ცდი ლობ და სი ტუ აცი ის გა ნე ლე­ბას, ისე იყ ვნენ ან ტე ნი სა და მან­ქა ნის პატ რო ნე ბი ერ თმა ნეთს წა კი დე ბუ ლე ბი, სა ღი აზ რი აღ არ არ სე ბობ და და მე ზობ ლე ბით გარ­შე მორ ტყმუ ლი მოჩხუბ რე ბი მი ატ­ოვა, სკამ ზე დაჯ და, ვი ღა ცა ცუ­დად გა ეხ უმ რა და სკა მი შე ღე ბა, უბ რა ლოდ ის იც ვერ და ინ ახა ვინ, და ნა ნობ და... სა მა გი ერ ოზე არც უფ იქ რია, თუმცა გუ ლი დას წყდა, ამ ფე რებს კარ გად ვერ არ ჩევ და და ვინც შე უღ ება, მა ნაც კარ გად იც ოდა ეს. სკა მის ფერს ვინ ჩი­ვის, ქა ლის თვა ლის ფე რი შეშ ლია ხში რად...ასე და ამ გვა რად, ალ ვის ხე ზე აქა­იქ დარ ჩე ნი ლი ლურ ჯი ფოთ ლე ბი შრი ალ ებ დნენ ნაც რის­ფერ სამ ყა რო ში და მისი გამ რა­ვალ ფე როვ ნე ბა სჭირ დე ბო და.

ერ თი კვი რა სა ღე ბავს იც ილ­ებ და ხე ლი დან, სა მა გი ერ ოდ ეზ­ოში ახ ლად შე ღე ბი ლი ნი ვა იდ გა, მან ქა ნა ზე დას ხმულ კა ტა ბა ლა ხას ნა ყენ ში სა ნაგ ვის კა ტე ბი კრუ სუ­ნებ დნენ, ნა ყე ნი იაფი ღირ და, ასე რომ, სა მა გი ერ ოს გა დახ და ძვი რი არ და უჯ და. მან ქა ნას პატ რო ნი

გა მო უჩ ნდა, და კაწ რუ ლი მან ქა ნის და ნახ­ვის შემ დეგ კორ პუ სი გი ნე ბით აიკ ლო. შო თა პირ ველ სარ თულ ზე ცხოვ რობ და, სა ღა მო­ხანს ხე ლახ ლა შე ძე ნილ ან ტე ნას ას წო რებ და სა ხუ რავ ზე, მი უხ ედ ავ ად ამ ისა ეზ ოში პირ­ვე ლი აღ მოჩ ნდა და ის ეთი მუშ ტი უთ ავ აზა ვა ტოს, რომ სათ ვა ლე უკ ან მო უქ ცია, ორ ივ­ეს ხა სი ათი კარ გად იც ოდა ჩე ლემ, ნამ დვი­ლად კარ გად იც ოდა.

­ ამ ას ასე არ დავ ტო ვებ, – იმ უქ რე­ბო და ვა ტო, რო მე ლიც მე ორე დღეს შა ვი სათ ვა ლე ებ ით საქ მის გა სარ ჩე ვად მი ვი და შო თას თან, შო თამ ის ევ სა პი რის პი რო მხა­რეს მო უქ ცია სათ ვა ლე ები და ვა ტო ის ევ არ ტო ვებ და ასე ამ საქ მეს... საქ მე ში პო ლი ცია ჩა ერია.

­ ბა ტო ნო გა მომ ძი ებ ელო! თქვენ ახ­ალი ხართ არა? — გა უყ არა ხე ლი მკლავ ში ჩე ლემ,

­ გის მენთ, ­ არ ვი ცი, მაგ რამ, ვინც ან ტე ნა

გად მო აგ დო, აი, ამ კაცს ჰგავ და ძა ლი ან.ჩე ლემ ჯი ბი დან აინ შტა ინ ის სუ რა თი

ამო აც ურა და მას შემ დეგ, რაც თხუთ მე ტი “სუტ კა” მი უს აჯ ეს, ახ ალი სუ რა თის ძებ ნა და იწყო, მსგავ სი სუ რა თი პო ლი ცი აში უკ ვე სა მი ჰქონ დათ.

ოქ როს მე და ლი და წი თე ლი დიპ ლო­მი ჩე ლეს თა რო ზე დი დი ხა ნია და იმ ტვე რა, დედ­მა მა მუ ხათ გვერ დში და ას აფ ლა ვა, და სამ ტრე დი აში გა ათხო ვა, მარ ტოდ და უს ამ­სა ხუ როდ დარ ჩე ნი ლი სახ ლი დან ნელ­ნე ლა ნივ თებს ყიდ და და კარ გი ცხოვ რე ბის მო­ლო დინ ში თვი დან თვემ დე გაჰ ქონ და თა ვი. უყ ვარ და ხე ლოვ ნე ბა და თუ კი სად მე ახ ალი გა მო ფე ნის შე სა ხებ შე იტყობ და, აუც ილ ებ­ლად შე ივ ლი და და და ათ ვა ლი ერ ებ და.

ტუ სა ღო ბის მე რე სუ ლის და სამ შვი­დებ ლად გა ლე რე აში შეიარა, ნა ხა ტის წინ იდ გა და დიდ ხანს აკ ვირ დე ბო და, სწო რედ იმ იტ ომ, რომ ფე რებს ვერ არ ჩევ და, რა კი ას ეთი და ინ ტე რე სე ბა შე ატყო, მას თან ცის­ფერ თვა ლე ბა ავ ტო რი მი ვი და, ოდ ნავ ფერ­მკრთა ლი და ჟღალ თმი ანი გო გო,

­ თქვენ რა?­ დი ახ!­ ოოოო! სა ოც არი ნა მუ შე ვა რია, და­

იწყო ჩე ლემ, თან “ო” ისე მრა ვა ლაზ როვ ნად დაბ რი ცა, ყვე ლა ზე კარგ ლინ გვის ტსაც კი გა უჭ ირ დე ბო და შო რის დე ბუ ლის და ნიშ ნუ­ლე ბის დად გე ნა.

­ კარ გი ფერ წე რაა, გე ნაც ვა ლე, თქვენ ალ ბათ აკ ად ემი აში სწავ ლობთ, არა? — იკ ითხა და გო გოს პა სუხს და ელ ოდა.

ჩე ლეს წინ გრი ზა ილ ში შეს რუ ლე ბუ­ლი ნა ტურ მორ ტი ეკ იდა,ნა ხა ტის გვერ დით სუს ტი, ოდ ნავ ფერ მკრთლი და გაკ ვირ ვე ბუ­ლი ავ ტო რი, ცის ფე რი თვა ლე ბით უყ ურ ებ­და და ვერ გა ეგო, უნ და სწყე ნო და თუ არა ნთქვა მი.

­ ისე სი მარ თლე გითხრათ მე იარ­აღ ები უფ რო მიყ ვარს, — გა და იტ ანა ჩე ლემ სუ ბა რი და მიხ ვდა რა, რა ღაც ვერ იყო კარ­გად, სი ტუ აცი ის გან მუხ ტვას შე ეც ადა.

­ მუ ზე უმ ში დი დი ქვე მე ხის ლუ ლა და მე ცა ფეხ ში, ზედ ჩე მი ძმა კა ცი იჯ და, რო­დე საც ყა რა ულ მა მოგ ვის წრო, ვის ღა ახ სოვ­და ფე ხის ტკი ვი ლი, თავ ქუდ მოგ ლე ჯი ლე ბი გავ რბო დით, მე რე ის ქვე მე ხი მგო ნი აფხა­ზეთ ში წა იღ ეს სა ომ რად, მე კი მე ნის კი და­მე მარ თა, აი ნა ხეთ, — ჩე ლემ შარ ვლის ტო­ტი აიწია და ნაიარევზე მი ან იშ ნა. მხატ ვა რი იდ გა ცა რი ელ დარ ბაზ ში, სა კუ თარ პერ სო­ნა ლურ გა მო ფე ნა ზე, სა დაც პრო ფე სი ონ­ალი დალ ტო ნი კი ქვე მე ხებ ზე ესა უბ რე ბო და.

­ არ აფ ერია სა ინ ტერ სო, არა? — იკ­ითხა ჩე ლემ,

­ არ აფ ერი, მი უგო გო გომ.­ ყა ვა ხომ არ დაგ ვე ლია?­ არა.­ ბო დი ში მა შინ.ჩე ლემ სხვა სუ რა თის კენ გა და ინ აც ვლა

და ფერ წე რის თვა ლი ერ ება გა ნაგ რძო, ხო­ლო აც რემ ლე ბუ ლი ლურჯ თუ მწვა ნეთ ვა­ლე ბა მხატ ვა რი იქ ვე სკამ ზე ჩა მოჯ და და სა გა მო ფე ნო დარ ბა ზის უზ არ მა ზა რი მი­ნი დან ქუ ჩის თვა ლი ერ ება და იწყო. გა რეთ ყვე ლა ფე რი ნაც რის ფე რი იყო, სა შე მოდ გო­მო სამ ზა დი სი ედ გა ბუ ნე ბას, მან ქა ნე ბიც კან ტი კუნ ტად თუ გა ივ ლიდ ნენ, მოკ ლედ, ასე ჯდო მას და მო საწყე ნი პე იზ აჟ ის ყუ რე­ბას ის ევ ყა ვის და ლე ვა სჯობ და.

2000 წე ლი, თე ბერ ვა ლი

გალერეიდან გალერეამდე

თე ატ რა ლუ რი და სიც, რაც უმ თავ რე სად ემ­სა ხუ რე ბო და ქა ლაქს. ომ ის დაწყე ბი დან, მსა­

ხი ობ თა უმ რავ ლე სო ბა წი თელ არ მი ის რი­გებ ში გა და ვი და, სა ხელ მწი ფო ბი უჯ ეტ იდ ან და სი მო იხ სნა, რის შემ დეგ ვე ღარ შეს ძლო მუ შა ობა და და იშ ალა.

გა მაჰ მა დი ან ებ ულ ქარ თველ თა მოქ ცე­ვი სათ ვის მე ტად სა ჭი როა შე იქ მნას ქარ­თუ ლი თე ატ რი და ქარ თუ ლი სიმ ღე რე ბის და ცეკ ვე ბის ან სამ ბლი, რო მე ლიც მომ სა­ხუ რე ობ ას გა უწ ევს არა მარ ტო ახ ალ ცი ხის რაიონის მო სახ ლე ობ ას, არ ამ ედ მე ზო ბელ რაიონებსაც, რის ბა ზა ზეც შე იძ ლე ბა შე იქ­მნას სოფ ლებ ში მომ ღე რალ თა გუნ დე ბი და დრა მა ტუ ლი წრე ები.

ხაზ გას მით მინ და აღ ვნიშ ნო თუ რა უდ­იდ ესი მნიშ ვნე ლო ბა ექ ნე ბა მეს ხეთ­ჯა ვა­ხე თის ეთ ნოგ რა ფი ული ან სამ ბლის შექ მნას ქარ თუ ლი ენ ის და ზნე­ჩვე ულ ებ ებ ის აღ­დგე ნის საქ მე ში, არ იქ ნე ბა ზედ მე ტი, რომ ამ ის თვის მო ვიყ ვა ნოთ ერ თი სა ინ ტე რე სო

მა გა ლი თი: წელს მა­ის ის დღე სა სა წა ულ ის დღე ებ ში ამხ. ვ.მ.ბაქ­რა ძის და ვა ლე ბით რაიონში გვეწ ვია მ . თ ა რ ხ ნ ი შ ვ ი ლ ი ს მომ ღე რალ თა გუნ­დი. მოწყო ბილ იქ ნა გუნ დის გა მოს ვლა გა მაჰ მა დი ან ებ ულ ქარ თველ თა სოფ­ლებ ში, რო მელ მაც დი დი შთა ბეჭ დი ლე­ბა მო ახ დი ნა მო სახ­ლე ობ აში. ყვე ლა ზე მე ტად აღ სა ნიშ ნა ვია ფერ სის სა სოფ ლო საბ ჭო ში შე მა ვალ სოფ ლებ ში გუნ დის გა მოს ვლა, სა დაც

გა მო იწ ვია დი დი აღ­ტა ცე ბა მო სახ ლე ობ­აში, გან სა კუთ რე ბით მო ხუ ცე ბუ ლო ბა ში, ზო გი ერ თა გა ნი ააც­რემ ლეს კი დეც ქარ­თულ მა სიმ ღე რებ მა და ცეკ ვამ.

ყო ვე ლი ვე ეს გვი­კარ ნა ხებს იმ ას, რომ უახ ლო ვეს დრო ში შექ მნილ იქ მნეს ახ­ალ ცი ხე ში მეს ხე თის ეთ ნოგ რა ფი ული ან­სამ ბლი და ქარ თუ ლი თე ატ რი, რის თვი საც სა ჭი როა ხელ მძღვა­ნე ლი კად რე ბით უზ­რუნ ველ ყო ფა, რო მე­ლიც არ მო ეპ ოვ ება

რაიონს, აგ რეთ ვე პირ ველ დაწყე ბი სათ ვის სა ჭი რო იქ ნე ბა მცი რე ნა წი ლი წამ ყვა ნი მსა­ხი ობ ებ ისა და მომ ღე რალ მო ცეკ ვა ვე ებ ისა.

ერთ­ერთ მთა ვარ ღო ნის ძი ებ ას გა დაგ­ვა რე ბულ ქარ თველ თა გად მოგ ვა რე ბის საქ­მე ში, წარ მო ად გენს, ად ერ ბა იჯ ან ულ სკო­ლე ბის ქარ თუ ლე ბათ გარ დაქ მნა, რის თვი­საც სა ჭი როა შემ დგო მი რე ორ გა ნი ზა ცია ად ერ ბა იჯ ან ულ სკო ლე ბის ქარ თუ ლათ სხვა და ნარ ჩენ სოფ ლებ ში და პირ ველ რიგ ში შემ­დეგ სოფ ლებ ში: აწყუ რი, ტყემ ლა ნა, წრი­ოხი, ორ ფო ლა, კო პა ძე, წი ნუ ნი, გურ კე ლი, კლდე, ზე უბ ანი, ჭვინ ტა, კვალ თა ხე ვი, წნი სი და ორ ქურ თულ სო ფელ ში, სა დაც ქარ თუ­ლი იცი ან — თი სე ლი და ბლორ ძა.

მთა ვა რი ნაკ ლი ამ საქ მე ში არ ის კად რე­ბის უყ ოლ ობა და სას წავ ლო წიგ ნე ბის მე­ტად მცი რე რა ოდ ენ ობა. დი დი მნიშ ვნე ლო ბა ექ ნე ბა კარ გი ყო ფის მი სა ღე ბათ, რო დე საც მას წავ ლე ბელ თა კად რე ბი, გან სა კუთ რე­ბით უმ აღ ლე სი ცოდ ნით გვე ყო ლე ბო დეს ად გი ლობ რი ვი, მაგ რამ ჩვენ და სამ წუ ხა როდ

ფაქ ტე ბი მეტყვე ლე ბენმაჰ მა დი ანი მეს ხის ჩი ვი ლი

თურ ქიც ვნა ხე, არ აბ იც,ტყა ვი ვინ არ გა მაძ რო,უკ უნ ისი უკ უნ ში,ღმერ თო, ასე რამ გაძ ლო.ცრემ ლი ვღვა რე,ზღვა ცრემ ლი,სის ხლგამ შრალ მა ვი არე,წაქ ცე ული მოყ ვა სის თა ვად ვი ყავ ტყვია მე.გუ ლი ორ ად გა მი პეს,ამ ომ ხა დეს სუ ლი და,ვინც მა მუ ლი წა მარ თვა,მე რე თა ვად “მივ ლი და.”სის ხლცრემ ლი ან მი წა ზესტუ მა რი ვით დავ დი ვარ,დროო, ასე უს ახო, ო, რა ჩქა რა გა დი ხარ!

ავ თან დილ მესხი

ნახ. ავტორისა

2011 წელი, იანვარი 5ლიტერატურული მესხეთი

პოეზიავაჟა მიროტაძე რევაზ ტატალაშვილი

* * *“ქარ თლი, რო გორც გა როზ გი ლი დე და ჩე მი, გა დატყა ულ მუხ ლის თავ ზე მის ვე ნია.”

მა ნა ნა ჩი ტიშ ვი ლი

ახ ალ გორ ში ვინ შე დის და ვის დევ ნი ან?!შე აბ ჯრუ ლი ბორ გავს ლან დი პა პა შე ნის;ეს ქვე ყა ნა ღვთის მი წა და ღვთის თე მია, ­გა დავ რჩე ბით, ქალ ბა ტო ნო, გა დავ რჩე ბით!სუ ლი გით რთის ჭი ან ურ ის სი მე ბი ვით,დაგ ვა ხა ლა სტრი ქო ნე ბად მთამ ჩან ჩქე რი;ვიდ რე შენს ლექ სს კითხუ ლო ბენ, იმ ედი მაქ ვს,იმ ედი მაქ ვს, ქალ ბა ტო ნო, გა დავ რჩე ბით!თუმ ცა ბევ რი მო ღა ლა ტეც გვი რე ვია,თავ კერ ძი და ეშ მა კე ბის და ნარ ჩე ნი,ვიდ რე ვფიქ რობთ, ვიდ რე გვტკი ვა, იმ ედია,იმ ედია, ქალ ბა ტო ნო, გა დავ რჩე ბით!სიტყვა შე ნი მტერს სა ტევ რად მი ეტია,ჩვენც აქა ვართ, დაო, ვალ ში არ დავ რჩე ბით,გონს მო ვიკ რებთ, ქარ თვე ლე ბი, იმ ედია,იმ ედია, ჩე მო კარ გო, გა დავ რჩე ბით!

სა ქარ თვე ლო - შაგ რე ნის ტყა ვი

მე ჯვარ გაკ რუ ლი ქრის ტეს კვარ თი ვარ,ღვთის მშო ბელს ერ გო ჩე მი თავ ყა ნა,ათ ას წლე ულ თა ფრთე ბით დავ ქრი ვარ,ბო ლომ დე მინ და ლე ლოს გა ტა ნა.ცოდ ვებს ვი შუ შებ უფ ლის ტა რი გი,მტერ­მოყ ვა რე ნი თუმ ცა მძლავ რო ბენ,არ და მიგ დია გზა ჭეშ მა რი ტი,“მა მაო ჩვე ნო!” და “გი ხა რო დენ!”მე გო დო ლი ვარ მკერ დშე ლე წი ლი,დრო თა სრბო ლის გან ლი ბო დათხრი ლი,დღე საც მე ძე ბენ ოქ როს ვერ ძი ვით, ­ცი დან მუ ზე ბის მეს მის ძა ხი ლი.მე ხა ლი ბუ რი ხან ჯლის წვე რი ვარ,შე მო სალ ტუ ლი ქარ ქა ში მჟან გავს,ნა დურს და ლი ლეს დღე საც ვმღე რი ვარ,არ მე ში ნია უჟ ამ ურ ჟამ თა.მე აჩ ეხ ილი ვა ზის ტო ტი ვარდა გა დამ წვა რი პუ რის ყა ნე ბი,მე საფ ლა ვე ნი ჩემ სკენ მო დი ან,მე კი ზე ცის კენ მი ვე ქა ნე ბი.ჩე მი კედ ლე ბი ჭურ ვებს ის ხლი ტავს,ხელ მო ცა რუ ლი ხვნე შის ას ური,მე გა რე ული ხა რის სის ხლი ვარმუშ ქთა ბე ლა დის ყელ ში ჩა სუ ლი.ვარ მა გი ური ტყა ვი შაგ რე ნის,და ვი კუმ შე ბი ქვეყ ნის უბ ეს თან,თუ და ვიმ ცრო ბი, ან და გავ ქრე ბი,ჩე მი მფლო ბე ლიც და იღ უპ ება!

მარ ტო სუ ლის მო ნო ლო გიმე მარ ტო ობ ის ჯაგ ლა გი ცხე ნითშე მო ვი არე მთე ლი დუ ნია;დამ ბუ ჟე ბია ბე ბე რი ხე ლი,სუ ლი ცოდ ვე ბით შე ხუ თუ ლია.ამ ოვ აყ ოლე სტრი ქონს ბალ ღა მი,ავ ხე დე ზე ცას ლოც ვით და ზაფ რით:ღა მევ, გა თენ დი, დღეო, და ღამ დი,ოღ ონდ იმ ედ ის არ გაწყდეს ძა ფი.ეს უხ ილ ავი ძა ფი, კინ კი ლა,აკ ავ ებს მი წას, დიდს და ცოდ ვი ანსდა ცად აზ იდ ულ ღვთი ურ კი ბი დანან გე ლო სე ბი მხსნე ლად მო დი ან.რომ აკი აფ დეს სულ ში ლამ პა რი,თვალს სი ნა ნუ ლის მო ად გეს ცრემ ლი,რომ კვლავ ვი არო ცოდ ვის სა პალ ნითდა მარ ტო ობ ის ჯაგ ლა გა ცხე ნით.

მწამს ერ თი ღმერ თიხან უგ რი ლე სი წვე თი ვარ ცვა რისდა ვე ფე რე ბი ფოთ ლებს ამ ხე თა,ხან ავ დუღ დე ბი, რო გორც მა ჭა რიდა ას ფუ თი ან ქვევ რებს დავ ხეთ ქავ.ხან გა ვიჭ რე ბი ვე ლად მიჯ ნუ რიდა დულ სი ნე ას ვე ძებ მაშ ვრა ლი,ხან ხერ თვი სი ვით ვარ გა რინ დუ ლიდა ქარ ში მცვი ვა ლი ბოს ნა შა ლი.მე რე ყვე ლა ფერს ვიწყებ თა ვი დან, — თა ვი დან უნ და კოშ კებს შე ნე ბა,თო რემ ცხოვ რე ბა ისე გა ვი და,არ სად არაა ჩე მი ხსე ნე ბა.ხან ტკი ვი ლე ბი სულ ში კვნე სი ან,ყე ვარ ხა რი ვით მინ და გა წე ვა,მწამს ერ თი ღმერ თი, ერ თი მე სია,ასე იყო და ახ ლაც ასეა.თხე მით ტერ ფამ დე, სუ ლით ხორ ცამ დე,მსხვერ პლად მი ვი ტან სი ცოცხლეს მას თანდა ვი მარ ტვი ლებ, რო გორც მო წა მეასი ათ ასი მო წა მის მსგავ სად.ხან სევ დი ანი ჩა მოჰ კრავს ზა რი,დღე ნი სკდე ბი ან სულ ში ნაღ მე ბად,ხან ავ დუღ დე ბი, რო გორც მა ჭა რიდა ას ფუ თი ან ქვევ რებს დავ ხეთ ქავ!

* * *კვლავ სა უკ უნო ტკი ვი ლებ ზე მკვნე სა რი ვრჩე ბი,თვით კმა ყო ფილ თა დი დი კას ტა მძაგს, მებ რა ლე ბა,სამ ყა რო ჩემ თვის იწყე ბა და მთავ რდე ბა ჩე მით,მე უნ და ვზი დო მთე ლი მი სი იდ უმ ალ ება.დრო გამ პარ ვია სა კუ თა რი თა ვის ძებ ნა ში,ვაი, რა ჩქა რა შე მი ვერ ცხლეს წლებ მა ფა ფა რი, ­რომ და მაბ რუ ნონ იმ წარ სულ ში –

წლე ბის დელ გმა ში,არა მგო ნია, მო ვი ნატ რო ყო ფა სხვაგ ვა რი.

* * *მე გუ ლის კა რი ღია მაქ ვს თქვენ თვის,ნუ ჩა მი ხერ გავთ თქვენ სკენ სა ვალ გზას!ისე, ვით ყვე ლა, მეც ბევ რჯერ შევ ცდი,და მი ვუ ტე ვე თა ვად მრა ვალ თაც.ცოდ ვის და მად ლის მუდ მივ სას წორ ზეიწ ურ ებ ოდა სუ ლი გვე მუ ლი,სი მარ თლეს ჩემ სას ზოგ ჯერ არ ცნობ დნენ,ვყო ფილ ვარ ხან­დროს მეც იჭ ვნე ული.იგ ვი ან ებ და მუ დამ პა სუ ხი,თუმც სიყ ვა რუ ლი დამ ქონ და პეშ ვით,დი დი გა მოც დის დგე ბა სას რუ ლი,და, ჰა, ცხოვ რე ბაც ჩა მად ნა ხელ ში. ჯერ ხნო ბით, ვიდ რე და ვალ და ვფეთ ქავ,ვიდ რე ვწე რი ვარ ტომ ში ად ამ ის,მინ და, დღე მუ დამ, რომ ვი ყო თქვენ თან,ჩე მი დარ დით და ჩე მი ავ და რით.ვიდ რე მი მი ღებს მა ღა ლი ღმერ თი,დიდ სამ სჯავ რო ზე მამ ცნობს სა მარ თალს,მე გუ ლის კა რი ღია მაქ ვს თქვენ თვის,ნუ ჩა მი ხერ გავთ თქვენ სკენ სა ვალ გზას!

რე ზომ და მი რე კა, აბ აში ამ

ზამ თა რი იყო, რა ზამ თა რი,რიჟ რაჟ ზე ზღაპ რუ ლად გა თოვ და,რე ზომ და მი რე კა, აბ აში ამ:მა ნა ნა ბუ კია გათხოვ და.უც ებ და მი არა ჟრუ ან ტელ მა,ელ და და მე ჯა ხა მეყ სე ული,მას შემ დეგ არ მაძ ლევს მოს ვე ნე ბასდარ დი ფუტ კა რი ვით შე სე ული.უნ ივ ერ სი ტე ტი მახ სენ დე ბაჩე მი ემ ბა ზი – ჩე მი ვე რე,მა შინ რა ვი ცო დი ბედ ნი ერ მათუ რა იქ ნე ბო და წლე ბის მე რე.მზეს ამ ოვ ყვე ბო დით ალი ონ ზე,გუ ლე ბი გვი ცემ და გა ხე ლე ბით,მივ დი მოვ დი ოდ ით ქვე ყა ნა ზეყვე ლა სა კუ თა რი სა ხე ლე ბით.უფ ალს ვა ვედ რებ დით

ჩვენს სიყ ვა რულს,ცრემ ლით აღ ვავ ლენ დით მე ტა ნი ას,იდ გა გა ზაფხუ ლი მზე ნას ვა მი,ვჭვრეტ დით ულ ამ აზ ეს ბე თა ნი ას.იყო? — ვე კითხე ბი ხში რად ჩემს თავს,ღმერ თის გან ძღვე ნი და ამ ან ათი,იყო გა და რე ვა – გა ხე ლე ბა,უმ შვე ნი ერ ესი მა ნა ნა თი?იყო... სიზ მა რი ვით ჩაიარა,იყო წე ლი წა დი ბა რე ათი,იყო ბრო ლის ყე ლი უნ აზ ესი,

იყო ლა მაზ თვალ თა კა კა ნა თი.იყო... მი ვუყ ვე ბი ვა რა ზის ხევს.იყო... ეჭ ვი რა ტომ გე პა რე ბა,ისე ვე ფე რე ბი მის ნაკ ვა ლევს,ალ ბათ სიკ ვდი ლამ დე მეყ ვა რე ბა.იყო... ლა მი საა და ვიყ ვი რო,ეს რას მო მას წა რი, ჩე მო ბე დო,უნ და სიყ ვა რუ ლი და ვი ტი რო,ჩე მი უიღ ბლო და უიმ ედო.... რე ზომ და მი რე კა, აბ აში ამ...

წა ვი და ცხოვ რე ბა, წა ვი და

წა ვი და ცხოვ რე ბა, წა ვი და,ჩა მოწ ვა მწუხ რი და ბინ დე ბი,არ მინ და, არ ავ ინ არ მინ და,ახ ლა მხო ლოდ შენ მინ დე ბი.ვიხ სე ნებ იმ ერ ეთს, აპ რი ლებს,ბე ბერ გულს აწ უხ ებს ტკი ვი ლი,მიმ წუხ რი ჩა მოწ ვა, მიმ წუხ რი,გვი რა ბი — ორ თქმავ ლის კი ვი ლი.დღეს კარ დი ოგ რა მა გაშ ლი ლიდა სწორ ხაზს აჩ ვე ნებს თა რა ზო,არ და მა ვიწყდე ბი ძვირ ფა სო,არ ას დროს, არ ას დროს, არ ას დროს.

ღე ლა ვენ ღრუბ ლე ბი, ღე ლა ვენნო ემ ბრის მწუ ხა რე ბლონ დე ბი,მივ დი ვარ, ვჩურ ჩუ ლებ: მიყ ვარ ხარ,ვღონ დე ბი, ძა ლი ან ვღონ დე ბი.მივ ცუ რავ ლე თა ში და ვხე დავსიკ ვდი ლის არ მა დის ბოც მა ნებს,გი ტო ვებ ამ ლექ სებს სახ სოვ რად,გი ტო ვებ თბილ გულს და ლოც ვა ნებს.ცრემ ლე ბი, ცრემ ლე ბი, ცრემ ლე ბი,სი ჩუ მე, სი ნა ზე, არ ყოფ ნა,არ ავ ის არ უნ და, არ ავ ისცრემ ლის და ტკი ვი ლის გა ყო ფა...ამ იტ ომ, ძვირ ფა სო, ამ იტ ომბე ბერ გულს აწ უხ ებს ტკი ვი ლი,მიმ წუხ რი, მიმ წუხ რი, მიმ წუხ რი,გვი რა ბი, ორ თქმავ ლის კი ვი ლი.

* * *გუ ლახ დი ლი, სევ დი ანიცო ტა რბი ლი, ცო ტაც მკაც რი,და ვა ბი ჯებ ქვე ყა ნა ზელექ სის მოყ ვა რუ ლი კა ცი.ჩა მარ ხუ ლი ოდ ით გან ვერვე ულ ის და წიგ ნის ჩრდილ ში,ხათ რი ანი, ხათ რი ანი,შეჩ ვე ული ყოფ ნას ჩრდილ ში.სიყ რმი დან ვე მჭირს სა ხა დი,ლექ სებს ვწერ და თავ საც ვირ თობ,პო ეზი ის არ ენ აზეჩემ თვის რაცხას ვჩირ თი ფირ თობ.ზო გი იტყვის გი ჟიაო,გა მა ყო ლებს ეჭ ვით თვა ლებს,მე კი მა ინც მინ დორ­მინ დორ,მინ დორ­მინ დორ დავ დევ ქა რებს.მე სიზ მრე ბა თუა რა მე,თუა რა მე არ ყო ფი ლი,ნამ ცვრე ვე ბით, ნამ ცვრე ვე ბით,ნამ ცვრე ვე ბით კმა ყო ფი ლი.ღმერ თო, ასე და მარ ჩი ნე,დი დე ბის თვის ნუ ღარ ამ ცრი,ლექ სის მოყ ვა რუ ლი კა ცი...ლექ სის მოყ ვა რუ ლი კა ცი.

ნახატები ვახტანგ ჯვარიძისა

ლიტერატურული მესხეთი6 2011 წელი, იანვარი

ვახტანგ ინაურისარ გის თმოგ ვე ლი XIII სა უკ უნ ის შუა

წლე ბის ერთ­ერ თი ცნო ბი ლი სა ხელ მწი­ფო, პო ლი ტი კუ რი და სამ ხედ რო მოღ ვა­წეა. იგი სა ქარ თვე ლოს ის ტო რი ასა და ქარ თულ მწერ ლო ბა ში მო იხ სე ნი ება რო­გორც პო ეტი, დი დად გა ნათ ლე ბუ ლი და ფარ თო ერ უდ იცი ის მწიგ ნო ბა რი. სარ გი­სის ზედ წო დე ბა — “თმოგ ვე ლი,” მიგ ვა­ნიშ ნებს, რომ ის იყო თმოგ ვის ცი ხე­სი მაგ­რის მფლო ბე ლი, ანუ თმოგ ვი მი სი სა მემ­კვიდ რეო ქა ლა ქი ყო ფი ლა. ეს დი დე ბუ ლი და მტერ თა გან შე უვ ალი ცი ხე­ქა ლა ქი მეს ხეთ ში სერ თვის სა და ვარ ძი ას შო რის დგას და მი სი მტკი ცე ბას ტი ონ ები დღე­საც სი ამ აყ ის გრძნო ბას აღ ძრავს მნახ­ველ ში. იგი ერთ­ერ თი უმ ნიშ ვნე ლო ვა ნე­სი ად მი ნის ტრა ცი ულ­სა ფორ თი ფი კა ციო ნა გე ბო ბა იყო სამ ცხე­ჯა ვა ხეთ ში, რო მე­ლიც აკ ონ ტრო ლებ და მტკვრის ხე ობ ას ხერ თვი სი დან თით ქმის არ ტა ან ამ დე და ამ მო ნაკ ვე თის სა ქა რავ ნო გზას. თმოგ ვის კულ ტუ რულ დო ნე ზე მეტყვე ლებს ვარ ძია,

ვა ნის ქვა ბი, ზე და ვარ ძია, წყა როს თა ვი და მრა ვა ლი ეკ ლე სია­მო ნას ტე რი, რო მე ლიც ფუნ ქცი ონ ირ ებ და თმოგ ველ თა სამ ფლო­ბე ლო ში.

სარ გის თმოგ ვე ლის სა ხე ლი გვხვდე ბა “ქარ თლის ცხოვ რე ბა ში”, ჟამ თა აღ მწერ­ლის მა ტი ან ეში და შო თა რუს თა ვე ლის “ვეფხის ტყა ოს ნის” და სას რულ ში. XX სა­უკ უნ ის მწე რალ თა გან სარ გის თმოგ ვე ლის ის ტო რი ულ სა ხეს ას ახ ავს გრ. აბ აშ იძე თა ვის რო მან ში “ცოტ ნე, ანუ ქარ თველ­თა და ცე მა და ამ აღ ლე ბა”, რო მელ შიც იგი წარ მო ჩე ნი ლია, რო გორც მე ორე ხა რის­ხოგ ვა ნი პერ სო ნა ჟი და ის იც ფრაგ მენ ტუ­ლად, მაგ რამ ეს ფაქ ტიც მნიშ ვნე ლო ვა ნია თმოგ ვე ლის ის ტო რი ული სა ხის მხატ ვრუ­ლად გა აზ რე ბი სათ ვის. რად გან ქარ თვე ლი მკითხვე ლი არ არ ის გა ნე ბივ რე ბუ ლი ჩვე­ნი ის ტო რი ული გმი რე ბის და გარ და სუ­ლი სა უკ უნე ებ ის მწე რალ თა და პო ეტ თა ცხოვ რე ბის შე სა ხებ შე მო ნა ხუ ლი წყა რო­ებ ით. გრ. აბ აშ იძ ის აღ ნიშ ნუ ლი რო მა ნი ერთ­ერ თი მნიშ ვნე ლო ვა ნი თხზუ ლე ბაა მონ გოლ თა ბა ტო ნო ბის ძნე ლი პე რი ოდ ისა და თმოგ ვე ლის მხატ ვრუ ლი სა ხის წარ მო­სა ჩე ნად.

მწი რია აგ რეთ ვე ჟამ თა აღ მწერ ლის მი­ერ შე მო ნა ხუ ლი ცნო ბა სარ გის თმოგ ვე­ლის შე სა ხებ. იგი მას იხ სე ნი ებს, რო გორც კოხ ტას თა ვის შეთ ქმუ ლე ბის მო ნა წი ლეს.

ჩვე ნი მე მა ტი ანე სიტყვა ძუნ წია, სა ერ­თოდ, მაგ რამ თუ გა ვით ვა ლის წი ნებთ, რომ ოც და ერ თი სა უკ უნ ის ის ტო რი ას ამ დე ნი ვე ვრცე ლი წიგ ნი სჭირ დე ბა მეტ ნაკ ლე ბად სრულ ყო ფი ლად რომ აის ახ ოს ერ ის წარ­სუ ლი, ამ დე ნად სიტყვა ძუნ წო ბა ამ კონ­ტექ სტში პი რო ბი თია და არა შე ფარ დე ბი­თი. მა ტი ან ეში მრა ვა ლი მე ფე მო იხ სე ნი ება ერ თხელ, ერ თი­ორი წი ნა და დე ბით და, ცხა დია, სარ გის თმოგ ვე ლის გა მო ნაკ ლე­ბი სა საყ ვე დუ რო გვაქ ვს ჟამ თა აღ მწერ ლი­სად მი. იგი ხუთ ჯერ მა ინც იხ სე ნი ებს მას: ერ თხელ, რო გორც აღ ვნიშ ნეთ, კოხ ტას თა ვის შეკ რე ბის დროს, მე ორ ედ, და ვით ლა შა­გი ორ გის ძის მო ძებ ნა სა და გა მე ფე­ბას თან და კავ ში რე ბით გა მარ თულ ბჭო ბა­ზე. მე სა მედ, სარ გი სი მო იხ სე ნი ება დევ ნი­ლი უფ ლის წუ ლის ჩა მო საყ ვა ნად წარ გზავ­ნილ დეს პა ნებ თან — ან გუ რაგ ნო ინ თან და ვა რამ გაგელ თან ერ თად.

სა ყუ რადღე ბო ფაქ ტია, რომ მონ გოლ­დამ პყრო ბელ თა სი სას ტი კე ცნო ბი ლია მთელ მსოფ ლი ოში, მათ არა ერ თი ქვე ყა­ნა გა უნ ად გუ რე ბი ათ, ქა ლა ქე ბი მო უს პი­ათ და ამ დროს მონ გო ლი ნო ინი და არა მარ ტო ერ თი ნო ინი, ოთხი ვე — ჩორ მა ღა­ნი, იოს ური, ბი ჩუ და ხსე ნე ბუ ლი ან გუ რა­გი მომ ხრეა სა ქარ თვე ლოს მე ფე ჰყავ დეს და კი დე ვაც გა უკ ვირ დათ რუ სუ და ნის ავი მოქ მე დე ბა ძმის წუ ლი სად მი. მათ შან სი ჰქონ დათ ქვე ყა ნა უმ ეფ ოდ და ეტ ოვ ებ ინ­ათ და შემ დეგ იოლ ად მო ეს პოთ. მაგ რამ, პი რი ქით, თვი თონ ზრუ ნა ვენ ქარ თველ თა უფ ლის წუ ლის გა დარ ჩე ნა სა და გა მე ფე ბა­ზე, რა საც აბ სო ლუ ტუ რად სა პი რის პი როდ აკ ეთ ებს XIX სა უკ უნ ის მა თი მემ კვიდ რე

რუ სე თის იმ პე რია, იგი სა ქარ თვე ლოს ან­ექ სი ის თა ნა ვე აუქ მებს ქარ თულ სა მე ფოს, ხო ლო მონ გო ლე ბი უმ ეფ ოდ დარ ჩე ნილ სა­ქარ თვე ლოს თვის მე ფეს ეძ ებ ენ. ცხა დია, ამ ას ის ინი თა ვი ან თი სამ ხედ რო პო ლი ტი­კუ რი მო საზ რე ბის გა მო აკ ეთ ებ ენ, მაგ რამ აღ ნიშ ნუ ლი პა რა ლე ლი მე ტად ნი შან დობ­ლი ვია. ამ ით ირ კვე ვა დამ პყრობ ლის სა ხე, აქ ედ ან ჩანს ვის დაპყრო ბა უნ დო და და ვის მოს პო ბა, მარ თა ლია ორ ივე დამ პყრო ბე­ლია, მაგ რამ მი ზა ნი, რო გორც ჩანს, სხვა­დას ხვა ჰქონ დათ.

ჟამ თააღ მწერ ლის მო ნა ცე მე ბი მოწ მო­ბენ სარ გის თმოგ ვე ლის მა ღალ ავ ტო რი­ტეტ ზე, მის ერ თგუ ლე ბას ქვეყ ნი სად მი და მა ღალ მა მუ ლიშ ვი ლურ შეგ ნე ბა ზე.

კოხ ტას თა ვის შეკ რე ბის აღ წე რი სას ჟამ თააღ მწე რე ლი სარ გის თმოგ ველს რვა უპ ირ ვე ლეს წარ ჩი ნე ბულ თა შო რის ახ­სე ნებს. ეს ენია “ეგ არ სლა ნი, ცოტ ნე და-დი ანი, ვა რამ გა გე ლი, ყვარ ყვა რე, კუპ რი შო თა, თორ ღაი, თო რელ-გამ რე კე ლი, სარ-

გის თმოგ ვე ლი” (ქ. თხ. ტ. II. გვ. 215/, სა­ვა რა უდოა, რომ ის ინი ძი რი თა დად დუმ ნის თა ვე ბი, ანუ ბევ რის (100000) თა ვე ბი არი­ან. თუმ ცა ივ ანე ჯა ვა ხიშ ვი ლი ზო გი ერთ მათ განს და მათ შო რის სარ გის თმოგ ველს დუმ ნის თა ვად არ ას ახ ელ ებს. მაგ რამ სა­ეჭ ვოა, რომ ერ თი ცი ხის მფლო ბე ლი ისე აღი არ ებ ული ყო ფი ლი ყო და ის ეთი გავ ლე­ნი ანი ქარ თველ თა და მონ გოლ თა შო რის რო გორც თმოგ ვე ლი იყო.

კოხ ტას თა ვის შეთ ქმუ ლე ბა ში მო ნა­წი ლე ობა, თა ვის თა ვად, მის პატ რი ოტ ულ მრწამ სზე მეტყვე ლებს, ამ ავე დროს მის სი მა მა ცე სა და თავ გან წირ ვას უს ვამს ხაზს სამ შობ ლო სა და ქარ თვე ლი ერ ის ათ ვის. დი დი რის კი იყო, მონ გო ლებს ამო ეწყვი­ტათ არა მხო ლოდ შეთ ქმუ ლე ბის მო ნა­წი ლე ნი, არ ამ ედ მა თი ოჯ ახ ები, საგ ვა რე­ულო და მა მუ ლი. ცხა დია, კოხ ტას თა ვის შეთ ქმუ ლე ბი დან, ძი რი თა დად, ყვე ლა ქვეყ ნის ერ თგუ ლი და თავ და დე ბუ ლი გმი­რი იყო, რაც არ ჩანს გრი გოლ აბ აშ იძ ის რო მან ში. მწე რალს ეს სა ბე დის წე რო შეთ­ქმუ ლე ბა მკრთა ლად აქ ვს ას ახ ული, აქ არ იგ რძნო ბა არც დრა მა ტიზ მი, არც და ძა ბუ­ლო ბა, არც პა სუ ხის მგებ ლო ბა და მო ბი ლი­ზე ბა. არ ჩანს მა თი მოქ მე დე ბის გეგ მა და სამ ხედ რო სტრა ტე გია ძლი ერი მონ გოლ თა არ მი ის წი ნა ამ ღდეგ. კოხ ტას თა ვის შეკ­რე ბა ძა ლი ან ჰგავს 1832 წლის შე მოქ მე­დე ბას, ორ ივე შემ თხვე ვა ში არ იკ ვე თე ბა მოქ მე დე ბის რე ალ ური მი მარ თუ ლე ბა. ეს უფ რო მა მა ცო ბის დე მონ სტრი რე ბაა და არა ბრძო ლის თვის მზად ყოფ ნა. კოხ ტას თა ვის აქ ტი შე და რე ბით ნა თე ლია, რად­გან მათ უპ ირ ვე ლე სი ამ ოც ანა გარ კვე ული აქ ვთ, ეს არ ის ლაშ ქრის შეკ რე ბა, ბევ რის თავ თა გა ერ თი ან ება, ერ თი ანი ლაშ ქრით მონ გო ლებ ზე იერ იშ ის მი ტა ნა და ბრძო ლა მათ წი ნა აღ მდეგ. ამ შეკ რე ბა ზე გა დაწყდა

ომი თა თარ თა წი ნააღ მდეგ. “...შევ კრებთ ყო ველ ნი, და ვებ რძო დით თა თარ თა. და-ამ ტკი ცეს ომი, და და დეს პა ემ ანი ქარ თლს შეკ რე ბი სა” — წერს მე მა ტი ანე. (ქ.ც. ტ. II. გვ. 215).

ცხა დად იკ ვე თე ბა ქარ თველ თა ბრძო­ლი სუ ნა რი ან ობა, სუ ლი ერი სიმ ტკი ცე, რა საც ვერ ვიტყვით 1832 წლის შეთ ქმუ­ლე ბა ზე, რო მელ თა შო რის “რუ სე თუ მე ებ­იც” საკ მა რი სი იყო. ამ დე ნად, გა ცე მი თაც ჰგავს ერ თმა ნეთს ეს ორი შეთ ქმუ ლე ბა. კოხ ტას თა ვის მო ნა წი ლე თა დას მე ნა უფ­რო ბუნ დო ვა ნია. მა ტი ან ის მი ხედ ვით თუ ვიმ სჯე ლებთ, ეჭ ვი ეგ არ სლან ზე მი დის. მას ჰქონ და მონ გოლ თა გან და ვა ლე ბუ ლი სა ქარ თვე ლოს მარ თვა და, ცხა დია, ის ამ პრი ვი ლე გი ებ ის შე ნარ ჩუ ნე ბას შე ეც დე ბო­და. მით უმ ეტ ეს, მე ორე შეკ რე ბა ზე, სა დაც ლა შას ძე და ვი თის მო ძებ ნა გა დაწყდა. ეგ­არ სლა ნი აღ არ ეს წრე ბო და და არც მათ შო რის იყო ვინც ტყვე ობ იდ ან დაბ რუ ნე­ბულ უფ ლის წულს შე ეგ ება.

სარ გის თმოგ ვე ლი ცოტ ნე და დი ან­თან ერ თად ამ შეთ ქმუ ლე ბის ერთ­ერ თი მთა ვა რი, სან დო და მე ფი სად მი ერ თგუ ლი გმი რია. კოხ ტას თავ ზე, ცხა დია, რო გორც ღრმად გან სწავ ლუ ლი ბრძე ნი და დი დე­ბუ ლი ორ ატ ორი სა ინ ტე რე სოდ გა მოჩ­ნდე ბო და და დიდ გავ ლე ნა საც მო ახ დენ­და დამ სწრე ებ ზე სწო რი და სა მარ თლი ანი გა დაწყვე ტი ლე ბის მი სა ღე ბად. მე მა ტი ანე ამ სა კითხზე დუმს და უფ რო მე ტად დუმს მწე რა ლი გრ. აბ აშ იძე, რო მე ლიც თა ვის რო მან ში, თით ქოს, შეგ ნე ბუ ლად უვ ლის გვერ დს სარ გის თმოგ ვე ლის პი როვ ნე ბას. მარ თა ლია მას აქ ცენ ტი ცოტ ნე და დი ან ზე აქ ვს გა და ტა ნი ლი, მაგ რამ არც ცოტ ნეა ნათ ლად და მკა ფი ოდ ას ახ ული. მწე რა ლი აკ აკი წე რეთ ლის “ნა თე ლას” ეყ რდნო ბა ცოტ ნე სა და სხვა შეთ ქმულ თა გა მოხ სნის აღ წე რი სას. სა დაც ცოტ ნეს ცო ლი ას რუ­ლებს გა დამ წყვეტ როლს შეთ ქმულ თა გა­მოხ სნა ში, მაგ რამ არც მა ტე ან ეში, არც “ნა თელ ი” და არც გრ. აბ აშ იძ ის რო მან ში გად მო ცე მუ ლი არ არ ის ცოტ ნეს შემ დგომ ბე დი. მე მა ტი ანე წერს, რომ “გა ნუშ ვნეს ყო ველ ნი ესე წარ ჩი ნე ბულ ნი. და გა ნიყ ვეს მთა ვარ ნი სა ქარ თვე ლო სა ნი და წი ნა აღ-მდგომ იქ მნეს ურ თი ერ თას”. (ქ.ც. ტ. II. გვ. 217). მაგ რამ ამ გა ნ ყო ფა სა და და პი რის პი­რე ბა ში რა ად გი ლი უკ ავია ცოტ ნეს, ეს აღ­არ ჩანს. სარ გის თმოგ ვე ლი კი კვლავ იბ­რძვის ქვეყ ნის გა და სარ ჩე ნად, იგი წარ მა­ტე ბით აგ რძე ლებს და ვით ლა შას ძის ძებ­ნას. ცოტ ნეს კი სა ერ თოდ აღ არ ახ სე ნებს ჟამ თა აღ მწე რე ლი. იგი აღ არ ჩანს მე ორე და ვი თის მო ძებ ნი სა და გა მე ფე ბის მიზ ნით შეკ რე ბილ ქარ თველ მთა ვარ თა შო რის. ამ შეხ ვედ რა ზე არი ან “შან შე, ვა რამ გა გე ლი, ყვარ ყვა რე ჯა ყე ლი, სარ გის თმოგ ვე ლი, კა ცი მეც ნი ერი და ფი ლო სო ფო სი და რი-ტო რი, სუ რა მე ლი გრი გოლ, ქარ თლის ერ­

ის თა ვი, გამ რე კე ლი, თო რე ლი, ორ ბელ ნი”. (ქ.ც. ტ. II. გვ. 217). აქ აღ არ არი ან ცოტ ნე და დი ანი, ეგ არ სლა ნი, კუპ რი შო თა, თორ­ღაი. შეკ რე ბილ თა შო რის მხო ლოდ გრი­გოლ სუ რა მე ლია ქარ თლი დან, სხვა ყვე ლა მო ნა წი ლე სამ ცხე­ჯა ვა ხე თის მთა ვა რია. რო გორც შემ დეგ ში გა მოჩ ნდე ბა, მათ გან ყვე ლა ზე მნიშ ვნე ლო ვა ნი ავ ტო რი ტე ტი სარ გის თმოგ ვე ლია. ჯერ ერ თი, მე მა ტი ანე ახ ასი ათ ებს მას, რო გორც მცოდ ნე და გა­ნათ ლე ბულ კაცს, ამ ავე დროს მას უწ ოდ­ებს ფი ლო სო ფოს სა და რი ტორს. იგი სხვა არც ერ თი მო ნა წი ლის ღირ სე ბებს არ აღ­ნიშ ნავს და არ აფ ერს წერს მათ გო ნებ რივ მო ნა ცე მებ ზე. და, მე ორ ეც, და ვი თის წა­მო საყ ვა ნად სულ თან თან სწო რედ სარ გის თმოგ ვე ლი მი დის ან გუ რაგ ნო ინ თან და ვა­რამ გა გელ თან ერ თად. რაც იმ აზე მეტყვე­ლებს, რომ სა მე ფოს უპ ირ ვე ლე სი პრობ­ლე მა — მე ფის ჩა მოყ ვა ნა მი ენ დო ყვე ლა­ზე სან დო და უნ არი ან ად ამი ან ებს: სარ გის თმოგ ველს, ვა რამ გა გელ თან ერ თად. ამ

პე რი ოდ ის მთა ვარ თა შო რის ურ თი ერ თდა­პი რის პი რე ბის ფონ ზე ძნე ლი იყო მე ფის ერ თგუ ლი სა და ქვე გამ ხედ ვე ლის გარ ჩე­ვა. მაქ სი მა ლუ რი სიფ რთხი ლე და მკაც რი და მა ჯე რე ლი ფაქ ტე ბი იყო სა ჭი რო შერ­ჩე ულ იყო კა ცი, რო მე ლიც ჯერ თურ ქთა ტყვე ობ იდ ან გა მო იხ სნი და უფ ლის წულს, რაც სარ გის მა ბრწყინ ვა ლედ შე ას რუ ლა და, მე რე, უფ ლის წულს წა იყ ვან და ბა თო ყა ენ თან ურ დო ში მე ფო ბის და სამ ტკი ცებ­ლად. ეს მე ორე, უფ რო რთუ ლი მი სია, ის­ევ სარ გისს და ეკ ის რა. თან მხლე ბი პი რე ბი შე იც ვა ლა, მას ახ ლა შან შეს ძე ზა ქა რია და ვა რა მის ძე აღ ბუ ღა ახ ლავს. ხო ლო სარ გის თმოგ ვე ლი კვლავ დარ ჩა მე ფის შვი ლის ურ დო ში ჩაყ ვა ნა სა, მე ფედ დად გე ნა სა და უკ ან დაბ რუ ნე ბა ზე მთა ვარ პა სუ ხის მგე­ბელ ავ ტო რი ტე ტად. ეს უფ რო მკვეთ რად გა მოჩ ნდა ბა თო ყა ენ ის კარ ზე, ბა თომ ყა­რა ყუმ ში მან გუ ყა ენ თან გაგ ზავ ნა სარ გი­სი და და ვით ლა შას ძე, ხო ლო თა ვის თან და იტ ოვა ზა ქა რია შან შეს ძე და აღ ბუ­ღა ვა რა მის ძე. ცხა დია, მხო ლოდ სარ­გის თმოგ ველს მო უწია მარ ტოდ­მარ ტოს ბრძო ლა და ვით ულ უს გა მე ფე ბი სათ ვის. მის პო ლი ტი კურ დო ნე სა, დიპ ლო მა ტი ასა და მჭევ რმეტყვე ლე ბა ზე იყო და მო კი დე­ბუ ლი ლა შა­გი ორ გის ძეს, თა მარ მე ფის შვი ლიშ ვილს, მე ფედ და ად გენ და ყა ენი, უარ ით გა მო ის ტუმ რებ და თუ და ატყვე ვებ­და ან მოკ ლავ და. მას უნ და ეჯ ომ ნა და ვით ნა რი ნის ირ გვლივ შეკ რე ბი ლი ოპ ოზ იცი­ის თვის, რო მე ლიც რუ სუ და ნის ძეს თან ერ­თდ სარ გის თმოგ ველ სა და ლა შა­გი ორ გის ძე და ვით ზე დი დი ხნით ად რე იყ ვნენ ყა ენ­ის კარ ზე და ცდი ლობ დნენ მა მით თურ ქი და ვით ნა რი ნის გა მე ფე ბას, რო მელ საც თან ახ ლდნენ იმ პე რი ოდ ის წარ ჩი ნე ბულ­ნი. “ათ აბ აგი ავ აგ, სუ რა მე ლი, გამ რე კე ლი, ამ ირ ეჯ იბი ბეშ ქენ.” აი, ამ ათ წი ნა აღ მდეგ უწ ევს სარ გისს გა მოს ვლა ყა ენ ის წი ნა შე, იგი უპ ირ ის პირ დე ბა თა ვის თან შეზ რდილ ერ ის თა ვებს, ამ დროს ვლინ დე ბა მი სი ლო­გი კუ რი აზ როვ ნე ბა, პო ლი ტი კუ რი ალ ღო და მონ გოლ თა ტრა დი ცი ებ ის სა ფუძ ვლი­ანი ცოდ ნა. მან კარ გად იც ოდა, რომ მონ­გო ლეთ ში მა მა კა ცის კულ ტი ძლი ერი იყო, ხო ლო ქალს პო ლი ტი კას თან კავ ში რი არ ჰქონ და, ამ იტ ომ იგი ამ ტრა დი ცი ას და თა ვის შე ხე დუ ლე ბას მე ფის შერ ჩე ვის თა­ობ აზე ერ თმა ნეთ თან აკ ავ ში რებს და მყა­რი არ გუ მენ ტე ბით იც ავს და ვით ულ უს გა მე ფე ბის აუც ილ ებ ლო ბას. “თმოგ ვე ლი სარ გის ძლი ერ ად წინ აღ უდ გე ბო და თვით ნა რინ და ვითს და რო მელ ნი მის წი ნა შე იყ-ვნეს თა ნაზ რდილ ნი მის ნი, რა მე თუ ეტყო-და: “არა ჯერ არს, რა თამ ცა ნა შობ მან დე და კა ცი სა მან და იპყრას მე ფო ბა და არა ძე მან თვით მპყრო ბე ლი სა მე ფი სა მა მა კა-ცი სა მან” (ქ.ც. ტ.II. გვ., 225).

ოპ ოზ იცი ის არ გუ მენ ტი, რომ და ვით ნა რი ნი დე და კა ცის ნა შო ბია, მაგ რამ რუ­სუ და ნი გი ორ გის მი ერ იყო მე ფედ და ტო­ვე ბუ ლი და ნა რი ნი ცა მე ფი სა ვე ძეაო. სარ­გი სის არ გუ მენ ტებ თან შე და რე ბით არ ამ ტკი­

სარ გის თმოგ ვე ლის ის ტო რი ულ-ლი ტე რა ტუ რუ ლი სა ხე

კრიტიკა

2011 წელი, იანვარი 7ლიტერატურული მესხეთი

ცე და არა და მა ჯე­რე ბე ლი ჩანს, მათი აზ რით, ისე გა მო დის,

თით ქოს ლა შას თა ვი სი დის გა მე ფე ბა უნ­დო და და არა თა ვი სი ვა ჟიშ ვი ლის. ამ ას თან მონ გოლ თა შო რის მა მა კა ცის გა ფე ტი შე ბა, გა მო რიცხავ და ქა ლის როლს და ად გილს სა მე ფო ცხოვ რე ბა ში და ამ მხრივ ოპ ოზ­იცია ვერ გა იტ ან და და ვით ულ უს უკ ან ონ­ოდ შო ბის სა კითხს. ცხა დია, თმოგ ვე ლის გო ნი ერ ებ ამ და ლო გი კამ თა ვი სი გა იტ ანა და მი უხ ედ ავ ად იმ ისა, რომ ორ ივე და ვი თი და ად გი ნეს მე ფედ, და ვით ულუ მა ინც უპ­ირ ატ ესი უფ ლე ბე ბი თა და ავ ტო რი ტე ტით სარ გებ ლობ და, რო გორც ქარ თველ თა, ისე მონ გოლ თა შო რის.

ჟამ თა აღ მწერ ლის მა ტი ან ეში შე მო ნა­ხუ ლია ცნო ბა სარ გის თმოგ ვე ლის პო ეტ­ური მემ კვიდ რე ობ ის შე სა ხებ. იქ, სა დაც იგი მოგ ვითხრობს სარ გი სის ყა ენ ის კარ ზე და ვით ნა რი ნის წი ნა აღ მდეგ გა მოს ვლის შე სა ხებ, არ ში აზე მი წე რი ლია: “ესე სარ­გის თმოგ ვე ლი იგი არს, რო მელ მან დი ლა­რი ანი აღ ნაქ ვსა”. (ქ.ც. ტ. II. გვ. 224): რაც

იმ აზე მიგ ვა ნიშ ნებს, რომ იმ პე რი ოდ ის ქარ თუ ლი სა ზო გა დო ება კარ გად იც ნობ და სარ გის თმოგ ვე ლის პო ეზი ას, მის პო ემ ას და დი დად აფ ას ებ და მას.

მა ტი ან ეში შე მო ნა ხუ ლი სარ გის თმოგ­ვე ლის ის ტო რი ული სა ხე სულ სხვაგ ვა რად ას ახა გრ. აბ აშ იძ ემ თა ვის რო მან ში “ცოტ­ნე, ანუ ქარ თველ თა და ცე მა და ამ აღ ლე ბა”. იგი ის ტო რი ის სა ხე თა გა თა ნა მედ რო ვე ობ­ას ცდი ლობს, მას მკითხვე ლი კი არ გა და­ყავს წარ სულ ში, არ ამ ედ გმი რი გად მო ყავს წარ სუ ლი დან აწ მყო ში. ეს მე თო დი გარ და­სუ ლი პე რი ოდ ის და გმი რე ბის სრულ ყო ფი­ლად აღ ქმი სათ ვის სა სურ ვე ლი არ არ ის. ეს საბ ჭო ური მიდ გო მაა ის ტო რი ული რო მა ნი­სად მი, რაც გუ ლის ხმობ და წარ სუ ლის საბ­ჭო ური იდე ოლ ოგი ის თვის გა მო ყე ნე ბას. ამ გზით გმი რი წყდე ბა თა ვის ის ტო რი ულ გა რე მოს და აღ არ ემ თხვე ვა ერ თმა ნეთს პერ სო ნა ჟის ქცე ვა და ცხოვ რე ბი სე ული მრწამ სი. ერ თმა ნეთს შორ დე ბა მხატ ვრუ­ლი სივ რცე და დრო. ამ იტ ომ აც წარ მო ჩინ­და სარ გის თმოგ ვე ლი და თვი თონ ცოტ ნე და დი ან იც გა ფერ მკრთა ლე ბულ ნი და თა­ვი ან თი ეპ ოქ ის პრობ ლე მებს მოწყვე ტილ­ნი, და ემ სგავ სა რო მან ში კოხ ტას თა ვის შეთ ქმუ ლე ბა პროფ კავ ში რის კრე ბას.

რო მა ნის იდეა სა ინ ტე რე სო და სა სურ­ვე ლია, მაგ რამ მი სი ხორ ცშეს ხმის ფორ­მა არ შე ეს აბ ამ ება იდე ას. იდეა ქარ თუ ლი ზნე ობ ისა და სუ ლი ერი ამ აღ ლე ბის ჩვე­ნე ბაა. ხო ლო მი სი წარ მო სახ ვის ფორ მა, საბ ჭო ური თა ნა მედ რო ვე ობ ის იდე ოლ ოგი­ური პრინ ცი პი. ის ტო რი ული ფაქ ტე ბი და გმი რე ბი მე ოცე სა უკ უნ ის 70­იანი წლე ბის ეპ ოქ ას ძნე ლად შე ეს აბ ამ ება. ამ იტ ომ მწე­რალს უწ ევს ის ეთი ფაქ ტე ბის და პა სა ჟე­ბის ას ახ ვა, სა დაც მა თი ერ თმა ნეთ თან შე ხა მე ბა შე საძ ლე ბე ლია. ას ეთ ეპ იზ ოდ ად ის ახ ება ჯვა როს ნე ბის მი ერ მარ თლმა­დი დე ბელ თა მო ნას ტრის დარ ბე ვის გა მო თბი ლის ში, მო ედ ან ზე შეკ რე ბი ლი ხალ ხის წი ნა შე კონ სტან ტი ნო პო ლის ქარ თველ­თა მო ნას ტრის წი ნამ ძღვრის გა მოს ვლა, სა დაც პირ ვე ლად ჩნდე ბა სარ გის თმოგ­ვე ლი, რო გორც პერ სო ნა ჟი, ახ ალ გაზ რდა კა ცი, ცოტ ნეს თან და ახ ლო ე ბუ ლი და მი­სი მე გო ბა რი, რო მელ თან ერ თა დაც სწავ­ლობს თბი ლის ში, ათ ონ ის იბ ერ თა მო ნას­ტრი დან მოწ ვე ული მოღ ვა წის ხელ მძღვა­ნე ლო ბით, რომ ლის სა სუ ლი ერო წო დე ბას ავ ტო რი შეგ ნე ბუ ლად არ ას ახ ელ ებს. რო­გორც ჩანს, არ უნ და მას წავ ლე ბე ლი ძვე­ლი ეკ ლე სი ური სტა ტუ სით მო იხ სე ნი ოს და ამ ით თა ვი სი თა ნა მედ რო ვე ობა აჩ ვე ნოს.

სარ გის თმოგ ვე ლი ამ ეპ იზ ოდ ში ავ­ლენს თა ვის მარ თლმა დი დებ ლურ ხედ ვას ჯვა როს ნე ბი სა და ბერ ძენ თა ურ თი ერ­თო ბა ზე. იგი აშ კა რად არ იზი არ ებს ჯვა­როს ნებ თან ერ თად ომ ში ჩარ თვას, უარ­ყო ფი თად უყ ურ ებს რო მის პაპს და მხარს უჭ ერს წი ნამ ძღვრის გა მოს ვლას ხალ ხის წი ნა შე, რო მე ლიც ბრალს სდებს პაპ სა და ჯვა როს ნებს კონ სტან ტი ნო პო ლის გა ძარ­

ცვა სა და ქარ თველ თა მო ნას ტრის დარ ბე­ვა­გა დაწ ვის გა მო. “თვი თონ ფრან გი ჯვა-როს ნე ბიც თავს იმ ით იმ არ თლე ბენ, რო მის პა პის რჩე ვი თა და ლოც ვა-კურ თხე ვით გა-დავ დგით ეს ნა ბი ჯიო” — ეუბ ნე ბა სარ გი­სი ცოტ ნე და დი ანს. (გრ. აბ აშ იძე. გვ. 151) ამ ავე კონ ტექ სტში ვლინ დე ბა მი სი მა ღა ლი შე ფა სე ბა ხე ლოვ ნე ბი სა. წუხს ჯვა რო სან­თა მი ერ ქან და კე ბე ბის დამ სხრე ვის გა მო: “ეს გა ცი ლე ბით დი დი და ნა შა ულია კა ცობ-რი ობ ის წი ნა შე, ვიდ რე ეკ ლე სი ებ ის ძარ-ცვა და სა სახ ლე ებ ის დარ ბე ვა.” (გვ. 154). ეს მო საზ რე ბა, რო მელ საც მწე რა ლი სარ­გის თმოგ ველს ათ ქმე ვი ნებს, XX სა უკ უნ­ის 70­იანი წლე ბის ათე ის ტუ რი აზ რია და არა XIII სა უკ უნ ის მორ წმუ ნე ერ ის თა ვი სა, რო მელ საც საბ ჭო თა მო ქა ლა ქის შე ხე დუ­ლე ბა თა სა პი რის პი როდ ეკ ლე სია სუ ლი ერ სიწ მინ დეს თან ერ თად ყვე ლა ზე წმინ და მა ტე რი ალ ური სიმ დიდ რეა. ეს მწერ ლის მხატ ვრუ ლი ლაფ სუ სია, მაგ რამ კე თი ლი გან ზრახ ვით გან პი რო ბე ბუ ლი, მას უნ და სარ გი სი წარ მო აჩ ინ ოს თა ვი სი დრო ის ათ­ვის და მა ხა სი ათ ებ ელი სუ ლის კვე თე ბით.

ამ დე ნად, სარ გის თმოგ ვე ლი, ცოტ ნე და­დი ანი, ბე ქა ჯა ყე ლი, თორ ღვა პან კე ლი და სხვე ბი სუფ რა ზე შეკ რე ბი სას, მსჯე ლო ბა­სა და ურ თი ერ თო ბა ში სტუ დენ ტებს უფ­რო ჰგვა ნან, ვიდ რე მო მა ვალ ლომ გულ ერ­ის თა ვებს, რო მელ თაც ქვეყ ნის ბე დი უნ და წარ მარ თონ ის ტო რი ის რთულ პე რი ოდ ში.

სარ გის თმოგ ვე ლი კვლავ ფრაგ მენ­ტუ ლად გა მოჩ ნდა ლა შა­გი ორ გის სიკ ვდი­ლის დროს, რო დე საც ლა შა რუს თა ვე ლის სიტყვე ბით მი მარ თავს სარ გის და თან ჰკითხავს სწო რად წარ მოს თქვა თუ არა შო თას სტრი ქო ნე ბი. ეს ფაქ ტი მიგ ვა ნიშ­

ნებს, რომ თმოგ ვე ლი აღი არ ებ ული პო ეტი იყო მე ფის თვალ ში.

კვლავ ფრაგ მენ ტუ ლად იელ ვებს სარ­გი სის სა ხე ან ის ში, მო ედ ან ზე შეთ ქმუ­ლებ თან ერ თად გა თო კილს, ტან შიშ ველს, თაფ ლწას მულ სა და ბუ ზე ბი თა და ფუტ­კრე ბით და ფა რულს. ალ ოგ იკ ურია, რომ გრ. აბ აშ იძე კოხ ტას თავ ზე მას არ ას ახ ელ­ებს შეკ რე ბის მო ნა წი ლე თა შო რის და დას­ჯი ლებ ში აღ წერს მის მდგო მა რე ობ ას.

სამ წუ ხა როა, რომ ჟამ თა აღ მწე რე ლი ხუთ ჯერ იხ სე ნი ებს სარ გის თმოგ ველს, მწე რა ლი გრ. აბ აშ იძე კი თა ვის რო მან ში სულ სამ ჯერ ახ სე ნებს და ის იც ფრაგ მენ­ტუ ლად. მაგ რამ ეს ფაქ ტიც მნიშ ვნე ლო ვა­ნია ჯერ კი დევ შე უს წავ ლე ლი და გა მო საკ­ვლე ვი სარ გის თმოგ ვე ლის ცხოვ რე ბი სა და შე მოქ მე დე ბის გა სა აზ რებ ლად.

სარ გის თმოგ ვე ლის შე მოქ მე დე ბის შე­სა ხებ სა ყუ რადღე ბო ცნო ბაა შე მო ნა ხუ ლი შო თა რუს თვე ლის “ვეფხის ტყა ოს ან ში”. პო ემ ის და სას რულ ში ცნო ბი ლი ბო ლო სტრო ფი იხ სე ნი ებს სარ გის თმოგ ველს, რო გორც პო ეტს მო სე ხო ნელ თან, შავ­

თელ თან და რუს თა ველ თან ერ თად.

“ამ ირ ან და რე ჯა ნის ძე მო სეს უქია ხო ნელ სა,

აბ დულ-მე სია-შავ თელ სა, ლექ სი მას უქ ეს რო მელ სა,

დი ლარ გეთ — სარ გის თმოგ ველ სა, მას ენ ადა უშ რო ბელ სა,

ტა რი ელ-მის სა რუს თველ სა, მის თვის ცრემლ-შე უშ რო ბელ სა”.

ამ სტროფ ში მოხ სე ნი ებ ული პო ეტ ებ­ის შე სა ხებ ძა ლი ან მცი რე და უმ ნიშ ვნე ლო ცნო ბე ბია დღემ დე შე მო ნა ული, მაგ რამ მა თი შე მოქ მე დე ბი დან შო თა რუს თა ვე­ლის პო ემა ქარ თუ ლი პო ეზი ის ცოცხა ლი და უკ ვდა ვი ხა ტია, რო მე ლიც ჩვენ მა ერ მა შე მო ინ ახა. მო სე ხო ნე ლი სა და შავ თე ლის თხზუ ლე ბებ მა სა ხეც ვლი ლი ვა რი ან ტე ბით მო აღ წია ჩვე ნამ დე. სამ წუ ხა როდ, სარ გის თმოგ ვე ლის “დი ლა რი ანი” და კარ გუ ლია, რაც ძი რი თა დად მონ გოლ დამ პყრო ბელ­თა მოქ მე დე ბით უნ და იყ ოს გა მოწ ვე ული. მათ მი ერ ქარ თველ და სხვა ერ თა და უნ­დო ბე ლი რბე ვა, ხოც ვა­ჟლე ტა, აოხ რე ბა ან გრევ და ქვეყ ნის კულ ტუ რას. ამ პრო ცე­სებს ნათ ლად და რე ალ ურ ად აღ გვი წერს ჟამ თა აღ მწე რე ლი თა ვის მა ტი ან ეში. მონ­გოლ თა უკ ულ ტუ რო ბით და ბარ ბა რო სო­ბით გა ნად გუ რე ბუ ლი და და ცე მუ ლი ერი უდ ან აკ არ გოდ ვე ღარ შე მო ინ ახ ავს და ვერ გა ნა ვი თა რებს კულ ტუ რა სა და მწერ­ლო ბას. სწო რედ მონ გოლ თა უღ ელ ქვეშ მო უწია სარ გის თმოგ ველს მოღ ვა წე ობა

და, ბუ ნებ რი ვია, მი სი პო ემა, ვე ღარ გამ­რავ ლდა, ვერ გა და წე რეს გა დამ წე რებ მა, ამ გან წყო ბა ზე არც სა მე ფო კა რი იყო და არც ეკ ლე სია, სა მე ფო კა რი დარ ბე ული და მე ფე ექ სო რაქ მნი ლი, აღ არც მწიგ ნო ბარ­თუ ხუ ცე სია ქვე ყა ნა ში და აღ არც მწიგ ნობ­რო ბა. მონ გოლ თა გან გა პარ ტა ხე ბულ სა­ხელ მწი ფო ში აღ არ ავ ის ჰქონ და სა შუ ალ­ება და მდგო მა რე ობა, რომ “დი ლა რი ანი” გა და ეწ ერა.

შო თა რუს თა ვე ლის ეპ ოქ აში, პი რი­ქით, სა ქარ თვე ლო ძლი ერი, გან ვი თა რე ბუ­ლი, და მო უკ იდ ებ ელი და სხვა ქვე ყა ნა თა მპყრო ბე ლია. მწერ ლო ბა, სა მე ფო კა რის კულ ტუ რა უმ აღ ლეს დო ნე ზეა გან ვი თა­რე ბუ ლი. “ვეფხის ტყა ოს ანს” რუს თა ვე ლის სი ცოცხლე ში ვე გა და წერ დნენ მწიგ ნო ბარ­ნი. სარ გისს კი, რო მე ლიც რუს თა ვე ლის შემ დგო მი თა ობაა, რუს თა ველ ზე და ლა­შა­გი ორ გი ზე უფ რო უმ ცრო სი, სხვა, ავ ბე­დით დრო ში მო უწია მოღ ვა წე ობა. სა ინ ტე­რე სოა უშუ ალ ოდ შო თას შე მოქ მე დე ბით ტრა დი ცი ებ ზე გაზ რდი ლი თმოგ ვე ლის პო­ემა რო გო რი იქ ნე ბო და.

“ვეფხის ტყა ოს ნის” აღ ნიშ ნუ ლი სტრო­ფით თუ ვიმ სჯე ლებთ და მის სტრუქ ტუ­რა სა და პო ემ ებ ის სა ხელ თა გან ლა გე ბის თან მიმ დევ რო ბას და ვუკ ვირ დე ბით, შე­იძ ლე ბა გა ვარ კვი ოთ სარ გის თმოგ ვე ლის ად გი ლი ამ ოთხ მწე რალ თა შო რის.

სტრო ფი რუს თა ვე ლი საა თუ იტ ერ­პრე ტა ტო რი სა, ნათ ლად წარ მო აჩ ენს, რომ ყვე ლა ზე მაღ ლა დგას “ვეფხის ტყა ოს ნის” ავ ტო რი. სტრო ფი ამ პო ემ ას ერ თვის და, ცხა დია, პირ ველ რიგ ში მი სი ავ ტო რი უნ­და შე აქ ოს. ამ დე ნად, თან მიმ დევ რუ ლო ბა უნ და ავ ით ვა ლოთ ბო ლო სტრი ქო ნი დან, რო მელ შიც შო თა რუს თა ვე ლია ნახ სე ნე ბი. ხო ლო მე სა მე სტრი ქონ ში სარ გის თმოგ­ვე ლი, თა ნაც ბრწყინ ვა ლე ეპ ით ეტ ით “ენ­ადა უშ რო მე ლი”, რაც გვაძ ლევს სა შუ ალ­ებ ას ვი ფიქ როთ, რომ სარ გი სის პო ემ ას ამ სტრო ფის ავ ტო რი “ვეფხის ტყა ოს ნის” შემ­დეგ მი აკ უთ ვნებს ად გილს და სა ხე ლე ბულ ოთხ ნა წარ მო ებ თა შო რის.

“ვეფხის ტყა ოს ნის” აღ ნიშ ნუ ლი სტრი­ქო ნე ბის გარ და, შე იძ ლე ბა სარ გის თმოგ­ვე ლის ად გილ ზე ვიმ სჯე ლოთ ჟამ თა აღ­მწერ ლის მო ნა ცე მე ბის მი ხედ ვით. და სა­ხე ლე ბუ ლი ოთხი მე ლექ სე დან და არა მარ­ტო მათ გან. მა ტი ან ეში მხო ლოდ სარ გის თმოგ ვე ლის სა ხე ლი ფი გუ რი რებს, სამ წუ­ხა როდ, სხვე ბი და, მათ შო რის თვით შო თა რუს თა ვე ლიც არ მოქ ცე ულა მე მა ტი ან ის თვალ თა ხედ ვის არ ეში. რა თქმა უნ და, გა სათ ვა ლის წი ნე ბე ლია ის ფაქ ტი, რომ სარ გი სი გარ და იმ ისა, რომ პო ეტი იყო, ის თა ვი სი პე რი ოდ ის ცნობ ილი სა ხელ მწი ფო, პო ლი ტი კუ რი მოღ ვა წე, ერ ის თა ვი და ერ­ოვ ნუ ლი გმი რია.

სარ გის თმოგ ვე ლის ის ტო რი ულ-ლი ტე რა ტუ რუ ლი სა ხე

ჩე მი ტკი ვი ლი ვარ ძი ას ეს მის,ეს მის ტა ოს და ეს მის არ სი ანს,არ ტა ნუჯს ეს მის და ეს მის კლარ ჯეთსდა იც ის მხო ლოდ მა ღალ მა ღმერ თმა,ხან მწიგ ნო ბა რად, ხან მი წის მუ შად,რო გორ ვიცხოვ რე, რო გორ ვი ტან ჯე.

ჩე მი გზა იყო მუ დამ გოლ გო თა,ვებ რძო დი არ აბს, თურ ქმანს, მონ გოლ საც,სულ მე წი ნა ვე ვი ყა ვი მუ დამ,და მი ტი რებ დნენ თით ქოს ბედ აშ ლილს,მაგ რამ ჭირს ში გან გა მაგ რე ბა შიჯი უტ ჯა ვა ხის იობს შე შურ და.

ხან კა ლა ტოზ მა “ოქ როს ცი ხი სამ,”ხან გუთ ნის დე დამ მშო ბელ მი წი სამ,“ვეფხის ტყა ოს ნის” გა ვა ღე კა რი...ხან თმოგ ვის ცი ხის ცი ხის თა ვი ვარ,

ხა ნაც თა მა რის მე ომ არი ვარ,შამ ქო რის ველ ზე გმი რუ ლად მკვდა რი.

ერ უშ ეთ ივ ით გა მი პეს ტა ნი, თავ კვე თი ლა ზე მომ კვე თეს თა ვი,ეკ ლი ან გზა ზე ვდგავ დი ნა ბი ჯებს,მარ ტო შე მოვ რჩი ქო ფა კებს ერ თი,რო გორც ქე თე ვან დე დოფ ლის ნეშ თი,ჩე მი მეს ხე თი ისე დაგ ლი ჯეს.

სუ ლი სხე ულ ზე მე ტად მტკი ოდა,სა მას წელს ჩემ თავს მო ლა ყი ოდა,ტერ ტე რა რეკ და კუ მურ დოს ზა რებს.მხო ლოდ ღმერ თის და წი ნაპ რის მად ლით,ძა ლას მმა ტებ და შავ ლე გოს ლან დი,მკვდრე თით აღ ვსდე ქი, რო გორც ლა ზა რე.

გი ორ გი ბე რი ძე

მეს ხის მო ნო ლო გი

ფოტოები რუსუდან ბერიძისა

ლიტერატურული მესხეთი8 2011 წელი, იანვარი

სა ქარ თვე ლოს რუ სეთ თან შე ერ თე ბის შემ დეგ კა თო ლი კო ბა მძი მე მდგო მა რე ობ­აში აღ მოჩ ნდა. რუ სი ფი კა ტო რუ ლი პო ლი­ტი კის ერთ­ერთ შე მად გე ნელ ნა წილს კა თო­ლი კე მი სი ონ ერ ებ ის გა ძე ვე ბა და ქარ თველ კა თო ლი კე თათ ვის ერ ოვ ნე ბის წარ თმე ვა წარ მო ად გენ და. 1845 წელს კა თო ლი კე მი სი­ონ ერ ებ ის სა ქარ თვე ლო ში შვიდ სა უკ უნ ოვ­ანი მოღ ვა წე ობა დას რულ და, ის ინი მე ფის ხე ლი სუფ ლე ბის მი ერ იქ ნენ გა ძე ვე ბუ ლე ბი,

ხო ლო ქარ თვე ლი კა თო ლი კე ები, რომ ლე­ბიც ის ტო რი ულ ად ლა თი ნურ ტიბი კონ ზე იმ ყო ფე ბოდ ნენ სომ ხურ ტი პი კონ ზე გა და­იყ ვა ნეს. მდგო მა რე ობა გან სა კუთ რე ბით გამ წვავ და სამ ცხე­ჯა ვა ხეთ ში. მე ფის ხე­ლი სუფ ლე ბამ გა მაჰ მა დი ან ებ ული ქარ თვე­ლე ბი თურ ქე ბად გა მო აცხა და, ქარ თვე ლი კა თო ლი კე ები კი ქარ თულ ენ აზე მო ლა პა­რა კე სომ ხე ბად მო ნათ ლა და, შე სა ბა მი სად, სპე ცი ალ ური ბრძა ნე ბით, ეკ ლე სი ებ ში აკ­რძა ლა ქარ თულ ენ აზე წირ ვა­ლოც ვა. მშობ­ლი ური ენა სომ ხუ რი ენ ით შე უც ვა ლა. სამ­წუ ხა როდ, სამ ღვდე ლო ებ აც ვერ აღ მოჩ ნდა მო წო დე ბის სი მაღ ლე ზე, იგი ორ ად გა იყო. მა თი უმ რავ ლე სო ბა შაჰ ყუ ლი ან ის მე თა ურ­ობ ით მთავ რო ბის ორი ენ ტა ცი ას მი ემ ხრო, მე ორე ნა წი ლი კი პეტ რე ხა რის ჭი რაშ ვი ლის წი ნამ ძღო ლო ბით შე ეწ ინა აღ მდე გა მთავ რო­ბის ან ტი ქარ თულ პო ლი ტი კას: “გა დაწყვი ტა დაეარსებინა ქარ თუ ლი ძმო ბა, რო მე ლიც მო უმ ზა დებ და ქვე ყა ნას ახ ალ პატ რი ოტ ულ ძა ლებს და ფეხ ზე და აყ ენ ებ და მას.”

პეტ რე ხა რის ჭი რაშ ვილს ამ გეგ მე ბის გან ხორ ცი ელ აბ აში ხელს უშ ლიდ ნენ ძლი­ერი მო წი ნა აღ მდე გე ები. ამ იტ ომ მან 1859 წელს იძ ულ ებ ით და ტო ვა სამ შობ ლო თა ვის ერთ ნი ჭი ერ მო წა ფეს თან — ალ ფონს ხი თა­რიშ ვილ თან ერ თად.

ალ ფონს (ერ ის კა ცო ბა ში სი მო ნი) თო­მას ძე ხი თა რიშ ვი ლი ხი ზა ბავ რის მკვიდ რი იყო (დღე ვან დე ლი ას პინ ძის რ­ნი). და იბ­ადა 1840 წლის თე ბერ ვალ ში. ექ ვსი დედ მა­მიშ ვი ლი დან იგი მე ორე იყო. ძვე ლად მა თი გვა რი საყ ვა რე ლი ძე ყო ფი ლა. ღმერ თმა იგი მღვდლო ბის თვის ამო არ ჩია. შვი დი წლის ას აკ ში ალ ფონ სი ავ ად გამ ხდა რა, მა მა მისს აღ თქმა და უდ ვია: ბავ შვს გა მო ჯან მრთე ლე­ბის შემ თხვე ვა ში მღვდლად გავ ზრდიო. მან მარ თლაც აღ ას რუ ლა აღ თქმა — შვი ლი სას­წავ ლებ ლად ახ ალ ცი ხე ში — სამ რევ ლო სკო­ლა ში გაგ ზავ ნა. ალ ფონ სის პირ ვე ლი მას­წავ ლე ბე ლი იყო პეტ რე ხა რის ჭი რაშ ვი ლი, რო მელ მაც ევ რო პა ში თან წა იყ ვა ნა. “შორ­სმჭვრე ტელ მოძ ღვარს ახ ალ ცი ხი დან ვე თან წა მო ეყ ვა ნა მე ტად ნი ჭი ერი ერ თი ბავ შვი. გო ნი ერ მა და გულ მახ ვილ მა ყმაწ ვილ მა მა­ლე შე ის წავ ლა ლა თი ნუ რი, ფრან გუ ლი და იტ ალი ური. გა მოც დის შემ დეგ მღვდლა თაც აკ ურ თხეს. ის ახ ალ გაზ რდა მეს ხე თის შვი ლი ალ ფონს ხი თა რო ვი შე იქ მნა. პირ ვე ლი მო წა­ფე და პირ ვე ლი ღვდე ლი მ. პეტ რეს ახ ალი ძმო ბი სა. ალ ფონ სმა ძალ ღო ნით და აღ ნა გო­ბით სავ სემ გზა გა უხ სნა ახ ალ მსურ ვე ლებს, რო მელთ რიცხვმა მა ლე იმ ატა”, — წერ და მოგ ვი ან ებ ით პიო ბა ლი ძე.

ალ ფონს ხი თა რიშ ვილ მა რომ ში და ას­რუ ლა უმ აღ ლე სი სა სუ ლი ერო სას წავ ლე­ბე ლი და 1864 წლის 16 აგ ვის ტოს 24 წლის ას აკ ში იქ ვე ეკ ურ თხა მღვდლად. ევ რო პა ში გან სწავ ლულ ალ ფონ სს გარ კვე ული დრო ით მო უხ და სამ შობ ლო ში დაბ რუ ნე ბა და სა რა­ტო ვის სა ეპ ის კო პო სომ მღვდლის ხა რის ხით შე ამ კო.. 1870 წლი დან კი თბი ლის ში კა თო­ლი კურ ეკ ლე სი აში მსა ხუ რობ და. სწო რედ ამ პე რი ოდ ში — 1873 წელს და ბეჭ და ლა თი ნუ­რი დან ნა თარ გმნი “ვნე ბის კვი რა”, რო მე ლიც ზა ქა რია ჭი ჭი ნა ძის სა მარ თლი ანი შე ნიშ­ვნით “იმ დრო ის ქარ თველ კა თო ლი კე თათ­ვის თით ქმის ერ თა დერთ წიგ ნად ით ვლე­ბო და.” თბი ლი სში მოღ ვა წე ობ ის პე რი ოდ ში ალ ფონს ხი თა რიშ ვილ მა თა ვი სი ერ ოვ ნუ ლი მოღ ვა წე ობ ით დი დი ავ ტო რი ტე ტი მო იხ ვე ჭა ქარ თულ სა ზო გა დო ებ აში. მი სი ავ ტო რი ტე­ტის ზრდას ხე ლი შე უწყო იმ ან, რომ იგი ყო­ველ თვის ქარ თუ ლად ქა და გებ და. “ყო ვე ლი

ქა და გე ბა მი სი ამა თუ იმ სა ზო გა დო საქ მეს შე ეხ ებ ოდა. მი სი ქა და გე ბის ცნო ბა ისე იყო თბი ლის ში გავ რცე ლე ბუ ლი, რომ მრა ვალ ნი ნატ ვრით ელ ოდ ნენ იმ დღეს, რო ცა კი ალ­ფონ სი იქ ად აგ ებ და. ეკ ლე სი აში დი დი ხალ ხი ეს წრე ბო და, კა თო ლი კე ებს გარ და უმ ეტ­ეს ქარ თველ ნი და სო მეხ ნიც იყ ვნენ.” მის მა

ხმამ, მჭერ მეტყვე ლე ბამ და ში ნარ სი ან მა ქა და გე ბამ მრევ ლის და ინ ტე რე სე ბა გა მო­იწ ვია: “ქა და გე ბა მან მჭერ მეტყვე ლუ რის

კი ლო თი იც ოდა, ხმაც კარ გი ჰქონ და, ქა და­გე ბის დროს ის ეთ გრძნო ბა ზედ მო დი ოდა, რომ ქა და გე ბის დე და აზ რე ბი მას სრუ ლად გა იტ აც ებ და, შე სა ნიშ ნა ვი სჯა იც ოდა, ისე რომ მა ყუ რე ბელ თა და მსმე ნელ თა გან დიდს ყუ რადღე ბას იპყობ და თა ვის კენ”.

მა მა ალ ფონ სი გა მო ირ ჩე ოდა გან ვი თა­რე ბუ ლი გო ნე ბით, მა ღალ სუ ლოვ ნე ბით და ენ ერ გი ული ხა სი ათ ით. იგი იყო უან გა რო და თავ და დე ბუ ლი, ერ თგუ ლი თა ვი სი მრევ ლი­სა მრა ვალ რიცხო ვა ნი მი სი ებ ის მი უხ ედ ავ­ად. ამ ას თა ნა ვე, თა ვი სი დრო ის შე სა ბა მი­სად, ძალ ზედ გა ნათ ლე ბუ ლი და გან ვი თა რე­ბუ ლი. რო გორც პა რუ ას ალ ის ბი ულ ეტ ინ ში (1909, №99) ვკითხუ ლობთ: “ის რვა ენ აზე

სა უბ რობ და: ქარ თუ ლად, რუ სუ ლად, პო ლო­ნუ რად, სომ ხუ რად, თურ ქუ ლად, იტ ალი ურ­ად, ფრან გუ ლად და ლა თი ნუ რად.”

სამ შობ ლო ში ყოფ ნის პე რი ოდ ში მას მო­უწია 1877­1878 წლე ბის რუ სეთ­თურ ქე თის ომ ში მო ნა წი ლე ობა. რო გორც პიო ბა ლი ძე (ბა ლი აშ ვი ლი) წერ და “წარ მო სა დე გი, ნი ჭი­ერი და უცხო ენ ებ ზე მო სა უბ რე ღვდე ლი, მთავ რო ბამ ჯა რის კა პე ლა ნათ და ნიშ ნა.ეს ახ ალი თა ნამ დე ბო ბა მა მუ ლიშ ვი ლუ რად შე ას რუ ლა.” ომ ის პე რი ოდ ში გა მო ჩე ნი ლი მა მა ცო ბი სა და გო ნი ერ ებ ის ათ ვის და ჯილ­დოვ და წმ. ან ას და წმ. სტა ნის ლა ვის II ხა­რის ხის ორ დე ნე ბით. ალ ფონ სი ამ ას თან და კავ ში რე ბით წერ და: “რუ სე თი დან მო ეყ­ვა ნათ დრა გო ნის ტლან ქი ცხე ნე ბი მთებ ზე და გო რებ ზე ზარ ბაზ ნე ბის ას ატ ან ად. იმ ვე­ბერ თელ მა ცხე ნებ მა ვერ ივ არ გეს, რად გან არ იყ ვნენ მიჩ ვე ულ ნი მთი ან ად გი ლებს... გო ნე ბა დაბ ნე ულ მა კო მენ დატ მა აღ არ იც­ის რა ჰქმნას. ცხე ნე ბი არ სწე ვენ ტვირ თს. მა შინ ვე გე ნე რალს ვთხო ვე ად გი ლობ რი ვი ცხე ნე ბი გა ებ ათ ზარ ბაზ ნებ ში. ჩვენ მა პა­ტა რა ცხე ნებ მა საქ მეს უშ ვე ლეს. კვლავ შე ვატყვე ჩვენს კო მენ დან ტს რო ძა ლი ან ეუცხო ვე ბო და ჩვე ნი მთი ანი ქვე ყა ნა, რო­გორც მათ ცხე ნებს. თურ ქე ბი კი დი დი ხნით შეჩ ვე ულ ნი იქა ურ ობ ას, სა ში ნელ დარ ტყმას უპ ირ ებ დნენ რუ სის ჯარს. მა შინ ვე მთა­ვარ სარ დალს ცნო ბა მი ვეც. ჩე მი ნაჩ ვე ნე ბი გზით და ეც ნენ თურ ქებს და ზურ გში ტყა ვი აძ რეს. აი, რის თვის მომ ცეს მენ დლე ბი.”.

თბი ლის ში მოღ ვა წე ობ ის პე რი ოდ ში მა მა ალ ფონ სთან ერ თი სა ინ ტე რე სო ის ტო რიაა და კავ ში რე ბუ ლი: 1885 წელს სა ქარ თვე ლო­ში ჩა მო ვი და იტ ალი ის მე ფის წუ ლი, რო მე­ლიც თბი ლი სის გუ ბერ ნა ტორ თან ერ თად კა თო ლი კურ ეკ ლე სი ას აც ეს ტუმ რა. მა რი ამ­ის ზე ცად აღ ყვა ნე ბის ტა ძარ ში წირ ვა ქარ­

თულ ენ აზე ალ ფონს ხი თა რიშ ვილ მა აღ ას­რუ ლა. წირ ვის შემ დეგ პატ რმა ალ ფონ სმა უფ ლის წულს იტ ალი ურ ად მი მარ თა და მოკ­ლედ მო ახ სე ნა, რომ ქარ თვე ლებს სა კუ თა­რი ენა და მწიგ ნობ რო ბა აქ ვთ, მოკ ლედ მო­უთხრო სა ქარ თვე ლოს წარ სულ ზე. ამ ცნო, რომ სა ქარ თვე ლო რუ სე თის სა ხელ მწი ფოს და უკ ავ შირ და 1800 წლის შემ დეგ. ჩვენც კა თო ლი კე ნი ქარ თვე ლე ბი გახ ლა ვართ, ეს დღე ვან დე ლი გა ლო ბაც ქარ თუ ლი გა ლო­

ბაა, აქ სა ქარ თვე ლო ში შედ გე ნი ლი. უფ ის­წულ მა ალ ფონ სს მად ლო ბა გა და უხ ადა სა­ინ ტე რე სო ქა და გე ბი სათ ვის და იტ ალი ური ენ ის კარ გად ცოდ ნი სათ ვის. ამ ფაქ ტმა გა­ნა რის ხა გუ ბერ ნა ტო რი. კავ კა სი ის კა თო­ლი კე თა ვი ზი ტა ტო რი სა და ხე ლი სუფ ლე ბის მოთხოვ ნით ან ტი სა ხელ მწი ფო ებ რი ვი ქა და­გე ბი სათ ვის, ქარ თულ ენ აზე საღ მრთო სჯუ­ლის სწავ ლე ბი სათ ვის ალ ფონს ხი თა რიშ­ვილს და უწყეს შე ვიწ რო ება, იგი არ ასა იმ­ედო პი როვ ნე ბად მი იჩ ნი ეს. სა ბო ლო ოდ კი აიძ ულ ეს და ეტ ოვ ებ ინა სამ შობ ლო. ალ ფონ­სის სამ შობ ლო დან გამ გზავ რე ბის ამ ბავ მა ქარ თვე ლი ხალ ხი და ამ წუხ რა: “რო დე საც თბი ლის ში გა ნის მა ალ ფონ სი გა და დი სო, მა­

შინ მთე ლი თფი ლი სის ქარ თვე ლო ბა გუ ლის წყრო მით აღ ივ სო და აღ არ იც ოდ ნენ მწუ ხა­რე ბით, რა ეთ ქვათ და ალ ფონ სი სათ ვის რო­გო რი თა ნაგ რძნო ბა გა ეცხა დე ბი ნათ”.

სამ შობ ლო დან გა­ძე ვე ბუ ლი ალ ფონს ხი თა რიშ ვი ლი 1890 წელს კვლავ კონ სტან­ტი ნე პოლ ში — ფე­რი ქო ის მო ნას ტერ ში დაბ რუნ და. სტე ფა ნე გი ორ გა ძის შემ დეგ იგი 1898­1905 წლებ­ში იყო თა ვი სი მას­წავ ლებ ლის მი ერ და­ფუძ ნე ბუ ლი ქარ თველ მა მა თა სა ვა ნის წი ნამ­

ძღვა რი და მი სი გზის გამ გრძე ლე ბე ლი. რო­გორც მო ძი ებ ული მა სა ლე ბი დან ირ კვე ვა, კონ სტან ტი ნე პო ლის ქარ თველ მა მა თა სა­ვა ნე ში ალ ფონს ხი თა რიშ ვილს სე რი ოზ ული პრობ ლე მე ბი დახ ვედ რია. იგი 1899 წელს მი ხე ილ თა მა რაშ ვილს სწერ და: “მე ვერ წარ მო ვიდ გენ დი, რომ ეს სახ ლი ასე გლა ხა-კი დამ ხვდე ბო და და პად რე სტე ფა ნე მარ-ტო თა ვი სი თა ვის თვის მზრუნ ვე ლი, ხო ლო შორს საქ მე თა შინ ამ ნა ირი და უხ ვი იქ ნე-ბო და”. იგი მი ხე ილ თა მა რაშ ვილს სთხოვ და, რომ ჩა სუ ლი ყო სტამ ბოლ ში, რა თა ერ თად შე ედ გი ნათ “რი გი ანი გეგ მა” — “მო ნას ტრის მარ თვის პლა ნი”.

უნ და აღ ინ იშ ნოს, რომ ალ ფონს ხი თა­რიშ ვილ მა სა ვა ნის წი ნამ ძღვრო ბის პე რი­ოდ ში მო ახ დი ნა მო ნას ტრის აღ დგე ნა და შემ კო ბა, რაც 150 000 ყუ რუ ში და უჯ და. “აგ ერ ახ ლა ვას რუ ლებ ეკ ლე სი ის შე ნო-ბას, რო მე ლიც არ ის შე სა ნიშ ნა ვი და ყვე ლა პატ რი ოტ ულ ის ტო რი ებ ის ნი მუ შე ბი თაც შემ კუ ლი. მთა ვარ ტრა პეზ ზედ ვსვამ ორ ძეგ ლსა წმ. ან დრია მო ცი ქუ ლი სა და წმ. ნი-ნოსი, ზედ გა მო ხა ტუ ლი აქ ვს სა ქარ თვე ლოს ღერ ბი და ლურ დის ტრა პეზს ქვეშ აწ ერია ქარ თულ მხედ რუ ლი ასო ებ ითა: “მა რი ამ ღვთის მშო ბე ლო, სა ქარ თვე ლოს მო ცი ქუ ლო მე ოხ ჰყვენ ჩვენ ცოდ ვილ თა ქარ თველ თა.”

ალ ფონს ხი თა რიშ ვი ლის ამ მხრივ გა წე ულ შრო მა ზე სა ინ ტე რე სო ცნო ბე ბია და ცუ ლი მი სი მო წა ფის მარ კოზ ხი თა რიშ ვი ლის მი­ერ 1901 წელს ახ ალ ცი ხე ში გა მოგ ზავ ნილ ერთ­ერთ წე რილ ში: “ყვე ლა აქ მყოფ ნი კარ­გად არი ან და ყვე ლა საქ მე კარ გად მი დის... მგო ნებს რომ კი დე ვაც იც ით რომ ახ ლა უმ­ფრო სად არ ის ყ.პ. დ. მ. ალ ფონს ხი თა რო ვი. წი ნან დე ლი ეკ ლე სი ის ად გი ლას გა აშ ენ ეს ერ თი ლა მა ზი ეკ ლე სია და ეკ ლე სი ის წინ გა აკ ეთ ეს ერ თი პა ტა რა ბა ღი, დე ბის ბა ღის

დაწყო ბის თა ვი დამ ვიდ რე ქუ ჩის ბო ლომ­დის, მო ნას ტერს ოთხი მეტ რის სი მაღ ლე კე დე ლი არ ტყია. რაც შე ეხ ება ში ნა ურ ობ ას სუყ ვე ლა კარ გათ მი დის.”

ალ ფონს ხი თა რიშ ვი ლი ფე რი ქო ის სა ვა­ნის წი ნამ ძღვრად ყოფ ნის პე რი ოდ ში ცდი­ლობ და სა ვა ნის გაძ ლი ერ ება­და წი ნა ურ ებ­ას. მან, რო გორც ჩანს, გან სა კუთ რე ბუ ლი ყუ რადღე ბა მოს წავ ლე თა გან სწავ ლუ ლო­ბა სა და მათ პატ რი ოტ ულ პი როვ ნე ბე ბად აღ ზრდას მი აქ ცია. ამ მიზ ნის მი საღ წე ვად ევ რო პა ში სას წავ ლებ ლად გაგ ზავ ნა რვა მო­წა ფე. 1911 წელს გა ზე თი “სა ხალ ხო გა ზე­თი” წერ და: “წირ ვა ზე იქ ად აგა ახ ალ გაზ რდა მღვდელ მა პი ომ (პიო ბა ლი ძე­ბა ლი აშ ვი ლი — ნ.ყ.) ერ თმა იმ რვა თა გან მა, რო მელ ნიც გა უწ ვრთნია მა მუ ლის სიყ ვა რულ ში პატრ ალ ფონ სს, ძვე ლად საყ ვა რე ლი ძეს და შემ­დეგ ხი თა რო ვად გარ დაქ მნულს.” იგ ივ ეს ას აბ უთ ებს მარ კოზ ხი თა რიშ ვი ლიც. მის წე რილ ში ვკითხუ ლობთ: “ჩვენ მოს წავ ლე ნი ვართ აქ რვა ნი, და ორი წე ლი წა დი რაც რომ ჩვენ მა უმ ფროს მა სას წავ ლე ლად წმინ და ალი ოზ ის პა ტა რა სე მი ნა რი აში მიგ ვცა და იმ ედი გვაქ ვს რომ ორ წე ლი წად ში და ვას რუ­ლებთ პა ტა რა სე მი ნა რი ასა ამ წლი ან ათ.”

ალ ფონ სი თავ და უზ ოგ ავ ად ცდი ლობ­და ვაჟ თა სას წავ ლებ ლის გაძ ლი ერ ებ ას და ხელ მძღვა ნელ საც სა გულ და გუ ლოდ არ ჩევ­და. ას ეთი მოძ ღვარი კი მა მა ან დრია წი ნამ­ძღვრიშ ვი ლი ჰყავ და. სტამ ბო ლის ქარ თველ მა მა თა სა ვა ნის მა სა ლებ ში ვკითხუ ლობთ: “პატ რი ან დრია წი ნამ ძღვრიშ ვი ლი მა მა ალ­ფონს ხი თა რიშ ვილს და უნ იშ ნავს 1893 წლის 16 იან ვარს წმ. იოს ებ ის სკო ლა ში პა პაზ ქუ­ოფ რუ ში ვაჟ თა (მა მა თა) სკო ლის დი რექ ტო­რად”.

რო გორც მა მა ალ ფონ სის მო წა ფე თა წე­რი ლე ბი დან ჩანს, იგი დი დი სიყ ვა რუ ლით ეპყრო ბო და და ზრუ ნავ და მათ ზე, თა ვის შვი ლე ბად მი იჩ ნევ და. მას რვა მო წა ფე ჰყავ­და. იმ ის ათ ვის, რომ შე სა ფე რი სი გა ნათ ლე­ბა მი ეცა მათ თვის, ის ინი კა პუ ჩი ნებს მი აბ­არა. რო ცა კა პუ ჩი ნებ მა შემ დგომ უარი გა­ნუცხა დეს, სხვა დას ხვა მი ზეზ თა გა მო, მა მა ალ ფონ სს ის ღა დარ ჩე ნო და, რომ ფე რი ქო­იში დაეარსებინა სას წავ ლე ბე ლი. ამ იტ ომ გა დაწყვი ტა, რომ დრო ებ ით მას წავ ლებ ლად მო ეწ ვია რომ ში მყო ფი მი ხე ილ თა მა რაშ ვი­ლი: “მო დი სწავ ლა გა ნაგ რძო ბი ნე ჩემს შვი­ლებ სო ვიდ რემ დის მო ვა ხერ ხებთ რო გორ მე მა ღალ სას წავ ლე ბელ ში მათ მი ბა რე ბას. თან მო იტ ანე შე ნი დო კუ მენ ტე ბი და აქ შე საძ ლი­სად და აწყე, ხო ლო შემ დეგ ჩემს პა ტი ოს ან სიტყვას გაძ ლევ: კვლავ დი დის დი დე ბით გა გის ტუმ რებ რომ შიო”, — წერ და ალი ოზ ბათ მა ნაშ ვი ლი ივ ანე გვა რა მა ძეს.

ალ ფონს ხი თა რიშ ვი ლი, რო გორც ჩანს, გან სა კუთ რე ბით აფ ას ებ და მი ხე ილ თა მა­რაშ ვილს. მას კარ გად იც ნობ და, რად გან მი ხე ილ თა მა რაშ ვი ლი თბი ლის ში მას თან ცხოვ რობ და. ალ ფონ სი თა ვის შემ ცვლე ლად სწო რედ თა მა რაშ ვილს მი იჩ ნევ და. ამ იტ ომ სწერ და: “ჩა მო დი, მი გი ღებ კარ გად. მობ­რძან დი შენს მო ნას ტერ ში. რად გან მარ ტო შენ ზედ მაქ ვს იმ ედი, რომ ჩემს მო ხუ ცე ბუ­ლო ბა ში მი ნუ გე შებ და ჩემს შემ დგო მაც მი­იღ ებ წი ნამ ძღო ლო ბა სა და ააყ ვა ვებ ამა გვა­რი სა უკ ვდა ვე ბა სა გა ნათ ლე ბის წყა რო სა.” სამ წუ ხა როდ, მ. თა მა რაშ ვილ მა ვერ მი იღო უფ რო სი მე გობ რი სა და მოძ ღვა რის თხოვ ნა, რამ დე ნა დაც, ამ დრო ის ათ ვის, იგი ევ რო პის არ ქი ვებ სა და წიგ ნთსა ცა ვებ ში სა ქარ თვე­ლო ზე უნ იკ ალ ური მა სა ლე ბის მო ძი ებ ით იყო და კა ვე ბუ ლი.

ალ ფონს ხი თა რიშ­ვილს ყუ რადღე ბის

ალფონს ხითარიშვილისტამ ბო ლის ქარ თველ მა მა თა სა ვა ნის წი ნამ ძღვა რი (1898-1905წ.წ.)

2011 წელი, იანვარი 9ლიტერატურული მესხეთი

მიღ მა არ და უტ ოვ ებია სა ვა ნე ში სტამ ბის მუ­შა ობ ისა და წიგ ნე ბის

ბეჭ დვის საქ მე, რი თაც და ინ ტე რე სე ბულ­ნი იყ ვნენ და ყო ველ თვის გან სა კუთ რე ბულ მნიშ ვნე ლო ბას ან იჭ ებ დნენ იქ მოღ ვა წე მა­მე ბი. იგი 1899 წელს მი ხე ილ თა მა რაშ ვილს სწერ და: “უეჭ ვე ლი არ ის გე სი ამ ოვ ნე ბათ შემ დე გი: პ. ან დრი ას მონ თო ბან ში ყოფ ნის დროს შე მოს წი რა მო ნას ტერს ერ თმა ფრან­

ცუ ზის დე და კაც მან კარ გი ახ ალი სის ტე მა ტი პოგ რა ფი ისა და პ. სტე ფა ნე რა ჩა ვი და მონ თო ბან ში, უნ დო და გა ეყ იდა. მე სას წრა­ფოდ მივ წე რე, რომ აქ გა მო ეგ ზავ ნა და ახ ლა აქ ვა მარ თვი ნებ, რომ მო ნას ტერს ჰქონ დეს ერ თი კარ გი ინ სტრუ მენ ტი გა მო სა ცე მად გვა რის სა სარ გებ ლო წიგ ნე ბი სა.” ალ ფონს ხი თა რიშ ვილ მა სტამ ბო ლის მა მა თა სა ვა ნის სტამ ბა ში ახ ალი სა ბეჭ დი მან ქა ნის შე ტა ნით კი დევ უფ რო შე უწყო ხე ლი ქარ თუ ლი წიგ­ნე ბის ბეჭ დვის საქ მეს. მან, სა ერ თოდ, თა­ვი სი მოღ ვა წე ობ ით და ას აბ უთა, რომ იყო ღირ სე ული მო წა ფე და მიმ დე ვა რი თა ვი სი მოძ ღვა რი სა და მას წავ ლებ ლის პეტ რე ხა­რის ჭი რაშ ვი ლი სა.

უნ და აღ ინ იშ ნოს ის იც, რომ ალ ფონს ხი­თა რიშ ვი ლი, რო გორც სტამ ბო ლის სა ვა ნის წი ნამ ძღვა რი, დიდ მზრუნ ვე ლო ბას იჩ ენ და მონ თო ბა ნის სა ვა ნის მი მართ. რამ დე ნა დაც ეს სა ვა ნეც მა მა პეტ რე ხა რის ჭი რაშ ვი ლის მი ერ იყო და არ სე ბუ ლი და ერ თგვა რად მათ დაქ ვემ დე ბა რე ბა ში იმ ყო ფე ბო და. 1901 წელს, რო დე საც მონ თო ბა ნის სა ვა ნეს გარ­კვე ული პრობ ლე მე ბი შე ექ მნა, მან ამ სა ვა­ნის შე ნარ ჩუ ნე ბის თხოვ ნით მი მარ თა საფ­რან გე თის ელ ჩს კონ სტან ტი ნო პოლ ში. ამ ას­თა ნა ვე, ელ ჩი რომ და ერ წმუ ნე ბი ნა სა ვა ნის ფუნ ქცი ონ ირ ებ ის აუც ილ ებ ლო ბა ში, დე ტა­ლუ რად გა ნუ მარ ტა სა ვა ნის და არ სე ბი სა და არ სე ბო ბის მიზ ნე ბი: “თქვენ მა ბრწყინ ვა ლე­ბამ კარ გად იც ის, რომ ჩვე ნი კონ გრე გა ცია მხო ლოდ კავ კა სი ელი ქარ თვე ლე ბი სა გან შედ გე ბა და ჩვე ნი და არ სე ბის დღი დან, 1861 წლი დან, საფ რან გე თის მფარ ვე ლო ბის ქვე­შაა. ჩვე ნი მი ზა ნია ფრან გუ ლი ენ ის პრო პა­გან და აღ მო სავ ლეთ ში და გან სა კუთ რე ბით, სა ქარ თვე ლო ში, ჩვენს ქვე ყა ნა ში, ას ევე რუ­სე თის მხა რე ში, რა თა ამ ქვე ყა ნა ში შე ნარ­ჩუნ დეს კა თო ლი კუ რი რწმე ნა ყო ველ გვა რი პრო ზე ლი ტიზ მის გა რე შე.

ჩვე ნი ახ ალ გაზ რდე ბი სათ ვის ფრან გუ ლი ენ ის კარ გად და სა უფ ლებ ლად (შემ დგომ კი თა ნა მე მა მუ ლე ებ ის ათ ვის სას წავ ლებ ლად) სა ჭი რო გახ და საფ რან გეთ ში სას წავ ლო სახ­ლის გახ სნა, რა თა მათ ად გილ ზე შე ის წავ­ლონ ფრან გუ ლი ცი ვი ლი ზა ცია პირ ველ წყა­რო დან. სწო რედ ეს გა აკ ეთა ჩვე ნი სა ვა ნის და მა არ სე ბელ მა მა მა პეტ რე ხა რის ჭი რაშ­ვილ მა. სა ქარ თვე ლოს უყ ვარს საფ რან გე თი გულ წრფე ლი სიყ ვა რუ ლით და ეს სიყ ვა რუ­ლი მან (პეტ რემ) ჩვენც ჩაგ ვი ნერ გა.

საფ რან გე თის სა გა რეო საქ მე თა მი ნის­ტრის, მი სი უბ რწყინ ვა ლე სო ბის (ჰერ ცო გი ლე კა ზე სის) ნე ბარ თვით, ჩვენ შე ვი ძი ნეთ 1874 წელს პა ტა რა ნა გე ბო ბა მონ ტო ბან ში (ტარ ნი და გა რო ნი), რა თა აქ თორ მე ტი ოდე ქარ თველ სტუ დენ ტს ბი ნა და ედო”. მა მა ალ ფონ სი საფ რან გე თის ელ ჩს კონ სტან ტი­ნე პოლ ში მო ახ სე ნებ და, რომ მონ თო ბან ში სას წავ ლებ ლად მივ ლი ნე ბუ ლი ქარ თვე ლი ახ ალ გაზ რდე ბი ად გილ ზე სა ფუძ ვლი ან ად ეუფ ლე ბოდ ნენ ფრან გულ ენ ას, ეც ნო ბოდ­ნენ ფრან გი ხალ ხის კულ ტუ რას, იღ ებ დნენ თე ოლ ოგი ურ ცოდ ნას. ამ ის შემ დგომ კი ბრუნ დე ბოდ ნენ სამ შობ ლო ში და ქარ თვე­ლი მრევ ლის სამ სა ხურ ში დგე ბოდ ნენ. ის ინი ას წავ ლიდ ნენ და, ამ ას თა ნა ვე, პრო პა გან და­საც უწ ევ დნენ ფრან გულ ენ ას არ ამ არ ტო სა ქარ თვე ლო ში, არ ამ ედ რუ სე თის იმ პე რი ის სამ ხრეთ ნა წილ შიც.

უნ და აღ ინ იშ ნოს ის იც, რომ ალ ფონს ხი თა რიშ ვი ლი თა ვი სი ქა და გე ბით ას ევე სა­ხელ გან თქმუ ლი იყო სტამ ბო ლის ქარ თველ კა თო ლი კე თა სა ვა ნე შიც. მის ქა და გე ბას ყო ველ თვის უამ რა ვი ხალ ხი ეს წრე ბო და გა­ნურ ჩევ ლად ერ ოვ ნე ბი სა და სარ წმუ ნე ობ­ისა. ივ ანე გვა რა მა ძი სად მი გა მოგ ზავ ნილ წე რილ ში ალი ოზ ბათ მა ნაშ ვი ლი წერ და:

“მა ის ის 24­ს ფე რიქოის ჩვენს მო ნას ტერ ში პრო ცე სი ონი იყო. იქ ად აგა მა მა ალ ფონ სმა, ხალ ხის სიმ რავ ლე ზე რა ღა ვთქვა: ჩვე ნი პა­ტა რა საყ და რი გა ჭე დი ლი იყო და გა რე თაც ორი ყა ნა სულ და ფა რუ ლი: ევ რო პე ლებს, თათ რებს, სომ ხებს, ყვე ლა თეს ლებს თა­ვი აქ მო ეყ არ ათ, კონ სტან ტი ნე პოლ ში რაც ქარ თვე ლე ბი იყ ვნენ ქარ თველ მო ნას ტრის დღე სას წა ულ ობ ას დი დის სი ამ ოვ ნე ბით და­ეს წნენ. თით ქმის ყვე ლა ნი ახ ალ ცი ხის მაზ­რი დან არი ან.”

1905 წელს დას რულ და ალ ფონს ხი თა­რიშ ვი ლის სტამ ბო ლის ქარ თველ მა მა თა სა ვა ნის წი ნამ ძღვრო ბა. შვიდ წლი ანი წი­ნამ ძღვრო ბის პე რი ოდ ში მის მი ერ გა ტა რე­ბუ ლი ღო ნის ძი ებ ებ ის სა ფუძ ველ ზე სა ვა ნე მნიშ ვნე ლოვ ნად გაძ ლი ერ და. მი სი უპ ირ­ვე ლე სი დამ სა ხუ რე ბა იყო რვა ღირ სე ული მო წა ფის აღ ზრდა და მათ თვის შე სა ფე რი სი გა ნათ ლე ბის მი ცე მა. სწო რედ ის ინი უძ ღვე­ბოდ ნენ შემ დგომ სა ვა ნეს. ამ ას თა ნა ვე, რო­გორც მი სი მო წა ფე ალი ოზ ბათ მა ნაშ ვი ლი გად მოგ ვცემს, მას აწ უხ ებ და ის გა რე მო ება, რომ სა ქარ თვე ლო დან სა ვა ნის მი მართ არ­ავ ინ იჩ ენ და მზრუნ ვე ლო ბას და მათ შო რის არ იყო ერ თი ან ობა. მი სი სტამ ბო ლი დან წას­ვლის შემ დეგ ალი ოზ ბათ მა ნაშ ვი ლი ივ ანე

გვა რა მა ძეს სწერ და: “ჩვე ნი წი ნან დე ლი უფ­რო სი პ. ალ ფონ სი, ღირ სად სახ სე ნე ბე ლი, და ნაღ ვლე ბით გვე უბ ნე ბო და: ამ დე ნი ხა ნია მო ნას ტე რი არ სე ბობს და ერ თი მცი რე დი დახ მა რე ბა სა ქარ თვე ლოს შვი ლი სა გან არ მოს ვლია და გა ნა მო ნას ტე რი ჩვენ თვის არ­ის თუ სა ქარ თვე ლოს შვი ლე ბი სათ ვის.”

ამ დროს მას გა ურ თულ და ჯან მრთე ლო­ბის მდგო მა რე ობა და მკურ ნა ლო ბის მიზ­ნით საფ რან გეთ ში — მონ თო ბან ში გა და იყ­ვა ნეს და იქ ვე და სახ ლდა ეგ ალ იტ ეს ქუ ჩა ზე, სა დაც მდე ბა რე ობ და ქარ თველ კა თო ლი­კე თა მო ნას ტე რი. რო გორც პიო ბა ლი ძი­სად მი გაგ ზავ ნი ლი ერთ­ერ თი წე რი ლი დან ვგე ბუ ლობთ, კონ სტან ტი ნო პო ლის და ტო­ვე ბა მას ავ ად მყო ფო ბის გა მო მო უხ და. იგი წას ვლის წინ შეგ ნე ბუ ლად არ დამ შვი დო­ბე ბია თა ვის აღ ზრდილ მო წა ფე ებს: “ჩემს წა მოს ვლის დროს ვერ გა მო გემ შვი დო ბეთ თქვენ ყო ველ თა: რო გორც მკურ ნალ თა და­ამ ტკი ცეს, მე ვპო ვე კონ სტან ტი ნე პოლ შიდ ილ ატ ატია ღარ დის, რო მელ საც შე უდ გა სიკ­ვდი ლი და უკ ეთუ თქვენ თან დამ შვი დო ბე ბა უვ არ ყა ვი, ამ ივ არ დე ბო და გუ ლის კან კა ლი, რად გან თქვენ ყვე ლა ნი მიყ ვარ ხართ.” ალ­ფონ სი ეპ ის კო პო სის რჩე ვით გა ემ გზავ რა ქა ლაქ ვიშ ში ბუ ნებ რივ წყლებ ზე სამ კურ­ნა ლოდ. იმ ედი ჰქონ და, რომ ცო ტა თი მა­ინც გაიუმჯობესებდა ჯან მრთე ლო ბას და შეს ძლებ და ღვთის მსა ხუ რე ბის გაგ რძე ლე­ბას. საზღვარ გა რეთ ყოფ ნის პე რი ოდ ში მას ურ თი ერ თთა ნამ შრომ ლო ბა არ შე უწყვე ტია თა ნა მე მა მუ ლე ებ თან. კერ ძოდ, მი მო წერა ჰქონ და ივ ანე გვა რა მა ძეს თან. ის ინი ხომ აბ ატი პეტ რე ხა რის ჭი რაშ ვი ლის პირ ვე ლი მო წა ფე ები იყ ვნენ და ერ თად უწ ევ დათ პირ­

ვე ლი ნა ბი ჯე ბის გა დად გმა და ფე რი ქო ის მო ნას ტრის მშე ნებ ლო ბაც. ალ ფონ სის მი ერ გაგ ზავ ნი ლი წე რი ლე ბი ინ ახ ება სამ ცხე­ჯა­ვა ხე თის ის ტო რი ულ მუ ზე უმ ში. სა იდ ან აც ჩანს, რომ გარ და თა ნამ შრომ ლო ბი სა,ჰქონ­დათ ახ ლო მე გობ რუ ლი ურ თი ერ თო ბაც ერთ­ერთ წე რილ ში იგი ივ ანე გვა რა მა ძეს სთხოვ და: “ამ წე რილ თან ერ თად დე ბუ ლი წე რი ლიც გთხოვთ გა უგ ზავ ნოთ ხი ზა ბავ რა­სა ში ნა”(ეს იყო წე რი ლი ძმის შვი ლი სათ ვის). ალ ფონ სის წე რი ლე ბი დან ჩანს, რომ იგი

კარ გად ხე დავ და ივ ანე გვა რა მა ძის თავ გან­წი რულ მოღ ვა წე ობ ას თა ნა მე მა მუ ლე თათ­ვის. რო გორც ჩანს ორ ივე ერ თობ ლი ვად ეწე ოდ ნენ მოღ ვა წე ობ ას ქარ თველ კა თო­ლი კე თა ლა თი ნურ ტი ბი კონ ზე გა დაყ ვა ნი­სათ ვის. “რაც შე ეხ ება ახ ალ ცი ხის და მის თა მაზ რა თა ში ნა წმ. სარ წმუ ნე ობ ის დაც ვი სათ­ვის, თა ნახ მად თქვე ნი აზ რი სა, წა რუდ გი ნე საკ მა ოდ ვრცე ლი რა პორ ტი რომ შიდ კარ დი­ნალ სა და შე იძ ლე ბა მოკ ლე დრო შიდ პი რა­დად ვე ლა პა რა კო და იმ ედ იც მა ქუს დი დი, რომ რო მი იხ მა რებს ყო ველ სა ღო ნის ძი ებ­ასა სა ქარ თვე ლო შიდ სომ ხის ეპ ის კო პო ზის ნაც ვლად ლა ტი ნის ტი ბი კო ნის მქო ნე და ად გი ლობ რი ვი ენ ებ ის მცოდ ნე პი რის და ნიშ­ვნი სათ ვის.” მა თი მი მო წე რა გვაძ ლევს იმ ის

სა შუ ალ ებ ას ვი ფიქ როთ, რომ ალ ფონ სი ივ­ანე გვა რა მა ძეს ხში რად ეკ ითხე ბო და აზ რს სხვა დას ხვა სა კითხზე და იზი არ ებ და კი დეც მას: “თუმ ცა მსურ და მრა ვალ თა სა გან თა ზე და ლა პა რა კი და რჩე ვის კითხვა, გარ ნა აწ დრო ება ნე ბას არ მაძ ლევს... მხო ლოდ გე ვედ რე ბით, ინ ებ ოთ შრო მა და შე წუ ხე ბა და ხში რად მომ წე როთ თქვენ ნი გო ნი ერ ნი რჩე ვა ნი და აზ რნი, რო მელ ნიც მე მომ ცე მენ დიდს შემ წე ობ ასა.”

ალ ფონს ხი თა რიშ ვი ლის მოღ ვა წე ობა მონ თო ბან ში დიდ ხანს არ გაგ რძე ლე ბუ ლა. იგი გუ ლით იყო და ავ ად ებ ული და 1909 წლის 24 მარ ტს გარ და იც ვა ლა იგი დი დი პა ტი ვით დაკ რძა ლეს მონ თო ბან ში — კლე­რი კალ თა საძ ვა ლე ში. მი უხ ედ ავ ად იმ ისა, რომ დიდ ხანს არ უმ ოღ ვაწ ნია მონ თო ბან­ში, ფრან გებს ძა ლი ან ჰყვა რე ბი ათ და მას სიყ ვა რუ ლით “თეთ რწვე რა მა მა ოს” ეძ ახ­დნენ. მის შე სა ხებ წერ დნენ: “დი დი, ძლი­ერი, კუთხო ვა ნი სა ხის ნაკ ვთე ბით, ლა მა ზი თეთ რი წვე რით მა მა ალ ფონ სი ნამ დვი ლად ტი პი ური გან სა ხი ერ ება იყო იმ ლა მა ზი და ძლი ერი ჯი შის, რო მე ლიც გე ოგ რა ფი ულ­ად ცხოვ რობს სა ქარ თვე ლო ში.” მი სი სა ხით უდ იდ ესი და ნაკ ლი სი გა ნი ცა დეს ქარ თველ­მა კა თო ლი კე ებ მა და, სა ერ თოდ, ქარ თველ­მა ერ მა. ჟურ ნალ “მონ თო ბა ნის დი ოც ეზ­ის” კა თო ლი კუ რი ბი ულ ეტ ინ ის 1909 წლის ნო მერ ში მო თავ სე ბულ სტა ტი აში — “მა მა ხი თა რო ვი” კა ნო ნი კი ან რი კა ლია მის შე სა­ხებ წერ და: “იგი პეტ რე ხა რის ჭი რაშ ვი ლის უს აყ ვარ ლე სი მო წა ფე და კონ სტან ტი ნო­პო ლის ქარ თველ კა თო ლი კე თა კონ გრე გა­ცი ის წი ნამ ძღვა რი ყო ფი ლა. იგი მოღ ვა წე­ობ და თბი ლის ში, ტა გან როგ ში, ოდ ეს აში,

მღვდლად მსა ხუ რობ და რუ სულ არ მი აშ იც და და ჯილ დო ებ ული იქ ნა წმინ და ან ასა და წმინ და სტა ნის ლა ვის ორ დე ნე ბით.” ავ ტო რი მი უთ ით ებ და, რომ მა მა ალ ფონ სი ყო ფი ლა მე ტად ენ ერ გი ული, ძალ ზედ გა ნათ ლე ბუ ლი და მრა ვალ ენ აზ ედ მო სა უბ რე: რუ სუ ლად, ფრან გუ ლად, იტ ალი ურ ად, თურ ქუ ლად, გერ მა ნუ ლად.

მა მა ალ ფონ სის მოღ ვა წე ობა ას ევე ვრცლად გა შუქ და “პა რუ ას ალ ის ბი ულ ეტ­ინ ში”. მას, რო გორც პი როვ ნე ბას და სა სუ­ლი ერო პირს, უმ აღ ლე სი შე ფა სე ბა მის ცეს: “ოთხი წლის გან მავ ლო ბა ში, რაც ის ჩვენს შო რის ცხოვ რობ და, მას ვიც ნობ დით ყო­ველ თვის, რო გორც უბ რა ლოს და კე თილ­შო ბილს. მარ თლაც მას ზე წერ დნენ: “მას კე­თილ შო ბი ლე ბით აღ ვსი ლი ბუ ნე ბა ჰქონ და, მაგ რამ ზო გი ერთ მო მენ ტში, კავ კა სი ური მთის სი უხ ეშე და სიმ კაც რე მჟღავ ნდე ბო და მას ში.” ეს მა შინ ხდე ბო და, რო ცა რე ლი გი ას დევ ნიდ ნენ და მა შინ ის გა მო ხა ტავ და მო წი­წე ბულ აღ შფო თე ბას, რო მელ საც გა ბე დუ­ლად გა მოთ ქვამ და იმ ათ წი ნა შე, ვინც მის ქვე ყა ნა ში ან სხვა გან თავს ირ ცხვენ და.”

მა მა ალ ფონ სის სი ცოცხლის ბო ლო დღე ებ ის მოწ მე იყო პავ ლე დვა ლი, რო მე­ლიც ძა ლი ან უყ ვარ და და შვი ლად მი აჩ ნდა. თე ბერ ვლის ბო ლო დღე ებ ში მი სი ჯან მრთე­ლო ბის მდგო მა რე ობა გაუარესდა, მუდ მი­ვად ეხ უთ ებ ოდა სუ ლი და იძ ულ ებ ული იყო დღე ები და ღა მე ები სკამ ზე მჯდომს უძ ილ­ოდ გა ეტ არ ებ ინა. ეპ ის კო პოს მა და ექ იმ მა მას ზე მზრუნ ვე ლო ბა არ და იშ ურ ეს, მაგ რამ ტკი ვი ლის შე ჩე რე ბა შე უძ ლე ბე ლი გახ და..... სიკ ვდი ლის წინ მან თქვა უკ ან ას კნე ლი აღ­სა რე ბა და მი იღო ზი არ ება. სკამ ზე მჯდომ მა თა ვი სი ერ თგუ ლი ად ამი ან ის პავ ლე დვა ლის მხრებ ზე და ლია სუ ლი.

2003 წელს სა ქარ თვე ლო დან საფ რან­გეთ ში მივ ლი ნე ბულ მა ქარ თველ მა მეც­ნი ერ მა მა ნა ნა ჯა ვა ხიშ ვილ მა ფრან გულ წყა რო ებ ში მო იძია სა ინ ტე რე სო ცნო ბე ბი ალ ფონს ხი თა რიშ ვი ლის შე სა ხებ. კერ ძოდ, ზე მოთ და სა ხე ლე ბულ ჟურ ნალ ში მი აკ ვლია მის ნეკ რო ლოგს. ქარ თვე ლი მღვდე ლი დი დი პა ტი ვით და უკ რძა ლავთ, წე სი აუგ ეს იოანე ნათ ლის მცემ ლის ეკ ლე სი აში. ამ მოვ ლე ნას ეს წრე ბო და მონ თო ბა ნის ეპ ის კო პო სი კა­პი ტუ ლოს მრა ვალ რიცხო ვან წევ რებ თან, მღვდლებ თან და ქა ლა ქის სა სუ ლი ერო წო­დე ბას თან ერ თად. “დაკ რძალ ვა სა ზე იმო და ღირ სე ული იყო, რო მელ საც ხელ მძღვა ნე­ლობ და ბა ტო ნი ეპ ის კო პო სი გა რე მო ცუ ლი სა კა თედ რო ტაძ რის და ქა ლა ქის მღვდლე­ბით, დი დი რიცხვი ქუ რუ მე ბი თა და სა სუ­ლი ერო პი რე ბით.... ცე რე მო ნი ის შემ დეგ, სა პა ტივ სა ცე მო ნეშ ტი წა ას ვე ნეს გა სას ვე­ნე ბელ ველ ზე მღვდელ თა დი დი კორ ტე ჟის, რე ლი გი ური პი რე ბის, მე გობ რე ბის, მა მა ოს და კარ გვით დამ წუხ რე ბუ ლი ყვე ლა პი რის თან ხლე ბით..... და ის ახ ლა გა ნის ვე ნებს აკ­ლდა მა ში და ცუ ლი მონ თო ბა ნის სამ ღვდე­ლო ებ ის მი ერ, და ის ელ ოდ ება აღ დგო მას. “ნე ტარ მას, ვინც კვდე ბა უფ ლი სათ ვის”, — ვკითხუ ლობთ პა რუ ას ალ ის ბი ულ ეტ ინ ში.

2009 წლის ზაფხულ ში სტამ ბო ლის მამ ათა სა ვა ნე ში და ცულ ხელ ნა წე რებ­ზე მუ შა ობ ის ას მო ვი ძი ეთ მა მა ალ ფონ სის გარ დაც ვა ლე ბის მოწ მო ბა, რო მე ლიც დამ­ზა დე ბუ ლია ქ. მონ თო ბან ში. მოწ მო ბა ში ვკითხუ ლობთ: “კონ სტან ტი ნე პო ლის ფე-რი ქო ის ქარ თველ მა მა თა კონ გრე გა ცი ის წარ მო მად გე ნე ლი მა მა ალ ფონს ხი თა რიშ ვი-ლი — რუ სუ ლი არ მი ის ყო ფი ლი გე ნე რა ლი, წმინ და ან ას და წმინ და სტა ნის ლა ვის II ხა-რის ხის ორ დე ნის მფლო ბე ლი — გარ და იც-ვა ლა 1909 წლის 24 მარ ტს მონ თო ბან ში, 70 წლის ას აკ ში, დაკ რძა ლუ ლია წმინ და მა რი-ამ ის ეკ ლე სი აში.” (მოწ მო ბის ას ლი ინ ახ ება სამ ცხე­ჯა ვა ხე თის ის ტო რი ული მუ ზე უმ ის ხელ ნა წერ თა ფონ დში).

ალ ფონს ხი თა რიშ ვილ მა თა ვი სი მოღ ვა­წე ობ ით სი ცოცხლე ში ვე და იმ სა ხუ რა თა ნა­მე მა მუ ლე თა სიყ ვა რუ ლი და პა ტი ვის ცე მა. ზა ქა რია ჭი ჭი ნა ძემ ნაშ რომ ში: “ქარ თველ კა თო ლი კე თა მოღ ვა წე ნი და მეს ხეთ­ჯა­ვა ხე თის ცნო ბე ბი,” მო ათ ავ სა ვრცე ლი ინ­ფორ მა ცია მის შე სა ხებ, უმ აღ ლე სი შე ფა სე­ბა მის ცა რო გორც მოღ ვა წეს და პი როვ ნე­ბას: “პატ რი ალ ფონ სი ხი ზა ბავ რის მკვიდ­რთა გა ნი გახ ლავ სთ... რომს და ვე ნე ცი ას გაზ რდი ლა, დრო ის კვა ლად წარ ჩი ნე ბუ ლი მოძ ღვა რია, წრფე ლი ქარ თვე ლი, მა მუ ლის შვი ლი, სა ქარ თვე ლოს მოყ ვა რე. ქარ თვე ლი ერ ის ბედ ნი ერ ებ ისა და წარ მა ტე ბის მნატ­ვრე ლი... არ ის მწიგ ნო ბა რი პი რი სა ქარ თვე­ლოს ის ტო რი ის მოყ ვა რე.”

ალ ფონს ხი თა რიშ ვილ მა თა ვი სი მრა­ვალ მხრი ვი მოღ ვა წე ობ ით ნა თე ლი და წა­რუშ ლე ლი კვა ლი და ტო ვა. მად ლი ერი შთა­მო მავ ლო ბა არ ას ოდ ეს და ივ იწყებს მის სა­ხელს.

ნა ტო ყრუ აშ ვი ლი

ალფონს ხითარიშვილისტამ ბო ლის ქარ თველ მა მა თა სა ვა ნის წი ნამ ძღვა რი (1898-1905წწ.)

ლიტერატურული მესხეთი10 2011 წელი, იანვარი

სამეცნიერო ექსპედიცია ართვინის, არდაჰანის, ყარსისა და არზრუმის ვილაიეთებში (2003 წლის 15-29 აგვისტო)

მან ქა ნა ტრა სა ზე დავ ტო ვეთ და ავუ ყე ვით ბი ლიკს ხან ძ თის კენ. იგი სულ აღ მარ თებ ში მი­ი წევს, რომ ლის გა სავ ლე ლა დაც ეკ ლე სი ამ დე სჭირ დე ბა 50­55 წუ თი. (ამჟამად ხან ძ თის კენ სა მან ქა ნო გზა მი ე მარ თე ბა. შავ შე თი სა კენ მი მა ვალ მა უნ და გა და უხ ვიო ოპი ზი სა კენ. ამ უკა ნას კ ნელ თან არ მი სუ ლი ორ კი ლო მეტ რ ში ხან ძ თი სა კენ მი დის გზა. ნი ა და გი ქვი ში ა ნია და მოძ რა ვი, ამი ტომ ეს გზა საკ მა ოდ სა ში შია და ტუ რის ტებს არ ვურ ჩევთ მის გა მო ყე ნე­ბას — ავტ.)

ეკ ლე სია სო ფელ ფორ თას ერ თ ­ერთ მა ჰა­ლე ში (უბანში) დგას. მის გარ შე მო ძვე ლე ბურ სტილ ში ნა გე ბი ხის სახ ლე ბი ა. სო ფელ ში მის ვ­ლამ დე დგას ხან ძ თის სა მო ნას ტ რო კომ პ ლექ სის უძ ვე ლე სი, შე და რე ბით უხე შად და მუ შა ვე ბუ ლი სა პი რე ქვე ბით ნა გე ბი მცი რე დარ ბა ზუ ლი ეკ­ლე სი ა. მის ძირ ში გა მოყ ვა ნი ლია მთის ცი ვი წყა რო, რო მე ლიც ამო შე ნე ბუ ლია დი დი თლი­ლი ქვე ბით.

და ვათ ვა ლი ე რეთ ხან ძ თის დი დე ბუ ლი მო­ნას ტ რის ნაშ თე ბი. გა ო ცე ბას იწ ვევს ჩვე ნი წი ნაპ რე ბის შრო მის მოყ ვა რე ო ბა... მო ნას ტ­რის გარ შე მო, რო გორც აღ ვ ნიშ ნეთ, სოფ ლის მცხოვ რებ თა სახ ლე ბი ა, სულ 13 შე ნო ბა დავ­თ ვა ლეთ. მთა ვა რი ეკ ლე სი ის ახ ლოს, სამ ხ რეთ ­ და სავ ლე თის მხა რეს, მდე ბა რე ობს სამ რეკ ლო, რო მელ ზეც ის ტო რი უ ლი მნიშ ვ ნე ლო ბის სა მი წარ წე რაა შე მორ ჩე ნი ლი (ისინი 1904 წლის მოგ­ზა უ რო ბის დროს ნა ხა და აღ წე რა აკა დე მი კოს მა ნი კო მარ მა, ამი ტომ ახ ლა მათ ზე სა გან გე ბოდ აღარ შევ ჩერ დე ბით). ამ ჟა მად სამ რეკ ლოს ქვე­და სარ თულს შე შის შე სა ნა ხად იყე ნე ბენ.

ხან ძ თის მთა ვა რი ტა ძა რი უმ ძი მეს მდგო მა­რე ო ბა ში ა. მას შე მორ ჩე ნი ლი აქვს გუმ ბა თი, მაგ რამ იმ დე ნად და ზი ა ნე ბუ ლი ა, რომ დან გ რე­ვი სა გან აქამ დე ნამ დ ვი ლად ღვთის ძა ლა იფა­რავს. სა დი აკ ვ ნე და სამ კ ვეთ ლო ად გი ლობ რივ მო სახ ლე ო ბას თი ვის შე სა ნა ხად აქვს გა მო ყე­ნე ბუ ლი, ინ ტე რი ე რი გა დათხ რი ლია ოქ როს მა ძი ე ბელ თა მი ერ...

გა ვე სა უბ რეთ ერთ ად გი ლობ რივ გლეხს — ხა ლილ იოთს, რომ ლის სახ ლი ზედ ეკ ლე სი ა ზეა მიდ გ მუ ლი. შე სა ხე და ვად ტი პი უ რი ქარ თ ვე ლი ა, საკ მა ოდ ასა კო ვა ნი (65­70 წლი სა). ქარ თუ ლად ვერ ლა პა რა კობს, თუმ ცა სა უ ბარ ში ბევრ ქარ­თულ სიტყ ვას ხმა რობს, აქ ცენ ტიც ქარ თუ­ლი აქვს... მი სი თქმით, ბა ბუ ა მი სი ჩა მო ვი და ფორ თა ში სო ფელ ფე ტო ბა ნი დან (ეს სო ფე ლი არ ტა ნუ ჯის მხა რეს მდე ბა რე ობს); თა ვი სი წარ მო მავ ლო ბა აღარ ახ სოვს; ჩა მოგ ვით ვა ლა მთე ლი ამ მიმ დე ბა რე ტე რი ტო რი ე ბის ტო პო­ნი მი კა: ნუ კი­ საყ და რი, წყა როს თა ვი, ბერ თა, ოპი ზა, მაგ რამ თა ვი სი სოფ ლის სხვა სა ხე ლი, გარ და ფორ თა სი, მას არ გა უ გო ნია — სოფ ლის ძვე ლი სა ხე ლია ფორ თა, ახა ლი კი — ფი ნარ ლი (ფირნალი). მა ჰა ლეს, სა დაც ამ ჟა მად ვიმ ყო ფე­ბით, ჰქვია ფორ თას ბაღ ლა რი (ბაღები), ხო ლო სო ფელ ფორ თას ძი რი თა დი ნა წი ლი მდე ბა რე­ობს ზე მოთ, 3­4 კი ლო მეტ რ ში (ანუ ჩვენ რომ სა მან ქა ნო გზით მივ დი ო დით, იმ სო ფელ ზეა სა უ ბა რი); ხა ლილ მა იცის ერ თი გად მო ცე მა: ქვე მოთ დო დო ფალ ­ დე რე ში (ქართულად: დე­დოფ ლის ხევ ში) დევს ერ თი 50 ტო ნი ა ნი უც­ნა უ რი ფორ მის ქვა, მი სი ად გი ლი დან დაძ ვ რა ვე რას დ როს ვე რა ვინ შეძ ლო (ერთხელ დი ნა­მი ტი თაც უც დი ათ აფეთ ქე ბა, მაგ რამ ამა ოდ); მის თ ვის ცნო ბი ლი ა, რომ ეკ ლე სია ქარ თუ ლი ა.

ხა ლილ იოთი თა ვი სი მო წე უ ლი ძა ლი ან გემ რი ე ლი ყურ ძ ნით (ჯიშს უწო დებს თურ ვან­დას) გაგ ვი მას პინ ძ ლ და. საწ ნა ხე ლიც გვა ნა ხა. გვითხ რა, რომ ყურ ძენს წუ რა ვენ და ბა დაგს აკე თე ბენ; ბა და გი დან კი ჩურ ჩხე ლებს ამ ზა დე­ბენ... ვის ხე დით სამ რეკ ლოს წინ, შე ვამ ჩ ნი ეთ, რომ სამ რეკ ლოს კედ ლე ბი გა შა ვე ბუ ლი იყო და ვკითხეთ მი ზე ზი. ბა ტონ მა ხა ლილ მა გვი­პა სუ ხა, რომ რამ დენ ჯერ მე და ეწ ვა სახ ლი და კედ ლე ბი ამის გა მო შე ი ბუ რა შა ვა დო.

ხან ძ თა ში ოთხი სა ა თი დავ ყა ვით, რის შემ­დე გაც იმა ვე ბი ლი კით და ვეშ ვით ტრა სის კენ. მარ თა ლია ტო პო ნი მი შე მორ ჩე ნი ლი არა ა, მაგ რამ ჩვენ თით ქ მის დარ წ მუ ნე ბულ ნი ვართ, რომ სწო რედ ფორ თა უნ და იყოს სა ქარ თ ვე ლოს ის ტო რი ა ში ესო დენ სა ხელ გან თ ქ მუ ლი ხან ძ თის მო ნას ტე რი...

14 სა ათ სა და 50 წუთ ზე არ თ ვი ნი სა კენ გა­ვე მარ თეთ. იმ ახალ გა კე თე ბულ გზა ზე უნ და ავი დეთ. არ თ ვი ნის ასახ ვე ვამ დე 13 კი ლო მეტ­რი ა ნი მან ძი ლი 10 წუთ ში დავ ფა რეთ. ავუხ ვი ეთ. ეს ახა ლი გზა 8 კი ლო მეტ რის მან ძილ ზე სულ აღ მარ თ ­აღ მართ მი ი წევს. ავე დით უმაღ ლეს წერ ტი ლამ დე. ზე მო დან გა დავ ხე დეთ ჭო რო ხის ხე ო ბას და მის გვერ დით მი მა ვალ აწ უკ ვე გა­უქ მე ბულ სა ავ ტო მო ბი ლო ტრა სას, რო მე ლიც

რამ დე ნი მე წელ ში უნ და და იტ ბო როს. აქე დან კარ გად მოს ჩანს მშე ნე ბა რე დე რი ნე რის კაშ ხა­ლი... ამის შემ დეგ მიხ ვე ულ ­ მოხ ვე უ ლი გზით დაბ ლა, ჭო რო ხის ნა პი რე ბამ დე, ჩა მო ვე დით, ცენ ტ რა ლუ რი ტრა სი დან (რომელიც ბორ­ჩხის კენ მი ე მარ თე ბა) გა და ვუხ ვი ეთ მარ ცხ ნივ, გა და ვე დით ხიდ ზე, შემ დეგ კი ავუ ყე ვით გზას აღ მარ თებ ში, რად გან არ თ ვი ნი მთლი ა ნად ფერ­დობ ზეა შე ფე ნი ლი. იგი საკ მა ოდ მოზ რ დი ლი ქა ლა ქი ა. ზღვის დო ნი დან 550 მეტ რ ზე მდე ბა­რე ობს, მო სახ ლე ო ბის რა ო დე ნო ბა 21000 კაცს შე ად გენს (ქალაქის მცხოვ რებ თა 10% ქარ თ­ვე ლი ა, და ნარ ჩე ნი თურ ქი ან გა თურ ქე ბუ ლი ქარ თ ვე ლი. ის 10% ძი რი თა დად ბორ ჩხი დან, მურ ღუ ლი დან და იმერ ხე ვი დან ჩა მო სუ ლე­ბი ა). არ თ ვი ნის გა და სახ ვე ვი დან არ თ ვი ნამ დე 23 კი ლო მეტ რი ა.

არ თ ვინ ში ცო ტა ხა ნი დავ ყა ვით, მა ღა ზი ებ­ში ვე ძებ დით წიგ ნებს არ თ ვი ნის ვი ლა ი ე თის შე სა ხებ... 16 სა ათ სა და 50 წუთ ზე კვლავ გზას და ვა დე ქით, იმა ვეს, რომ ლი თაც არ თ ვინ ში მო­

ვე დით. ამ ჯე რად დო ლის ყა ნის ეკ ლე სი ის დათ­ვა ლი ე რე ბა გვსურს. ვი ცით, რომ მი სი ასახ ვე ვი არ თ ვი ნის გა და სახ ვე ვი დან არ თ ვი ნამ დე არ სე­ბულ 23 კი ლო მეტ რი ან მო ნაკ ვეთ ში უნ და იყოს. ნე ლა მივ დი ვართ, რა თა ფირ ნი ში არ გა მოგ ვე პა­როს, რო მელ ზეც ჰა მამ ლი ეწე რე ბა — ამ ჟა მად სო ფელ დო ლის ყა ნას სწო რედ ეს სა ხე ლი ჰქვია (ართვინისაკენ რომ მოვ დი ო დით რამ დე ნი მე სა ა თის წინ, მა შინ, სამ წუ ხა როდ, ჰა მამ ლის ასახ ვევს არ დავ კ ვირ ვე ბი ვართ).

გა ვი ა რეთ სო ფელ სალ ქიმ ლის (ძველი სა­ხე ლი: თოლ გო მი) და აჰ ლა თის (ძველი სა ხე­ლი: აგ ლა ხა) გა და სახ ვე ვე ბი. არ თ ვი ნი დან 20 კი ლო მეტ რ ში (ანუ თუ კი შავ შეთ ­არ ტა ნუ ჯის მხრი დან მო დი ხარ, მა შინ არ თ ვი ნის ასახ ვე ვი­დან 3 კი ლო მეტ რ ში), მარ ცხ ნივ არის სო ფელ ჰა მამ ლის გა და სახ ვე ვი (შესაბამისად, შავ შეთ ­არ ტა ნუ ჯის მხრი დან მო მა ვა ლი მოგ ზა უ რის თ­ვის მარ ჯ ვ ნივ). გა და სახ ვე ვი დან დო ლის ყა ნამ­დე, რო გორც იქ ვე მდგა რი აბ რა გვა უწყებს, 3 კი ლო მეტ რი ა. გა და ვუხ ვი ეთ. აღ მარ თ ­აღ მართ ვი ა რეთ გრუნ ტის გზით.

აი, უკ ვე დო ლის ყა ნა ში, X სა უ კუ ნის ქარ­თუ ლი ხუ როთ მოძღ ვ რუ ლი ძეგ ლის წინ ვიმ­ყო ფე ბით. ეკ ლე სი ა ში ჯერ კი დევ რამ დე ნი მე წლის წინ მე ჩე თი ფუნ ქ ცი ო ნი რებ და. შემ დეგ ახა ლი მე ჩე თი ააშე ნეს და, შე სა ბა მი სად, ტაძ­რი დან მე ჩე თი გა ი ტა ნეს. რო ცა დო ლის ყა ნა ში ავე დით, ეკ ლე სი ის კა რი და კე ტი ლი დაგ ვ ხ ვ და. ვი კითხეთ, თუ ვის უნ და ჰქო ნო და გა სა ღე­ბი. გა ირ კ ვა, რომ გა სა ღე ბი ჰქონ და სოფ ლის იმამს. იგი მა ლე მოვ ძებ ნეთ. გაგ ვი ღო კა რი. დო ლის ყა ნის იმა მი ენ გინ იითი, მი სი ვე თქმით, წარ მო შო ბით ოპი ზე ლი ქარ თ ვე ლი ა, რამ დე ნი­მე ქარ თუ ლი სიტყ ვაც იცის; გვე უბ ნე ბა, რომ მე ჩე თი ეკ ლე სი ი დან გა ი ტა ნეს 1998 წელს, რის შემ დე გაც ზო გი ერ თი დო ლის ყა ნე ლი ტაძ რის დან გ რე ვას აპი რებ და, მაგ რამ მას ამის უფ ლე ბა არ მი უ ცი ა; მწუ ხა რე ბით აღ ნიშ ნავს, რომ 9 თვის წინ ვი ღა ცამ მო ი პა რა დო ლის ყა ნის ეკ ლე სი ის სა ხელ გან თ ქ მუ ლი კედ ლის მზის სა ა თი... ახ ლა ჟან დარ მე რია იძი ებს საქ მეს...

დო ლის ყა ნა ჯვარ გუმ ბა თო ვა ნი ტი პის ტა­ძა რი ა. გუმ ბა თი შე მორ ჩე ნი ლი აქვს. იგი ტა ო­ კ ლარ ჯეთ ში არ სე ბუ ლი სხვა ეკ ლე სი ა­ მო ნას­ტ რე ბის სა ვა ლა ლო ფონ ზე შე და რე ბით უკეთ გა მო ი ყუ რე ბა, რად გა ნაც მას ში ჯერ კი დევ რამ­

დე ნი მე წლის წინ მე ჩე თი იყო გან თავ სე ბუ ლი. მაგ რამ მო მა ვალ ში რა ღა ეშ ვე ლე ბა? სხვა თა შო­რის, ჩვენ გან რომ ცო ტა მე ტი და ინ ტე რე სე ბა და ყუ რადღე ბა იყოს — რო გორც ხე ლი სუფ ლე ბის წარ მო მად გენ ლე ბი სა გან, ისე უბ რა ლო მო ქა ლა­ქე ე ბი სა გან... ერთ სა ი ლუს ტ რა ციო მა გა ლითს მო ვიყ ვანთ: ჩვენს ექ ს პე დი ცი ამ დე სა მი თვით ად რე, მა ის ში, თსუ ­ის ჯგუფ თან ერ თად ტა ო­ კ ლარ ჯეთ ში იმ ყო ფე ბო და ბონ დო, რო მელ მაც დო ლის ყა ნაც მო ი ნა ხუ ლა. მი სი თქმით, მა ის ში ეკ ლე სი ის ინ ტე რი ე რი ნა გა ვით იყო სავ სე. ახ ლა აგ ვის ტოა და ტა ძა რი დაწ კ რი ა ლე ბუ ლი ა. რა მოხ და ამ სა მი თვის გან მავ ლო ბა ში? რა მოხ და და ივ ლის ში დო ლის ყა ნა მო ი ნა ხუ ლა თურ ქე­თის რეს პუბ ლი კა ში მყოფ მა სა ქარ თ ვე ლოს პარ ლა მენ ტის თავ მ ჯ დო მა რემ, ქალ ბა ტონ მა ნი ნო ბურ ჯა ნა ძემ. ამ ვი ზი ტის თ ვის ტა ძა რი სა გან გე ბოდ და ა სუფ თა ვეს... ვი ზი ტი არა ო ფი­ცი ა ლურ ხა სი ათს ატა რებ და... იმა მი გვე უბ ნე ბა, რომ ჩვენ წელს დო ლის ყა ნა ში ჩა სუ ლი მე ოთხე ქარ თუ ლი ჯგუ ფი ვართ...

დო ლის ყა ნის ეკ ლე სი ის ინ ტე რი ე რი სა ინ ტე­რე სოა იმ თვალ საზ რი სით, რომ იგი ვერ ტი­კა ლურ ორ, ერ თ მა ნე თის გან გან ს ხ ვა ვე ბულ ნა წი ლად იყო ფა — საქ მე ისა ა, რომ თა ვის დრო ზე მე ჩეთს მთე ლი ტა ძა რი კი არ ეკა ვა, არა მედ მხო ლოდ მი სი ზე და ნა წი ლი (რომელიც, შე სა ბა მი სად, შე ღე ბი ლი იყო თეთ რ ­ მ წ ვა ნედ და ფრეს კე ბიც წა ე შა ლათ); ქვე და ნა წილს საწყო­ბად იყე ნებ დ ნენ, იქ ტუ რის ტებს არ უშ ვებ დ ნენ და რაც სა ინ ტე რე სო ა, ამ ნა წილ ში არ სე ბუ ლი ფრეს კე ბი სათ ვის ხე ლი არ უხ ლი ათ. ტაძ რის აღ­ნიშ ნუ ლი ნა წი ლე ბი ერ თ მა ნე თის გან ხის იატა­კით იყო გა მო ყო ფი ლი. 1998 წლი დან ტაძ რი დან მე ჩე თი გა ი ტა ნეს და მი სი სიძ ვე ლე ნი მეც ნი ერ­თათ ვი საც ხელ მი საწ ვ დო მი გახ და. კერ ძოდ, აქ აღ მოჩ ნ და მრა ვა ლი წარ წე რა, შეს რუ ლე ბუ ლი სხვა დას ხ ვა პე რი ოდ ში ასომ თავ რუ ლით, ნუს­ხუ რით, არა ბუ ლი და რუ სუ ლი დამ წერ ლო ბით.

დო ლის ყა ნი დან არ თ ვი ნის კენ სა ღა მოს რვის ნა ხე ვარ ზე და ვი ძა რით. ღა მის გა თე ნე ბას სწო­რედ ამ ძველ ქარ თულ ქა ლაქ ში, ვი ლა ი ე თის ცენ ტ რ ში, ვა პი რებთ. უკ ვე ბნე ლო და, რო ცა არ თ ვინ ში ავე დით. ვე ძებ დით სა სა დი ლოს და სას ტუმ როს... ერ თ ­ერთ სას ტუმ როს თან მოგ­ვი ახ ლოვ და ვი ღაც ახალ გაზ რ და და ქარ თუ ლად გა მოგ ვეც ნა უ რა. რა თქმა უნ და, გაგ ვი ხარ და მი სი და ნახ ვა. აღ მოჩ ნ და იმერ ხე ვე ლი, სო ფელ ჩი ხის ხე ვი დან (ახლანდელი სა ხელ წო დე ბა იანიქ ლი), სა ხე ლად ნე ბი დუზ ჯა ნი. მას ახ სოვ და თა ვი სი ძვე ლი გვა რიც — ზუ ბე ინ თი (ზუმბაძე?). ნე ბი არ თ ვი ნის ერ თ ­ერთ სას ტუმ რო ში დამ­ლა გებ ლად მუ შა ობს. სა ერ თოდ, ამ რე გი ო ნის მო სახ ლე ო ბის უმე ტე სო ბა ან არ თ ვინ ში მუ შა­ობს, ან სად მე უფ რო შორს, რად გან თა ვი ანთ სოფ ლებ ში პრაქ ტი კუ ლად არა ნა ი რი შე მო სა­ვა ლი არა აქვთ. ნე ბის დიდ ხანს ვე სა უბ რეთ, დავ პა ტი ჟეთ ლო ქან თა ში, ერ თად ვი ვახ შ მეთ, ფო ტო ე ბი გა და ვი ღეთ, ძმო ბა და მე გობ რო ბა ვე ფი ცეთ ერ თ მა ნეთს... ნე ბი ზუმ ბა ძე მთე ლი ჩვე ნი მოგ ზა უ რო ბის მან ძილ ზე აღ მოჩ ნ და ერ თა დერ თი ქარ თ ვე ლი, რო მელ მაც მშობ­ლი ურ ენა ზე არა მარ ტო ლა პა რა კი, არა მედ წე რა­ კითხ ვაც იცო და. მას რამ დე ნი მე წლის წინ შემ თხ ვე ვით სადღაც ხელ ში ჩა ვარ დ ნია ჟურ ნალ “ჩვენებურების” ერ თ ­ერ თი ნო მე რი, სა დაც ან ბა ნი ეწე რა და იგი ნელ ­ ნე ლა, წვა­ლებ ­ წ ვა ლე ბით და უს წავ ლი ა. ჩვენ მას რე ვაზ

ლა ღი ძის სიმ ღე რე ბის კა სე ტა ვა ჩუ ქეთ. ერ თი სიტყ ვით, ნე ბის თან ერ თად ძა ლი ან ლა მა ზი სა ღა მო გა ვა ტა რეთ. მე რე იგი სას ტუმ როს მო ძებ ნა შიც დაგ ვეხ მა რა... დი დი სიყ ვა რუ ლით და ვემ შ ვი დო ბეთ... შეგ ვ პირ და, ერ თი ბა ხა ლა (ქალიშვილი) მყავს და მას ქარ თულს აუცი ლებ­ლად ვას წავ ლი ო...

ღა მე გა ვა თე ნეთ სას ტუმ რო “უღრაქ”­ში თი თო ე ულ მა 6 მი ლი ონ ლი რად — საკ მა ოდ ნორ მა ლუ რი და სუფ თა სას ტუმ რო იყო. მან ქა­ნა ავ ტო სად გომ ზე გა ვა ჩე რეთ. ყა რა ულ ბიჭს ქარ თუ ლი სა ხე ჰქონ და და გა მო ვე ლა პა რა კეთ. დო ლის ყა ნე ლი აღ მოჩ ნ და, რა თქმა უნ და, ოქ­რო ზეა გა გი ჟე ბუ ლი. ჰგო ნი ა, რომ მი სი სოფ ლის ეკ ლე სია ოქ რო ე ბი თაა სავ სე...

28 აგ ვის ტო. ხუთ შა ბა თი. დი ლით ერ თ მა­ნეთს მა რი ა მო ბის ბრწყინ ვა ლე დღე სას წა უ ლი მი ვუ ლო ცეთ. შემ დეგ სა სა დი ლო ში ვი სა უზ მეთ, სა დაც იქა უ რი ქარ თ ვე ლე ბი შეგ ვ ხ ვ დ ნენ, გა­მოგ ვე სა უბ რ ნენ; გვითხ რეს, რომ უყ ვართ სა­ქარ თ ვე ლო და ქარ თ ვე ლო ბა, მაგ რამ მა თი შვი­ლე ბი ქარ თუ ლად უკ ვე ვე ღარ ლა პა რა კო ბენ.

არ თ ვი ნი დან 11 სა ათ ზე გა მო ვე დით. დღეს ბორ ჩხის გავ ლით ლა ზეთ ში უნ და ჩა ვი დეთ. დღის სი ნათ ლე ზე ვათ ვა ლი ე რებთ არ თ ვინს — სიმ წ ვა ნე, მთა ზე შე ფე ნი ლი კოპ წია სახ ლე ბი, გე გო ნე ბა ისი ნი ერ თ მა ნეთს ად გას თავ ზე ო. არ­თ ვი ნის ჩრდი ლო ­აღ მო სავ ლეთ ნა წილ ში, მა ღალ კლდო ვან კონ ცხ ზე მდე ბა რე ობს არ თ ვი ნის ცი-ხე. ამ ჟა მად მი სი რეს ტავ რა ცია მიმ დი ნა რე ობს. სამ წუ ხა როდ, ცი ხის დათ ვა ლი ე რე ბას დრო ის უქონ ლო ბის გა მო ამ ჯე რად ვერ ვა ხერ ხებთ.

მი ვე მარ თე ბით ბორ ჩხის მი მარ თუ ლე ბით. ქა­ლა ქის გა მო სას ვ ლელ ში დგას აბ რა, რო მელ ზეც აღ ნიშ ნუ ლი ა, რომ არ თ ვი ნი დან ბორ ჩხამ დე 27 კი ლო მეტ რი ა. ტრა სა შე სა ნიშ ნა ვი ა, გარ შე მო მა ღა ლი კლდე ე ბი ა, მარ ცხ ნივ მი ე დი ნე ბა ჭო­რო ხი. ცხა დი ა, კაშ ხ ლე ბის აშე ნე ბის და ამოქ­მე დე ბის შემ დეგ ეს სა მან ქა ნო გზა წყალ ქ ვეშ აღ მოჩ ნ დე ბა და მა საც მთებ ში აიტა ნენ. არ თ­ვი ნი დან ახა ლი გა მო სუ ლე ბი ვართ და ვხე დავთ, რომ სა მან ქა ნო ტრა სა დრო ე ბით გა და კე ტი ლი ა. ვკითხუ ლობთ გა მომ წ ვევ მი ზეზს. გვიხ ს ნი ან, რომ არ თ ვინ ­ ბორ ჩხის და მა კავ ში რე ბე ლი ახა ლი გზის მშე ნებ ლო ბის გა მო მთებს აფეთ ქე ბენ. რო დემ დე გაგ რ ძელ დე ბა აფეთ ქე ბი თი სა მუ­შა ო ე ბი, არ ვი ცით... დღეს დი ლით არ თ ვინ ში ნა ყი დი გა ზე თი “ლივანელი” გა დავ შა ლეთ და სა ინ ტე რე სო ად გი ლე ბი წა ვი კითხეთ. გა ზე თის კო რეს პონ დენ ტი იუწყე ბა, რომ არ თ ვინ ­ ბორ­ჩხის სა მან ქა ნო გზის, რო მე ლიც გა ივ ლის მთებ ში, სა ერ თო სიგ რ ძე იქ ნე ბა 33 კი ლო მეტ­რი. აქე დან 6,5 კი ლო მეტ რი უკ ვე აშე ნე ბუ ლი ა, და ნარ ჩე ნის მშე ნებ ლო ბა მიმ დი ნა რე ობს. გზის მშე ნებ ლო ბა 70 მი ლი ო ნი დო ლა რი ჯდე ბა. ასე გა ვიყ ვა ნეთ დრო, სა ნამ ტრა სა გა იხ ს ნე ბო და... და გან ვაგ რ ძეთ გზა.

არ თ ვი ნი დან 25 კი ლო მეტ რ ში მე ო რე, ბორ­ჩხის კაშ ხალ თან მი ვე დით. მიმ დი ნა რე ობს ინ ტენ სი უ რი მშე ნებ ლო ბა. იქ ვე მარ ცხ ნივ შე­დის გზა მდი ნა რე მურ ღუ ლის ხე ო ბა ში, სა დაც იმერ ხე ვის მსგავ სად ქარ თულ ენა ზე მო სა უბ რე ქარ თ ვე ლე ბი მო სახ ლე ო ბენ. მურ ღუ ლის ხე ო­ბის გარ კ ვე უ ლი ნა წი ლიც დატ ბორ ვის სა შიშ­რო ე ბის წი ნა შე ა. არ თ ვი ნი დან 27 კი ლო მეტ რ ში შე ვე დით ქარ თ ვე ლე ბით და სახ ლე ბულ პა ტარ ქა ლაქ ბორ ჩხა ში (მოსახლეობა: 8400 კა ცი). აქ რო გორც ძვე ლი, ისე თა ნა მედ რო ვე ტი პის ნა­გე ბო ბე ბი ა. ბორ ჩხა ში გზე ბი იყო ფა: პირ და პირ იგი მი უყ ვე ბა მდი ნა რე ჭო რო ხის ნა პი რებს და მას სა ქარ თ ვე ლოს საზღ ვ რი სა კენ — სო ფელ მა რა დი დი სა კენ მივ ყა ვართ, სა დაც კი დევ ერ თი კაშ ხა ლი შენ დე ბა; მარ ჯ ვ ნივ მი დის გზა მა ჭა­ხე ლას ხე ო ბი სა კენ (მარადიდსა და მა ჭა ხე ლა ში სულ ქარ თ ვე ლე ბი ცხოვ რო ბენ და ენაც კარ გად იცი ან), ხო ლო მარ ცხ ნივ — ხო ფას კენ, ანუ ლა ზე თის კენ, ჭო რო ხის ერ თ ­ერ თი შე ნა კა დის, მდი ნა რე ჩხა ლის წყ ლის ხე ო ბით. ეს ხე ო ბა არ და იტ ბო რე ბა. ჩვენ მარ ცხ ნივ წა ვე დით ლა ზის­ტა ნის კენ. ფირ ნი შის მი ხედ ვით, ბორ ჩხა დან ხო ფამ დე 36 კი ლო მეტ რი ა.

ბორ ჩხი დან 5 კი ლო მეტ რ ში (ართვინიდან 32 კი ლო მეტ რ ში) გა ვი ა რეთ ტრა სის ორი ვე მხა რეს შე ფე ნი ლი სო ფე ლი დე მირ ჯი ლე რი (ძველი სა­ხე ლი: მა მა ნა თი). 6 კი ლო მეტ რ ში (ართვინიდან 33 კი ლო მეტ რი) არის ე. წ. “თამარის ხი დი”. დე მირ ჯი ლერ ში შეგ ვ ხ ვ და პირ ვე ლი ლა ზი, რო მელ საც ჯა ბა და ბუ ბა ელა პა რაკ ნენ, თან მთე ლი მონ დო მე ბით იშ ვე ლი ებ დ ნენ ხე ლებს, ფე ხებს... იმ ყმაწ ვი ლის გა ოგ ნე ბუ ლი გა მო­მეტყ ვე ლე ბით თუ ვიმ ს ჯე ლებთ, ბი ჭე ბის მცდე ლო ბამ მა ინ ც და მა ინც დი დი შე დე გი ვერ გა მო ი ღო.

ბორ ჩხა დან 7 კი ლო მეტ რ ში (ართვინიდან 34 კი ლო მეტ რი) გა ვი ა­რეთ სო ფე ლი ქა ლე ქოი

დასასრული. დასაწყ.№7­12 2009, №1­3,5­8­12, 2010

ბუბა კუდავა, ბონდო კუპატაძე, გოჩა საითიძე, ჯაბა სამუშია

2011 წელი, იანვარი 11ლიტერატურული მესხეთი

(ქართ. “ციხის სო ფე ლი”; სა ხელ წო დე ბის მი ხედ­ვით თუ ვიმ ს ჯე ლებთ, ამ სო ფელ ში რა ღაც ცი ხე

უნ და იყოს შე მორ ჩე ნი ლი); 8 კი ლო მეტ რ ში (ართვინიდან 35 კი ლო მეტ რი) შე ვე დით სო ფელ დუზ ქო ი ში (ძველი სა ხე ლი: ჩხა ლა ზე ნი); 9 კი­ლო მეტ რ ში (ართვინიდან 36 კი ლო მეტ რი) კი დევ ერ თი “თამარის ხი დი ა”, თუმ ცა იგი დე მირ ჯი­ლე რის ერ თ მა ლი ა ნი ხი დი სა გან გან ს ხ ვა ვე ბით, ორ მა ლი ა ნი ა, შე სა ნიშ ნა ვა დაა შე მო ნა ხუ ლი და მას სოფ ლის მო სახ ლე ო ბა და ნიშ ნუ ლე ბი სა­მებრ (ანუ მდი ნა რე ზე გა და სას ვ ლე ლად) ამ ჟა­მა დაც იყე ნებს; ბორ ჩხი დან 13 კი ლო მეტ რ ში (ართვინიდან 40 კი ლო მეტ რი) გა ვი ა რეთ სო ფე­ლი ჩიფ თე ქოფ რუ (ძველი სა ხე ლი: ჟურ ხინ ჯი). ტრა სა კარ გი ა, თუმ ცა მიხ ვე ულ ­ მოხ ვე უ ლი.

და იწყო აღ მარ თე ბი, მი ვი წევთ უღელ ტე ხი­ლი სა კენ, რო მე ლიც მდე ბა რე ობს ბორ ჩხი დან 19 კი ლო მეტ რ ში (ართვინიდან 46 კი ლო მეტ რ ში). უღელ ტე ხი ლის უმაღ ლე სი წერ ტი ლი ზღვის დო ნი დან 1000 მეტ რ ზე ა. უღელ ტე ხი ლის იქით ის ტო რი უ ლი ჭა ნე თი, ანუ ლა ზე თი ა. გა და ვი ა­რეთ უღელ ტე ხილ ზე მდე ბა რე სო ფე ლი ჩიფ თე-ფი ნა რი. დაბ ლა, შორს, პირ ვე ლად გა მოჩ ნ და ზღვა. და ვიწყეთ დაშ ვე ბა. გა ვი ა რეთ სო ფე ლი ქო ი უნ ჯუ ლა რი (ძველი სა ხე ლი: ზა ლო ნა). ჩვენს გარ შე მო ჩა ის პლან ტა ცი ე ბი, სა ო ცა რი სიმ წ ვა ნე და სი ლა მა ზე ა.

ბორ ჩხი დან 36 კი ლო მეტ რ ში (ართვინიდან 63 კი ლო მეტ რი) ჩა მო ვე დით ზღვის პი რა ქა ლაქ ხო-ფა ში (მოსახლეობა: 14300 კა ცი). თუ კი ხო ფა­დან მარ ჯ ვ ნივ წა ვალთ, მა შინ მა ლე მი ვად გე ბით სო ფელ სარფს,.. ჩვენ მარ ცხ ნივ მივ დი ვართ, რა თა მოვ ძებ ნოთ ჯი ხა (ლაზურად “ციხე”) და, აგ რეთ ვე, სო ფელ პე რო ნი თის წმ. ელი ას სა ხე­ლო ბის ძვე ლი ეკ ლე სი ა, რო მე ლიც 1874 წლის მოგ ზა უ რო ბის დროს აღ წე რა გი ორ გი ყაზ ბეგ მა და მას შემ დეგ არ ცერთ სა მეც ნი ე რო ლი ტე რა­ტუ რა ში. და ფიქ სი რე ბუ ლი არა ა.

მი ვი წევთ რი ზე­ ტ რა პი ზო ნის მი მარ თუ ლე­ბით. ხო ფა დან 3,5 კი ლო მეტ რ ში, მარ ცხ ნივ შე ვუხ ვი ეთ ზღვის სა ნა პი რო დან და შე ვე დით სო ფელ ჩამ ლი ქო ი ში (ძველი სა ხე ლი: პე რო ნი­

თი). ჩა ი ხა ნა ში ვი კითხეთ ეკ ლე სი ის შე სა ხებ. მიგ ვას წავ ლეს. ერ თი ად გი ლობ რი ვი ასა კო ვა ნი კა ცი, პრო ფე სი ით ელექ ტ რი კო სი ქე მალ გუ ვე ნი დაგ ვ თან ხ მ და მეგ ზუ რო ბა ზე. გა და სახ ვე ვი დან სოფ ლის ვიწ რო გრუნ ტის გზა ზე 2 კი ლო მეტ­რის გავ ლის შემ დეგ მი ვა დე ქით პე რო ნი თის ეკ ლე სი ას. მან ქა ნა ში ჯა ბა და ბუ ბა ამ კაცს მეგ რუ ლად ელა პა რა კე ბი ან... ქე მალ გუ ვენ მა იცის, რომ ლა ზე ბი და გურ ჯე ბი ძმე ბი ვართ. სიტყ ვე ბის მსგავ სე ბით თა ვად ვე ხვდე ბა, რომ ორი ვე ნი სა ერ თო წარ მო მავ ლო ბი სა ნი ვართ. ად რე, არ თ ვინ ში სწავ ლი სას, იქა უ რი გურ ჯე­ბის სახ ლ ში უცხოვ რია და გურ ჯე ბი ძა ლი ან უყ ვარს. ლა ზუ რი სიმ ღე რე ბის კა სე ტა გვაქვს ჩარ თუ ლი ქა ზიმ ქო ი უნ ჯუს შეს რუ ლე ბით; რას ვხე დავთ — ბა ტონ ქე მალს ცრემ ლე ბი ღა პა­ღუ პით მოს დის თვა ლე ბი დან; მე რე გვითხ რა, ამ სიმ ღე რებ მა ჩე მი ბავ შ ვო ბა მო მა გო ნა, ახ ლა ლა ზურ სიმ ღე რებს ცო ტა ლა ზი თუ უს მენს, მო და ში თურ ქუ ლე ბი ა ო...

გა ვა ჩე რეთ მან ქა ნა ერ თ ­ერ თი გლე ხის სახ­ლის წინ, სა დაც რამ დე ნი მე მო ხუ ცი ლა ზი ქალი იდ გა. ბუ ბამ და ჯა ბამ მთე ლი თა ვი სი მეგ რუ ლი და ხარ ჯეს მათ თან სა უ ბარ ში. ბე ბი­ებ მა რომ შე იტყ ვეს, ესე ნი მეგ რე ლე ბი არი ა ნო, გა გიჟ დ ნენ სი ხა რუ ლით, ეჭიკ ჭი კე ბოდ ნენ და ეჭიკ ჭი კე ბოდ ნენ ლა ზუ რად. ბუ ბა მაც უღო და უღო ფო ტო ე ბი...

ჩვენ მა გამ ყოლ მა გვითხ რა, აგერ, აქ ვე ჩე მი ბი ძის სახ ლი ა; რო ცა მას ვა შე ნებ დით, ძა ლი ან გვინ დო და ეკ ლე სი ი დან ქვე ბი წაგ ვე ღო, მაგ რამ ვერ დავ ძა რით ად გი ლი და ნო. ვუხ ს ნით, რომ ეკ­ლე სია ლა ზუ რია და სა ჭი როა მი სი მოვ ლა­ პატ­რო ნო ბა. უკ ვირს, ამ ბობს, აქამ დე იგი სომ ხუ რი გვე გო ნა ო. ამ სა უ ბარ ­ სა უ ბარ ში და ახ ლო ე ბით 5 წუთ ში მი ვა დე ქით ეკ ლე სი ას. ქე მალ გუ ვენს რომ არ ეთ ქ ვა, ეკ ლე სი ა ა ო, ვერც კი მივ ხ ვ დე­ბო დით, რად გან ის, რაც მის გან შე მორ ჩე ნი­ლია (კერძოდ, სამ ხ რე თის და ჩრდი ლო ე თის კედ ლე ბი, აღ მო სავ ლე თის კედ ლის ნა წი ლი, და სავ ლე თის კე დე ლი მთლი ა ნად დან გ რე უ ლი ა), მთლი ა ნად სუ რო თი, ხვი ა რე ბი თა და ეკ ლე ბი თაა და ფა რუ ლი... ერ თი სიტყ ვით, ერთ დიდ ბუჩ­ქ ნარს მოგ ვა გო ნებს, ში გა და შიგ, ალაგ ­ა ლაგ

მო ჩანს კედ ლე ბი. ოქ როს მა ძი ე ბელ თა კვა ლი არ სად ჩანს...

ეკ ლე სია ნა გე ბია მომ ც რო, კვად რუ ლი ფორ­მის, ნაც რის ფე რი ქვე ბით; დგას სა ოც რად ლა­მაზ ად გი ლას — გარ შე მო სულ თხილ ნა რი ა, ჩრდი ლო ე თის კედ ლი დან და ახ ლო ე ბით 10 მეტ რ ში იწყე ბა დამ რე ცი ფერ დო ბი, რო მე ლიც ზღვის კენ ეშ ვე ბა. ამ მხრი დან შა ვი ზღვის კენ ულა მა ზე სი პა ნო რა მა იშ ლე ბა...

პე რო ნი თის ეკ ლე სი ას სამ ხ რეთ ­აღ მო სავ ლე­თი დან დაჰ ყუ რებს სა ო ცა რი სი მაღ ლის ჯი ხა (ციხე). ბა ტო ნი ქე მა ლი გვე უბ ნე ბა, რომ ამ ცი­ხეს ად რე უზარ მა ზა რი ზო მის რკი ნის რგო ლე ბი და სალ ტე ე ბი ჰქო ნი ა. გად მო ცე მის თა ნახ მად, მეზღ ვა უ რებს შო რი დან ეს მა ღა ლი ცი ხე და უ­ნა ხავთ. გე ზი აქეთ აუღი ათ. გე მის თო კე ბი ამ რკი ნის რგო ლე ბის თ ვის გა მო უ ბამთ და აქე დან მომ დი ნა რე ობს სა ხე ლი პე რო ნი თი. ეკ ლე სი­ის ინ ტე რი ერ ში ძა ლი ან რთუ ლია მოძ რა ო ბა, რად გან მთლი ა ნად ეკალ ­ ბარ დე ბი თაა მო ცუ­ლი. სა კურ თხე ველ თან მი საღ წე ვად კაცს დი დი მო ხერ ხე ბუ ლო ბა და ძა ლის ხ მე ვა სჭირ დე ბა. რო გორც იქ ნა, წვა ლებ ­ წ ვა ლე ბით მი ვაღ წი ეთ სა კურ თხევ ლამ დე და სან თ ლე ბი და ვან თეთ...

ჩვენს მეგ ზურს გა მოვ კითხეთ ად გი ლობ რი­ვი ტო პო ნი მი კა, საჭ მე ლე ბის სა ხელ წო დე ბე ბი, გად მო ცე მე ბი... ლა ზურ ში ძა ლი ან ბევ რი მეგ­რუ ლი სიტყ ვა ა, მაგ.: ლო ბი ა­ ლო ბი ო, ბუ ლი­ ბა­ლი, მსხუ ლი­ მ ს ხა ლი, ბჟო რა­ თუ თა, ლე ტა­ ტა­ლა ხი, ღუ მი­ ღო მი და ა. შ. მან იცის, რომ უწინ ქარ თ ვე ლე ბი და ლა ზე ბი ერ თად ყო ფი ლან და გვე უბ ნე ბა, გურ ჯი და ლა ზი აინიაო (ე. ი. ერ თი­ა ო). ქე მალ გუ ვენ მა სხვა გად მო ცე მაც იცის — მი სი თქმით, ოდეს ღაც სე ლი მის მთის გარ შე მო ბევ რი ეკ ლე სია ყო ფი ლა, ერ თ ­ერთ ეკ ლე სი ას დი დი ოქ როს ზა რი ჰქო ნი ა, ის ზა რი ჩა მო ვარ­დ ნი ლა და შავ ზღვა ში ჩა ვარ დ ნი ლა, ახ ლაც კარგ ამინ დ ში აქა უ რი ახალ გაზ რ დე ბი ზღვა ში ყვინ თა ვენ და ეძე ბენ იმ ოქ როს ზარ სო...

პე რო ნი თის ეკ ლე სი ის მო ნა ხუ ლე ბის შემ დეგ სოფ ლის ცენ ტ რ ში ჩა მო ვე დით და ჩა ი ხა ნას თან შეკ რე ბილ ლა ზებს გა ვე სა უბ რეთ. თავ და პირ­ვე ლად, რა თქმა უნ და, ოქ როს მა ძი ებ ლე ბი ვე გო ნეთ, მაგ რამ რო ცა ავუხ სე ნით, რომ თბი­

ლი სის სა ხელ მ წი ფო უნი ვერ სი ტე ტის თა ნამ შ­რომ ლე ბი ვი ყა ვით, კონ ტაქ ტ ში შე მო ვიდ ნენ. ძა ლი ან კარ გი, ალა ლი და ვაჟ კა ცუ რი ბუ ნე ბის ხალ ხია ლა ზე ბი. ომა ხი ა ნად ლა პა რა კო ბენ და კა ხე ლე ბი ვით შემ ტე ვე ბი და პირ ში მთქმე ლე ბი არი ან... გვე უბ ნე ბი ან, 150 წლის წი ნათ გავ ხ დით მაჰ მა დი ა ნე ბი, თო რემ მა ნამ დე ჩვენც ქრის ტი ა­ნე ბი ვი ყა ვი თო, აქ მცხოვ რე ბი ყვე ლა ადა მი ა ნი ლა ზი ა, მაგ რამ ბევ რ მა და ი ვიწყა მშობ ლი უ რი ენა და ადათ ­ წე სე ბი, რა ზეც ეს ხალ ხი სა ოც­რად წუხს.

დიდ ხანს ვი სა უბ რეთ, ჩა ი ზეც დაგ ვ პა ტი ჟეს, რის შემ დე გაც და ვემ შ ვი დო ბეთ ჩვენს გულ თ­ბილ პე რო ნი თე ლებს და კვლავ რი ზე­ ტ რა პი ზო­ნის მი მარ თუ ლე ბით ქა ლაქ არ ხა ვის კენ (არქაბე) გა ვე მარ თეთ. პე რო ნი თი დან 3 კი ლო მეტ რის გავ ლის შემ დეგ (ხოფადან 6,5 კი ლო მეტ რი) შე ვე დით ქა ლაქ არ ხავ ში (მოსახლეობა: 13400 კა ცი). მი სი მო სახ ლე ო ბის 80­90% ლა ზი ა. და­ნარ ჩე ნე ბი თურ ქი სა ხელ მ წი ფო მო ხე ლე ე ბი არი ან. რო გორც პე რო ნი თე ლებ მა გვითხ რეს, არ ხა ვი მთელ თურ ქეთ ში ყვე ლა ზე ლა ზუ რი ქა ლა ქი ა, სა დაც ბავ შ ვე ბიც კი ლა ზუ რად ლა­პა რა კო ბენ, სხვა ერის წარ მო მად გე ნელ ზე სახ ლებს არ ყი დი ან, არ ქორ წინ დე ბი ან და ა. შ. უკ ვე ბინ დ დე ბო და, რო ცა არ ხავ ში ჩა ვე დით, ამი ტომ ხე ი რი ა ნად მი სი დათ ვა ლი ე რე ბა ვერ მო ვას წა რით, სა მა გი ე როდ, ქუ ჩა ში შე ვი ძი ნეთ წიგ ნი ლა ზუ რი სიმ ღე რე ბის შე სა ხებ,..

ღა მეს ვა თე ნებთ სას ტუმ რო “ქურდოღლუ”­ში, თი თო ე უ ლი 8 მი ლი ონ ლი რად. პი რო ბე ბი და მაკ მა ყო ფი ლე ბე ლი ა. ჩვე ნი სას ტუმ როს გვერ დით ქორ წი ლი ა. ლა ზუ რად მღე რი ან. მთე­ლი ღა მე გვეს მის “ჯილველოი” და ხო რუ მის შე ძა ხი ლე ბი...

29 აგ ვის ტო. პა რას კე ვი. დღეს ჩვე ნი ექ ს პე დი­ცი ის ბო ლო სა მუ შაო დღეა თურ ქე თის რეს პუბ­ლი კა ში. ვი ზებს ვა და სა ღა მოს გას დის, ამი ტომ უნ და ვიჩ ქა როთ, რა თა სო ფელ მაკ რი ა ლის მო ნა ხუ ლე ბა მო ვას წ როთ, სა დაც შუა სა უ კუ ნე­ე ბის ეკ ლე სი ის ნაშ თე ბის მო ძი ე ბას ვგეგ მავთ.

არ ხა ვი დან გა მო ვე დით. ტრა სა შე სა ნიშ ნა ვი ა. მი ვუყ ვე ბით შა ვი ზღვის სა ნა პი როს. გა ვი ა რეთ

XIX სა უკ უნ ის 60­იან წლებ ში სა ქარ­თვე ლო ში ერ ოვ ნულ მა მოძ რა ობ ამ გან სა­კუთ რე ბულ თე მად ახ ლად შე მო ერ თე ბუ ლი სა მაჰ მა დი ანო სა ქარ თვე ლო ში მო სახ ლე ობ­ის ყო ფა­ცხოვ რე ბის აღ წე რა აირ ჩია. ქარ­თულ მა სა ზო გა დო ებ რივ მა აზ როვ ნე ბამ, კულ ტუ რულ მა მოძ რა ობ ამ, მხა რე ში წარ­მოშ ვა მგზნე ბა რე პატ რი ოტ ები, ხალ ხის სამ სა ხუ რი სად მი თავ და დე ბუ ლი მოღ ვა წე­ები, რომ ლებ მაც ჩვე ნამ დე მო იტ ან ეს წარ­სუ ლის მემ კვიდ რე ობა. მათ შო რის იყ ვნენ ივ ანე გვა რა მა ძე, ილია ალ ხა ზიშ ვი ლი, იაკ­ობ ლა ზა რაშ ვი ლი, ვა სილ კოპ ტო ნაშ ვი ლი, ივ ანე ბა რი კა ლაშ ვი ლი, კო ტე გვა რა მა ძე,

სო ლო მონ ბავ რე ლი, ანა ღო ღო ბე რი ძე­მუს­ხე ლიშ ვი ლი სა, ნი კო ას ათი ანი და სხვე ბი. ამ მოღ ვა წე თა ძი რი თა დი საქ მი ან ობა მო სახ­ლე ობ აში გაბ ნე ული ხალ ხუ რი სა გან ძუ რის შეკ რე ბა იყო.

მათ შო რის ერთ­ერ თი თვალ სა ჩი ნო წარ­მო მად გე ნე ლია ნი კო ას ათი ანი. იგი და იბ ადა 1858 წელს სო ფელ ზველ ში (დღე ვან დე ლი ას პინ ძის რაიონი). მას, რო გორც ჩანს, სკო­ლა ში არ უვ ლია, წე რა­კითხვა კი ოჯ ახ ში უსწავლია. 1878 წლი დან მუ შა ობა და იწყო აბ ას თუმ ნის გზატ კე ცი ლის მშე ნებ ლო ბა ზე. 1885 წელს საცხოვ რებ ლად გა და დის ქა ლაქ თბი ლის ში, სა დაც თა ვი სი ბი ძაშ ვი ლის — ბაგ რატ ზედ გი ნი ძის წყა ლო ბით ჩა ება სა სუ­ლი ერო სე მი ნა რი ის მო წა ფე თა არ ალ ეგ ალ­ურ საქ მი ან ობ აში, რომ ლის წევ რე ბი იყ ვნენ გო ლა ჩი ტა ძე, რო მა ნოზ ფან ცხა ვა, ბაგ რატ ზედ გი ნი ძე, ნი კო ში უკ აშ ვი ლი და სხვ.

ნი კო ას ათი ანი 80­იანი წლები დან ხალ­ხუ რი ზე პირ სიტყვი ერ ებ ით ინ ტე რეს დე ბა. მან ქარ თუ ლის გარ და იც ოდა რუ სუ ლი, სომ ხუ რი, თურ ქუ ლი ენ ები. კარ გად იც­ნობ და სა მაჰ მა დი ანო სა ქარ თვე ლოს ძველ კუთხე ებს — არ თვინს, არ და განს, ყარ სს. ერ თი პე რი ოდი ყარ სშიც მსა ხუ რობ და და მჭიდ რო ურ თი ერ თო ბა ჰქონ და ქარ თუ ლი სა ზო გა დო ებ ის წარ ჩი ნე ბულ წარ მო მად გენ­ლებ თან. უშუ ალ ოდ იც ნობ და მხა რის მო სახ­ლე ობ ის კულ ტუ რულ ნა წილს. თურ ქუ ლი ენ ის ზედ მი წევ ნით კარ გად ცოდ ნამ სა შუ­ალ ება მის ცა ყუ რადღე ბა მი ექ ცია ქარ თველ მაჰ მა დი ან თა თურ ქუ ლე ნო ვა ნი ფოლ კლო­რის თვის. დღე ნი ად აგ ტრი ალ ებ და მო სახ­ლე ობ აში, იწ ერ და მა სა ლებს და თარ გმნი და ქარ თულ ენ აზე.

ნ.ას ათი ან ის ფოლ კლო რუ ლი მა სა ლა ინ ახ ება შო თა რუს თა ვე ლის სა ხე ლო ბის თბი ლი სის სა ხელ მწი ფო ლი ტე რა ტუ რის ინ­სტი ტუ ტის, სა ქარ თვე ლოს ერ ოვ ნუ ლი მუ­ზე უმ ის ფოლ კლო რის გან ყო ფი ლე ბი სა და სამ ცხე­ჯა ვა ხე თის ის ტო რი ული მუ ზე უმ ის ხელ ნა წერ თა ფონ დებ ში. იგი ფოლ კლო რუ­ლი მა სა ლის ჩა წე რას აწ არ მო ებ და ყველ­გან, სა დაც კი მო უხ დე ბო და ცხოვ რე ბა. მი სი პირ ვე ლი მე უღ ლე სო ფელ ხი დის თა ვი დან იყო, რო მელ მაც ბრწყინ ვა ლედ იც ოდა ქარ­თუ ლი ხალ ხუ რი ლექ სე ბი. მის გა ნაც დიდ ძა­ლი მა სა ლა ჩა იწ ერა ნი კო ას ათი ან მა.

სამ ცხე­ჯა ვა ხე თის ის ტო რი ული მუ ზე­

უმ ის ხელ ნა წერ თა ფონ დში და ცუ ლია მი სი 40 ხელ ნა წე რი. წი ნამ დე ბა რე წე რილ ში წარ­მო გიდ გენთ რამ დე ნი მე მათ განს:

ხელ ნა წერ ში — “ბედ ნი ერ ებ ას სი ხარ ბით ვერ მო იპ ოვ ებ” — გად მო ცე მუ ლია კა ცი სა და ჩი ტის ამ ბა ვი:

“კაც მა ჩი ტი და იჭ ირა, მო ინ დო მა მი სი შეჭ მა. ჩიტ მა უთხრა: წო ნით რვა მის ხა ლი ვარ, თუ არ გჯე რა ამ წო ნე, ერთ ლუკ მად არ გე ყო ფი, გა მა თა ვი სუფ ლე და სა მა გი ერ ოდ ბედს შეგ ყრიო. გა ათ ავ ის უფ ლა კაც მა ჩი ტი. ფრინ ველ მა კი ას წავ ლა: თვალ ხარ ბი და ან-გარ თმოყ ვა რე ნუ იქ ნე ბი — სხვის ნაშ რომ-ნა ამ აგ არს ნუ მი ით ვი სებ, შენ სას სჯერ დი, რაც პა ტი ოს ანი შრო მით გაქ ვს მო პო ვე ბუ-ლი.

— რი საც ძალ ღო ნე არ შეგ წევს, ნუ შე-ებ მი, ვიდ რე ყვე ლა ფე რით კარ გად არ მო ემ-ზა დე ბო დე.

ბრძნუ ლად თქმუ ლა: “ხის ბრუ დე წა ნა-ზარ დს ჭო ბო შა ნის წას მით ვერ გა ას წო რებ.”

აქ ვე წარ მოდ გე ნი ლია ერ თსტრო ფი ანი ლექ სი:

“ერი ერ ით კა ცობ დეს,სჯულს არ სტეხ დეს მღვდე ლი,ხალ ხი ბრმად არ მი აჩ ნდეს,არც თვით იყ ოს მგე ლი.”ნ.ას ათი ან ის მი ერ ჩა წე რი ლი ამ ბა ვი —

“ლე ლა” ას ეთი შე სავ ლით იწყე ბა: “ქვეყ ნის ყვე ლა მხრი დან მე ქა ში მი მა ვალ მლოც ველ მგზავ რებს გზა ში შეუერთდა მოხ დე ნი ლი ტა ნის და სა ხის ახ ალ გაზ რდა ყმაწ ვი ლი, რო მელ საც უფ რო ყმაწ ვი ლი ქა ლის გა მო-მეტყვე ლე ბა ემ ჩნე ოდა სა ხე ზე, ვი ნემ ვა-ჟის, თით ქოს გან გებ მო უთ უთხნია სა ხეო.” ამ ბავ ში მოთხრო ბი ლია ვა ჟის ფორ მა ში გა-

დაც მუ ლი ახ ალ გაზ რდა ქა ლის ცხოვ რე ბა, რომ ლის სამ შობ ლოც მეს ხე თია. აქ ცხოვ-რობ და მი სი დედ-მა მა ყვე ლა სა გან პა ტივ სა-ცე მი გა მაჰ მა დი ან ებ ული გურ ჯი აჰ მედ-აღა, რო მელ საც ქრის ტი ან ობ ის დროს ერ ქვა ად ამი, დე დას კი ვარ დია — (გი ულ იზ არ)” {ხელ ნა წე რი ე. №3119}.

ნ.ას ათი ანს “მო ლა ნას რე დი ნის მი ერ მოტყუ ებ ული სოფ ლის შე სა ხებ”­ ამ ბა ვი ჩა­უწ ერია ივ ანე სტე ფა ნეს ძე ალ ელ იშ ვი ლი სა­გან 1935 წელს {ხელ ნა წე რი №3107}.

მას ვე ხალ ხუ რი “ვეფხის ტყა ოს ნის” რამ­დე ნი მე სტრო ფი ჩა უწ ერია 60 წლის ებ რა­ელი ქა ლის — “მა ზა, მო შე ნათ ქა ლის — ინ­

ჯათ რძლი სა გან” 1892 წელს ქ.ახ ალ ცი ხე ში (ტექ სტი იხ ილ ეთ გა ზეთ “ლი ტე რა ტუ რუ ლი მეს ხე თის” 2010 წლის ოქ ტომ ბრის ნო მერ­ში).

ნ.ას ათი ანი თა ვის შე მოქ მე დე ბა ში გარ­კვე ულ ად გილს უთ მობს გა მო ცა ნე ბის ჩა წე­რა საც:

“ერ თი დე და ზრდის შვი ლებ სა,ზოგ სა დიდს, ზოგ სა წვრი ლებ სა,დაზ რდის და თვი თონ ვე დას ჭამს,აფ თრი ვით ილ ეს ამს კბი ლებ სა.”

(დე და მი წა).მე ტად სა ინ ტე რე სოა ნი კო ას ათი ან ის მი­

ერ იმ ავე პე რი ოდ ში ჩა წე რი ლი მა სა ლა:“ცი ცი ან მა ასე ბრძა ნა: მინ და ერ თი

გან ჯა ვნა ხო,არ მი ნა ხავს გან ჯის ცი ხე,

მინ და თვა ლით და ვი ნა ხო,წინ სალ და თებს გა ვიმ ძღვა რამ,

ზარ ბაზ ნე ბი მზა თა მა ქო,წა ვი დე და იქ ჩა ვუჯ დე, სა დაც

ნა ბახ ჩე ვი მაქ ვსო,გან ჯი ხა ნი დავ პა ტი ჟო,

მინ და ერ თი ლხი ნი ვნა ხო.”{ხელ ნა წე რი №3101}.

იგი ფოლ კლო რუ ლი მა სა ლე ბის ჩა წე რას ახ დენ და ყველ გან — ქარ თლის სოფ ლებ ში, ატ ენ ის ხე ობ აში, ხელ თუ ბან ში, თე ლათ გორ­ში, ქუ თა ის ში, ფოთ ში, ჭი ათ ურ აში. 1896 წელს ზა ქა რია ჭი ჭი ნა ძემ და ბეჭ და მის მი ერ ყარ სში ჩა წე რი ლი ხალ ხუ რი “ამ ირ ან და რე­ჯა ნი ანი.”

ნი კო ას ათი ანი ერ თი პე რი ოდი პე და გო­გი ურ მოღ ვა წე ობ ას აც ეწე ოდა. მუ შა ობ და თი ან ეთ ში — სო ფელ ხელ თუ ბან ში. აქ მის­თვის სა კუ თა რი ლექ სე ბი გა და უცია თე დო

რა ზი კაშ ვილს, რო მე ლიც და თა რი ღე ბუ ლია 1892 წლით:

“შა მამ ხვე ვი ან ტი ლე ბი, ეს მა მა ძაღ ლის ტივ ლე ბი,

რა ით რა მკბე ნენ ნე ტა რა, მი თამ არ უდ გათ კბი ლე ბი,

აჰ, რო სირ ცხვი ლი არ იყ ოს, რა რი გათ და ვი კივ ლებ დი,

ჩა ხო ცილ ბე ბო-პა პა თა სულ ახ ლად და ვი ტი რებ დი.”

მას აქ ვე გარ ჩე ული აქ ვს მხა რის ად გი­ლობ რივ სოფ ლებ ში კარ გი და ცუ დი მო სავ­ლის მოყ ვა ნის და მო კი დე ბუ ლე ბა ამ ინ დზე:

“რუს თავს აყ ვავ და გვი რი ლა,ვაი მო უვა ზველ საო,ყურს წყა რო ები გა მოვ ლენ,ნე ტაი ახ აშ ენ საო.”

{ხელ ნა წე რი №3102}.დი დია ას ათი ან ის დამ სა ხუ რე ბა ხალ ხუ­

რი ფოლ კლო რის შეკ რე ბის საქ მე ში. ამ ას ად ას ტუ რებს ცნო ბა, რო მე ლიც 1936 წლის 2 ივ ნისს გა უცია სა ქარ თვე ლოს ერ ოვ ნუ­ლი მუ ზე უმ ის ფოლ კლო რის გან ყო ფი ლე ბის გამ გეს ვახ ტანგ კო ტე ტიშ ვილს:

“ერ ოვ ნუ ლი მუ ზე უმ ის ფოლ კლო რის გან ყო ფი ლე ბა ად ას ტუ რებს, რომ ამხ. ნ.ას ათი ანი 50 წელ ზე მე ტია რაც ჰკრეფს ხალ ხუ რი შე მოქ მე დე ბის მა სა ლებს (ლექ-სე ბი, ზღაპ რე ბი, გა მო ცა ნე ბი, ან და ზე ბი, ლე გენ დე ბი და სხვ.) რო გორც ქარ თულ, ისე თათ რულ ენ ებ ზე. შეძ ლე ბი სა მებრ, მი უხ ედ ავ ად ღრმა მო ხუ ცე ბუ ლო ბი სა, სი ცოცხლის ბო ლომ დე აგ რძე ლებ და ამ ფრი ად მნიშ ვნე ლო ვან საქ მეს. მის მი ერ შეგ რო ვი ლი მა სა ლე ბი იბ ეჭ დე ბო და ძვე-ლად ჟურ ნალ-გა ზე თებ ში. ხელ ნა წე რიც ბევ რი ალ აგია ფოლ კლო რის გან ყო ფი-ლე ბა სა და ხელ ნა წერ თა გან ყო ფი ლე ბის კა რა დებ ში, ჯერ და უბ ეჭ და ვი. ამ მხრივ ნ. ას ათი ან ის ღვაწ ლი მნიშ ვნე ლო ვა ნია.”შო თა რუს თა ვე ლის სა ხე ლო ბის თბი ლი­

სის სა ხელ მწი ფო ინ სტი ტუტ მა ნ. ას ათი ანი აირ ჩია თა ვის კო რეს პონ დენ ტად. მი სი საქ­მი ან ობ ის მნიშ ვნე ლო ბა იმ აშ იც გა მო იხ ატ­ება, რომ იგი პირ ვე ლი იყო, რო მელ მაც ყუ­რადღე ბა მი აქ ცია ამ საშ ვი ლიშ ვი ლო საქ მეს. ღვაწ ლმო სი ლი მკვლე ვა რი ვალ მოხ დი ლი წა­ვი და ჩვენ გან 1942 წლის 12 მარ ტს. დაკ რძა­ლუ ლია რა ბათ ში, წმინ და მა რი ნეს სა ხე ლო­ბის ეკ ლე სი ის ეზ ოში.

გრი გოლ ჯვა რი ძე,სამ ცხე-ჯა ვა ხე თის ის ტო რი ული

მუ ზე უმ ის ფონ დე ბის კუ რა ტო რი.

წინაპრები

ნი კო (კო ლა) ას ათი ანი

ლიტერატურული მესხეთი12 2011 წელი, იანვარი

XVIII ს­ის 80­იან წლებ ში რუ სე თის ხე ლი­სუფ ლე ბის და ინ ტე რე სე ბა ამი ერ კავ კა სი ით გა მო იხ ატა მთე ლი რი გი სის ტე მუ რი ქმე დე­ბით, რო მე ლიც ხორ ცი ელ დე ბო და წი ნას წარ შე მუ შა ვე ბუ ლი გეგ მით.

1782 წე ლი ყი რი მის შე მო ერ თე ბის საქ­მე ში გა დამ წყვე ტი იყო, რო მელ მაც სა თა ვე და უდო ამი ერ კავ კა სი ის მი მართ რუ სე თის მი­ზან მი მარ თულ პო ლი ტი კას, რად გან მას გან­სა კუთ რე ბულ მნიშ ვნე ლო ბას ან იჭ ებ და.

აღ მო სავ ლეთ და და სავ ლეთ სა ქარ თვე­ლოს მფლო ბე ლებ თან, ას ევე აზ ერ ბა იჯ ან ელ ხა ნებ თან ურ თი ერ თო ბის მოგ ვა რე ბა რუ სე­თის ხე ლი სუფ ლე ბამ გრ. პო ტი ომ კინს მი ან დო, რაც ხე ლი სუფ ლე ბის მხრი დან აღ ნიშ ნუ ლი სა­კითხის გან სა კუთ რე ბუ ლო ბა ზე მი უთ ით ებ და. კავ კა სი ის ხა ზის სარ დლად და ინ იშ ნა პავ ლე პო ტი ომ კი ნი, რო მე ლიც გრი გოლ პო ტი ომ კი­ნის ბი ძაშ ვი ლის შვი ლი იყო. ამი ერ იდ ან ის იყო უახ ლო ესი თა ნა შემ წე და სან დო პი რი კავ კა სი­ას თან ურ თი ერ თო ბის სა კითხებ ში. 1782 წლის 4 ნო ემ ბერს პ.პო ტი ომ კი ნი ჩა ვი და თა ვის რე­ზი დენ ცი აში გე ორ გი ევ სკში. მი სი მთა ვა რი ამ­ოც ანა იყო რო გორ მე და ემ ყა რე ბი ნა ურ თი ერ­თო ბა ერ ეკ ლე II­სთან და სომ ხებ თან (ЦГАДА. Ф. Госархив. 15­16).

ყი რი მის დაპყრო ბის პრო ექ ტი რე ბი სას გრ.პო ტი ომ კი ნი მი იჩ ნევ და, რომ სა ჭი რო იყო ერ თდრო ულ ად და ეწყოთ მოქ მე დე ბა ამი ერ­კავ კა სი აში, რა თა თურ ქე თის ყუ რადღე ბა გა და ეტ ან ათ ირ ან ის მი მარ თუ ლე ბით და ვა­რა უდ ობ დნენ, რომ სამ ხედ რო მოქ მე დე ბე ბი გა და სუ ლი ყო ყუ ბან ზე, კას პი ის ზღვის სა­ნა პი რო ზე და აქ ედ ან მი მარ თუ ლი ყო ირ ან ის შუ აგ ულ ში, რო მელ შიც ჩარ თუ ლი იქ ნე ბო და რუ სე თის მა რი ონ ეტი, დამ ხო ბი ლი ყი რი მის ხა ნი შა ჰინ­გი რეი და მას ში მო ნა წი ლე ობ ას მი იღ ებ დნენ რუ სე თის მე გო ბა რი ამი ერ კავ­კა სი ის ხალ ხე ბი. “ახ ალი ხა ზის კორ პუ სი, რო მელ საც შე იძ ლე ბა კავ კა სი ური ეწ ოდ ოს, — წერ და პო ტი ომ კი ნი 1782 წლის ერთ­ერთ მოხ სე ნე ბით ბა რათ ში — პირ ვე ლე ბი და­იწყებ დნენ მოქ მე დე ბას სპარ სე თის მი მარ­თუ ლე ბით, და იკ ავ ებ დნენ დერ ბენ ტს, გა ამ­ხნე ვებ დნენ ერ ეკ ლე II­ს და სომ ხებს, გა აგ­რძე ლებ დნენ გზას და შა ჰინ­გი რე ის ტახ ტზე დას ვამ დნენ. ეს იქ ნე ბა ყვე ლა ზე უმ თავ რე სი და ყვე ლა ზე სა ხი ფა თო დი ვერ სია თურ ქე თი­სათ ვის” (იქ ვე).

ცხა დია, ყო ვე ლი ვე ეს იმ ის თ ვის კეთ დე­ბო და, რომ ყი რი მის მი მართ შე საძ ლე ბე ლი ყო ფი ლი ყო შე მუ შა ვე ბუ ლი გეგ მის გან ხორ­ცი ელ ება. ეკ ატ ერ ინე II გრ.პო ტი ომ კი ნი სად მი თა ვის რეს კრიპ ტში წერ და: “იმ შემ თხვე ვა ში თუ თურ ქე ბი სა ომ არ მოქ მე დე ბას და იწყე ბენ ევ რო პის მხრი დან, მა შინ ჩვენ უნ და ვე ცა დოთ მო ულ ოდ ნე ლი დარ ტყმა და დი ვერ სი ები გან­ვა ხორ ცი ელ ოთ, რის თვი საც აუც ილ ებ ელია ჩვენ მზად ყოფ ნა ში გვყავ დეს გარ კვე ული რა­ოდ ენ ობ ის ჯა რი სპარ სე თის პრო ვინ ცი ებ ში,

რომ ლე ბიც კას პი ის ზღვის სა ნა პი რო ზე მდე­ბა რე ობს და ად რე ჩვენ გვე კუთ ვნო და. აქ ედ­ან შეძ ლე ბის დაგ ვა რად ეს ჯა რი მივ მარ თოთ სა ქარ თვე ლოს გავ ლით თურ ქე თის აზი ური საზღვრე ბი სა კენ” (იქ ვე.157).

რუ სე თის კავ კა სი ური პო ლი ტი კა თავ და­პირ ვე ლად ყი რი მის სა კითხს რომ ექ ვემ დე­ბა რე ბო და, მოწ მობს ას ევე ეკ ატ ერ ინე II­ის რეს კრიპ ტი გრ.პო ტი ომ კი ნი სად მი, რო მე ლიც და თა რი ღე ბუ ლია 1783 წლის 8 აპ რი ლით და ეხ ება ყი რი მის შე მო ერ თე ბას. ამ მხრივ რუ სე­თის უმ აღ ლე სი ხე ლი სუფ ლე ბა გა მო დი ოდა ყი რი მი სა და კავ კა სი ის ერ თი ანი ინ ტე რე სე­ბი დან. ყი რი მი სა და კავ კა სი ის სა კითხე ბი რეს კრიპ ტში შემ თხვე ვით არ ყო ფი ლა გა ერ­თი ან ებ ული, ვი ნა იდ ან მას ში გა მე ორ ებ ული

მიზ ნე ბი გა მოთ ქმუ ლი იყო გრ.პო ტი ომ კი ნის მი ერ და მოხ სე ნი ებ ული მის ზე მო აღ ნიშ­ნულ ჩა ნა წე რებ ში: “დერ ბენ ტის დას კვნა, ერ ეკ ლე სა და სომ ხე ბის მხარ და ჭე რა, მა თი მხა რე ებ ის და მო უკ იდ ებ ლო ბა, ერ თობ ლი ვი მოქ მე დე ბა შა ჰინ­გი რე ის თან და მი სი შა ჰის ტახ ტზე აყ ვა ნა, თურ ქებ თან ომ ის დაწყე ბის შემ თხვე ვა ში ქარ თვე ლებ თან და სომ ხებ თან ერ თობ ლი ვი მოქ მე დე ბა და თურ ქე თის ოლ­ქებ ში დი ვერ სი ებ ის მოწყო ბა.” (СБ. РИО, стр. 240­244).

1783 წლის 6 აპ რილს პ.პო ტი ომ კი ნი სად­მი გა ცე მულ ორ დერ ში გრ.პო ტი ომ კი ნი გა მო­ყოფს პროგ რა მის იმ ნა წილს, რო მე ლიც ეხ ება აღ მო სავ ლეთ სა ქარ თვე ლო სი და სომ ხე თის სა მე ფოს აღ დგე ნის სა კითხს: “თქვენ თვის გა მოგ ზავ ნი ლი დე ბუ ლე ბი დან, თქვენ შე­იტყობთ, თუ რო გო რი მჭიდ რო ურ თი ერ თო­ბა უნ და და ამ ყა როთ ერ ეკ ლეს თან. მო იხ ვეჭთ რა მის ნდო ბას, უეჭ ვე ლია თქვენ შეძ ლებთ მის მარ თვას (გა ვიხ სე ნოთ, გრა ფი პა ნი ნიც ხომ ას ეთ ივე ინ სტრუქ ცი ას აძ ლევ და ტოტ­ლე ბე ნის შემ ცვლელ სუ ხო ტინს. რ.გ.). და ამ­ხეთ შუ შის ხა ნი იბ რა გი მი, ამ ის შემ დეგ ყა­რა ბა ღი გახ დე ბა და მო უკ იდ ებ ელი, მხო ლოდ რუ სე თის შე მად გე ნე ლი ოლ ქი.” (ЦГВИА. Ф. 52. оп. Л.8). პ.პო ტი ომ კინს 1783 წლის 10 აპ რილს სა გა რეო საქ მე თა კო ლე გი ის წევ რი ა.ბეზ ბო როდ კო ას ევე წერ და: “არ ავ ის ეჭ ვი არ გვე პა რე ბა, რომ თქვე ნი მხრი დან ვე ლო­დე ბით არა მარ ტო ჩვე ნი გავ ლე ნის გავ რცე­ლე ბას სპარ სე თის პრო ვინ ცი ებ ში, არ ამ ედ, ომ ის შემ თხვე ვა ში ძა ლი ან ძლი ერ დი ვერ სი­ებს თურ ქე თის მი მარ თუ ლე ბით.” (“Русский архив,”1879, стр.429).

თუ რამ დე ნად და ინ ტე რე სე ბუ ლი იყო რუ­სე თის სა იმ პე რიო კა რი და რუ სი დიპ ლო მა­ტე ბი სა ქარ თვე ლო თი, იქ იდ ან აც ჩანს, რომ რო დე საც ერ ეკ ლე II­მ ავ სტრი ის იმ პე რა ტორ­თან გა საგ ზავ ნი წე რი ლე ბის ში ნა არ სი რუ სე­თის მთავ რო ბას აც ნო ბა, კან ცლე რი ბეზ ბო­როდ კო ერთ თა ვის ინ სტრუქ ცი აში ერ ეკ ლეს აღ ნიშ ნუ ლი ურ თი ერ თო ბის გა მო უკ მა ყო ფი­ლე ბას ვერ მა ლავ და (ი.ტა ბა ღუა, “სა ქარ თვე­ლო სა ერ თა შო რი სო არ ენ აზე XVIII სა უკ უნ ის II ნა ხე ვარ ში,” თბ.1979, გვ.75).

ირ ან ისა და თურ ქე თის მი მართ რუ სე თის მხრი დან “დი ვერ სი ებ ის” მოწყო ბის სა კითხი მი ნავ ლე ბუ ლი იქ ნა 1784 წლის 8 იან ვრის შემ დეგ, რო დე საც თურ ქეთ მა ცნო რუ სე­თის მი ერ ყი რი მის შე ერ თე ბა. ამ ის შემ დეგ რუ სე თის დიპ ლო მა ტია პი რი ქით იმ ას ცდი­ლობ და, არ გა ეღ იზი ან ებ ინა თურ ქე თი, სამ­შვი დო ბო პო ზი ცია და იჭ ირა, რომ ომი არ და ეწყო. 80­იანი წლე ბის რუ სე თის კავ კა სი­ური პო ლი ტი კის ერთ­ერ თი უმ თავ რე სი ამ­ოც ანა ის იც იყო, რომ შე ენ არ ჩუ ნე ბი ნა ახ ალი სა ხელ მწი ფო საზღვრე ბი, რომ ლე ბიც უნ და თან ხვედ როდ ნენ თურ ქე თის საზღვრებს:

“ჩვენ და ვი კა ვებთ ბა ქოს, სპარ სე თის სომ­ხეთს, რო მე ლიც შედ გე ბა ყა რა ბა ხი სა და ყა­რა და გი სა გან აგ რეთ ვე ერ ეკ ლეს სა მე ფოს და გა ვუ მე ზობ ლდე ბით თურ ქე თის სომ ხეთს.” (А.Р. Иоанисян, “Россия и Армиянское освободительное движение в 80 — х годах XVIII столения,” Ереван, 1947, ст. 68). – სწერ და 1783 წელს გრ. პო ტი ომ კი ნი ბეზ ბო­როდ კოს. 1783 წლის 16 ივ ნისს კი კავ კა სი ის ხა ზის სარ დლი სა გან ითხოვ და “სან დო ცნო­ბებს” ამი ერ კავ კა სი ისა და კას პი ის ზღვის სა ნა პი რო ზე მცხოვ რე ბი ხალ ხის შე სა ხებ. “ყვე ლა ის ინი აუც ილ ებ ლად მე მჭირ დე ბა მო­მა ვა ლი ჩვე ნი საზღვრე ბის დად გე ნი სა და უს­აფ რთხო ებ ის ათ ვის.” (იქ ვე, გვ.79). რუ სე თის დიპ ლო მა ტი ამ, რო მე ლიც ცდი ლობ და ამი­

ერ კავ კა სი აში ბა რი ერ ის შექ მნას, წა მო აყ ენა წი ნა და დე ბა ქარ თვე ლი სამ ფლო ბე ლო ებ ის გა ერ თი ან ებ ისა რუ სე თის პრო ტექ ტო რა ტის ქვეშ.

მშვი დო ბის დამ ყა რე ბა, ხელ შეკ რუ ლე ბის და დე ბა ერ ეკ ლე II­ისა და სო ლო მონ I­ს შო­რის, რუ სე თის დიპ ლო მა ტი ის ერთ­ერთ აუც­ილ ებ ელ მი ზანს წარ მო ედ გენ და. რუ სე თის წარ მო მად გე ნელს ქარ თველ მე ფე ებ თან სტე­ფან ბურ ნა შევს მი ეცა და ვა ლე ბა მო ეგ ვა რე­ბი ნა მათ შო რის არ სე ბუ ლი წი ნან დე ლი უთ­ან ხმო ებ ანი. ამ მიზ ნით იგი თბი ლის ში ჩა მო­ვი და მოზ დო კი დან “კო მი სი ონ ერ ის” ჩი ნით. მი სი უმ თავ რე სი ამ ოც ანა ის იც იყო, რომ რო გორ მე და ეყ ოლი ებ ინა სო ლო მო ნი, მი ებ­აძა ერ ეკ ლე სათ ვის და ეთხო ვა მფარ ვე ლო ბა რუ სე თი სათ ვის. (ЦГВИА. Ф. 52,оп. л.80 об).

რუ სე თის ხე ლი სუფ ლე ბას ას ევე გან ზრა ხუ­ლი ჰქონ და აზ ერ ბა იჯ ან ის აგ ან შე ექ მნა ახ ალი სამ ფლო ბე ლო ძვე ლი სა ხელ წო დე ბით — ალ ბა­ნე თი — რუ სე თის პრო ტექ ტო რა ტის ქვეშ, მაგ­რამ ეს გეგ მა გა ნუ ხორ ცი ელ ებ ელი დარ ჩა.

გრ.პო ტი ომ კი ნის მის წრა ფე ბას, კავ კა­სი ის მხა რის “მშვი დო ბი ანი მოწყო ბი სა” ბა­რი ერ ის შექ მნის მიზ ნით, მოწ მობს მის მი ერ 1786 წელს შედ გე ნი ლი და ეკ ატ ერ ინე II­ის მიერ დამ ტკი ცე ბუ ლი “მე გობ რო ბა მთი ელი ხალ ხის შე სა ხებ” და პრო ექ ტი “სა ერ ობო ჯა­რი”­ის ორ გა ნი ზა ცი ის შე სა ხებ მთი ელ თა გან. (сб. РИО, т.27, 1880, стр. 347­376). ორ ივე ეს დო კუ მენ ტი ეფ უძ ნე ბა ად გი ლობ რივ მო­სახ ლე ობ ას თან კე თილ გან წყო ბილ ურ თი ერ­თო ბა თა პრინ ცი პებს. ავ ტო რი ფიქ რობ და, მთი ელ თა გან შექ მნი ლი ყო სამ ხედ რო სა­ხელ მწი ფო, რო მე ლიც მათ გზას გა უხ სნი და “დი დე ბის მწვერ ვა ლე ბი სა კენ,” მე ორე მხრივ კი — მცი რე მი წი ან მთი ელ ებს მი ეც ემ ოდ ათ სა შუ ალ ება მი ეღ ოთ მი წე ბი და და სახ ლე ბუ­ლიყ ვნენ “კავ კა სი ის ხა ზის” გას წვრივ. სხვაგ­ვა რად რომ ვთქვათ, ამ ით რუ სე თის ხე ლი­სუფ ლე ბა ცდი ლობ და კავ კა სი ელი ხალ ხის შერ წყმას იმ პე რი ას თან.

რუ სე თის პო ზი ცი ებ ის გამ ყა რე ბი სა და კავ კა სი ელ თა სიმ პა თი ის მო პო ვე ბი სათ ვის პო ტი ომ კი ნი პრაქ ტი კუ ლად ყო ველ თვის ას­ეთ მე თო დებს მი მარ თავ და. ამი ერ კავ კა სი აში “მყა რი ბა რი ერი” მხო ლოდ დიპ ლო მა ტი ის სა შუ ალ ებ ით შე იძ ლე ბო და შექ მნი ლი ყო. “არ და უშ ვათ თვით ნე ბუ რი მოქ მე დე ბა იმ მი წა ზე, სა დაც შე იძ ლე ბა გუ ლი მო უგო და შენს გუ ლ­თან მი აბა.” (“Русский архив,” 1879,стр.433­434). ასე ჩა მო აყ ალ იბა პ.პო ტი ომ კინ მა ამ დიპ ლო მა ტი ის ამ ოც ანა პოლ კოვ ნიკ ბურ ნა­შე ვი სად მი მი წე რილ თა ვის ერთ წე რილ ში.

თა ვა დი გრ.პო ტი ომ კი ნი სა ომ არი მდგო­მა რე ობ ის პე რი ოდ ში ხში რად მი მარ თავ და სხვა დას ხვა ხალ ხებს შო რის შუღ ლის გაღ ვი­ვე ბას, რი თაც ას უს ტებ და და რუ სის ჯარ თან მო სა ლოდ ნე ლი შე ტა კე ბი სა გან თავს აკ ავ ებ­

ი ნ ე ბ ­და. ასე მა გა ლი თად, 1790 წლის ად რე ულ შე მოდ გო­მა ზე, რო ცა თურ ქე თის არ მი ამ ბა ტალ­ფა­შას მე თა ურ ობ ით ან აპ იდ ან ყუ ბან ზე და იწყო ლაშ ქრო ბა, პო ტი ომ კი ნი ატყო ბი ნებ და კავ­კა სი ის ხა ზის სარ დალს დე ბალ მენს: “Ваше сиятельство должны войти как можно короче, в обстоятельство взаимные между горскимы народами, и стараитесь питать между ими несогласие.” (Сборник военно — историчесских матерялов, стр.155). “ე.ი. პო ტი ომ კი ნი სარ დალს ურ ჩევს ად გი ლობ რივ ტო მებს შო რის უნ დობ ლო ბა და შუღ ლი და­თე სოს.

რუ სე თის ჯა რის სიმ ცი რეს კავ კა სი აში

გრ.პო ტი ომ კი ნის სა უკ ეთ ესო, შორს გა მიზ­ნუ ლი დიპ ლო მა ტია ავ სებ და. 1785 წელს კავ­კა სი ის ხაზ ზე ით ვლე ბო და რე გუ ლა რუ ლი თუ არ არ ეგ ალ ური 13841 ჯან მრთე ლი ჯა რის­კა ცი და 2771 ავ ად მყო ფი. ის ფაქ ტი, რომ რუ სეთ­თურ ქე თის 1787­1791 წლე ბის ომ ის დროს კავ კა სი აში რუ სე თის მი მართ მტრუ­ლად გან წყო ბი ლი მო სახ ლე ობა არ და ეხ მა­რა თურ ქებს, ძი რი თა დად აიხ სნე ბა გრ.პო­ტი ომ კი ნის დიპ ლო მა ტი ური ხე ლოვ ნე ბით. კავ კა სი ელ მფლო ბე ლებ თან პი რა დი კავ ში­რე ბის წყა ლო ბით იგი არ ეგ ულ ირ ებ და მათ შო რის ურ თი ერ თო ბებს და ას ეთი გზე ბით გარ კვე ული სა სი კე თო რე ზულ ტა ტი მოჰ ქონ­და რუ სუ ლი პო ლი ტი კი სათ ვის. 1791 წელს გრ.პო ტი ომ კინ თან იმ ყო ფე ბო და 49 კავ კა სი­ელი ელ ჩი და დე პუ ტა ტი. მათ თან კი დევ 100 თარ ჯი მა ნი და მსა ხუ რი. ას ეთი მუდ მი ვი დიპ­ლო მა ტი ური კორ პუ სი მოწ მობ და იმ ას, თუ რო გორ მნიშ ვნე ლო ბას ან იჭ ებ და რუ სე თის სა გა რეო პო ლი ტი კის ხელ მძღვა ნე ლო ბა კავ­კა სი ის სა კითხებს: “და ახ ლო ებ ას, რო მელ საც მე ვაგ რძე ლებ დი და ღეს ტნელ მმარ თვე ლებ­თან და სხვებ თან ირ ანს შიგ ნით, ყო ველ ნა­ირ ად ხელს უწყობ და მათ კე თილ გან წყო ბას, რა მაც და იც ვა სა ქარ თვე ლო გა ნად გუ რე ბი­სა გან და მის ხე ლი სუფ ლე ბა ში მოხ და ძი რე­ული გარ და ტე ხა მი სი იმ პე რა ტო რო ბის უდ­იდ ებ ულ ეს ობ ის სამ სა ხუ რის სა სარ გებ ლოდ, მი უხ ედ ავ ად თურ ქე ბის წი ნა აღ მდე გო ბი სა.” (ЦГВИА, Ф. 52, Л.8). ასე აფ ას ებს გრ.პო ტი­ომ კი ნი თა ვი სი კავ კა სი ური დიპ ლო მა ტი ის შე დე გებს ეკ ატ ერ ინე II­სათ ვის გაგ ზავ ნილ წე რილ ში, რო მე ლიც და თა რი ღე ბუ ლია 1789 წლის 13 აპ რი ლით. ჩვენ ვერ და ვე თან ხმე ბით გრ.პო ტი ომ კი ნის ამ გვარ შე ფა სე ბას, ვი ნა­იდ ან ქარ თლ­კა ხეთ ში შექ მნი ლი ვი თა რე ბა კარ გად იც ოდა მან და ქარ თლის ტახ ტის მა­ძი ებ ელს — ალ ექ სან დრე ბა ქა რის ძეს თა ვი სი მიზ ნე ბი სათ ვის იყ ენ ებ და. ერ ეკ ლე II­ს სხვა არ ჩე ვა ნი აღ არ ჰქონ და, ვი ნა იდ ან ის სა შიშ­რო ება, რო მე ლიც მის სა მე ფო ტახ ტს და ემ­უქ რა, რუ სე თი დან მო დი ოდა. ერ ეკ ლე აიძ­ულ ეს და ეწყო რუ სეთ თან მო ლა პა რა კე ბა მის მფარ ვე ლო ბა ში მი სა ღე ბად, რა თა თა ვი დან აეც ილ ებ ინა ტახ ტის და კარ გვის სა შიშ რო ება. ამ რი გად, XVIII ს­ის 80­იანი წლე ბის რუ სე თის ამი ერ კავ კა სი ური პო ლი ტი კის ძი რი თა დი მი­ზა ნი იყო პრო ტექ ტო რა ტი ამი ერ კავ კა სი ის სამ ფლო ბე ლო ზე და “სა ერ ობო ჯა რის” შექ­მნა მთი ელი მო სახ ლე ობ ის აგ ან. მარ თა ლია რუ სე თის მხრი დან ეს იყო რე ალ ური პო ლი­ტი კა, რო მე ლიც ამი ერ კავ კა სი იდ ან ირ ან­ოს­მა ლე თის გა ძე ვე ბას და მის დამ კვიდ რე ბას ემ სა ხუ რე ბო და, მაგ რამ თუ რამ დე ნად შე დი­ოდა ყო ვე ლი ვე ეს კავ კა სი ელი ხალ ხის ინ ტე­რე სებ ში, XIX სა უკ უნ ის ერ ოვ ნულ მა მოძ რა­ობ ამ ცხად ყო.

ისტორიარომან გოგოლაური

გრი გოლ პო ტი ომ კი ნი და რუ სე თის ამი ერ კავ კა სი ური პო ლი ტი კა XVIII სა უკ უნ ის 80-იან წლებ ში

სამეცნიერო ექსპედიცია ართვინის, არდაჰანის, ყარსისა და არზრუმის ვილაიეთებში (2003 წლის 15-29 აგვისტო)

პე რო ნი თი, ხო ფა... ხო ფა დან სარ ფამ დე 17 კი ლო მეტ რია (აბრის მი ხედ ვით). ხო ფა დან 13 კი ლო მეტ რ ში მდე ბა რე ობს ის ტო რი უ ლი სო ფე­ლი მაკ რი ა ლი (მისი უძ ვე ლე სი სა ხელ წო დე ბაა ნო ღე დი, ამ ჟა მინ დე ლი ქე მალ - ფა შა. მაკ რი ა ლის მო სახ ლე ო ბის 55­60%­ს შე ად გე ნენ ხემ ში ნე ბი, და ნარ ჩე ნე ბი ლა ზე ბი ა). ფაქ ტობ რი ვად იგი უკა ნას კ ნე ლი და სახ ლე ბუ ლი პუნ ქ ტია სა ქარ­თ ვე ლოს საზღ ვ რამ დე, ანუ სარ ფამ დე. დრო ის

სიმ ცი რის გა მო ვერ ვა ხერ ხებთ სო ფელ ესენ-ქი ი ში (ძველი სა ხე ლი: აბუ ის ლა) ას ვ ლას და დუ დიკ ვა თას (თავის კვე თის) ად გი ლის ნახ ვას. აქ ქრის ტი ა ნო ბის თ ვის 1000 ლაზს მოჰ კ ვე თეს თა ვი. სა ქარ თ ვე ლოს მარ თ ლ მა დი დე ბელ მა ეკ­ლე სი ამ ისი ნი წმინ და ნე ბად შე რაცხა.

მაკ რი ალ ში ვნა ხეთ ორი ე. წ. “თამარის ხი­დი”, ვი ნა ხუ ლეთ მაკ რი ა ლის ეკ ლე სი ა, სა დაც გად მო ცე მის თა ნახ მად დაკ რ ძა ლუ ლია მე დე ას და ქალ კი ო პე. ის ტო რი უ ლი წყა რო ე ბი დან ცნო­ბი ლი ა, რომ სწო რედ მაკ რი ა ლის ეკ ლე სი ა ში და ი წე რა ჯვა რი ტრა პი ზო ნის იმ პე რა ტო რის

ასულ ანა ზე სა ქარ თ ვე ლოს მე ფე ბაგ რატ V დიდ მა (1360­1393 წწ.).

მაკ რი ა ლის ეკ ლე სია მდე ბა რე ობს სოფ ლის გა მო სას ვ ლელ თან (თუკი მაკ რი ა ლი დან სარ ფის მი მარ თუ ლე ბით მოძ რა ობ), გზი დან ხელ მარ ცხ­ნივ, სი მინ დის ყა ნებს შო რის, ტრი ალ ად გილ ზე, ზღვის პი რას. ეკ ლე სია დარ ბა ზუ ლი ტი პი სა ა, საკ მა ოდ მოზ რ დი ლი, მი სი უმე ტე სი ნა წი ლიც გა რე დან სუ რო თი და სხვა მცე ნა რე უ ლო ბი­თაა და ფა რუ ლი; ინ ტე რი ერ ში შე მორ ჩე ნი ლია ფრეს კე ბის ფრაგ მენ ტე ბი, ნა გე ბია თლი ლი, კვად რატუ ლი ფორ მის ქვე ბით; ინ ტე რი ე რი და­

სუფ თა ვე ბუ ლი ა, გა რე დან საკ მა ოდ კარ გად შე­მორ ჩე ნი ლი ოთხ კუთხა გა ლა ვა ნი შე მო უყ ვე ბა. გან ზ რა ხუ ლი აქვთ ეკ ლე სი ის რეს ტავ რა ცი ა...

ლა ზე ბი გვე პა ტი ჟე ბოდ ნენ თევ ზ ზე, ხა ჭა­პურ ზე, არაყ ზე, მაგ რამ ჩვენ დრო ის უქონ ლო­ბის გა მო უარი ვუთხა რით, და ვემ შ ვი დო ბეთ მათ და სარ ფის კენ გა მო ვე მარ თეთ. მა ლე სა ქარ თ ვე ლოს საზღ ვარს მო ვა დე ქით. მის გად­მო ლახ ვა ზე პრობ ლე მე ბი არ შეგ ვ ქ მ ნი ა, მე ბა­ჟე ებ მა დიდ ხანს არ დაგ ვა ყოვ ნეს... ამით ჩვე ნი პირ ვე ლი სა მეც ნი ე რო ექ ს პე დი ცია თურ ქე თის რეს პუბ ლი კა ში დამ თავ რ და.

მე­11 გვერდიდან

გრ. პოტიომკინი

2011 წელი, იანვარი 13ლიტერატურული მესხეთი

რე ზო ან დღუ ლა ძე — 60

ერ თი ღი მი ლი ჩემ თვი სა

ერ თი ღი მი ლი ჩემ თვი სარად გე ნა ნე ბა ქა ლაო,გგო ნია, გა და ვიწ ვე ბი,გა ნა ვარ ბზე და ჩა ლაო.

თუ ცეცხლი მო მე კი დე ბა,შენს გა სათ ბო ბად კმა რაო,არ და ვიწ ვე ბი მთლი ან ად,შემ წევს მა გი სი ძა ლაო.

მე ორ ედ ავ ჯე ჯილ დე ბი,რო გორც ნახ ნავ ში ყა ნაო,დამ წვავ ახ ალი ცეცხლი თადა ჩა გი ყო ლებ თა ნაო.

ვერ შე მა ში ნებ, სიკ ვდი ლო

ვერ შე მა ში ნებ, სიკ ვდი ლო,თავს ძირს ვერ და მა დე ბი ნებ,ჯერ ვერ წა მიყ ვან იმ ქვეყ ნად,მა რილს ვერ წა მა ღე ბი ნებ.

შენ ავ ად ობ ავ, ოხ ერო,ჯერ ხელს ვერ ამ აღ ებ ინ ებ,რაც გინ და შე მო მი ტიო,კა ლამს ვერ და მაგ დე ბი ნებ.

* * *ერ თი სიკ ვდი ლი მე ვე რას მი ზამს,ეს კარ გად ვი ცი და კარ გად მჯე რა,რო ცა მოვ კვდე ბი დარ ჩე ბა ხი ზანსჩე მი ლექ სი და ჩე მი სიმ ღე რა.

მო სე ბე ქა ური

ჩვე ნო რე ზო,ალ ბათ რე გი ონ ში იშ ვი ათია ად ამი ანი, ვინც

არ გიც ნობს. ზო გი პი რა დად, ზო გი — ჩვე ნი გა­ზე თის სა შუ ალ ებ ით, ზო გიც — ტე ლე ვი ზი ით.

ნი ჭი ერი, მრა ვალ მხრი ვი შე მოქ მე დი რომ ხარ, ეს ერ თი მხა რეა, მაგ რამ დი დი პატ რი­ოტი, შენს კუთხე ზე, შენს სო ფელ არ ალ ზე უს აზღვროდ შეყ ვა რე ბუ ლი რომ ხარ, ესაა უმ­თავ რე სი. მი უხ ედ ავ ად იმ ისა, რომ პრო ფე სი ად ეკ ონ ომ ის ტო ბა აირ ჩიე, შე ნი კუთხის ის ტო რი­ის, ეთ ნოგ რა ფი ის სა კითხებ ში ვე რა ვინ ვერ გა­გე ჯიბ რე ბა. ძა ლი ან გვიკ ვირს, რო გორ ას წრებ

სამ სა ხუ რე ობ რივ საქ მი ან ობ ას თან ერ თად დი­დი სა ზო გა დო საქ მე ებ იც აკ ეთო — წე რო შე­ნი კუთხის უახ ლო ეს წარ სულ ზე, მო იძიო ზღვა მა სა ლა თი თოეულ გან სა ხილ ველ სა კითხზე. ამ იტ ომ აცაა, რომ ყვე ლა ინ ტე რე სით კითხუ­ლობს შენს პუბ ლი კა ცი ებს და წე რი ლებს გა­სუ ლი სა უკ უნ ის 20­40­იანი წლე ბის მეს ხეთ ზე, ჩვენს დიდ წი ნაპ რებ ზე, სა ინ ტე რე სო მოვ ლე­ნებ ზე.

ამ ას წი ნათ შენ ზე გა და ცე მა მო აწყო სა ქარ­თვე ლოს ტე ლე ვი ზი ის პირ ველ მა არ ხმა. თუმ­ცა სი უჟ ეტი კარ გად იყო გა კე თე ბუ ლი, კი დევ ბევ რის თქმა შე იძ ლე ბო და — ოხ ერ ას ეკ ლე სი­ის აღ დგე ნა ხომ შე ნი გარ ჯი სა და შე მარ თე ბის ნა ყო ფია.

ქვა ზე კვე თა არაა იოლი საქ მე, სუ ლი შთა­ბე რო და გა აც ოცხლო იგი, ეს იშ ვი ათი ნი­ჭის ად ამი ანს შე უძ ლია (და არა მარ ტო ქვა ში ცოცხლდე ბი ან შე ნი გმი რე ბი).

ჩვენ ამ პა ტა რა მი სა სალ მე ბე ლი წე რი ლით შე ნი 60 წლის ღირ სე ული იუბ ილე, თუმ ცა ცო­ტა მოგ ვი ან ებ ით, სუ ლი თა და გუ ლით გვინ და მო გი ლო ცოთ!

დაბ რძე ნე ბუ ლი კა ცი ხარ, მრავ ლის მოწ მე, მნახ ვე ლი და გვჯე რა, კი დევ ბევ რჯერ გას წევ მძი მე ჭა პანს შე ნი მშობ ლი ური სა ქარ თვე ლოს სა კე თილ დღე ოდ. ღმერ თმა 60 წე ლი ად ამი ან­ური ღირ სე ბით გაცხოვ რა და უეჭ ვე ლია შე ნი შე მოქ მე დე ბის აღ მა ვალ გზა ზე მო მა ვა ლი წლე­ბი მრა ვა ლი სი კე თი სა და გა მარ ჯვე ბის მომ ტა­ნი იქ ნე ბა.

გა ზეთ “ლი ტე რა ტუ რუ ლი მეს ხე თის” რე დაქ ცია

თბი ლი სის მთა ვარ ბიბ ლი ოთ ეკ აში (დი რექ­ტო რი ცი სა ნა კალ მა ხე ლი ძე) კვი რა არ გა ვა ღო ნის ძი ება რომ არ ჩა ტარ დეს, მაგ რამ 10 იან­ვარს გა ზეთ “ლი ტე რა ტუ რუ ლი მეს ხე თის” მი­ერ გა სულ წელს ლი ტე რა ტუ რულ კონ კურ სში გა მარ ჯვე ბუ ლებ თან შეხ ვედ რა გან სა კუთ რე­ბით და უგ ვიწყა რი იქ ნე ბა.

“ჩვენ შო თა ის სიტყვა გვზრდი და” – ეს ფრა­ზა მთა ვარ ლა იტ მო ტი ვად გას დევ და მთელ ღო­ნის ძი ებ ას, რო მე ლიც ლი ტე რა ტუ რუ ლი სა ლო ნის “სა გუ ლი სო ნის” ინ იცი ატ ივ ით მო ეწყო.

ღო ნის ძი ებ ას უძ ღვე ბო და ამ ავე ბიბ ლი­ოთ ეკ ის მთა ვა რი სპე ცი ალ ის ტი, ქალ ბა ტო ნი

ცი სა ნა ქო ჩე ჩაშ ვი ლი. ლი ტე რა ტუ რულ კონ­კურ სში გა მარ ჯე ბუ ლებ მა თა მარ ფარ ჩუ კი ძემ, მა რი ნა თექ თუ მა ნი ძემ, ლექ სო დო რე ულ მა, ნა თია ჯა ნა ში ამ, სე ვე რი ან ნა დი რა ძემ, ავ თან­დილ ივ ან იძ ემ, თა მარ ლო მი ძემ წა იკ ითხეს კონ კურ სში გა მარ ჯვე ბუ ლი და მკითხველ თა საყ ვა რე ლი ლექ სე ბი.

ცნო ბილ მა მსა ხი ობ მა ლამ ზი რა ჩხე იძ ემ წა­იკ ითხა ნაწყვე ტი “ვეფხის ტყა ოს ნი დან”.

კონ კურ სში გა მარ ჯვე ბულ პო ეტ ებს მი ეს­ალ მნენ პო ეტი მზია ხე თა გუ რი და გა ზეთ “ლი­ტე რა ტუ რუ ლი მეს ხე თის” რე დაქ ტო რი ავ თან­დილ ბე რი ძე.

ქარ თული პო ეზიისა და ლი ტე რა ტუ რუ ლი კონ კურ სის თა ობ აზე გან სა კუთ რე ბით სა ინ ტე­რე სოდ ისა უბ რა სა ქარ თვე ლოს პრე ზი დენ ტის მრჩე ველ მა, ცნო ბილ მა მწე რალ მა და კრი ტი­კოს მა ნო დარ გრი გა ლაშ ვილ მა. ლი ტე რა ტუ­რულ კონ კურ სში გა მარ ჯე ბუ ლებს გა და ეც ათ სა მახ სოვ რო სა ჩუქ რე ბი.

ღო ნის ძი ებ ის და სას რულს დამ სწრე სა ზო­გა დო ებ ამ სუ ლი თა და გუ ლით მი ულ ოცა ცნო­ბილ ქარ თველ პო ეტს მზია ხე თა გურს სა ქარ­თვე ლოს სა პატ რი არ ქოს უმ აღ ლე სი ჯილ დო თი – “წმი და გი ორ გის” ორ დე ნით და ჯილ დო ება.

სა კუ თა რი ინ ფორ მა ცია

დი დი ჯილ დოგა სუ ლი წლის მი წუ რულს სა ქარ თვე­

ლოს ტე ლე ვი ზი ის თით ქმის ყვე ლა არ ხმა სა ზო გა დო ებ ას აუწყა, რომ ხალ ხურ სა­ზომ სა და თე მა ტი კა ზე შექ მნი ლი ლექ სე­ბის თვის სა ქარ თვე ლოს კულ ტუ რი სა და ძეგ ლთა დაც ვის სა მი ნის ტრომ და ფოლ­კლო რის სა ხელ მწი ფო ცენ ტრმა ფოლ­კლო რის ერ ოვ ნუ ლი პრე მი ის ლა ურე ატ­ის წო დე ბა მი ან იჭა ას პინ ძის რაიონის მკვიდ რს, სა ხალ ხო მთქმელს მო სე ბე ქა­ურს და გა დას ცა ოქ როს მე და ლი და ფუ­ლა დი პრე მია.

მო სე ბე ქა ურ ის სა ხე ლი კარ გა დაა ცნო ბი ლი ჩვე ნი გა ზე თის მკითხვე ლე­ბის თვის და, სა ერ თოდ, ქარ თუ ლი ლი ტე­რა ტუ რუ ლი სა ზო გა დო ებ ის თვის. მი სი ხალ ხუ რი პო ეზი ის მარ გა ლი ტე ბი არა­ერ თხელ და ბეჭ დი ლა “ლი ტე რა ტუ რუ ლი მეს ხე თის “ ფურ ცლებ ზე და ყო ველ თვის მკითხველ თა დი დი მო წო ნე ბაც და უმ სა­ხუ რე ბია. სა ხალ ხო მთქმე ლის ფა ქი ზი გრძნო ბე ბით გან მსჭვა ლუ ლი, აწ ონ ილ­და წო ნი ლი თი თოეული სიტყვა გულ ში ჩამ­წვდო მი და წა რუშ ლე ლი შთა ბეჭ დი ლე ბე ბის მომ ხდე ნია. იგი რაიონში ერთ­ერ თი გა მორ ჩე ული, კო ლო რი ტუ ლი, და ფა სე ბუ ლი და მი სა ბა ძი პი როვ ნე ბაა, უპ ირ ვე ლე­სად კი, ხალ ხუ რი სიტყვის დი დოს ტა ტი, გუ ლით უბ ერ ებ ელი კა ცია. მი სი პო ეზია

სიყ ვა რულ ში ჩა ხარ შუ ლი შე მოქ მე დის გან ცდაა, რო მელ საც ის ევე აღ იქ ვამ, რო­გორც თა ვად მი სი შემ ქმნე ლი. ეს გან ცდა კი უფ რო ძა ლუ მად მა შინ იგ რძნო ბა, რო­ცა თა ვად ავ ტო რი კითხუ ლობს მას.

გა ზეთ “ლი ტე რა ტუ რუ ლი მეს ხე თის” რე დაქ ცია სუ ლი თა და გუ ლით ულ ოც ავს ჭეშ მა რიტ ად ამი ან სა და შე მოქ მედს ეს­ოდ ენ დიდ ჯილ დოს.

ეს ჯილ დო, მო სე ბა ტო ნო, შე ნი ხე­ლით და წუ რულ იმ ღვი ნო სა ჰგავს, რომ­ლის გა სინ ჯვა საც ყვე ლას სთა ვა ზობ, სა­კუ თა რი მარ ჯვე ნით და წუ რუ ლი ყურ ძნის დამ წურ ვე ლის ხე ლი რომ შე გი ქონ, რა თა სხვა საც ასი ამ ოვ ნო და თა ვა დაც ისი ამ­ოვ ნო.

შენ ნა ირ ებ ზე იტყვი ან — დი დი ნი ჭის, ალ ალი გუ ლის კა ციაო და ჩვენც იმ გზას და გი ლო ცავთ, რო მე ლიც კი დევ ბევ რი გაქ ვს გა სავ ლე ლი შე ნი შე მოქ მე დე ბის თაყ ვა ნის მცემ ლე ბის გუ ლის გა სა ხა რად.

გა ზეთ “ლი ტე რა ტუ რუ ლი მეს ხე თის” რე დაქ ცია

მა მუ ლის კა ცი

მი ლოც ვა

და უვ იწყა რი სა ღა მო

ას ეთი კად რე ბი მეს ხეთ­ჯა ვა ხე თის რაიონებში და კერ ძოდ ახ ალ ცი ხის

რაიონში ზედ მი წევ ნით ნაკ ლე ბია.ამ იტ ომ ყოვ ლად მი ზან შე წო ნი ლად და

დრო ულ ად მი მაჩ ნია, რა თა ახ ალ ცი ხე ში პე და გო გი ური სას წავ ლებ ლის ბა ზა ზე გახ­სნილ იქ ნას პე და გო გი ური ინ სტი ტუ ტი, მოს­წავ ლე თა რიცხვი პედ­ინ სტი ტუ ტის თვის მარ ტო ახ ალ ცი ხის რაიონში აღ ირ იცხე ბა 200­მდე და თუ მი ვი ღებთ მხედ ვე ლო ბა ში, რომ ინ სტი ტუტ ში ის წავ ლი ან აგ რეთ ვე მე­ზო ბელ რაიონებიდან, მოს წავ ლე თა რიცხვი

გა ორ კეც დე ბა თუ არა მე ტი, სა ჭი როა, რომ გა ნათ ლე ბის კო მი სა რი ატ მა ეს სა კითხი და­ამ უშა ოს და შე იტ ან ოს სახ კომ საბ ჭო ში, ცენ­ტრა ლურ კო მი ტეტ ში გან სა ხილ ვე ლად.

ის ტო რი ულ ად ცნო ბი ლია, რომ მეს ხეთ­ჯა ვა ხე თი გა ნუ ყო ფე ლი კუთხეა სა ქარ თვე­ლო სი, მი სი ზე მო ნა წი ლი ან რო გორც იწ­ოდ ებ ოდა ის ტო რი ულ ად ზე მო ქარ თლი და ვა ხუშ ტი ბა ტო ნიშ ვი ლის გე ოგ რა ფი ული აღ­წე რი ლო ბით სამ ხრეთ სა ქარ თვე ლო, ჩვენ ში ახ ლაც მი ღე ბუ ლია სა ქარ თვე ლოს სხვა და სხვა კუთხე ებ ის თა ვის სა ხე ლე ბით წო დე ბა, ქარ თლი, კა ხე თი, გუ რია, სა მეგ რე ლო, იმ­

ერ ეთი, რა ჭა, აჭ არა, აფხა ზე თი და სამ ხრეთ ოს ეთი.

ამ ის და მი ხედ ვით მი ზან შე წო ნი ლად მი მაჩ ნია, რომ სამ ხრეთ სა ქარ თვე ლო ში მო თავ სე ბულ რაიონებსაც: ახ ალ ცი ხის, ად იგ ენ ის, ას პინ ძის, ახ ალ ქა ლა ქის და ბოგ­და ნოვ კის, უწ ოდ ებ დეთ მეს ხე თის, ანუ მეს ხეთ­ჯა ვა ხე თის რაიონებს, ამ ით უფ რო და ბე ჯი თე ბით მო აგ ონ ებს გა მაჰ მა დი ან ებ­ულ მეს ხე ლებს და ჯა ვახ ლებს მათ წარ სულ ქარ თვე ლო ბას და მათ გა ნუ ყოფ ლო ბას სა­ქარ თვე ლოს თან.

მო გახ სე ნებთ რა ყო ვე ლი ვე ზე მო აღ ნიშ­

ნულს, გთხოვთ რა თა სა ქარ თვე ლოს კპ (ბ) ცენ ტრა ლურ კო მი ტეტ მა და სა ქარ თვე ლოს სა ხალ ხო კო მი სარ თა საბ ჭომ იქ ონი ოს სა თა­ნა დო მსჯე ლო ბა ზე მოხ სე ნე ბულ სა კითხებ­ზე და და სა ხულ იქ ნას მი ზან შე წო ნი ლი და მი სა ღე ბი ღო ნის ძი ებ ანი.

სა ქარ თვე ლოს კპ (ბ) ახ ალ ცი ხის რა იკ ომ ის მდი ვა ნი

კირ ვა ლი ძე გ.ვ.ივ ნი სი, 1944წ. ქალ.ახ ალ ცი ხე

სტი ლი და ცუ ლია.

ფაქ ტე ბი მეტყვე ლე ბენ

ლიტერატურული მესხეთი14 2011 წელი, იანვარი

“კოლორ­პრინტში”

რუსთაველის 40/1. ტელ.: 99­98­82

სსიპ ახალციხის სახელმწიფო სასწავლო უნივერსიტეტი

მერაბ ბერიძე, დურმიშხან ბერიძე, რამაზ ბერაძე, სერგო მელიქიძე (პასუხისმგებელი მდივანი), ვახტანგ ინაური

ქ. თბილისში გაზეთ “ლიტერატურული მესხეთის” შეძენა შეგიძლიათ თავისუფლების მოედანზე –

ალ. პუშკინის ქუჩა №5-ის წინ, საქართველოს რაიონებში – “საქპრესის” ჯიხურებში

“ყვე ლა ზე უფ რო ვაჟ კა ცუ რი სა ხელ მწი ფო ისაა, სა და ც ყვე ლა ზე უკ ეთ ას აჩ უქ რე ბენ ღირ სე ბას და ყვე ლა ზე მკაც რად სჯი ან სიმ ხდა ლეს.”

კლოდ ად რი ან ჰელ ვე ცი უსი

ლი ბერ თი ბან კ ში რეკ ვი ზი ტე ბის შეც ვ ლას თან და კავ ში რე ბით გაც ნო ­ბებთ ჩვე ნი გა ზე თის ახ ალ სა ბან კო რეკ ­ვი ზი ტებს:

მიმ ღე ბი ბან კი — ლი ბერ თი ბან კის

ას პინ ძის ფი ლი ა ლი; ბან კის კო დი — 220101451;ან გა რი შის № GE72LB0113115795007000;სა ინ დი ფი კა ციო კო დი — 223100908

გა ზეთ “ლი ტე რა ტუ რუ ლი მეს ხე თის” ხელ მომ წერ თა სა ყუ რადღე ბოდ!

გი ყუ რებ და ჩუ მად გწყევ ლი,და მი კარ გე მოთ მი ნე ბა,იგ რი ხე ბი, იმ ან ჭე ბი,ქა ლი ხარ თუ მოჩ ვე ნე ბა.

ორ მტკა ველ ზე შე გიჭ რიაის ეც მოკ ლე, უკ ან კა ბა,ტან საც მელს ჭრი და სი შიშ ვლესრით დაჰ ფა რავ, მითხარ, აბა.

რა ღაც მო დას აჰ ყო ლილ ხარ,უც ნა ურ ად იც მევ ტან ზე,ერთ შეც დო მას მა ინც უშ ვებ,ყო ველ ფე ხის გა დად გმა ზე.

ვარ დის ფე რი სა ხე გქონ და,ბროლ ნა თა ლი გე დის ყე ლი,სი ლა მა ზით, სი ნარ ნა რით,ქა ლი იყ ავ სა ნატ რე ლი.

და ჰა, მო დას აყ ოლ ილივე ღარ არ ჩევ თეთ რს და შავ სა,ხე ლოვ ნუ რი სი მა ხინ ჯედა აბ რა ლე შენ სავ თავ სა.

სი მონ აფ რი ამ აშ ვი ლი, ად იგ ენ ის რ-ნი, სო ფე ლი არ ალი,

73 წლის

“ჩე მი ხა ტია სამ შობ ლო...”ეს ფრა ზა რეფ რე ნად უძ ღო და ერ თობ­

ლივ ღო ნის ძი ებ ას, რო მე ლიც ქარ თუ ლი პო­ეზი ის უგ ვირ გვი ნო მე ფის — აკ აკი წე რეთ­ლის 170­ე საიუბილეო წელ თან და კავ ში რე­ბით ჩა ტარ და აწყვი ტის სა ჯა რო სკო ლა ში.

ღო ნის ძი ებ ის ორ გა ნი ზა ტო რე ბი იყ ვნენ ას პინ ძი სა და აწყვი ტის სა ჯა რო სკო ლე ბის პე და გო გე ბი ოლ ღა ლე კიშ ვი ლი და ზე ინ აბ ივ ან იძე, რომ ლე ბიც ყო ველ თვის დი დი ენ­თუ ზი აზ მით გა მო ირ ჩე ვი ან.

ღო ნის ძი ებ ის ორ გა ნი ზა ტო რებ მა წარ­მო ად გი ნეს აკ აკ ის ლექ სე ბი, სცე ნე ბი დი დი პო ეტ ის ნა წარ მო ებ ებ იდ ან, ბი ოგ რა ფი ული

ეპ იზ ოდ ები და სხვ. შთა გო ნე ბით წარ მოდ­გე ნი ლი თი თოეული სტრი ქო ნი აც ოცხლებ­და სა ქარ თვე ლოს წარ სულ სა და ორ იგ ინ ალ­ურ ად აკ ავ ში რებ და თა ნა მედ რო ვე ობ ას თან.

მას შე მეც ნე ბი თი ხა სი ათი ჰქონ და და, ცხა დია, მსგავ სი ღო ნის ძი ებ ებ ის ჩა ტა რე ბა ხელს შე უწყობს საჯა რო სკო ლე ბის მოს წავ­ლე ებ სა და პე და გო გებს შო რის ურ თი ერ თო­ბე ბის გან მტკი ცე ბას.

ლა მა რა მა ის ურ აძე,ას პინ ძის რ-ნი, აწყვი ტის სა ჯა რო

სკო ლის მას წავ ლე ბე ლი.

“ლი ტე რა ტუ რუ ლი მეს ხე თი”

ჩვე ულ ებ რი ვი გა ზე თი კი არა,

რუს თა ვე ლი სათ ვის

მის სო ფელ ში დან თე ბუ ლი სან თე ლია...”

მეს ხუ რი მი წის თაყ ვა ნის მცემ ლე ბო!

გა და ვარ ჩი ნოთ “ჩვე ნი სუ ლის პუ რი!”

გა მო იწ ერ ეთ და იკ ითხეთ!

აკ აკ ის იუბ ილ ეს მი ეძ ღვნა

“ ლ ე ქ ს ო , ა რ დ ა ი კ ა რ გ ე ბ ი ! ”

სა ლა ღო ბო(გი როს ცხე ნის სამ ძი მარ ზე)

ოჰ, გი რო, გი რო,არ გა იკ ვირ ვო,უნ და გეჩხუ ბო,უნ და გიყ ვი რო:სად გი წე რია,რო მელ დავ თარ ში,ცხე ნი გა უშ ვაშუა ზამ თარ ში.ხომ იცი, ყვე ლაცხე ნის მტე რია,

აქ ეთ მგე ლი დაიქ ით მე ლია.ახ ლა და დექ და და აღე პი რი,“ვახ, ჩე მო ცხე ნოს!”ტყუ ილ ად ყვი რი.აღ არ გიშ ვე ლისვაი და უა,ახ ლა კი დროაის წავ ლო ჭკუა.

მო დას აყ ოლ ილ უც ნობ ქალ ბა ტონს

გა ზე თის რე დაქ ცია სარ გებ ლობს თა ვი სუ ფა ლი პრე სის პრინ ცი პე ბით და პა სუხს არ აგებს გა მოქ ვეყ ნე ბულ წე რი-ლებ სა და პუბ ლი კა ცი ებ ში მოყ ვა ნილ ფაქ ტებ სა და მო საზ რე ბებ ზე.