ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

CHIRASMARANEEYULU (First Part)

Telugu title of this book is CHRASMRANEEYULU.

In this book brief life Sketches (each two pages) of 100 Muslim Heroes who fought against British. It started fromBengal Nawab Sirajuddowla of 1757 Palsy War to 1947 Shaik Moula Saheb of Andhrapradesh was given. Almost allsketches are having photos of freedom fighters.

This Book contains total 224 pages of 1/8th Demmy Size with Multi colour title. It was published in 2008. The samewas Published second time in the year 2009.

Three more Parts of this book is Planed and May come out with in one or two Years if circumstances allowed

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

z~°ã¨‡~°©Ü«ÚÅ∞(„a\©+π =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏÅÖ’ áêÖÁæ#fl =Úã≤¡O Ü≥∂ èŒ∞Å∞)

ã¨Ü«∞º £ #j~ü JǨÏ=∞‡ £ã¨~°fiǨωõΩ¯Å∞ ~°K«~Ú`«q

„Ѩ äŒ=∞ =Ú„ Œ ó #=O|~ü 2008

=ÚYz„ «O ó =„[yi *ˇã≤ìãπ, q#∞H˘O_».

=Ú„ Œ ó q∞„`å „Ñ≤O\˜OQ∑ „ÃÑãπ, q[Ü«∞"å_»

ѨÙãÎHÍʼnõΩ :

P*Ï £ ǨÏ∫ãπ PѶπ Ѩa¡H+¨<£ût=„Ѩ™ê^£ gkè, H˘`«Î¿Ñ@,

q#∞H˘O_»–522 647, QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡.Œ∂~°"å˜ : 9440241727

=∞iÜ«Ú

Jxfl „Ѩ=ÚY ѨÙãÎHõ q„HõÜ«∞ ˆHO„^•Å∞.

"≥Å :™ê è•~° „Ѩu ó ~°∞. 100–00

„QÆO ä•ÅÜ«∞ „Ѩu ó ~°∞. 125–00

P*Ï^£ ǨÏ∫ãπ PѶπ Ѩa¡ˆH+¨<£û

q#∞H˘O_»–522 647

( „a\©+π =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏÅÖ’ áêÖÁæ#fl

=Úã≤¡O Ü≥∂ èŒ∞Å∞ )

z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞á⁄\ì N~å=ÚÅ∞ ≥Å∞QÆ∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O "åi

Pi÷Hõ ã¨Ç¨Ü«∞O`À =Ú„k «O.

ã¨Ü«∞º £ #j~ü JǨÏ=∞‡ £

ѨiK«Ü«∞"åHõºO ó „áÈÃѶã¨~ü Ñ≤. ~å=∞ÅH˜∆ ‡ 07PѨÎ"åHõºO ó _®Hõì~ü l. ™êO|t"åÔ~_ç¤ 13~°K«~Ú « =∂@ 15JOH˜`«O 17

01. ɡOQÍÅ∞ #"å|∞ ã≤~åA^ÒÌÖÏ (1733–1757) 1902. #"å|∞ q∂~ü MÏtO (–1777) 2103. ÃÇ·Ï Œ~ü Jb MÏ<£ (1722–1782) 2304. =∞Eflëê ѶH©~ü (–1787) 2505. \˜Ñ¨Ó ã¨∞ÖÏÎ<£ (1750–1799) 2706. ã¨Ü«∞º £ JǨÏ=∞‡ £ |ˆ~efi (1786–1831) 2907. \˜@∂ q∂~ü (1782–1832) 3108. Ǩr +¨iÜ«∞ «∞ÖÏ¡ (1780–1840) 3309. ã¨~åÌ~ü Ç≤ÏHõ‡ «∞ÖÏ¡ MÏ<£ (–1857) 3510. =∞øbfi Ñ‘~ü Jb MÏ<£ (1820–1857) 3711. =∞øÖÏ<å =∞Ǩχ £ ÉÏY~ü (1780–1857) 3912. ¿+H± Ñ‘~ü ëê (–) 4113. ÉËQÆO JrA<£ (1832–1858) 4314. =ÚO Œ~ü (–1858) 4515. =∞øbfi JǨχ Œ∞ÖÏ¡ ëê ÃѶ·*ÏÉÏk (1787–1858) 4716. Ѩ~îå<£ «∞„ˆ~ÉÏ*ò MÏ<£ (–1859) 4917. =∞ǨÏ=∞‡^£ ÉèíH±Î MÏ<£ (–1859) 5118. Jr=ÚÖÏ¡ MÏ<£ (1834–1859) 5319. Œ∂ Œ∂ q∞Ü«∂ (1819–1860) 5520. MÏ<£ |ǨÏ^Œ∂~ü MÏ<£ (1781–1860) 5721. Ѩ~îå<£ ã¨ÖÏ|`ü MÏ<£ (1831–1860) 59

7

22. |Ç¨Ï Œ∂~ü ëê [Ѷ~ü (1775–1862) 6123. =∞ǨÏ=∞‡ £ ¿+~ü Jb (1842–1872) 6324. ÉËQÆO ǨÏ[~° ü =∞ǨÏÖò (–1874) 6525. Ã+ǨÏ*Ï^• Ѷ≤~À*ò ëê (1832–1877) 6726. =∞øbfi ã¨Ü«∞º £ JÖÏ¡=ÙnÌ<£ (–1884) 6927. =∞øbfi eÜ«∂Y ü Jb (1817–1892) 7128. q∂~å˚ ai˚ãπ Yn~ü (–1893) 7329. ~°Ç≤Ï=∞ «∞ÖÏ¡ Ü«∞O. ã¨Ü«∂x (1847–1902) 7530. [ã≤ìãπ |„ Œ∞nÌ<£ «Ü«∂ºc˚ (1844–1906) 7731. =ÚÖÏ¡ J|∞ÌÖò YÜ« ºO MÏ<£ (1853–1906) 7932. Y∞n~åO H˜ nk (–) 8133. =∞øbfi J|∞ÌÖò ~°ã¨∂Öò (1872–1917) 8334. #"åÉò ã¨Ü«∞º £ "≥ÚǨÏ=∞‡ £ (1867–1919) 8535. L=∞~ü ca (1864–1919) 8736. ¿+H± =ÚǨÏ=∞‡ £ QÆ∞ÖÏÉò (–) 8937. =∞øÖÏ<å =ÚǨÏ=∞‡ £ ǨÏã¨<£ (1851–1920) 9138. ѶAÅ∞ÖÏ¡ MÏ<£ (–1922) 9339. =∞øbfi Jb =Úã¨ûeÜ«∂~ü (1853–1922) 9540. PÉÏk ÉÏ<À ÉËQÆO (1852–1924) 9741. =∞øbfi J|∞ÌÖò ÉÏi (1878–1926) 9942. JëêÊùY∞ÖÏ¡ MÏ<£ (1900–1927) 10143. ǨÏH©O J[‡Öò MÏ<£ (1868–1927) 10344. ~°lÜ«∂ MÏ «∂<£ (–) 10545. „áÈII =ÚǨÏ=∞‡ £ |~° «∞ÖÏ¡ Éè’áêe (1864–1928) 10746. =∞øÖÏ<å =∞[Ǩτ~°∞Öò ǨÏMò (1866–1930) 10947. =∞øÖÏ<å =∞ǨÏ=∞‡ £ Jb *∫ǨÏ~ü (1878–1931) 11148. ã¨Ü«∞º £ ǨÏã¨<£ W=∂O (1871–1933) 11349. \˜.JǨÏ=∞‡ £ MÏ<£ ¿+~åfi˜ (1885–1935) 11550. [ã≤ìãπ JÉσãπ «Ü«∂ºc˚ (1854–1936) 117

WO Œ∞Ö’....

51. _®Hõì~ü =ÚHÍÎ~ü JǨÏ=∞‡ £ J<åûi (1880–1936) 11952. |„ Œ∞Öò ǨÏã¨<£ (1898–1937) 12153. =∞øÖÏ<å ëœHõ ü Jb (1873–1938) 12354. +O+µhfl™ê J<åûi (–1938) 12555. ÉËQÆO PÅO (–) 12756. ÉËQÆO Jq∂<å «Ü«∂ºc˚ (1866–1942) 12957. AÖËMÏ ÉËQÆO (1893–1943) 13158. JÖÏ¡ |H∆± ã¨∞O~À (1887–1943) 13359. =∞øÖÏ<å XÉ· Œ∞ÖÏ¡ ã≤Onè (1872–1944) 13560. =∞øbfi L=∞~ü Jbëê (1885–1945) 13761. Ü«∞O. J|∞ÌÖò ~°Ç≤Ï=∂<£ (1889–1945) 13962. =ÚǨÏ=∞‡ £ W™ê‡~ÚÖò (1892–1948) 14163 ëÈÜ«∂|∞ÖÏ¡ MÏ<£ (1920–1948) 14364. +¨á¶ê «∞hfl™ê ca (1896–1948) 14565. Ü« ã¨∞Ѷπ *ÏѶ~ü "≥∞ǨÏ~ü Jb (1903–1950) 14766. =∞øÖÏ<å Ǩτ㨠ü "≥∂Ǩx (1878–1851) 14967. =ÚѶ‘Î dá¶êÜ«∞ «∞ÖÏ¡ (1872–1952) 15168. ZO. Pã¨Ñ¶π Jb (1888–1953) 15369. ~°Ñ¶‘ JǨÏ=∞‡ £ H˜ •fiÜü∞ (1894–1954) 15570. =∞øÖÏ<å ǨÏc|∞„Ô~ǨÏ=∂<£ (1892–1956) 15771. | «H± q∞Ü«∂ J<åûi (1867–1957) 15972. =∞øÖÏ<å JǨχ £ ǨÏã¨<£ =∞ Œx (1879–1957) 16173. MÏ<£ J|∞ÌÖò [Éσ~ü MÏ<£ (1883–1958) 16374. =∞øÖÏ<å J|∞Öò HõÖÏO P*Ï £ (1888–1958) 16575. =∞øÖÏ<å JǨÏ=∞‡ £ ã¨~¸ £ (1888–1859) 16776 ÉËQÆO ã¨H©<å Å∞H͇x (1865–1960) 16977. =∞øbfi =∞ǨÏ=∞‡ £ ǨÏѶ‘A„Ô~ǨÏ=∂<£ (1901–1962) 17178. =∞QÆ∂ƒÖò JǨÏ=∞‡ £ (1802–1963) 17379. _®Hõì~ü Ãã·Ñ¶¨ÙnÌ<£ H˜K«∂¡ (1888–1963) 175

80. J`å=ÙÖÏ¡ ëê ÉÁMÏi (1891–1967) 17781. ã¨∞QÆ~å MÏ «∂<£ (–1968) 17982. =∞Y∂ÌO "≥ÚÇ≤ÏnÌ<£ (1908–1969) 18183. _®Hõì~ü ã¨Ü«∞º £ =ÚǨÏ=∞‡ £ (1888–1971) 18384. MÏ<£ J|∞Ìãπ ã¨=∞ £ MÏ<£ (1885–1972) 18585. Ja £ Jb (1899–1873) 18786. HÍHÍÉÏ|∞ =Ú[Ѷ~ü JǨÏ=∞‡ £ (1889–1973) 18987. ÉËQÆO =∞l^• ÉÏ<À (1919–1974) 19188. ¿+H± QÍeÉò ™êÃÇÏÉò (1904–1976) 19389. ëœHõ ü L™ê‡x (1901–1978) 19590. ÉËQÆO Y∞s¬ £ MÏfi*Ï (1896–1981) 19791. "Õ∞[~ü [#~°Öò ëê#"å*ò MÏ<£ (1914–1983) 19992. Ja £ ǨÏã¨<£ 㨄á¶êx (1911–1984) 20193. ca J=Ú «∞ã¨ûÖÏO (1907–1985) 20394. MÏ<£ J|∞ÌÖò QÆá¶ê~ü MÏ<£ (1890–1988) 20595. ǨÏ[~å cc W™ê‡~ÚÖò (–1994) 20796. #H© JǨÏ=∞‡ £ KÒ Œs (1914–1996) 20997. Jg∞~ü ÃÇ·Ï Œ~ü MÏ<£ (1900–1999) 21198. _®Hõì~ü *·#∞ÖÏÌaÌ<£ JǨχ £ (1909–) 21399. q∂~ü =ÚëêìMò JǨÏ=∞‡ £ (1915–) 215100. ¿+H± =∞øÖÏ ™êÃÇÏÉò (1927–) 217

P è•~° „QÆO ä•Å∞ ... ... 219~°K«~Ú « W «~° „QÆO ä•Å∞ ... ... 224

ѨiK«Ü«∞"åHõºO

PKå~°º Ñ≤.~å=∞ÅH∆ ‡ M.A., Ph.DK«i„ « – ѨÙ~å=ã¨∞Î qÉèÏQÆO,

PKå~°º <åQÍ~°∞˚# qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O, QÆ∞O@∂~°∞

qaè#fl ™êOѶ≤∞Hõ [#ã¨=Ú^•Ü«∂Å =∞ 茺 ã¨OÜ«∞=∞#O, ã¨=∞#fiÜ«∞O,

™ê=∞~°ã¨ºO ™êkèOKåÅ#∞‰õΩ#fl â◊‰õΩÎÅ∞ ã¨HÍ~å`«‡Hõ ^èÀ~°˜Ö’ Hõ$+≤ ™êyOK«@O

"åOKè«hÜ«∞O. K«i„ «Ö’x "åãÎqHõ «#∞ „Ѩ[Å =ÚO Œ∞‰õΩ ≥zÛ L=∞‡_ç Hõ$+≤,

`åºQÍÅÖ’ PÜ«∂ ã¨=Ú^•Ü«∂Å áê„ «#∞ ã¨q=~°OQÍ, Kåi„ «Hõ P è•~åÅ`À ã¨Ç¨

„Ѩ*Ï ÉÏǨïàϺxH˜ "≥Å¡_ç KÕÜ«∞_»O JaèÅ+¨©Ü«∞"≥∞ÿ# K«i„`« ~°K«<å q^è•#O.

K«i„`«Ö’x "åã¨Î"åÅ∞ `≥eã≤ `åºQÆ=∞Ü«∞ áÈ~å\ÏÅÖ’ ™ê\ ˜ [#ã¨=¸Ç¨Å

ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl ≥Å∞ã∞‰õΩ#fl ã=∞HÍb# ã=∂[OÖ’ ã Œ=QÍÇÏ#–ã^•ƒù=# =$k÷K≥Ok

ã=∂*Ïxfl JâßOuH QÆ∞iKÕ¿ã Ѷ∞~°¬ "≥·Yi ™ê÷#OÖ’ âßOu–™ê=∞~°ãºO–™œ„ÉèÏ «$ «fi

"å`å=~°O =∞iO «QÍ Ñ¨i_è»qÅ∞¡ «∞Ok.

D „QÆO äŒ ~°K«~Ú « ãÜ«∞º £ #j~ü JÇχ £ ãiQÍæ W Õ =∂~°æOÖ’ ÅHõ∆ º™ê èŒ#

kâ◊QÍ Hõ$+≤ P~°OaèOz, JO Œ∞‰õΩ K«i„ « ~°K«##∞ ™ê èŒ#O KÕã∞‰õΩ<åfl~°∞. P „ÑÜ«∞ «flOÖ’

ÉèÏQÆOQÍ ÉèÏ~° « ™êfi «O„`À Œº=∞OÖ’ =Úã≤¡OÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOz# =∞Ǩϟ#fl « áê„ «#∞

"≥eH˜ fã≤, „Ѩu JOâßxfl q_»=∞iÛ q=iã¨∂Î WѨÊ\˜=~°‰õΩ ≥Å∞QÆ∞Ö’ "≥Å∞=iOz#

U_»∞ „QÆO ä•ÅÖ’ ‰õÄ_® D ÅHõ∆ º"Õ∞ ã¨Ê+ì=∞ø «∞Ok. P HÍ~°OQÍ #j~ü ~åã≤# U_»∞

K«i„ « „QÆO ä•ÅÖ’ <åÅ∞QÆ∞ „QÆO ä•Å∞ =¸_»∞™ê~°∞¡, =¸_»∞ „QÆO ä•Å∞ Ô~O_»∞™ê~°∞¡

ѨÙ#~°∞‡„ Œ á⁄O^•~Ú.

„Ѩã¨∞Î « „QÆO äŒO z~°ã¨‡~°©Ü«ÚÅ∞ ‰õÄ_® P ÅHõ∆ º™ê èŒ#Ö’ ÉèÏQÆOQÍ ~°∂ѨÙ

k Œ∞̉õΩOk. D „QÆO äŒO „a\©+π „ѨÉèí∞`åfixfl ZkiOz# =Úã≤¡O Ü≥∂ èŒ∞Å∞, =Úã≤¡O

„ã‘Î=¸~°∞ÎÅ QÆ∞iOz, =∂#gÜ«∞ qÅ∞=ÅÔÔH· „â◊q∞Oz# "åi rq`« Ѷ¨∞\ÏìÅ#∞

ã¨OH∆ÑÎOQÍ ≥eÜ«∞*Ë™ÈÎOk. ~°K«~Ú « ZO`À „â◊q∞Oz, Z<Àfl P è•~åÅ#∞ ¿ãHõiOz

ã∞ÅÉèíâ‹·eÖ’ Kåi„ «Hõ "åãÎ"åÅ#∞ L@OHã∂Î ™êyOz# ~°K«<åsu JO Œix K«kqOÑ

*Ëã∞ÎOk. Ö∫HHõ qÅ∞=Å HÀãO áê@∞Ñ_ç# <å\˜ «~°O rq`åÅ#∞ q=iOK«_»O •fi~å,

<Õ\˜ «~åxH˜ P qÅ∞=Å P=â◊ºHõ «#∞ ~°K«~Ú « ≥eÜ«∞*Ëã¨∞Î<åfl~°∞.

™ê=∂#º „Ѩ*ÏhHÍxH˜ =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_®, K«i„ «Ö’ „Ѩ"Õâ◊=Ú#fl "åiH˜

ã¨Ç≤Ï «O ≥eÜ«∞x ™êfi «O„ «ºã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å rq`åÅ#∞, "åi rq`åÅÖ’x „Ѩ ÕºHõ

Ѷ∞\ÏìÅ#∞ z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞ •fi~å ~°K«~Ú « ÑiK«Ü«∞O KÕã∞Î<åfl~°∞. ™êfi «O„`Àº Œº=∞O

Ö’x qq èŒ Œâ◊ÅÖ’ P Ü≥∂ èŒ∞Å∞ x~°fiÇ≤ÏOz# J «ºO « „áê è•#º « QÆÅ áê„ «#∞

«y# P è•~åÅ`À ã¨Ç¨ D „QÆO ä•xfl ~°K«~Ú « ~°∂á⁄OkOKå~°∞. D ѨiK«Ü«∞O

‰õΩ¡ÑÎOQÍ Ô~O_»∞¿ÑrʼnõΩ q∞OK«‰õΩ<åfl =º‰õΩÎÅ „áê=ÚYº «‰õΩ ZHõ _® U=∂„ «O Ö’@∞

~åx=fi‰õΩO_® ~°K«~Ú « #j~ü JǨÏ=∞‡ £ «y# *Ï„QÆ «ÎÅ∞ fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.

1757Ö’ POQ¡Ü«ÚÅ ‰õΩ\Å`åfixfl PkÖ’<Õ „QÆÇ≤ÏOz "åi P@Hõ\˜ìOKÕO Œ∞‰õΩ

Ü«∞uflOz# ɡOQÍÅ∞ #"å|∞ ã≤~åA^ÒÌÖÏ, q∂~ü MÏtOÅ #∞O_ç P~°OÉèí"≥∞ÿ „a\©+¨~°¡

™ê„=∂[ºqã¨Î~° HÍOHõ∆#∞ `˘e^Œâ◊Ö’<Õ Ñ¨ã≤QÆ\˜ì ã¨fi^ÕjÜ«ÚÅ#∞ ÃÇÏK«ÛiOK«_»"Õ∞

H͉õΩO_® z=i Hõ∆O =~°‰õΩ POˆQ¡Ü«ÚÅ#∞ J_»∞QÆ_»∞QÆ∞<å J_»∞̉õΩ#fl ÃÇ·Ï Œ~ü Jb,

\˜Ñ¨Ó ã¨∞ÖÏÎ<£Å g~Àz « áÈ~å\ÏÅ qâıëêÅ`À z~°ã¨‡~°©Ü«ÚÅ∞ „áê~°OÉèí=∞ø «∞Ok.

P<å_»∞ „a\©+¨~°¡‰õΩ, "åiH˜ ˘ «∞ÎÅ∞QÍ =º=ǨÏiã¨∂Î „Ѩ[Å#∞ Ñ‘_çã¨∞Î#fl =∞Ǩ[#∞Å∞,

[g∞O^•~°¡‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ „Ѩ*Å#∞ ã¨=∂Ü«∞`«ÎO KÕã≤ áÈ~°∞ÉÏ@# #_çÑ≤Oz,

JOˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å#∞ YOQÆ∞ uxÊOz# „Ѩ*Ï áÈ~å@ <åÜ«∞‰õΩÖ·# ã¨Ü«∞º £ JǨχ £

|~efi, \@∂q∂~ü, Çr +iÜ«∞ «∞ÖÏ¡, Œ∂ Œ∂q∞Ü«∂ ÖÏO\ Ü≥∂ èŒ∞Å ã=∂Kå~åxfl

D „QÆO äŒO JOkã¨∞ÎOk.

1857 <å\ áÈ~å\ÏxH <åÜ«∞Hõ «fiO =Ç≤ÏOz# "≥ÚQÆÖò áê Œ∞ëê |Çï Œ∂Ì~ü

ëê [Ѷ~ü #∞O_ç P<å\˜ áÈ~å\ÏʼnõΩ =ӺǨÏHõ~°ÎQÍ =º=ǨÏiOz# Jr=ÚÖÏ¡ MÏ<£,

„Ѩ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å ã¨~°fi¿ã<åx ÉèíH±ÎMÏ<£, POˆQ¡Ü«∞ Ãã·<åºÅ#∞ =ÚѨC

uѨCÅ∞ ÃÑ\ì# =∞øbfi JǨÏ=∞‡ Œ∞ÖÏ¡ ÃѶ··*ÏÉÏk #∞O_ç ™ê=∂#º Ãã·x‰õΩÅ∞ Ѩ~îå<£

ãÖÏ| ü MÏ<£ «k «~°∞Å∞ =∂ «$Éèí∂q∞ q=ÚHÎ HÀ~°∞ «∂ ™êy# áÈ~å@OÖ’ x~°fiÇ≤ÏOz#

`åºQÆ=∞Ü«∞ ™êÇ¨Ï™È¿Ñ « áê„ «#∞ z~°ã¨‡~°©Ü«ÚÅ∞ "≥Å¡_çã¨∞ÎOk.

D ãO„QÍ=∞OÖ’ ÑÙ~°∞+µÅ`Àáê@∞QÍ g~Àz «OQÍ áÈ~å_ç# ÉËQÆO ÇÏ[~° ü

=∞ǨÖò, =∞$`«∞º=ÙÖ’ ã¨Ç≤Ï`«O ~°≠Ïhû~å˜x h_»ÖÏ J#∞ã¨iOz# =ÚO^Œ~ü,

qÖÏã=O «"≥∞ÿ# rq`åxfl = Œe HÍ#∂Ê~°∞ Jkè<Õ « <å<å ™êÃÇÏÉò ÑH∆Í# KÕi ãfiÜ«∞OQÍ

~°~°OQÆOÖ’ áêÖÁæ#fl ÉËQÆO JrA<£ ÖÏO\˜ =∞Ç≤Ïà◊Å ã¨∂ÊùiÎ •Ü«∞Hõ Hõ äŒ<åÅ∞ "åi

z„`åÅ`À ã¨Ç¨ D „QÆO äŒOÖ’ KÀ@∞KÕã¨∞‰õΩ<åfl~Ú.

=∞# ~åROÖ’ „Ñ[Å q∂ Œ POQ¡Ü«ÚÅ∞ ™êyã∞Î#fl PkèÑ`åºxH =ºu~HõOQÍ

„Ѩ[Å`À HõÅã≤ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ Ô~ã≤_≥hû q∂ Œ ™êÇ¨Ï™È¿Ñ « •_ç KÕã≤# Ѩ~îå<£ «∞„ˆ~ÉÏ*ò

MÏ<£, =∞øbfi JÖÏ¡=ÙnÌ<£Å#∞, JO èŒ∞Ö·#ѨÊ\˜H˜ Hõ_»Ñ¨ ˆHO„ ŒOQÍ Dãπì WO_çÜ«∂

HõOÃÑh Ãã·#ºO q∂ Œ áÈ~å\ÏxH˜ ѨHõ_»ƒOnQÍ Ñ¨ äŒHõ ~°K«# KÕã≤# ¿+H± Ñ‘~ü ëê

™êǨÏã¨O QÆ∞iOz# Pã¨HÎÎ •Ü«∞Hõ q=~åÅ∞ D „QÆO äŒOÖ’ L<åfl~Ú.

„Ѩ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ã¨O„QÍ=∞O «~°∞"å « 28 UO_»¡‰õΩ LxH˜Ö’H˜ =zÛ#

1885 <å\˜ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"ÕâßʼnõΩ Ç¨[Ô~·# ~°Ç≤Ï=∞ «∞ÖÏ¡ ã¨Ü«∂x,

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ‰õΩ ˘e Œâ◊Ö’<Õ J 茺Hõ∆ Ñ‘~î°O JÅOHõiz# [ã≤ìãπ |„ Œ∞nÌ<£ «Ü«∂ºcÅ`À

P~°OÉèí"≥∞ÿ P «~°∞"å « ™êy# JÇ≤ÏO™êÜ«Ú «, ™êÜ«Ú èŒ áÈ~å\ÏÅÖ’ áêÖÁæx

™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «Ö’ «=∞ ≥·# =Ú„ Œ#∞ ã≤÷~°Ñ¨~°∞Û‰õΩ#fl „Ѩ=ÚY∞Å q=~åÅ#∞

'z~°ã¨‡~°©Ü«ÚÅ∞— "≥Å¡_çã¨∞ÎOk.

P «~°∞"å « *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍÅOÖ’ POˆQ¡Ü«∞ „ѨÉèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ

L Œºq∞Oz# Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ dÖÏѶ ü L Œº=∞ ™ê~° èŒ∞Å∞QÍ MϺuQÍOz# Jb ™È Œ~°∞Å∞,

ŒâßÉÏÌÅ∞QÍ „Ѩ"å㨠rq «O QÆ_çÑ≤# =∞øbfi XÉ· Œ∞ÖÏ¡ ã≤Onè, „Ѩ"å㨠ÉèÏ~° « „ѨÉèí∞ «fi

„Ñ äŒ=∞ „Ñ è•xQÍ ÉÏ èŒº «Å∞ ã‘fiHõiOz# |~° «∞ÖÏ¡ Éè’áêe, L ÕÎ[ÑÓi « „ÑãOQÍÅ`À

ã¨aè‰õΩÅ#∞ «#"≥·Ñ¨Ù‰õΩ PHõ@∞ì‰õΩO@∂ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ 'zK«Û~° Ñ≤_»∞QÆ∞— QÍ MϺu

QÍOz# =∞øÖÏ<å Ǩτ㨠ü "≥∂Ǩx, QÆ∞[~å üÖ’ QÍOnèr ™êyOz# „ѨÜ≥∂QÍʼnõΩ

<åÜ«∞Hõ «fiO =Ç≤ÏOz# [ã≤ìãπ JÉσãπ «Ü«∂ºcÅ∞ ÖÏO\ z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞ D „QÆO äŒOÖ’

`å~°ãÑ_» å~°∞.

QÀ= èŒ#∞ x¿+kèOKåÅx HÀi# ǨÏH©O J[‡Öò MÏ<£, =∞øÖÏ<å =∞[Ǩτ~°∞Öò

ǨÏMò, ™êÜ«Ú èŒ áÈ~å@OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ <åÜ«∞‰õΩ_ç HÀã¨O <Õ~°ÉèÏ~å#flO`å `å#∞ "≥∂ã≤

LiHõO|O ZHõ _®xH˜ ã≤ ŒÌѨ_»¤ 'HÍHÀi g~°∞_»∞— JëêÊùY∞ÖÏ¡ MÏ<£, ™êÜ«Ú èŒáÈ~å\ÏxH˜

=ӺǨÏ~°K«# QÍqOz# =∞øÖÏ<å =ÚǨÏ=∞‡ £ ǨÏã¨<£, z=iâßfi㨠=~°‰õΩ Ç≤ÏO Œ∂,

=Úã≤¡OÅ SHõº « HÀãO „â◊q∞Oz# _®Hõì~ü =ÚHÍÎ~ü JÇÏ=∞‡ £ J<åûi ÖÏO\ Ü≥∂ èŒ∞ʼnõΩ

ã¨O|OkèOz# J`«ºO`« qÅ∞"≥·# ã¨=∂Kå~°O`Àáê@∞QÍ P<å_»∞ ^Õâ◊ qÉèí[##∞

=ºu~Hã∂Î, Ç≤ÏO Œ∂, =Úã≤¡O SHõº «#∞ „ÑQÍ_è»OQÍ "åOzèã∂Î J q„âßO « „ÑÜ«∞`åflÅ∞

KÕã≤# ѨÅ∞=Ù~°∞ =º‰õΩÎÅ Hõ$+≤ D „QÆO äŒOÖ’ #"≥∂ Œ~ÚºOk.

cǨ~ü ~åRO K«Oáê~°<£Ö’ QÍOnèrx qëêǨ~°O #∞O_ç ~°H∆Oz# | «Mò

q∞Ü«∂ J<åûi ÖÏO\ ™ê=∂#∞ºÅ∞, *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ#∞ „ÑÉèÏq «O KÕÜ«∞QÆey#O «QÍ,

POˆQ¡Ü«ÚÅ ÃÑ «Î<åxH˜ =ºuˆ~HõOQÍ Ô~·· åOQÆ áÈ~å\Ïxfl x~°fiÇ≤ÏOz# ¿+H± =ÚǨχ £

QÆ∞ÖÏÉò ÖÏO\ Ô~· «∞ <åÜ«∞‰õΩʼnõΩ ãO|OkèOz KåÖÏ=~°‰õΩ "≥Å∞QÆ∞Ö’H ~åx qâıëêÅ#∞

D „QÆO äŒOÖ’ P è•~åÅ`À ã¨Ç¨ ~°K«~Ú «« áê~î°‰õΩÅ =ÚO Œ∞OKå~°∞.

D „QÆO äŒOÖ’ ѨÙ~°∞+¨µÅ`Àáê@∞QÍ áÈ~°∞ÉÏ@ ™êy# =∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ ~°K«~Ú «

«y# „áê=ÚYº « HõeÊOKå~°∞. =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ Ѩ~åÌ Kå@∞# =∂„ «"Õ∞ LO\Ï~°#fl

JáÈÇÏ#∞ | ŒÌÅ∞ H˘_»∂Î J<ÕHõ=∞Ok =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ |Ç≤Ï~°OQÆ r=#OÖ’H „Ñ"ÕtOz,

„a\©+π =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏÅÖ’ áêÖÁæ#_»"Õ∞QÍHõ W`«~°∞Å#∞ ã¨~Ú`«O L`ÕÎ[ѨiÛ#

f~°∞– ≥#∞flÅ∞ D ѨÙãÎHõOÖ’ K«∂™êÎO. J=ã¨~°O =zÛ#ѨC_»∞ =∂ «$Éèí∂q∞ ¿ã=Å

HÀãOQÍ#∞ =ºHÎQÆ « |O èŒ<åÅ#∞ ‰õÄ_® „`Àã≤ÑÙK«∞Û «∂ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ‰õÄ_® âßOuÜ«Ú «

–™êÜ«Ú èŒ áÈ~å\ÏÅÖ’ áêÖÁæ#fl "≥·<åxfl Hõà◊§‰õΩ Hõ\ì#@∞ì ~°K«~Ú « q=iOKå~°∞.

„a\+π =ºu~Hõ L Œº=∞HÍ~°∞Ö·# =∞Ç≤Ïà◊Å rq`åÅ#∞ ÑiH¿ãÎ =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊ QÆ∞iOz

„ѨKå~°OÖ’L#fl ã¨O‰õΩz « ÉèÏ"åÅ∞ KåÖÏ =~°‰õΩ Œ∂~°O HÍQÆÅ=Ù.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å KÕ « 'J=∂‡— JxÊOK«∞‰õΩx, *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ ã¨∂ÊùiÎx

~°yeÛ# PÉÏkÉÏ<À ÉËQÆO, „Ѩ=ÚY qÑ¡=HÍ~°∞_»∞ Y∞n~åO É’ã¨∞‰õΩ P„â◊Ü«∞q∞zÛ,

«# Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞`À H͉õΩO_® 'Y∞n~åO H˜ nn— ¿Ñ~°∞`À „Ѩã≤kúÔHH˜ # Y∞n~åO H˜

nn, ã≤O 裖<ÒMÏm „áêO`åÖ’¡ =∞ «HõÖ’¡ÖÏÅ∞ K≥ň~y#ѨÊ_»∞, =∞Ǩ «∞‡x P ÕâßÅ

"Õ∞~°‰õΩ P „áêO`åÅÖ’ Ѩ~°º\˜Oz, Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº « HÀã¨O Hõ$+≤ KÕÜ«∞_»O

=∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® z=~°‰õΩ 20 ~ÀAÅáê@∞ ã`庄QÆÇÏ nHõ∆ ™êyOz QÍOnèr x["≥∞ÿ#

"å~°ã∞~åeQÍ ¿Ñ~åæOz# QÍOnè ŒOÑ «∞Å W+ìÑÙ„uHõ ca J=∞ «∞ãûÖÏO D „QÆO äŒOÖ’

HõxÊ™êÎ~°∞.

Éèí~°Î`À HõÅã≤ qÉèí[# =ºuˆ~HÀ^Œº=∂xfl ™êyOz# ѨO*Ï|∞‰õΩ K≥Ok#

+á¶ê «∞hfl™ê ca, J‰õΩOiî « nHõ∆ À x~°fiÇ≤ÏOz# ¿ã"å HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ QÍ#∞ =∞Ç «∞‡x

#∞O_ç „Ñ¨ ÕºHõOQÍ =O Œ<åÅ∞ JO Œ∞‰õΩ#fl +¨O+¨µhfl™ê J<åûi, AQÍO «~ü qÑ¡= Œà◊

Ü≥∂^èŒ∞~åÖˇ·# ~°lÜ«∂ MÏ`«∂<£, q`«O`«∞=ÙÅ∞ ÃÑ·*Ï=∂ ‰õΩ~åÎ ^èŒiOK«~å^Œ#fl

ã¨O„Ѩ •Ü«∞"å Œ∞Å x¿+^•[˝Å#∞ LÅ¡OѶ≤∞Oz Y ŒÌ~°∞ |@ìÅ∞ èŒiOz L Œºq∞Oz#

ã¨∞QÆ~å MÏ «∂<£, L=∞‡_ç „Ñ¨Ü≥∂[<åÅ =ÚO Œ∞ =ºHÎQÆ « rq`åÅ∞ U=∂„ «O „Ѩ è•#O

HÍ=O@∂ ' =∂ =∂ «$Éèí∂q∞ ¿ãfiKåÛù™êfi «O„`åºÅ xq∞ «ÎO áÈ~å_»∞ «∞#fl <å Éèí~°Î

rq «O `˘Å∞ « D *Ïu ™⁄ «∞Ά P «~°∞"å « =∂„ «"Õ∞ <åk, =∞Ô~=i ≥·<å— Jx

„ÑHõ\Oz ãOK«Å#O ã$+≤ìOz# ÉËQÆO PÅO å~°ãÑ_» å~°∞. JÑÓ~°fi è≥·~°º ™êÇÏ™êÅ`À

áÈ~å\ÏÅÖ’ áêÖÁæ#fl =∞Ç≤Ïà◊Å q=~åÅ∞ KåÅ =∞Ok Œ$+≤ìH˜ ~åx JOâßÖË !

=∞#~å„ëêìxH˜ ã¨O|OkèOz ‰õÄ_® KåÖÏ J=¸Åº"≥∞ÿ# ã¨=∂Kå~åxfl

~°K«~Ú « JOkOKå~°∞. 1885Ö’ JdÅ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ U~°Ê_»QÍ<Õ x*ÏO

P ÕâßÅ#∞ MÏ «~°∞ KÕÜ«∞‰õΩO_® ÃÇ·Ï„^•ÉÏ Œ∞ ~åRO #∞O_ç ã¨Éèíº «fiO ã‘fiHõiOz#

„Ѩ„Ѩ äŒ=∞ =Úã≤¡OQÍ MϺuQÍOz# =ÚÖÏ¡ J|∞ÌÖò YÜ« ºO MÏ<£, _®Hõì~ü ã¨~Àlx

<åÜ«Ú_»∞ «O„_ç JѶ∞’~°<å è£ K«\’ìáê 蕺ܫ∞`À HõÅã≤ Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº «‰õΩ

Hõ$+≤KÕâß~°∞. =∞#ºO áÈ~å@ g~°∞_»∞ JÅ∂¡i ã‘ å~å=∞~åA‰õΩ Ñ¨~ÀHõ∆OQÍ ã¨Ç¨Ü«∞

ãÇÏHÍ~åÅ∞ JOkOz# „a\©+π „ÑÉèí∞`åfikèHÍi ѶAÅ∞ÖÏ¡ MÏ<£, Y ŒÌ~°∞ q„HõÜ«∞âßÅ#∞

P~°OaèOz 'Y ŒÌ~ü W™ê‡~ÚÖò— QÍ ¿Ñ~åæOz# =ÚǨÏ=∞‡ £ W™ê‡~ÚÖò, <Õ ål ã¨∞ÉèÏ+π

K«O„ ŒÉ’ãπ‰õΩ =ºHÎQÆ « HÍ~°º Œi≈QÍ ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤ÏOz# Ja £ ǨÏã¨<£ 㨄á¶êx

ÖÏO\˜ Ü≥∂ èŒ∞Å QÆ∞iOz, ™êfi «O„ «ºO ÅaèOKåHõ x*ÏO ã¨O™ê÷#O #∞O_ç "Õ~°∞Ѩ_ç

ã¨fi`«O„`« iѨa¡H±#∞ „ѨHõ\˜Oz# 'Ѩi\ÏÅ iѨa¡H±— ™ê÷Ѩ#Ö’ `«#^≥·# L`ÕÎ[Hõ~°

áê„ «=Ç≤ÏOz# ¿+H± =∞øÖÏ ™êÃÇÏÉò rq « qâıëêÅ∞ ã=∞‰õÄ~°Û_»OÖ’ ~°K«~Ú « „â◊=∞

J~°÷=∞=Ù «∞Ok. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ѨÙ~°∞+¨µÅ`Àáê@∞QÍ Ñ¨~ÀHõ∆OQÍ áêÖÁæ#fl ǨÏ[~å

ca ÖÏO\˜ =∞Ç≤Ïà◊Å rq « qâıëêÅ#∞ ~°K«~Ú « D „QÆO äŒOÖ’ á⁄O Œ∞Ѩ~åÛ~°∞.

™êfi`«O„`Àº^Œº=∞ HÍÅOÖ’ XHõ"≥·Ñ¨Ù# „a\©+π „ѨÉèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ñ è•# áê„ « =Ç≤Ïã∂Î, ãOѶ∞O ãOã¯~°‰õΩ, ã «ûOѶ∞O x~å‡ÏxH

„áê è•#º «xã¨∂Î, ™ê=∞º"å Œ =º=ã÷ ™ê÷Ѩ#‰õΩ áê@∞Ѩ_ç# L Œº=∞HÍ~°∞Å QÆ∞iOz

‰õÄ_® ~°K«~Ú « q=iOKå~°∞.

1919Ö’ „a\˜+π „ѨÉèí∞`åfixfl â◊„ «∞=ÙQÍ Ñ¨iQƘOz Õâ◊O = Œe "≥àϧÅx

=Úã≤¡OÅ∞ fã¨∞‰õΩ#fl x~°‚Ü«∞O "Õ∞~°‰õΩ H˘O Œ~°∞ Õâ◊O q_çz "≥àϧ~°∞. JÖÏ "≥o§#

"åà◊√§ ™ê#∞‰õÄŠѨiã≤÷ «∞ʼnõΩ <ÀK«∞HÀHõ J+ìHõëêìÅ∞ Ѩ_ç J@∞#∞O_ç ~°ëêº "≥o§,

™ê=∞º"å Œ =º=ã÷Ѩ@¡ PHõi¬ «∞ÅÜ«∂º~°∞. JÖÏ PHõi¬ «∞Ö· ëœHõ ü L™ê‡x ÉèÏ~° «

Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì x~å‡OÖ’ áêÅ∞ѨOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. ŒH∆ ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ ~°Ç¨Ï㨺OQÍ

Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì x~å‡ÏxH˜ ã≤ ŒúѨ_ç =zÛ Ñ¨ÙK«ÛÅѨe¡ ã¨∞O Œ~°Ü«∞º, HõOÉèíOáê\˜

ã‘xÜ«∞~ü‰õΩ Hõ=¸ºx*Ïxfl ѨiK«Ü«∞O KÕã≤# Jg∞~ü ÃÇ·Ï Œ~ü MÏ<£, ™ê=∞º"å Œ =º=ã÷

x~å‡O HÀã¨O JǨÏiflâ◊Å∞ Hõ$+≤ KÕã≤# HÍHÍÉÏ|∞ =Ú[Ѷ~ü JǨÏ=∞‡ £ ÖÏO\˜

„Ñ=ÚY∞Å QÆ∞iOz D „QÆO äŒOÖ’ L#fl PãHÎHõ~° q+Ü«∂Å∞ =∞#efl PHõ@∞ì‰õΩO\Ï~Ú.

[q∂O^•i ‰õΩ@∞O|O #∞O_ç =zÛ#ÑÊ\H© ™È+eã∞ì ÉèÏ"åÅ Ñ@¡ PHõi¬ «∞Ö·

[q∂O^•s =fi=ã÷ ~° Œ∞̉õΩ Hõ$+≤ KÕã≤# *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ <Õ « ~°Ñ¶‘ JǨÏ=∞‡ £ H˜ •fiÜü∞,

H˜fi\ò WO_çÜ«∂, Ãã·=∞<£ =ºuˆ~Hõ L Œº=∂ÅÖ’ ã≤OǨÏOÖÏ q„Hõq∞Oz# ™ê=∞º"åk

Ü«¸ã¨∞Ѷ π "≥∞ǨÏ~ü Jb ÖÏO\ ˜ <Õ`«Å∞, HÍi‡‰õΩ_çQÍ rq`«O P~°OaèOz,

*ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ „Ѩ"ÕtOz WO_çÜ«∞<£ <Õ+¨#Öò „>Ë_£ Ü«¸xÜ«∞<£ HÍO„ÔQãπ

=º=™ê÷щõΩÅÖ’ XHõÔ~·, Láê 茺‰õ∆ΩÅ∞QÍ ¿ã=Å∞ JOkOz# Ja £ Jb ÖÏO\ Ü≥∂ èŒ∞Å

rq`« qâıëêÅ∞ PHõ@∞ì‰õΩO\Ï~Ú. D „QÆO^äŒOÖ’ „ѨK«∞iOz# =O^Œ =∞Ok

™êfi «O„ «ºã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ J «ºkè‰õΩÅ z„`åÅ =Å# "åi Hõ$+≤, `åºQÆO áê~î°‰õΩÅ

ǨÏ$ ŒÜ«∂Å q∂ Œ K≥~°QÆx =Ú„ Œ "Õã¨∞ÎOk.

D q èŒOQÍ =∂#gÜ«∞–Ö∫HHõ qÅ∞=Å HÀãO rq`åÅ#∞ è•~°áÈã≤# =O Œ

=∞Ok ™êfi «O„ «ºã=∞~° Ü≥∂ èŒ∞Å qâıëêÅ#∞ JOkOz# z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞ „QÆO ä•xH

ѨiK«Ü«∞"åHõºO ~å¿ã J=HÍâ◊O <å‰õΩ ÅaèOz#O Œ∞‰õΩ ã¨O`À+≤ã¨∂Î, K«i„ «HÍ~°∞Å∞,

~°K«~Ú « ã¨Ü«∞º £ #j~ü JǨÏ=∞‡ £ QÍiH˜ â◊√ÉèÏaè#O Œ#Å∞ ≥Å∞Ѩ٠«∞<åfl#∞.

PѨÎ"åHõºO

2004Ö’ q[Ü«∞"å_» ÅÜ≥∂ÖÏ HõàÏâßÅÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò Ç≤Ïã¨ìs HÍO„ÔQãπ

㨠Œã¨∞û [iy#ѨC_»∞ q∞„ «∞Å∞ =∞ǨÏ|∂Éò ÉÏëê ^•fi~å ã¨Ü«∞º £ #j~ü JǨÏ=∞‡ £ QÍ~°∞

ѨiK«Ü«∞=∞Ü«∂º~°∞. P `«~åfi`« <åQÍ~°∞˚#™êQÆ~ü, Hõ_»Ñ¨ `«k`«~° KÀ@¡ [iy# K«i„`«

ã¨^Œã¨∞ûÅÖ’ #j~üx HõÅ=_»O [~°∞QÆ∞`«∞#flk. q∞„`«∞Å∞ #j~ü ~°K«<å HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞

QÆ∂iÛ ÉÏëê K≥|∞`«∞#flѨC_»∞ ZO`À Pâ◊Û~åºxH˜ Ö’#Ü«∂º#∞. „Hõ=∞„Hõ=∞OQÍ PÜ«∞#

QÆ∂iÛ =∞ixfl q=~åÅ∞ `≥eÜ«∞_»=¸, „Ѩ`«ºHõ∆OQÍ PÜ«∞##∞ HõÅ=_»=¸, PÜ«∞#`À

PÖ’K«#Å∞ ѨOK«∞HÀ=_»=¸ [iy Jaè=∂#O ÃÑiy, PÑÎOQÍ =∂iOk. =∞Oz"å_ç À

¿ãflǨÏO ™êÜ«∞OHÍÅѨ٠h_»ÖÏQÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞O^Œx Z=~À Hõq=~°∞ºÅ∞ J#fl@∞ìQÍ #j~ü

JǨÏ=∞‡ £ À ¿ãflǨÏO k#k# „Ѩ=~°÷=∂#=∞=Ù «∂ =™ÈÎOk.

XHõ '*Ïu—QÍ 'ÉèÏ~° «*Ïu—x ~°∂á⁄OkOK«_®xH˜ Kåi„ «Hõ *Ï˝#O Jx"å~°ºO.

ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ Jã≤Î åfixH˜ K«i„ « *Ï˝#O PÜ«Ú=ÙѨ@∞ì J<åfl Juâ◊Ü≥∂HÎHÍ Œ∞. ÉèÏ~° «

*Ïu U q èŒOQÍ ~°∂á⁄OkO Œ#fl q+¨Ü«∞O ≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O ÉèÏ~°fÜ«ÚÅO Œi Hõ~°Î=ºO.

'ã¨∞ã¨OѨfl"≥∞ÿ# |Ǩïq^èŒ"≥∞ÿ# =∞# ^Õâ◊ "å~°ã¨`«fi ã¨OѨ^Œ— Ѩ@¡ QÆifiOKåÅO>Ë UÜÕ∞

™êOѶ≤∞Hõ ã¨=Ú^•Ü«∂Å∞, UÜÕ∞ q^èŒOQÍ ~ÚHõ¯_ç K«i„`«, ã¨O㨯 $`«∞Å#∞ ã¨∞ã¨OѨ#flO

KÕâßÜ≥∂ =∞#O ≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. WÖÏ ≥Å∞ã¨∞‰õΩ#flѨC_»∞ qq èŒ ™êOѶ≤∞Hõ ã¨=Ú^•Ü«∂ʼnõΩ

XHõi Ѩ@¡ XHõiH˜ Q“~°=O, ã¨Ç¨#∞Éèí∂u ÜÕ∞~°Ê_»`å~Ú. WÖÏO\˜ ÉèÏ"åÖË *ÏfÜ«∞

qÅ∞=efl ~°∂á⁄Ok™êÎ~Ú. WÖÏO\˜ ~°K«#Å∞ =∞#ÔHO «QÍ<À J=ã¨~°O.

HÍh Œ∞~° Œ$+ì=âß «∞Î D Ѩx ã¨=ºOQÍ ™êQÆ_»O ÖË Œ∞. ÉèÏ~° « Õâ◊ x~å‡OÖ’

JqÉèÏ[º ÉèÏQÍÖˇ·áÈ~Ú# =Úã≤¡OÅ K«i„`« q㨇~°‰õΩ QÆ∞Ô~·áÈ`«∞O_»_»O nxH˘Hõ

L^•Ç¨Ï~°QÍ K«∂_»=K«∞Û. |∞∞Ï «‡Hõ ÉèÏ=#Ö’ =Úã≤¡OÅ∞ K«i„ « ÉèÏ~åxfl "≥∂Ü«∂eû

~å=_»O q∞H˜ e â’K«hÜ«∞O. 'Ãã‰õΩºÅ~ü— ÉèÏ~° «OÖ’ =Úã≤¡OÅ∞ k#k#=¸ JOK«∞ʼnõΩ

<≥\ì"ÕÜ«∞|_»∞ «∞#fl "≥·#O =∞#O ŒiH© ≥eã≤O Õ! =∞#‰õΩ ™ê è•~°OQÍ ≥eã≤# q+¨Ü«∂Å<Õ

_®Hõì~ü l.™êO|t"åÔ~_ç¤M.A., M.Ed., Ph.D

K«i„ «âßMÏ èŒº‰õ∆ΩÅ∞, SBVR HõàÏâßÅ, | ÕfiÖò.

[ã≤ìãπ ã¨Kå~ü Hõq∞\© QÆÏOHÍÅ P è•~°O`À |∞∞A=٠ѨiÛOk. «#‰õΩ „Ѩ"Õ∞Ü«∞O ÖˉõΩO_®

[iy# K«i„ « =Å¡ KÕ‰õÄ_ç# ѨÙ@∞ì=∞K«ÛÅ ÉèÏ~åxfl ÉèÏ~° « =Úã≤¡OÅ∞ "≥∂ã¨∞Î<åfl~°∞.

WÖÏO\˜ ^ŒÜ«∞hÜ«∞ Ѩiã≤÷`«∞Å∞ XHõ"≥·Ñ¨Ù# J„ѨuǨÏ`«OQÍ ™êyáÈ`«∂O>Ë

~ÚOHÀ"≥·Ñ¨Ù H˘xfl =Úã≤¡O =ºuˆ~Hõâ◊‰õΩÎÅ∞ ѨxQÆ@∞ì‰õΩx giѨ@¡ q^ÕfiëêÅ#∞ Ô~K«Û

Q˘_»∞`«∞<åfl~Ú. nxÔH· K«i„`«#∞ =„H©Hõiã¨∞Î<åfl~Ú. 'Hõ=∞Å <åQÆ∞Å∞— Ѩ_»QÆeÑ≤Ê Hõã≤n~°

|∞ã¨Å∞ H˘@ì_»O, «=∞ ~° äŒK«„HÍÅ H˜O Œ Jã¨Å∞ K«i„ «#∞ #eÑ≤"ÕÜ«∞_»O ã¨g∞Ѩ QÆ «OÖ’

K«∂ã≤ =∞#O k„Qƃù=∞‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂ºO. ÉèÏ~°fÜ«∞ q∞„â◊=∞ ™êO㨠$uHõ qÅ∞=efl HÍÅ~åã≤

q+¨=∞Ü«∞O KÕÜ«∂ºÅx D #Ü«∞=OK«Hõ â◊‰õΩÎÅ∞ â◊ «q è•Å „Ѩܫ∞uflã¨∞Î<åfl~Ú† J_»áê Œ_»áê

q[Ü«∞=O`«=∞=Ù`«∞<åfl~Ú. Ѩã≤Ñ≤Å¡Å "≥∞^Œà◊§x ^Œ∞~å„Hõq∞ã¨∞Î<åfl~Ú.

ã¨iQÍæ D ã¨O Œ~°ƒùOÖ’<Õ #j~ü QÍi K«i„ « ѨÙãÎHÍÅ∞ "≥Å∞QÆ∞ K«∂ã¨∞Î<åfl~Ú.

"å\˜ Kåi„ «Hõ „áê è•#º « ‰õÄ_® D <ÕѨ 茺OÖ’<Õ U~°Ê_»∞ «∞Ok. '=Úã≤¡OÅ∞ q ÕjÜ«ÚÅ∞—,

' Õâ◊„^ÀǨïÅ∞—, 'WHõ _ç ã¨O㨠ux =∞O@QÆeáê~°∞—, '<åâ◊#O KÕÜ«∞_»O q∞#Ǩ D ÕâßxH˜

=Úã≤¡OÅ∞ KÕã≤O^Õq∂ ÖË^Œ∞— "≥Ú^ŒÖˇ·# HõÅ∞Ѩ٠"≥ÚHõ¯ PÖ’K«#Å∞ ^•^•Ñ¨ÙQÍ 'áêºã≤"£—

P"≥∂^ŒO á⁄O^Œ∞`«∞#fl ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ Éèí~°`«=∂`«#∞ ^•ã¨ºâ◊$OMÏÅ #∞O_ç q=ÚHõÎO

K≥Ü«∞º_®xH˜ LiH˘Ü«∞ºÅ∞, K≥é™êÅÅ∞, Ѷ≤~°Oy ‰õΩǨÏ~åÅ#∞ =Ú^•Ì_ç# =Úã≤¡OÅ K«i„ «#∞

Hõà◊§‰õΩ Hõ\ì#@∞¡ Œ$jºHõiã¨∞Î#fl #j~üQÍi Hõ$+≤x „Ѩâ◊Oã≤OK«‰õΩO_® ZÖÏ LO_»QÆÅO !

XHõ\˜HÍ^Œ∞, Ô~O_»∞ HÍ^Œ∞ ã¨∞=∂~°∞ U_»∞ Ѩiâ’^èŒ<å`«‡Hõ K«i„`« „QÆO^ä•Å#∞

Ju «‰õΩ¯= HÍÅOÖ’ "≥Å∞=iOK«_»O "≥#∞Hõ ZO «Hõ$+≤ LO^À =∞m§ =∞m§ K≥áêÊeû#

J=ã¨~°O ÖË^Œ∞. D ѨÙã¨ÎHÍÅ∞ ѨÅ∞ =Ú„^ŒÅ∞ á⁄O^Œ∞`«∞<åflÜ«∞O>Ë Jq áê~î°‰õΩÅ

P Œ~° U"Õ∞~°‰õΩ K«∂~°Q˘O@∞<åflÜ≥∂ ≥Å∞ã¨∞ÎOk. „Ѩ=ÚY qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂Ö’¡x „á⁄ÃѶã¨~°∞¡

Ãã·`«O KÕÜ«∞ÖËHõáÈ~Ú# / áÈ`«∞#fl Ѩxx #j~ü JǨÏ=∞‡^£ XHõ¯~°∞QÍ KÕã¨∞‰õΩ~å=_»O

Z=iÔH·<å Pâ◊Û~°ºO HõeyOK«Hõ=∂# Œ∞.

#j~ü =∞#∞+¨µÅ#∞ „¿Ñq∞™êÎ~°∞† =∞#∞+¨µÅ∞ xi‡Oz# K«i„ «#∞ =∞s „¿Ñq∞™êÎ~°∞.

ѨÙOMÏ#∞ѨÙOMÏÅ∞QÍ PÜ«∞# HõÅO #∞O_ç *ÏÅ∞"å~°∞`«∞#fl ~°K«#Å∞ D q+¨Ü«∂<Õfl

x~°∂Ñ≤Oz, JÜ«∞# Hõ~°Î=ºÑ¨~åÜ«∞ «‰õÄ, ™ê=∂lHõ x| ŒÌ «‰õÄ, nH∆Í ŒHõ∆ «Å‰õΩ J ŒÌO

Ѩ_»∞Î<åfl~Ú. =∞# ÉèÏqÉèÏ~° « áœ~°∞ʼnõΩ qq èŒ ™êOѶ≤∞Hõ [#ã¨=Ú^•Ü«∂Å P`å‡~°ÊÅ#∞,

`åºQÍxfl ™êkèHÍiHõOQÍ Ñ¨iK«Ü«∞O KÕÜ«∞_»O ^•fi~å ~å*ϺOQÆOÖ’ á⁄O^Œ∞Ѩ~°∞Û‰õΩ#fl

Ö∫H˜Hõ qÅ∞=efl HÍáê_»∞H˘x, ™œ„ÉèÏ`«$`«fi ѨÙëêÊÅ#∞ ѨÓ~ÚOK«QÆÅO. D |$ǨÏ`«Î~°

HÍ~åºxfl ѶńѨ ŒOQÍ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fl UHõÅ=Ùº_çfl =∞#™ê~å Jaè#Okã¨∞<åfl#∞.

PˆQ |_À #j~ü ™êÉò ... ǨÏ"£∞ ã¨Éò PÑπH ™ê ü ÃÇ·Ïñ.

ã¨Ü«∞º £ #j~ü JǨÏ=∞‡ £t=„Ѩ™ê £ gkè, H˘ «Î¿Ñ@

q#∞H˘O_» – 522 647.

~°K«~Ú`« =∂@

„a\©+π =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏÅÖ’ áêÖÁæx «=∞ ≥·# ™êÇ¨Ï™È¿Ñ «, `åºQÍÅ`À

ѨÙh «∞Ö·# =Úã≤¡O Ü≥∂ èŒ∞Å QÆ∞iOz ã¨OH∆ÑÎ ã¨=∂Kå~°O`À ѨÙãÎHõO ~åÜ«∞=∞x KåÖÏ

HÍÅOQÍ q∞„ «∞Å∞, q[Ü«∞"å_»‰õΩ K≥Ok# ™ê=∂lHõ HÍ~°ºHõ~°Î ǨÏc|∞~ü Ô~ǨÏ=∂<£

HÀ~°∞ «∂ =zÛ#O Œ∞# z~°ã¨‡~°©Ü«ÚÅ∞ ~åâß#∞. XHõ ™êiQÍ =O Œ=∞Ok ™êfi «O„ «º

ã¨=∞~° Ü≥∂ èŒ∞Å rq « K«i„ «Å#∞ XHõ „QÆO äŒOÖ’<Õ K« Œ=QÆÅ J=HÍâ◊O áê~î°‰õΩʼnõΩ

HõeÊ¿ãÎ ÉÏQÆ∞O@∞O Œ#fl q∞„ «∞x ã¨ÅǨ D ѨÙãÎHÍxfl ~°∂á⁄OkOKÕO Œ∞‰õΩ =∞iO «QÍ

##∞fl ѨÙiH˘eÊOk.

POˆQ¡Ü«ÚÅ áêÅ##∞ «∞ Œ=Ú\ìOKÕO Œ∞‰õΩ 1757 #∞O_ç 1947 =~°‰õΩ

™êy# áÈ~å\ÏÅÖ’ áêÖÁæ#fl =O Œ =∞Ok Ü≥∂ èŒ∞Å QÆ∞iOz ãOH∆ÑÎOQÍ z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

Ö’ q=iOKå#∞. D áÈ~å\ÏÅÖ’ áêÖÁæ#fl ™ê=∂#º Ãã·x‰õΩ_ç #∞O_ç ã¨O™ê÷<ånèâ◊√x

=~°‰õΩ, ™ê=∂#º „Ñ[Å #∞O_ç „Ñ=ÚY∞Å =~°‰õΩ „áêux 茺O HõeÊã∂ÎÎ «y# „áê èŒq∞Hõ

ã¨=∂Kå~°O`Àáê@∞QÍ qâıëêOâßÅ#∞ ‰õÄ_® *’_çOK« „Ѩܫ∞uflOKå#∞.

„Ñ äŒ=∞ ™êfi «O„ « ãO„QÍ=∂xH =ÚO Œ∞ POQ¡Ü«ÚʼnõΩ =ºu~HõOQÍ „Ñ[Å#∞

ãg∞HõiOz L Œºq∞Oz# „Ñ*Ï áÈ~å\ÏÅ <Õ «Å∞, P «~°∞"å « Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh

áêʼnõΩÅ ÃÑ «Î<åxfl u~°ã¯iã∂Î áÈ~°∞ÉÏ@ Ñ\˜ì# #"å|∞Å∞, ãO™ê÷<ånèâ◊√Å q=~åÅ#∞,

„Ѩ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ã¨O„QÍ=∞O, *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ ™êy# âßOuÜ«Ú «–

™êÜ«Ú èŒ áÈ~å\ÏÅÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÖ·# ã=∞~° Ü≥∂ èŒ∞Å∞, z=~°‰õΩ WO_çÜ«∞<£ Ü« xÜ«∞<£

Ö’ <≥·*ÏO ã¨O™ê÷#O qb#O HÀ~°∞ «∂ ™êy# L Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÖ·# Ü≥∂ èŒ∞Å

q=~åÅ∞ ‰õÄ_® ã¨=∞‰õÄ~åÛ#∞.

=∂ «$Éèí∂q∞x =Åã¨áêʼnõΩÅ #∞O_ç q=ÚHõÎO KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ L Œºq∞Oz#

JãOMϺHõ ™êfi «O„ «ºã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ D ÑÙãÎHõO HÀãO =O Œ =∞Ok =~°‰õΩ Ñiq∞ «O

KÕÜ«∞_»O KåÖÏ Hõ+ì «~°=∞~ÚºOk. Hõ#∞Hõ WO Œ∞Ö’ ™ê÷#O HõeÊOK«ÖËHõ áÈ~Ú#

™êfi`«O„`«º ã¨=∞~° Ü≥∂^èŒ∞Å áÈ~å\ÏÅ K«i„`«Å#∞ Éèíq+¨º`«∞ÎÖ’ =∞~À „QÆO^äŒOÖ’

á⁄O Œ∞Ѩ~°Û_®xH˜ „Ѩܫ∞ufl™êÎ#∞.

„a\©+¨~°¡‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å_ç# Ü≥∂ èŒ∞Å z„`åÅ∞ ‰õÄ_® D „QÆO äŒOÖ’

ZO`À „â◊=∞HÀiÛ ã¨=∞‰õÄ~åÛ#∞. P z„`åÅ∞, á¶È\’Å ¿ãHõ~°Ö’ ÉèÏ~° « „ѨÉèí∞ «fiO

„ѨK«∞iOz# ѨÅ∞ „QÆO ä•Å∞, W «~° K«i„ « „QÆO ä•Å∞, <å Ѩ~°º@#Å∞ LѨHõiOKå~Ú.

<å‰õΩ ÅaèOz# ã¨=∂Kå~°O, ã¨=∞‰õÄi# á¶È\’Å∞, z„`åÅ P è•~°OQÍ q#∞H˘O_»‰õΩ

K≥Ok# „Ѩ=ÚY z„ «HÍ~°∞Å∞ =„[yi *ˇã≤ìãπ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À PÜ«∂ Ü≥∂ èŒ∞Å z„`åÅ#∞

uiy w~ÚOz z~°ã¨‡~°©Ü«ÚÅ∞Ö’ á⁄O Œ∞Ѩ~åÛ#∞.

D ѨÙãÎHÍxH˜ ѨiK«Ü«∞"åHõºO ~åã≤zÛ# „á⁄ÃѶã¨~ü Ñ≤.~å=∞ÅH∆ ‡ (PKå~°º

<åQÍ~°∞# qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O, QÆ∞O@∂~°∞), PÑÎ"åHõºO ~åã≤zÛ# _®Hõì~ü Zãπ.™êO|t"åÔ~_ç¤

(K«i„ « âßMÏ èŒº‰õ∆ΩÅ∞, Ü«∞ãπ.a.q.P~ü HõàÏâßÅ, | ÕfiÖò, Hõ_»Ñ lÖÏ¡) ʼnõΩ, D „QÆO ä•xfl

P=¸ÖÏ„QÆO K«kq ÑÅ∞ ã∂K«#Å∞ KÕã≤# q∞„ «∞Å∞ ÃÑkÌ ™êO|t=~å=Ù (QÆ∞O@∂~°∞),

K«Hõ x =ÚYz„ «O ~°∂á⁄OkOz# z„ «HÍ~°∞Å∞ =„[yi *ˇã≤ìãπ, ѨÙãÎHõO ÔQ@Ñπ#∞

fiÛkkÌ# q∞„ «∞Å∞, z„ «HÍ~°∞Å∞ J|∞ÌÖÏ ¡ (q[Ü«∞"å_»), <å „Ñ¨u „Ѩܫ∞`åflxH˜ «#

ã¨=∞‡u`Àáê@∞QÍ «y# ã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkOKÕ <å rq « ÉèÏQÆ™êfiq∞ ¿+H± ~°q∞*Ï

ÉèÏ#∞ʼnõΩ èŒ#º"å^•Å∞.

D ѨÙãÎHõ „ѨK«∞~°‰õΩ H˘O « =~°‰õΩ Pi÷Hõ ã¨Ç¨Ü«∞O JOkOz# á⁄\ì

N~å=ÚÅ∞ `≥Å∞QÆ∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O (ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£) "åiH˜ <å ǨÏ$^ŒÜ«∞ѨÓ~°fiHõ

èŒ#º"å^•Å∞.

D ѨÙã¨ÎHõ ~°K«#‰õΩ Ñ¨Å∞ „QÆO^ä•Å∞, Ѩ„uHõÅ∞, =º‰õΩÎÅ, ã¨Oã¨÷Å #∞O_ç

„Ѩ «ºHõ∆OQÍ / Ѩ~ÀHõ∆OQÍ ã¨=∂Kå~° ã¨Ç¨ÏHÍ~°O–ã¨Ç¨Ü«∞O ã‘fiHõiOKå#∞. P HÍ~°OQÍ

D ѨÙãÎHõ ã¨$+≤ì '=º+≤ì— Hõ$+≤ J<Õ HõO>Ë 'ã¨=∞+≤ì— „Ѩܫ∞ «flOQÍ ÉèÏqã¨∂Î, PÜ«∂ =º‰õΩÎÅ∞,

„QÆO ä•Å ~°K«~Ú «Å∞, „ѨK«∞~°Hõ~°ÎʼnõΩ <å „Ñ¨ ÕºHõ Hõ$ «[˝ «Å∞ ≥Å∞ѨىõΩO@∞<åfl#∞.

D „QÆO ä•xfl K«kq# áê~î°‰õ q∞„ «∞Å #∞O_ç =∂~°∞ÊÅ∞–KÕ~°∞ÊÅ∞, ã∂K«#Å∞–ãÅÇÅ#∞,

«á⁄ÊѨCÅ#∞ q#„=∞OQÍ PǨfixã¨∞Î<åfl#∞.

J=∞‡‰õΩ.

ã¨Ü«∞º £ ca*Ï<£(1935–2008)

JOH˜`«O

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

1. ɡOQÍÅ∞ #"å|∞ ã≤~åA^ÒÌÖÏ(1733– 1757)

POQ¡Ü«ÚÅ ‰õΩÜ«Ú‰õΩÎÅ#∞ P~°OÉèíOÖ’<Õ „QÆÇ≤ÏOz "åi Œ∞~å‡~åæxfl JiHõ>ËìO Œ∞‰õΩ

LѨ„Hõq∞Oz, 'ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º ™êÜ«Ú èŒ ã¨=∞ˆ~uǨã¨OÖ’ J~°∞ѨÙ@efl ≥iz#—

áêuˆHà◊√§ ^•@x Ü≥∂ èŒ∞_»∞, ɡOQÍÅ∞ #"å|∞ ã≤~åA^ÒÌÖÏ.

1733Ö’ ã≤~åA^ÒÌÖÏ [x‡OKå~°∞. «e¡ Jq∂<å ÉËQÆO, å « ɡOQÍÅ∞ #"å|∞

JÖÏ¡=sÌ MÏ<££. å « #∞O_ç ã≤~å*ò‰õΩ =Ú+≤~åÉÏ £ ~å[ è•xQÍ QÆÅ ÉˇOQÍÅ∞ ~å[ºO

ÅaèOzOk. PÜ«∞# ~å*Ϻaè¿+HõO W+ìOÖËx â◊‰õΩÎÅ∞ P~°OÉèíO #∞O_Õ ‰õΩ„@Å∞ KÕÜ«∞_»O

P~°OaèOKå~Ú. P J#∞‰õÄŠѨiã≤÷`«∞Å#∞ „QÆÇ≤ÏOz# Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh

JkèHÍ~°∞Å∞ #"å|∞ JcèëêìxH =ºu~HõOQÍ „Ñ=iÎã∂Î „Ñ[Å#∞, =~°ÎHõ– "åºáê~°∞Å#∞,

Ô~·`«∞Å#∞ ^ÀK«∞HÀ=@O „áê~°OaèKÕã¨iH˜ #"å|∞ ã≤~å*ò =∞O_çѨ_®¤~°∞. HõOÃÑh

Œ∞â◊Û~°ºÅ#∞ JiHõ>ËìO Œ∞‰õΩ Ñ¨Ó#∞‰õΩ<åfl~°∞. P „Ѩܫ∞`åflÅ `˘e Œâ◊Ö’ PÜ«∞#

q[Ü«∞O ™êkèOz<å, PÜ«∞#Ö’x â◊ «$=Ù#∞ Hõ∆q∞OKÕ B^•~°ºO P «~°∞"å « PÜ«∞#‰õΩ

=∂„ «"Õ∞ HÍHõ ÉèÏ~° « Õâ◊ Éèíq+¨º «∞ΉõΩ „Ѩ=∂ ŒHõ~°OQÍ Ñ¨iQƘOzOk.

D "å`å=~°OÖ’ ã≤~å*ò ÃÑ ŒÌ=∞‡ Ѷ∂ã≤\© ÉËQÆO, P"≥∞ Œ «Î‰õΩ=∂~°∞_»∞ ëœHõ ü

[OQ∑, PÜ«∞# =∞ ŒÌ «∞^•~°∞_»∞ k"å<£ ~å*ò =Å¡Éèò ‰õΩ=∂~°∞_»∞ Hõ$+‚ •ã¨∞, ã≤~å*ò

ã¨~°fi¿ã<åx, |O èŒ∞=Ù q∂~ü*ÏѶ~ü, „Ѩ=ÚY "åºáê~°∞Å∞ =∂xH± K«O £, Jq∂K«O £,

„Ѩ=ÚY ÉϺOHõ~°∞ [QÆ ü ¿ãkäèÅ∞ HõÅã≤ #"å|∞‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ, ~å|~°∞ì Hõ¡~Ú=Ù`À

KÕ «∞Å∞ HõeÑ≤ ‰õΩ„@ Ѩ<åfl~°∞.

D ‰õΩ„@Å∞–‰õΩÜ«Ú‰õΩÎÅ∞ ≥eÜ«∞x ã≤~åA^ÒÌÖÏ POˆQ¡Ü«ÚÅ Ñ‘K«=∞K«_®xH˜

50 "ÕÅ ÉèÏs Ãã·#ºO`À |Ü«∞Å∞ Õi áê¡ã‘ „QÍ=∞O = ŒÌ‰õΩ KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞. Dãπì WO_çÜ«∂

HõOÃÑh Ãã·#ºO "≥Ú «ÎO =¸_»∞ "ÕÅ Ô~O_»∞ =O ŒÅ∞ HÍQÍ giÖ’ 950 =∞Ok =∂„ «"Õ∞

POQÆ¡ Ãã·x‰õΩÅ∞. 150 =∞Ok`À 10 Ѷ≤~°Oy ŒàÏÅ∞, 2 "ÕÅ =O Œ =∞Ok ÉèÏ~°fÜ«∞

Ãã·x‰õΩÅ∞ áêÖÁæ<åfl~°∞. ã≤~åA^ÒÌÖÏ Ãã·#ºOÖ’ 50 [ «Å Z_»¡ U~åÊ@∞ Hõey# ÉèÏs

Ѷ≤~°OQÆ∞Å Œà◊O, 50 "ÕÅ Ãã·x‰õΩÅ`À HÍŃÅO, 18 "ÕÅ JtfiHõ ŒàÏÅ∞ L<åfl~Ú. P

|ÅQÍÅ`À ÉèÏ~° « Õâ◊ Éèíq+¨º «∞Î#∞ xˆ~ÌtOz# 'áê¡ã‘Ü«Ú ŒúÌO— 1757 E<£ 23#

P~°OÉèí"≥∞ÿOk. POˆQ¡Ü«ÚÅ =∞^Œ=∞KåÅ#∞‰õΩ#fl ã≤~åA^ÒÌÖωõΩ ã¨xflÇ≤Ï`«∞Öˇ·#

¿ã<å#∞Å∞ q∂~ü =∞ Œ<£, "≥∂ÇÏ# ÖÏÖòÅ∞ ~å|~°∞ì Hõ¡~Ú=Ù Ãã·<åºÅ q∂ Œ JyflQÀàÏÅ∞

qã∞~°∞ «∂ áÈ~å_»∞ «∞O_»QÍ q∂~ü =∞ Œ<£ QÍÜ«∞Ñ_ç Hõ#∞fl=¸Ü«∞@O`À ã≤~åA^ÒÌÖÏ

¿ã#Å∞ YOQÆ∞u<åfl~Ú.

z=~°‰õΩ ~å|~°∞ì Hõ¡~Ú=Ù`À ‰õΩki# XѨÊO^ŒO "Õ∞~°‰õΩ POQÆ¡ Ãã·<åºÅ‰õΩ

J#∞‰õÄÅOQÍ q∂~ü *ÏѶ~ü, =∞~À¿ã<åx ~åÜü∞ Œ∞~°¡ÉèòÅ∞ ã≤~åA^ÒÌÖÏ#∞ XO@ix

KÕã≤ Ü«Ú ŒúÉèí∂q∞x q_çz ÃÑ@ì_»O`À k‰õΩ¯`ÀK«x Ѩiã≤÷ «∞ÅÖ’ ã≤~å*ò‰õΩ Ñ¨~å[Ü«∞O

Jx"å~°º"≥∞ÿOk. D q+¨Ü«∞O ≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl ã≤~åA^ÒÌÖÏ Pâ◊Û~°ºáÈÜ«∂~°∞. PÜ«∞#

Ü«Ú ŒúÉèí∂q∞ #∞O_ç |Ü«∞@Ѩ_ç E<£ 24# ~å[ è•x =Ú+≤~åÉÏ £ KÕ~°∞‰õΩx, JHõ _ç

"å`å=~°O ‰õÄ_® =ºuˆ~HõOQÍ LO_»@O`À ÉèÏ~°º Å∞ üѶÙhfl™ê, qâßfiã¨áê„ «∞_≥·#

=∞~˘Hõ ¿ã=‰õΩ_çfl "≥O@ ÃÑ@∞ì‰õΩx „áê~°Hõ∆ HÀã¨O JO «óѨÙ~°O = ŒeÃÑ\Ïì~°∞.

DÖ’QÍ POˆQ¡Ü«ÚÅ K«Å∞=`À ɡOQÍÅ∞ #"å|∞QÍ xÜ«∞q∞ «∞_≥·# q∂~ü *ÏѶ~ü

«# ‰õΩ=∂~°∞_»∞ q∂~ü q∂~å<£#∞ Ãã·#ºO`À ã¨Ç¨ ѨOÑ≤ ã≤~åA^ÒÌÖÏ#∞ "≥O|_çOz

"Õ\Ï_»=∞<åfl_»∞. P P ÕâßÅ "Õ∞~°‰õΩ ã≤~åA^ÒÌÖÏ#∞ x~°ƒùOkèOz ≥zÛ 1757 EÖ·

2# ~å[ Œ~åƒ~°∞Ö’ |Ç≤Ï~°OQÆOQÍ J «x t~°ã¨∞û#∞ YO_çOz <ÕÅ ^˘i¡OKå_»∞. D

q èŒOQÍ '„a\©+µ Œ∞+µìÅ#∞ HõuÎÑ\˜ì ZkiOz# "≥Ú#QÍ_»∞— QÍ MϺuQÍOz# ÉOQÍÅ∞

#"å|∞ ã≤~åA^ÒÌÖÏ „a\©+π =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏÅ K«i„ « „QÆO äŒOÖ’x „Ѩ„Ѩ äŒ=∞ ѨÙ@#∞

™⁄O «O KÕã¨∞‰õΩx z~°ã¨‡~°©Ü«ÚÅÜ«∂º~°∞.

19 20

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

2. #"å|∞ q∂~ü MÏtO(– 1777)

POˆQ¡Ü«ÚÅ#∞ Éèí~° «QÆ_»¤ q∂ Œ #∞Oz ѨÓiÎQÍ «iq∞H˘_ç Õ QÍx "åi ^ÀÑ≤_ç

#∞O_ç ã¨fi ÕjÜ«ÚʼnõΩ q=ÚHÎ HõeÊOK«ÖË=∞x ÉèÏqOz, ~å[ºˆH∆=∞O, „Ѩ[Å ™œÉèÏQƺO

PHÍOH∆ã¨∂Î, Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh áêʼnõΩÅ q∂ Œ ã¨=∞~° â◊OMÏxfl ѨÓiOz,

z=i =~°‰õΩ áÈ~°∞ÉÏ@Ö’ ™êy# Ü≥∂ èŒ∞Å∞ q∂~ü MÏtO.

POˆQ¡Ü«ÚÅ`À KÕ «∞Å∞ HõeÑ≤ áê¡ã‘ Ü«Ú ŒúOÖ’ #=∞‡Hõ„^ÀǨxH˜ áêÅÊ_ç# q∂~ü

*ÏѶ~ü‰õΩ HõOÃÑh áêʼnõΩÅ∞ uÖ’ ŒHÍÅ∞ WKåÛHõ ɡOQÍÅ∞ QÆ ≥Ì q∂ Œ *ÏѶ~ü‰õΩ

ã¨fiÜ«∂# "Õ∞#Å∞¡_≥·# q∂~ü MÏtO#∞ ‰õÄ~ÀÛÃÑ\ÏìÅx QÆ=~°fl~ü "åxû@~üì x~°‚Ü«∞O

"Õ∞~°‰õΩ 1760 ÃãÃÑììO|~°∞ 27# q∂~ü MÏtO ɡOQÍÅ∞ #"å|∞ JÜ«∂º~°∞.

P ã=∞Ü«∞OÖ’ áê¡ã‘ Ü«Ú Œú q[Ü«∞O`À K≥Å~yáÈ~Ú# Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh

QÆ∞=∂™êÎÅ∞, Œ™êÎ"ÕAÅ ~å «QÍà◊√§, =~°Î‰õΩÅ∞ JѨiq∞ « JkèHÍ~åÅ`À, JO «∞ ÖËx

èŒ#HÍOHõ∆ À ~å|~°∞ì Hõ¡~Ú=Ù P~°OaèOz# èŒ#ãOK«Ü«∂xfl H˘#™êyã∂Î Wëêì ~å[ºOQÍ

„Ѩ=iÎOK«™êQÍ~°∞. D J#∞z « „Ѩ=~°Î# =Å# ã¨fi Õj =~°ÎHõO W|ƒO Œ∞Ö’¡ Ѩ_çOk.

Ô~· «∞Å∞, =~°Î‰õΩÅ∞, L «ÊuÎ •~°∞Å∞ WHõ @∞¡ Ѩ_»™êQÍ~°∞. JkèHÍ~°∞Å J#∞z « P[˝Å#∞

„Ѩ[Å∞ áê\˜OKåeû =zÛOk. HõOÃÑh JkèHÍ~°∞Å, POQÆ¡ L^ÀºQÆ∞Å, =~°Î‰õΩÅ z`åÎxH˜

=ºuˆ~HõOQÍ =º=ǨÏiOK«@O „Ѩ[ʼnõΩ „áêÏO`«Hõ=∞~ÚºOk. POQÆ¡ JkèHÍ~°∞Å

Jaè=∞`åxfl, ÃÑ «Î<åxfl U=∂„ «O x~°ã≤Oz<å „Ñ¨[ʼnõΩ =Úà◊¡ H˘~°_®Å`À ≥|ƒÅ∞,

*·Å∞tHõ∆Å∞, z„ «Ç≤ÏOã¨Å∞ J#∞x «ºO Jx"å~°º=∞Ü«∂º~Ú.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ɡOQÍÅ∞ #"å|∞QÍ JkèHÍ~åÅ#∞ KÕѨ@ìQÍ<Õ q∂~ü MÏtO

ãfi «O„ «OQÍ =º=ÇÏiOK«_»O P~°OaèOKå~°∞. „Ñ[Å Ç≤Ï «=Ù‰õΩ aè#flOQÍ POQ¡Ü«ÚÅ∞,

"åi =`åÎã∞^•~°∞Å∞ ™êyã∞Î#fl Œ∞~å‡~åæÅ#∞ ãÇ≤ÏOK«ÖËHõáÈÜ«∂~°∞. P "å`å=~°OÖ’

q∞#fl‰õΩO>Ë ÖÏÉèíO ÖË Œ#∞‰õΩ#fl q∂~ü MÏtO HõOÃÑh JkèHÍ~°∞Å, L^ÀºQÆ∞Å x~åfiHÍxfl

ZO_»QÆ_»∂Î HõOÃÑh L#fl`åkèHÍ~°∞Å H“xûÖò‰õΩ 1762 "Õ∞Ö’ ÖËY ~åâß~°∞. P ÖËY‰õΩ

HõOÃÑh áêʼnõΩÅ #∞O_ç J#∞‰õÄÅ ã¨ÊO Œ# ÖËHõáÈQÍ POˆQ¡Ü«ÚÅ ÀÑ≤_ôç, "ÕkèOѨÙÅ∞

=∞iO « ÃÑiQÍ~Ú. QÆ «ºO «~°O ÖËx Ѩiã≤÷ «∞ÅÖ’ HõOÃÑh áêʼnõΩÅ`À q∂~ü MÏtO

Ѷ∞~°¬‰õΩ ã≤ ŒÌÑ_ç 1762Ö’ «# ~å[ è•xx =Ú+‘≤~åÉÏ Œ∞ #∞O_ç =∂OѶ‘∞~ü (Monghyr)

‰õΩ =∂~åÛ~°∞. POˆQ¡Ü«ÚʼnõΩ „Ѩ™êkOz# „Ѩ ÕºHõ J#∞=∞ «∞Å#∞ ~° Œ∞ÌKÕâß~°∞. D

x~°‚Ü«∞O`À =∞O_çѨ_ç# HõOÃÑh JkèHÍi Zb¡ãπ (Ellis), #"å|∞ ~å[ºOÖ’x áê\Ïfl

Ѩ@ìÏxfl K«∞@∞ì=Ú\ì ™êfinè#O KÕã¨∞HÀ#_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOK«QÍ q∂~ü MÏtO «#

|ÅQÍÅ`À POQÆ¡ =¸HõÅ#∞ =∞\ìHõiÑ≤Oz «iq∞H˘\Ïì~°∞.

D q èŒOQÍ POˆQ¡Ü«ÚÅ∞ „áê~°OaèOz# áÈ~å@O „Hõ=∞OQÍ Ü«Ú ŒúOQÍ ~°∂ѨÙ

k Œ∞̉õΩx, 1763 E<£ 10# q∂~ü MÏtO POQ¡Ü«ÚÅ#∞ Z Œ∞~˘¯<åfl~°∞. P Ü«Ú ŒúOÖ’

POˆQ¡Ü«ÚÅk ÃÑ·KÕ~Ú HÍ=@O`À q∂~ü MÏtO ~°Éèí∂q∞ #∞O_ç «Ñ¨C‰õΩx JÜ≥∂ 茺

KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞. ã¨fi[#∞Å áêe@ âßѨOQÍ =∂i# POˆQ¡Ü«ÚÅ#∞ ZÖÏÔQ·<å «=∞ Õâ◊O

#∞O_ç «iq∞H˘\ÏìÅ#∞‰õΩ#fl q∂~ü MÏtO JÜ≥∂ 茺 #"å|∞ +µ*Ï=Ù^ÒÌÖÏ, _èçb¡ K«„Hõ=iÎ

ëê PÅO–2 Å |ÅQÍÅ`À HõÅã≤ =∞~À=∂~°∞ HõOÃÑh Ãã·<åºÅ`À |Hõû~ü J#∞ „áêO «OÖ’

«ÅѨ_®¤~°∞. P K«i„`å‡Hõ Ü«Ú ŒúOÖ’ POˆQ¡Ü«ÚÅ ‰õΩ «O„ «O =Å# +¨µ*Ï=Ù^ÒÌÖÏ, ëê

PÅO Ãã·<åºÅ∞ ÑÓiÎQÍ ~°~°OQÆOÖ’H kQÆHõáÈQÍ, W «~°∞Å∞ q∂~ü MÏtO‰õΩ <≥·uHõ=∞ ŒÌ «∞

W=fi@O =~°‰õΩ Ñ¨iq∞ «=∞~Úº „¿ÑHõ∆Hõáê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

P HÍ~°OQÍ q∂~ü MÏtO <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’ L=∞‡_ç ¿ã#Å∞ ZO «QÍ áÈ~å_ç<å,

ã=∞#fiÜ«∞O Hõ~°∞=ÙHÍ=@O`À1764 JHÀì|~°∞ 22# q∂~ü MÏtO |ÅQÍʼnõΩ Ñ~å[Ü«∞O

«Ñ¨ÊÖË Œ∞. POˆQ¡Ü«∞ â◊„ «∞=Ù‰õΩ U=∂„ «O ÖÁOQƉõΩO_® ~°Éèí∂q∞ #∞O_ç «Ñ¨C‰õΩx

~°Ç¨Ï㨺 „Ѩ ÕâßÅÖ’ ã¨OK«iã¨∂Î, =∞m§ áÈ~å@O KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ qѶŠ„Ѩܫ∞`åflÅ∞ KÕã¨∂Î,

P „Hõ=∞OÖ’ 1777Ö’ _èçb¡ ã¨q∂áê# q∂~ü MÏtO Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

21 22

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

3. ÃÇ·Ï Œ~ü Jb MÏ<£(1722–1782)

~å[ºqãÎ~° HÍOHõ∆ À ~°yeáÈ «∞#fl Ѩ~å~ÚáêʼnõΩŠѨ<åflQÍÅ#∞ „QÆÇ≤ÏOz P

â◊‰õΩÎʼnõΩ, P â◊‰õΩÎÅ ˘ «∞ÎʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ rq « K«~°=∂OHõO =~°‰õΩ áÈ~å_ç 'Jig~°

ÉèíÜ«∞OHõ~°∞_»∞—QÍ qâ◊fi~°∂ѨO K«∂Ñ≤# "≥Ú#QÍ_»∞ ÃÇ·Ï Œ~ü Jb MÏ<£.

ŒH∆ ÉèÏ~° « Õâ◊ <≥áÈeÜ«∞<£ QÍ MϺuQÆ_çOz# ÃÇ·Ï Œ~ü Jb 1722Ö’ Hõ~åfl@Hõ

~å„+ìO Õ=#ÇÏo¡ „QÍ=∞OÖ’ [x‡OKå~°∞. «O„_ç Ѷ Õ "≥ÚÇÏ=∞‡ £ Jb, «e¡ =∞l^•<£

ÉËQÆO. z#fl «#O #∞O_ç Ü«Ú Œú q ŒŒºÅ Ѩ@¡ Pã¨HÎ K«∂Ñ≤# ÃÇ·Ï Œ~ü Jb PÜ«∂

q ŒºÅÖ’ =∞Oz „áêgº « ã¨OáêkOKå~°∞. q^•ºQÆO èŒO ÖËHõáÈ~Ú<å, PÜ«∞#‰õΩ

‰õΩâß„QÆ|∞kÌ, Jã¨=∂# ^è•~°â◊H˜Î, ^èŒ$_è» ã¨OHõÅÊO, ѨÅ∞ Ѩ#∞Å#∞ UHõHÍÅOÖ’

x~°fiÇ≤ÏOK«QÆÅ ™ê=∞~°úºO, HÍ~°º ŒHõ∆ «, è≥·~°º™êǨϙêÅ∞ ã¨Ç¨Ï[ ÅHõ∆ÏÅÜ«∂º~Ú.

1749Ö’ [iy# ^Õ=#ǨÏo¡ =Ú@ì_çÖ’ áêÖÁæ#fl Ü«Ú=‰õΩ_»∞ ÃÇ·Ï^Œ~ü Jb

„Ѩ Œi≈Oz# è≥·~°º™êǨϙêʼnõΩ =ÚQÆ∞Ì_≥·# "≥∞ÿã¨∂~°∞ ~å[º =∞O„u #O[~å*ò PÜ«∞##∞

'MÏ<£— a~°∞ Œ∞`À 㨠« iOz, z#fl Ãã·xHõ Œà◊O <åÜ«∞‰õΩ_çfl KÕâß_»∞. PHõ _ç #∞O_ç

1758Ö’ ã~°fiÃã·<åºkèÑuQÍ Zky 1761<å\H ÃÇ·Ï Œ~ü Jb "≥∞ÿã∂~°∞ áêʼnõΩÅÜ«∂º~°∞.

P J#∂ǨϺ Z Œ∞QÆ∞ ŒÅ #K«Ûx =∞~å~îåÅ∞, <≥·*ÏO #"å|∞, Ѩ~å~Ú áêʼnõΩÖ·#

„a\©+¨~°¡‰õΩ ^Àã¨∞ÎÅ∞QÍ =∂i ÃÇ·Ï Œ~ü Jb q∂ Œ ѨÅ∞=∂~°∞¡ ŒO_»Ü«∂„ «Å∞ KÕâß~°∞.

D •_»∞Å ˘e Œâ◊Ö’ ÃÇ·Ï Œ~ü H˘O « #+ìáÈ~Ú#ÑÊ\H P «~°∞"åu HÍÅOÖ’ „Ñ äŒ=∞,

kfifÜ«∞ "≥∞ÿã∂~°∞ Ü«Ú^•úÅÖ’ Jig~° ÉèíÜ«∞OHõ~°OQÍ =fi=ÇÏiOz â◊ «$=Ù#∞ ÑÅ∞=∂~°∞¡

Kå=Ù ≥|ƒ fã≤ Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh Ãã·<åºkèHÍ~°∞ʼnõΩ ã≤OǨÏã¨fiѨfl=∞Ü«∂º~°∞.

ã¨~°fi=∞ « ã¨=∞=~°Î#∞_≥·# ÃÇ·Ï Œ~ü Jb, áêʼnõΩ_»∞ =Úã≤¡O J~Ú#O « =∂„`å#

„ѨÉèí∞ «fiO P =∞`åxH˜ K≥Ok#k U =∂„ «O HÍ Œx „ѨHõ\˜Oz, Jxfl =∞`åŠѨ@¡

ã=∂ Œ~° K«∂áê~°∞. =∞`åÅ`À ãO|O èŒO ÖˉõΩO_® „Ñ[ʼnõΩ ã=∞<åºÜ«∞O ÑOKå~°∞.

ѨÅ∞ =∞ã‘ Œ∞Å∞ xi‡Oz# PÜ«∞# =∞~îåÅ∞, Ñ‘~îåkèѨ «∞ŠѨ@¡ ZO`À B^•~åºxfl

K«∂ÑÙ «∂ "å\ x~°fiÇωõÄ, ÑÓ*Ï~°∞Å, =∞~îåkèÑ «∞Å r=# Ñiã≤÷ «∞Å "≥∞~°∞QÆ∞ ŒÅ‰õÄ

èŒ#, Hõ#Hõ, =ã¨∞Î, "åǨÏ<åÅ#∞ JOkOK«@"Õ∞ HÍHõ PÅÜ«∂Å x~å‡ÏʼnõΩ Pi÷Hõ

ã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkã¨∂Î, PÜ«∂ x~å‡ Ñ¨#∞Å#∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ Ñ¨~°º"ÕH∆OKå~°∞.

„Ѩ*Ï~°O[HõOQÍ áêÅ# KÕã¨∞Î#fl ÃÇ·Ï^Œ~ü Jbx Ô~K«ÛQ˘\˜ì kfifÜ«∞ "≥∞ÿã¨∂~°∞

Ü«Ú^•úxH „a\©+~°∞¡ NHÍ~°O K«∞\Ïì~°∞. 1780 EÖ· =∂ãOÖ’ =∞Ç¿ã##∞ fã∞‰õΩx

â◊ «$=Ù P@Hõ\ìOKÕO Œ∞‰õΩ ‰õΩ=∂~°∞_»∞ \ÑÓ ã∞ÖÏÎ<£ ã"Õ∞ «OQÍ |Ü«∞Å∞ Õi# ÃÇ·Ï Œ~ü

P~å¯@∞#∞ áê^•„HÍO «O KÕã∞HÀQÍ W@∞ \ÑÓã∞ÖÏÎ<£ =∞„^•ã∞‰õΩ 50 "≥∞ÿà◊§ Œ∂~°OÖ’

L#fl HõOr=~åxfl ã¨∞<åÜ«∂ã¨OQÍ ÔQÅ∞K«∞‰õΩ<åfl~°∞. P q[Ü«∂Å`À ÉèíÜ«∞HõOÑ≤ «∞_≥·#

QÆ=~°fl~ü [#~°Öò "åÔ~<£ ¿ÇÏã≤ìOQ∑û J Œ#Ѩ٠|ÅQÍÅ#∞, J=ã¨~åxH˜ q∞Oz# èŒ#q∞zÛ

ã¨~°fiÃã·<åº^茌º‰õ∆Ω_»∞ Sir Eyre Coote#∞ ÃÇ·Ï Œ~ü q∂ Œ‰õΩ Lã≤Q˘ÖÏÊ_»∞. XHõ"≥·Ñ¨Ù# q Õj

â◊„ «∞=Ù`À ÃÇ·Ï Œ~ü áÈ~å_»∞ «∞O_»QÍ áêÖQÍO_»∞¡, =∞ÅÉÏ~°∞ <åÜ«∞~°∞¡, x*ÏO =∞ ŒÌ «∞`À

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞#∞ „ѨHõ\˜OK«QÍ ÃÇ·Ï Œ~ü, \˜Ñ¨Ó «Ö’k‰õΩ¯QÍ ™êy "åix Z Œ∞~˘¯<åfl~°∞.

K«i„`å «‡Hõ kfifÜ«∞ "≥∞ÿã¨∂~°∞ Ü«Ú ŒúO [Ü«∂Ѩ[Ü«∂Å`À ™êQÆ∞ «∞O_»QÍ =~å¬HÍÅO

~å=@O`À 1782 <å\˜H˜ Ü«Ú Œú"Õ∞Ѷ∂Å∞ å`å¯eHõOQÍ JO «iOKå~Ú.

P Ü«Ú ŒúO <å\˜H˜ ÃÇ·Ï Œ~ü Jb =Ü«∞ã¨∞û 60 UO_»∞¡. P =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ ‰õÄ_®

Jã¨=∂#"≥∞ÿ# "ÕQÆO`À, PÜ«∂ã¨~°Ç≤Ï «OQÍ =O ŒÅ "≥∞ÿà◊√¡ Jâ◊fi~°∂_è»∞_≥· =ÚO Œ∞‰õΩ

™êQÆ∞ «∂ ѨÅ∞ áÈ~å\ÏÅ∞ ™êyOz J Œ∞ƒù « q[Ü«∂ʼnõΩ z~°∞<å=∂QÍ MϺuQÍOz#

ÃÇ·Ï Œ~ü Jb =∞$ «∞º=Ù`À ™êyOz# áÈ~å@OÖ’ =∂„ «O q[Ü«∞O ™êkèOK«ÖËHõ áÈÜ«∂~°∞.

PO„ 䌄Ѩ Õâò ~åROÖ’x z «∂Î~°∞ lÖÏ¡ #~°ã≤OQÆ~åÜ«Úx ¿Ñ@ = ŒÌ Ü«Ú ŒúÉèí∂q∞Ö’

1782 _çÃãO|~°∞ 7# ÃÇ·Ï Œ~ü Jb MÏ<£ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

23 24

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

4. =∞Eflëê ѶH©~ü(–1787)

WO_çÜ«∂Ö’ J_»∞y_ç# „a\©+¨~°∞¡ "≥∞Å¡QÍ „Ѩ[Å q∂^Œ ÃÑ`«Î#O, ^ÀÑ≤_çH˜

áêÅÊ_»@O „áê~°OaèOKÕãiH ~°ye# P„QÆÇ"ÕâßÅ <ÕÑ èŒºOÖ’ 1765Ö’ q[$OaèOz#

ѶH©~°∞¡ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ <åÜ«∞Hõ «fiO =Ç≤ÏOz# Ü≥∂ èŒ∞Å∞ =∞Eflëê ѶH©~ü.

ɡOQÍÖò Ѩ~°QÆÏÖ’x HÍ#∂Ê~°∞ ã¨g∞áê# QÆÅ =∂Y<£Ñ¨Ó~ü „QÍ=∂xH˜ K≥Ok#

=∞Eflëê#∞ „Ѩ[Å∞ =∞OE ëê Jx ‰õÄ_® Ñ≤Å∞K«∞‰õΩ<åfl~°∞. è•i‡Hõ =º=™ê÷Ѩ~°OQÍ

K«∂¿ãÎ DÜ«∞# =∞^•i ™êO„Ѩ •Ü«∂xH˜ K≥Ok# ѶH©~ü. =∞^•i ≥QÆÖ’ QÆ∞~°∞–t+¨º

ã¨O|O è•Å∞ KåÖÏ Ñ¨\˜+ìOQÍ LO\Ï~Ú.

Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh áêʼnõΩÅ∞, JkèHÍ~°∞Å∞, =_ô¤"åºáê~°∞Å∞, [q∞O^•~°∞Å∞

KÕã¨∞Î#fl ^ÀÑ≤_ç, ^•+≤ìHÍÅ#∞ QÆ=∞xOz# QÆ∞~°∞=Ù Œ~fi+π ǨÏg∞ £ P ÕâßÅ "Õ∞~°‰õΩ

=∞Eflëê ѨÅ∞ „áêO`åÅ#∞ ã¨O Œi≈OKå~°∞. P ã¨O Œ~°ƒùOQÍ „Ѩ[Å Hõ+ìã¨∞MÏÅ#∞

≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl PÜ«∞# «# ÅH∆ͺÅ#∞ „Ѩ[Å =ÚO Œ∞OK«QÍ POˆQ¡Ü«ÚÅ ~åHõ∆ã¨K«~°ºÅ#∞

ã¨Ç≤ÏOK«ÖËHõ „Ѩ[Å∞, H∆Í=∞Ñ‘_ç «∞Å∞ =∞Eflëê "≥O@ #_çKÕO Œ∞‰õΩ ã≤ Œú=∞Ü«∂º~°∞.

P<å_»∞ Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh ^ÀÑ≤_ôç,ÃÑ «Î<åʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ u~°QÆ|_ç#

ѶH©~°¡‰õΩ <åQÍ ã<åºã∞Å ¿ãflÇÏÇÏãÎO ÅaèOK«@O`À D u~°∞QÆ∞ÉÏ@¡#∞ ѶH©~°∞¡–ã<åºã∞Å

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞¡QÍ K«i„ « <å=∞Hõ~°O KÕã≤Ok. <åQÍ ã¨<åºã¨∞Å <åÜ«∞‰õΩÅ∞ Éèí"åx

áê äŒH± À =∞Eflëê 㨠«ûO|O è•Å#∞ ™êyOKå~°∞. [q∂O^•~°∞Å∞, =_ô¤ "åºáê~°∞Ö·#

=∞Ǩ[#∞¡, HõOÃÑh áêʼnõΩÅ∞, JkèHÍ~°∞Å g∞ Œ •_»∞Å∞ [iÑ≤ ¿Ñ Œ=~åæÅ „Ѩ[ʼnõΩ

Pi÷Hõ ÉèÏ~°O #∞O_ç q=ÚHÎ HõeæOz HõOÃÑh áêʼnõΩÅ#∞ YOQÆ∞ uxÑ≤OKå~°∞.

ã¨<åºã¨∞Å∞–Ѷ¨¨H©~°¡#∞ ^ÀÑ≤_ô ^˘OQÆÅ∞QÍ, ^Œ∞O_»QÆ∞Å∞QÍ HõOÃÑh áêʼnõΩÅ∞

=Ú„ Œ"Õã≤<å „Ñ¨[Å∞ =∂„ «O «=∞ ~°Hõ∆‰õΩÅ∞QÍ ÉèÏqOz Q“~°qOKå~°∞. =∞Eflëê

Ñ≤Å∞ѨÙx¿ãÎ U Hõ∆Ï<≥·fl<å "ÕÖÏk =∞Ok ™êÜ«Ú èŒ∞Ö·# „Ѩ[Å∞ HõOÃÑh |ÅQÍÅ#∞

Z Œ∞~˘¯<ÕO Œ∞‰õΩ ~åQÆÅ~°x HõOÃÑh áêʼnõΩʼnõΩ JkèHÍ~°∞Å∞ ~åã≤# _≥·sÅ∞ x"ÕkHõÅÖ’

ã¨Ê+ìOQÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~°O>Ë, =∞Eflëê Ѩ@¡ L#fl „Ѩ*Ïaè=∂#O J~°÷=∞ø «∞Ok.

Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh áêÅ##∞ ã¨"åÖò KÕã¨∂Î ™êy# áÈ~å\ÏÅÖ’ HõOÃÑh

™êÜ«Ú èŒ ŒàÏÅ L#fl`åkèHÍ~°∞Å#∞ =∞Eflëê ѨÅ∞=∂~°∞¡ =∞\ìHõiÑ≤OKå~°∞. PÜ«∞#

è•\˜H˜ «@∞ìHÀÖËHõ HõOÃÑh Ãã·<åºkèHÍ~°∞Å∞ „| «∞‰õΩ r=Ù_® JO@∂ áêiáÈ~Ú#

ã¨O Œ~åƒùÅ∞ KåÖÏ L<åfl~Ú. „Ѩ[ŠѨHõ∆OQÍ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕO Œ∞‰õΩ «#

ѨÓsfi‰õΩÅ „QÍ=∞"≥∞ÿ# =∞™êÎ<£Ñ¶∞~ü#∞ ZOK«∞‰õΩx ŒâßÉÏÌÅ áê@∞ q~å=∞"≥∞~°∞QÆHõ «#

HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ q[Ü«∞=O «OQÍ =∞Eflëê x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

1786 _çÃãO|~ü 29# =∞Eflëê#∞ ZÖÏÔQ·<å Ѩ@∞ìHÀ"åÅx ÉÁ„QÍ

(BOGRA) lÖÏ¡ =ÚO„QÍ „QÍ=∞OÖ’ q_çk KÕã≤# ÖÑ≤ì<≥O\ò „a<å<£û |ÅQÍÅ∞, PÜ«∞#

™ê÷=~åxfl K«∞@∞ì =Ú\Ïì~Ú. D áÈ~°∞Ö’ =∞Eflëê f„=OQÍ QÍÜ«∞Ѩ_ç Hõ Œ#~°OQÆO

#∞O_ç «Ñ¨C‰õΩx =∂Y<£Ñ¨Ó~ü‰õΩ KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞. =∞Eflëê #∞ JÔ~ã¨∞ì KÕÜ«∞_®xH˜

WO «HõO>Ë =∞Oz J Œ#∞ ^˘~°Hõ Œx HõOÃÑh JkèHÍ~°∞Å∞ ÉèÏs ã¨OYºÖ’ ™êÜ«Ú èŒ

|ÖQÍÅ#∞ kOz, JOQÆ∞à◊O JOQÆ∞à◊O QÍeOK«@O „áê~°OaèOKå~°∞. Ѩiã≤÷u

„Ѩ=∂^ŒHõ~°OQÍ =∂i#ѨÊ\˜H©, â◊„`«∞=Ù `«=∞#∞ Jxfl"≥·Ñ¨ÙÅ #∞O_ç K«∞@∞ì=Ú\˜ì

L#flO Œ∞#, =∞Eflëê#∞ zH «û xq∞ «ÎO =∞~˘Hõ „áêO`åxH «~°eOK«@O ãÇÏK«~°∞ʼnõΩ

U=∂„ «O ™ê 茺O HÍHõáÈ=@O PÜ«∞#‰õΩ „áêÏO «Hõ=∞~ÚºOk.

ã¨∞n~°… áÈ~å@ K«i„`«Ö’ ѨÅ∞=∂~°∞¡ â◊`«$=Ù =ÅÜ«∞O #∞O_ç KåHõK«HõºOQÍ

«Ñ≤ÊOK«∞‰õΩ#fl P Ü≥∂ èŒ∞xH˜ =∞$ «∞º=Ù‰õΩ \’Hõ~å W=fi@O D™êi ™ê 茺O HÍÖË Œ∞.

z=~°‰õΩ «# ÑÓsfi‰õΩÅ QÆ_»¤ =∂Y<£ÑÓ~°∞Ö’x „Ñ≤Ü«∞"≥∞ÿ# =∞™êÎ<£Ñ¶∞~üÖ’ ãÇÏK«~°∞Å∞,

J#∞K«~°∞Å∞, „Ñ≤Ü«∞[#∞Å =∞ 茺 1787Ö’ =∞Eflëê ѶH©~ü Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

25 26

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

5. \˜Ñ¨Ó ã¨∞ÖÏÎ<£(1750–1799)

L «Î~° ÉèÏ~° åxfl ÇÏãÎQÆ «O KÕã∞‰õΩ#fl Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh áêʼnõΩÅ∞, ŒHõ∆Ïkx

P„Hõq∞OK«∞HÀ=\ÏxH˜ ‰õΩ„@Å∞, ‰õΩÜ«Ú‰õΩÎÅ∞ Ѩ#∞fl «∞#fl ã¨O Œ~°ƒùOQÍ ™ê„=∂[º"å Œ

â◊‰õΩÎÅ ~å[ºqãÎ~° HÍOHõ∆#∞ |Ç≤Ï~°æ «O KÕã∂Î ãfi ÕjÜ«ÚÅ#∞ UHõO Hõ=∞‡x Ñ≤Å∞ÑÙxzÛ#

^•~°≈x‰õΩ_»∞, "≥∞ÿã¨∂~°∞ ѨÙe QÍ MϺuQÍOz# \˜Ñ¨Ó ã¨∞ÖÏÎ<£.

1750 #=O|~ü 10# Hõ~å‚@Hõ ~åROÖ’x HÀÖÏ~ü lÖÏ¡ Õ=#ǨÏo§ „QÍ=∞OÖ’

PÜ«∞# [x‡OKå~°∞. «O„_ç ÃÇ·Ï Œ~ü Jb, «e¡ N=∞u á¶êu=∂ Ѷ„‰õΩxfl™ê. z#fl «#OÖ’<Õ

Ü«Ú^ŒúHõà◊#∞ BáÈã¨# Ѩ\ ˜ì# \˜Ñ¨Ó `«O„_ç`Àáê@∞QÍ Ü«Ú^Œú~°OQÆOÖ’ „Ѩ"ÕtOK«

Pã¨HÎK«∂áê~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ 1769–72 =~°‰õΩ =∞~å~îåÅ`À ÃÇ·Ï Œ~ü Jb ™êyOz#

Ü«Ú^•úÅÖ’ áêÖÁæx, Jã¨=∂# è≥·~°º™êǨϙêÅ∞ „Ѩ^Œi≈OKå~°∞.

1782 _çÃãO|~°∞ 7# Ü«Ú ŒúÉèí∂q∞Ö’ «O„_ç ÃÇ·ÏÏ Œ~ü Jb Hõ#∞fl=¸Ü«∞QÍ \ÑÓ

"≥∞ÿã¨∂~°∞ ~å[ºÅH˜;x KÕ|\ì \˜Ñ¨Ó ã¨∞ÖÏÎ<£ JÜ«∂º~°∞. P ~ÀA# \˜Ñ¨Ó „Ѩ[Å#∞

L ÕÌtOz =∂\Ï¡_»∞ «∂, 'q∞=∞‡efl =ºu~HOz#@ì~Ú Õ <Õ#∞ <å ãfi~åæhfl, <årq`åhfl,

<å ãO`Àëêhfl HÀÖ’Ê=K«∞Û. „Ñ[Å ãO`À+O Ö’<Õ <å ãO`À+O. <å „Ñ[Å ãOH∆=∞O

Ö’<Õ <å ã¨OˆH∆=∞O Wq∞_ç LOk. <åH˜+ì"≥∞ÿO ŒÖÏ¡ =∞Oz Œx <Õ#∞ ÉèÏqOK«#∞. <å

„Ñ[ʼnõΩ Uk W+ì"≥∂ •xx <å Jcè+ìOQÍ ÉèÏq™êÎ#∞...<å „Ñ[ʼnõΩ Z=~°∞ â◊„ «∞=ÙÖ’

"å~°∞ <å‰õÄ â◊„ «∞=ÙÅ∞. <å „Ñ¨[Å`À Z=~°∞ HõÅÇ≤Ï™êÎ~À, "å~°∞ <å`À Ü«Ú ŒúO

„ѨHõ\˜Oz#>Ë¡— Jx ã¨Ê+ìO KÕã≤# \˜Ñ¨Ó z=i =~°‰õΩ P =∂@#∞ áê\˜OKå~°∞. x*ÏO

#"å|∞, =∞~å~îåÅ#∞ x «ºO Z Œ∞~˘¯O@∂ «# ~å*Ϻxfl L «Î~å# Hõ$ëê‚#k #∞Oz,

ŒH∆Ï# kO_çQÆÖò =~°‰õΩ JO>Ë ã¨∞=∂~°∞ 400 "≥∞ÿà◊§ á⁄_»=Ù#, ѨtÛ=∂# =∞ÅÉÏ~°∞

#∞Oz, «∂~°∞Ê# «∂~°∞Ê Hõ#∞=∞Å =~°‰õΩ ã¨∞=∂~°∞ 300 "≥∞ÿà◊√§ qãÎiOѨ KÕâß~°∞.

\˜Ñ¨Ó "≥Ú Œ\ ˜ Ô~O_»∞ "≥∞ÿã¨∂~°∞ Ü«Ú^•úÅÖ’ «O„_ç =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiOÖ’ áêÖÁæ#QÍ P

«~°∞"å « PÜ«∞# 17 ã¨O= «û~åÅ áê@∞ ™êyOz# ѨiáêÅ# HÍÅOÖ’ [iy#

z=i =¸_»=, <åÅæ= "≥∞ÿã¨∂~°∞ Ü«Ú^•úÅÖ’ ã¨fiÜ«∞OQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞.

P^èŒ∞xHõ "åºáê~°, =º=™êÜ«∞, áêi„âßq∞Hõ ~°OQÍÅ#∞ \ ˜Ñ¨Ó |Ǩï^•

„áÈ «ûÇ≤ÏOKå~°∞. h\ áê~°∞ ŒÅ ™œHõ~°ºO HõeÊOKÕO Œ∞‰õΩ JkèHõ„â◊ Œú =Ç≤ÏOKå~°∞. Ñ#∞fl

=ã¨∂Å∞‰õΩ #∂ «# Ѩ ŒÌ «∞Å∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞. z#fl z#fl <Õ~åÅ#∞ KÕã≤#"åifl ã¨OѶ∞

„ѨÜ≥∂[<åʼnõΩ Ñ¨xH˘KÕÛÖÏ q#∂ «fl tHõ∆Å∞ qkèOKå~°∞. Hõ#fl_», ≥Å∞QÆ∞, =∞~åiî,

J~°cƒ, Ѩi¬Ü«∞<£, L~°∂Ì, „ÃѶOKü, ÉèÏ+¨Å#∞ <Õ~°∞Û‰õΩ#fl PÜ«∞# q^•º"åºÑ≤Î HÀã¨O

KåÖÏ Hõ$+≤ ã¨ÖÏÊ~°∞. qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O U~åÊ@∞#∞ PHÍOH∆OKå~°∞. =∞Oz K« Œ∞=i

J~Ú# \˜Ñ¨Ó «# Ãã·#ºO HÀã¨O Fauji Akhbar J#∞ "å~°Ñ¨„uHõ#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

\˜Ñ¨Ó ã¨fi=∞ «O Ѩ@¡ Jaè=∂#O QÆÅ „ѨÉèí∞=Ù «Ñ¨Ê, =∞ « Œ∞~°aè=∂x HÍ Œ∞. ~å[º

áêÅ<å =º=Ǩ~åÅÖ’ PÜ«∞# =∞`åf «OQÍ =º=ǨÏiOKå~°∞. =∞ã‘ Œ∞–=∞Ok~åÅ

=∞ 茺QÍx, Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ =∞ 茺QÍx U=∂„ «O Õ_® K«∂Ñ≤OK« ÖË Œ∞.

\˜Ñ¨Ó B#fl`åºxfl K«∂ã≤ Jã¨∂Ü«∂ ÕfiëêÅ`À ~°ye áÈ «∞#fl x*ÏO #"å|∞,

=∞~å~îåÅ∞ \˜Ñ¨Ó‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ UHõO HÍ=@"Õ∞ HÍHõ HõOÃÑh áêʼnõΩÅ`À KÕ «∞Å∞

HõeÑ≤ ÉèÏs |ÅQÍÅ`À 1799 "Õ∞4 L ŒÜ«∞O N~°OQÆѨ@flO ÃÑ·# q~°∞K«∞HõѨ_®¤~°∞.

\ÑÓ «# |ÅQÍÅ`À â◊„ «∞=Ù q∂ Œ q„Hõq∞Oz<å, \ÑÓ k"å<£ q∂~üü ™êkèH± POQ¡Ü«Ú

Å`À KÕ «∞Å∞ HõeÑ≤ HÀ@Ö’H˜ â◊ «$Ãã·<åºÅ∞ ã¨∞<åÜ«∂ã¨OQÍ „Ѩ"ÕtOK«_®xH˜ ^•i

K«∂áê_»∞. D q+¨Ü«∂xfl \˜Ñ¨Ó „QÆÇ≤ÏOKÕÖ’QÍ Ñ¨iã≤÷ «∞Å∞ KÕ «∞Å∞ ^•\˜áÈÜ«∂~Ú.

'#Hõ ÖÏQÍ =O Œ ã¨O= «û~åÅ∞ „|uˆH HõO>Ë ã≤OǨÏOÖÏ XHõ ~ÀA „|uH˜<å KåÅ∞—

Jx QÆi˚ã¨∂Î \˜Ñ¨Ó â◊„ «∞Ãã·<åºÅ q∂ Œ q~°∞K«∞‰õΩѨ_®¤~°∞. P áÈ~å@OÖ’ f„=OQÍ

QÍÜ«∞Ñ_ç ™⁄=∞‡ã≤e¡# \ÑÓ#∞ POQÆ¡Ãã·x‰õΩ_˘Hõ_»∞ «∞áêH`À HÍÅÛ@O`À POQ¡Ü«ÚÅ#∞

ÉèíÜ«∞HõOÑ≤ «∞efl QÍqOz# \˜Ñ¨Ó ã¨∞ÖÏÎ<£ 1799 "Õ∞4# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

27 28

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

6. ã¨Ü«∞º £ JǨÏ=∞‡ £ |ˆ~efi(1786–1831)

ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «ºãO„QÍ=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ J~°÷ â◊ åaÌáê@∞ „a\©+π =Åã áêÅ#‰õΩ

=ºuˆ~HõOQÍ ~årÖËx áÈ~å@O ™êyOz ™êfi «O„ «º ã¨=∞~° Ü≥∂ èŒ∞ʼnõΩ „¿Ñ~°QÍ

xÅz# =Ǩc L Œº=∞ x~å‡ « ã¨Ü«∞º £ JǨÏ=∞‡ £ |ˆ~efi.

16= â◊ å|ÌOÖ’ Jˆ~aÜ«∂ « «Î fi"Õ «Î J|∞ÌÖò =ǨÉò „áê~°OaèOz# â◊√ Œú W™ê¡O

è•i‡Hõ ã¨O„Ѩ •Ü«∞ L Œº=∞O =Ǩc L Œº=∞O QÍ MϺu K≥OkOk. P L Œº=∂xfl

WO_çÜ«∂‰õΩ Ñ¨iK«Ü«∞O KÕã≤# ã¨Ü«∞º £ JǨÏ=∞‡ £ 1766Ö’ L «Î~°„Ѩ Õâò ~å„+ìOÖ’x

~åÜ«∞|ˆ~e lÖÏ¡ |ˆ~e „QÍ=∞OÖ’ [x‡OKå~°∞. 1803Ö’ q^•ºÉèϺã¨O ѨÓiÎ KÕã≤,

\’OH± (Tonk) #"å|∞ Jg∞~ü MÏ<£ Ãã·#ºOÖ’ KÕ~å~°∞. Jg∞~ü MÏ<£ ѨH∆Í# ѨÅ∞

áÈ~å\ÏÅÖ’, Ü«Ú^•úÅÖ’ áêÖÁæx ~°~°OQÆ Z «∞ÎQÆ_»ÅÖ’ =∞Oz „áêgºO ãOáêkOz

™êÇ¨Ï™È¿Ñ « Ü«Ú Œú g~°∞_çQÍ MϺu QÆ_çOKå~°∞.

P<å_»∞ ™êQÆ∞ «∞#fl W™ê¡q∞H± ÑÙ#~°∞ Œú~° L Œº=∂ʼnõΩ =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiO =Ç≤Ïã∞Î#fl

„Ѩ=ÚY W™ê¡q∞H± « «fi"Õ «ÎÅ∞ ëê =bÜ«ÚÖÏ¡ (1703–62), JÜ«∞# ‰õΩ=∂~°∞_»∞

J|∞ÌÖò Jr*ò (1746–1823)Å è•i‡Hõ ã≤ •úO`åÅ Ñ@¡ JÇÏ=∞‡ £ PHõi¬ «∞ÅÜ«∂º~°∞.

P ã≤ •÷O`åÅ ™ê~åxfl „Ѩ[ʼnõΩ q=iã¨∂Î q∂~°\ò, =Ú[Ѷ~ü#QÆ~ü, +¨Ç¨Ï~å<£Ñ¨Ó~ü

lÖÏ¡ÅÖ’, P «~°∞"å « JÅǨÉÏ £, ɡ<å~°ãπ, HÍ#∂Ê~°∞, ÅHÀfl, ~ÀÇ≤ÏÖòYO_£ÅÖ’

Ñ~°º\OKå~°∞. D è•i‡Hõ „ÑKå~° Ñ~°º@#Å ãO Œ~°ƒùOQÍ Jxfl=~åæÅ ™ê=∂#º „Ñ[Å∞

Z Œ∞~˘¯O@∞#fl è•i‡Hõ–Ö∫H˜Hõ ã¨=∞㨺Å#∞ QÆ=∞xOKå~°∞.

P «~°∞"å « =∞Hͯ "≥o§ 1824 U„Ñ≤ÖòÖ’ ã¨fi Õâ◊O uiy =KåÛHõ, ™ê÷xHõOQÍ

<≥ÅH˘xÜ«Ú#fl ~å[H©Ü«∞, ™êOѶ≤∞Hõ, è•i‡Hõ Ѩiã≤÷ «∞Å <ÕѨ 茺OÖ’ =ǨcÅ è•i‡Hõ

=∂~°æO „ѨHÍ~°O â◊√ ŒÌ W™ê¡O#∂, „Ѩ=HõÎ =∂~åæhfl =Úã≤¡OÅ∞ «∞.K«. «Ñ¨Ê‰õΩO_®

J#∞ã¨iOKÕÖÏ K«∂_®ÅO>Ë, Jk W™ê¡q∞H± ~å[ºOÖ’ =∂„ «"Õ∞ ™ê 茺=∞x, JO Œ∞=Å¡

WO_çÜ«∂Ö’ áêÅ# ™êyã¨∞Î#fl POˆQ¡Ü«ÚÅ#∞ «iq∞ "ÕÜ«∂Åx x~°‚~ÚOKå~°∞. J

ÅHõ∆ º™ê èŒ# HÀã¨O |ÅQÍÅ ã¨g∞Hõ~°‰õΩ Õâ◊=∞O`å ѨÅ∞ Ѩ~°º@#Å∞ KÕâß~°∞. D

Ѩ~°º@#ÅÖ’ „Ѩ[ʼnõΩ `«# `åufiHõ, Pi÷ÌHõ, ~å[H©Ü«∞ ã≤^•÷O`åÅ∞, q^è•<åÅ#∞

q=iOKå~°∞. PÜ«∞#‰õΩ ÉèÏs J#∞K«~°=~°æO U~°Ê_çOk. D Ѩ~°º@#Å ã¨O Œ~°ƒùOQÍ

ÑÅ∞KÀ@¡ =Çc HO„^•Å#∞ U~åÊ@∞KÕâß~°∞. P HO„^•Å‰õΩ ã=∞~°∞÷Ö·# x~åfiÇωõΩÅ#∞

xÜ«∞q∞Oz, =Ǩc « «fi „ѨKå~°O KÕÜ«∂eûOkQÍ, „a\©+¨~°¡ q∂ Œ èŒ~°‡áÈ~å@O

™êyOKåeûOkQÍ L^ÀƒkèOKå~°∞.

P «~°∞"å « =∞ «Ñ¨~°"≥∞ÿ#, ~å[H©Ü«∞ q è•<åÅ#∞ J=∞Å∞ Ѩ~ÛO Œ∞‰õΩ ãÔ~·#

™ê÷=~°O HÀã¨O J<Õfi+¨ ™êyOKå~°∞. P J<Õfi+¨ Ѩ~°º=™ê#OQÍ "åÜ«∞=º ã¨iÇ¨Ï Œ∞Ì

„áêO`åÅÖ’x H˘xfl „áêO`åÅ#∞ ZOÑ≤Hõ KÕã∞‰õΩ<åfl~°∞. 1826 [#=i 17# „a\©+~°¡

q∂ Œ, P â◊‰õΩÎʼnõΩ `˘ «∞ÎÅ∞QÍ =∂i# ã¨fi Õj t‰õΩ¯ áêʼnõΩÅ q∂ Œ JOu=∞ áÈ~°∞

™êyOKÕO Œ∞‰õΩ ~åÜü∞|~e #∞O_ç x~ÌtOK«∞‰õΩ#fl ™ê÷=~åxH ãÜ«∞º £ JÇÏ=∞‡ £ |~efi

|Ü«∞Å∞ Õ~å~°∞. PÜ«∞# P ÕâßÅ "Õ∞~°‰õΩ „áêÏÅ#∞ «$„áêÜ«∞OQÍ ÉèÏqOz åºQÆO

KÕÜ«∞QÆÅ ÉèÏs t+¨ºQÆO |ˆ~efi "≥O@ HõkeOk. Ѩk =∂™êÅáê@∞ =¸_»∞ "ÕÅ

"≥∞ÿà◊§ "Õ∞~°‰õΩ ™êy# 'ÖÏOQ∑=∂~üÛ— «~°∞"å « 1826 #=O|~°∞ 20# ÃÑëê=~ü KÕ~°∞‰õΩx

JHõ _» ^•xx „Ѩ è•# ™ê÷=~°O KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ QÆ=∞º™ê÷Ì#O KÕ~°∞HÀQÍ<Õ

ã¨Ü«∞º £ JǨÏ=∞‡ £ ã¨fi «O„ «º ~å[º™ê÷Ѩ#‰õΩ NHÍ~°O K«∞\ì POˆQ¡Ü«ÚʼnõΩ =`åÎã¨∞

ѨÅ∞‰õΩ «∞#fl ѨO*ÏÉò Jkè<Õ «Å q∂ Œ Ü«Ú^•úxfl „ѨHõ\˜OKå~°∞. JѨÊ\˜ #∞O_ç ѨÅ∞

áÈ~å\ÏÅ∞ ™êy<å 1831Ö’ ÉÏÖòHÀ\ò = ŒÌ =∞Ǩ~å*Ï ~°Ol ü ã≤OQ∑ À x~°‚Ü«∂ «‡Hõ

Ü«Ú ŒúO [iyOk. P Ü«Ú ŒúOÖ’ «# J#∞K«~°∞Å`À HõÅã≤ â◊ «$=Ù`À g~Àz «OQÍ

áÈ~å_»∞ «∂ 1831 "Õ∞ 6# ã¨Ü«∞º £ JǨÏ=∞‡ £ |ˆ~efi '+¨Ç‘Ï £— JÜ«∂º~°∞.

29 30

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

7. \˜@∂ q∂~ü(1782–1832)

ÉèÏ~° å=xÖ’ =Åã¨"å Œ∞Å áêÅ# „áê~°OÉèí"≥∞ÿ# <å\˜#∞O_ç „a\©+π â◊‰õΩÎʼnõΩ

=ºuˆ~HõOQÍ Ñ¨Å∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞¡ [iQÍ~Ú. D áÈ~å\ÏÅ K«i„ «Ö’ „Ѩ ÕºHõ ™ê÷#O

á⁄Ok# =Ǩa L Œº=∂xH˜ ã¨=∞~°jÅ « *’_çOz, z=~°‰õΩ ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°OÖ’

ÉèÏQÆOQÍ ™êy# ѨÅ∞ áÈ~å@ʼnõΩ „¿Ñ~°QÍ xÅz# HÍ~°ºâ◊¥~°∞Å∞ \˜@∂ q∂~ü.

ÉOQÍÖòÖ’x #~¯Öò|iÜ«∂ „áêO «OÖ’x ÃÇ·Ï Œ~üÑÓ~ü ÖËHõ KåO £ÑÓ~ü Ö’ 1782Ö’

\˜@∂q∂~ü [x‡OKå~°∞. «e¡ ¿Ñ~°∞ ~˘YÜ«∂a. «O„_ç ¿Ñ~°∞ q∂~ü x™êû~ü Jb.

ã#flHÍ~°∞ Ô~· «∞ ‰õΩ@∞O|O. z#fl «#OÖ’ =™êÎ Œ∞QÍ ¿Ñ~åæOz# PÜ«∞# ‰õΩã‘Î áÈ\©ÅÖ’

áêÖÁæO@∞ =∞Oz =™êÎ Œ∞QÍ MϺuQÆ_çOKå~°∞. ÑÅ∞ z#fl z#fl L^ÀºQÍÅ∞ KÕâß~°∞.1823

„áêO «OÖ’ =∞Hͯ#∞ ãO Œi≈Oz# PÜ«∞# WO_çÜ«∂Ö’ =ÇÏa L Œº=∞ =º=™ê÷щõΩÅ∞

ã¨Ü«∞º £ JǨÏ=∞‡ £ |ˆ~efix, Ѷ~ål L Œº=∞ x~å‡ « Ǩr +¨iÜ«∞ «∞ÖÏ¡#∞ =∞Hͯ֒

Hõeâß~°∞. D =ÚQÆ∞æ~°∞ <åÜ«∞‰õΩÅ HõÅ~ÚHõ „a\©+¨~°¡‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ =Ǩc– Ѷ~år

L Œº=∞ „ã¨=O «∞Å∞ áÈ~°∞ÉÏ@# L Œ$ «OQÍ ™êQÆ\ÏxH˜ LѨÜ≥∂QÆѨ_çOk.

=∞Hͯ #∞O_ç uiy =KåÛHõ #ˆ~¯Öò|iÜ«∂ ŒQÆæ~° QÆÅ ÃÇ·Ï Œ~üѨÓ~°∞Ö’ ã≤÷~°x"åã¨O

U~åÊ@∞ KÕã¨∞‰õΩx, è•i‡Hõ „ѨKå~°O HÀã¨O Ѩ~°º@#Å∞ QÍqOz# \˜@∂ q∂~ü Dãπì

WO_çÜ«∂ HõOÃÑh JkèHÍ~°∞Å∞, [q∂O^•~°∞Å∞–=∞Ǩ[#∞Å∞ „Ѩ[Å q∂ Œ ™êyã¨∞Î#fl

JHõ$`åºÅ#∞, ÀÑ≤_ôx ãfiÜ«∞OQÍ K«∂âß~°∞. „Ñ[Å P„HõO Œ#Å∞ q<åfl~°∞. P ã=∞ãºÅ

Ñiëê¯~°O HÀãO, ÀÑ≤_ôç â◊‰õΩÎÅ J@ Hõ\ìOKÕO Œ∞‰õΩ x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. P „Hõ=∞OÖ’

â◊√ Œú è•i‡Hõ „ѨKå~°O`Àáê@∞QÍ „áêѨOzHõ ã¨=∞㨺ŠѨiëê¯~°O HÀã¨O, Ѩ~å~Ú

áêʼnõΩÅ ÃÑ «Î<åxfl «∞_çz ÃÑ>ËìO Œ∞‰õΩ \˜@∂q∂~ü #_»∞OHõ\Ïì~°∞.

P kâ◊QÍ L Œºq∞Oz# \@∂q∂~ü [q∂O^•~°∞Å Ò~°<åºÅ q∂ Œ èŒfi["≥∞`åÎ~°∞.

„‰õÄ~°∞Ö·# [q∂O^•~°∞ʼnõΩ =∞ ŒÌ «∞QÍ xÅ∞ã¨∞Î#fl POˆQ¡Ü«ÚÅ#∞, áÈbã¨∞ –Ãã·xHõ

|ÅQÍÅ#∞ ™êÜ«Ú èŒOQÍ Z Œ∞~˘¯<åfl~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ „Ñ[Å ÑHõ∆OQÍ ÑÅ∞ áÈ~å\ÏʼnõΩ

PÜ«∞# ã¨fiÜ«∞OQÍ <åÜ«∞Hõ «fiO =Ç≤ÏOKå~°∞. D HÍ~°ºHõÖÏáêÅ x~°fiÇ¨Ï HÀã¨O

Ѩ\˜+ì"≥∞ÿ# „Ѩ ÕºHõ =º=ã÷Å#∞ ‰õÄ_® U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. ѨÅ∞ „ѨÉèí∞ «fi HõKÕÛsÅ q∂ Œ,

QÆ_»¤O Ѩ#∞fl JO@∂ =Úã≤¡OÅ#∞ "ÕkèOz# [q∂O^•~°∞Å „áê™ê^•Å q∂ Œ ^•_»∞Å∞

[iáê~°∞. `˘e Œâ◊Ö’ PKå~° ™êO„Ѩ •Ü«∂Å#∞ J==∂#Ѩ~åÛ~°#fl Hõã≤ À [iy#

^•_»∞Å∞ P «~°∞"å « kâ◊#∞ =∂~°∞Û‰õΩ<åfl~Ú. D ^•_»∞ÅÖ’ POˆQ¡Ü«∞ Ãã·<åºÅ∞,

áÈbã¨∞ |ÅQÍÅ∞ \˜@∂q∂~ü J#∞K«~°∞Å â∫~°º„Ѩ åáêÅ∞, ≥QÆ∞= =ÚO Œ∞ xÅ∞=ÖËHõ

Ѩ~å[Ü«∂xfl JOwHõiã¨∂ΠѨÅ∞=∂~°∞¡ ѨÖÏÜ«∞#O z «ÎyOKå~Ú.

D q[Ü«∂Å`À P «‡qâßfiã¨O ÃÑiy# \˜@∂q∂~ü J#∞K«~°∞Å∞ POˆQ¡Ü«∂kè

HÍ~°∞ʼnõΩ «=∞ ^•_»∞Å ã¨=∂Kå~°O =ÚO Œ∞QÍ ≥eÑ≤ =∞s =zÛ „ѨÉèí∞ «fi HõKÕÛsÅ

q∂ Œ, [q∂O^•~°∞Å q∂ Œ •_»∞Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. D K«~°ºÅ =¸ÅOQÍ =∞`åÅ`À

ã¨O|O èŒO ÖˉõΩO_® Jxfl =∞`åÅ, =~åæÅ, ¿Ñ Œ „Ѩ*ÏhHõO "ÕÅ ã¨OYºÖ’ PÜ«∞#

"≥O@ #_çKå~°∞. P HÍ~°OQÍ ÉèÏs ã¨OYºÖ’ |ÅQÍÅ∞ KÕ‰õÄ~°@O`À, HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞

=∞iO «QÍ qãÎiK«@O, â◊ «$=Ù #∞O_ç „Ñ¨=∂ ŒO á⁄Oz LO_»@O`À, J#∞K«~°∞ʼnõΩ

P„â◊Ü«∞O HõeÊOKÕO Œ∞‰õΩ #ˆ~¯Öò|iÜ«∂Ö’ "≥ Œ∞~°∞ Hõ„~°Å`À Hõ@∞ìk@ì"≥∞ÿ# HÀ@#∞

xi‡OK«∞‰õΩ<åfl~°∞. JHõ _» ã¨Ç¨ÏK«~°∞ʼnõΩ ™êÜ«Ú èŒ tHõ∆ HõeÊOz ã¨∞=∂~°∞ Œâß|ÌO

áê@∞ POQÆ¡Ãã·<åºÅ#∞ Z Œ∞~˘¯O@∂ HõOÃÑh áêʼnõΩÅ#∞ YOQÆ∞uxÊOKå~°∞.

z=~°‰õΩ 1831 #=O|~ü 19#, áÈ~å@ „Ѩg∞Å∞QÍ MϺuQÍOz# POˆQ¡Ü«∞

Ãã·<åºkèHÍ~°∞Å∞ ÉèÏs |ÅQÍÅÖ’, PÜ«Ú è•Å`À Jxfl"≥·Ñ¨ÙÅ #∞O_ç #ˆ~¯Öò|iÜ«∂Ö’x

=ǨcÅ HÀ@#∞ =Ú@ì_çOK«QÍ â◊ «$Ãã·<åºÅ`À g~Àz «OQÍ áÈ~å_»∞ «∂ f„=OQÍ

QÍÜ«∞Ѩ_ç ‰õΩѨʉõÄeáÈ~Ú# \˜@∂q∂~ü zH˜ «û á⁄O Œ∞ «∂ 1832= ã¨O= «û~°O

P~°OÉèíOÖ’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

31 32

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

8. Ǩr +¨iÜ«∞ «∞ÖÏ¡(1780–1840)

™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «Ö’ qÑ¡=HÍ~°∞ʼnõΩ ã¨∂ÊùiÎx „Ѩ™êkOz# L Œº=∂ÅÖ’

Ѷ~år u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ „Ѩ=ÚY ™ê÷#O á⁄OkOk. Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh áêʼnõΩÅ∞

ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ xÅ^˘‰õΩ¯‰õΩO@∞#fl ã=∞Ü«∞OÖ’ „a\©+~°¡ q∂ Œ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ „ÑHõ\Oz

„Ѩ[Å#∞, „Ѩ è•#OQÍ „QÍg∞ Ô~· åOQÍxfl, KÕu =$ «∞ÎÅ"åix UHõO KÕã≤ áÈ~°∞ÉÏ@#

#_çÑ≤Oz# Ѷ~år L Œº=∞<Õ « Ǩr +¨sÜ«∞ «∞ÖÏ¡.

1780Ö’ «∂~°∞Ê ÉˇOQÍÖòÖ’x Ѷs £Ñ¨Ó~ü lÖÏ¡, |Ç¨Ï Œ∂~ü „QÍ=∞OÖ’ PÜ«∞#

[x‡OKå~°∞. «O„_ç J|∞ÌÖò *ÏeÉò. «O„_çk KÕ<Õ « =$uÎ. +¨iÜ«∞ «∞ÖÏ¡ 18= U@<Õ

=∞Hͯ "≥o§ ^è•i‡Hõ „QÆO^ä•Å#∞ J^茺ܫ∞#O KÕã≤ ѨO_ç`«∞_çQÍ ~å@∞^ÕÖÏ~°∞. J

ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ =Ǩc L^Œº=∞ x~å‡`« ã¨Ü«∞º^£ JǨÏ=∞‡^£ |ˆ~efi, =∞ǨÜ≥∂^èŒ∞_»∞

\˜@∂q∂~üÅ#∞ HõÅ∞ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. P K«~°ÛŠѨ~°º=™ê#OQÍ «# ≥·# è•i‡Hõ–Ö∫H˜Hõ

=∂~åæxfl xˆ~ÌtOK«∞‰õΩx 1802Ö’ Ѷ¨s £Ñ¨Ó~ü KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞.

ãfi Õâ◊O KÕ~°∞HÀQÍ<Õ =∞Hͯ֒ x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ#fl ÅH∆ͺŠ™ê èŒ#‰õΩ „Ñã∞Î « |OQÍ¡ Õâò

~å[ è•x _è®HÍ ãg∞áê# QÆÅ #"åÉÏi „QÍ=∂xfl HO„ ŒOQÍ KÕã∞‰õΩx è•i‡Hõ É’ èŒ#Å`À

P~°OaèOz „Hõ=∞OQÍ =∂ «$ Õâßxfl POˆQ¡Ü«ÚÅ áêÅ# #∞O_ç q=ÚHõÎO KÕÜ«∞_®xH˜

„Ѩ[Å#∞ L Œº=∞kâ◊QÍ „¿Ñˆ~Ñ≤ã¨∂Î =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞. PÜ«∞# L Œº=∞O Ѷ~år

L Œº=∞OQÍ, PÜ«∞# J#∞K«~°∞Å∞ Ѷ~årÅ∞QÍ K«i„ «ÔHHͯ~°∞.

Ѷ~år L Œº=∂xfl L Œ$ «O KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ +¨iÜ«∞ «∞ÖÏ¡ QÍqOz# Ѩ~°º@#ÅÖ’

„QÍg∞∞Å∞, „Ñ è•#OQÍ Ô~· «∞Å∞, ‰õΩÅ =$ «∞ÎÅ#∞ J#∞ãiã∞Î#fl ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ Ñ_»∞ «∞#fl

"≥`«Å‰õΩ POˆQ¡Ü«∞ áêÅHõ=~åæÅ∞, "åi `˘`«∞ÎÖˇ·# [q∂O^•~°∞Å∞, =∞Ǩ[#∞Å∞,

JkèHÍ~°∞Å∞ „Ѩ è•# HÍ~°=∞x +¨iÜ«∞ «∞ÖÏ¡ „QÆÇ≤ÏOKå~°∞. P =~åæÅ Ñ‘_»# #∞O_ç

„Ñ[Å#∞ « •fi~å «=∞ QÆ_»¤#∞ q=ÚHõÎO KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ PÜ«∞# ã≤ ŒúÑ_®¤~°∞. P „ÑÜ«∞ «flOÖ’

+iÜ«∞ «∞ÖÏ¡ ™êkèOz# q[Ü«∂Å =Å# Ѷ~år L Œº=∞O ÉÏQÍ qãÎiOz ÉèÏs J#∞K«~°

=~°æO U~°Ê_çOk. P J#∞K«~°∞Å`À PÜ«∞# „Ѩ[ŠѨHõ∆OQÍ Ñ¨Å∞ áÈ~å\ÏÅ∞ ™êyOz

POˆQ¡Ü«ÚÅ q∂ Œ, ã¨fi Õj [q∂O^•~°∞Å∞, áê¡O@~°¡ q∂ Œ q[Ü«∂Å∞ ™êkèOKå~°∞.

POˆQ¡Ü«∞ áê¡O@~°∞¡, [q∂O^•~°∞Å∞, =∞Ǩ[#∞Å ^ÀÑ≤_ôH˜ =ºuˆ~HõOQÍ

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ +¨iÜ«∞ «∞ÖÏ¡ „Ѩ[ʼnõΩ Ñ≤Å∞ѨÙxKåÛ~°∞. PÜ«∞# Ñ≤Å∞ѨىõΩ ã¨ÊOkOz#

Ѷ~årÅ∞ ZHõ _» J~åK«HõO, Jqhu, J<åºÜ«∞O LO>Ë JHõ _»ÖÏ¡ „Ѩ «ºHõ∆=∞Ü«∂º~°∞.

„Ñ*ÏHõO@‰õΩÅ P@Hõ\ìOz „Ñ[ʼnõΩ Jaè=∂#áê„ «∞ÅÜ«∂º~°∞. J"åOKè«hÜ«∞ â◊‰õΩÎʼnõΩ

JO_»QÍ xÅ∞ã∞Î#fl POQ¡Ü«∞ áêÅHõ=~åæÅ Jz"Õ « qHõ$ «~°∂ÑO èŒiOKÕ H˘kÌ „Ñ[Å∞

=∞ «O, ‰õΩÅO, =$ «∞ÎʼnõΩ Jf «OQÍ +iÜ«∞ «∞ÖÏ¡‰õΩ KÕ~°∞=Ü«∂º~°∞. POQ¡Ü«ÚÅ ÃÑ «Î#O,

[q∂O^•~°∞Å ^ÀÑ≤_ç, áê¡O@~°¡ H˜~å «Hõ K«~°ºÅ #∞O_ç «=∞#∞ HÍáê_ÕO Œ∞‰õΩ «~°e

=zÛ# ~°Hõ∆‰õΩ_çQÍ +¨sÜ«∞ «∞ÖÏ¡#∞, PÜ«∞# ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å#∞ Jaè=∂xOz Q“~°qOKå~°∞.

L Œº=∞ÉÏ@# „Ѩ[ʼnõΩ =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiO =Ç≤Ïã¨∂Î, áêÅHõ=~åæÅ K«@ìѨ~°"≥∞ÿ#

LK«∞ÛÅÖ’ z‰õΩ¯HÀ‰õΩO_® Ǩr +¨iÜ«∞ «∞ÖÏ¡ *Ï„QÆ «Î Ѩ_ç#O Œ∞# áÈbã¨∞Å∞, K«\ÏìÅ∞,

HÀ~°∞ìÅ∞ PÜ«∞# Œi KÕ~°ÖËHõ áÈÜ«∂~Ú. J~åK«HÍxfl Z Œ∞~À¯=@O =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_®

„Ѩ[ÅÖ’ ¿ãfiKåÛùHÍOHõ∆#∞, ã¨fi`«O„`« ÉèÏ"åÅ#∞ LnÌÑ≤OѨKÕÜ«∞_»OÖ’ +¨iÜ«∞`«∞ÖÏ¡

„Ѩɒ è•Å∞, PÜ«∞# xi‡Oz# Ѷ~år L Œº=∞O ZO «QÍ<À LѨÜ≥∂QÆѨ_çOk.

J~°÷â◊ åaÌH ÃÑ·QÍ L èŒ$ «OQÍ ™êy, =∞~À J~°÷â◊ åaÌ áê@∞ ã=∞HÍb# ã=∂*Ïxfl

„ѨÉèÏq «O KÕã≤# ǨÏr +¨iÜ«∞ «∞ÖÏ¡ ™êÇ¨Ï™È¿Ñ «"≥∞ÿ# K«~°ºÅ∞ ™êfi «O„`Àº Œ«º=∞OÖ’x

™êÜ«Ú èŒ áÈ~å@ Ü≥∂ èŒ∞ʼnõΩ „¿Ñ~°QÍ xeKå~Ú. Pk #∞O_ç JO «O =~°‰õΩ „Ѩ[Å

ѨHõ∆O =Ç≤ÏOz Ѩ~å~Ú áêʼnõΩʼnõΩ, ã¨fi Õj ^ÀÑ≤_ç •~°∞ʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ |Å"≥∞ÿ#

L^Œº=∂xfl xi‡Oz# Ѷ¨~år L^Œº=∞ x~å‡`« Ǩr +¨iÜ«∞`«∞ÖÏ¡ 1840Ö’

Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

33 34

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

9. ã¨~åÌ~ü Ç≤ÏHõ‡ «∞ÖÏ¡ MÏ<£( – 1857)

ã¨fi Õj áêʼnõΩÅ∂, „Ѩ[Å∞ =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑhÖ’x

L#fl`åkèHÍ~°∞Å∞ ‰õÄ_® „Ѩ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ã¨O„QÍ=∞OÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. =∂ «$Éèí∂q∞

q∂ Œ L#fl „¿Ñ=∞`À PÜ«Ú èŒO Ѩ\ì =ÚO Œ∞‰õΩ ™êy# JÅ<å\˜ Ü≥∂ è•#∞Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’

Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh L#fl`åkèHÍi J~Ú# ã¨~åÌ~ü Ç≤ÏHõ‡ «∞ÖÏ¡ MÏ<£ „Ѩ=ÚY∞Å∞.

1857Ö’ L «Î~°„Ñ Õâò ~åROÖ’x Ѷ ÕÑÓ~ü lÖÏ¡‰õΩ _çÑÓº\ HõÖHõì~üQÍ ÉÏ èŒº «Å∞

x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞ Ç≤ÏHõ‡ «∞ÖÏ¡ MÏ<£. ã¨fi ÕjÜ«ÚÅ =∞ « ã¨O|Okè « =º=Ǩ~åÅÖ’ Dãπì

WO_çÜ«∂ HõOÃÑh JkèHÍ~°∞Å *’Hͺxfl =ºuˆ~H˜Oz# PÜ«∞# 1857Ö’ „Ѩ^äŒ=∞

™êfi «O„ «º ãO„QÍ=∞O „Ñ[fiiÅ¡QÍ<Õ _çÑÓº\© HõÖHõì~ü Ñ Œqx «ºlOz HõOÃÑh áêʼnõΩÅ

«iq∞"Õ «‰õΩ 1857 E<£ 10# ã¨=∞~° â◊OMÏ~å=O ѨÓiOKå~°∞.

D „Ѩu‰õÄŠѨiã≤÷ «∞ʼnõΩ k"≥∞‡~° áÈ~Ú# HõOÃÑh „ѨÉèí∞ «fiO Õ~°∞H˘<Õ֒ѨÙ

Ѷ¨ ÕÑÓ~ü#∞ Pnè#OÖ’H ≥K«∞Û‰õΩx HõOÃÑh *·à◊§Ö’x „Ñ[Å#∞ q_»∞ ŒÅ KÕã≤, Y*Ï<åÖ’x

`˘q∞‡k ÅHõ∆Å ~°∂áêÜ«∞Å#∞ ™êfinè#O KÕã¨∞‰õΩx ã¨fi «O„ « áêÅ#‰õΩ JO‰õΩ~å~°Ê

KÕâß~°∞. ã~åÌ~ü Ç≤ÏHõ‡ «∞ÖÏ¡‰õΩ ŒiÜ«∂<£ã≤OQ∑, t= ŒÜ«∂Öòã≤OQ∑, ÉÏÉÏ QÆÜ«∂k<£ Œ∞ÉË,

=∞øbfi eÜ«∂Y ü Pb, =∞øbfi JǨχ Œ∞ÖÏ¡, [#~°Öò uHͯ ã≤OQ∑, *ÏfiÖÏ „Ѩ™ê £ ÖÏO\˜

Ü≥∂ èŒ∞ÅO`å JO_»QÍ xeKå~°∞.

D ÑiÏ=∂Å#∞ L¿ÑH∆¿ãÎ „a\©+π PkèÑ`åºxH Éèí~° «QÆ_»¤ g∞ Œ #∂HõÅ∞ K≥Å¡QÆÅ=x

ÉèíÜ«∞Ñ_ç# ÖÏ~ü¤ HÍxOQ∑, u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞#∞ Hõ~° â◊OQÍ Jz"ÕÜ«∂eûOkQÍ JkèHÍ~°∞ʼnõΩ

PѶ∞"Õ∞Ѷ∂Å q∂ Œ P ÕâßeKåÛ_»∞. P P ÕâßÅO Œ∞‰õΩ#fl JkèHÍ~°∞Å∞ „Ѩ[Å q∂ Œ,

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å q∂ Œ q~°∞K«∞‰õΩѨ_ç z„ «Ç≤ÏOã¨Å‰õΩ, HÍeÛ"Õ «Å‰õΩ QÆ∞iKÕâß~°∞.

J~Ú<å ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å∞ "≥#‰õΩ¯ «QÆæÖË Œ∞. ã¨fi ÕjáêʼnõΩÅÃÑ· ^•_»∞ʼnõΩ,

‰õΩÜ«Ú‰õΩÎʼnõΩ ¿Ñ~åæOz# [#~°Öò Ǻ"£ÖÏH±, [#~°Öò ~À<åÖò¤Å#∞ ~°Ñ≤ÊOz, u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞

Ü≥∂ èŒ∞Å#∞ J˜z "Õ¿ãO Œ∞‰õΩ ÖÏ~ü¤ HÍxOQ∑ „Ѩ ÕºHõ P ÕâßeKåÛ_»∞. P P ÕâßÅ∞

JO Œ∞‰õΩ#fl HõOÃÑh Ãã·<åºÅ∞ =ÚO Œ∞‰õΩ HõkÖÏ~Ú. POQÆ¡Ãã·<åºÅ∞ =ã¨∞Î<åflÜ«∞#fl

=~°Î=∂#O JO Œ∞‰õΩ#fl Ç≤ÏHõ‡ «∞ÖÏ¡ =∂ «$Éèí∂q∞ ~°Hõ∆Ö’ „áêÏÅiÊOK«_®xH ã≤ Œú"≥∞ÿ#

g~°Ãã·x‰õΩÅ`À HõÅã≤ áÈ~°∞‰õΩ ã≤ Œú=∞Ü«∂º~°∞.

ã¨fi «O„ « áêÅ##∞ Ѩi~°H∆OK«∞HÀ_®xH˜ ≥yOѨÙ`À xÅz# ã¨~åÌ~ü Ç≤ÏHõ‡ «∞ÖÏ¡

J#∞K«~°∞Å`À <Õ~°∞QÍ «ÅÑ_»@O J™ê 茺=∞x „QÆÇ≤ÏOz# POQÆ¡ Ãã·<åºkèHÍ~°∞Å∞ Z «∞ÎÅ∞

"Õã≤, PÜ«∞# J#∞K«~°∞ÅÖ’ Ѩ Œ=ÙʼnõΩ, èŒ<åxH˜ „Ѩ֒ÉèíѨ_Õ „^ÀǨïÅ#∞ KÕ~°nã≤

Pâ◊Å∞ K«∂Ñ≤ Ö’|~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. J#O «~°O [#~°Öò Ǩº"£ÖÏH± <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’ HõOÃÑh

Ãã·#ºO H˘O «"Õ∞~°‰õΩ |ÅÇ‘Ï#Ѩ_ç# Ç≤ÏHõ‡ «∞ÖÏ¡ MÏ<£ ŒàÏÅÃÑ· q~°∞K«∞‰õΩ Ñ¨_çOk.

ã¨~åÌ~ü J#∞K«~°∞Å∞ HõOÃÑh |ÅQÍÅ#∞ g~Àz «OQÍ Z Œ∞~˘¯#flѨÊ\˜H˜ ‰õΩÜ«Ú‰õΩÎÅ`À

áÈ~å@O ™êyOz# HõOÃÑh |ÅQÍÅ Õ z=~°‰õΩ ÃÑ·K≥~Úº J~ÚºOk.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å ã¨ÅǨ q∂ Œ Ç≤ÏHõ‡ «∞ÖÏ¡ MÏ<£ áÈ~å@ Éèí∂q∞ #∞O_ç

«Ñ¨C‰õΩ<åfl~°∞. PÜ«∞##∞ |OkèOKÕO Œ∞‰õΩ „a\©+π Ãã·<åºkèHÍ~°∞Å∞ «=∞ |ÅQÍÅ`À

"≥O\Ï_®~°∞. z=~°‰õΩ #=∞‡Hõ „^ÀÇïezÛ# ã=∂Kå~°O`À HõOÃÑh |ÅQÍÅ∞ Ç≤ÏHõ‡ «∞ÖÏ¡

MÏ<£ ~°ÇÏãºOQÍ QÆ_»∞ÑÙ «∞#fl „áêO`åxfl K«∞@∞ì=Ú\˜ì PÜ«∞##∞ x~°ƒùOkèOKå~Ú. PÜ«∞#

Ѩ@¡ J «ºO « H˜~å «HõOQÍ =º=ǨÏiOz, P «~°∞"å « qKå~° «O «∞ [iÑ≤Oz#

HõOÃÑh áêʼnõΩÅ∞ PÜ«∞#‰õΩ LitHõ∆ qkèOKå~°∞.

P f~°∞Ê "Õ∞~°‰õΩ 1857 EÖ· 12# Ç≤ÏHõ‡ «∞ÖÏ¡ MÏ<£#∞ Ѷ ÕѨÓ~üÖ’x „Ѩã¨∞Î «

=Úã≤¡O WO@~ü HõàÏâßÅ = ŒÌ QÆÅ zO «K≥@∞ì‰õΩ |Ç≤Ï~°OQÆOQÍ Lifâß~°∞. P =∞Çg~°∞x

Éè∫uHõHÍÜ«∂xfl Y##O KÕÜ«∞‰õΩO_® "å~°O áê@∞ K≥@∞ì‰õΩ „"ÕÖÏ_»nâß~°∞. P<å_»∞

ã¨~åÌ~ü Ç≤ÏHõ‡ «∞ÖÏ¡ MÏ<£ "≥O@ #_çz# Ü≥∂ èŒ∞Å#∞ =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® Ñ≤Å¡Å∞–ÃÑ ŒÌÅ∞

Jx K«∂_»‰õΩO_® „Ѩu XHõ ih "≥O\Ï_ç, "Õ\Ï_ç H˜~å «HõOQÍ =kèOKå~°∞.

35 36

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

10. =∞øbfi Ñ‘~ü Jb MÏ<£( 1820 – 1857)

=∂ «$Éèí∂q∞ HÀã¨O |eHÍ=@O «# Éèí∂q∞ Ѩ@¡ QÆÅ „¿Ñ=∞‰õΩ x Œ~°≈#O,

JO@∂ POQ¡Ü«∞ „ÑÉèí∞`åfixH =ºu~HõOQÍ PÜ«Ú è•xfl JO Œ∞‰õΩx áÈ~°∞ÉÏ@# ™êy#

Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ =∞øÖÏ<å Ñ‘~ü Jb MÏ<£ XHõ~°∞.

1820Ö’ cǨ~ü ~åRO Jr=∂ÉÏ £ lÖÏ¡ =ÚǨÏ=∞‡ £Ñ¨Ó~üÖ’ Ñ‘~ü Jb MÏ<£

[x‡OKå~°∞. «O„_ç "≥ÚÇÏ~ü JbMÏ<£. z#fl «#OÖ’<Õ *Ï# «$+‚ f~°∞ÛHÀ_®xH |Ü«∞Å∞

Õi# Ñ‘~üJb J~°aH±, Ѩi¬Ü«∞<£, L~°∂Ì ÉèÏ+¨ÅÖ’ áêO_ç «ºO ã¨OáêkOz, z=~°‰õΩ

áê\ÏflÖ’ ѨÙãÎHõ q„ˆH «QÍ ã≤÷~°Ñ¨_ç ™ê÷xHõOQÍ L#fl qѨ¡= =∞O_»eÖ’ ã¨Éèí∞ºÅÜ«∂º~°∞.

1857Ö’ POˆQ¡Ü«∞ „ѨÉèí∞ «fiO q∂ Œ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ „ѨHõ\˜ «O HÍQÍ, P áÈ~°∞Ö’

ÉèÏQÆOQÍ P «‡Q“~°=O, u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ « «fiO QÆÅ ãfi Õj áêʼnõΩÅ#∞, <åÜ«∞‰õΩÅ#∞ ã"≥∞ÿHõºO

KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ PÜ«∞# qѶńѨܫ∞ «flO KÕâß~°∞. „ѨÉèí∞`åfikèHÍi =∞øbfi =∞ǨÏk ^•fi~å

JOk# 50 «∞áê‰õΩÅ`À, N~°OQÆѨ@flO Ü«Ú ŒúOÖ’ \˜Ñ¨Ó ~°∂á⁄OkOz# ≥Å∞Ѩٖ

he ~°OQÆ∞ Ѩ åHÍxfl «=∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ѩ åHõOQÍ „ѨHõ\˜Oz J#∞K«~°∞Å`À HõÅã≤

^•<åѨÓ~ü POˆQ¡Ü«∞ Ãã·xHõ ™ê÷=~°O q∂ Œ ^•_çKÕâß~°∞.

D ѨiÏ=∂Å`À P„QÆÇ≤ÏOz# „a\©+π Ãã·xHÍkèHÍ~°∞Å∞ Ñ‘~ü Jb ŒàÏxfl

=∞@∞ìÃÑ>ËìO Œ∞‰õΩ qG$ «OQÍ QÍeOѨ٠„áê~°OaèOz, Ñ‘~ü Jbx PÜ«∞# Œà◊ã¨Éèí∞ºÅ∞

43 =∞Okx 1857 EÖ· 4# JÔ~ã¨∞ì KÕâß~°∞. =∞øÖÏ<å Jbx z„ «Ç≤ÏOã¨Å‰õΩ

QÆ∞iKÕã≤, Pã¨∞ÎÅ#∞ [ѨÙÎ KÕâß~°∞. PÜ«∞# q∂ Œ ‰õΩ„@ˆHã¨∞ #"≥∂ Œ∞ KÕâß~°∞. áê\Ïfl

‰õΩ„@Hã∞ QÍ K«i„ « „Ñã≤kúá⁄Ok# D Hã∞Ö’ PÜ«∞# "å Œ#‰õΩ J=HÍâ◊O W=fi‰õΩO_®

qKå~° ѨÓiÎ KÕã≤ 9 =∞OkH˜ LitHõ∆, 5 QÆ∞iH˜ rq « HÍ~åQÍ~° tHõ∆, q∞ye# "åiH˜

qq èŒ~°HÍÅ tHõ∆Å∞ qkèã¨∂Î POˆQ¡Ü«∂kèHÍi qeÜ«∞O >ËÅ~ü f~°∞Ê „ѨHõ\˜OKå_»∞. P

f~°∞Ê "Õ∞~°‰õΩ =∞øÖÏ<å Ñ‘~ü Jb MÏ<£#∞ Li fÜ«∞_®xH˜ U~åÊ@∞¡ ѨÓiÎ KÕã¨∂Î

=∞~À"≥·ÑÙ qÑ¡"À Œº=∞O ~°ÇÏ™êºÅ∞ "≥Å¡_ç¿ãÎ LitHõ∆ ~° Œ∞̉õΩ ã≤á¶ê~°ã∞ KÕ™êÎ=∞x, PÜ«∞##∞

JO ŒÅO ZH˜ ™êÎ=∞h JkèHÍ~°∞Å∞ ѨÅ∞ Pâ◊Å∞ K«∂Ѩ™êQÍ~°∞.

P ã¨O Œ~°ƒùOQÍ, «##∞ =∞ÉèíºÃÑ_»∞ «∞#fl JkèHÍ~°∞Å "≥·Ñ¨Ù «$©HÍ~°OQÍ K«∂ã¨∂Î,

„Ñu XHõ i rq «OÖ’ XH˘¯Hõ ™êi „áêÏÅ#∞ ~°H∆OK«∞HÀ_®xH ≥eqQÍ „Ñ=iÎOKåeû#

J=ã¨~°O =ã¨∞ÎOk. J~Ú Õ Jxfl ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’ „áêÏÅ∞ HÍáê_»∞ HÀ=_»"Õ∞ „Ѩ è•#O

HÍ Œ∞. H˘xfl ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’ Pâ◊Ü«∂Å HÀã¨O, =∂ «$Éèí∂q∞ Q“~°= „Ѩu+ìÅ HÀã¨O

rq`åÅ#∞ ѨOQÍ ÃÑ\Ïìeû =ã¨∞ÎOk. =∂ «$Éèí∂q∞ HÀã¨O |e HÍ=@O «# Éèí∂q∞

Ñ@¡ QÆÅ „¿Ñ=∞‰õΩ x Œ~°≈#=∞ø=Ù «∞Ok...<å ãÇÏK«~°∞Å#∞ <å Hõà◊§ =ÚO Õ Li fâß~°∞.

WOHÍ KåÖÏ =∞Okx Li fÜ«∞QÆÅ~°∞. ##∂fl K«OѨQÆÅ~°∞. J~Ú Õ XHõ q+¨Ü«∞O

QÆ∞~°∞ÎOK«∞HÀO_ç. |Å"≥∞ÿ# ¿ãfiKèåÛHÍOHõ∆ À, ™êfi «O„ «ºO HÀãO ~°HõÎ «~°ÊʼnõΩ ã≤ Œú=∞ø «∞#fl

D ѨÙ_»q∞ «e¡ a_»¤Å#∞ xÅ∞=iOK«@O q∂‰õΩ HÍ Œ∞ Hõ •, =∞ˆ~ â◊HÎH© ™ê 茺O HÍ Œ∞.

D ~°OÖ’ zOk# =∂ ~°HõÎÑÙaO Œ∞=ÙÅ =Å# ™êfi «O„ «º ã=∞~° Ü≥∂ èŒ∞Å â◊s~åÅÖ’

Jyfl ÑÙ_»∞ «∞Ok. P Jyfl*ÏfiÅÅ "Õ_çq∞Ö’ q∂ „ÑÉèí∞ «fiO, q∂~°∂ =∂_ç =∞Ãã·áÈ=@O

`«^䌌ºO, Jx ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’x „a\©+π áêʼnõΩÅ Éèíq+¨º «∞Î#∞ =∞øÖÏ<å Ñ‘~ü Jb MÏ<£

„ѨHõ\˜OKå~°x PÜ«∞#‰õΩ LitHõ∆ „ѨHõ\˜Oz# qeÜ«∞O >ËÅ~ü P<å\˜ ã¨OѶ∞@##∞

ѨÓã¨QÆ∞zÛ#@∞ì #"≥∂ Œ∞ KÕâß_»∞.

P ã¨=∂ è•#O`À =∞iO « =∞O_çѨ_ç# POQÆ¡ Ãã·xHÍkèHÍ~°∞Å∞ =∞øbfix Li

f¿ãO^Œ∞‰õΩ U~åÊ@∞¡ K«HõK«HÍ Ñ¨ÓiÎ KÕâß~°∞. z„`«Ç≤ÏOã¨Å =Å# PÜ«∞# â◊s~°O

~°HõÎã≤HõÎ"≥∞ÿOk. PÜ«∞# KÕ «∞ʼnõΩ, HÍà◊§‰õΩ aQÆ∞ ≥·# ÉË_ôÅ∞ "Õâß~°∞. PÜ«∞# =∂„ «O

«# HÀã¨O á⁄Oz=Ù#fl =∞$ «∞º Õ= «#∞ kèHõ iã¨∂Î g~Àz «Ç¨ã¨O`À Li"ÕkHõ q∂ Œ

xÅ|_®Ì~°∞. P «~°∞"å « Li`å_»∞#∞ =Ú^•Ì_ç# =∞øÖÏ<å Ñ‘~ü Jb MÏ<£ =∞~°Ïxfl

‰õÄ_® ZO`À ǨïO^•QÍ ™êfiQÆuã¨∂Î 1857 EÖ· 7# J=∞~°∞ÅÜ«∂º~°∞.

37 38

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

11. =∞øÖÏ<å =ÚǨÏ=∞‡ £ ÉÏY~ü(1780–1857)

„Ѩ^äŒ=∞ ™êfi`«O„`«ºã¨O„QÍ=∞OÖ’ JyflHõÏÖÏ¡ Zyã≤Ѩ_»∞`«∞#fl g~°∞Å#∞

L`åûǨÏѨ~°Û_»OÖ’ Ѩ„uHõÅ∞, áê„uˆHÜ«ÚÅ∞ |Ǩï=ÚY áê„`«=Ç≤ÏOKå~°∞. Dãπì

WO_çÜ«∂ HõOÃÑh áêʼnõΩÅ K«~°ºÅ q∂ Œ JHõ∆~åQÆ∞flÅ∞ ‰õΩiÑ≤ã∂Î, u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ g~°∞Å#∞

„áÈ «ûÇ≤ÏOz# P<å\˜ áê„uˆHÜ«ÚÅÖ’ =∞øÖÏ<å =ÚǨÏ=∞‡ £ ÉÏY~ü J„QÆQÍq∞.

1780Ö’ =ÚǨÏ=∞‡ £ ÉÏY~ü _èçb¡Ö’ [x‡OKå~°∞. «O„_ç "≥ÚǨÏ=∞‡ £ JHõƒ~ü.

z#fl<å@<Õ è•i‡Hõ–„áêѨOzHõ q+¨Ü«∂ŠѨ@¡ J «ºO « Pã¨HÎ K«∂Ñ≤# ÉÏY~üÖ’

ã¨fi «O„ « ÉèÏ=#Å∞ zQÆ∞iOKå~Ú. „Ѩã≤ Œú _èçb¡ HÍÖËr q^•ºi÷QÍ L#fl « q Œº#∞ ѨÓiÎ

KÕã≤# ÉÏY~ü H˘O «HÍÅO L#fl « L^ÀºQÍÅ∞ KÕã≤<å z#fl «#OÖ’<Õ Ç¨Ï$ ŒÜ«∞OÖ’

<å@∞‰õΩ#fl ¿ãfiKèåÛ, ™êfi «O„ «º c*ÏÅ∞, ãfi[#∞Å∞ J#∞Éèíqã∞Î#fl ÉÏxã «fiO, PÜ«∞##∞

P L^ÀºQÍÅÖ’ xÅ∞=iOK«ÖËHõáÈÜ«∂~Ú.

ã¨fi «O„ « r=#O =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_®, „Ѩ[ʼnõΩ =∂~°æ Œ~°≈HõO =Ç≤ÏOK«QÆÅ =$uÎx

KÕѨ\ÏìÅ#fl Œ$HõÊ èŒO`À =∞øÖÏ<å ÉÏY~ü [~°fle[O "≥·Ñ¨Ù "≥ÚQÆ∞æ K«∂áê~°∞. „a\©+¨µ

áêʼnõΩÅ Œ∞+ì ã¨OHõÖÏÊhfl, JkèHÍ~°∞Å •+‘≤ìHÍÅ#∂ ZO_»QÆ_»∂Î, „Ѩ[ʼnõΩ "åãÎ"åÅ∞

≥eÑ≤ K≥· «#º=O «∞efl KÕÜ«∂Å#fl ÅHõ∆ ºO`À 1836Ö’ _èçb¡ L~°∂Ì JMσ~ü "å~°Ñ„uHõ#∞

P~°OaèOKå~°∞. D Ѩ„uHõ Ju H˘kÌ HÍÅOÖ’<Õ Jxfl =~åæÅ „Ѩ[Å#∞ PHõ@∞ì‰õΩOk.

„Ѩ=ÚY Hõ=ÙÅ∞ |Ç¨ï Œ∂Ì~ü ëê [Ѷ~ü, q∂~å˚ QÍeÉò, ǨÏѶ‘*ò QÆ∞ÖÏO ~°ã¨∂Öò, q∂~å˚

"≥ÚǨÏ=∞‡ £ Jf ÉèíH±Î, q∂~å˚ ÃÇ·Ï Œ~ü +≤HÀ, q∂~å˚ r=<£ ÉèíH±Î, q∂~å˚ #∂~°∞nÌ<£

ÖÏO\˜ „Ѩã≤ Œ÷ Hõ=ÙÅ∞–~°K«~Ú «Å∞ _èçb¡ L~°∂Ì JMσ~ü ‰õΩ ~åâß~°∞.

1857 "Õ∞ 10# „Ѩ 䌌=∞ ™êfi «O„ «º ã¨O„QÍ=∞O „áê~°OÉèíO HÍQÍ<Õ, "Õ∞ 17

#∞O_ç ÉÏY~ü Ñ„uHõ ãO„QÍ=∂xH ãO|OkèOz# Jxfl „áêO`åÅ qâıëêÅ#∞ 'ãO„QÍ=∞

qâıëêÅ∞— ji¬Hõ# „ѨK«∞iOK«@O P~°OaèOzOk. D ã¨OzHõÖ’ '~ådO Pã≤O— J#∞

¿Ñ~°∞`À POˆQ¡Ü«ÚÅ K«~°ºÅ#∞ „Ѩtflã¨∂Î, áÈ~å@Ü≥∂ èŒ∞Å K«~°ºÅ#∞ ã¨=∞i÷ã¨∂Î ã¨∞n~°…

ÖËY#∞ PÜ«∞# „ѨHõ\˜OKå~°∞. z=~°‰õΩ „Ѩ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ã¨O„QÍ=∞ Ü≥∂ èŒ∞ʼnõΩ,

<Õ «Å‰õΩ, u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞#∞ „áÈ «ûÇ≤ÏOKÕ „Ѩ[ʼnõΩ, Hõ=ÙÅ∞, ~°K«~Ú «Å‰õΩ _èçb¡ L~°∂Ì

JMσ~ü "ÕkHõ J~ÚºOk. "≥ÚQÆÖò áê Œ∂ëê |Ç¨ï Œ∂~ü ëê [Ѷ~ü ‰õÄ_® P Ѩ„uHõ

^•fi~å „Ñ¨[ʼnõΩ ã¨O ÕâßÅ∞, ã¨=∂Kå~°O ѨOÑ≤OKå~°∞.

Ѩ~å~Ú áêʼnõΩÅ q∂ Œ q[Ü«∞O ™êkèOKåÅO>Ë Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡O SHõº «

J «º=ã~°=∞x „ÑHõ\ã∂Î, P ÅH∆ͺxfl ™êkèKÕO Œ∞‰õΩ ÑÙ~åÏÅ∞, K«i„ «#∞ LO@OHã∂Î,

ÑÙ~å ÑÙ~°∞+µÅ∞, Kåi„ «Hõ =º‰õΩÎÅ è≥·~°º™êÇÏ™êÅ#∞ L^•ÇÏiã∂Î _èçb¡ L~°∂Ì JMσ~ü

"庙êÅ∞ „ÑK«∞iOzOk. POQ¡Ü«∞ áêʼnõΩÅ#∞ «iq∞ H˘\ÏìeûOkQÍ „Ñ[Å#∞, ãfi Õj

Ãã·xHõ Ü≥∂ èŒ∞Å#∞ L ÕÎ[Ñ~°∞Û «∂ â◊~°Ñ~°OÑ~°QÍ "庙êÅ∞, "åºMϺ<åÅ∞ „ÑK«∞iOK«_»O

=Å# JǨÏOHÍ~°O ≥|ƒu#fl Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh JkèHÍ~°∞Å∞ ÉÏY~ü#∞ _èçb¡Ö’x

`«=∞ „Ѩ^äŒèŒ=∞ â◊„`«∞=ÙÅÖ’ XHõ~°∞QÍ Ñ¨iQƘOKå~°∞.

z=~°‰õΩ 1857 ÃãÃÑìO|~°∞ 18# „Ñ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ãO„QÍ=∞O qѶÅO HÍ=@O`À

_çÃãO|~°∞ 14# =∞øÖÏ<å =∞ǨÏ=∞‡ £ ÉÏY~ü#∞ POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å∞ x~°ƒOkèOKå~°∞.

„Ñ äŒèŒ=∞ ™êfi «O„ «º ãO„QÍ=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl ÑÅ∞=Ùifl x~åÜ«Ú èŒ∞Å#∞ KÕã≤ x~åúH∆ºOQÍ

HÍeÛ K«OÑ≤# Œ∞+ìK«i„ « QÆÅ "Õ∞[~ü ǨÏ_»û<£ qKå~° ¿Ñ~°∞`À =∞øÖÏ<å ÉÏY~ü#∞

ÉèíÜ«∂#Hõ z„ «Ç≤ÏOã¨Å‰õΩ QÆ∞iKÕã≤ _çÃãO|~°∞ 17# HÍeÛ"Õâß_»∞.

POˆQ¡Ü«ÚÅ Hõ|O èŒÇ¨Ï™êÎÅ #∞O_ç =∂ «$Éèí∂q∞ q=ÚHÎ HÀã¨O ™êy# ™êÜ«Ú èŒ

áÈ~å@OÖ’ HõÖÏxfl PÜ«Ú èŒOQÍ KÕ «Ñ¨Óx JHõ∆~åQÆ∞flÅ`À â◊ «$=Ù#∞ ŒÇ≤ÏOz"Õã¨∂Î

z=iH˜ POˆQ¡Ü«ÚÅ •+‘ìHÍxH˜ „áêÏÅ∞ |eÃÑ\ì# „Ѩ„Ѩ äŒ=∞ Ѩ„uHÍ ã¨Oáê Œ‰õΩ_çQÍ,

=∞øÖÏ<å =ÚǨχ^£ ÉÏY~ü Ѩ„uHÍ „ѨѨOK«OÖ’ #∂`«# J^蕺ܫ∂xfl ã¨$+≤ìOz

z~°ã¨‡~°©Ü«∞ MϺux QÆ_çOz Éèíq+¨º «∞Î «~åʼnõΩ P Œ~°≈=∞Ü«∂º~°∞.

39 40

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

12. ¿+H± Ñ‘~ü ëê(– )

Ñ~å~Ú áêÅ# ™ê÷#OÖ’ ãfi ÕjÜ«ÚÅ áêÅ##∞ ã≤÷~°OKÕÜ«∂Å#fl PHÍOHõ∆ |ÅOQÍ

L#fl@ì~Ú Õ U JOQÆ"≥·HõźO ‰õÄ_® J@∞=O\˜ ã≤÷~°z «∞ÎÅ#∞ Jâ◊‰õΩÎefl KÕÜ«∞ÖË Œx

x~°∂Ñ≤Oz K«i„ «Ö’ „Ѩ ÕºHõ P 蕺ܫ∂xfl ã¨$+≤ìOK«∞‰õΩ#fl Ü≥∂ èŒ∞_»∞ ¿+H± Ñ‘~ü ëê.

PO„ 茄Ѩ Õâò ~åRO Hõ_»Ñ¨ lÖÏ¡ ѨÓ~°fiѨ٠ã≤ ŒÌ=@ìO åÅ∂HÍ Ü«∞Å¡O¿Ñ@ „QÍ=∞

x"åã≤ ¿+H± Ñ‘~ü ëê. PÜ«∞# ÑÙ@∞ìHõ À JO èŒ∞Å∞. 1857Ö’ P~°OÉèí"≥∞ÿ# u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞Ö’

ÉèÏQÆOQÍ Ñ¨~å~ÚáêʼnõΩÅ#∞ "≥à◊§Q˘\ÏìÅ#fl Œ$_è»ã¨OHõÅÊO`À =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞. P

Ѩ äŒHõOÖ’ ÉèÏQÆOQÍ Hõ_»Ñ¨‰õΩ 20 "≥∞ÿà◊§ Œ∂~°OÖ’ L#fl Hõ_»Ñ¨ KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞. Hõ_»Ñ¨Ö’x

™ê÷x‰õΩÅ`À, „ѨÉèí∞ «fi Ãã·<åºQÍ~åxH˜ K≥Ok# 30= Ѩ\ÏÅOÖ’x ã¨fi Õj ã≤áê~ÚÅ`À

¿+H± Ñ‘~ü ëê ã¨O|O è•Å∞ U~°Ê~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞.

D ãO Œ~°ƒùOQÍ Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ =∞ «=∞<ÀÉèÏ"åÅ #∞ JQ“~°=Ñ~ÛÖÏ HõOÃÑh

Ãã·xHÍkèHÍ~°∞Å K«~°ºÅ#∞ q=iã¨∂Î ã¨fi Õj Ãã·x‰õΩÅÖ’ „a\©+¨µ Ãã·xHÍkèHÍ~°∞ŠѨ@¡

=ºuˆ~HõÉèÏ=#Å#∞ „áÈkKÕâß~°∞. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ POˆQ¡Ü«ÚʼnõΩ =∞ ŒÌ «∞ ѨÅ∞‰õΩ «∞#fl

<≥·*ÏO #"å|∞ K«~°ºÅ#∞‰õÄ_® PÜ«∞# xt «OQÍ q=∞i≈OKå~°∞.

1857Ö’ „Ѩ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°O P~°OÉèíO HÍQÍ<Õ ã¨fi Õâßaè=∂#O QÆÅ

Ü≥∂ èŒ∞Å#∞ ѨÓiÎQÍ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ „¿Ñˆ~Ñ≤ã¨∂Î, POˆQ¡Ü«∞ „ѨÉèí∞ «fiO ‰õÄeáÈ «∞O Œx,

ãfi ÕjÜ«ÚÅ áêÅ# uiy <≥ÅH˘#|_»∞ «∞O Œx, u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ ã≤ ŒÌO HÍ"åÅx ãO ÕâßÅ∞

ÑOáê~°∞. D u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ ~åROÖ’ Ç≤ÏO Œ∂– =Úã≤¡OÅ∞ Hõeã≤ [~°∞ÑÙ‰õΩ<Õ "≥ÚÇÏ„~°O

ѨO_»∞QÆ ~À*·# 1857 PQÆã¨∞ì 28x =ÚǨ ~°ÎOQÍ x~°‚~ÚOKå~°∞.

D "Õ∞~°‰õΩ 30= Ѩ\ÏÖÏxH˜ K≥Ok# Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡O ã≤áê~¸Å∞ ó ǨÏ=ÖÏÌ~ü

=~° Œ~åAÅ∞, ÖÏ<£û<åÜ«∞H± Ѩ~°∞â◊√~åO, ã≤áê~Ú g~å™êfiq∞, ŒÖÏÜ«∞ ü Ü«∞šѨÊ,

ã∞ÉË •~ü "Õ∞[~ü =∞ÇÏ=∞‡ £ J„ëêѶπ, ŒÖÏÜ«∞ ü ã`åºr, ["Õ∞^•~ü ã≤.[QÆæÜ«∞º, ÇÏ=ÖÏÌ~ü

=∞ǨÏ=∞‡ £ Q“ãπ, =∞øbfi J|∞ÌÖò Jr*ò Ǩï¿ãû<£Å#∞ ã¨Oã≤ ŒúO KÕâß~°∞. u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞

=ÚÇÏ~åÎxfl ÃÑ\˜ì XHõ =∞‡_çQÍ POQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å q∂ Œ q~°∞K«∞‰õΩ Ñ_®Åx ãÇÏK«~°∞ʼnõΩ

ã¨∂zã¨∂ΠѨ äŒHõO ã≤ ŒúO KÕâß~°∞.

D Ѩ äŒHõO J=∞Å∞ [iˆQ֒ѨÙ# P q+¨Ü«∂xfl QÆ∂_è»Kå~°∞Å ^•fi~å Ѩã≤Hõ\ì#

POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å∞ `«Hõ∆"Õ∞ ~°OQÆOÖ’H˜ kQÍ~°∞. ¿+H± Ñ‘~ü ëê`À u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞

PÖ’K«#Å#∞ ѨOK«∞‰õΩ<åfl ã¨fi Õj Ãã·x‰õΩÅ q∂ Œ Hõ<Õflã≤, "åiÖ’ XHõix #Ü«∂<å

ÉèíÜ«∂# #K«Û K≥Ñ≤Ê, ÅOK«q∞zÛ ~°Ç¨Ï㨺 =∞O «<åÅ ™ê~åOâßxfl ѨÓiÎQÍ ~å|\Ïì~°∞.

P ã¨=∂Kå~°O`À u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ ‰õΩ„@ [~°∞QÆ∞`«∞O^Œ#fl q+¨Ü«∞O `≥eÜ«∞QÍ<Õ

HõOQÍ~°∞Ѩ_ç# Dãπì WO_çÜ«∂ Ãã·xHÍkèHÍ~°∞Å∞ J„Ѩ=∞ «∞ÎÅÜ«∂º~°∞. D u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞

Ѩ äŒHÍxfl ~°∂á⁄OkOzOk XHõ „QÍq∂∞_»x, =∞ «„Ѩã¨HÎ ÖˉõΩO_® ã¨fi Õj Ãã·x‰õΩÅ#∞

UHõO KÕã≤ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞#∞ ^•^•Ñ¨Ù q[Ü«∞=O «O KÕÜ«∞QÆÅ ™ê÷~ÚH˜ KÕiÛ# P =ºHÎ

ÑÙ@∞ì JO èŒ∞_»x ≥Å∞ã∞‰õΩ#fl POQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å∞ x"≥fi~°áÈÜ«∂~°∞. PѶ∞"Õ∞Ѷ∂Å q∂ Œ

|ÅQÍÅ`À |Ü«∞Å∞ Õi =zÛ ¿+H± Ñ‘~ü ëê#∞ JÔ~ã¨∞ì KÕâß~°∞.

P «~°∞"å « u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ ã¨#fl Œ∞úÖ·# "å~°O Œifl J Œ∞ѨÙÖ’H˜ fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.

„ѨÉèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ ‰õΩ„@#∞ Ѩ<åfl~°#fl <Õ~å~ÀѨ`À ¿+H± Ñ‘~ü

ëê q∂ Œ qKå~° [iáê~°∞. P ã¨O Œ~°ƒùOQÍ ¿+H± Ñ‘~ü ëê QÆ∞iOz „Ѩ™êÎqã¨∂Ζ He

effects to be blind, whether so or not, his other senses are evidently keen, and

I therefore deem it my duty to sentence the Prisioner Shaik Peer Shah to 10

years' imprisonment, with hard labour in Irons'(The Freedom Struggle in Andhra

Pradesh (Andhra), Volume I, Govt. of AP, Hyderabad,1997,Page.161-163 ) Jx

"åºMϺxã¨∂Î 10 ã¨O= «û~åÅ Hõiî# HÍ~åQÍ~°tHõ∆#∞ qkèOKå~°∞. P f~°∞Ê "Õ∞~°‰õΩ ¿+H±

Ñ‘~ü ëê#∞ Hõ_»Ñ¨ *·Å∞ #∞O_ç =∞ èŒ∞~° ÖËHõ u~°∞<Õfie *·Å∞‰õΩ «~°eOKå~°∞.

41 42

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

13. ÉËQÆO JrA<£(1832–1858)

ã¨fi„ѨÜ≥∂[<åÅ#∞ PtOK«‰õΩO_® =∂ «$Éèí∂q∞ q∂ ŒQÆÅ „¿Ñ=∂aè=∂<åÅ`À

=∂„ «"Õ∞ «=∞ èŒ#, =∂#, „áêÏÅ#∞ «$„áêÜ«∞OQÍ ÉèÏqOz POˆQ¡Ü«∞ Ãã·<åºÅ`À

áÈ~å_»∞ «∂ J=∞~° «fiO á⁄Ok# ™ê=∂#∞ºÅÖ’ J™ê=∂#∞º~åÅ∞QÍ MϺuQÍOz#

Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞ ÉËQÆO JrA<£.

1832Ö’ L «Î~°„Ѩ Õâò ~å¢+ìO a «∂~üÖ’ [x‡Oz# JrA<£ «O„_ç ǨÏã‘<£

MÏ<£, «e¡ ÇÏg∞^• ÉÏ#∞. JrA<£ =∞Oz ~°∂Ñã≤. „Ñã≤ Œú #~°ÎH L„=∂"££*Ï<£ |$O ŒOÖ’

KÕi <å@ºOÖ’ =∞Oz Jaèx"Õâßxfl ™êkèOz# P"≥∞‰õΩ ãfi[#O q∂ Œ ÃÑ «Î#O ™êyã∞Î#fl

POˆQ¡Ü«ÚÅO>Ë Ñ¨~°=∞ Õfi+¨O. „a\ ©+π Ãã·#ºOÖ’ ã¨∞ÉË •~°∞QÍ Ñ¨xKÕã¨∞Î#fl +¨O+¨µnÌ<£

Ѩ~å~Ú „ѨÉèí∞Å H˘Å∞=Ù #∞O_ç `˘ey HÍ#∂Ê~°∞ áêʼnõΩ_»∞ <å<å ™êÃÇÏÉò ѨHõ∆OÖ’

KÕ~O « =~°‰õΩ PÜ«∞# ¿ãflǨxfl JOwHõiOK«x Õâ◊ÉèíHÎ P"≥∞k.

=∞ǨÜ≥∂ èŒ∞_»∞ <å<å ™êÃÇÏÉò Ñ‘ëêfi JO>Ë JrA<£‰õΩ ÉèíHÎ, Q“~°=O. ã¨fi Õj

ã¨O™ê÷<åÅ#∞ J„Hõ=∞OQÍ P„Hõq∞OK«∞‰õΩO@∞#fl POQÆ¡ áêʼnõΩÅO>Ë Jã¨Ç¨ÏºO. P

Jã¨Ç¨Ïº « #∞O_ç Ѩ~° ÕjÜ«ÚÅ∞ ™êyã¨∞Î#fl J èŒ~å‡xfl, J<åºÜ«∂xfl Z Œ∞~À¯"åÅ#fl

„ѨQÍ_è»"åOKè« P"≥∞Ö’ JO‰õΩiOzOk. P HÀÔ~¯ =∞iO «QÍ |ÅѨ_ç 1857 E<£ 7#

HÍ#∂Ê~°∞Ö’ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ P~°OÉèíO HÍ=@O`À HÍ~°º~°∂ѨO èŒiOzOk. P"≥∞ XHõ

Hõ∆O ‰õÄ_® JÅâ◊ºO KÕÜ«∞‰õΩO_® Ju qÖÏã=O «"≥∞ÿ# rq`åxfl =ke, ãxflÇ≤Ï «∞_»∞

+¨O+¨µnÌ<£ À HõÅã≤ <å<å ™êÃÇÏÉò ѨH∆Í# POˆQ¡Ü«ÚÅ q∂ Œ áÈ~°∞‰õΩ ã≤ Œú=∞Ü«∂º~°∞.

Pf‡Ü«∞ q∞„ «∞_»∞ +¨O+¨µnÌ<£ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À PÜ«Ú è•Å#∞ LѨÜ≥∂yOK«@O,

QÆ∞„~°Ñ¨Ù ™êfii KÕÜ«∞_»O JrA<£ <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. P"≥∞ ѨÓiÎQÍ Ãã·xHõ Œ∞ã¨∞ÎÅ∞ èŒiOz

ã¨OK«iã¨∂Î =∂ «$ Õâ◊ ÉèíHÎÉèÏ"åÅ∞ QÆÅ Ü«Ú= «∞Å#∞ ã¨g∞HõiOz, „Ѩ ÕºHõ =∞Ç≤ÏàÏ

Ãã·xHõ Œà◊O U~åÊ@∞KÕã≤ «∞áêH˜ ¿ÑÅÛ@O, HõuÎ uѨÊ@O, QÆ∞„~°Ñ¨Ù ™êfis KÕÜ«∞@OÖ’

„Ѩ ÕºHõ tHõ∆ HõeÊOKå~°∞. P"≥∞ «# |ÅQÆO`À HÍ#∂Ê~°∞ #QÆ~°OÖ’x „Ѩu WÅ∂¡

u~°∞QÆ∞`«∂ Ü«Ú=‰õΩÖ’¡ ~Àëêyflx „Ѩ[fiiÅ¡KÕã¨∂Î, Ü«Ú^ŒúÉèíÜ«∞O`À Ãã·#ºOÖ’ KÕ~°

x~åHõiOz# "åi KÕ «∞ʼnõΩ ã¨fiÜ«∞OQÍ QÍAÅ∞ `˘_çy, "åix Ãã·#ºOÖ’ KÕ~ÖÏ

„¿Ñ~° HõeyOz <å<å ™êÃÇÏÉò |ÅQÍÅ#∞ ÃÑOKå~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ áÈ~å@ Ü≥∂ èŒ∞ʼnõΩ

PǨ~°O, PÜ«Ú è•Å#∞, |@ìÅ∞ ã¨=∞‰õÄiÛ ÃÑ@ì@O, Ãã·x‰õΩÅ =∞ 茺# ã¨=∂Kå~°O

JO Œ*Ë¿ã ã¨O è•#Hõ~°ÎÖÏ¡ =º=ǨÏiOK«@O, â◊„ «∞Ãã·x‰õΩÅ Hõ ŒeHõÅ q∂ Œ xѶ∂ LOz

"åi QÆ=∞<åQÆ=∞<åxfl u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ <Õ «Å‰õΩ KÕ~°"ÕÜ«∞_»O, POˆQ¡Ü«ÚÅ`À ™êQÆ∞ «∞#fl

áÈ~å@OÖ’ QÍÜ«∞Ѩ_ç# g~°Ãã·x‰õΩÅ zH˜ «û‰õΩ ã¨O|OkèOz# HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ „Ѩ ÕºHõ

„â◊ Œú À x~°fiÇ≤ÏOKÕO Œ∞‰õΩ Ü«Ú=f–Ü«Ú=‰õΩÅ`À „Ѩ ÕºHõ ŒàÏÅ#∞ U~åÊ@∞KÕã≤ <å<å

™êÃÇÏÉò‰õΩ Z#ÖËx ã¨Ç¨HÍ~°O JOkOKå~°∞.

POQÆ¡ Ãã·x‰õΩÅ`À ™êy# ѨÅ∞ áÈ~å\ÏÅÖ’ P"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞. D

"Õ∞~°‰õΩ ~°~°OQÆOÖ’ â◊„ «∞=٠Ѩi=∂~°∞Û «∂ f„=OQÍ QÍÜ«∞Ѩ_ç Ѩ@∞ì|_ç<å ‰õÄ_®

U=∂„ «O J è≥·~°ºÑ_»‰õΩO_® POQÆ¡ Ãã·<åºkèHÍi`À '„a\©+π áêÅ# JO «O K«∂_®Å#flk

«# ÅHõ∆ ºO— Jx „ѨHõ\˜OK«_»O`À YOQÆ∞u#fl POQÆ¡ Ãã·<åºkèHÍi General Havelock

P"≥∞#∞ HÍeÛ"ÕÜ«∂eûOkQÍ P ÕâßeKåÛ_»∞.

P P ÕâßÅ#∞ q#fl JrA<£ z~°∞#=Ùfi zOkã¨∂Î POQÆ¡ Ãã·x‰õΩÅ «∞áê‰õΩʼnõΩ

Z Œ∞~˘_ç¤ xÅ∞Û<åfl~°∞. P"≥∞ˆHã≤ QÆ∞i ÃÑ@ì|_»¤ «∞áê‰õΩÅ∞ XHõ ™êiQÍ QÆi˚OK«@O`À

P"≥∞ LKåÛùfi㨖xâßfiã¨Å∞ J#O «"åÜ«Ú=ÙÅÖ’ HõÅã≤áÈÜ«∂~Ú. P z=i Hõ∆OÖ’

‰õÄ_® Ñ~å~Ú áêʼnõΩÅ q∂ Œ áÈ~å@O ™êyOz# JrA<£ «# <Õ « q∂ Œ Q“~°"åxfl

=ºHõÎOKÕã¨∂Î '<å<å ™êÃÇÏÉò lO^•ÉÏ^£— Jx KÕã≤# ã≤OÇÏ<å ŒO POQ¡Ü«∞ Ãã·x‰õΩÅ#∞

=∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® Ãã·<åºkèHÍ~°∞Å#∞ ‰õÄ_® ÉèíÜ«∞HõOÑ≤ «∞Å#∞ KÕã≤Ok.

43 44

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

1857 <å\˜ ã¨O„QÍ=∞OÖ’ =∂ «$Éèí∂q∞x „a\©+¨µ áêʼnõΩÅ #∞O_ç q=ÚHÎ

KÕÜ«∞_®xH „Ñ[Å∞ ‰õΩÅ=∞`åʼnõΩ Jf «OQÍ áÈ~°∞Ö’ áêÖÁæ<åfl~°∞. PÜ«∂ „áêO`åÅÖ’x

ã¨fi Õj áêʼnõΩŠѨH∆Í# u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ KÕã≤# Ü≥∂ èŒ∞Å∞ «=∞ èŒ#=∂# „áêÏÅ#∞

ѨOQÍ ÃÑ\ì <åÜ«∞‰õΩÅ "≥O@ #_çKå~°∞. P q èŒOQÍ ã¨fi Õj áêʼnõΩÅ`À HõÅã≤

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞Ö’ áêÖÁæx J=∞~° «fiO á⁄Ok# =Úã≤¡O Ü«Ú= «∞ÅÖ’=ÚO Œ~ü XHõ~°∞.

~°≠Ïhû ~å˜ ÅH©∆ ‡ÉÏ~Ú "≥#flO\˜ xÅz â◊„ «∞=Ù`À áÈ~å_ç# ™êǨÏ㨠ܫÚ=u

=ÚO Œ~ü. „Ѩ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ã¨O„QÍ=∞OÖ’ „Ѩ=ÚY áê„ « =Ç≤ÏOz# ~°≠Ïhû ~å˜

ÅH©∆;ÉÏ~Ú J=∞~° «fiO á⁄Ok# f~°∞ QÆ∞iOz „Ѩ è•#OQÍ Ô~O_»∞ Hõ äŒ<åÅ∞ L<åfl~Ú.

P Hõ^äŒ<åÅÖ’ XHõ\˜ ~å˜ ÅH©∆∆ ‡ÉÏ~Ú „a\©+¨~°¡ `«∞áêH˜ QÆ∞O_»¡‰õΩ |Öˇ·O^Œ#flk. D

q+Ü«∂xfl KåÖÏ=∞Ok K«i„ «HÍ~°∞Å∞ JOwHõiã∞Î<åfl~°∞. P Hõ 䌌#O „ÑHÍ~°OQÍ ~°≠Ïhû

~å ÅH©∆ ‡ÉÏ~ÚH JOQÆ~°Hõ∆‰õΩÖÏ¡ W~°∞=Ù~°∞ Ü«Ú= «∞Å∞ =∞QÆ "ÕëêÖ’¡ P"≥∞#∞ ZÅ¡ÑC_»∂

"≥#flO\˜ LO_Õ"å~°∞. P W^ŒÌiÖ’ XHõ~°∞ =ÚO^Œ~ü. P"≥∞ ~å˜`À áê@∞ „a\©+π

Ãã·xHÍkèHÍ~°∞Å «∞áêH˜ QÆ∞à◊§‰õΩ |ÅÜ«∂º~°∞.

~°≠Ïhû q[Ü«∞O QÆ∞iOz JÑÊ\ ÃãO„@Öò WO_çÜ«∂ „áêO`åxH QÆ=~°fl~ü [#~°Öò

„Ѩuxkè J~Ú#@∞=O\˜ ~å|~üì ÃÇÏq∞Åì<£ 1858 JHÀì|~ü 30# JѨÊ\˜ ÉèÏ~° «

„ѨÉèí∞ «fi HÍ~°º Œi≈ Z_£ã¨<£‰õΩ XHõ ÖËY ~åâß_»∞. P ÖËYÖ’ ~å˜ ÅH©∆ ‡ÉÏ~Ú U q èŒOQÍ

áÈ~å_çOk, Uq èŒOQÍ Hõ#∞fl=¸ã≤Ok q=~°OQÍ ≥eáê_»∞. P Hõ äŒ#O „ѨHÍ~°OQÍ,

~å˜ "≥#flO\˜ XHõ =Úã≤¡O Ü«Ú=u QÆ∞„~°O q∂ Œ J#∞ã¨iOKÕk. H˘~îåH˜ ã¨~å~Ú

„áêO «OÖ’ ~å˜ Àáê@∞QÍ P"≥∞‰õΩ «∞áêH˜ QÆ∞O_»∞¡ «yÖÏ~Ú. P"≥∞ ~å˜ Àáê@∞QÍ

XˆH™êi <ÕÅH˘iyO Œx J «_»∞ q=iOKå_»∞.

D q+¨Ü«∂xfl Dr. Surendra Nath Sen «# EIGHTEEN FIFTY SEVEN

„QÆO äŒOÖ’ ~å|~üì ÃÇÏq∞Åì<£ q=~°#∞, '.. The Rane was on Horse back, and

close to her was the female (a Mohomaden) who seems never to have left her

side on any occasion, these two were struck by bullets and fell ' (Page 295)

Jx L@OH˜OKå~°∞.D ÖËYÖ’ ZHõ _® ‰õÄ_® P Ü«Ú=u Z=~°#fl q+¨Ü«∞OQÍx, P"≥∞

¿Ñ~°∞ UO@#flk =∂„ «O ѨÓiÎQÍ „Ѩ™êÎqOK«ÖË Œ∞.

P HÍ~°OQÍ =ÚO Œ~ü J*Ï˝ « Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞QÍ q∞yeáÈ~ÚOk. ~°≠Ïhû QÆ∞iOz

„Ѩ™êÎqOz#ѨC_»ÖÏ¡ =Úã≤¡O Ü«Ú=u Jx =∂„ «"Õ∞ ¿Ñ~˘¯#_»O`À P"≥∞ q=~åÅ∞

QÆ∞ÑÎOQÍ LO_çáÈÜ«∂~Ú. HÍQÍ D q+Ü«∂xfl _®Hõì~ü Ñ≤.Ü«∞<£.KèÀ„áê H˘O « ãÊ+ìÑ~åÛ~°∞.

ÉèÏ~° « „ѨÉèí∞ «fiO 1973Ö’ „ѨK«∞iOz# Who's who of Indian Martyrs, Vol. 3,

Page.102 Ö’ =∂„ «O ~°≠Ïhû ~å˜ À áê@∞QÍ Ñ¨Å∞ áÈ~å\ÏÅÖ’ áêÖÁææ#fl P

=Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊ QÆ∞iOz „Ѩ™êÎqã¨∂Î _®Hõì~ü KèÀ„áê D „H˜Ok q èŒOQÍ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.

'..Fought by the side of Maharani Lakshmi Bai during the battles against

the British at Jhansi, Koonch, Kapi and Gwalior, Killed in the battle at Kotah-ki-

sarai in Gwalior, where the Rani attained martyrdom. Her Body was also

cremated in the garden of Baba Ganga Das at Gwalior on June 17, 1857 '.

D q=~°Å#∞, K«i„ « „QÆO ä•ÅÖ’ =ºHõÎ=∞=Ù «∞#fl Hõ 䌌<åʼnõΩ J#fi~ÚOK«∞‰õΩx

K«∂¿ãÎ P J*Ï « Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞ ¿Ñ~°∞ '=ÚO Œ~ü— QÍ ÉèÏqOK«=K«∞Û. ~°≠Ïhû ~å ÅH©∆ ‡ÉÏ~Ú

JOQÆ~°Hõ∆‰õΩ~åÅ∞QÍ =º=ÇÏiOz# =ÚO Œ~ü P"≥∞ "≥O@ z=iHõO\Ï ™êy POQ¡Ü«ÚÅ`À

g~Àz «OQÍ áÈ~å_»∞ «∂ ~å˜ Àáê@∞QÍ 1858 E<£ 16# <ÕÅH˘iQÍ~°∞.

14. =ÚO Œ~ü( – 1858)

45 46

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

15. =∞øbfi JǨχ Œ∞ÖÏ¡ëê ÃѶ·*ÏÉÏk(1787–1858)

„a\©+¨~°¡ ÃÑ· HõuÎQÆ\ ì "åi Ãã·xHõ |ÅQÍÅ#∞ ѨÅ∞=∂~°∞¡ =∞\ìHõiÑ≤Oz POˆQ¡Ü«∞

ta~åÅÖ’ Œ_» ѨÙ\ ìOz# Ü≥∂ èŒ∞_»∞QÍ MϺuQÍOz, „Ѩ äŒèŒ=∞ ™êfi «O„ «º ã¨O„QÍ=∞

K«i„ «Ö’ J„QÆ™ê÷#O á⁄Ok# Jã¨=∂# áÈ~å@ g~°∞_»∞ =∞øbfi JǨχ Œ∞ÖÏ¡ MÏ<£.

=∞øbfi JǨχ Œ∞ÖÏ¡ MÏ<£ «O„_ç =ÚǨÏ=∞‡ £ Jb MÏ<£. „Ѩã¨∞Î «O K≥#flÜü∞QÍ

Ñ≤Å∞=|_»∞ «∞#fl K≥#flÑ@flOÖ’ 1787–88Ö’ [x‡OKå~°∞. =∞øbfi JãÅ∞ ¿Ñ~°∞ ãÜ«∞º £

JǨχ £ Jb MÏ<£. z#fl «#OÖ’<Õ PÜ«∞# è•i‡Hõ, Ö∫H˜Hõ q ŒºÖ’ ™êkèOz# q Œfi «∞Î

Ѷ¨e`«OQÍ '=∞øbfi—QÍ „Ѩã≤kúQÍOKå~°∞. ã¨fi^Õj ÉèÏ+¨ÅÖ’<Õ H͉õΩO_® POQÆ¡ ÉèÏëê

Ѩi*Ï˝<åxfl ‰õÄ_® ã¨O «iOK«∞‰õΩ#fl PÜ«∞# ѨÅ∞ Ü«Ú Œúq ŒºÅÖ’ Pi Õ~å~°∞.

XHõ™êi <≥·*ÏO #"å|∞ PǨfi#O "Õ∞~°‰õΩ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞‰õΩ qKÕÛã≤# ã¨O Œ~°ƒùOQÍ

=∞øbfi JǨÏ=∞‡^Œ∞ÖÏ¡ „ѨuÉèí#∞ QÆ=∞xOz# „a\©+π Ãã·xHÍkèHÍ~°∞Å∞ PÜ«∞##∞

WOQÍ¡O_»∞‰õΩ PÇfixOKå~°∞. P WOQÍ¡O_»∞ Ñ~°º@# «~°∞"å « PÜ«∞# =∞Hͯ–=∞n<å,

W~åH±, W~å<£, «k «~° „áêO`åÖ#∞ ‰õÄ_® Ѩ~°º\˜Oz ã¨fi Õâ◊O KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞. ã¨fi Õâ◊O

=zÛ# =∞øbfi JÇχ Œ∞ÖÏ¡ MÏ<£ ã∂Ѷ‘ ã≤ •úO`åÅ Ñ@¡ PHõi¬ «∞Ö· MÏ„k ãO„Ñ^•Ü«∂xH

K≥Ok# ã¨Ü«∞º £ ѶÙ~üMÏ<£ Jb ëê (Syed Furqan Ali Sha) t+¨µºÅÜ«∂º~°∞. QÆ∞~°∞"å[˝

"Õ∞~°‰õΩ QÍfieÜ«∞~ü „áêO ««OÖ’ ã¨∂Ѷ‘¶≤ ÉèíHÎ « åÎ fixfl „ѨKå~°O KÕã¨∂Î ÉÏx㨠åfixH˜

=ºuˆ~HõOQÍ, ã¨fi ÕjÜ«ÚÅ q∂ Œ q Õj â◊‰õΩÎÅ ÃÑ «Î<åxfl x~°ã≤ã¨∂Î, ^•xfl JO «O

KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ èŒ~°‡Ü«Ú^•úxH ã≤ ŒúO HÍ"åeûOkQÍ „Ñ[Å#∞ „¿Ñ~Ñ≤ã∂Î „ÑãOQÍÅ∞ KÕã∞ÎO_»

@O`À, PÜ«∞# q∂ Œ POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å∞ ~å[„^ÀǨÏO <Õ~°O "≥∂Ñ≤ x~°ƒOkèOKå~°∞.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ 1857 <å\ ˜ ã¨=∞~°O P~°OÉèí=∞~ÚºOk. P ã¨=∞~°OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ

=∞øbfi JǨχ Œ∞ÖÏ¡ „a\©+π |ÅQÍÅ`À «ÅѨ_»@O P~°OaèOz ѨÅ∞ áÈ~å\ÏÅÖ’

J*ËÜ«ÚÅ∞QÍ xÅz POQ¡Ü«∞ Ãã·<åºÅ#∞ =∞\˜ìHõiÑ≤OKå~°∞. POQ¡Ü«ÚÅ`À «ÅÑ_»∞ «∞#fl

„Ѩu ã¨fi Õj Ü≥∂ èŒ∞xH˜ PÜ«∞# ã¨Ç¨Ü«∞ ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ∞ JOkOKå~°∞. ã¨~åÌ~ü Ç≤ÏHõ‡ «∞ÖÏ¡,

J= è£ ~å˜ ÉËQÆO ǨÏ[~° ü =∞ǨÏÖò, ~ÀÇ≤ÏÖò YO_£ Jkè<Õ « MÏ<£ |Ç¨ï Œ∂~ü MÏ<£,

"≥ÚQÆÖò ~å‰õΩ=∂~°∞_»∞ Ѷ≤~À*ò ëêÅ∞ POˆQ¡Ü«ÚÅ q∂ Œ ™êyOz# áÈ~å\ÏÅÖ’ =∞øbfi

„Ñ «ºHõ∆OQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞. P HÍ~°OQÍ P Ü≥∂ èŒ∞_ç t~°ã∞û#∞ ≥zÛzÛ# "åiH 50,000

~°∂áêÜ«∞Å ÉèÏs #[~å<å#∞ Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh „ѨHõ\˜OzOk.

SHõº áÈ~å\ÏÅ ^•fi~å =∂„`«"Õ∞ |Å"≥∞ÿ# â◊„`«∞=Ù#∞ `«iq∞ "ÕÜ«∞QÆÅ=∞x

qâ◊fiã≤Oz# =∞øbfi ãfi Õj áêʼnõΩÅ#∞ UHõO KÕ¿ã „ÑÜ«∞`åflÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ ëê[Ç<££ÑÓ~ü

lÖÏ¡Ö’x áÈ"≥<£ (POWAIN) ~åA [QÆ<åfl äŒèŒ ã≤OǨ`À K«~°ÛÅ∞ [i¿ÑO Œ∞‰õΩ "≥àϧ~°∞.

J ã¨O Œ~°ƒùOQÍ '~å*Ï „ѨHõ <Õ L#fl J «_ç ™È Œ~°∞_»∞ =∞øbfi ÃÑ· QÆ∞iK«∂ã≤ HÍÅ∞ÊÅ∞

[iáê_»∞. P Œ∞~å‡~°∞æx ÇÏ™êÎÅÖ’ =∞øbfi ÇÏ «∞_≥·áÈÜ«∂_»∞. P Ñ≤iHÑO ŒÅ∞..=∞øbfi

t~°ã¨∞û YO_çOz, ^•x ÃÑ· QÆ∞_»¤ HõѨCH˘x KÕ~°∞=<Õ 13 "≥∞ÿà◊§ Œ∂~å# L#fl „a\©+¨µ

~îåÏ ëê[ÇÏ<£ÑÓ~°∞‰õΩ fã∞‰õΩ"≥àϧ~°∞...~°HõÎO F_»∞ «∞#fl P Ñq„ « t~åxfl P hK«∞Å∞

POˆQ¡Ü«ÚÅ =ÚO Œ∞ HÍ#∞HõQÍ LOz "åi áê^•Å K≥O « "≥∂HõiÖÏ¡~°∞..hK«"≥∞ÿ# Õâ◊

„^ÀÇxH «ÅÑ_ç# P áÈ"≥<£ Ñâ◊√=Ù‰õΩ 50 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å áêi`À+≤HõO ÅaèOzOk!—

P q èŒOQÍ =∞øbfi 1858 E<£ 15# J=∞~°∞ÅÜ«∂º~°∞.

„Ѩ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ã¨O„QÍ=∞OÖ’ =∞Ǩ Ü≥∂ èŒ∞_çQÍ, JkfifÜ«∞ Õâ◊Éèí‰õΩÎ_çQÍ

POˆQ¡Ü«∞ Ãã·<åºkèHÍ~°∞Å KÕ « ‰õÄ_® „Ѩâ◊Oã¨Å∞ á⁄Ok# =∞øbfi JǨÏ=∞‡ Œ∞ÖÏ¡ ëê

ÃѶ·*ÏÉÏk =∞~° "å~°Î#∞ YzÛ «OQÍ äŒŒ$=Ñ~°∞Û‰õΩ<åflHõ L «Î~° ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ |e+ì"≥∞ÿ#

â◊„ «∞=Ù#∞ JO «O KÕâß=∞x „a\©+π Ãã·<åºkèHÍ~°∞Å∞ P#O ŒÑ_®¤~°∞. z=i=~°‰õΩ POQ¡Ü«∞

Ãã·x‰õΩÅ#∞ ãOÇÏiã∂Î =ÚO Œ∞‰õΩ ™êy# =∞øbfi JÇÏ=∞‡ Œ∞ÖÏ¡ ëê „Ñ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º

ã¨O„QÍ=∞ K«i„ «Ö’ Jã¨=∂# Ü≥∂ èŒ∞Å∞QÍ MϺu QÆ_çOz K«i„ «Ö’ «# ≥·# „Ѩ ÕºHõ

=Ú„ Œ À z~°ã¨‡~°©Ü«ÚÅÜ«∂º~°∞.

47 48

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

16. Ѩ~îå<£ «∞„~ÉÏ*ò MÏ<£(– 1859)

P èŒ∞xHõ PÜ«Ú è•Å∞ Hõey, Jáê~°"≥∞ÿ# Ãã·xHõ |ÅQÍÅ∞#fl „a\©+π áêʼnõΩÅ#∞

Z Œ∞~À¯=@O =∞$ «∞º=Ù#∞ "å>Ëã∞HÀ=_»"Õ∞#x ãfi Õj Ü≥∂ èŒ∞ʼnõΩ ãÊ+ìOQÍ ≥eã≤<å,

«=∞ „áêÏÅ#∞ «$„áêÜ«∞OQÍ ÉèÏqOz Ѩ~å~Ú áêʼnõΩÅ#∞ «iq∞H˘>ËìO Œ∞‰õΩ

#_»∞OHõ\ì# Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ Ѩ~îå<£ «∞„ˆ~ÉÏ*ò MÏ<£ (Pathan Turrebaz Khan) XHõ~°∞.

Ѩ~îå<£ «∞„ˆ~ÉÏ*ò MÏ<£ „Ѩã¨∞Î « PO„ 茄Ѩ Õâò ~å[ è•x ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ x"åã≤ Ѩ~îå<£

~°∞ã¨∞ÎO MÏ<£ ‰õΩ=∂~°∞_»∞. „a\©+π Ãã·#ºOÖ’ Ãã·<åºkèHÍiQÍ ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiiÎOz#

PÜ«∞# Ѩ~å„Hõ=∂ʼnõΩ ÃÑ\ìOk ¿ÑÔ~·# ~˘Ç≤ÏÖÏ¡ Ãã·xHõ Ѩ\ÏÖÏxH˜ K≥Ok# <åÜ«∞‰õΩ_»∞.

L`«Î~° Ç≤ÏO^Œ∂™ê÷#OÖ’ P~°OÉèí"≥∞ÿ# u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ѩ=<åÅ∞ u#flQÍ ^ŒHõ∆

Ç≤ÏO Œ∂™ê÷<åxfl ‰õÄ_® `åHÍ~Ú. POˆQ¡Ü«ÚʼnõΩ Ç≤Ï «∞_»∞QÍ =∂i# <≥·*ÏO #"å|∞

"åi Jaè+ìO "Õ∞~°‰õΩ #_»∞K«∞‰õΩO@∞<åfl, „a\©+π áêʼnõΩÅ #∞O_ç =∂ «$QÆ_»¤#∞ q=ÚHÎ

KÕÜ«∞=∞x Ü«∞=f Ü«Ú=‰õΩÅ#∞, ÉèÏ~°fÜ«∞ Ãã·x‰õΩÅ#∞, ãfi Õj áêʼnõΩÅ#∞ è•i‡HõÃÑ ŒÌÅ∞

„áÈ «ûÇ≤Ïã∞Î#fl "å`å=~°O. P "å`å=~°OÖ’ ÉÏxã «fiO #∞O_ç q=ÚHÎÔH· áÈ~å_»=∞x

ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £‰õΩ K≥Ok# =∞øbfi ã¨Ü«∞º £ JÖÏ¡=ÙnÌ<£ «∞„ˆ~ÉÏ*ò MÏ<£‰õΩ L^ÀƒkèOKå~°∞.

P „¿Ñ~°`À POˆQ¡Ü«ÚÅ q∂ Œ áÈ~å\ÏxH˜ #_»∞O Hõ\ì# «∞„ˆ~ÉÏ*ò MÏ<£ =∞øbfi

JÖÏ¡=Ùnú<£ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À K«i„`å`«‡Hõ =∞Hͯ =∞ã‘^Œ∞ #∞O_ç |Ü«∞Å∞^Õi, „a\©+π

PkèѨ`åºxH˜ zǨÏfl"≥∞ÿ# ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ Ô~ã≤_≥hû q∂ Œ ã¨∞=∂~°∞ S Œ∞ =O ŒÅ =∞Ok

™êǨÏã≤‰õΩÅ`À 1857 EÖ· 17# ™êÇ¨Ï™È¿Ñ «"≥∞ÿ# •_ç KÕâß~°∞.

P ^•_çÖ’ g~Àz «OQÍ áÈ~å_ç# ѨÅ∞=Ù~°∞ ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å#∞ HÀÖ’Ê~Ú# MÏ<£,

„a\©+π–x*ÏO |ÅQÍʼnõΩ 1857 EÖ· 22# Ѩ@∞ì|_®¤~°∞. PÜ«∞#‰õΩ „ѨÉèí∞ «fiO

nfiáêO «~°"å㨠tHõ∆ qkèOz, Ü«∂=^•ã≤Îx áêʼnõΩÅ∞ ™êfinè#O KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. „a\©+π

áêʼnõΩÅ∞ qkèOz# P tHõ∆ J=∞Å∞ [iˆQÖ’QÍ «#‰õΩ HÍѨÖÏQÍ ÃÑ\ì# ÃãO„\©ÅÖ’

‰õÄ_® =∂ «$Éèí∂q∞ Ñ@¡ Q“~°"åaè=∂<åÅ#∞ „áÈkKÕã≤# Ñ~îå<£ «∞„~ÉÏ*ò MÏ<£ 1859

[#=i 18# *·Å∞ #∞O_ç «Ñ≤ÊOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. D K«~°º`À P„QÆÇ≤ÏOz# „ѨÉèí∞ «fiO

«∞„ˆ~ÉÏ*ò MÏ<£#∞ ã¨r=OQÍ QÍh xs˚=OQÍ QÍh Ѩ\ì ≥zÛ# "åiH˜ 5"ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å

#QÆ Œ∞ #[~å<å#∞ [#=i 19# „ѨHõ\˜OzOk.

P „ѨHõ@#`À J„Ѩ=∞ «∞ÎÖ·# «∞„ˆ~ÉÏ*ò MÏ<£ ~°Ç¨Ï㨺OQÍ „Ѩ[ÅÖ’ u~°∞QÆ∞ «∂,

„a\©+π ¿ã#ÅÃÑ· uiy •_»∞ʼnõΩ „ÑÜ«∞`åflÅ∞ KÕÜ«∞™êQÍ~°∞. M· Œ∞ #∞O_ç «Ñ≤ÊOK«∞‰õΩ#fl

MÏ<£#∞ ZÖÏÔQ·<å Ѩ@∞ì‰õΩx JO «O KÕÜ«∂Å#fl Ѩ@∞ì ŒÅ`À „a\©+¨µ Ãã·<åºÅ∞, x*ÏO

¿ã#Å∞ xѶ∂#∞ f„= «~°O KÕâß~Ú. z=~°‰õΩ x*ÏO #"å|∞ „ѨHõ\˜Oz# #[~å<å‰õΩ

Pâ◊Ѩ_ç# ‰õΩ~üÉÏ<£ Jb J#∞ #=∞‡Hõ„^ÀÇ≤Ï «∞„ˆ~ÉÏ*ò MÏ<£ PK«∂H˜x |Ç≤Ï~°æ «O

KÕâß_»∞. P ã¨=∂Kå~°O`À 1859 [#=i 24#, "≥∞ ŒH± lÖÏ¡Ö’x «∂„á¶ê<£ J#∞

„QÍ=∞O q∂ Œ x*ÏO, „a\©+π Ãã·<åºÅ∞ q~°∞K«∞‰õΩѨ_®¤~Ú.

P èŒ∞xHõ PÜ«Ú è•Å`À p=∞Å ŒO_»∞ =Ö =zÛÑ_»∞ «∞#fl x*ÏO, POQÆ¡ Ãã·x‰õΩÅ#∞

«∂„á¶ê<£Ö’ «Å^•K«∞‰õΩO@∞#fl «∞„~ÉÏ*ò MÏ<£ XO@iQÍ Z Œ∞~˘¯<åfl~°∞. P áÈ~å@OÖ’

â◊„ «∞=Ù «∞áêH˜ QÆ∞O_»¡‰õΩ «∞„ˆ~ÉÏ*ò MÏ<£ Z~°Ü«∂º~°∞. P «~°∞"å « P Ü≥∂ èŒ∞x

=∞$ « ÕÇxfl „a\©+µ Ãã·<åºÅ∞ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞‰õΩ «~°eOKå~Ú. PÜ«∞# Éè∫uHõ HÍÜ«∂xH

JO «º„H˜Ü«∞Å∞ Ug [~°Ñ¨‰õΩO_® |Å"≥∞ÿ# W#∞Ѩ ã¨OÔHà◊§`À Hõ>Ëìã≤ „Ѩã¨∞Î «O ã¨∞ÖÏÎ<£

|*Ï~°∞ áÈbã¨∞ ¿ãì+¨<£ L#fl KÀ@ |Ç≤Ï~°OQÆOQÍ "ÕÖÏ_»nâß~°∞.

„Ѩ[ÅÖ’ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ PÖ’K«#Å∞ U=∂„ «O á⁄_»K«∂Ѩ‰õΩO_® ÉèíÜ≥∂`åÊ «O

HõeæOKÕO Œ∞‰õΩ J «ºO « Hõ~°õ â◊ K«~°ºÅ‰õΩ áêÅÊ_ç# áêʼnõΩÅ∞ K«„i « Ç‘Ï#∞Å∞QÍ D<å\H

„Ñ[Å âßÑ<å~å÷ÌÅ#∞ á⁄O Œ∞ «∞O_»QÍ, =∞ÇÜ≥∂ èŒ∞_»∞ «∞„~ÉÏ*ò MÏ<£ =∂„ «O ™êfi «O„ «º

ã¨O„QÍ=∞ K«i„ «Ñ¨Ù@ÅÖ’ Q“~°=„Ѩ Œ"≥∞ÿ# ™ê÷#O á⁄Ok z~°ã¨‡~°©Ü«ÚÅÜ«∂º~°∞.

49 50

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

17. =ÚǨÏ=∞‡ £ ÉèíH±Î MÏ<£(– 1859)

„Ѩ äŒ=∞ ™êfi «O„ «ºã¨O„QÍ=∂xH˜ „Ѩ è•# ˆHO„ ŒOQÍ xez# _èçb¡H˜ «~°e=zÛ#

ã¨fi^Õj Ü≥∂^èŒ∞ʼnõΩ, „Ѩ[ʼnõΩ <åÜ«∞Hõ`«fiO =Ç≤ÏOz, „a\©+π Ãã·xHõ |ÅQÍÅ#∞

UHÀ#∞‡YOQÍ Z^Œ∞~˘¯#QÆÅ ã¨=∞~°∞ú_ç J=ã¨~åxfl fiÛ# =∞ǨÜ≥∂^èŒ∞Å∞ „Ѩ^äŒ=∞

™êfi «O„ «ºã¨O„QÍ=∞ g~°∞Å ã¨~°fi¿ã<åxQÍ =∞ǨÏ=∞‡ £ ÉèíH±ÎMÏ<£ K«i„ « ã¨$+≤ìOKå~°∞.

L «Î~°„Ñ Õâò ~åRO JÜ≥∂ 茺֒x ã∞ÖÏÎ<£ÑÓ~üÖ’ =∞ÇÏ=∞‡ £ ÉèíH±ÎMÏ<£ [x‡OKå~°∞.

«O„_ç ¿Ñ~°∞ JǨÏ=∞‡ Œ∞ÖÏ¡ MÏ<£. „a\©+ππ Ãã·#ºOÖ’ KÕi 40 ã¨O= «û~åÅ ã¨∞n~°…

J#∞Éèí"åxfl ™⁄O «O KÕã¨∞‰õΩ#fl PÜ«∞# 1857Ö’ ~ÀÇ≤ÏÖò YO_£Ö’ MÏ<£ |Ç¨ï Œ∂~ü

MÏ<£ <Õ`«$`«fiOÖ’ POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å Éèí~°`«O Ѩ\˜ì ã¨fi`«O„`« „ѨÉèí∞`«fi Ѩ`åHÍxfl

Ô~ÑÔ~ÑÖÏ_çOKå~°∞. P «~°∞"å « |Ô~b¡Ö’x Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh Y*Ï<å#∞ ™êfinè#O

KÕã¨∞‰õΩx, Ãã·xHõ |ÅQÍÅ#∞ ã¨=∞‰õÄ~°∞Û‰õΩ#fl ÉèíH±Î MÏ<£ "≥ÚQÆÖò áê Œ∞ëê |Ç¨Ï Œ∂~ü

ëê [Ѷ~ü‰õΩ ÉÏã@QÍ xÅ=_®xH, «# |ÅQÍÅ∞, Jáê~° Y*Ï<å`À _èçb¡ KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞.

PÜ«∞# _èçb¡ KÕ~°∞‰õΩ<ÕãiH ™ê÷xHõOQÍ U~°Ê_ç# J"åOKè«hÜ«∞ Ñiã≤÷ «∞Å =¸ÅOQÍ

ã¨=∞~°∞÷_≥·# <åÜ«∞‰õΩ_ç HÀã¨O Z Œ∞~°∞ K«∂ã¨∞Î#fl K«„Hõ=iÎ [Ѷ~ü PÜ«∞##∞ ã¨fi Õj

¿ã#ʼnõΩ ã¨~°fi¿ã<åxQÍ xÜ«∞q∞OKå~°∞. _èçb¡ #QÆ~° ã¨O~°Hõ∆ ÉÏ èŒº «Å#∞ PÜ«∞#‰õΩ

JѨÊyã¨∂Î PÜ«∞# Uk =∞Oz^Œ#∞‰õΩO>Ë Jk KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ J#∞=∞uKåÛ~°∞. ã¨~°fi

Ãã·<åºkèÑuQÍ ÉÏ èŒº «Å#∞ ã‘fiHõiOK«QÍ<Õ Ãã·xHõ|ÅQÍÅ Ñiã≤÷ «∞Å#∞ K«Hõ kkÌ Ãã·x‰õΩÅ

Jaè=∂<åxfl á⁄O^•~°∞. P q∂ Œ@ „Ѩ[ÅÃÑ· Z@∞=O\˜ ^•+‘ìHÍʼnõÄ áêÅÊ_»~å Œx,

^˘OQÆ «<åʼnõΩ, ÀÑ≤_ôʼnõÄ áêÅÊ_ç Õ KÕ «∞Å∞ #iH "Õ™êÎ=∞x, <Õ~°ã∞÷Å Ñ@¡ Hõiî#OQÍ

=º=ǨÏi™êÎ=∞x „ѨHõ\˜Oz _èçb¡Ö’x JãÎ=ºã÷ Ѩiã≤÷ «∞Å#∞ J Œ∞ѨÙÖ’H˜ ≥KåÛ~°∞.

_èçb¡ #QÆ~°OÖ’x =º=Ç~åÅ#∞ K«Hõ k^•ÌHõ ÑiáêÅ# "≥·ÑÙ Œ$+≤ì ™êiOz# PÜ«∞#

„Ñ*Ï™êfiq∞Hõ Ñ Œú «∞ʼnõΩ NHÍ~°O K«∞\˜ì =∞ÇÑiáêÅ<å =∞O_»e U~°ÊiKå~°∞. JO Œ∞‰õΩ

J=ã~°"≥∞ÿ# ~å*ϺOQÆ q è•<åxfl ~°∂á⁄OkOKå~°∞. ãfi «O„ «º áêÅ#‰õΩ, =º‰õΩÎÅ =∞ 茺#

ÉË^è•aè„áêÜ«∂Å∞, ™êfi~°÷O JO@~å^Œ#fl =ÚO^Œ∞K«∂ѨÙ`À K«Hõ¯x ~å[hu[˝`«#∞

„Ѩ^Œi≈OKå~°∞. _èçb¡Ö’ „a\©+¨~°¡ q∂^Œ ™êkèOz# q[Ü«∞O`À ã¨fi^Õj Ãã·x‰õΩÅ∞

ã¨iÃÑ@∞ì‰õΩx ã≤÷q∞`« Ѩ_ç`Õ ÖÏÉèíO ÖË^Œx ÉèÏqOz _èçb¡ Ѩiã¨~° „áêO`åÅÖ’x

ã¨O™ê÷<åÅÖ’ ‰õÄ_® „a\©+¨~°¡ ÃÑ «Î<åxfl ѨÓiÎQÍ JO «O KÕÜ«∂Å<åfl~°∞.

P kâ◊QÍ ÉèíH±ÎMÏ<£ „Ѩܫ∞`åflÅ∞ KÕã¨∞ÎO_»QÍ ~å‰õΩ=∂~°∞Å∞, ~å[‰õΩ@∞Oc‰õΩÅ∞,

"å˜[º „Ѩ=ÚY∞Å∞ PÜ«∞# q∂ Œ K«„Hõ=iÎH˜ Ñ≤ «∂sÅ∞ K≥ѨÊ@O P~°OaèOK«@O`À

J"åOKè«hÜ«∞ Ѩiã≤÷ «∞Å#∞ J~°÷O KÕã¨∞‰õΩ#fl ÉèíH±Î MÏ<£ ã¨fiK«ÛùO ŒOQÍ ã¨~°fiÃã·<åºkèѨu

™ê÷#O #∞O_ç «Ñ¨C‰õΩx ã¨fiO « Ãã·xHõ|ÅQÍÅ Jkè<Õ «QÍ áÈ~å\ÏÅÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞.

„a\©+¨~°¡ =ӺǨÅ∞ ≥eã≤≤# ÉèíH±Î MÏ<£ â◊ «$=Ù ^•_»∞Å#∞ uÑ≤ÊH˘@ì_»OÖ’ ZO`À <Õ~°∞Ê

„Ѩ Œi≈OKå~°∞. Hõ Œ#~°OQÆOÖ’ JkfifÜ«∞ â∫~°º„Ѩ åáêÅ#∞ K«∂áê~°∞.

_èçb¡ Ѩ~å[Ü«∞O «Ñ¨Ê Œx ÕeáÈQÍ K«„Hõ=iÎx Hõeã≤, «#`Àáê@∞QÍ JÜ≥∂ 茺‰õΩ

~å"åeûkQÍ HÀ~å~°∞. K≥ѨC_»∞ =∂@Å =Å# K«„Hõ=iÎH˜ ÉèíH±ÎMÏ<£ ã¨ÅǨ ~°∞zOK«ÖË Œ∞.

ÉèíH±ÎMÏ<£ «# ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å`À JÜ≥∂ 茺‰õΩ "≥o§ ÉËQÆO ǨÏ[~° ü =∞ǨÏÖò Ãã·#ºO`À HõÅã≤

POˆQ¡Ü«ÚÅ q∂ Œ ™êQÆ∞ «∞#fl áÈ~å@OÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. z=~°‰õΩ ÅHÀfl Ѩ~å[Ü«∞O

=Å# ÉËQÆO ÇÏ[~° ü =∞ÇÏÖò À HõÅã≤ <ÕáêÖò Ñ~°fi « „áêO`åÅÖ’H «Ñ≤ÊOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

JHõ _» #∞O_ç ‰õÄ_® POˆQ¡Ü«ÚÅ q∂ Œ áÈ~°∞‰õΩ =∞m§ ã¨<åflǨÅ∞ KÕã¨∞ÎO_»QÍ <ÕáêÖò

Jkè<Õ « [OQ∑ |Ç¨ï Œ∂~ü ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° =Å# Jq ã¨Ñ¶ÅO HÍÖË Œ∞.

„Ѩ äŒèŒ=∞ ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°OÖ’ JkfifÜ«∞ HÍ~°º ŒHõ∆ «, ~å[hu[˝ «, ^•i≈xHõ «

„Ѩ*Ï™êfiq∞Hõ ^Œ$+≤ì, ^è≥·~°º™êǨϙêÅ#∞ „Ѩ^Œi≈Oz, â◊„`«∞=Ù KÕ`« ‰õÄ_® â◊ÉèÏ+π

JxÊOK«∞‰õΩ#fl =∞ǨÏ=∞‡ £ ÉèíH±Î MÏ<£ TÑ≤i L#flO « =~°‰õΩ POˆQ¡Ü«ÚÅ`À áÈ~å_»∞ «∂

1859 "Õ∞ 13# Hõ Œ#~°OQÆOÖ’ <ÕÅH˘iQÍ~°∞.

51 52

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

18. Jr=ÚÖÏ¡ MÏ<£(1834– 1859)

ã¨fi Õj áêʼnõΩÅ∞, ã¨O™ê÷<ånäâ◊√Å∞ „a\©+π áêʼnõΩÅÃÑ· =∞O_çѨ_»∞ «∞#fl ~ÀAÖ’¡

â◊HÎ HõO>Ë Ü«ÚHÎ =∞Oz Ѷe`åÅxã¨∞ÎO Œx J#∞Éèí=ѨÓ~°fiHõOQÍ ≥Å∞ã¨∞‰õΩx POˆQ¡Ü«∞

"Õ∞ è•=ÙʼnõΩ U =∂„ «O fã≤áÈx q èŒOQÍ 1857<å\˜ áÈ~å\ÏʼnõΩ =ӺǨÏ~°K«#

KÕã≤# "Õ∞ è•=ÙÅÖ’ XHõ~°∞QÍ Jr=ÚÖÏ¡ MÏ<£ MϺuQÍOKå~°∞.

1834Ö’ L «Î~°„Ѩ Õâò ~åROÖ’ [x‡Oz# Jr=ÚÖÏ¡ ÉÏźO «# «e¡ PÜ«∂QÍ

ѨxKÕ¿ã J<å^äŒèŒ â◊~°ÏÅÜ«∞OÖ’ QÆ_çzOk. `˘e~ÀAÖ’¡ XHõ POˆQ¡Ü«Úx WO@

Ѩx"å_çQÍ KÕi á⁄@ìQÆ_»∞ѨىõΩO@∂ HÍÅO QÆ_çÑ≤# PÜ«∞# WOw¡+¨µ, „ÃѶOz ÉèÏ+¨Å#∞

<Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. P ÉèÏ+¨Å q∂ Œ Ѩ@∞ì ÅaèOKåHõ, POˆQ¡Ü«ÚÅ „Ѩ=$uÎ ≥eâßHõ PÜ«∞#

"åi ¿ã=‰õΩ uÖ’ ŒHÍeKåÛ~°∞. P «~°∞"å « HÍ#∂Ê~°∞ q^•ºÅÜ«∞OÖ’ q^•ºi÷úQÍ KÕi,

«# J™ê è•~° „ѨuÉèí =Å¡ J Õ q^•ºÅÜ«∞O J 蕺Ѩ‰õΩ_»Ü«∂º~°∞.

„ÑÉèí∞ «fi q^•ºÅÜ«∞OÖ’ J^•ºÑ‰õΩ_çQÍ Jr=ÚÖÏ¡ ÑxKÕã∞ÎO_»QÍ JÜ«∞# „ÑuÉèí

QÆ∞iOz q#fl HÍ#∂Ê~°∞ Jkè<Õ « <å<å ™êÃÇÏÉò Ñ‘ëêfi PÜ«∞##∞ «# ѨH∆Í# =H©Å∞QÍ

ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕO Œ∞‰õΩ PÇfixOKå_»∞. <å<å ÑH∆Í# "ååkOKÕO Œ∞‰õΩ Jr=ÚÖÏ¡

WOQÍ¡O_»∞ "≥o§ JHõ _» Ô~O_Õà◊√§ QÆ_çáê~°∞. P ã¨O Œ~°ƒùOQÍ „a\©+¨~°¡ ~å[H©Ü«∂Å#∞,

„Ѩ=~°Î##∞, =fi=Ǩ~° ã¨~°ox QÆ=∞xOz# PÜ«∞# H˘O «HÍÅO «~°∞"å « WO_çÜ«∂‰õΩ

uiy =ã∂Î Éèíq+º «∞Î#∞ Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx ÑÅ∞ ÕâßÅ#∞ Ñ~°º\OKå~°∞. D Ñ~°º@#Ö’

=∂ÖÏì KÕ~°∞‰õΩ#flÑÊ_»∞, POQÀ¡–„ÃѶOz Ãã·<åºÅ#∞ ~°ëêº Ãã·<åºÅ∞ =∂ÖÏì = ŒÌ Ñ~å[Ü«∞O

áêÖËÜ«∞_»O ≥Å∞ã∞‰õΩ<åfl‰õΩ<åfl~°∞. P HÍ~°OQÍ ~°ëêº Ãã·xHõáê@"åxfl ÑijeOKÕO Œ∞‰õΩ

PÜ«∞# «# „Ѩܫ∂O kâ◊#∞ =∂~°∞Û‰õΩx HÍx™êìO@∞<ÀѨÙÖò "≥àϧ~°∞.

P «~°∞"å « „á¶ê<£û, „H˜q∞Ü«∂Å#∞ ã¨O Œi≈Oz PÜ«∂ ÕâßÅ ~å[H©Ü«∂Å#∞,

Ü«Ú Œú „Ѩ„H˜Ü«∞Å#∞, <åÜ«∞‰õΩÅ Z «∞ÎÅ∞, l «∞ÎÅ#∞ J 茺ܫ∞#O KÕâß~°∞. P ÕâßÅ

„Ѩ*ÏhHõO ¿ãfiKåÛù–™êfi «O„`åºÅ Ѩ@¡ =ºHõÎOKÕã≤# Jaè„áêÜ«∂Å∞, PHÍOHõ∆Å∞, P

ÅH∆ͺŠ™ê èŒ# HÀã¨O "å~°∞ ™êyOz# áÈ~å\ÏÅ∞ PÜ«∞#Ö’ ^•y L#fl ã¨fi «O„ «–

¿ãfiKåÛÜ«Ú`« PÖ’K«#ʼnõΩ =∞iO`«QÍ Ñ¨^Œ∞#∞ÃÑ\Ïì~Ú. D ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ „a\©+π

áêÅ<åkèHÍ~åxH˜ K«~°=∞w «O áê_ÕO Œ∞‰õΩ «=∞`À ã¨Ç¨ÏHõiOKÕ ÕâßÅ Jkè<Õ «Å`À

~°Ç¨Ï㨺 ¿ãflÇ¨Ï ã¨O|O è•Å#∞ ‰õÄ_® ‰õΩ Œ∞~°∞Û‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ PÜ«∞# „Ѩܫ∞uflOKå~°∞.

WO_çÜ«∂ uiy =KåÛHõ <å<å™êÃÇÏÉò`À «# PÖ’K«#Å#∞ ѨOK«∞‰õΩx 1857<å\˜ HÍ#∂Ê~°∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ =ӺǨÏ~°K«# KÕâß~°∞. POˆQ¡Ü«∞ =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏÅ

„Ѩܫ∞`åflÅ#∞ =Ú=∞‡~°O KÕâß~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ ã¨fi Õj áêʼnõΩʼnõΩ, Ãã·x‰õΩʼnõΩ <å<å™êÃÇÏÉò ¿Ñi@ PÜ«∞# ÖËYÅ∞ ~åâß~°∞. ã¨fi Õj áêʼnõΩÅO`å SHõºOQÍ POˆQ¡Ü«ÚÅ

q∂ Œ ZO Œ∞‰õΩ èŒfi["≥∞`åÎÖ’ P ÖËYÅÖ’ q=iOKå~°∞. „Ѩ[ÅÖ’ Õâ◊ÉèíHÎ ÉèÏ=#Å#∞ÃÑOá⁄OkOKÕO Œ∞‰õΩ, POˆQ¡Ü«ÚʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ „Ѩ[Å#∞ ‰õÄ_»QÆ>ËìO Œ∞‰õΩ Ñ¨Ü«∂"Õ∞Ѩܫ∂"Õ∞Ѩܫ∂"Õ∞Ѩܫ∂"Õ∞Ѩܫ∂"Õ∞

P*Ïk P*Ïk P*Ïk P*Ïk P*Ïk J#∞ Ѩ„uHõ#∞ ‰õÄ_® PÜ«∞# Ç≤ÏOn, L~°∂Ì ÉèÏ+¨Ö’¡ "≥Å∞=iOKå~°∞.

Jr=ÚÖÏ¡ MÏ<£ P<å\˜ áÈ~å\ÏÅÖ’ <å<å ™êÃÇÏÉò`À áê@∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ å#∂

áêÖÁæ#_»"Õ∞ H͉õΩO_®, ÉËQÆO ÇÏ[~° ü =∞ÇÏÖò, =∞øbfi JÇχ Œ∞ÖÏ¡ MÏ<£, ~°≠∂hûÅH©∆ ‡ÉÏ~Ú, "≥ÚQÆÖò ~å‰õΩ=∂~°∞_»∞ Ѷ≤~À*ò ëê, `åOuÜ«∂ `À¿ÑʼnõΩ "Õ∞^èÀѨ~°"≥∞ÿ#

¿ã=ÅOkOKå~°∞. „Ѩ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ã¨O„QÍ=∞O Ѩ~å[Ü«∞O JOK«∞‰õΩ KÕ~°∞‰õΩ<Õã¨iH˜u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Ö·#, <å<å, ǨÏ[~° ü =∞ǨÖò, Ѷ≤~À*ò ëê «k «~°∞Å`Àáê@∞QÍ

<ÕáêÖò J_»=ÙÖ’¡H˜ x„+¨ q∞OKå~°∞.

„Ñ=∂ ŒHõ~° „Ñu‰õÄÅ Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ ‰õÄ_® POQ¡Ü«ÚʼnõΩ =ºu~HõOQÍ «∞ ŒHõO\Ï

áÈ~å_ÕO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# |ÅQÍÅ#∞, Pi÷Hõ ™ê^èŒ# ã¨OѨuÎx ã¨=∞‰õÄ~°∞Û‰õΩ<Õ

„Ѩܫ∞ «flOÖ’ J+ì HõëêìÅ∞ Ѩ_»∞ «∂, <ÕáêÖò Ö’x Éèí∞\ò"åÖò (Bhutwal) „áêO «OÖ’

Jr=ÚÖÏ¡ MÏ<£ 1859 JHÀì|~°∞ =∂ã¨OÖ’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

53 54

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

19. Œ∂ Œ∞ q∞Ü«∂(1819– 1860)

ɡOQÍÖòÖ’ áê¡ã‘–|Hõû~ü Ü«Ú^•úÅ «~°∞"å « «=∞ ÑÙ<å Œ∞Å#∞ Ñ\+ìO KÕã∞‰õΩ#fl

POˆQ¡Ü«ÚÅ∞ K«ÖÏ~Úã¨∞Î#fl PkèѨ «ºO, JO «∞ÖËx ^ÀÑ≤_ôçx ã¨Ç≤ÏOK«ÖËHõ u~°QÆ|_ç#

„Ѩ[ʼnõΩ ã¨=∞~°÷=O`«"≥∞ÿ# <åÜ«∞Hõ`«fiO JOkOz „Ѩ*Ï áÈ~å\ÏÅ∞ ™êyOz#

Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ Œ∂ Œ∞q∞Ü«∂ ÖËHõ ^• Œ∂ q∞Ü«∂ XHõ~°∞.

„a\©+π =ºuˆ~Hõ áÈ~å@Å K«i„ «Ö’ ã¨∞ã≤÷~° ™ê÷#O ã¨OáêkOK«∞‰õΩ#fl Ѷ~år

L^Œº=∂xH˜ JO‰õΩ~å~°Ê KÕã≤# ǨÏr +¨iÜ«∞ «∞ÖÏ¡ WO@ 1819Ö’ Œ∂ Œ∞ q∞Ü«∂QÍ

¿Ñ~åæOz# =ÚǨÏ=∞‡ £ "≥∂ã≤<£ [x‡OKå~°∞. «O„_çx q∞Oz# «#Ü«ÚxQÍ MϺu

QÍOz# PÜ«∞# „a\©+¨~°∞¡, "åi `˘ «∞ÎʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ Ñ¶~årÅ#∞ áÈ~°∞ÉÏ@#

#_çÑ≤Oz, ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «ºã¨O„QÍ=∞ K«i„ «Ö’ „Ѩ ÕºHõ ™ê÷#O ã¨OáêkOz ÃÑ\Ïì~°∞.

z#fl<å@<Õ «O„_çÉÏ@#∞ JOkѨÙK«∞Û‰õΩ#fl Œ∂ Œ∞ q∞Ü«∂ è•i‡Hõ zO «#`À áê@∞QÍ

™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ, ~å[H©Ü«∞ Ѩiã≤÷ «∞ŠѨ@¡ J=QÍǨÏ# ã¨O «iOK«∞‰õΩx 1839Ö’

«O„_ç ™ê÷#OÖ’ Ѷ~år L Œº=∞O <Õ «QÍ ÉÏ èŒº «Å∞ KÕѨ\Ïì~°∞. JѨÓ~°fi HÍ~°º ŒHõ∆ «,

K«Hõ x L Œº=∞ x~å‡ H“â◊ÖºO „Ѩ Œi≈ã¨∂Î, Œ∂ Œ∞q∞Ü«∂ Ѩ~°∞QÆ∞Å∞ ÃÑ_»∞ «∞#fl Ѷ~år

L Œº=∂xfl fiÛkkÌ ãHÍ~å «‡Hõ =∞Å∞ÑÙuáêÊ~°∞. „Ñ*ÏHõO@‰õΩÖ·# POQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞ʼnõΩ,

[q∂O^•~°∞ʼnõΩ, áê¡O@~°¡‰õΩ, =∞Ǩ[#∞ʼnõΩ (=_ç¤ "åºáê~°ã¨∞÷Å∞) =ºuˆ~HõOQÍ

áÈ~å\ÏÅ∞ ™êyOKÕO Œ∞‰õΩ Ñ¨\˜+ì"≥∞ÿ# ã¨=∞~°jÅ =º=ã÷Å#∞ ~°∂á⁄OkOKå~°∞. „Ѩ*Ï

=ºuˆ~Hõ â◊‰õΩÎʼnõΩ JO_»QÍ xÅ∞ã¨∞Î#fl „a\©+π „ѨÉèí∞`åfixfl Z Œ∞~À¯=_®xH˜ Ѷ~årÅ#∞

áÈ~å@ Ü≥∂ èŒ∞Å∞QÍ fiÛkkÌ, POˆQ¡Ü«ÚÅ, "åi åÉË •~°¡ PQÆ_®Å#∞ J_»∞¤‰õΩ<åfl~°∞.

Ѷ~år L Œº=∞ =º=ã÷#∞ Ѩ\˜+ìO KÕã≤# Œ∂ Œ∞q∞Ü«∂ Ѷs £Ñ¨Ó~ü#∞ HO„ ŒOQÍ

KÕã∞‰õΩx HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ #_çáê~°∞. „Ñ*Ï™êfi=∞º suÖ’ ÑOKå~ÚfÅ =º=ã÷#∞ U~åÊ@∞

KÕâß~°∞. Œ∂ Œ∞ q∞Ü«∂ P[˝Å∞ ÉèíQÆ=O «∞x P[˝Å`À ã¨=∂#OQÍ ÉèÏqOz Ѷ~årÅ∞

«∞.K« «Ñ¨ÊHõ J=∞Å∞ KÕâß~°∞. P HÍ~°OQÍ P =º=ã÷#∞ state with in the state QÍ

K«i„ «HÍ~°∞Å∞ Jaè=i‚OKå~°∞. Œ∂ Œ∞q∞Ü«∂ Ñ≤Å∞Ñ≤¿ãÎ Hõ∆ÏÅÖ’ Ǩ[~°∞HÍ=_®xH˜

50 "ÕÅ =∞Ok ZÅ¡ÑC_»∞ ã≤ ŒúOQÍ LO\Ï~°∞ Jx JOQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å∞ «=∞ x"ÕkHõÅÖ’

"≥Å¡_çOK«_®xfl |\ì =º=™ê÷Ѩ~°OQÍ PÜ«∞# L Œº=∞ x~å‡ ŒHõ∆ « "≥Å¡_»=Ù «∞Ok.

Œ∂ Œ∞q∞Ü«∂ L Œº=∂xfl U q èŒOQÍ#∂ xÅ∞=iOK«ÖËHõáÈ~Ú# POˆQ¡Ü«ÚÅ∞,

PÜ«∞# áÈ~å@ Ѩ\˜=∞ =ÚO Œ∞ xÅ|_»ÖËHõáÈ~Ú# POˆQ¡Ü«∞Å J#∞K«~°=~°æO Œ∂ Œ∞

q∞Ü«∂ q∂ Œ, Ѷ~år L Œº=∞HÍ~°∞Å q∂ Œ ѨÅ∞ „H˜q∞#Öò Hã¨∞Å#∞ ÃÑ\ìOz "åiH˜

tHõ∆Å∞ Ñ_ÕÖÏ â◊ «q è•Å qѶŠ„ÑÜ«∞`åflÅ∞ KÕâß~°∞. z=~°‰õΩ Œ∂ Œ∞q∞Ü«∂#∞ *·Å∞Ö’

‰õÄ_® ÃÑ\ìOKå~°∞. JkèHÍ~°∞Å∞ "åi `˘ «∞ÎÅ∞ PÜ«∞# q∂ Œ KÕã≤# P~ÀѨÅ#∞

~°∞A=Ù KÕÜ«∞ÖËHõ áÈ=@O`À P Hã¨∞ÅxflO\˜h <åºÜ«∞™ê÷<åÅ∞ H˘\ì"Õâß~Ú.

„Ѩ äŒ=∞ ™êfi «O„ «ºã¨O„QÍ=∞ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Ѷ~årÅ∞ q[$OaèOK«QÆÅ~°x ÉèíÜ«∞Ѩ_»¤

„ѨÉèí∞ «fiO Œ∂ Œ∞q∞Ü«∂#∞, PÜ«∞# J#∞K«~°∞Å#∞ ÃÑ ŒÌ ã¨OYºÖ’ *ˇà◊§Ö’¡ ‰õΩH˜ Ok.

J~Ú<å „Ñ¨^äŒ=∞ ™êfi`«O„`«º ã¨O„QÍ=∞OÖ’ Ѷ¨~årÅ *Ï_»Å∞ KåÖÏ ã¨Ê+¨ìOQÍ

HõxÊOKåÜ«∞x POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å iHÍ~°∞¤Å∞ "≥Å¡_çOKå~Ú. *·Å∞ #∞O_ç q_»∞ ŒÖ·#

Œ∂ Œ∞q∞Ü«∂ „Ѩã¨∞Î « |OQÍ¡ Õâò ~å[ è•x _è®HÍ#∞ ã≤÷~°x"åã¨O KÕã¨∞‰õΩx Ѷ~årÅ

è•i‡Hõ, Ö∫H˜Hõ ã≤ •úO`åÅ#∞ ѨiѨÙ+ìO KÕÜ«∞_»OÖ’ QÆ_çáê~°∞.

z=iHõ∆O =~°‰õΩ POˆQ¡Ü«ÚÅ PQÆ_®Å#∞, JkèHÍ~°∞Å ÃÑ «Î<åxfl =ºuˆ~H˜Oz#

PÜ«∞# „Ѩ[ŠǨÏ$ ŒÜ«∂ÅÖ’ xÅzáÈÜ«∂~°∞. D<å\˜H˜ «∂~°∞ÊɡOQÍÖò „áêO`åÅÖ’

Ѷ¨~år ™êO„Ѩ^•Ü«∂Å#∞ áê\˜OKÕ [<å=o HõxÊOK«@O JO^Œ∞‰õΩ ™êHõ∆ ºOQÍ

xÅ∞ã¨∞Î<åfl~Ú. „Ѩ=ÚY K«i„ «HÍ~°∞_»∞ _®Hõì~ü å~åK«O £KÕ Ñ¶≤~°OwÅ áêÅ##∞ «∞_çz

ÃÑ\ÏìÅx rq`åO «O „â◊q∞Oz# áÈ~å@Ü≥∂ èŒ∞_»∞, QÍ H©iÎOK«|_ç# Œ∂ Œ∞q∂Ü«∂

1860Ö’ JãÎq∞OKå~°∞.

55 56

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

20. MÏ<£ |Ç¨Ï Œ∂~ü MÏ<£(1787– 1860)

=∂ «$Éèí∂q∞x Ѩ~å~Ú áêʼnõΩÅ Hõ|O ŒÇ¨Ï™êÎÅ #∞O_ç q=ÚHõÎO KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ â◊OMÏ~å=O ÑÓiOz, Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡O SHõºãOѶ∞@#`À ãfi «O„ « áêÅ#

U~åÊ@∞ KÕã≤, ™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «Ö’ ã¨∞ã≤÷~° ™ê÷<åxfl ™⁄O «O KÕã¨∞‰õΩ#fl ã¨fi Õj

áêʼnõΩÅÖ’ ~˘Ç≤ÏÖòYO_£ Jkè<Õ « MÏ<£ |Ç¨Ï Œ∂~ü MÏ<£k „Ѩ ÕºHõ ™ê÷#O.

P<å_»∞ Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº «‰õΩ „ѨfHõQÍ xÅz# MÏ<£ |Ç¨Ï Œ∂~ü MÏ<£

1787Ö’ [x‡OKå~°∞. „a\©+¨~°∞¡ HõeÊOz# JkèHÍ~° Ѩ Œqx = Œ∞Å∞H˘x ã¨∞=∂~°∞

70 ã¨O= «û~åÅ =Ü«∞ã¨∞¯_≥·# MÏ<£™êÉò ~°~°OQÆ „Ѩ"Õâ◊O KÕã≤, 1857 "Õ∞ 31#

~ÀÇ≤ÏÖòYO_£ ~å[ è•x |~eÖ’ ãfi «O„ « ÉÏ=Ù\Ï#∞ ZQÆ∞~°"Õâß~°∞. ~˘Ç≤ÏÖò YO_£Ö’x

„Ѩ*ÏhHõ=∞O`å UHõ"≥∞ÿ MÏ<£ <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’ ã¨fi «O„ « áêÅ#‰õΩ „áê „Ñ¨u+ì KÕã≤

HõOÃÑh áêʼnõΩÅ∞, JkèHÍ~°∞Å#∞ =∞\ìHõiÑ≤OKå~°∞.

D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ ~ÀÇ≤ÏÖò YO_£ „Ѩ[Å#∞ L ÕÌtOz MÏ<£ |Ç¨Ï Œ∂~ü =∂\Ï¡_»∞ «∂

ÉèÏ~° « Õâ◊ „Ѩ[ÖÏ¡~å! Jx ã¨OÉ’kèOK«@O K«i„ « ã¨$+≤ìOzOk. =∞# Ѩq„ « ™êfi «O„ «º

k<À`«û=O L^Œ~ÚOzOk. WOw¡+¨µ "å~°∞ "≥∂™êʼnõΩ áêÅÊ_»=K«∞Û. =Úã≤¡OʼnõΩ

=ºuˆ~HõOQÍ Ç≤ÏO Œ∞=ÙÅ#∂, Ç≤ÏO Œ∞=ÙʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ =Úã≤¡OÅ#∂ Ô~K«ÛQ˘_» å~°∞.

=Úã≤¡OÖÏ~å ! q∂~°∞ Ѩq„ « Y∞~å#∞#∞ Q“~°qã¨∞Î#fl@ì~Ú Õ, Ç≤ÏO Œ∞=ÙÖÏ¡~å ! q∂~°∞

QÀ=∂ «#∞ P~åkèã¨∞Î#fl@ì~Ú Õ, q∂Ö’x ã¨fiÅÊ qÉèË •Å#∞ =∞~°z èŒ~°‡Ü«Ú ŒúOÖ’

KÕ «∞Å∞ HõÅÑO_ç. XH Ñ`åHõO HO Œ áÈ~å_»O_ç. =∞# Ç≤ÏO Œ∂™ê÷<£ q∂ Œ POQ¡Ü«ÚÅ

ÃÑ «Î#O ã¨$+≤ìOz# =∞~°HõÅ#∞ q∂ ~°HõÎO`À â◊√„ÉèíO KÕÜ«∞O_ ç, JO@∂ «# ~å[ºOÖ’x

Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡O [#ã¨=Ú^•Ü«∂ʼnõΩ PÜ«∞# Ñ≤Å∞ѨÙxKåÛ~°∞.

ã¨fi`«O„`«`«‰õΩ „ѨfHõ J~Ú#@∞=O\ ˜ P‰õΩѨK«Û *ˇO_® ~ÀÇ≤ÏÖòYO_£Ö’

Ô~ÑÔ~ѨÖÏ_»@O K«∂ã≤ POˆQ¡Ü«ÚÅ∞ JkiѨ_®¤~°∞. =∂ «$ Õâßaè=∂#∞Ö·# ~ÀÇ≤ÏÖÏ¡

„Ѩ*ÏhHõO *Ïu, =∞ « „Ѩã¨HÎ ÖˉõΩO_® UHõ„w=OQÍ MÏ<£ |Ç¨Ï Œ∂~ü MÏ<£#∞ «=∞

Jkè<Õ «QÍ JOwHõiOKå~°∞. J «ºO « x*Ï~ÚfÑ~°∞_çQÍ MϺuQÍOz# â’ÉèÏ~åO „Ñ è•#

=∞O„uQÍ, „a\©+π Ãã·#ºOÖ’x ãfi Õj Ãã·x‰õΩÅKÕ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ KÕ~ÚOz# HÍ~°º™ê 茉õΩ_»∞

=∞ǨÏ=∞‡ £ ÉèíH±Î MÏ<££ ¿ã<åxQÍ „Ѩ*Ï ã¨=Ú^•Ü«∞O ã¨=∞H∆Í# ÉÏ èŒº «Å∞ ã‘fiHõiOKå~°∞.

D „ «Ü«∞O ZO`À Œ∂~° Œ$+≤ì À, K«Hõ x J=QÍǨÏ#`À, JkfifÜ«∞ è≥·~°º™êǨϙêÅ`À

„Ñ[ʼnõΩ K«Hõ x áêÅ##∞ JO ŒKÕã∂Î ~ÀÇ≤ÏÖòYO_£ "åã∞Å ÇÏ$ ŒÜ«∂Å#∞ K«∂~°Q˘Ok.

|~e ~å[ è•xQÍ ~ÀÇ≤ÏÖòYO_£ ãfi «O„ ««º ~å*Ϻxfl Ñ\+ìO KÕã∞‰õΩ<åflHõ Ç≤ÏO Œ∂,

=Úã≤¡OÅ SHõº « HÀã¨O MÏ<£ |Ç¨Ï Œ∂~ü MÏ<£ ѨÅ∞ K«~°ºÅ∞ KÕѨ\Ïì~°∞. „Ѩ*ÏhHõO =∞ «

=∞<ÀÉèÏ"åÅ#∞ Q“~°qã¨∂Î =Úã≤¡OŠѨ~°fik<å# Ç≤ÏO Œ∂ ™È Œ~°∞Å =∞<ÀÉèÏ"åÅ#∞

Q“~°qã∂Î, QÀ=ÙÅ Y∞~åƒx x¿+kèOKå~°∞. MÏ<£™êÉò ã∂ÊùiÎ À =Úã≤¡OʼnõΩ =ºu~HõOQÍ

Ç≤ÏO Œ∞=ÙÅ#∞ =∞ÉèíºÃÑ\ì, Ô~K«ÛQ˘\ì, _»|∞ƒ ã¨OK«∞Å`À „Ѩ[Å Õâ◊ÉèíHÎx H˘#∞QÀÅ∞

KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ POQ¡Ü«ÚÅ∞ ™êyOz# „ÑÜ«∞`åflÅ#∞ „Ñ*ÏhHõO „uÑ≤ÊH˘\Ïì~°∞.D q+Ü«∂xfl

ã¨fiÜ«∞OQÍ POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞ÖË «=∞ x"ÕkHõÅÖ’ ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.

z=~°‰õΩ Jáê~° Ãã·xHõ |ÅQÍÅ`À POQ¡Ü«∞Ãã·<åºkèÑ «∞Å∞ |~ex K«∞@∞ì =Ú\Ïì~°∞.

„Ѩ[Å =∞ ŒÌ «∞`À MÏ<£ z=i xq∞+¨O =~°‰õΩ á⁄~å_ç, QÆ «ºO «~°O ÖËx Ѩiã≤÷ «∞ÅÖ’

H˘kÌáê\˜ Ãã·#ºO`À 1858 "Õ∞ 5# |ˆ~b #∞O_ç <ÕáêÖò J_»=ÙÖ’¡H˜ «Ñ¨C‰õΩ<åfl~°∞.

z=~°‰õΩ POQ¡Ü«ÚÅ J#∞‰õÄÅ∞_»∞ <ÕáêÖò áêʼnõΩ_»∞ [OQ∑ |Çï Œ∂~ü ~ÀÇ≤ÏÖÏ¡ <Õ «#∞

„a\©+¨~°¡‰õΩ JѨÊyOK«QÍ, qKå~° [iÑ≤ MÏ<£‰õΩ, PÜ«∞# Àáê@∞QÍ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞Ö’

áêÖÁæ#fl 243 =∞OkH˜ LitHõ∆ qkèOKå~°∞. P tHõ∆Å#∞ |ˆ~bÖ’x „a\©+π Hõg∞+¨#~ü

áê « HÍ~åºÅÜ«∞O P=~°Ö’ QÆÅ ÃÑ ŒÌ =∞„iK≥@∞ì = ŒÌ 1860 =∂iÛ 20# UHõHÍÅOÖ’

x~°fiÇ≤ÏOK«_»O`À ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å∞, J#∞K«~°∞Å`Àáê@∞QÍ MÏ<£ |Ç¨Ï Œ∂~ü MÏ<£ =∂ «∞*Ëñ

ãÖÏO JO@∂ =∂ «$Éèí∂q∞Ö’ SHõº=∞Ü«∂º~°∞.

5857

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

21. Ѩ~îå<£ ã¨ÖÏ| ü MÏ<£(1831– 1861)

„ѨѨOK« K«i„`«Ö’<Õ =∞Ǩϟfi[ŠѶ¨∞@ìOQÍ ÉèÏã≤Oz# ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`«º

ã¨O„QÍ=∞OÖ’ JkfifÜ«∞"≥∞ÿ# ™êǨϙêÅ`À P`å‡~°Ê‰õΩ ‰õÄ_® "≥#∞nÜ«∞x g~°

Ãã·x‰õΩÅÖ’ Ѩ~îå<£ ã¨ÖÏ| ü MÏ<£ XHõ~°∞.

L «Î~°„Ѩ ÕâòÖ’x "≥Ú~å^•ÉÏ £ lÖÏ¡ ã¨OÉèÏÖò Ö’x ™ê=∂#º ‰õΩ@∞O|OÖ’

Ѩ~îå<£ ã¨ÖÏ| ü MÏ<£ 1831Ö’ [x‡OKå~°∞. PÜ«∞# «O„_ç Ѩ~îå<£ J|∞ÌÖÏ¡ MÏ<£.

z#fl<å\˜ #∞O_Õ è≥·~°º™êǨ™êÅ#∞ „Ѩ Œi≈ã¨∂Î „QÍ=∞ã¨∞ÎÅ#∞ PHõ@∞ì‰õΩ#fl ã¨ÖÏ| ü

Ãã·x‰õΩ_çQÍ HÀ\Ï ~å[ºOÖ’ L^ÀºQÆO KÕ|\Ïì~°∞. PÜ«∞# HÀ\Ï Ãã·#ºOÖ’x QÀ=~°÷<£

<åÜ«∞Hõ «fiOÖ’x Ѩ\ÏÅOÖ’ ã¨Éèí∞ºÅÜ«∂º~°∞.

1857 "Õ∞ =∂ã¨OÖ’ ÉèÏ~° « Õâ◊O JO «\Ï Zyã≤Ѩ_ç# u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ *ÏfiÅÅ

„ѨÉèÏ=O L «Î~°„Ѩ Õâò „áêO «OÖ’ f„=OQÍ LOk. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Dãπì WO_çÜ«∂

HõOÃÑh ~å[H©Ü«∞ „Ѩuxkè "Õ∞[~ü |∞~°ì<£ (MAJOR BURTON) x"å㨠QÆ$ǨÏO q∂ Œ

HÀ@ ~å[ºOÖ’x ã¨fi Õj Ãã·x‰õΩÅ Œà◊O •_ç KÕÜ«∞@O •fi~å 1857 JHÀì|~°∞ 15#

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ ÉÏ=Ù\Ï#∞ ZQÆ∞~°"Õã≤Ok. u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å è•\˜H˜ «@∞ìHÀÖËHõ

"Õ∞[~ü |∞~°ì<£ „| «∞‰õΩ r=Ù_® JO@∂ PÜ«Ú è•Å∞, J#∞K«~°∞Å`À |OQÍ¡Ö’ •‰õΩ¯<åfl_»∞.

J «_çfl |OQÍ¡ #∞O_ç |Ü«∞@‰õΩ ~°Ñ≤ÊOKÕO Œ∞‰õΩ â◊ «q è•Å „Ѩܫ∞uflOz, z=~°‰õΩ P

|OQÍ¡#∞ ã¨fi Õj |ÅQÍÅ∞ K«∞@∞ì=Ú\ì «QÆ∞Åɡ\ì<å POˆQ¡Ü«Ú_»∞ =∂„ «O |Ü«∞@‰õΩ

~åÖË Œ∞. |OQÍ¡Ö’H „Ñ"ÕtOz P POQ¡Ü«Ú_çfl, J «_ç J#∞K«~°∞efl Z Œ∞~˘¯x, |OkèOz

|Ü«∞@‰õΩ fã¨∞‰õΩ~å=@O KåÖÏ „Ѩ=∂ ŒHõ~°O HÍ=_»O`À ã¨fi Õj Ãã·x‰õΩÅ Œà◊ <Õ «Å∞

UOKÕÜ«∂Å#fl q∂=∂Oã¨Ö’ Ѩ_®¤~°∞.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ „Ѩ=∂ ŒHõ~°"≥∞ÿ# P ™êǨÏ㨠HÍ~åºxfl x~°fiÇ≤ÏOKÕO Œ∞‰õΩ Ñ¨~îå<£

ãÖÏ| ü MÏ<£ =ÚO Œ∞‰õΩ =KåÛ~°∞. XHõ xK≥Û# •fi~å u#flQÍ POQ¡Ü«Ú_»∞ PÜ«Ú è•Å`À

^•H˘¯x L#fl |OQÍ¡ HõѨC q∂ Œ‰õΩ KÕ~°∞‰õΩx, J «x J#∞K«~°∞Å HõO@|_»‰õΩO_®

JHõ™ê‡ «∞ÎQÍ |∞~°ì<£ Z Œ∞@ PÜ«∞# xeKå~°∞. P J#∂ǨϺ ã¨OѶ∞@# #∞O_ç Õ~°∞H˘x

MÏ<£ ÃÑ· |∞~°ì<£ •_ç KÕÜ«∞QÍ ÖÏѶ∞=OQÍ «Ñ≤ÊOK«∞‰õΩ#fl ãÖÏ| ü P POQ¡Ü«∂kèHÍix

ÖÁOQÆnã∞‰õΩ<åfl~°∞. D ãO Œ~°ƒùOQÍ ãÖÏ| ü MÏ<£ K«∂Ñ≤# ≥QÆ∞=, ™êÇÏ™êxH ZO`À

ãO «ã≤Oz, ãÖÏ| ü â∫~°º„Ñ`åáêʼnõΩ Q“~°= zÇÏflOQÍ, u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ <åÜ«∞Hõ «fiO

=Ç≤Ïã¨∞Î#fl ÖÏÖÏ *· ŒÜ«∂Öò Éèí\ÏflQÆ~ü „Ѩ ÕºHõ *Ï˝Ñ≤Hõ#∞ |Ǩ HõiOKå~°∞.

1858 =∂iÛÖ’ "Õ∞[~ü [#~°Öò ~å|~üì û <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’x Ãã·xHõ ŒàÏÅ∞ HÀ@

ãO™ê÷<åxfl ãfi Õj ŒàÏÅ #∞O_ç ™êfinè#O KÕã∞‰õΩ<åfl~Ú. P ã=∞Ü«∞OÖ’ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞

ŒàÏÅ`Àáê@∞QÍ ã¨ÖÏ| ü MÏ<£ QÍfieÜ«∞~ü "≥àϧ~°∞. P u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ ŒàÏÅ∞ „a\©+π

ŒàÏÅ`À ~°≠aÜ«∂ Ñ\Ïì<£ (JHABIA PATTAN) J#∞ KÀ@ [iÑ≤# áÈ~å@OÖ’ ãÖÏ| ü

MÏ<£ áêÖÁæ<åfl~°∞. P áÈ~å@O `«~°∞"å`« PÜ«∞# POˆQ¡Ü«ÚÅ xѶ¨∂ #∞O_ç

«Ñ≤ÊOK«∞‰õΩx, ÅHÀfl QÆ∞O_® <ÕáêÖò Ѩ~°fi « „áêO`åÅÖ’H˜ "≥o§áÈÜ«∂~°∞.

P J_»=ÙÖ’¡ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å`À HõÅã≤ Ô~O_»∞ ã¨O= «û~åÅ∞ QÆ_çáê~°∞.

Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh áêʼnõΩÅ ˘ «∞ÎÖ·# [OQ∑ |Ç¨ï Œ∂~ü ÖÏO\˜ áêʼnõΩÅ =Å#

„Ѩu‰õÄŠѨiã≤÷ «∞Å∞ Z Œ∞~°∞HÍ=@O`À „Ѩ"åã¨O #∞O_ç |Ü«∞@Ѩ_ç uiy HÀ\Ï

~å[ºOÖ’ „Ѩ"Õtã¨∞ÎO_»QÍ â◊ «$ Ãã·x‰õΩÅ HõO@|_®¤~°∞. HõOÃÑh ¿ã#Å∞ JÜ«∞##∞

K«∞@∞ì=Ú\˜ì JÔ~ã∞ì KÕâß~Ú. PÜ«∞# q∂ Œ ~å[„^ÀÇÏO <Õ~å~ÀÑ KÕã≤, z„ «Ç≤ÏOãʼnõΩ

QÆ∞iKÕâßHõ, qKå~° #_çÑ≤ 1861 PQÆã¨∞ì 10# Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh áêʼnõΩÅ∞

PÜ«∞#‰õΩ =∞~° ŒO_»# „ѨHõ\˜OKå~°∞. P tHõ∆ „ѨHÍ~°O 1861 JHÀì|~°∞ 23# HÀ\Ï

Ö’x „a\©+π JkèHÍ~° „Ñuxkè x"åãO Z Œ∞@ W «~° u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å`Àáê@∞QÍ

Ѩ~îå<£ ã¨ÖÏ| ü MÏ<£#∞ |Ç≤Ï~°OQÆOQÍ Lifâß~°∞.

59 60

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

22. |Ç¨Ï Œ∂~ü ëê [Ѷ~ü(1775– 1862)

ÉèÏ~°fÜ«ÚÅÖ’ POQ¡Ü«ÚÅ Ñ@¡ ÃÑÅ∞¡aH# P„QÆÇxH „ÑfHõ „Ñ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º

ã¨O„QÍ=∞O. P =∞Ç¨Ï «Î~° Kåi„`å «‡Hõ áÈ~å\ÏxH˜ <åÜ«∞Hõ «fiO =Ç≤ÏOz# MϺux

™⁄O «O KÕã∞‰õΩx, ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «Ö’ „Ñ ÕºHõ ™ê÷<åxfl ÑkÅO KÕã∞‰õΩ#fl

z=i "≥ÚQÆÖò áêʼnõΩ_»∞ |Ç¨Ï Œ∂~ü ëê [Ѷ~ü.

|Ç¨Ï Œ∂~ü ëê [Ѷ~ü "≥ÚQÆÖò K«„Hõ=~°∞ÎÅ =~°∞ã¨Ö’x 14= K«„Hõ=iÎ Ô~O_»=

JHõƒ~ü ëê, PÜ«∞# ÉèÏ~°º ~å[ÑÙ„ « =OâßxH K≥Ok# ÖÏÖòÉÏ~ÚʼnõΩ 1775 JHÀì|~°∞

24# [x‡OKå~°∞. |Ç¨Ï Œ∂~ü ëê [Ѷ~ü‰õΩ ™êÇ≤Ï «ºO, Hõà◊Å q∂ Œ Z‰õΩ¯= =∞‰õΩ¯=.

q*Ï˝<å~°#`Àáê@∞QÍ Ñ¨Å∞ Ü«Ú Œú q ŒºÅÖ’ PÜ«∞# ã¨∞tH∆ «∞ÅÜ«∂º~°∞.

POˆQ¡Ü«ÚÅ ÃÑ «Î#O Juâ◊~ÚOK«_»O`À Jã¨O «$Ñ≤ÎQÍ L#fl PÜ«∞# q∂~°\òÖ’

HõOÃÑh JkèHÍ~°∞Å q∂ Œ u~°QÆ|_ç# Ãã·x‰õΩÅ∞ JHõ _» #∞O_ç _èçb¡H˜ =zÛ 1857 "Õ∞

11# _èçb¡ Z„~°HÀ@Ö’H˜ „Ѩ"ÕtOK«_»O`À PÜ«∞# ˆHO„^ŒOQÍ „Ѩ^äŒ=∞ ™êfi`«O„`«º

ã¨O„QÍ=∞O TѨO Œ∞‰õΩOk. PÜ«∞# "Õ∞ 12# Œ~åƒ~°∞ x~°fiÇ≤ÏOz, K«„Hõ=iΠǨϟ^•Ö’

ѨÅ∞ xÜ«∂=∞HÍÅ∞ KÕã¨∂Î POˆQ¡Ü«ÚÅ q∂ Œ [Ѷ~ü Ü«Ú ŒúO „ѨHõ\˜OKå~°∞.

P «~°∞"å « =∞Ǩ ѨiáêÅ<å =º=Ǩ~° =∞O_»ex U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. Ç≤ÏO Œ∂–

=Úã≤¡OÅ#∞ `Õ_® ÖˉõΩO_®, q^èÕÜ«∞`«, ã¨=∞~°÷Å#∞ |\˜ì ѨÅ∞=ÙiH˜ ÉÏ^茌º`«Å#∞

JѨÊyOKå~°∞. Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡O SHõº`å=â◊ºHõ «#∞ „QÆÇ≤ÏOz# PÜ«∞# U =∞ «ã¨∞÷x

=∞<ÀÉèÏ"åʼnõΩ qѶ∂ «O HõÅ∞QƉõΩO_® ÑÅ∞ qÑ¡"å «‡Hõ K«~°ºÅ#∞ fã∞‰õΩ<åfl~°∞. Ñ~å~Ú

áêʼnõΩÅ#∞ áêÅ„^ÀÅ=∞x, "åiH U=∂„ «O ãÇÏHõiOK«= ŒÌx W@∞ ãfi Õj Ãã·x‰õΩʼnõΩ,

J@∞ „Ѩ[ʼnõΩ |Ç¨ï Œ∂~ü ëê [Ѷ~ü «# Kåi„`å «‡Hõ „ѨHõ@# ^•fi~å q[˝Ñ≤Î KÕâß~°∞.

POˆQ¡Ü«ÚÅ «iq∞"Õ « «~°∞"å «, _èçb¡ |Ü«∞@ ѨÅ∞ „áêO`åÅÖ’ ™êQÆ∞ «∞#fl

u~°∞QÆ∞ÉÏ@¡#∞ QÆ=∞xOz# |Ç¨ï Œ∂~ü ëê [Ѷ~ü, P Ü≥∂ èŒ∞ÅO Œsfl _èçb¡H˜ ~°=∞‡x

PÇfixOKå~°∞. POQ¡Ü«ÚÅ#∞ ÑÓiÎQÍ Ñ~ål «∞Å#∞ KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ D áÈ~å@OÖ’ «=∞`À

HõÅã≤ ~å"åeûOkQÍ HÀ~°∞`«∂ áê\˜Ü«∂ÖÏ, |Å¡ÉèòѶ¨∞~ü, |ǨÏ^Œ∂~üѶ¨∞~ü, *ˇ·Ñ¨Ó~°∞,

L ŒÜ«∞ѨÓ~°∞, JÖÏfi~ü ~åAʼnõΩ, ~°≠[˚~ü #"å|∞‰õΩ ÖËYÅ∞ ~åâß~°∞. P ÖËYÖ’, Õâ◊O

q=ÚHõÎ=∞Ü«∂ºHõ áêÅ<åkèHÍ~åÅ#∞ ã¨fi ÕjáêʼnõΩʼnõΩ JѨÊy™êÎ#x ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. P

„Hõ=∞OÖ’ „Ѩ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ã¨O„QÍ=∂xH˜ ã¨∂ÊùiÎ ˆHO„ ŒOQÍ =∂i# _èçb¡x «=∞

Ñ@∞ì#∞O_ç *ÏsáÈx=fi~å Œx u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å∞, ZÖÏÔQ·<å ÑÙ#~å„Hõq∞OK«∞HÀ"åÅx

POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å∞ "Õã≤# Z «∞ÎÅ =∞ 茺 1857 ÃãÃÑìO|~°∞ 14 =~°‰õΩ ^•^•Ñ¨Ù 72

áÈ~å\ÏÅ∞ ™êQÍ~Ú.

1857 ÃãÃÑìO|~°∞Ö’ _èçb¡ áÈ~å@O z=i Œâ◊‰õΩ KÕ~°∞‰õΩOk. POˆQ¡Ü«ÚÅ∞ «=∞

|ÅQÍÅxfl\˜x ‰õÄ_»nã¨∞‰õΩx _èçb¡ q∂ Œ q~°∞K«∞‰õΩѨ_®¤~°∞. P cè+¨ áÈ~å@OÖ’

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å∞ Z„~°HÀ@ ~°Hõ∆‰õΩ KÕã≤# Ü«∞`åflÅ∞ ѨÓiÎQÍ qѶÅO HÍ=@O`À

HõOÃÑh Ãã·<åºÅ∞ _èçb¡ ~°Hõ∆ =ÅÜ«∂xfl KèÕkOK«∞‰õΩx ÃãÃÑìO|~°∞ 14# Z„~°HÀ@Ö’H˜

K˘K«∞Û‰õΩ=zÛ ÃãÃÑìO|~°∞ 19# Z„~°HÀ@#∞ ѨÙ#~å„Hõq∞OK«∞‰õΩ<åfl~Ú. QÆ «ºO «~°O

ÖËHõ K«„Hõ=iÎ [Ѷ~ü «# Ѩi"å~°O`À ÃãÃÑìO|~°∞ 20# Ǩï=∂Ü« <£ ã¨=∂kè Éèí=#O

=^ŒÌ `«Å^•K«∞HÀQÍ PÜ«∞##∞ 21# JÔ~ã¨∞ì KÕâß~°∞. J#O`«~°O qKå~° [iÑ≤

|Ç¨Ï Œ∂~ü ëê#∞ <Õ~°ã¨∞÷_çQÍ „ѨHõ\˜Oz 1858 _çÃãO|~°∞ 4# ~°OQÆ∂<£‰õΩ Ñ¨Oáê~°∞.

D q èŒOQÍ ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’x u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ â◊‰õΩÎÅ SHõº «‰õΩ HO„ Œ aO Œ∞=ÙQÍ

xÅz# K«„Hõ=iÎ, „Ñ äŒ=∞ ™êfi «O„ «ºãO„QÍ=∞O <åÜ«∞‰õΩÅ∞ |ÇÏ Œ∂~üëê [Ѷ~ü ~°OQÆ∂<£

*ˇ·Å∞Ö’ =∂`«$Éèí∂q∞x `«ÅK«∞‰õΩO@∂, [Ѷ¨~ü h "≥O`«\˜ ^Œ∞~°^Œ$+¨ìO`«∞_çq !

#∞"≥fiO «QÍ<À „¿Ñq∞Oz# =∂ «$Éèí∂q∞Ö’ h ã¨=∂kè HÀã¨O Ô~O_»∞ QÆ*ÏÅ KÀ@∞‰õΩ

‰õÄ_® h=Ù <ÀK«∞HÀÖË Œ∞ Jx "åáÈ «∂ 1862 #=O|~°∞ 7# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

61 62

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

23. =ÚǨÏ=∞‡ £ ¿+~ü Jb(1842–1872)

™êfi «O„ «º ã¨O„QÍ=∞OÖ’ L=∞‡_ç L Œº=∂Å∞, =ºHÎQÆ « áÈ~å\ÏÅ∂ [q∞eQÍ

™êQÍ~Ú. „Ѩ[Å∞ UHÀ#∞‡YOQÍ ™êy x~°fiÇ≤ÏOz# L Œº=∂ÅÖ’ |Å"≥∞ÿ# ¿ãfiKåÛù

HÍOHõ∆ =ºHõÎO HÍQÍ, =ºHÎQÆ « áÈ~å\ÏÅÖ’ =∂ «$ Õâ◊O Ñ@¡ „ÑQÍ_è»"≥∞ÿ# „¿Ñ=∞, Ñ~å~Ú

áêʼnõΩÅ Ñ@¡ u~°∞QÆ∞ÖËx Õfi+O, J «∞º#fl « ™ê÷~Ú è≥·~°º™êÇÏ™êÅ∞ |Ç≤Ï~°æ «=∞Ü«∂º~Ú.

D "Õ∞~°‰õΩ =ºHÎQÆ « åºQÍÅ ÉÏ@# #_çz# Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ =∞ǨÏ=∞‡ £ ¿+~ü Jb XHõ~°∞.

„Ѩã¨∞Î « áêH˜™ê÷<£Ö’x ÃÑëê=~üÖ’ 1842Ö’ [x‡Oz# =∞ǨÏ=∞‡ £ ¿+~ü Jb

z#fl<å@<Õ Ñ~å~Ú áêʼnõΩʼnõΩ =ºu~HõOQÍ =Çc Ü≥∂ èŒ∞Å∞ ™êyã∞Î#fl áÈ~å\ÏÅ`À

L ÕÎl «∞ÅÜ«∂º~°∞. 1863Ö’ ÃÑëê=~ü #∞O_ç JOÉÏÅ =zÛ ã≤÷~°Ñ¨_®¤~°∞. JOÉÏÅÖ’

[iy# Ѷ∞~°¬Å HÍ~°OQÍ 1868 U„Ñ≤Ü«∞Öò 2# PÜ«∞#‰õΩ LitHõ∆ Ѩ_çOk. Jb

=∞Oz „Ѩ=~°Î# =Å# P tHõ∆#∞ HÍ™êÎ Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh JkèHÍ~°∞Å∞

nfiáêO «~°"å㨠tHõ∆QÍ =∂iÛ 1869Ö’ PÜ«∞##∞ JO_»=∂<£ *·Å∞‰õΩ Ñ¨Oáê~°∞.

P q èŒOQÍ JO_»=∂<£ *·Å∞‰õΩ KÕ~°∞‰õΩ#fl ¿+~ü Jb =Ǩc L Œº=∞ HÍ~°ºHõ~°ÎQÍ

Õâ◊OHÀã¨O, ã¨fi[#∞Å HÀã¨O Uq∂ KÕÜ«∞‰õΩO_®<Õ *·Å∞Ö’ W~°∞‰õΩ¯áÈÜ«∂#x =∞ Œ#

Ѩ_®¤~°∞. =ǨÏc Ü≥∂ èŒ∞Å q∂ Œ POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å∞ ™êyã¨∞Î#fl Œ=∞#HÍO_»#∞ PÜ«∞#

ã¨Ç≤ÏOK«ÖËHõáÈÜ«∂~°∞. =∂`«$^Õâßxfl P„Hõq∞OK«∞‰õΩx ã¨fi^ÕjÜ«ÚÅ q∂^Œ ÃÑ`«Î#O

K«ÖÏ~Úã¨∞Î#fl POˆQ¡Ü«ÚÅ q∂ Œ „ѨfHÍ~°O f~°∞ÛHÀ"åÅ#∞‰õΩ<åfl~°∞. P ÅHõ∆ ºO kâ◊QÍ

«y# Ñ äŒHõO ~°∂á⁄OkOK«∞‰õΩx, «# Z «∞ÎQÆ_»Å#∞ =∂iÛ *·Å∞Ö’ =∞OzQÍ „Ñ=iÎã∂Î

POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞ʼnõΩ ã¨xflÇ≤Ï «∞ÅÜ«∂º~°∞. „ѨuѶÅOQÍ ÅaèOz# ¿ãfiK«Ûù À *·Å∞Ö’x

M·nʼnõΩ Hõ∆=~°O KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ JOwHÍ~°O á⁄Ok J=ã¨~°"≥∞ÿ# ™ê=∂„y ã¨OáêkOK«∞

‰õΩ<åfl~°∞. P ™ê=∂„yÖ’ ÉèÏQÆOQÍ ÅaèOz# ‰õ∆Ω~° HõuÎx â◊ «$ãOÇ~åxH LÑÜ≥∂yOK«∞

HÀ"åÅx x~°‚~ÚOK«∞‰õΩx, J Œ#∞ HÀã¨O Z Œ∞~°∞ K«∂_»™êQÍ~°∞.

1872 Ѷ≤„|=i 8# „a\©+π "≥·„âßÜü∞ ÖÏ~ü¤ "Õ∞"£ JO_»=∂<£ *·Å∞‰õΩ =KåÛ_»∞. P

J=HÍâßxfl =$ è•QÍ áÈx=fi ŒÅK«∞HÀÖË Œ∞. ‰õ∆Ω~°Hõ~°‡Å ™ê=∂„yÖ’ L#fl Ñ Œ∞<≥·# HõuÎx

«Ü«∂~°∞QÍ LOK«∞‰õΩx ¿+~ü ÖÏQÍ "Õ@ HÀã¨O HÍѨÙHÍâß~°∞. POˆQ¡Ü«Ú_»∞ ÖÏ~ü¤ "Õ∞"£

*·Å∞Ö’x QÆ Œ∞Å#∞ ã¨O Œi≈ã¨∞Î =ã¨∞Î#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’ PHõeQ˘#fl ã≤OǨÏOÖÏ "Õ∞"£ q∂ Œ

ÅOѶ≤∞Oz J «_çfl Ç¨Ï «=∂iÛ ¿+~ü Jb «# z~°HÍÅ ÅH∆ͺxfl <≥~°"Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞.

P «~°∞"å « [iy# qKå~°Ö’ ÖÏ~ü¤ "Õ∞"£#∞ JO «O KÕã≤Ok å<Õ#x ãÊ+ìOQÍ

JOwHõiã¨∂Î, <å =∂ «$Éèí∂q∞ q=ÚHÎ HÀã¨O U<å_»~Ú Õ <Õ#∞ áÈ~å@ nHõ∆ KÕѨ\Ïì<À,

P<å_Õ <å „áêO g∞ Œ fÑ≤x = ŒÅ∞‰õΩ<åfl#∞...=∞# â◊„ «∞=ÙÅÖ’ XHõix <Õ#∞

JO «O KÕâß#∞...<Õ#∞ <å Hõ~°Î"åºxfl x~°fiÇ≤ÏOKå#∞...<å Ñq„ « HÍ~°ºOÖ’ ÉèíQÆ=O «∞x

= ŒÌ q∂~°O`å <å‰õΩ ™êHõ∆ ºO Jx ¿+~ü Jb „ѨHõ\˜OKå~°∞.

z=~°‰õΩ qKå~° «O «∞#∞ ѨÓiÎKÕã≤# <åºÜ«∞™ê÷#O ¿+~ü JbH˜ =∞~° ŒO_»#

qkèOzOk. D "Õ∞~°‰õΩ 1872Ö’ LitHõ∆ J=∞Å∞ [iy# ~ÀA# PÜ«∞# =∂\Ï¡_»∞ «∂,

<Õ#∞ KÕã≤# Ѩx Ѩ@¡ H˜Oz`«∞Î ÉÏ^èŒÑ¨_»@OÖË^Œ∞...ZO`À QÆifiã¨∂Î, =∞~°Ïxfl

ã‘fiHõiã∞Î<åfl#∞ J<åfl~°∞. z=~°‰õΩ U=∂„ «O ÉÏ èŒ–ÉèíÜ«∞O ÖˉõΩO_® Y∞~å<£ „QÆO äŒOÖ’x

PÜ«∞`üÅ#∞ =∞##O KÕã¨∞‰õΩO@∂ ¿+~ü Jb Li„`å_»∞#∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ ã‘fiHõiOz

=∞$ «∞º=Ù#∞ P#O ŒOQÍ H“QÆeOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

P Ü≥∂ èŒ∞x ™êǨϙêxfl 㨇iã¨∂Î, P «~°∞"åu HÍÅOÖ’ =∂ «$ Õâ◊ q=ÚHÎ

HÀã¨O =Å㨠áêʼnõΩÅ`À áÈ~å_ç# „Ѩu qÑ¡=HÍ~°∞_»∞ ¿+~ü Jb è≥·~°º™êǨϙêÅ#∞,

x| Œú «#∞ P Œ~°≈OQÍ fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞ Jx „Ѩ=ÚY K«i„ «HÍ~°∞_»∞ âßOu"≥∂Üü∞ ~åÜü∞

`å#∞ ~åã≤# Freedom Movement and Indian Muslims „QÆO äŒOÖ’ =ÚǨÏ=∞‡ £

¿+~ü JbH˜ Ѷ∞#OQÍ x"åà◊√Å∞ JiÊOKå~°∞.

63 64

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

24. ÉËQÆO ǨÏ[~° ü =∞ǨÏÖò(– 1874)

=∂ «$Éèí∂q∞ HÀã¨O „áêÏÅ#∞ ѨOQÍ ÃÑ\ì, U Œâ◊Ö’ ‰õÄ_® â◊ «$=Ù`À

~årÑ_»‰õΩO_® POQ¡Ü«∞ |ÅQÍÅ`À «ÅÑ_ç# ~å∞Å∞ K«i„ «Ö’ J~°∞ Œ∞QÍ HõxÊ™êÎ~°∞.

J@∞=O\˜ J~°∞ ≥·# P_»Ñ¨_»∞K«∞ÅÖ’ J„QÆQÆ∞º~åÅ∞ ÉËQÆO ǨÏ[~° ü =∞ǨÏÖò.

P"≥∞ L «Î~° ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’x J «ºO « ã¨OѨ#fl=O «"≥∞ÿ# J= è£ ~å[ºO Jkè<Õ «

#"åÉò "ål £ Jbëê ÉèÏ~°º. P"≥∞ ã¨fiã÷ÅO L «Î~°„Ѩ Õâò ~å„+ìOÖ’x ÃѶ·*ÏÉÏ £. P"≥∞

z#flѨÊ\˜ ¿Ñ~°∞ =ÚǨχk MÏ#O. P"≥∞ JO ŒK«O^•Å QÆ∞iOz q#fl "ål £ Jb ëê

=ÚQÆ∞Ì_≥· P"≥∞#∞ Ui HÀi =∞s q"åÇÏ=∂_®~°∞. q"åÇÏO «~°∞"å « P"≥∞ WѶ≤ÎHÍ~°∞hfl™ê

ÉËQÆO, P «~°∞"å « ǨÏ[~° ü =∞ǨÏÖò JÜ«∂º~°∞. P ŒOѨ «∞ʼnõΩ q∂~å˚ ai˚ãπ Yk~ü

|Ç¨ï Œ∂~ü J#∞ ‰õΩ=∂~°∞_»∞ HõeQÍ_»∞.

1856 Ѷ≤„|=i 13# #"åÉò "ål £ Jbëê#∞ POˆQ¡Ü«ÚÅ∞ x~°ƒùOkOz, =∂iÛ

13# HõÅHõ åÎ ÑOÑ≤ J„Hõ=∞OQÍ J= è£#∞ P„Hõq∞OK«∞‰õΩ<åfl~°∞.D K«~°º =Å# „Ñ[ÅÖ’

f„= Jã¨O «$Ñ≤Î ~°QÆ∞Å∞‰õΩOk. P Jã¨O «$Ñ≤ÎH˜ PÅO|#QÍ ÉËQÆO ǨÏ[~° ü =∞ǨÏÖò

xÅ|_®¤~°∞. P"≥∞‰õΩ JO_» ŒO_»Å∞QÍ „Ѩ[Å∞, ‰õΩÅ=∞`åÅ „Ѩã¨HÎ ÖˉõΩO_® ã¨fi Õj

Ü≥∂ èŒ∞Å∞, qq èŒ „áêO`åÅ áêʼnõΩÅ∞ #_çKå~°∞.1857 "Õ∞ 31# J= è£ ~å[ºO ~å[ è•x

ÅHÀflÖ’x Kèå=hÖ’ ÉËQÆO <åÜ«∞Hõ åfi# ã¨fi Õj Ü≥∂ èŒ∞Å∞, „Ѩ[Å∞ ™êfi «O„`åºxfl

„ÑHõ\OK«∞<åfl~°∞. ãfi «O„ « «‰õΩ zÇÏflOQÍ Ñ¶≤~°OQÆ∞Å∞ ¿ÑÖÏÛ~°∞. Dãπì WO_çÜ«∂ HõOÃÑh

áêÅ<åkèHÍ~°O, POQÆ¡ JkèHÍ~°∞Å P#"åà◊√§ ÅHÀfl QÆ_»¤ q∂ Œ ÖˉõΩO_® KÕâß~°∞.

1857 EÖ· 5# ÉËQÆO ÇÏ[~° ü =∞ÇÏÖò «# a_»¤ aiãπ Yn~ü#∞ J= è£ #"å|∞QÍ

„ÑHõ\OKå~°∞. P x~°‚Ü«∂xfl ÑÅ∞=Ù~°∞ „Ñ=ÚY∞Å∞, „Ñ[Å∞ |ÅÑ~åÛ~°∞. P „áÈ`åûÇÏOÖ’

1,80,000 =∞Ok Ãã·x‰õΩÅ#∞ ã¨=∞‰õÄ~°∞Û‰õΩx ÅHõ∆ÖÏk ~°∂áêÜ«∞Å#∞ =ºÜ«∞OKÕã≤

ÅHÀfl HÀ@QÀ_»Å#∞ ÉËQÆO ѨÙ#i‡OKå~°∞. P"≥∞ U#∞QÆ∞<≥H˜ a_»¤_»∞ ai˚ãπ Yk~ü À

áê@∞QÍ Ñ¨#∞Å#∞ Ѩ~°º"ÕH∆ã¨∂Î, Ãã·xHõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ QÆ=∞xã¨∂Î W@∞ „Ѩ[ÅÖ’

J@∞ Ãã·x‰õΩÅÖ’ L`åûǨÏxfl xOѨ٠«∂ =∞Oz „Ѩ*Ï Œ~° á⁄O^•~°∞.

=∞ «O, ‰õΩÅO, „áêO`åÅ „Ѩã¨HÎ ÖˉõΩO_® áœ~°, Ãã·xHÍkèHÍ~° „Ѩ=ÚY∞Ö·#

=Ú=¸‡MÏ<£, =∞Ç~å[ ÉÏÅHõ$+‚, ÉÏ|∂ ÑÓ~°‚K«O £, =Úh¬ QÆ∞ÖÏO ÇÏ[~° ü, =∞ÇÏ=∞‡ £

W„|Ç‘ÏO MÏ<£, ~å*Ï ÖÏÖÏ ã≤OÇπÏ, ~åÏ llÜ«∂ ÖÏÖò, ~å*Ï =∂<£ã≤OQ∑, ~å*Ï

Õt|H±¬ ã≤OQ∑, ~å*Ï ÉË„Ñ™ê £ ÖÏO\ "åi`À L#fl «™ê÷~Ú Hõq∞\©x U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.

_èçb¡Ö’x "≥ÚQÆÖò K«„Hõ=iÎ |Çï Œ∂~ü ëê [Ѷ~ü „ÑuxkèQÍ aiãπ Yn~ü#∞ „ÑHõ\OKå~°∞.

„Ñ[Å JO_» À „a\©+µ |ÅQÍÅ`À _èô JO>Ë _èôô JO@∂ HõOÃÑh áêʼnõΩʼnõΩ K≥=∞@Å∞

Ѩ\ìã¨∂Î ÉËQÆO ǨÏ[~° ü =∞ǨÏÖò ã¨∞=∂~°∞ 10 =∂™êÅ áê@∞ „Ѩ «ºHõ∆ áêÅ# KÕã≤

„Ñ[Å#∞, W «~° ãfi ÕjáêʼnõΩÅ#∞ L ÕÎl «∞efl KÕâß~°∞. 1858 #=O|~ü 1# qHÀìiÜ«∂

=∞Ç~å „ÑHõ@# q_»∞ ŒÅ KÕÜ«∞QÍ JO Œ∞‰õΩ ã=∂ è•#OQÍ «# Kåi„`å «‡Hõ „ÑHõ@#

1858 _çÃãO|~ü 31# q_»∞ ŒÅ KÕâß~°∞.

1859 =∂iÛÖ’ ÉèÏs |ÅQÍÅ`À Jxfl "≥·Ñ¨ÙÅ #∞O_ç POQÆ¡ Ãã·<åºkèHÍ~°∞Å∞

ÅHÀfl#∞ K«∞@∞ì=Ú\Ïì~°∞. ÉèíÜ«∞OHõ~° Ü«Ú ŒúO ™êyOk. Ñ~å[Ü«∞O «ÑÊx Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’

ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å XuÎ_ç "Õ∞~°‰õΩ <å<å ™êÃÇÏÉò Ñ‘ëêfi «k «~° u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ <Õ «Å`À Hõeã≤

P"≥∞ <ÕáêÖò J_»=ÙÖ’¡H˜ "≥o§áÈÜ«∂~°∞. P"≥∞#∞ uiy ÅHÀfl‰õΩ ~°Ñ≤ÊOKÕO Œ∞‰õΩ „a\©+π

„ѨÉèí∞ «fiO ÅHõ∆ÖÏk ~°∂áêÜ«∞Å#∞ #[~å<å Pâ◊ K«∂Ñ≤<å, ã¨fi «O„ « J= è£ ~å[ºO

«Ñ¨Ê =∞~˘\˜ «# ÅHõ∆ ºO HÍ ŒO@∂ P „Ѩuáê Œ##∞ x~°ÌfiO ŒOQÍ u~°ã¨ iOKå~°∞.

z@ìz=i =~°‰õΩ ãfi «O„ « ~å[ºO HÀãO „ÑÜ«∞uflã∂Î, Y[<å`Àáê@∞ ãÇÏK«~°∞Å∞

‰õÄ_® «iyáÈQÍ xã¨ûǨܫ∞ Ѩiã≤÷ «∞ÅÖ’ Ju ™ê=∂#º rq «O QÆ_»∞ «∂ P =∞OK«∞

H˘O_»Å tY~åÅ q∂ Œ Ô~ÑÔ~ÑÖÏ_»∞ «∞#fl J= è£ ~å[ºO Kè«„ «KèåÜ«∞Ö’ 1874 U„Ñ≤ÖòÖ’

ÉËQÆO ǨÏ[~° ü =∞ǨÏÖò Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

65 66

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

25. Ã+ǨÏ*Ï^• Ѷ≤~À*ò ëê(1832– 1877)

=∂`«$Éèí∂q∞x q=ÚHõÎO KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ™êy# ã¨∞n~°… ™êfi`«O„`«º áÈ~å@OÖ’

™ê=∂#∞ºÅ #∞O_ç ãO™ê÷<ånèâ◊√Å∞, ~åAÅ #∞O_ç ~å[‰õΩ=∂~°∞Å =~°‰õΩ áêÖÁæ<åfl~°∞.

P Ѩ~°OѨ~°Ö’ ÉèÏQÆOQÍ J «ºO « ã¨∞Y=∞Ü«∞"≥∞ÿ# rq`åxfl «ºlOz, HõO~î°OÖ’ TÑ≤i

L#flO`«=~°‰õΩ „a\ ©+¨~°¡`À áÈ~å_ç ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`«ºáÈ~å\ÏÅ K«i„`«Ö’ #∂`«#

J 蕺ܫ∂xfl ã¨$+≤ìOz# Ü≥∂ èŒ∞Å∞ "≥ÚѶ∞Öò ~å‰õΩ=∂~°∞_»∞ Ѷ≤~À*ò ëê.

"≥ÚѶ∞Öò áê Œ∞ëê ëê PÅO =∞#∞=∞_»∞ q∂~å˚ x*ÏO ÉèíH±Î ‰õΩ=∂~°∞_»∞ Ѷ≤~À*ò

ëê. 1832Ö’ _èçb¡Ö’ [x‡Oz# PÜ«∞# 1855 "Õ∞Ö’ =∞Hͯ‰õΩ "≥o§ 1857 "Õ∞Ö’

ã¨fi Õâ◊O =KÕÛã¨iH˜ „Ѩ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ã¨O„QÍ=∞ x<å ŒO JO «\Ï „Ѩu èŒfix™ÈÎOk. P

â◊OMÏ~å=O`À L ÕÎ[O á⁄Ok 1857 E<£Ö’ QÍfieÜ«∞~ü ãO™ê÷#OÖ’x =∂O_ç™È~ü#∞

ˆHO„ ŒOQÍ KÕã¨∞‰õΩx POˆQ¡Ü«ÚÅ q∂ Œ áÈ~°∞‰õΩ PÜ«∞# ã≤ Œú=∞Ü«∂º~°∞.

„a\©+¨~°¡ J#∞‰õÄÅ∞_≥·# QÍfieÜ«∞~ü ã¨O™êú<ånèâ◊√_»∞ „ѨÉèí∞ÉèíHÎx Kå@∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ

=∂O_ç™⁄~ü = Œe "≥àϧeûOkQÍ Ñ¶≤~À*ò ëê#∞ P ÕtOKå_»∞. P ÃÇÏK«ÛiHõÅ#∞ MÏ «~°∞

KÕÜ«∞x Ѷ≤~À*ò ëê #QÆ~°O |Ü«∞@ =∞HÍO KÕâß~°∞. PÜ«∞# „Ѩܫ∞`åflÅ „ѨÉèÏ=O`À

=∂ «$Éèí∂q∞ HÀãO „áêÏÅ∞ åºQÆO KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ „Ñ[Å∞, Ü«Ú=‰õΩÅ∞, ãfi Õj Ãã·x‰õΩÅ∞

"≥Ú «ÎO q∂ Œ 18"ÕÅ =∞Ok ã≤ Œú=∞Ü«∂º~°∞. P ã¨fi Õj Ü≥∂ èŒ∞Å`À ~° x<å ŒO

KÕã≤# Ѷ≤~À*ò ëê „Ñ¨[ʼnõΩ U=∂„ «O #+ìO HõÅQƉõΩO_® èŒ~°‡| ŒúOQÍ áÈ~å\ÏxH˜

ã≤ ŒúO HÍ"åeûOkQÍ «# J#∞K«~°∞ʼnõΩ, Ãã·x‰õΩʼnõΩ Ñ≤Å∞ѨÙxKåÛ~°∞.

1857 PQÆã¨∞ì 26# PÜ«Ú è•Å#∞ KÕ «|∂x Ѷ≤~À*ò ëê <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’ „Ѩ[Å∞

^•_çKÕã≤ =∂O_ç™È~ü#∞ POˆQ¡Ü«ÚÅ #∞O_ç ™êfinè#O KÕã¨∞‰õΩx Ô~O_»∞ ã¨O= «û~åÅ

áê@∞ JqzÛù#flOQÍ áÈ~°∞ÉÏ@# ™êQÍ~°∞. PÜ«∞# ãfiÜ«∞OQÍ áÈ~å\ÏʼnõΩ <åÜ«∞Hõ «fiO

=Ç≤ÏOz ~å<˘_£, ^•#™ê, +≤HÍ~, WO„`åѶ∞~ü „áêO`åÅÖ’ HõOÃÑh JkèHÍ~°∞Å#∞

=∞\ìHõiÑ≤OKå~°∞. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ J= è£ Jkè<Õ„u ÉËQÆO ǨÏ[~° ü =∞ǨÏÖò, HÍ#∂Ê~°∞

<åÜ«∞‰õΩÅ∞ <å<å ™êÃÇÏÉòʼnõΩ PÜ«∞# „H˜Ü«∂jÅHõ `À_®Ê@∞ JOkOKå~°∞. P SHõº

Ãã·<åºÅ∞ HõOÃÑh Ãã·<åºÅ q∂ Œ ѨÅ∞ q[Ü«∂Å#∞ ™êkèOKå~Ú. P q[Ü«∂#O ŒO`À

_èçb¡ "≥o¡ JHõ _» POQÆ¡ Ãã·<åºÅ`À [~°∞QÆ∞ «∞#fl áÈ~å@OÖ’ áêÖÁæ<åÅx ÉèÏqOz

ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å`À ã¨Ç¨ _èçb¡H˜ Ѩܫ∞#O HÍQÍ, =∂~°æ=∞ 茌ºOÖ’<Õ _èçb¡ uiy POˆQ¡Ü«ÚÅ

™êfinè#"≥∞ÿ# Œ#fl qëê Œ "å~°Î JO Œ_»O`À Ѷ≤~À*ò ëê ǨÏ`åâ◊√ÅÜ«∂º~°∞.

1859 [#=i 14# *·Ñ¨Ó~ü ã¨g∞áê# p=∞Å ŒO_»∞ÖÏ Hõ Œe =zÛ# POˆQ¡Ü«∞

Ãã·<åºÅ`À ™êy# áÈ~å@OÖ’ Ѷ≤~À*ò ëê "≥#∞HõO[ "ÕÜ«∂eû# Ѩiã≤÷u U~°Ê_çOk.

z=~°‰õΩ `åOuÜ«∂`À¿Ñ `Àáê@∞QÍ Ñ¶≤~À*ò ëê J@g „áêO «OÖ’H˜ «Ñ¨C‰õΩ<åfl~°∞.

D „Ѩu‰õÄŠѨiã≤÷`«∞ÖËg Ѷ≤~À*ò ëê‰õΩ x~åâ◊ HõeæOK«ÖË^Œ∞. ã≤~ÀO*ò J_»=ÙÖ’¡

«Å^•K«∞‰õΩ#fl Ѷ≤~À*ò ëê =∞m§ áÈ~°∞‰õΩ «Ü«∂~°Ü«∂º~°∞.PÜ«∞##∞ ÖÁOQÆnã∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ

POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å∞ KÕã≤# „Ѩܫ∞`åflÅ∞ ZO «=∂„ «=¸ ѶeOK«ÖË Œ∞.

z=~°‰õΩ POˆQ¡Ü«∞ QÆ∂_è»Kå~°∞Å Hõ#∞flQÆÑ≤Ê PÜ«∞# PѶæx™êÎ<£ "≥o§áÈÜ«∂~°∞.

1860 <å\˜H˜ Ѷ≤~À*ò ëê HÍO ŒÇ¨~ü KÕ~°∞‰õΩx, JHõ _» #∞O_ç 1862Ö’ >ˇÇ¨Ï~å<£

"≥àÏ¡~°∞. =∂~°æ=∞ 茌ºOÖ’ ÑÅ∞=Ù~°∞ ~åAÅ#∞ HõÅã≤ «=∞ ãfi «O„ « áÈ~å\ÏxH ãÇÜ«∞O

HÀ~å~°∞. z#fláê\˜ ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å Œà◊O`À ã¨OKå~°O ™êyã¨∂Î PÜ«Ú è•Å#∞ ã¨=∞‰õÄ~°∞Û

‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ PÜ«∞# KÕã¨∞Î#fl „Ѩܫ∞`åflÅ#∞ Ѩã≤QÆ\ì# „a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO J_»∞QÆ_»∞QÆ∞<å

J_»∞¤‰õΩOk. QÆ\ì xѶ∂ U~åÊ@∞ KÕÜ«∞@O`À „a\©+¨~°¡ Hõ#∞flQÆÑ≤Ê «# HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞

H˘#™êyOK«@O "≥ÚѶ∞Öò ~å‰õΩ=∂~°∞_»∞ Ѷ≤~À*ò‰õΩ Hõ+ì"≥∞ÿáÈ~ÚOk. ã¨OH¡+ì «~°"≥∞ÿ#

ÑÅ∞ =∞lbÅ «~°∞"å « 1875Ö’ =∞Hͯ KÕ~°∞‰õΩx, JHõ _® ÑÅ∞ WHõ @¡#∞ Z Œ∞~˘¯O@∂

1877 _çÃãO|~°∞ 8# Ã+ǨÏ*Ï^• Ѷ≤~À*ò ëê JOu=∞âßfi㨠q_çKå~°∞.

67 68

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

26. =∞øbfi ã¨Ü«∞º £ JÖÏ¡=ÙnÌ<£(–1884)

ŒHõ∆ ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ |Å"≥∞ÿ# <≥·*ÏO ã¨O™ê÷#OÖ’ POˆQ¡Ü«ÚÅ ÃÑ «Î<åxH˜

=ºu~HõOQÍ „Ñ[Å#∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ „áÈ «ûÇ≤ÏOK«@"Õ∞ H͉õΩO_® ãfiÜ«∞OQÍ áÈ~å@OÖ’

J„QÆÉèÏQÍ# xÅz# è•i‡Hõ <Õ «ÅÖ’ =∞øbfi ã¨Ü«∞º £ JÖÏ¡=ÙnÌ<£ „Ѩ=ÚY∞Å∞.

„Ñã∞Î « PO„ èŒ„Ñ Õâò ~å„+ì ~å[ è•x, ÑÓ~°fi <≥·*ÏO ãO™ê÷# HO„ Œ"≥∞ÿ# ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £

PÜ«∞# x"åã¨ã÷ÅO. =∞øbfi ã¨Ü«∞º £ JÖÏ¡=ÙnÌ<£ [##O, «e¡ «O„_»∞Å q=~åÅ∞,

ÉÏźO QÆ∞iOz ã¨=∂Kå~°O JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ ÖË Œ∞.

1857 „Ѩ äŒèŒ=∞ ™êfi «O„ «º áÈ~å@O „áê~°OÉèíO HÍQÍ<Õ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £Ö’x x*ÏO

#"å|∞ ‰õÄ_® „a\©+π =ºu~Hõ áÈ~°∞Ö’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ=Ù`å~°x ¿ãfiKèåÛùÑ≤áêã∞Ö·# „Ñ[Å∞,

<åÜ«∞‰õΩÅ∞ PtOKå~°∞. „Ѩ äŒèŒ=∞ ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°OÖ’ KÕ~°HõáÈQÍ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞#∞

JKÕO Œ∞‰õΩ POQ¡Ü«ÚʼnõΩ JO_»QÍ x*ÏO xeKå~°∞. P "å`å=~°OÖ’ ~°OQÆ„Ñ"Õâ◊O

KÕã≤# =∞øbfi ã¨Ü«∞º^£ JÖÏ¡=ÙnÌ<£, `«∞„ˆ~ÉÏ*ò MÏ<£ ÖÏO\˜ „Ѩ=ÚY∞Å`À HõÅã≤

ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞ HO„ ŒOQÍ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ =Ú=∞‡~°O KÕâß~°∞.

x*ÏO ã¨O™ê÷#OÖ’ ÉèÏQÆ"≥∞ÿ# B~°OQÍÉÏ Œ∞Ö’ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ NHÍ~°O ѨeH˜

JHõ _» #∞O_ç ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ =zÛ# Ü≥∂ èŒ∞Å∞ z^•ÌMÏ<£ PÜ«∞# J#∞K«~°∞Å q_»∞ ŒÅ

KÕÜ«∂Å#fl q#ux x*ÏO =∞xflOK«Hõ áÈ=@O`À d#∞flÖ·# „Ѩ[Å∞ 1857 EÖ·

17# =∞Hͯ =∞ã‘ Œ∞Ö’ ÃÑ ŒÌã¨OYºÖ’ ã¨=∂"Õâ◊=∞Ü«∂º~°∞.D ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ „a\©+π

Ô~ã≤_≥hû q∂ Œ ^•_ç KÕÜ«∂Åx =∞øbfi JÖÏ¡=ÙnÌ<£ W «~° <Õ «Å∞ x~°‚~ÚOKå~°∞.

„Ñã∞Î « HÀ\ÃãO@~°∞Ö’x =∞Ç≤ÏàÏ HõàÏâßÅ Éèí=#O P<å\ „a\©+π ~å[º „Ñuxkè

x"åã¨O („a\©+π Ô~ã≤_≥hû). =∞Hͯ =∞ã‘ Œ∞ x~°‚Ü«∞O "Õ∞~°‰õΩ P ~ÀA =∞ 蕺ǨÏflO 4

QÆO@Å ã¨=∞Ü«∂xHõÖÏ¡ =∞øbfi JÖÏ¡=ÙnÌ<£, Ѩ~îå<£ «∞„ˆ~ÉÏ*ò MÏ<£Å <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’ 5

=O ŒÅ =∞Ok Ü≥∂ èŒ∞Å∞ ~°x<å ŒO KÕã¨∂Î „Ѩã¨∞Î « ã¨∞ÖÏÎ<£ |*Ï~°∞ #∞O_ç „a\©+π

PkèѨ åºxH˜ zǨÏ#fl"≥∞ÿ# Ô~ã≤_≥hû q∂ Œ ^•_çH˜ LѨ„Hõq∞OKå~°∞. D ^•_ç q+¨Ü«∞O

x*ÏO •fi~å =ÚO Œ∞QÍ ≥Å∞ã∞‰õΩ#fl POQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å∞ = «‡HõOQÍ =º=ÇÏiOz,

J Œ#Ѩ٠|ÅQÍÅ ã¨Ç¨Ü«∞O`À ^•_çx uÑ≤ÊH˘\Ïì~°∞. P ~å„ «O`å W~°∞ѨH∆ÍÅ =∞ 茺

HÍÅ∞ÊÅ∞ ™êQÍ~Ú. J#∞=ÙQÍx "å`å=~°O U~°Ê_Õã¨iH˜ ≥Å¡"å~°∞ *Ï=Ú# ã¨fi Õj

Ü≥∂ èŒ∞Å∞, ^•_çx q~°q∞OK«∞‰õΩx ~°ã÷ÅO #∞O_ç x„+¨ q∞OKå~°∞.

ŒHõ∆ÏkÖ’ [iy# „Ѩ è•# ã¨OѶ∞@#QÍ K«i„ « „ѨMϺuQÍOz# P ^•_ç Ѩ@¡

P„QÆÇ≤ÏOz# x*ÏO #"å|∞, POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å∞ ã¨fi^Õj Ü≥∂^èŒ∞ŠѨxѨ\ÏìÅx

x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. #QÆ~°OÖ’x u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ Ü≥∂ èŒ∞Å∞, „Ѩ[Å q∂ Œ x*ÏO–POQÆ¡

Ãã·<åºÅ∞ q~°∞K«∞‰õΩѨ_®¤~Ú. =∞øbfi JÖÏ¡=ÙnÌ<£#∞ Ѩ\ìzÛ# "åiH˜ 4 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å

#[~å<å#∞ „ѨÉèí∞ «fiO „ѨHõ\˜OzOk. x*ÏO Ãã·x‰õΩÅ Hõ#∞flQÆÑ≤Ê ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ #∞O_ç

=∞øbfi «Ñ≤ÊOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. J*Ï «OÖ’H "≥o§# PÜ«∞# ÉOQÆà◊¥~°∞ «k «~° „áêO`åÅÖ’

~°ÇÏãºOQÍ ãOK«iã∂Î XHõ\#fl~° ãO= «û~°O áê@∞ Ñ‘~ü =∞ÇÏ=∞‡ £ J#∞ ãxflÇ≤Ï «∞x

= ŒÌ QÆ_çáê~°∞. ãfiO «QÆ_»¤, ãfi[#∞Å q∂ Œ POQ¡Ü«ÚÅ ÃÑ «Î<åxH K«~°=∞w «O áê_ÕO Œ∞‰õΩ

ã¨Ü«∞º £ aè‰õį, ã¨Ü«∞º £ ÖÏÖò, =∞ǨÏ=∞‡ £ Jb ÖÏO\˜ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ <åÜ«∞‰õΩÅ`À

=∞øbfi J*Ï˝ «OÖ’ ‰õÄ_® ã¨O„ѨkOѨÙÅ∞ [~°∞Ѩ٠«∂ QÆ_çáê~°∞.

„a\©+π „ѨÉèí∞`åfixH˜ |Å"≥∞ÿ# =∞ ŒÌ «∞^•~°∞x ã¨O™ê÷#OÖ’ [iy# u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞,

^•_ç Ѩ@¡ U=∂„ «O L¿ÑHõ∆ =Ç≤ÏOK«~å Œ#∞‰õΩ#fl POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å∞ =∞øbfi HÀã¨O

"Õ@#∞ =Ú=∞‡~°O KÕâß~°∞. z=~°‰õΩ =∞øbfi JÖÏ¡=ÙnÌ<£#∞ POˆQ¡Ü«ÚÅ∞ x~°ƒùOkèOK«

QÆeQÍ~°∞. J#O «~ŒO qKå~° «O «∞#∞ [iÑ≤Oz PÜ«∞#‰õΩ nfiáêO «~°"å㨠tHõ∆

qkèOz, 1859 E<£ 28# JO_»=∂<£ n=ÙÅÖ’x ÃãÅ∞ºÅ~ü *·Å∞‰õΩ Ñ¨OÑ≤OKå~°∞.

P *·Å∞Ö’ áêuˆHà◊√¡ Œ∞~°ƒù~° x~°ƒO 茌 rq «O QÆ_çÑ≤# =∞øbfi ã¨Ü«∞º £ JÖÏ¡=ÙnÌ<£

1884Ö’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

69 70

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

27. =∞øbfi eÜ«∂Y ü Jb(1817–1892)

1857 <å\˜ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞#∞ `˘Å∞ « ã≤áê~¸Å∞ P~°OaèOz<å, Jxfl=~åæÅ

„Ѩ[Å∞ JO Œ∞Ö’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜ«∂º~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ «=∞ HõÖÏʼnõΩ â◊Å=Ù K≥Ñ≤Ê

Y_®æÅ#∞ KÕ «Ñ¨\ì áÈ~å@OÖ’ áêÖÁæ#fl ѨO_ç «∞ÅÖ’ =∞øbfi eÜ«∂Y ü Jb XHõ~°∞.

L «Î~° „Ѩ Õâò ~åRO JÅǨÉÏ £ lÖÏ¡ Kå~ÚÖò «Ç¨Ïã≤ÖòÖ’x =∞ǨQÍñ"£ Ö’x

KÕ<Õ « HÍi‡‰õΩÅ ‰õΩ@∞O|OÖ’ eÜ«∂Y ü Jb 1817 JHÀì|~ü 5# [x‡OKå~°∞. «e¡

Jq∂<åa, «O„_ç ã¨Ü«∞º £ "≥∞ǨÏ~ü Jb. z#fl «#OÖ’<Õ eÜ«∂Y ü è•i‡Hõ Ѩi*Ï˝#O

`Àáê@∞QÍ „a\©+π =ºuˆ~Hõ «#∂ ã¨O «iOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. PÜ«∞# „a\©+π Ãã·#ºOÖ’ KÕi

ÉèÏ~°fÜ«∞ Ãã·x‰õΩÅ =∞#ã∞ûÖ’¡ „ÑÉèí∞ «fi =ºu~Hõ «#∞ #∂iáÈÜ«∞™êQÍ~°∞. Jk Ñã≤Hõ\ì

PÜ«∞##∞ Ãã·#ºO #∞O_ç |Ç≤Ï+¨ iOKå~°∞. P «~°∞"å « =∞øbfi ã¨fi„QÍ=∞O =∞ǨQÍñ"£

ˆHO„ ŒOQÍ „Ѩ[ʼnõΩ è•i‡Hõ =∂~°æ Œ~°≈#O KÕã¨∂Î Láê 蕺ܫÚxQÍ „a\©+π =ºuˆ~Hõ

„ѨKå~åxfl ѨÙ#:„áê~°OaèOz ã¨fi Õj áêÅ# ѨÙ#ó„Ѩu+ìHÀã¨O, <åºÜ«∞"≥∞ÿ# ǨωõΩ¯Å

™ê èŒ# HÀã¨O „Ѩ[Å∞ èŒ~°‡áÈ~å@O ™êyOKåÅx L^Àƒ èŒ KÕÜ«∞™êQÍ~°∞.

JÅǨÉÏ £ „áêO «OÖ’x „a\©+π =ºuˆ~Hõ =~åæÅxfl\˜x SHõºO KÕã≤ XHõ "ÕkHõ

q∂ Œ‰õΩ ≥zÛ HõOÃÑh áêʼnõΩÅ q∂ Œ ã¨=∞~°â◊OMÏ~å=O ѨÓiOKå~°∞. 1857 E<£

6# =∞øbfi «# |ÅQÍÅ`À JÅǨÉÏ £ Ѩ@ìOÖ’ „Ѩ"ÕtOz HõOÃÑh JkèHÍ~°∞Å#∞

«iq∞H˘\˜ì #QÆ~åxfl ™êfinè#O KÕã∞‰õΩ<åfl~°∞. _èççb¡ K«„Hõ=iÎ |ÇÏ Œ∞~ü ëê [Ѷ~ü „ÑuxkäèQÍ

„ѨHõ\˜OK«∞‰õΩx Ѩ@ìOÖ’x H“ã¨~üÉÏQ∑ ˆHO„ ŒOQÍ KÕã¨∞‰õΩx áêÅ<å =º=Ǩ~åÅ#∞

™êyOKå~°∞. =∞øbfi ÑiáêÅ<å ŒHõ∆ «#∞, Jxfl ™êOѶ≤∞Hõ [#ã=Ú^•Ü«∂Å Ñ@¡ PÜ«∞#

K«∂ÑÙ «∞#fl ã=∂# «#∞ QÆ=∞xOz „QÍ=∂ʼnõΩ „QÍ=∂Å∞ «~°e =zÛ PÜ«∞#‰õΩ =∞ ŒÌ «∞

≥eáê~Ú. „Ñ[Å∞, ãfi Õj Ãã·x‰õΩÅ∞, t+º=~°æO, „Ñ=ÚY∞Å∞ PÜ«∞# "≥O@ #_çKå~°∞.

« •fi~å Jáê~° „Ñ*Ï|ÅO ãOáêkOK«∞‰õΩ#fl =∞øbfi «# Ñ~°QÆÏÖ’ POQÆ¡ JkèHÍ~°∞Å

KèåÜ«∞Å∞ ‰õÄ_® ÖˉõΩO_® KÕã≤ ã¨fi ÕjÜ«ÚÅ áêÅ##∞ ѨÙ#ó™ê÷Ñ≤ «O QÍqOKå~°∞.

D ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ „Ѩ[ÅÖ’, ã¨fi^Õj Ãã·x‰õΩÅÖ’ ^Õâ◊ÉèíH˜Îx ÃÑOá⁄OkOK«@"Õ∞

H͉õΩO_® POˆQ¡Ü«∞Å Œ∞sflux ZO_»QÆ_»∂Î Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡–t‰õΩ¯Å =∞ 茺 SHõº «#∞

HÍOH∆ã∂Î, ÑÜ«∂O–ÜÕ∞–J=∞Öò ji¬Hõ À PÜ«∞# ~åã≤# „ÑÉ’ èŒw «O =∞~À ™êfi «O„ «º

ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å∞ Jr=ÚÖÏ¡ MÏ<£ ã¨Oáê ŒHõ «fiOÖ’x Ѩܫ∂"Õ∞ P*Ïk J#∞ L~°∂Ì

Ѩ„uHõÖ’ „ѨK«∞i «"≥∞ÿ „Ѩ[Å#∞, áÈ~å@ Ü≥∂ èŒ∞Å#∞ L ÕÎl «∞efl KÕã≤Ok.

JÅǨÉÏ £ #QÆ~åxfl ™êfinè#O KÕã¨∞‰õΩ<åfl „a\©+¨~°¡ Pnè#OÖ’ q∞yeáÈ~Ú#

JÅǨÉÏ £ HÀ@#∞ Ѩ@∞ìHÀ_®xH˜ PÜ«∞# KÕã≤# „Ѩܫ∞`åflÅ∞ ѶeOK«ÖË Œ∞. JO «Ö’

JÅǨÉÏ £#∞ uiy ™êfinè#O KÕã¨∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ Jáê~° Ãã·xHõ |ÅQÍÅ`À Ãã·xHÍkèHÍi

[#~°Öò hÖò (General Neill) E<£ 11# ^•_ç [iáê_»∞. D áÈ~å@OÖ’ ã¨fiÜ«∞OQÍ

áêÖÁæ#fl =∞øbfi „Ñu‰õÄÅ Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ E<£ 17# Ü«Ú ŒúÉèí∂q∞ #∞O_ç «ÑC‰õΩ<åfl~°∞.

HõOÃÑh |ÅQÍÅ#∞ ã¨"åÖò KÕã≤ =∞\ìHõiÑ≤Oz, ã¨fi «O„ « áêÅ#‰õΩ JO‰õΩ~å~°Ê KÕã≤#

PÜ«∞##∞ U=∂„ «O q_çz ÃÑ@ì~å Œx x~°‚~ÚOz# HõOÃÑh áêʼnõΩÅ∞ =∞øbfix Ñ\ì¿ãÎ

S Œ∞ "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å∞ =Ú@ìK≥|∞`å=∞x #[~å<å „Ñ¨Hõ\˜OKå~°∞.

P „ÑHõ@#`À J„Ñ=∞ «∞ÎÖ·# =∞øbfi „a\©+π JkèHÍ~°∞Å Hõà◊√§QÆÑ≤Ê =∂~°∞ "ÕëêÅ`À

ãOK«iã∂Î =∞m§áÈ~°∞‰õΩ â◊HÎÜ«Ú‰õΩÎÅ#∞ ãg∞HõiOK«@O P~°OaèOKå~°∞. P ã=∞Ü«∞OÖ’

XHõ #=∞‡Hõ „^ÀÇ≤Ï JOkOz# ã¨=∂Kå~°O =¸ÅOQÍ =∞øbfi HõOÃÑh Ãã·<åºÅ ÉÏi#

Ѩ_®¤~°∞. P ã¨O Œ~°ƒùOQÍ [iy# qKå~°Ö’ =∂ «$ Õâßxfl POˆQ¡Ü«ÚÅ ÃÑ «Î#O #∞O_ç

q=ÚHõÎO KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ =∂„ «"Õ∞ `å#∞ PÜ«Ú èŒO JO Œ∞‰õΩ<åfl#x KåÖÏ ã¨Ê+ìOQÍ

PÜ«∞# „ѨHõ\˜OKå~°∞. z=~°‰õΩ PÜ«∞# q∂ Œ ~å[„^ÀÇ¨Ï <Õ~°O "≥∂Ñ≤, P[<å‡O «

nfiáêO «~°"å㨠tHõ∆ qkèOz, JO_»=∂<£ n=ÙʼnõΩ Ñ¨OѨQÍ 1892 "Õ∞ 17# =∞øbfi

eÜ«∂Y ü Jb «#∞=Ù KåeOKå~°∞.

71 72

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

28. q∂~å˚ ai˚ãπ Yn~ü(1845–1893)

=∂ «$Éèí∂q∞x Ѩ~å~ÚáêʼnõΩÅ ÃÑ «Î#O #∞O_ç q=ÚHõÎO KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ Ñ¨<≥flO_»∞

ã¨O= «û~åÅ z#fl =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ J#∞x «ºO h_»ÖÏ "≥O\Ï_»∞ «∞#fl POˆQ¡Ü«∞ â◊„ «∞=Ù#∞

Z Œ∞~˘¯O@∂ ã¨fi «O„ «áêÅ# ™êyOz# J= è£ ~å*Ϻkè<Õ « q∂~å˚ ai˚ãπ Yn~ü.

1845Ö’ ÉËQÆO ǨÏ[~° ü =∞ǨÏÖò, J= è£ z=i #"å|∞ "ål £ Jb ëê ʼnõΩ

[x‡Oz# aiãπ Yn~ü JãÅ∞ ¿Ñ~°∞ "≥ÚÇÏ=∞‡ £ ~°O*Ï<£ Jb |ÇÏ Œ∂~ü. POQ¡Ü«ÚÅ∞

J„Hõ=∞OQÍ KÕlH¯OK«∞‰õΩ#fl J= è£ ~å*Ϻxfl «e¡ =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiOÖ’ ÑÙ#~å„Hõq∞OK«∞‰õΩx

ã¨fi ÕjÜ«ÚÅ JOwHÍ~°O`À 1857 EÖ· 7# PÜ«∞# ã¨fi «O„ « áêʼnõΩ_»Ü«∂º~°∞.

=∂ «$Éèí∂q∞ HÀã¨O „áêÏÅ∞ «ºlOK«_®xH˜ ã≤ Œú"≥∞ÿ# „Ѩ[Å∞, ™ê÷xHõ <åÜ«∞‰õΩÅ∞,

ã≤áê~¸Å ãÇÏHÍ~°O`À 1,80,000 =∞Ok`À ‰õÄ_ç# |ÅQÍÅ#∞ ã=∞‰õÄ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞.

«e¡ ǨÏ[~° ü =∞ǨÏÖò ã¨=∞~°÷=O «"≥∞ÿ# =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiO, ã¨fi ÕjÜ«ÚÅ â∫~°º„Ѩ åáêÅ

Ѷe «OQÍ ÅHÀfl #∞O_ç POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å∞ ѨÖÏÜ«∞#O z «ÎyOK«QÍ 10 =∂™êÅ

áê@∞ JqzÛù#flOQÍ q∂~å˚ ai˚ãπ Ynè~ü ¿Ñi@ ã¨fi «O„ « áêÅ# ™êyOk.

P ã¨O Œ~°ƒùOQÍ 1858 #=O|~ü 1# qHÀìiÜ«∂ =∞Ǩ~å˜ q_»∞ ŒÅ KÕã≤#

„ѨHõ@#‰õΩ nè@∞QÍ ã¨fi ÕjÜ«ÚÅÖ’ è≥·~åºxfl „áÈkKÕã¨∂Î, q ÕjÜ«ÚÅ ‰õΩÜ«Ú‰õΩÎÅ#∞

|Ç≤Ï~°æ «O KÕã¨∂Î ai˚ãπ Yn~ü ¿Ñi@ 1858 _çÃãO|~ü 31# Kåi„`å «‡Hõ „ѨHõ@#

q_»∞ ŒÅ KÕâß~°∞. Ju Ñ≤#fl =Ü«∞ã¨∞¯_≥·# ai˚ãπ Yn~ü |ÅQÍÅ KÕuÖ’ Hõey# Ѷ∞’~°

Ñ~åÉèí"åxfl POQ¡Ü«ÚÅ∞ ri‚OK«∞HÀÖËHõáÈÜ«∂~°∞. ã «fi~°"Õ∞ ÅHÀfl#∞ Ñ@∞ìHÀ=Åã≤OkQÍ

ÖÏ~ü¤ HÍxOQ∑ *Ïs KÕã≤# P ÕâßÅ "Õ∞~°‰õΩ „a\©+π Ãã·<åºkèѨ «∞Å∞ HÀe<£ HͺOÑπɡÖò,

[#~°Öò Ǩº"£ÖÏH±, [#~°Öò F„\ÏOÅ∞ ÉèÏs Ãã·xHõ |ÅQÍÅ`À ÅHÀfl#∞ K«∞@∞ì=Ú\Ïì~°∞.

J «ºO « H©ÅHõ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ã≤‰õΩ¯Å∞, QÆ∂~åöÅ∞ POQÆ¡ |ÅQÍʼnõΩ JO_»QÍ xeKå~°∞.

ÅHÀfl „Ѩ[Å∞, ã¨fi «O„ « J= è£ Ãã·x‰õΩÅ∞ „áêÏʼnõΩ ≥yOz áÈ~å_ç<å HõOÃÑh Ãã·xHõ

|ÅQÍÅ#∞ [~ÚOK«@O J™ê 茺=∞~ÚºOk. z=~°‰õΩ ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å XuÎ_ç "Õ∞~°‰õΩ q∂~å˚

Yk~ü À ã¨Ç¨ ÉËQÆO ǨÏ[~° ü =∞ǨÏÖò <ÕáêÖò Ѩ~°fi`åÅÖ’H˜ x„+¨ q∞OKå~°∞.

<ÕáêÖò Ñ~°fi «™ê#∞=ÙÖ’¡ Z Œ∞Ô~·# „Ñu‰õÄÅ "å`å=~°O, J<å~ÀQƺO =¸ÅOQÍ

«# Ãã·<åºkèHÍ~°∞Å∞, Ãã·x‰õΩÅ ãOYº «fii «QÆu# «iyáÈQÍ 1874Ö’ ÇÏ[~° ü =∞ÇÏÖò

=∞~°OKå~°∞. Pi÷HõOQÍ Ju H¡+ì ã=∞Ü«∂xfl Z Œ∞~˘¯O@∞#fl ã=∞Ü«∞OÖ’ HõÅHõ åÎÖ’

„a\©+¨~°¡ x~°ƒùO èŒOÖ’ L#fl Yn~ü «O„_ç #"å|∞ "ål £ Jbëê Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

PÜ«∞# =∞~°O`À J= è£ "å~°ã¨∞_çQÍ ai˚ãπ Yn~ü ~°∂ѨOÖ’ q∞ye# UÔH·Hõ J_»∞¤#∞

`˘ÅyOK«∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ POˆQ¡Ü«ÚÅ∞ ‰õΩ\˜Å Ü«∞`åflÅ#∞ „áê~°OaèOKå~°∞. ai˚ãπ‰õΩ Pâ◊

K«∂Ñ≤Oz ÖÁOQÆnã∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ qѶńÑÜ«∞`åflÅ∞ KÕã∂Î, «=∞ J#∞Ü«∂Ü«Ú_≥·# <ÕáêÖò

~åA [OQ∑ |Ç¨ï Œ∂~ü ^•fi~å ai˚ãπ Yn~ü q∂ Œ XuÎ_ç ÃÑOKå~°∞.

z=~°‰õΩ QÆ «ºO «~°O ÖËHõ ai˚ãπ Yn~ü J*Ï˝ «O #∞O_ç |Ü«∞@‰õΩ =KåÛ~°∞. ~å[

‰õΩ@∞O|O Z Œ∞~˘¯O@∞#fl ã=∞ãºÅ Ñiëê¯~°O HÀãO HõÅHõ åÎ ~å"åeûOkQÍ HõOÃÑh

JkèHÍ~°∞Å∞ PÜ«∞#‰õΩ PǨfi#O ѨOáê~°∞. ‰õΩ@∞O| ã¨"Õ∞ «OQÍ PÜ«∞##∞ JO «O

KÕÜ«∂Å#fl Œ∞~°∞ Õúâ◊ºO`À ‰õÄ_ç# POˆQ¡Ü«ÚÅ ‰õΩ„@#∞ „QÆÇ≤ÏOK«ÖËHõáÈ~Ú# ai˚ãπ

ѨÓiΠѨi"å~°O`À HõÅHõ åÎ =KåÛ~°∞. 1893 PQÆã¨∞ì 13# ‰õΩ=∂~°∞_»∞ Y∞s¬ £ Yn~ü,

‰õΩ=∂Ô~Î [=∂Öò P~å ÉËQÆO`ÀãÇ POQÆ¡ JkèHÍ~°∞ezÛ# qO Œ∞Ö’ PÜ«∞# áêÖÁæ<åfl~°∞.

P qO Œ∞Ö’ qëêǨ~åxfl P~°yOK«@O`À ai˚ãπ Yn~ü «# W~°∞=Ù~°∞ a_»¤Å`À ã¨Ç¨

„áêÏÅ∞ q_çKå~°∞. ÉèÏ~°º "≥ÚǨÏ| ü P~å ÉËQÆO, z#fl‰õΩ=∂Ô~ΠǨï™êfl J^• ÉËQÆO P

qO Œ∞‰õΩ ~åHõáÈ=@O`À P „áêÏO «Hõ ‰õΩ„@ #∞O_ç |uH˜ |Ü«∞Ѩ_®¤~°∞. D q èŒOQÍ

z=i =~°‰õΩ ã¨fi «O„ « J= è£ HÀã¨O «Ñ≤Oz, XO@i áÈ~å@O ™êyOz# q∂~å˚

ai˚ãπ Yn~ü 1893 PQÆã¨∞ì 13# POˆQ¡Ü«ÚÅ ÉèíÜ«∂#Hõ ‰õΩ„@‰õΩ |ÅÜ«∂º~°∞.

73 74

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

1885Ö’ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ „Ѩ„Ѩ äŒ=∞ ã¨=∂"ÕâßxH˜ "≥Ú «ÎO 72 =∞Ok

„Ѩ=ÚY∞Å∞ ǨÏ[~°∞ HÍQÍ, JO Œ∞Ö’ W~°∞=Ù~°∞ =Úã≤¡OÅ∞<åfl~°∞. P W ŒÌiÖ’ XHõ~°∞

~°Ç≤Ï=∞ «∞ÖÏ¡ =ÚǨÏ=∞‡ £ ã¨Ü«∂h HÍQÍ =∞~ÀHõ~°∞ J|∞ÌÖÏ¡ èŒ~å‡ã≤.

ÉÁOÉÏ~ÚÖ’x XHõ J «ºO « ã¨OѨ#fl "åºáê~° ‰õΩ@∞O|OÖ’ 1847 U„Ñ≤Öò 5#

[x‡Oz# ~°Ç≤Ï=∞ «∞ÖÏ¡ «O„_ç ¿Ñ~°∞ =ÚǨÏ=∞‡ £ ã¨Ü«∂h. POQÆ¡ ÉèÏ+¨ Ѩ@¡ =Úã≤¡O

ã¨=∂[OÖ’ =ºuˆ~Hõ « =ºHõÎ=∞=Ù «∞#fl ~ÀAÖ’¡ 1868Ö’ áÈã¨∞ì „QÍ_»∞ºÜÕ∞+¨<£ _ç„wx

™êkèOz# `˘e=Úã≤¡OQÍ MϺuQÍOz# ã¨Ü«∂x 1870Ö’ <åºÜ«∞âß„ãÎO ѨÓiÎ KÕã≤

ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ ã¨=∞~°∞ú_≥·# <åºÜ«∞"åkQÍ ¿Ñ~°∞ „ѨMϺ «∞Å∞ QÆ_çOKå~°∞.

<åºÜ«∞"åkQÍ ~å˜ã¨∂Î ã¨OѶ∞¿ã"å HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ K«∞~°∞QÍæ áêÖÁæO@∂ „Ѩ[Å

=∞#fl# á⁄Ok# PÜ«∞# 1876Ö’ ÉÁOÉÏ~Ú =ÚxûÑÖò HÍ~ÀÊ~+<£‰õΩ „Ñ*Ï„ÑuxkèQÍ

ZxflÜ«∂º~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ JOK≥ÅOK≥Å∞QÍ Z Œ∞QÆ∞ «∂ 1888Ö’ ÉÁOÉÏ~Ú HÍ~ÀÊ~+<£

"Õ∞Ü«∞~ü Ѩ^Œq KÕѨ\Ïì~°∞. P `«~°∞"å`« „áêOfÜ«∞ ~å[H©Ü«∂Å #∞O_ç *ÏfÜ«∞

~å[H©Ü«∂Å q∂ Œ Œ$+≤ì xeÊ# ãÜ«∂h 1885Ö’ HõÅHõ åÎÖ’ [iy# ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞

HÍO„ÔQãπ „áê~°OÉè’ «û= ã¨=∂"ÕâßxH˜ Ǩ[~°Ü«∂º~°∞.

29. ~°Ç≤Ï=∞ «∞ÖÏ¡ Ü«∞O. ã¨Ü«∂h(1847–1902)

P<å_»∞ ã¨~ü ã¨Ü«∞º £ JǨÏ=∞‡ £ ™êyOz# HÍO„ÔQãπ =ºuˆ~Hõ « „ѨKå~° Ǩϟ~°∞#∞

«@∞ì‰õΩO@∂, ã¨Ü«∞º £ ã¨OkèOz# „Ѩâ◊flʼnõΩ nè@∞QÍ ã¨=∂ è•<åeã¨∂Î, =Úã≤¡OÅ∞

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπÖ’ «Ñ¨ÊHõ KÕ~åÅx, L=∞‡_ç áÈ~å\ÏÅÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO L#flѨC_Õ

L=∞‡_ç ã¨OѨ Œ #∞O_ç "å\Ï á⁄O Œ_®xH˜ =Úã≤¡OʼnõΩ J~°› «, ǨωõΩ¯ Åaèã¨∞ÎO Œx

"åkOKå~°∞. ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ÑH∆Í# xÅz# P<å\ „Ñ=ÚY∞ÅÖ’ ~°Ç≤Ï=∞ «∞ÖÏ¡

Ü«∞O. ã¨Ü«∂h J„QÆQÆ∞ºÅ∞QÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ x~å‡ÏxH˜ QÆ\ì ѨÙ<å Œ∞Å∞ "Õâß~°∞.

1888Ö’ ÉÁOÉÏ~Ú Öl¿ã¡\"£ H“xûÖò ãÉèí∞ºxQÍ ZOÑ≤ÔH·# ~°Ç≤Ï=∞ «∞ÖÏ¡ 1896

=~°‰õΩ P Ñ ŒqÖ’ H˘#™êQÍ~°∞. P «~°∞"å « 1896Ö’ WOÑ‘iÜ«∞Öò Öl¿ã¡\"£ H“xûÖò‰õΩ

ZOÑ≤HõÜ«∂º~°∞. PÜ«∞# U Ñ ŒqÖ’ L<åfl „Ñ[Å ÑHõ∆O =∂„ «"Õ∞ =Ç≤ÏOKå~°∞. „Ñ[ʼnõΩ

ã¨O|OkèOz# ã¨=∞㨺Šq∂ Œ „a\©+π „ѨÉèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ |ÅOQÍ Q˘O «∞

qxÊOK«_®xH U=∂„ «O "≥#∞HÍ_»x PÜ«∞# „Ñ*Ï ã=∞ãºÅ#∞ ™êkèHÍiHõOQÍ qâı¡+≤ã∂Î

Ѩiëê¯~åÅ#∞ ‰õÄ_® ã¨∂zã¨∂Î „Ѩ[ÅKÕ «–JkèHÍ~°∞ÅKÕ « Éèím JxÊOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

1893Ö’ ÉÁOÉÏ~Ú „áêOfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"ÕâßʼnõΩ, 1896 _çÃãO|~°∞Ö’

HõÅHõ åÎÖ’ [iy# *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ 12= ã¨=∂"ÕâßxH˜ J 茺Hõ∆ « =Ç≤ÏOz# PÜ«∞#

Õâ◊OÖ’x Jxfl ™êOѶ≤∞Hõ [#ã¨=Ú^•Ü«∂Å =∞ 茺 SHõº « HÀã¨O, =∞ « ™ê=∞~°ã¨ºO –

âßOu HÀ~°∞ «∂ PK«~°Ï «‡HõOQÍ qâı+¨ Hõ$+≤ ã¨ÖÏÊ~°∞.

ÉèÏ~° « Õâ◊ ãOÑ Œ «~°eOÑÙ‰õΩ QÆ∞~°=Ù «∞#fl q+Ü«∞O, « •fi~å [~°∞QÆ∞ «∞#fl #ëêìxfl

qâı¡+¨Ï «‡HõOQÍ q=iOKå~°∞. „Ѩu ã¨O= «û~°O ÉèÏ~° « Õâ◊O #∞O_ç «~°eáÈ «∞#fl

ãOÑ Œ‰õΩ ã=∂#OQÍ "å[º „ÑÜ≥∂[#O ÉèÏ~°fÜ«ÚʼnõΩ ŒHõ _»O ÖË Œx QÆÏOHÍÅ`À

„ѨHõ\˜OKå~°∞. Ѩ#∞flÅ qkèOѨ٠q+¨Ü«∞OÖ’ „a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ q∂ Œ

"≥∂Ѩ٠«∞#fl ÉèÏ~åxfl, K«∂Ѩ٠«∞#fl q=Hõ∆#∞ ™êkèHÍiHõOQÍ xÅnâß~°∞. ã≤qÖò, q∞Å@s

=º=ã÷ÅÖ’ J#∞`åÊ ŒHõ =ºÜ«∞O QÆhÜ«∞OQÍ «QÍæeû# J=ã¨~åxfl „ѨHõ\˜OKå~°∞.

=º=™êÜ«∞O, Hõ~°∞=Ù «k «~° ã¨=∞㨺Å#∞ ÉÏQÍ J 茺ܫ∞#O KÕã≤ PHõex q∞Oz#

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ LO_» Œx Ãã· •úOuHõOQÍ q=iã∂Î ~°Ç≤Ï=∞ «∞ÖÏ¡ „ÑÉèí∞`åfixfl ÃÇÏK«ÛiOKå~°∞.

D q^èŒOQÍ ÉèÏ~°`«^Õâßxfl „a\ ©+¨~°¡ ÉÏxã¨`«fiO, ^ÀÑ≤_ç #∞O_ç q=ÚHõÎO

KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ, ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ ã≤÷uQÆ «∞ÅÖ’ =∂~°∞Ê HÀãO, ™ê=∞~°ãºO, âßOu– ™œÉèÏQͺÅ

HÀã¨O PǨÏiflâ◊Å∞ „â◊q∞Oz 'ÉèÏ~° « Õâ◊Ѩ٠x["≥∞ÿ# =Ú Œ∞Ìa_»¤_»∞— QÍ MϺuQÍOz#

~°Ç≤Ï=∞ «∞ÖÏ¡ =ÚǨÏ=∞‡ £ ã¨Ü«∂x 1902 E<£ 4# JOu=∞ âßfi㨠q_çKå~°∞.

75 76

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

30. [ã≤ìãπ |„ Œ∞nÌ<£ «Ü«∂ºc˚(1844–1906)

=∂`«$Éèí∂q∞x q^ÕjÜ«ÚÅ áêÅ##∞O_ç q=ÚHõÎO KÕÜ«∂Å#fl ã¨OHõÅÊO`À

=¸_»∞ «~åÅ =º‰õΩÎÅ∞ q=ÚHÎ áÈ~å@OÖ’ áêÖÁæ#fl qt+ì K«i„ « Hõey# «Ü«∂ºc˚

‰õΩ@∞O|Ö’x „Ѩ=ÚY∞Å∞ [ã≤ìãπ |„ Œ∞nÌãπ «Ü«∂ºc˚.

=∞Ǩ~å„+ìÖ’x HÍOÉËÖ’1844 JHÀì|~ü 8# |„ Œ∞nÌ<£ «Ü«∂ºc˚ [x‡OKå~°∞.

«O„_ç «Ü«∂ºÉò Pb, «e¡ Jq∂<å «Ü«∂ºc˚. ã¨fi Õj q Õj "åºáê~åÅÖ’ «# ≥·#

™ê„=∂*Ϻxfl ã¨$+≤ìOK«∞‰õΩ#fl «Ü«∂ºÉò Pb a_»¤Å‰õΩ P èŒ∞xHõ, POQÆ¡ ÉèÏ+¨Ö’¡ K« Œ∞=ÙÅ∞

K≥Ñ≤ÊOKå~°∞. z#fl =Ü«∞ã∞ûÖ’ L~°∂Ì, Ñi¬Ü«∞<£, J~°cƒ, QÆ∞[~åu, =∞~åiî ÉèÏ+Å#∞,

H˘kÌQÍ POQÆ¡ ÉèÏ+#∞ <Õ~°∞Û‰õΩ#fl |„ Œ∞nÌ<£ 1860Ö’ ÅO_»<£ "≥o§ H˘O «HÍÅO «~°∞"å «

WO_çÜ«∂ =zÛ 1865Ö’ "≥∂u ÉËQÆO#∞ q"åǨÏ=∂_®~°∞. 1867Ö’ =∞m§ ÅO_»<£

"≥o§ <åºÜ«∞âß„ãÎOÖ’ Ѩ\Ïì ѨÙK«∞Û‰õΩx ÉÁOÉÏ~Ú =zÛ „áêHìãπ J~°OaèOKå~°∞. Ju

H˘kÌ HÍÅOÖ’<Õ J «ºkèHõ ã¨Oáê Œ# QÆÅ ÉÏiãì~üQÍ ¿Ñ~°∞QÍOKå~°∞.

ÉÁOÉÏ~Ú HÍ~˘Êˆ~+¨<£Ö’ ™êQÆ∞ «∞#fl JqhuH˜, Ç¨Ï Œ∞ÌÅ∞ q∂i# POˆQ¡Ü«∞

JkèHÍ~°∞Å ÃÑ`«Î<åxH˜, ¿Ñ^ŒÅ x"å㨠„áêO`åÅÖ’ Hõh㨠™œHõ~åºÅ HõÅÊ#Ö’

JkèHÍ~°QÆO K«∂ÑÙ «∞#fl JÅã`åfixH =ºu~HõOQÍ „f™êì~üû QÍ MϺuQÍOz# q∞„ «∞Å∞

Ѷ≤~À*òëê "≥∞ǨÏ`å, HÍj<å è£ ≥ÅOQ∑Å`À HõÅã≤ 1871Ö’ „áê~°OaèOz# PO^Àà◊#

^•fi~å PÜ«∞# „Ѩ*Ï¿ã"å~°OQÆOÖ’ J_»∞QÆ∞ÃÑ\Ïì~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ 1873Ö’ |„ Œ∞nÌ<£

«Ü«∂ºc ÉÁOÉÏ~Ú HÍ~ÀÊ~@~üQÍ, 1882Ö’ ÉÁOÉÏ~Ú Öl¿ã¡\"£ H“xûÖò ãÉèí∞ºxQÍ

ZOÑ≤HõÜ«∂º~°∞. „Ѩ*Ï „ѨuxkèQÍ ÉèÏ èŒº «Å#∞ x~°ºÇ≤Ïã¨∂Î<Õ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ Éèíq+¨º «∞ΉõΩ

qѶ∂ «O HõeæOK«QÆÅ „a\©+π „ѨÉèí∞ «fi K«~°ºÅ#∞, K«\ÏìÅ#∞ „ѨuѶ∞\˜ã¨∂Î „f™êì~üû`À

HõÅã≤ q[Ü«∞=O «OQÍ Ñ¨Å∞ áÈ~å\ÏÅ∞ KÕã¨∂Î „Ѩ*Ïaè=∂#O =¸@QÆ@∞ì‰õΩ<åfl~°∞.

1885 _çÃãO|~üÖ’ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ U~°Ê_ç# «~°∞"å « |„ Œ∞nÌ<£ «Ü«∂ºc

P ãOã÷ À ÑÓiÎQÍ =∞"Õ∞Hõ=∞Ü«∂º~°∞. ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ qkèq è•# x~°‚Ü«∂ÅÖ’,

x~å‡O ~°∂ѨHõÅÊ#Ö’ |„ Œ∞nÌ<£ „Ѩ è•# áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. 1887Ö’ =∞„^•ã¨∞Ö’

[iy# HÍO„ÔQãπ *ÏfÜ«∞ ã¨=∂"ÕâßʼnõΩ |„ Œ∞nÌ<£ J 茺Hõ∆ « =Ç≤ÏOKå~°∞. =Úã≤¡OÅ#∞

HÍO„ÔQãπ‰õΩ Œ∂~°OQÍ LOKåÅx „Ѩܫ∞uflOz# ã¨~ü ã¨Ü«∞º £ JǨÏ=∞‡ £, ã¨Ü«∞º £

Jq∂~ü Pb, #"å|∞ J|∞ÌÖò ÅfѶπÅ "å Œ#Å#∞ PÜ«∞# ã=∞~°÷=O «OQÍ uÑ≤Ê H˘\Ïì~°∞.

1895Ö’ L#fl « <åºÜ«∞™ê÷#O <åºÜ«∞=¸iÎQÍ ÉÏ èŒº «Å∞ ã‘fiHõiOKÕ =~°‰õΩ ÉèÏ~° «

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ÃÑ~°∞QÆ∞ ŒÅ, Ѩ\˜+ì «‰õΩ «Ü«∂ºc˚ ZO «QÍ<À „â◊q∞OKå~°∞.

„Ѩ*Ï r=#~°OQÍÅxfl\ ˜x ~å[H©Ü«∂Å∞ =∂„`«"Õ∞ „ѨÉèÏq`«O KÕÜ«∞ÖË=x

ÉèÏqOz# «Ü«∂ºc˚ ™êOѶ≤∞Hõ, q^•º, Pi÷Hõ ~°OQÍÅÖ’ ѨÙ~Àaèè=$kÌx HÀ~°∞‰õΩ<åfl~°∞.

P kâ◊QÍ Hõ$+≤™êyã¨∂Î =Úã≤¡O ã¨=∂[OÖ’ ã¨O㨠~°Å#∞ PtOKå~°∞. P_»Ñ≤šʼnõΩ

P èŒ∞xHõ q Œº J=ã¨~°=∞<åfl~°∞. PÜ«∞# PtOz# ã¨O㨠~°Åxfl\˜h «# ‰õΩ@∞O|O

^•fi~å PK«iOz K«∂áê~°∞. =Úã≤¡O ã=∂*Ïxfl Jxfl ~°OQÍÅÖ’ „ÑQÆuÑ äŒOÖ’ K«∂_®Å#fl

PHÍOHõ∆ À ¿ã"å–q^•º–Pi÷Hõ ã¨Oã÷Å#∞ ™ê÷Ñ≤Oz ѨÅ∞ ¿ã=ÅOkOKå~°∞.

<åºÜ«∞âß„ãÎ „Ѩg∞_»∞QÍ MϺuQÆ_çOz# «Ü«∂ºc˚ 1902Ö’ ÉÁOÉÏ~Ú ÃÇ·ÏHÀ~°∞ì

Ü«∂HìOQ∑ „Ѩ è•# <åºÜ«∞=¸iÎQÍ xÜ«∞q∞ «∞ÅÜ«∂º~°∞. 1906Ö’ J<å~ÀQƺO =Å#

WOQÍ¡_£ "≥àϧ~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ „Ѩ è•# <åºÜ«∞=¸iÎQÍ PÜ«∞# xÜ«∂=∞HÍxfl

„Hõ=∞| ŒÌO KÕã¨∂Î „ѨÉèí∞ «fiO L «Î~°∞fiÅ∞ *Ïs KÕã≤Ok.

D q èŒOQÍ J@∞ *ÏfÜ«∞"åkQÍ, W@∞ „Ѩ è•# <åºÜ«∞=¸iÎQÍ, =∞~À"≥·Ñ¨Ù

„Ѩ*Ï ¿ã=‰õΩ_çQÍ JѨÓ~°fi ¿ã=ÅOkOz 'PÜ«∞# "≥Ú Œ@ ÉèÏ~°fÜ«Ú_»∞, P «~°∞"å «

=Úã≤¡O, «∞ Œ‰õΩ qâ◊fi=∂#=Ù_»∞— Jx K«i„ «KÕ Ñ¶∞#OQÍ H©iÎOK«|_ç# [ã≤ìãπ |„ Œ∞nÌ<£

«Ü«∂ºc˚ 1906 PQÆã¨∞ì 19# WOQÍ¡O_»∞Ö’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

77 78

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

31. =ÚÖÏ¡ J|∞ÌÖò YÜ« ºO MÏ<£(1853–1906)

„ѨÉèí∞=Ù P„QÆǨxH˜ QÆ∞iHÍHõ `«Ñ¨Ê^Œx `≥eã≤<å „Ñ¨[ÅѨHõ∆O =Ç≤ÏOz,

*ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ „a\©+¨µ–x*ÏO =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏÅ kâ◊QÍ „Ѩ[efl

"Õ∞ÖÁ¯eÊ# ˘e «~°O "≥· åo‰õΩÅÖ’ =ÚÖÏ¡ J|∞ÌÖò YÜ« ºO „Ѩ=ÚY∞Å∞.

=ÚÖÏ¡ J|∞ÌÖò YÜ« ºO 1853Ö’ =∞„^•ã¨∞Ö’ [x‡OKå~°∞. PÜ«∞# Zxq∞k

ãO= «û~åÅ =Ü«∞ã∞ûÖ’ PÜ«∞# «e¡ «O„_»∞Å∞ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞‰õΩ =zÛ <≥·*ÏO ãO™ê÷#OÖ’

ã≤÷~°Ñ¨_®¤~°∞. J|∞ÌÖò YÜ«¸ºO ^•~°∞Öò LÅ∂OÖ’ Ѩi¬Ü«∞<£, J~°cƒ ÉèÏ+¨Å#∞

<Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. P «~°∞"å « L «Î~°„Ѩ ÕâòÖ’x q∂~å˚ѨÓ~°∞ "≥o§ L#fl « q Œº ѨÓiÎ KÕã≤

=zÛ# PÜ«∞# 1875Ö’ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ ã¨O™ê÷#OÖ’ L^ÀºyQÍ „Ѩ"ÕtOKå~°∞. „ѨuÉèÏ

ã¨OѨ#∞fl_≥·# =ÚÖÏ¡ J|∞ÌÖò YÜ« ºO Jz~°HÍÅOÖ’ L<åfl`åkèHÍiQÍ ZkQÍ~°∞.

1880Ö’ ã¨~À[h <åÜ«Ú_»∞ `«O„_ç _®Hõì~ü JѶ¨∞’~°<å^è£ K«\’áê^蕺ܫ∞`À

PÜ«∞#‰õΩ Hõey# ѨiK«Ü«∞O Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ =∞ 茺 SHõº «‰õΩ „ѨfHõQÍ xÅz,

ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞ ã¨O™ê÷#OÖ’ „Ѩ=ÚY Kåi„ «Hõ ã¨OѶ∞@#ʼnõΩ, ѨiÏ=∂ʼnõΩ HÍ~°O

J~ÚºOk. „Ѩ*’ѨHõ~° HÍ~°º„Hõ=∂ŠѨ@¡ z#fl «#O #∞O_ç „â◊ Œú K«∂Ѩ٠«∂ =zÛ#

PÜ«∞# „ÑÉèí∞`åfikèHÍiQÍ ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤Ïã∂Î „Ñ[ÅÖ’ q^•º"åÑ≤ÎH, #=º K≥· «<åºxH

„áê è•#º «xzÛ Hõ$+≤ KÕâß~°∞. P kâ◊QÍ Hõ$+≤ ™êyOKÕO Œ∞‰õΩ ÑÅ∞ ãOã÷Å#∞, ãOѶ∂Å#∞

™ê÷Ñ≤OKå~°∞. P ã¨Oã÷Å#∞ Pi÷HõOQÍ P Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. _®Hõì~ü JѶ∞’~°<å è£ À HõÅã≤,

1883 <å\˜ K«O^• Ô~·ÖËfi Ñ äŒHõO =ºu~Hõ áÈ~å@OÖ’ áêÖÁæx <≥·*ÏO #"å|∞ P[Å#∞

™ê=∂#º„Ѩ[Å∞ ‰õÄ_® =ºuˆ~H˜OK« =K«Û#fl K≥·`«<åºxfl HõeæOKå~°∞. D q^èŒOQÍ

ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ ãO™ê÷#OÖ’ ÑÙ#ifiHÍã L Œº=∂xH Ñ äŒx~úâ◊‰õΩÅ∞QÍ ã∞„Ñã≤ Œ∞úÅÜ«∂º~°∞.

P HÍ~°OQÍ x*ÏO P„QÆǨxH˜ QÆ∞Ô~·# J|∞ÌÖò YÜ« ºO ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞ #QÆ~°O = Œe

H˘O « HÍÅO =∞„^•ã¨∞Ö’ «Å^•K«∞HÀ"åeû =zÛOk.

1885Ö’ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ™ê÷Ñ# [~°QÍæ<Õ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ ãO™ê÷#O #∞O_ç

ã¨Éèíº «fiO ã‘fiHõiOz# "≥Ú@ì"≥Ú Œ\˜ =Úã≤¡O <Õ «QÍ PÜ«∞# K«i„ « ã¨$+≤ìOKå~°∞. ã¨~ü

ã¨Ü«∞º £ JǨÏ=∞‡ £ MÏ<£ ™êyã¨∞Î#fl HÍO„ÔQãπ =ºuˆ~Hõ „ѨKå~åxfl Z Œ∞~˘¯O@∂ Safir-

e-Deccan J#∞ Ѩ„uHõÖ’ "庙êÅ∞ ~åâß~°∞. 1905Ö’ F Hõ~°Ñ¨„ «O „ѨK«∞iOz «#

q=∞~°≈‰õΩÅ <Àà◊√§ =¸~ÚOKå~°∞. <≥·*ÏO #"å|∞ `åv Œ∞Å#∞ MÏ «~°∞ KÕÜ«∞‰õΩO_®

=Úã≤¡OÅ#∞ =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® ã~°fi[#∞Å#∞ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπÖ’ KÕ~°=∞<åfl~°∞.

1905Ö’ ɡOQÍÅ∞ qÉèí[# =ºuˆ~HÀ Œº=∞OÖ’ „Ѩ=ÚYáê„ « =Ç≤ÏOz# PÜ«∞#

ãfi Õj L Œº=∂xH [=ã`åfiÅ∞ JOkOK«@OÖ’ À_»Ê_®¤~°∞. „Ñ*Ï L Œº=∂Å q[Ü«∞O

HÀã¨O Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº`å=ã¨~åxfl QÆ∞iÎOz# PÜ«∞# P kâ◊QÍ =Ú=∞‡~°OQÍ

Hõ$+≤ ™êyOz, 'PÜ«∞# Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº`å „Ñ¨=HõÎ =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® SHõº «‰õΩ

ã¨r=~°∂ѨO— Jx „Ѩ[Å∞, „Ѩ=ÚY∞Å #∞O_ç „Ñ¨â◊Oã¨Å∞ á⁄O^•~°∞.

J|∞ÌÖò YÜ« ºO è•i‡HõOQÍ W™ê¡O J#∞~°‰õΩÎ_≥·# =Úã≤¡O J~Ú#ÑÊ\H PÜ«∞#Ö’

Ѩi_è»qe¡# Ѩ~ÀѨHÍ~° ÉèÏ=#Å∞, ^Õâ◊ÉèíH˜Î ã¨∞QÆO^è•Å∞, qâ◊fi=∂#= ™œ„ÉèÏ`«$`«fi

QÆ∞ÉèÏoOѨÙÅ∞, PÜ«∞##∞ 'Q˘Ñ¨Ê =Úã≤¡O, Q˘Ñ¨Ê ÉèÏ~°fÜ«Ú_»∞, =∞iÜ«Ú Q˘Ñ¨Ê =∞h+≤—

QÍ ã¨~Àlh <åÜ«Ú_»∞KÕ Jaè=i‚OѨ KÕâß~Ú. „Ѩ[Å ã¨OˆH∆=∂xfl, „Ѩ*Ï K≥· «<åºxfl

Ptã∂Î, ÑÙ#ifiHÍãO HÀãO J|∞ÌÖò YÜ«∂ºO =ºH©ÎHõiOz# áÈ~å@ ~°∂áêÅ∞ PÜ«∞#‰õΩ

„a\©+π–x*ÏO =ºuˆ~Hõ áÈ~å@ Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ „Ѩ=ÚY ™ê÷<åxfl ã¨O «iOѨ*Ëâß~Ú.

D q èŒOQÍ JkèHÍiQÍ L^ÀºQÆ ÉÏ èŒº «Å∞ ã¨=∞~°÷=O «OQÍ x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î, rq «

Ѩ~°ºO «O J@∞ „Ѩ[ÅÖ’ q^•º"åºÑ≤ÎH˜, #= K≥· «<åºxH˜, W@∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH˜

«##∞ `å#∞ ѨÓiÎQÍ JOH˜ «O KÕã¨∞‰õΩ#fl =ÚÖÏ¡ J|∞ÌÖò YÜ« ºO MÏ<£ z=i=~°‰õΩ

P =∂~åæ# „Ѩܫ∂O KÕã¨∂Î 1906 JHÀì|~°∞ 27# z=iâßfi㨠q_çKå~°∞.

79 80

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

„a\©+π =Åã¨áêʼnõΩÅ ÉÏx㨠«fiO #∞O_ç ã¨fi Õâßxfl q=ÚHõÎO KÕã≤, ã¨fi~å*Ϻxfl

™ê÷Ñ≤OKåÅ<Õ L`åûÇÏO`À Ü«Ú= «~°O PÜ«Ú è•Å∞ KÕÑ\˜ì qã∞ÊùeOQÍÖ· „a\©+π „ÑÉèí∞ «fiO,

POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å q∂ Œ q~°∞K«∞‰õΩѨ_»∞ «∞#fl JyflÜ«ÚQÆO ~ÀAÅq.

qѨ¡=HÍ~°∞Å J˜z"Õ`«‰õΩ Ñ¨Å∞ K«\ÏìÅ#∞ ~°∂á⁄OkOz qѨ¡"À^Œº=∂xfl

Œ∞OÑ<åâ◊#O KÕÜ«∞_®xH Jxfl ~°HÍÅ JkèHÍ~åÅ#∞ „Ñ™êkOz áÈbã∞ JkèHÍ~°∞Å#∞

POQ¡Ü«∞ „ÑÉèí∞ «fiO „Ñ[Å q∂ Œ‰õΩ Lã≤H˘eÊOk. qÑ¡=HÍ~°∞ʼnõΩ ãÇÜ«∞Ñ_»∞ «∞<åfl~°x

U =∂„ «O J#∞=∂#O =zÛ<å J@∞=O\˜ "åix J„Hõ=∞OQÍ x~°ƒOkèOz, f„=OQÍ

Ç≤ÏOã≤Oz JO «O KÕã¨∞Î#fl ÉèíÜ«∂#Hõ "å`å=~°=∞k.

„a\©+π áÈbã¨∞Å ^•+‘ìHÍÅ#∞ ÉèíiOK«ÖËHõ ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÖË qÑ¡=HÍ~°∞Ö·# «=∞

a_»¤Å`À ãO|O è•Å∞ = Œ∞Å∞‰õΩO@∞#fl Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ áÈbã∞ K«~°ºÅ‰õΩ ÉèíÜ«∞Ñ_»‰õΩO_®

qÑ¡¡=Ü≥∂ èŒ∞_»∞ Y∞n~åO É’ã¨∞‰õΩ JO_»QÍ xÅ=_»"Õ∞ H͉õΩO_® PÜ«∞#‰õΩ P„â◊Ü«∞O

HõeÊOz P"≥∞ P Œ∞‰õΩ#fl Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞ Y∞n~åO H nk. P L Œº=∞HÍ~°∞x Ñ@¡ JO «\˜

™êÇÏ™È¿Ñ « P Œ~° K«∂Ñ≤#O Œ∞# P"≥∞#∞ PÜ«∞# nk (JHõ Ü«∞º) Jx ãOÉè’kOKå~°∞.

PÜ«∞# ã¨OÉ’ èŒ# HÍ~°OQÍ P"≥∞ Y∞n~åO‰õΩ =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® JO ŒiH© Y∞n~åO

32. Y∞n~åO H˜ nk(–)

H˜ nk PÜ«∂º~°∞. P"≥∞ Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞ ≥eÜ«∞ Œ∞. K«i„ « P"≥∞#∞ Y∞n~åOH˜ nk

(Y∞n~åO JHõ Ü«∞º) QÍ =∂„ «"Õ∞ QÆ∞iÎOzOk. P ¿Ñ~°∞`À<Õ P"≥∞ ™êfi «O„`Àº Œº=∞

K«i„ «Ö’ QÆ∞uÔHHͯ~°∞. P"≥∞ „Ѩ=ÚY qÑ¡=HÍ~°∞Å∞ =∞øbfi J|∞ÌÖò =Ç‘Ï £ K≥Ö¡Å∞.

J#fl‰õΩ «QÆæ K≥Ö¡Å∞QÍ P"≥∞ ‰õÄ_® „a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏÅÖ’ áêÖÁæx

P<å\˜ áÈ~å@ Ü≥∂ èŒ∞ʼnõΩ JO_» ŒO_»ÅOkOKå~°∞. (Freedom Movement and In-

dian Muslims, Santimoy Ray, PPH, New Delhi,1993, Page. 34)

qÑ¡= Ü≥∂ èŒ∞Å#∞ á⁄@ì#ÃÑ@∞ì‰õΩO@∞#fl POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å#∞ =∞@∞ìɡ\ÏìÅx

„ÑÜ«∞uflã∞Î#fl ÉèíÜ«∞"≥∞~°∞QÆx qÑ¡=Ü≥∂ èŒ∞_»∞ Y∞n~åO#∞ q∂ Œ POQ¡Ü«∂kèHÍi ÔH#fl_ô

(Kennedy) ÉèÏ~°º#∞ Ç¨Ï «º KÕ™ê~°#flk P~ÀѨ. „a\©+π =∞Ç≤Ïà◊#∞ Ç¨Ï «ºQÍqOKå_»x

P„QÆǨÏO`À ~°yeáÈ «∞#fl JkèHÍ~°∞Å∞ Y∞n~åO É’ã¨∞ ã¨=∂Kå~°O HÀã¨O, „Ѩ[ÅÃÑ·,

qÑ¡"À Œº=∞ ™ê#∞Éèí∂uѨ~°∞ÅÃÑ· q~°∞K«∞‰õΩѨ_ç, q èŒfiOã¨O ã¨$+≤ìã¨∞Î<åfl~°∞, z„ «Ç≤ÏOã¨Å

áêÖËã¨∞Î<åfl~°∞. P Ѩiã≤÷ «∞ÅÖ’ P"≥∞ Y∞n~åO#∞ ~°H∆OK«Ñ¨Ó#∞HÀ=@O ™êǨÏã¨O.

P q+¨Ü«∂xfl áÈbã¨∞Å∞ U=∂„ «O Ѩã≤QÆ\ ì<å, Y∞n~åO`Àáê@∞QÍ P"≥∞ ‰õÄ_®

^•~°∞ z„ «Ç≤ÏOã¨Å‰õΩ QÆ∞iHÍ=@"Õ∞HÍHõ „áêÏÅ#∞ ‰õÄ_® JiÊOKåeû =KÕÛk. P

ÉèíÜ«∂#Hõ "å`å=~°OÖ’ ‰õÄ_® P"≥∞ ÉèíÜ«∞Ѩ_»ÖË Œ∞. JHõ Ü«∞º‰õΩ U=∂„ «O Hõ+ìO–

#+ìO HõeyOK«@O W+ìOÖËHõ H˘O «HÍÅO «~°∞"å « Y∞n~åO P"≥∞ = ŒÌ #∞O_ç "≥o§

áÈÜ«∂~°∞. P «~°∞"å « JÔ~ãìÜ«∂º~°∞. „ѨÉèí∞ «fiO PÜ«∞##∞ KåÖÏ HÍÅO x~°ƒO èŒOÖ’

LOzOk. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_® *ˇ·Å∞Ö’ #∞#fl Y∞n~åO ˆH∆=∞ã¨=∂Kå~åÅ#∞

≥Å∞ã¨∞HÀ_®xH˜ P"≥∞ ZO`À ≥yOѨÙ`À „Ѩܫ∞uflOKå~°x P Ü≥∂ èŒ∞~åe ™êǨϙêxfl

q=iã¨∂Î K«i„`«HÍ~°∞_»∞ Santimoy Ray, `«# Freedom Movement and Indian

Muslims (Page. 34) Ö’ |Ǩïq è•Å „Ѩâ◊Oã≤OKå~°∞.

z=~°‰õΩ qÑ¡= Ü≥∂ èŒ∞_»∞, Ñ≤#fl=Ü«∞ã¨∞¯_≥·# Y∞n~åO#∞ =Ú[Ѷ~üѨÓ~ü *·Å∞Ö’

1908 PQÆã¨∞ìÖ’ Lifâß~°∞. P Ü≥∂ èŒ∞_çH˜ LitHõ∆ qkèOz# q+¨Ü«∞O ≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl

P"≥∞ „a\©+π „ѨÉèí∞`«fiO #∞O_ç Z^Œ∞~°ÜÕ∞º f„= ѨiÏ=∂Å#∞ ‰õÄ_® U=∂„`«O

MÏ «~°∞ KÕÜ«∞‰õΩO_® „ѨÉèí∞`åfixfl, áÈbã¨∞ =~åæÅ#∞ f„=OQÍ q=∞i≈OKå~°∞.

D q èŒOQÍ J «ºO « Hõ+ìHÍÅOÖ’ qÑ¡=HÍ~°∞ʼnõΩ JO_»QÍ xÅz, HÀi ≥K«∞Û‰õΩ#fl

Hõ+ì#ëêìÅ#∞ z~°∞#=Ùfi`À ÉèíiOz# P Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞ ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «Ö’

Y∞n~åO H˜ nk QÍ z~°ã¨‡~°©Ü«∞"≥∞ÿ# MϺux ã≤÷~°Ñ¨~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞.

81 82

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

33. =∞øbfi J|∞ÌÖò ~°ã¨∂Öò(1872–1917)

*ÏfÜ≥∂^Œº=∂xH˜ |Å"≥∞ÿ# ѨÙ<åkQÍ =∂i# ɡOQÍÅ∞ qÉèí[# =ºuˆ~Hõõ

áÈ~å@OÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO =Ç≤ÏOz `«=∞ rq`åÅ#∞ z~°ã¨‡~°©Ü«∞O KÕã¨∞‰õΩ#fl

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞ÅÖ’ =∞øbfi J|∞ÌÖò ~°ã¨∂Öò J„QÆQÆ∞ºÅ∞.

1872Ö’ =∞øbfi ~°ã¨∂Öò ã¨OѨ#fl ‰õΩ@∞O|OÖ’ [x‡OKå~°∞. «O„_ç =∞øbfi

QÆ∞ÖÏO ÉOQÍÅ∞Ö’ [q∂O^•~°∞. 1889Ö’ WOQÍ¡O_£ "≥o§ 1898Ö’ <åºÜ«∞âß„ãÎOÖ’

BCL _ç„w ѨÙK«∞Û‰õΩx WO_çÜ«∂ =zÛ# ~°ã¨∂Öò P _ç„w fã¨∞‰õΩ#fl „Ѩ äŒ=∞ ɡOQÍbQÍ

K«i„ « ã¨$+≤ìOKå~°∞. <åºÜ«∞"å Œ =$uÎx KÕѨ\ì Ju H˘kÌHÍÅOÖ’ „ѨuÉèÏ=O «∞_≥·#

<åºÜ«∞"åkQÍ QÆ∞uÔHHͯ~°∞.

1905Ö’ ÖÏ~ü¤ Hõ~°<£ ɡOQÍÅ∞#∞ qÉèílOKå_»∞. P K«~°º#∞ =ºuˆ~H˜ã¨∂Î K«i„ «

„Ѩã≤kú K≥Ok# ɡOQÍÅ∞ qÉèí[# =ºuˆ~Hõ L^Œº=∞O LxH˜Ö’H˜ =zÛOk. „Ѩ[Å

P„QÆǨÏ*ÏfiÅÖ’¡ #∞O_ç =O Õ=∂ «~°O x<å ŒO L Œº=∞ ã¨∂ÊùiÎ J~ÚºOk. P L Œº=∞O

^•fi~å J|∞ÌÖò ~°ã¨∂ÖòÖ’x *ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ∞ ѨÙiqáêÊ~Ú. ɡOQÍÖò#∞ peÛ „Ѩ[Å

SHõº «‰õΩ QÆO_çH˘\ì, Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡Å =∞ 茺# zK«∞ÛÃÑ\ÏìÅ#fl POˆQ¡Ü«ÚÅ ‰õΩ„@‰õΩ

=ºu~HõOQÍ L Œºq∞Oz =∞øbfi ~°ã∂Öò ™êfi «O„ «º áÈ~å@ Ü≥∂ èŒ∞xQÍ #∂ «# rq «O

P~°OaèOKå~°∞. ɡOQÍÖò qÉèí[# ‰õΩ„@‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ 1905 PQÆã¨∞ì 7# HõÅHõ åÎ

\∫<£Ç¨Å∞Ö’ Jxfl ™êOѶ≤∞Hõ [#ã¨=Ú^•Ü«∂Å „Ѩ=ÚY∞Å ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ PÜ«∞#

„Ѩ=ÚY áê„ « =Ç≤ÏOK«@O =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® `˘e™êiQÍ QÆà◊O qáêÊ~°∞.

P «~°∞"å « J|∞ÌÖò ~°ã¨∂Öò <åºÜ«∞"å Œ =$uÎx «ºlOz, ɡOQÍÖò qÉèí[#

=ºuˆ~HÀ Œº=∂xH˜ ѨÓiÎQÍ JOH˜ «=∞Ü«∂º~°∞. ɡOQÍÖò JO «\Ï HõÅÜ«∞ u~°∞QÆ∞ «∂

ã¨ÉèíÅ∞ ã¨=∂"ÕâßÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. ɡOQÍÖò qÉèí[##∞ =ºuˆ~H˜OKåeû# J=ã¨~åxfl

q=iã¨∂Î, Ç≤ÏO^Œ∂–=Úã≤¡OÅ ¿ãflÇ¨Ï ã¨O|^è•Å P=â◊ºHõ`«#∞ L^Àƒkèã¨∂Î JÜ«∞#

™êyã¨∞Î#fl q„ã¨∞Î « „ѨKå~°O „ѨÉèí∞`åfixH˜ HõO@Hõ „áêÜ«∞"≥∞ÿOk. =∞øbfi ~°ã¨∂Öò#∞

x~ÀkèOKÕO Œ∞‰õΩ PÜ«∞##∞ =∂#ã≤HõOQÍ, Éè∫uHõOQÍ „a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO W|ƒO Œ∞Å∞

áêÖËã≤<å U=∂„ «O "≥#∞Hõ_»∞QÆ∞ "ÕÜ«∞‰õΩO_® PÜ«∞# =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞. PÜ«∞#‰õΩ#fl

„Ѩ ÕºHõ q Õj JÅ"å@¡<Õ H͉õΩO_®, q Õj =ã¨∞Î=ÙʼnõΩ ‰õÄ_® PÜ«∞# Œ∂~°=∞Ü«∂º~°∞.

ãfi Õj =ã∞Î=ÙÅ#∞ ã‘fiHõiOK«@"Õ∞ H͉õΩO_® P =ã∞Î=ÙÅ "å_»HÍxfl „áÈ`åûÇ≤ÏOK«_®xH

PK«~°Ï «‡Hõ =ÓºÇÏO ~°∂á⁄OkOz „Ñ[ÅÖ’ „ÑKå~°O QÍqOKå~°∞. ÉOQÍÖò#∞ peÛ#@∞ì

Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ#∞ ‰õÄ_® qÉèílOK«_®xH˜ =Å㨠„ѨÉèí∞ «fiO Ѩ#∞fl «∞#fl ‰õΩ„@Å#∞

«∂~åÊ~°|\Ïì~°∞. PÜ«∞# ã¨=∞~°jÅ „Ѩã¨OQÍʼnõΩ, „ѨKå~° HÍ~°º„Hõ=∂Å „ѨÉèÏ"åxfl

QÆ∞iÎOz# „ѨÉèí∞ «fiO P„QÆÇ≤ÏOz PÜ«∞# x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fl ѨÅ∞ Ѩ Œ=ÙÅ∞, L#fl`À^•ºQÍÅ

#∞O_ç «Ñ≤ÊOK«_»O =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® ѨÅ∞ tHõ∆ʼnõΩ ‰õÄ_® QÆ∞iKÕã≤Ok.

=∞øbfi ~°ã∂Öò *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ñ=ÚY áê„ «#∞ x~°fiÇ≤Ïã∂Î<Õ =Úã≤¡OÅ „ÑQÆux

HÍOH∆ã¨∂ΠɡOQÍÅ∞ =∞ǨÏ=∞‡ Œ<£ J™Èã≤ÜÕ∞+¨<£ ÖÏO\˜ ã¨OѶ∂Å#∞ ™ê÷Ñ≤Oz, "å\˜

^•fi~å *ÏfÜ«∞, Ãã‰õΩºÅ~ü ÉèÏ"åŠѨi"åºÑ≤ÎH˜ Jq„âßO «OQÍ Hõ$+≤ KÕâß~°∞. 1907

=∂iÛÖ’ ÉOQÍÅ∞Ö’ [iy# =∞ «HõÅÇÅ ãO Œ~°ƒùOQÍ HõÖ’¡Å „áêO`åʼnõΩ ãfiÜ«∞OQÍ

"≥o§ Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ∞ Ѩ~°ã¨Ê~°O ™È Œ~°∞Å∞QÍ ÉèÏqOz ~åvÅ∞ Hõ@∞ìHÀ"åÅx

HÀ~°∞ «∂ ~åv |O èŒ<£ HÍ~°º„Hõ=∂xH˜ PÜ«∞# „Ѩ ÕºHõOQÍ Ñ≤Å∞ѨÙxKåÛ~°∞.

1916Ö’ JxaÃãO\ò P~°OaèOz# ÇÏŸO~°∂Öò L Œº=∞OÖ’ =∞øbfi KåÖÏ K«∞~°∞QÍæ

áêÖÁæO@∂ L Œº=∞OÖ’ =∂~°æ Œ~°≈Hõ áê„ «#∞ áÈ+≤OKå~°∞. D L Œº=∂xfl PÜ«∞#

ZO «QÍ „¿Ñq∞OKå~°O>Ë L Œº=∞ QÆ∞~°∞ÎQÆÅ KÕuQÆ_çÜ«∂~åxfl «# Éè∫uHõHÍÜ«∞O`Àáê@∞

ã¨=∂kè KÕÜ«∂Åx HÀ~å~°∞.D "Õ∞~°‰õΩ HÀÔ~¯#∞ "≥Å¡_çOz# Ju H˘kÌ ~ÀAʼnõΩ J#QÍ

1917 ÃãÃÑìO|~°∞Ö’ =∞øbfi J|∞ÌÖò ~°ã¨∂Öò PHõã≤‡OQÍ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

83 84

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

34. #"åÉò ã¨Ü«∞º £ =ÚǨÏ=∞‡ £(1867– 1919)

„a\©+π =ºuˆ~Hõ áÈ~å@ g~°∞Å *Ïa`åÖ’ „Ѩ=ÚY ™ê÷#O P„Hõq∞Oz# "≥∞ÿã¨∂~°∞

ѨÙe \˜Ñ¨Ó ã¨∞ÖÏÎ<£ "å~°ã¨ åfixfl H˘#™êyã¨∂Î PÜ«∞# Pâ◊Ü«∂Å#∞ J#∞QÆ∞OQÍ

=º=ÇÏiOz# *ÏfÜ«∞ L Œº=∞HÍ~°∞ÅÖ’ #"åÉò ãÜ«∞º £ =ÚÇÏ=∞‡ £ Z#fl Œy#"å~°∞.

1867Ö’ [x‡Oz# ã¨Ü«∞º £ =ÚǨÏ=∞‡ £, \˜Ñ¨Ó ã¨∞ÖÏÎ<£ <åÅæ= ‰õΩ=∂~°∞_≥·#

ã¨∞ÖÏÎ<£ Ü«∂ã≤<£ ‰õΩ=∂Ô~· ~°∞Mò ÉËQÆO‰õΩ «e¡ ѨH∆Í# =∞#∞=∞_»∞. 1867Ö’ [x‡Oz#

PÜ«∞# q^•ºÉèϺã¨O =∞„^•ã¨∞ #QÆ~°OÖ’ [iyOk. P `«~°∞"å`« `«O„_ç q∂~ü

Ǩï=∂Ü«Ú<£ =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiOÖ’ "å˜[º~°OQÆ „Ѩ"Õâ◊O KÕã≤ J «ºkèHõOQÍ QÆ_çOKå~°∞.

XHõ"≥·ÑÙ "åºáê~° ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤Ïã∞Î<Õ ~å[H©Ü«∞–„Ñ*Ï¿ã"å ~°OQÍÅ "≥·ÑÙ ãÜ«∞º £

=ÚǨÏ=∞‡ £ Œ$+≤ì ™êiOKå~°∞. 1894Ö’ =∞„^•ã¨∞Ö’ [iy# ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ

ã¨ÉèíÖ’ ã¨Éèíº «fiO ã‘fiHõiOz# PÜ«∞# 1896 ã¨O= «û~°OÖ’ =∞„^•ã¨∞ #QÆ~åxH˜ `˘e

=Úã≤¡O +¨sѶπQÍ ZOÑ≤ÔH· K«i„ « ã¨$+≤ìOKå~°∞.1897Ö’ „a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO PÜ«∞##∞

#"å|∞ a~°∞ Œ∞`À 㨠« iOzOk. 1900 ã¨O= «û~°OÖ’ PÜ«∞# =∞„^•ãπ Öˇl¿ã¡\˜"£

H“xûÖò‰õΩ ZOÑ≤HõÜ«∂º~°∞. 1901Ö’ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ Hõq∞\© ã¨Éèí∞ºÅÜ«∂º~°∞.

„Ѩ[Å Pi÷Hõ–~å[H©Ü«∞– ™êOѶ≤∞Hõ K≥· «#ºO HÀã¨O Hõ$+≤ P~°OaèOz# PÜ«∞#

=∞„^•ã∞ =∞ÇÏ[# ãÉèí J 茺‰õ∆ΩxQÍ ÉÏ èŒº «Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOz „Ñ[Å =∞#fl# á⁄O^•~°∞.

P<å\ ãOÑ#fl ‰õΩ@∞Oc‰õΩÅ Ju qÖÏã=O «"≥∞ÿ# rq`åʼnõΩ aè#flOQÍ, ¿Ñ Œ =Úã≤¡OÅ

ã≤ÌuQÆ «∞Å#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°Û_®xH˜ PÜ«∞# ѨÅ∞ #∂ «# ã¨OãúÅ#∞ ™ê÷Ñ≤Oz „Ѩ[Å`À

Hõeã≤ ѨxKÕâß~°∞. „Ѩ[Å Pi÷HÍaè=$kúH˜ ™êOˆHuHõ q Œº‰õΩ, áêi„âßq∞Hõ Jaè=$kH˜

„ѨÉèí∞ «fiO `À_»Ê_®Åx, Ô~· åOQÆ g∞ Œ Ѩ#∞flÅ ÉèÏ~°O JkèHõOQÍ LO Œx, JO Œ∞=Å¡

Ѩ#∞flÅ ÉèÏ~åxfl QÆhÜ«∞OQÍ «yæOKåÅx „ѨÉèí∞`åfixfl _ç=∂O_£ KÕâß~°∞.

1903 =∞„^•ãπ Ö’ [iy# *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"ÕâßʼnõΩ PǨfi# ã¨OѶ∞

J 茺‰õ∆ΩxQÍ ã¨=∞~°÷=O «OQÍ ã¨=∂"ÕâßÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOz <Õ «Å „Ѩâ◊Oã¨ÅO Œ∞‰õΩ<åfl~°∞.

D ãO Œ~°ƒùOQÍ =∂\Ï¡_»∞ «∂, *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπÖ’ =Úã≤¡OÅ∞ |Çïà◊ ãOYºÖ’ KÕ~åÅx

Ñ≤Å∞ѨÙxKåÛ~°∞. „Ѩ[Å L=∞‡_ç ~å[H©Ü«∞ „ѨÜ≥∂[<åÅ HÀã¨O =∞`åÅ#∞ q㨇iOz

JO`å HõÅã≤ SHõºOQÍ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍÅx HÀ~å~°∞.1905Ö’ WOÑ‘iÜ«∞Öò Öˇl¿ã¡\˜"£

H“xûÖò ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ ÉÏ èŒº «Å∞ KÕѨ\Ïì~°∞. PÜ«∞# U Ѩ ŒqÖ’ L<åfl „Ѩ[Å ã¨OˆH∆=∞"Õ∞

„Ñ è•#OQÍ =º=ÇÏiOKå~°∞. =∞`åf « ~å[H©Ü«∞ ÉèÏ"åÅ∞ Hõey# ãÜ«∞º £ =ÚÇÏ=∞‡ £

1906Ö’ ÖÏ~ü¤ q∞O\’#∞ HõÅã≤ =Úã≤¡OʼnõΩ „Ѩ ÕºHõ xÜ≥∂[Hõ =~åæÅ∞ HÍ"åÅx

HÀ~°_®xH˜ "≥o§# =Úã≤¡OÅ „Ѩuxkè |$O ŒOÖ’ KÕ~°_®xH˜ W+ìѨ_»ÖË Œ∞.

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã=∂"ÕâßʼnõΩ «# ≥·# suÖ’ Pi÷Hõ–ÇÏi÷Hõ ãÇÜ«∞ ãÇÏHÍ~åÅ∞

JOkOz# PÜ«∞# 1913Ö’ Hõ~åzÖ’ [iy# ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã=∂"ÕâßÅÖ’

HÍO„ÔQãπ *ÏfÜ«∞ J 茺‰õ∆ΩÅ∞QÍ ZxflHõÜ«∂º~°∞. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ

HÍ~°º„Hõ=∂Å x~°fiÇ¨Ï HÀã¨O Éèí∂i q~åà◊O W=fi_»"Õ∞ H͉õΩO_® «# ã¨OѨ Œ#∞

ZO`À =ºÜ«∞O KÕâß~°∞. P<å_»∞ ѨÅ∞=Ù~°∞ =Úã≤¡O „Ѩ=ÚY∞Å∞ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ‰õΩ

=ºu~HõOQÍ KÕã∞Î#fl „ÑKå~åÅ#∞ ã=∞~°ú=O «OQÍ uÑ≤ÊH˘\Ïì~°∞. D ãO Œ~°ƒùOQÍ Ç≤ÏO Œ∂

–=Úã≤¡OÅ∞ ™È Œ~°∞ÖÏ¡ "≥∞ÅQÍÅx, =∞`åÅ∞ "ÕÔ~·#ѨÊ\˜H˜ «=∞ ѨÙ\ì ÃÑiy# QÆ_»¤

XHõ¯>Ë Hõ#∞Hõ =∞`« qÉèË^•Å∞ =^ŒÌŒ<åfl~°∞. SHõº`« =∂„`«"Õ∞ L=∞‡_ç ÅH∆ͺÅ#∞

™êkèOK«QÆÅ Œx ã¨Ê+ìOKÕâß~°∞. L=∞‡_ç „Ñ¨Ü≥∂[<åÅ ™ê èŒ#‰õΩ `À_»Ê_ç# „Ѩ[ʼnõΩ

=∂„ «"Õ∞ P „ѨÜ≥∂[<åÅÖ’ "å\Ï HÀ~°QÆŠǨωõΩ¯ LO@∞O Œx ã¨Ü«∞º £ =ÚǨÏ=∞‡ £

„ѨHõ\˜OKå~°∞.

D q èŒOQÍ Jxfl ~°OQÍÅÖ’ ã¨=∞~°ú=O «OQÍ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOz,

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ѩ=ÚY áê„ «#∞ áÈ+≤Oz =^•#∞ºÅ∞QÍ MϺuQÍOz# #"åÉò

ã¨Ü«∞º £ =∞ǨÏ=Ú‡ £ 1919 Ѷ≤„|=i 12# =∞„^•ã¨∞Ö’ z=iâßfi㨠q_çKå~°∞.

85 86

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

=∂`«$Éèí∂q∞x Ѩ~å~Ú â◊‰õΩÎÅ #∞O_ç q=ÚH˜Î KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ JÇ≤ÏO™êÜ«Ú`«

áÈ~å\ÏÅÖ’ áêÖÁæx „a\©+π áÈbã¨∞Å Ç≤ÏO㨉õΩ „áêÏÅ#∞ JiÊOz# J=∞~°r=ÙÅ

*Ïa`åÖ’ L=∞~ü ca J~°∞ ≥·# ™ê÷#O ã¨OáêkOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

L=∞~ü ca áœ~°∞ëêxH˜ áÈ «∞QÆ_»¤, è≥·~°º™êǨϙêʼnõΩ Ñ¨Ù\ ìxÅ∞¡QÍ MϺuQÍOz#

ѨO*ÏÉò ~å„+ìOÖ’x J=∞$ «ã¨~ü lÖÏ¡, Œ∞ÖÏ¡ (DULLA) Ö’ 1864Ö’ [x‡OKå~°∞.

P"≥∞‰õΩ W=∂#∞nÌ<£ À q"åǨÏO [iyOk.

L=∞~ü ca =∂ «$Éèí∂q∞ Ѩ@¡ Jáê~° Q“~°"åaè=∂<åÅ∞ QÆÅ =∞Ç≤Ïà◊. P"≥∞

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ qâıëêÅ#∞ ≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∂, ã¨fi ÕjÜ«ÚÅ q∂ Œ q~°∞K«∞‰õΩѨ_»∞ «∞#fl

„a\©+π áÈbã¨∞Å ^•+‘ìHÍÅ#∞ [fie « <Õ„`åÅ`À QÆ=∞xã¨∂Î P"Õ Œ# K≥O^•~°∞. ÉÏxã¨

|O èŒ<åÅ #∞O_ç q=ÚHõÎ=∞ÜÕ∞ºO Œ∞‰õΩ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ ™êyã¨∞Î#fl áÈ~å\ÏÅ#∞ J˜z

"Õ¿ãO^Œ∞‰õΩ „a\©+π áêʼnõΩÅ∞ J#∞ã¨iã¨∞Î#fl „‰õÄ~°q^è•<åÅ =¸ÅOQÍ ^Õâ◊OÖ’

JÅ¡HõÖ’¡Å Ñiã≤÷u <≥ÅH˘xÜ«Ú#fl «~°∞OÖ’ P"≥∞ rq « ãÇÏK«~°∞_»∞ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

Éèí~°Î#∞ HÀÖÁÊ~Ú# P"≥∞ ã¨O™ê~°O X_ç Œ∞_»∞‰õΩʼnõΩ QÆ∞~°~ÚºOk.

Pi÷Hõ Hõ+ì#ëêìÅ Hõ_»eÖ’ Ѩܫ∞#O ™êyã¨∞Î<åfl ‰õÄ_® L=∞~ü ca *ÏfÜ≥∂ Œº=∞

HÍ~°º„Hõ=∂ŠѨ@¡ «#‰õΩ#fl „Ѩ ÕºHõ Pã¨HÎx HÀÖ’ÊÖË Œ∞. P<å_»∞ ѨO*ÏÉò ~å„+ìOÖ’

[~°∞QÆ∞ «∞#fl ѨiÏ=∂Å#∞ ≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∂ L Œº=∞HÍ~°∞Å L`åûǨxH˜ P#Okã¨∂Î,

L Œº=∞HÍ~°∞Å#∞ «# a_»¤Å∞QÍ ÉèÏqã¨∂Î „áÈ «ûÇ≤Ïã¨∂Î Pj~°fikOKå~°∞.

„ѨÉèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ „Ѩ[Å #∞O_ç =ºHõÎ=∞ø «∞#fl PO^Àà◊#Å J˜z"Õ «‰õΩ

POQÆ¡ „ѨÉèí∞ «fiO 1919 =∂iÛÖ’ ÉèíÜ«∞OHõ~° ~“Å` ü K«\Ïìxfl `≥zÛOk. D K«@ìO

^•fi~å JkèHÍ~°∞ʼnõΩ qâıëêkèHÍ~åÅ∞ HõeÊOzOk. P HÍ~°OQÍ ~“Å ü K«@ìO QÆ∞iOz

<À JÑ‘ÊÖò–<À =H©Öò–<À ŒÖÏÖò (No appeal; no vakeel; no dalaal ) Jx QÍOnèl

"åºMϺxã∂Î ã`庄QÆÇÏŸ Œº=∂xH Ñ≤Å∞ÑÙxKåÛ~°∞. D <ÕÑ èŒºOÖ’ ÑO*ÏÉòÖ’ [#~°Öò

_»Ü«∞º~ü <Õ «$ «fiOÖ’ ™êQÆ∞ «∞#fl áÈbã¨∞ ~å*Ϻxfl _®Hõì~ü Ãã·Ñ¶ÙnÌ<£ H˜K«∂¡, _®Hõì~ü

㨠«ºáêÖò f„=OQÍ q=∞i≈OKå~°∞. P q=∞~°≈ʼnõΩ P„QÆÇ≤ÏOz# „ѨÉèí∞ «fiO P <Õ «Å#∞

1919 U„Ñ≤Öò 10# JÔ~ã¨∞ìKÕã≤ „Ѩ"å™êxH˜ ѨOÑ≤Ok. JO Œ∞‰õΩ x~°ã¨#QÍ U„Ñ≤Öò

13# J=∞$`«ã¨~üÖ’x [eÜ«∞<£"åÖÏ ÉÏQ∑Ö’ x~°ã¨# ã¨Éèí#∞ x~°fiÇ≤ÏOKåÅx

x~°‚~ÚOKå~°∞. P ã¨ÉèÏ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ x¿+kèã¨∂Î _»Ü«∞º~ü L «Î~°∞fiÅ∞ *Ïs KÕâß_»∞. P

ã¨ÉèíÖ’ áêÖÁæ<ÕO Œ∞‰õΩ L=∞~ü ca ‰õÄ_® J=∞$ «ã¨~ü‰õΩ KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞.

[#~°Öò _»Ü«∞º~ü K«~°ºÅ‰õΩ U=∂„ «O ÉèíÜ«∞Ѩ_»‰õΩO_® „Ѩ[Å∞ ÉèÏs ã¨OYºÖ’

ã¨ÉèÏã÷eH˜ qKÕÛâß~°∞. „Ѩ*Ï ã¨ÊO Œ#‰õΩ =∞O_çѨ_»¤ _»Ü«∞º~ü [eÜ«∞<£ "åÖÏ ÉÏQ∑Ö’

[~°∞QÆ∞ «∞#fl ã¨Éèí#∞ qѶ∞flO KÕÜ«∞_®xH˜, Z@∞O\˜ =ÚO Œã¨∞Î ÃÇÏK«ÛiHõÅ∞ ÖˉõΩO_®

<Õ~°∞QÍ ã¨aè‰õΩÅ q∂^Œ HÍÅ∞ÊÅ∞ [iÑ≤OKå_»∞. D ^Œ=∞#HÍO_»Ö’ =O^ŒÖÏk

L Œº=∞HÍ~°∞Å∞, „Ѩ[Å∞ „áêÏÅ∞ q_çKå~°∞. JOQÆ"≥·HõźO á⁄O^•~°∞.

POQÆ¡ „ѨÉèí∞ «fi ÖˇHõ Å „ѨHÍ~°OQÍ P H˜~å «Hõ åfixH˜ 378 =∞Ok L Œº=∞HÍ~°∞Å∞

„áêÏÅ∞ H˘Ö’ÊÜ«∂~°∞. P q èŒOQÍ „áêÏÅiÊOz# "åiÖ’ 55 =∞Ok =Úã≤¡O Ü≥∂ èŒ∞Å∞

L<åfl~°∞. P 55 =∞Ok =Úã≤¡O Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ XˆH XHõ =∞Ç≤Ïà◊QÍ 55 ã¨O= «û~åÅ

L=∞~ü ca „Ѩ ÕºHõ ™ê÷#O á⁄O^•~°∞.

D "Õ∞~°‰õΩ «# ~°∞kä~° è•~°Å`À [eÜ«∞<£"åÖÏ ÉÏQ∑ =∞\ìx ѨÙh «O KÕÜ«∞_»O

=∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® «=∞ g~Àz « áÈ~å\ÏÅ`À, „áê åºQÍÅ`À ÑO*ÏcÅ∞ xi‡Oz#

J Œ∞ƒù « ™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «Ö’ L=∞~ü ca „Ѩ ÕºHõ ™ê÷#O á⁄O^•~°∞.

(Source : Contribution of Muslims to the Indian Freedom Movement, Khaliq

Ahamed Nizami, Idarah-i-adabiyat-i- Delli,1999, Page. 36, Ect.,)

35. L=∞~ü ca(1864–1919)

87 88

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ K«Oáê~°<£ Ô~· åOQÆ áÈ~å@O z~°ã¨‡~°©Ü«∞"≥∞ÿOk.

„a\©+π WO_çQÀ áê¡O@~°¡ ÃÑ «Î#O, H˜~å «Hõ K«~°ºÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ K«Oáê~°<£ Ô~· «∞Å∞

L Œºq∞Oz q[Ü«∞O ™êkèOKå~°∞. D Ô~· åOQÆ áÈ~å@O Ѷe «OQÍ WO_çQÀ áê¡O@~°¡

^Œ∞â◊Û~°ºÅ‰õΩ Éèí~°`«"åHõºO ѨeH˜# „Ѩ`ÕºHõ K«@ìO J=∞Å∞Ö’H˜ =zÛOk. JO`«\˜

=∞Ǩϟ Œº=∂xH˜ <åOn"åK«HõO ѨeH˜# Ô~· «∞Å <Õ « ¿+H± =ÚǨÏ=∞‡ £ QÆ∞ÖÏÉò.

cÇ~ü ~å„+ìOÖ’x K«Oáê~°<£ „áêO`åxfl „a\©+~°∞¡ WO_çQÀ L «ÊuÎH J#∞‰õÄÅ"≥∞ÿ#

„Ѩ Õâ◊OQÍ ZOK«∞‰õΩx ã≤÷~° x"å™êÅ#∞, Hõ~å‡QÍ~åÅ∞ xi‡OK«∞‰õΩ<åfl~°∞. J=ã¨~°"≥∞ÿ#

=Ú_çã~°∞‰õΩ HÀãO P „áêO «ÑÙ Éèí∂=ÚÅ#∞ LÑÜ≥∂yOK« ŒeKå~°∞. JO Œ∞=Å¡ å=Ú

HÀi# ѨO@#∞ =∂„ «"Õ∞ ѨO_çOK«=∞O@∂ Ô~· «∞Å =uÎ_ç KÕÜ«∞™êQÍ~°∞. JO Œ∞‰õΩ

JOwHõiOK«x Ô~· «∞Å∞ áê¡O@~°¡ #∞O_ç, áê¡O@~°¡‰õΩ J#∞‰õÄÅOQÍ L#fl „a\©+π „ÑÉèí∞ «fiO

#∞O_ç WHõ @¡#∞ Z Œ∞~À¯"åeû =zÛOk. Ô~· «∞Å#∞ Ñâ◊√=ÙÅ HõO>Ë Ç‘Ï#OQÍ ÉèÏqOz#

áê¡O@~°∞¡, áÈbã¨∞ |ÅQÍÅ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À q~°∞K«∞‰õΩѨ_®¤~°∞. Ô~· «∞Å ¿ãfiK«Ûù#∞ ǨÏiOz

"Õâß~°∞. P HÍ~°OQÍ K«Oáê~°<£ „áêO «ÑÙ „QÍ=∂ÅÖ’x Ô~· «∞Å∞ J#∞Hõ∆O ÉèíÜ«∞O`À

„áêÏÅ#∞ J~°KÕ « ÃÑ@∞ì‰õΩx „| «∞‰õΩ «∞<åfl~°∞.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ xã¨ûǨܫÚÖ·# Ô~· åOQÍxfl P Œ∞HÀ\ÏxH˜ '<Õ#∞<åfl...<Õ#∞<åfl

...U_»=HõO_ç...U_»=HõO_ç— JO@∂ qÑ¡= «~°OQÆ"≥∞ÿ ¿+H± =ÚǨÏ=∞‡ £ QÆ∞ÖÏÉò «~°e

=KåÛ~°∞. PÜ«∞# cǨ~ü ~å„+ìO Ö’Ç≤ÏÜ«∂ ~îåωõΩ K≥Ok# KåO £Ñ¨Ó~ü „QÍ=∞ x"åã≤.

™ê è•~° Ô~· «∞ ‰õΩ@∞O|O #∞O_ç =zÛ# ¿+H± QÆ∞ÖÏÉò „a\©+π áê¡O@~°¡ ^•+‘ìHÍʼnõΩ

|Å=Ù «∞#fl Ô~· «∞ ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ JO_»QÍ xeKå~°∞. Ô~· «∞Å Hõ_»QÆO_»¡#∞ K«∂ã≤ ãÇ≤ÏOK«ÖËHõ

áÈÜ«∂~°∞. Ô~· «∞ a_»¤_≥·# PÜ«∞# Ô~· åOQÆÑÙ ãÇÏ[ã≤ ŒÌ"≥∞ÿ# ÇωõΩ¯Å#∞ ÇÏiOK« ŒÅz#

áê¡O@~°¡ q∂^Œ qѨ¡= â◊OMÏ~å=O ѨÓiOKå_»∞. D "Õ∞~°‰õΩ QÆ∞ÖÏÉò ™êyOz#

„ÑÜ«∞`åflŠѶ¨e «OQÍ P «‡Q“~°=O HÍáê_»∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ Ô~· «∞Å∞ áê¡O@~°¡‰õΩ =ºu~HõOQÍ

áÈ~°∞ÉÏ@#∞ Z#∞fl‰õΩ<åfl~°∞. ¿+H± QÆ∞ÖÏÉò =∂~°æ^Œ~°≈Hõ`«fiOÖ’ Ô~·`«∞ ã¨OѶ¨∂Å∞

L Œºq∞OKå~Ú. Ô~· «∞Å „Ѩ Œ~°≈#Å∞, Tˆ~yOѨÙÅ∞ „áê~°OÉèí=∞Ü«∂º~Ú.

z=~°‰õΩ „Ñ «ºHõ∆ HÍ~åºK«~° •fi~å Ô~· «∞Å∞ „ÑuѶ∞@#‰õΩ ‰õÄ_® ÑÓ#∞‰õΩ<åfl~°∞.

P „Hõ=∞OÖ’ 1907Ö’ „a\©+π „ѨÉèí∞ «fi |O@∞ J~Ú# HÍmK«~°ü WO_çQÀ áê¡O@∞#∞,

QÆ∞ÖÏÉò <Õ «$ «fiOÖ’ Ô~· «∞Å∞ K«∞@∞ì=Ú\Ïì~°∞. P K«~°º`À QÆ∞ÖÏÉò JÔ~ã¨∞ì‰õΩ "åÔ~O@∞

*Ïs J~ÚºOk. Ô~· «∞Å JO_»QÆÅ QÆ∞ÖÏÉò#∞ JÔ~ã¨∞ì KÕÜ«∞_»O ™ê 茺O HÍÖË Œ∞. z=~°‰õΩ

auÜ«∂ ã¨Éò_çq[<£ PkèHÍi W.Zãπ. >Ë#~ü Ju Hõ+ìO q∂ Œ Ô~· åOQÆ L Œº=∞ <Õ «

QÆ∞ÖÏÉò#∞ JÔ~ã¨∞ì KÕâß~°∞. <åºÜ«∞™ê÷#OÖ’ Hã¨∞ qKå~°‰õΩ =zÛOk.

D J=HÍâßxfl qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩx áê¡O@~°¡ Œ∞~å‡~åæÅ#∞, Ô~· «∞Å Hõ_»QÆO_»¡#∞

QÆ∞ÖÏÉò <åºÜ«∞™ê÷#OÖ’ q=iOKå~°∞. P q+¨Ü«∂Å#∞ =∞øbfi =∞ǨÏ=∞‡ £ Ü« #∞ãπ

J#∞ Láê 蕺ܫÚ_»∞ "庙êÅ∞QÍ ~åã≤ ÉèÏ~°fÜ«∞ "å~åÎÑ„uHõʼnõΩ JO ŒKÕâß~°∞. =∞øbfi

Ü« #∞ãπ "庙êÅ =Å# ¿+H± QÆ∞ÖÏÉò <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’ ™êQÆ∞ «∞#fl Ô~· åOQÆ áÈ~å@O

q=~åÅ∞ Õâ◊=∞O`å ≥e™ê~Ú. PÜ«∞# "庙êÅ =¸ÅOQÍ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ

‰õÄ_® K«Oáê~°<£ Ô~· åOQÆ áÈ~å@O q∂ Œ Œ$+≤ì ™êiOzOk. z=~°‰õΩ 1916 QÍOnèr

K«Oáê~°<£ Ô~· «∞Å ÉÏ èŒÅ#∞ qKåiOK«_®xH˜ Hõ Œe ~å"åeû =zÛOk.

P «~°∞"å « ¿+H± QÆ∞ÖÏÉò U"≥∞ÿáÈÜ«∂~À ≥eÜ«∞ Œ∞. "≥∂uǨiÖ’ QÍOnèr<Õ

JO «O KÕÜ«∂Åx Ñ äŒHõO ~°∂á⁄OkOz# áê¡O@~°∞¡ ¿+H± =ÚÇÏ=∞‡ £ QÆ∞ÖÏÉò#∞ J Œ$â◊ºO

KÕã≤ LO\Ï~°x TÇQÍ<åÅ∞ ™êQÍ~Ú. PHõã≤‡HõOQÍ QÆ∞ÖÏÉò JO «~åúú#"≥∞ÿ<å, Ô~· åOQÆ

áÈ~å@O ™êkèOz# q[Ü«∂Å`À Ô~· «∞Å ÇÏ$ ŒÜ«∂ÅÖ’ PÜ«∞# âßâ◊fi « ™ê÷#O á⁄O Œ@O

=∂„ «"Õ∞ HÍHõ ™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «Ö’ K«Oáê~°<£ Ô~· «∞ L Œº=∞O, P L Œº=∞<Õ «

¿+H± =ÚǨÏ=∞‡ £ QÆ∞ÖÏÉò ™êǨÏã¨O, `åºQÆO „Ѩ ÕºHõ ™ê÷<åxfl á⁄O ŒQÆeQÍ~Ú.

36. ¿+H± =ÚǨÏ=∞‡ £ QÆ∞ÖÏÉò(–)

89 90

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

37. =∞øÖÏ<å =ÚǨÏ=∞‡ £ ǨÏã¨<£(1851–1920)

„Ѩ^äŒ=∞ ™êfi`«O„`«º ã¨O„QÍ=∞OÖ’ LÖË=∂Å∞ ZO`«\˜ JkfifÜ«∞"≥∞ÿ# áê„`«

áÈ+≤OKå~À P «~°∞"å « ‰õÄ_® *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ JO «\˜ =∞Ç¨Ï «Î~° ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl

JOkOz# LÖË=∂ÅÖ’ SHAIK-UL-HIND QÍ MϺuQÍOz# =∞øÖÏ<å =ÚǨÏ=∞‡ £

ǨÏã¨<£ QÆhÜ«ÚÅ∞.

=ÚÇÏ=∞‡ £ ÇÏã<£ 1851Ö’ L «Î~°„Ñ ÕâòÖ’x ãÇÏ~°<£ÑÓ~ü lÖÏ¡ |~e¡ (Bareilly)

Ö’ [x‡OKå~°∞. «O„_ç =∞øÖÏ<å AeÊùHõ~ü Jb. ãfi„QÍ=∞OÖ’ „áê äŒq∞Hõ q Œº ÑÓiÎKÕã≤#

=∞ǨÏ=∞‡ £ ǨÏã¨<£ Õ"£|O £Ö’x ^•~ü–LÖò–LÅ∂O „Ѩ äŒ=∞ q^•ºi÷QÍ KÕi «#

J™ê è•~° „ÑuÉèí •fi~å 1871Ö’ P q^•ºÅÜ«∞OÖ’<Õ PKå~°∞ºÅÜ«∂º~°∞. P «~°∞"å «

1888Ö’ „Ѩ è•<åKå~°∞ºxQÍ Ñ¨ À#flu ÅaèOK«QÍ «# 75 ~°∂áêÜ«∞Å r «OÖ’ 25

~°∂áêÜ«∞Å#∞ q^•º ã¨Oã÷ Jaè=$kú xkèH˜ JO ŒKÕâß~°∞.

„a\©+¨~°¡ ÉÏxã¨`«fiO #∞O_ç =∂`«$Éèí∂q∞x q=ÚHõÎO KÕÜ«∂Å#fl JO`«~°æ`«

ÅHõ∆ ºO`À U~°Ê_ç# ^•~ü–LÖò–LÅ∂O =∞ǨÏ=∞‡ £ ǨÏã¨<£ <Õ «$ «fiOÖ’ ã¨=∞~°∞÷Ö·#

q=ÚHÎ áÈ~å@ Ãã·x‰õΩÅ#∞ «Ü«∂~°∞KÕ¿ã Hõ$+≤x P~°OaèOz, ÑÅ∞ W «~° ãOѶ∂Å#∞,

ã¨Oã÷Å#∞ qq èŒ „áêO`åÅÖ’ U~åÊ@∞ KÕã≤Ok.

1911 #∞Oz JO «~å˚fÜ«∞ ~å[H©Ü«∂ÅÖ’ =zÛ# =∂~°∞ÊÅ <ÕѨ 䌺OÖ’ «=∞

Ñ äŒHÍÅ#∞ J=∞Å∞ Ñ~ÛO Œ∞‰õΩ =∞øÖÏ<å ÇÏã<£ L Œ∞º‰õΩÎÅÜ«∂º~°∞. ÉèÏ~° « Õâ◊ "åÜ«∞=º

ã¨iÇ¨Ï Œ∞Ì „áêO`åÅÖ’x yi[# =Úã≤¡OÅ ^•fi~å ^•_çx P~°OaèOz, ã¨fi Õâ◊OÖ’x

„Ѩ[Å∞, ÉèÏ~°fÜ«∞ Ãã·x‰õΩÅ#∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ Ñ¨ÙiH˘ÖÏÊÅx x~°‚~ÚOKå~°∞. D

HÍ~°ºHõÖÏáêʼnõΩ Õ"£|O £#∞ HO„ Œ™ê÷#O KÕã∞‰õΩx, _çb¡, k<åÑÓ~ü, J„"≥∂Éò, Hõ~°Op,

KèÕ •, K«HÍfiÖò, HÍ|∂ÖòÅÖ’ âßYÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. P ÅHõ∆ º ™ê èŒ#‰õΩ „a\©+π

=ºuˆ~Hõ â◊‰õΩÎÅ #∞O_ç ã¨Ç¨Ü«∞O á⁄O ÕO Œ∞‰õΩ „Ѩܫ∞`åflÅ∞ P~°OaèOKå~°∞.

P „Ѩܫ∞`åflÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ 1915Ö’ «# t+¨µºÅ∞ =∞øÖÏ<å XÉ· Œ∞ÖÏ¡ ã≤Onè

<åÜ«∞‰õΩ_çQÍ XHõ „Ѩuxkè |$O^•xfl PѶæx™ê÷<£ ѨOÑ≤ P «~°∞"å « 1916Ö’ `å#∂

=∞Hͯ‰õΩ Ñ¨Ü«∞#=∞Ü«∂º~°∞. =∞Hͯ KÕ~°∞‰õΩ#fl PÜ«∞# @s¯ QÆ=~°fl~ü QÍeÉòáêëê#∞

HõÅã≤ `«# Ѩ^äŒHÍxfl q=iOz ™ê#∞‰õÄÅ`« ™êkèOKå~°∞. „a\©+π Ãã·#ºOÖ’x,

ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ#∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ „áÈ «ûÇ≤Ïã¨∂Î QÍeÉò ~åã≤# ÖËYÅ∞ QÍbÉò <å=∂ QÍ

K«i„ « „Ѩã≤kú á⁄O^•~Ú. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞#∞ „áÈ «ûÇ≤Ïã¨∂Î ã≤Öò¯ =„ãÎO

q∂ Œ WO_çÜ«∂‰õΩ Ñ¨OÑ≤# =~°Î=∂#O HÍ™êÎ ã≤Öò¯ QÆ∞_»¤ ‰õΩ„\QÍ MϺuQÍOzOk.

=∞øÖÏ<å PO «~åºxfl Ѩã≤QÆ\ ì# POˆQ¡Ü«ÚÅ∞ PÜ«∞##∞ x~°ƒOkèOz ã¨∞=∂~°∞

<åÅ∞ˆQO_»¡ «~°∞"å « 1920Ö’ q_»∞ ŒÅ KÕâß~°∞. =∞øÖÏ<å ǨÏã¨<£ ã¨fi ÕâßxH˜ ~åQÍ<Õ

dÖÏѶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~°À Œº=∞OÖ’ „Ѩ"ÕtOz „H˜Ü«∂jÅHõ áê„ « áÈ+≤OKå~°∞. P

„Hõ=∞OÖ’1920 JHÀì|~ü 29# JbѶ∞~üÖ’ *ÏfÜ«∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O (*Ïq∞Ü«∂

q∞eÜ«∂ W™ê¡q∞Ü«∂) â◊OY∞™ê÷Ѩ# QÍqOKå~°∞. 1920 #=O|~üÖ’ _çb¡Ö’ [iy#

Jamiath-ul-Ulema ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ LÖË=∂Å #∞ ÕÌtOz „Ѩã¨Oyã¨∂Î, ™ê„=∂[º"å Œ

â◊‰õΩÎʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ =∞Ǩϟ Œ$ «OQÍ L Œºq∞OK«=∞x Ñ≤Å∞ѨÙxKåÛ~°∞.

ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’x =Úã≤¡OÅO^Œ~°∂ *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ<åÅx, ã¨Ç¨Ü«∞

x~åHõ~° L Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞ÔH·# áê„ «#∞ x~°fiÇ≤ÏOKåÅx, =∞`åÅ „Ѩã¨HÎ ÖˉõΩO_®

ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ x=tã∞Î#fl "å~°O`å XHõ >Ë#fl ÉèÏ=#`À HõÅã≤Hõ@∞ìQÍ „a\©+π áêʼnõΩÅ#∞

«iq∞"Õ¿ãO Œ∞‰õΩ ™êQÆ∞ «∞#fl *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ<åeûOkQÍ HÀ~°∞ «∂ LÖË=∂Å

^•fi~å =∞øÖÏ<å Ѷ¨ åfi *Ïs KÕ~ÚOKå~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ J<å~ÀQͺxfl ‰õÄ_® ÖHõ KÕÜ«∞Hõ

L Œº=∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ Jq„âßO «OQÍ áêÖÁæ#@O =Å# P~ÀQƺO =∞iO « H©∆˜Oz

1920 #=O|~°∞ 30# =∞øÖÏ<å =ÚǨÏ=∞‡ £ ǨÏã¨<£ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

91 92

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

38. ѶAÅ∞ÖÏ¡ MÏ<£(– 1922)

ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º ãO„QÍ=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl ÑÅ∞=Ù~°∞ Ü≥∂ èŒ∞Å K«i„ «Å∞ „Ñ*Ï Œ~°

á⁄Ok# K«i„ « „QÆO ä•ÅÖ’ KÀ@∞ KÕã¨∞HÀHõáÈ=@O =Å# P Ü≥∂ èŒ∞Å `åºQÍÅ∞,

™êÇÏ™È¿Ñ « K«i„ «Å∞ „Ñ*ÏÉÏÇïàϺxH JO Œ‰õΩO_® áÈÜ«∂~Ú. JÖÏO\ JÅ<å\˜

P*Ï˝ «Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ PO„ 茄Ѩ Õâò‰õΩ K≥Ok# ѶAÅ∞ÖÏ¡ MÏ<£ XHõ~°∞.

ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ ãÇÜ«∞ x~åHõ~°, dÖÏѶ ü, âßã<ÀÅ¡OѶ∞# L Œº=∂Å «~°∞"å «

PO„ 茄Ѩ ÕâòÖ’ JÅ∂¡i ã‘ å~å=∞~åA <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’ =∞#º qÑ¡=O [iyOk. P

ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =∞#ºOÖ’ JÅ∂¡i `«O„_ç "≥OHõ„\Ï=∞~åA‰õΩ ã¨Ç¨^蕺~Ú, q∞„`«∞_»∞

ѶAÅ∞ÖÏ¡ MÏ<£ „a\©+π „ѨÉèí∞ «fiOÖ’ _çѨӺ\© HõÅHõì~°∞QÍ Ñ¨x KÕã¨∞Î<åfl~°∞. PÜ«∞#‰õΩ

`«# q∞„`«∞x ‰õΩ=∂~°∞_≥·# JÅ∂¡ix W|ƒO^Œ∞Å áêÖË˚Ü«∞@O W+¨ìOÖËHõáÈ~ÚOk.

JO^Œ∞=Å# ~åA‰õΩ J#∞‰õÄÅOQÍ =º=ǨÏiOKå~°∞. D q+¨Ü«∂xfl á⁄#flÅ∂i

~å è•Hõ$+‚=¸iÎ 1935Ö’ ~åã≤# =∞#ºOÖ’ qÑ¡=O–JÅ∂¡i ã‘ å~å=∞~åA „QÆO äŒO

^•fi~å "≥Å¡_≥·Ok. „a\©+π „ÑÉèí∞ «fiO KÕ « x¿+ è•xH QÆ∞Ô~·# P „QÆO äŒOÖ’ ' «# ¿ãflÇ≤Ï «∞x

‰õΩ=∂~°∞x (~åA) „Ñ=∂ Œ=ÚÅÖ’ |_»„^ÀÜ«Ú@‰õΩ =∞#™⁄ÑÊÖË Œ∞. «#‰õΩ (ѶAÅ∞ÖÏ¡¡

MÏ<£) QÆÅ JkèHÍ~°=Ú =¸Å=Ú# ~°Hõ∆ KÕÜ«∞ ŒÅK≥#∞— Jx á⁄#flÅ∂i ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞.

~åA#∞ ѶAÅ∞ÖÏ¡ MÏ<£ «# x"å™êxH Ñ≤eÑ≤OK«∞‰õΩx qÑ¡"À Œº=∞O QÆ∞iOz K«iÛã∂Î

P "Õ •O « K«~°ÛÅ Kå@∞# J_»qa_»¤Å q∂ Œ JkèHÍ~°∞Å AÅ∞O, P ã=∞ãºÅ Ñiëê¯~°

=∂~åæÅ∞, P =∂~åæÅ ^•fi~å 㨠«Êùe`åÅ∞ ~å|>ËìO Œ∞‰õΩ ~°∂á⁄OkOKåeû# Ѩ äŒHÍÅ

QÆ∞iOz PÖ’K«#Å∞ KÕâß~°∞. P K«~°ÛŠѨ~°º=™ê#OQÍ U~°Ê_ç# ѨÙ<å Œ∞Å q∂ Œ

=∞#ºO qÑ¡"À Œº=∞O ™êyOk. P PÖ’K«#Å#∞ PK«~°Ö’ ÃÑ_»∞ «∂ JÅ∂¡iH J_»¤fQÆÅ

ãq∂ÑOÖ’ 60 ZHõ~åÅ Éèí∂q∞x ѶAÅ∞ÖÏ¡ MÏ<£ =∞OE~°∞ KÕ~ÚOK«@"Õ∞ H͉õΩO_®,

„Ѩ ÕºHõ L «Î~°∞fiÅ ^•fi~å áÈbã¨∞Å #∞O_ç P@OHÍÅ∞ ÖˉõΩO_® =∞#ºOÖ’ ¿ãfiK«ÛùQÍ

ã¨OK«iã¨∂Î «# HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ ™êyOKÕ J=HÍâßxfl ~åA‰õΩ HõeÊOKå~°∞.

D q èŒOQÍ „a\ ©+π L#fl`åkèHÍ~°∞Ö·# POˆQ¡Ü«ÚʼnõΩ Z@∞=O\˜ J#∞=∂#O

HõÅ∞QƉõΩO_® ~å=∞~åA‰õΩ Ñ¶AÅ∞ÖÏ¡ JO_»QÍ xeKå~°∞. D q+¨Ü«∞"≥∞ÿ á⁄#flÅ∂i

~åã¨∂Î 'Hõ$+‚ Õq ¿Ñ@Ö’ JÅ[_ç Ü«∂~°OÉèí"≥∞ÿ#ѨÙ_Õ ~åA#∞ ™ê÷#„Éèí+¨µìx *ËÜ«∞Hõ,

J «xH˜ Éèí∂=ÚeÑ≤ÊOz, =∞#º=ÚÖ’<Õ xeÊ# MÏ<£QÍi K«~°ºÅ∞ D Ñ≤ «∂iH˜ ѨÓiÎ

ã¨Ç¨Ü«∞"≥∞ÿ#@∞Å ≥Å¡ L^ÀºQÆ∞Å∞ «=∞ qâßfiã¨=Ú#∞ „ѨHõ\˜Ozi— J<åfl~°∞.

=∞#ºO qÑ¡"åxH ~å=∞~åA <åÜ«∞‰õΩ_≥· Õ, P <åÜ«∞‰õΩx ~° 䌙ê~°kèQÍ Ñ¶AÅ∞ÖÏ¡

MÏ<£#∞ á⁄#flÅ∂i Jaè=i‚OKå~°∞. J «ºO « „áê è•#º «QÆÅ D JOâßxfl PÜ«∞#

=∞i`«OQÍ q=iã¨∂Î '~å=∞~åA „Ѩ"ÕtOz#O`«<Õ, qѨ^•O^èŒHÍ~°Ü«Ú`«=∞QÆ∞

=∞#ºÖ’Hõ=Ú# qÑ¡= ÉèÏ#∞_»∞ Œ~ÚOz #@∞ÅÜ≥∞º#∞. HÍx Ü«∂ ÉèÏ#∞x (~åA)

f„= QÆ=∞#=Ú#‰õΩ ~° èŒ ™ê~° 茺=Ú#∞ =Ç≤ÏOK«=Åã≤# NÜ«Ú « ѶAÅ∞ÖÏ¡ MÏ#∞

QÍ~°∞ =∞$ «∞ºâ◊Ü«∞ºÃÑ· #∞<åfl~°∞. ѶAÅ∞ÖÏ¡ QÍ~°∞ Q˘Ñ¨Ê "åºkè„QÆã¨∞ÎÖ·áÈ~Úi. Ñ≤ ŒÑ¨

J#u HÍÅOÖ’ MÏ#∞ QÍ~°∞ ã¨fi~°æã¨∞ÎÖ·i— Jx P<å\˜ Ѩiã≤÷ux q=iOKå~°∞.

D "åMϺ<åÅ∞, JOk# ã¨=∂Kå~°O |\ì JÅ∂¡i qÑ¡"À Œº=∞O Pq~åƒù=OÖ’

_çѨӺ\© HõÅHõì~°∞ ѶAÅ∞ÖÏ¡MÏ<£ ZO «\˜ Q˘Ñ¨Ê áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~À ≥Å∞ã¨∞ÎOk. P

HÍ~°OQÍ 'MÏ<£ QÍ~°∞ =∞iH˘O «HÍÅO rqOzÜ«Ú#flKÀ, PÜ«∞# HõO~îåxH˜ Liɡ\ì

„ѨÉèí∞ «fi=Ú «# P„QÆǨÏ=Ú#∞ Ö’Hõ=Ú#‰õΩ „ѨHõ\˜OKÕk— Jx á⁄#flÅ∂i Jaè„áêÜ«∞

Ѩ_®¤~°∞. JÅ∂¡i ™êyOz# áÈ~å\ÏxH˜ Ѩ~ÀHõ∆OQÍ KÕÜ« «xzÛ# ѶAÅ∞ÖÏ¡ MÏ<£‰õΩ

K«i„ « ãÔ~·# <åºÜ«∞O KÕÜ«∞ÖË Œ∞. PÜ«∞# ™êǨϙêxfl á⁄#flÅ∂i |Ü«∞@ÃÑ>ËìO «

=~°‰õΩ Ñ¶AÅ∞ÖÏ¡ áê„ « Z=fiiH© ≥eÜ«∞ Œ#@O qKå~°Hõ~°O. D q èŒOQÍ Ñ¶AÅ∞ÖÏ¡

MÏ<£ z=i =~°‰õΩ JÅ∂¡i ã‘ å~å=∞~åA‰õΩ Jxfl q è•Å ã¨Ç¨ÏÜ«∞Ѩ_»∞ «∂ 1922

EÖ· 27# JOu=∞ âßfi㨠q_çKå~°∞.

93 94

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

39. =∞øbfi Jb =Úã¨eÜ«∂~ü(1853– 1922)

„a\©+~°¡‰õΩ =ºu~HõOQÍ 120 ãO= «û~åÅ∞ áÈ~°∞ÉÏ@# ™êy, 1922 „áêO «OÖ’

dÖÏѶ ü– ãÇÜ«∞x~åHõ~° L Œº=∞OÖ’ qb#"≥∞ÿáÈ~Ú# =∞ÅÉÏ~°∞ "≥∂áê¡ Ü≥∂ èŒ∞Å

"å~°ã¨∞Å∞ =∞øbfi Jb =Úã¨ûeÜ«∂~ü.

ˆH~°à◊ ~åRO =∞ÅÉÏ~°∞ „áêO «OÖ’x «∂~°∞Ê =∞O*ËiÖ’ QÆŠѨO_çHõ _£ ã¨q∂Ѩ

„QÍ=∞O <≥e¡‰õΩ¯@∞ìÖ’ 1853Ö’ Jb [x‡OKå~°∞. „áê èŒq∞Hõ q Œº «~°∞"å «, è•i‡Hõ

q ŒºHÀãO =∞Hͯ "≥o§# PÜ«∞# U_»∞ ãO= «û~åÅ «~åfi « uiy =zÛ ÅHõ∆n=ÙÅÖ’x

Hõ<å~°\ì nfiѨOÖ’x XHõ áê~î°âßÅÖ’ „Ѩ è•<Àáê 蕺ܫÚ_çQÍ ÉÏ èŒº «Å∞ KÕѨ\Ïì~°∞.

„a\©+¨~°¡‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ =∞ÅÉÏ~ü "≥∂áê¡Å∞ ™êyã¨∞Î#fl áÈ~å\ÏÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ

1894, 1897Ö’ [iy# u~°∞QÆ∞ÉÏ@¡Ö’¡ =∞øbfi ‰õΩ@∞O| ãÉèí∞ºÅO`å „a\©+π Ãã·x‰õΩÅ

TK«HÀ «‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. „QÍ=∂ÅÖ’ XHõ"≥·ÑÙ# Éèí∂™êfi=ÚÅ∞, =∞~À"≥·ÑÙ áêÅHõ=~åæÅ

=Å# =∞ÅÉÏ~°∞ ¿Ñ Œ Ô~· åOQÆO Z Œ∞~˘¯O@∞#fl WHõ @¡#∞ QÆ=∞xOz# PÜ«∞# Hõ~°_»∞

QÆ\ì# „a\©+π =ºuˆ~Hõ"åk QÍ#∞, *ÏfÜ«∞ÉèÏ"åÅ#∞ #~°#~å# xOѨىõΩ#fl áÈ~å@

Ü≥∂ èŒ∞x QÍ#∞ ~°∂ѨÙ^•eÛ 1921–1922 =∞ 茺֒ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ

=∞ÅÉÏ~°∞Ö’ ™êy# „ѨÉèí∞ «fi =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏʼnõΩ HO„ Œ=∞Ü«∂º~°∞.

1916 „áêO «OÖ’ =∞ÅÉÏ~ü „áêO`åxH˜ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ Ѩ=<åÅ∞ „Ѩ|ÅOQÍ

`åHÍ~Ú. P „ÑÉèÏ=O`À =∞øbfi =ÚãûeÜ«∂~ü dÖÏѶ¨ ü–ãÇÜ«∞ x~åHõ~° L Œº=∂ʼnõΩ

<åÜ«∞‰õΩ_»Ü«∂º~°∞. PÜ«∞# t+µºÅ∞, J#∞K«~°∞Å∞ =∞Ç «∞‡x =∂~°æOÖ’ L Œºq∞OKå~°∞.

=∞øbfi „Ѩ ÕºHõ tHõ∆Ö’ dÖÏѶ ü HÍ~°ºHõ~°ÎÅ∞ ã¨∞t‰õ∆Ω «∞Å∞QÍ «Ü«∂~°Ü«∂º~°∞.

dÖÏѶ ü– ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° L Œº=∞O =∞ÅÉÏ~ü „áêO «OÖ’ Ѩ\˜+ìѨ_ç, „QÍ=∞

„QÍ=∂ʼnõΩ KÕ~°_»O`À áêÅHõ=~åæÅ∞ HõÅ=~°Ñ_»™êQÍ~Ú. dÖÏѶ¨ ü L Œº=∞O j„Ѷ∞QÆu`À

„QÍ=∂ʼnõΩ "åºÑ≤OK«_®xfl „ÑÉèí∞ «fiO ãÇ≤ÏOK«ÖËHõáÈ~ÚOk. „ÑâßO «OQÍ L Œºq∞ã∞Î#fl

HÍ~°ºHõ~°ÎÅ∞, <Õ «Å#∞ Ô~K«ÛQ˘\ì K«@ì=ºu~Hõ K«~°ºÅ‰õΩ áêÅÊ_Õ@∞ì KÕã≤ =∞øbfix, PÜ«∞#

ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å#∞ x~°ƒùOkèOKåÅx „ѨÏoHõ ~°∂á⁄OkOzOk. dÖÏѶ ü Hõq∞\© <åÜ«∞‰õΩÅ

q∂ Œ «Ñ¨C_»∞ Hã¨∞Å∞ |<å~ÚOz, "å~°∞ PÜ«Ú è•Å∞ ^•zÃÑ\Ïì~°O@∂ JÔ~ã¨∞ìÅ#∞,

x~°ƒO è•xfl ™êyOzOk. =∞øbfix JÔ~ã¨∞ì KÕÜ«∞_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOzOk. P q+¨Ü«∞O

≥Å∞ã∞‰õΩ#fl „Ñ[Å∞ =∞øbfi JÔ~ã∞ì#∞ „ÑuѶ∞\OKå~°∞. POQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å P[Å "Õ∞~°‰õΩ

áÈbã∞Å∞, Ãã·x‰õΩÅ∞ HÍÅ∞ÊÅ∞ [iáê~°∞. „Ñ[Å∞ ™êÜ«Ú èŒOQÍ u~°QÆ|_»QÍ áÈbã∞Å∞,

Ãã·x‰õΩÅ∞ Ѩ~å~°Ü«∂º~°∞. „ѨÉèí∞`åfikèHÍ~°∞Å∞, |ÅQÍÅ∞ áêiáÈ=_»O`À =∞øbfi

=Úã¨ûeÜ«∂~ü <Õ «$ «fiOÖ’ ã¨fi «O„ « áêÅ# P~°OÉèí=∞~ÚºOk.

P Ѩiã≤÷ «∞Å`À =∞O_çѨ_»¤ áÈbã¨∞Å∞, Ãã·#ºO =∞øbfix JÔ~ã¨∞ì KÕÜ«∞_®xH˜ uiy

=zÛ =∞øbfi L#fl =∞ã‘ Œ∞ q∂ Œ HÍÅ∞ÊÅ∞ [iáê~Ú. =∞øbfi J#∞K«~°∞Å∞ ™êÜ«Ú èŒOQÍ

„ѨuѶ∞\˜OKå~°∞. D áÈ~å@OÖ’ "≥Ú «ÎO q∂ Œ 22 =∞Ok =∞~°˜OKå~°∞. z=~°‰õΩ

=∞øbfix Ãã·xHõ |ÅQÍÅ∞ JÔ~ã∞ì KÕâß~Ú. P «~°∞"å « qKå~° «O «∞ [iÑ≤ =∞øbfi`À

=ÚãûeÜ«∂~ü Àáê@∞QÍ 12 =∞OkH LitHõ∆Å∞ qkèOz, =ÚQÆ∞æix JO_»=∂<£ n=ÙʼnõΩ

ѨOáê~°∞. =∞~À 33 =∞OkH˜ rq « M· Œ∞#∞ MÏÜ«∞O KÕâß~°∞.

=∞øbfi =Úã¨ûeÜ«∂~ü‰õΩ =∞~° tHõ∆ qkèOz#ѨÊ\˜H©, =∞øbfi PÜ«∞# J#∞K«~°∞Å∞

PÜ«Ú è•Å∞ KÕѨ@ì_®xH˜, "≥∂áê¡Å Ô~· åOQÆ ã¨=∞㨺Å∞, POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å PǨÏOHÍ~°

ѨÓi « K«~°ºÅ∞, dÖÏѶ ü <Õ «ÅÖ’ ÃÑÅ∞¡aH˜# *ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ∞, dÖÏѶ ü ã¨Ç¨Ü«∞

x~åHõ~° L^Œº=∂ÖË „Ѩ^è•#OQÍ HÍ~°=∞x <åºÜ«∞™ê÷#O f~°∞ÊÖ’ "≥Å¡_çOK«Hõ

«ÑÊÖË Œ∞. z=~°‰õΩ LitHõ∆ qkèOKÕO Œ∞‰õΩ =∞øbfix HÀÜ«∞O| «∂Î~°∞ *·Å∞‰õΩ «~°eOK«QÍ

POQÆ¡ <åºÜ«∞™ê÷#O qkèOz# tHõ∆‰õΩ zHõ ‰õΩO_® 1922 Ѷ≤„|=i 17# H˘Ü«∞O| «∂Î~°∞

*·Å∞Ö’ =∞øbfi Jb =Úã¨ûeÜ«∂~ü Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

95 96

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

40. PÉÏkÉÏ<À ÉËQÆO(1852–1924)

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÑÙ~°∞+µÅ`Àáê@∞ JkfifÜ«∞"≥∞ÿ# ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl JOkOz#

=∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ PÉÏkÉÏ<À ÉËQÆO J„QÆQÍq∞.

L «Î~°„Ñ Õâò ~åRO "≥Ú~å^•ÉÏ £ lÖÏ¡ J„"≥∂Ç „QÍ=∞OÖ’ 1852Ö’ PÉÏkÉÏ<À

ÉËQÆO [x‡OKå~°∞. P"≥∞‰õΩ ~åOÑÓ~ü ãO™ê÷<åxH K≥Ok# J|∞ÌÖò Jb MÏ<£ À q"åÇÏO

[iyOk. z#fl =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ Éèí~°Î#∞ HÀÖ’Ê~Ú<å ѨÙ#ifi"åǨÏO KÕã¨∞HÀ‰õΩO_® a_»¤Ö·#

=∞øÖÏ<å =ÚǨÏ=∞‡ £ Jb, =∞øÖÏ<å ëœHõ ü JbÅ Éèíq+¨º «∞Î q∂ Œ Œ$+≤ì ™êiOz,

"åix *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ <Õ «Å∞QÍ P"≥∞ fiÛk^•Ì~°∞.

PÉÏkÉÏ<À ~å[H©Ü«∞ rq «O ÇÏŸO~°∂Öò L Œº=∞O`À P~°OÉèí"≥∞ÿOk. D L Œº=∞O

=∞iO «QÍ qãÎiOKÕO Œ∞‰õΩ P"≥∞ Pi÷Hõ, Ǩi÷Hõ ã¨Ç¨Ü«∞ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ#∞ JOkOK«_»"Õ∞

H͉õΩO_® x| ŒÌ « QÆÅ L Œº=∞HÍi˜QÍ Ñ¨xKÕâß~°∞. „a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO WO_çÜ«∞<£

_çÃѶ<£û Ô~QÆ∞ºÖË+<£û ≥zÛ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Ö·# Jb ™È Œ~°∞Å#∞ zO Œ<£"å_» „QÍ=∞OÖ’

x~°ƒOkèOK«QÍ P"≥∞ ‰õÄ_® "åi "≥O@ "≥àÏ¡~°∞. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ =∂ «$ Õâ◊O, *Ïu

[#∞Å HÀãO Hõ+ì#ëêìÅ#∞ ÉèíiOKÕO Œ∞‰õΩ ÉèíQÆ=O «∞_»∞ ZOÑ≤Hõ ( «# a_»¤Å#∞) x[OQÍ

QÆifiOK« Œy# q+Ü«∞O Jx P"≥∞ P#O ŒO =ºHõÎOKÕâß~°∞. Jb ™È Œ~°∞Å∞ x~°ƒO èŒOÖ’

L#flÑC_»∞, "åi ÖÁOQÆ∞ÉÏ@∞‰õΩ „Ñuáê Œ##∞ ≥zÛ# áÈbã∞ JkèHÍi`À PÉÏkÉÏ<À

ÉËQÆO =∂\Ï¡_»∞`«∂ '<å a_»¤Å∞ Hõ#∞Hõ „ѨÉèí∞`«fi „Ѩuáê^Œ#Å#∞ (ÖÁOQÆ∞ÉÏ@∞

„Ѩuáê Œ#Å∞) JOwHõi¿ãÎ, xã¨ûO ÕǨÏOQÍ ã¨fiÜ«∞OQÍ <Õ#∞ "åi Q˘O «∞ Ñ≤ã≤H˜

K«O¿Ñ™êÎ#∞. P =∞Ç¨Ï «Î~° Hõ~°Î=º x~°fiǨωõΩ ÉèíQÆ=O «∞_»∞ D =$ Œ∞ú~åe KÕ «∞ʼnõΩ

JO «\˜ â◊HÎx «Ñ¨ÊHõ W™êÎ_»∞— JO@∂ =zÛ# ^•i# |Ü«∞@‰õΩ "≥à◊§=∞x áÈbã¨∞

L#fl`åkèHÍiH˜ WO\˜ #∞O_ç |Ü«∞@‰õΩ "≥àı§ =∂~åæxfl K«∂áê~°∞.

1917Ö’ "≥Ú@ì"≥Ú Œ\™êiQÍ PÉÏkÉÏ<À QÍOnèrx Hõeâß~°∞. JÑÊ\ #∞O_ç

P"≥∞#∞ QÍOnèr ‰õÄ_® J=∞‡ Jx Ñ≤Å=@O`À, *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞ÅO`å P"≥∞#∞

ca J=∞‡ Jx ã¨OÉ’kèOK«™êQÍ~°∞. 1917Ö’ HõÅHõ åÎÖ’ [iy# *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ

ã¨=∂"ÕâßʼnõΩ, JdÅ ÉèÏ~° « =Úã≤¡O bQ∑ =∞Ǩã¨ÉèíʼnõΩ Ç¨[Ô~·# P"≥∞ SHõº « •fi~å

=∂„`«"Õ∞ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ =Åã¨áêʼnõΩÅ #∞O_ç ã¨OѨÓ~°‚ ¿ãfiK«Ûù á⁄O^ŒQÆÅ~°x

L^•…\˜OKå~°∞.'D Õâ◊OÖ’x Ç≤ÏO Œ∂– =Úã≤¡O–t‰õΩ¯–Dâß~Ú „Ѩ[ÅO`å SHõºOQÍ

L Œºq∞OK«#@ì~Ú Õ ÅHõ∆ ºO ã≤kÌOK« *ÏÅ Œ∞— Jx ÃÇÏK«ÛiOKå~°∞.

1919 <å\ dÖÏѶ¨ ü–ãÇÜ«∞x~åHõ~° L Œº=∞OÖ’ KåÖÏ x~å‡Ï «‡Hõ áê„ «#∞

áÈ+≤Oz# P"≥∞ Jq„âßO «OQÍ Ñ¨~°º@#Å∞ [iáê~°∞. L Œº=∞ x~°fiǨωõΩ x èŒ∞Å#∞

ã¨=∞‰õÄiÛ ÃÑ\Ïì~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞ÅO`å «# a_»¤Å∞ Hõ#∞Hõ "åi Z Œ∞@ «#‰õΩ

Ѩ~åÌ JHõ¯~°ÖË^Œx „ѨHõ\˜OKå~°∞. =$^•úѨºO =Å# â◊s~°O ã¨Ç¨ÏHõiOK«‰õΩ<åfl

*ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ „Ѩ[Å#∞ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ#∞ KÕÜ«∞_®xH˜ Ѩ~°º@#Å∞ [~°∞ѨÙ`«∂

'ÉèÏ~° « Õâ◊ÑÙ ‰õΩHõ Å∞, Ñ≤Å∞¡Å∞ ‰õÄ_® ÉÏxã «fiÑÙ ãOÔHà◊§Ö’ |OnÅ∞QÍ LO_»~å Œ#flk

<å Jaè=∞ «O— Jx å#∞ =∂\Ï¡_ç# ãÉèíÅÖ’ ™êÇÏãO`À „ÑHõ\OKå~°∞. P HÍ~°OQÍ

áÈbã∞Å∞ P"≥∞#∞ „Ñ=∂ ŒHõ~° q„^ÀÇ≤ÏQÍ ÑiQÆOKå~°∞. P"≥∞ =∂„ «O áÈbã∞ Ç≤ÏOã,

JÔ~ã¨∞ìÅ∞, ÖÏsîKås˚Å#∞ U=∂„ «O MÏ «~°∞ KÕÜ«∞‰õΩO_® =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞.

P"≥∞ ~å[H©Ü«∞ ~°OQÆOÖ’<Õ H͉õΩO_® ™ê=∂lHõ ~°OQÆOÖ’ ‰õÄ_® `«#^≥·#

ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl JOkã¨∂Î JdÅ ÉèÏ~° « =∞Ç≤Ïà◊Å ã¨OѶ∂ʼnõΩ =∂~°æ Œ~°≈HõO KÕâß~°∞.

z=i =~°‰õΩ L Œº=∞HÍ~°∞Å ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ K≥Ok# =∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ Jxfl q è•Å ãÇÏHõiã∂Î

P Œ~°≈=O «OQÍ xeKå~°∞. J<å~ÀQƺO, =$^•úѨºO, áÈbã¨∞Å PQÆ_®Å∞, P@OHÍÅ#∞

ÖˇHõ KÕÜ«∞‰õΩO_® *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞ÔH·# áê„ « x~°fiÇ≤ÏOz# PÉÏkÉÏ<˘ ÉËQÆO

1924 #=O|~°∞ 13# «# a_»¤Å∞, =∞Ǩ`å‡ QÍOnèr K≥O « #∞O_»QÍ „ѨâßO «OQÍ

Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

97 98

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

41. =∞øbfi J|∞ÌÖò ÉÏi(1878–1926)

ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’x =Úã≤¡O è•i‡Hõ „Ѩ=ÚY∞Å =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiOÖ’ U~°Ê_ç# ѨÅ∞

q^•ºHO„^•Å∞ è•i‡Hõ q Œº#∞ É’kèOK«@"Õ∞ H͉õΩO_® „a\©+~°¡ Ñ@¡ f„= =ºu~Hõ «#∂

„ѨɒkèOKå~Ú. P „Hõ=∞OÖ’ '=∞ Œ~°™ê–U–x*Ïq∞Ü«∂— #∞ ™ê÷Ñ≤Oz# q^•º"Õ «Î

=∞øbfi YÜ«∂º=ÚnÌ<£ =ÚǨÏ=∞‡ £ J|∞ÌÖò ÉÏi Ѷ≤~°Oy =∞ǨÖò.

=∞øbfi J|∞ÌÖò ÉÏi ÅHÀfl‰õΩ K≥Ok# „ѨMϺ`« Ѷ≤~°Oy =∞ǨÖò LÖË=∂Å

‰õΩ@∞O|OÖ’ 1878Ö’ [x‡OKå~°∞. `˘Å∞ « «O„_ç = ŒÌ, P «~°∞"å « ѨÅ∞=Ù~°∞

=∞øbfiÅ t+¨ºiHõOÖ’ è•i‡Hõ q Œº#∞ JÉèíºã≤Oz, P «~°∞"å « HÍO™êì<£\ò<ÀѨÙÖòÖ’

L#fl « q Œº#∞ ѨÓiÎKÕã≤# PÜ«∞# Láê 蕺ܫ∞ =$uÎx ã‘fiHõiOKå~°∞.

=Úã≤¡OÅÖ’ K≥· «#ºO, =ÅãáêʼnõΩÅ Ñ@¡ =ºu~Hõ « „áÈkKÕÜ«∞_»OHÀãO 1908Ö’

'=∞ Œ~°™ê–U– x*Ïq∞Ü«∂— ™ê÷Ñ≤Oz, P q^•ºHO„ ŒO =∞ÇÏŸáê 蕺ܫÚxQÍ ÉÏ èŒº «Å#∞

KÕѨ\Ïì~°∞. D ã¨Oã¨÷ P `«~°∞"å`« HÍÅOÖ’ „a\©+π =ºuˆ~Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêʼnõΩ,

L Œº=∞HÍ~°∞ʼnõΩ, qÑ¡=HÍ~°∞ʼnõΩ ˆHO„ ŒOQÍ ÉèÏã≤e¡ ™êfi «O„ «ºã¨=∞~°OÖ’ «# ≥·#

áê„ «#∞ x~°fiiÎOzOk.

1913Ö’ „ÑMϺu K≥Ok# 'HÍ#∂Ê~°∞ =∞ã‘ Œ∞— ãOѶ∞@# ~°OQÆO q∂ Œ‰õΩ =zÛOk.

D ã¨OѶ∞@# P è•~°OQÍ „a\©+π áêʼnõΩÅ∞ Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ =∞ 茺# =∞#ã¨Ê~°÷Å#∞

ã$+≤ìOKåÅx ‰õΩÜ«Ú‰õΩÎÅ∞ Ñ<åfl~°∞. P K«~°ºÅ‰õΩ q~°∞QÆ∞_»∞QÍ ã=∞ãº#∞ ™ê#∞‰õÄÅOQÍ

Ѩi+¨ iOK«_»O`À =∞øbfi J|∞ÌÖò ÉÏiH˜ =∞Oz QÆ∞iÎOѨ٠ÅaèOzOk.

P ã=∞Ü«∞OÖ’ |Öϯ<£ Ü«Ú ŒúO „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. P ãO Œ~°ƒùOQÍ Jb ™È Œ~°∞Å`À

K«iÛOz 'JOA=∞<£–U–Y∞ ŒÌO–U–HÍÉÏ— J#∞ ã¨Oã÷#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. =Úã≤¡OÅ

Ѩq„ « ã÷ÖÏÅ#∞ HÍáê_®Å#flk D ã¨Oã÷ |Ç≤Ï~°æ « ÅHõ∆ ºO HÍQÍ „a\©+π ™ê„=∂[º"å Œ

â◊‰õΩÎÅ Ñ@¡ f„= =ºu~Hõ «#∞ |Ö’¿Ñ «O KÕÜ«∞_»O JO «~°æ « ÅHõ∆ º"≥∞ÿOk. D ~°ÇÏãºO

„ѨÉèí∞`åfi xѶ∂ #∞O_ç ZO`À HÍÅO ^•QÆÖË Œ∞.

=∞øbfi ÉÏi 1918Ö’ "≥Ú@ì"≥Ú Œ\˜ ™êiQÍ _èçb¡Ö’ QÍOnèrx HõÅ∞ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.

dÖÏѶ¨ ü ã=∞㺠QÆ∞iOz, =Úã≤¡O „Ñ[Å =∞<ÀÉèÏ"åÅ QÆ∞iOz PÜ«∞#`À „Ñ™êÎqOKå~°∞.

P K«~°ÛŠѨ~°º=™ê#OQÍ =∞øbfi ÉÏi QÍOnèr`À HõÅã≤ dÖÏѶ¨`ü–ã¨Ç¨Ü«∞

x~åHõ~°À Œº=∂xH „jHÍ~°O K«∞\Ïì~°∞. PÜ«∞# Hõ$+≤ Ѷe «OQÍ 'JdÅ ÉèÏ~° « dÖÏѶ ü

Hõq∞\©— U~°Ê_çOk. dÖÏѶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° L Œº=∂xfl =∞iO « L Œ$ «O KÕ¿ã

ÅHõ∆ ºO`À '[=∂Ü«∞`«∞Öò–LÖË=∂–U–Ç≤ÏO^£— U~åÊ@∞Ö’ PÜ«∞# „Ѩ^è•# áê„`«

áÈ+≤OKå~°∞. =∞øbfi J|∞ÌÖò ÉÏi =∂~°æ^Œ~°≈Hõ`«fiOÖ’x q^•ºˆHO„^ŒO q^•º~°∞÷Å∞

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ѩ=ÚY áê„ « x~°fiÇ≤ÏOz Hõiî# tHõ∆ʼnõΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞.

D ãO Œ~°ƒùOQÍ PK«~°Ï «‡Hõ K«~°ºÅ •fi~å Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº «‰õΩ PÜ«∞#

Jq„âßO «OQÍ „â◊q∞OKå~°∞. PÜ«∞# «# „Ñ ÕºHõ"≥∞ÿ# Ñ ŒÌ «∞Å`À =∂#= ãO|O è•Å#∞

=∞iO « Ѩ\˜+ìѨ~åÛ~°∞. =∞øbfi ÉÏi Hõ$+≤x K«∂ã≤ =∞Ǩ «∞‡_»∞ ‰õÄ_® Pâ◊Û~°ºáÈ=_»"Õ∞

H͉õΩO_® „Ѩ[ÅO`å PÜ«∞##∞, PÜ«∞# q è•<åÅ#∞ J#∞ã¨iOKåÅx É’kèOKå~°∞.

=∞øbfi ÉÏi =∞Oz ~°K«~Ú «, =HõÎ. PÜ«∞# L~°∂ÌÖ’ =O Œ‰õΩ ÃÑ·QÍ Ñ¨ÙãÎHÍÅ∞

~°zOKå~°∞.'JÖò–x*Ïq∞Ü«∂— J#∞ L~°∂Ì =∂ãÑ„uHõ#∞ #_çáê~°∞. D Ñ„uHõ#∞ „a\©+π

áêʼnõΩÅ •+≤ìHÍÅ#∞ „Ñ[Å =ÚO Œ∞‰õΩ ≥ã∂Î, „ÑÉèí∞ «fi =ºu~Hõ „ÑKå~åxH, Ç≤ÏO Œ∂–

=Úã≤¡O SHõº «‰õΩ, W™ê¡q∞H± « «Î fiâß„ãÎ qâı¡+‰õΩ, W™ê¡q∞H± PKå~° ™êO„Ñ^•Ü«∂Å#∞,

«=∞ ã¨Oã÷ ÅH∆ͺÅ#∞ „Ѩ[ʼnõΩ Z~°∞HõѨ~°Û_®xH˜ ã¨=∞~°÷=O «OQÍ LѨÜ≥∂yOKå~°∞.

D q èŒOQÍ è•i‡Hõ, ~å[H©Ü«∞ ™ê=∂lHõ, ™êÇ≤Ï «º, q^•º~°OQÍÅÖ’ qt+ì"≥∞ÿ#

„ѨuÉèí#∞ Hõ#|iÛ q^•º"Õ «ÎQÍ, „Ѩ=ÚY *ÏfÜ«∞"åkQÍ, ™êfi «O„ «ºã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞_çQÍ,

J «∞º «Î=∞ ¿ã=Å#∞ JOkOz# =∞øbfi YÜ«∂=ÚnÌ<£ =∞ǨÏ=∞‡ £ J|∞ÌÖò ÉÏi Ѷ≤~°Oy

=∞ǨÖò 1926 [#=i 19# z=iâßfi㨠q_çKå~°∞.

99 100

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

42. JëêÊùY∞ÖÏ¡ MÏ<£(1900–1927)

=∂ «$Éèí∂q∞ q=ÚHÎ HÀã¨O „áêÏÅ#∞ «$„áêÜ«∞OQÍ ÉèÏqOz „a\˜+π =Åã¨

áêʼnõΩÅÃÑ· qÑ¡qOz J=∞~°∞Ö·# Ü≥∂ è•„ˆQã¨∞ÅÖ’ XHõ~°∞ JëêÊùY∞ÖÏ¡MÏ<£ .

1900 JHÀì|~ü 22# L`«Î~°„Ѩ^Õâò ~å„+¨ìOÖ’x ëê[Ǩ<£Ñ¨Ó~üÖ’x ã¨OѨ#fl

[q∂O^•i ‰õΩ@∞O|OÖ’ JëêÊùMò [x‡OKå~°∞. «O„_ç +Ѷ‘Y∞ÖÏ¡MÏ<£. «e¡ =∞[ÇÏ~°∞hfl™ê

ÉËQÆO. z#fl<å\˜ #∞O_Õ ã¨fi «O„ « ÉèÏ"åÅ#∞ ã¨O «iOK«∞‰õΩ#fl PÜ«∞# „Ѩ[Å r=#

Ñiã≤÷ «∞Å q∂ Œ Œ$+≤ì ™êiOK«@O`À K« Œ∞=Ù q∂ Œ ÃÑ ŒÌQÍ „â◊ ŒúK«∂ÑÖË Œ∞. «e¡ #∞O_ç

™êÇ≤Ï`åºaèÖÏ+¨ ÃÑOK«∞‰õΩ#fl PÜ«∞# =∞Oz L~°∂Ì HõqQÍ ~°∂á⁄O^•~°∞.

JëêÊùY∞ÖÏ¡ Abbie Rich Mission High School 8= «~°QÆu q^•ºi÷QÍ „a\©+π

„ѨÉèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~Hõ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. „ѨÉèí∞ «fi „Ѩ*Ï=ºuˆ~Hõ K«~°ºÅ#∞

x~°ã≤ã¨∂Î Hõq «Å∞ ~åã¨∂ΠѨ~å~Ú áêʼnõΩŠѨ@¡ QÆÅ =ºuˆ~Hõ «#∞ z#fl «#OÖ’<Õ

=ºHõÎOKÕâß~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ 'Ç≤ÏO Œ∂™êÌ<£ iѨa¡Hõ<£ Ps‡— <åÜ«∞‰õΩÅ∞ ~åO „Ѩ™ê £

aã≤‡Öò`À U~°Ê_ç# ѨiK«Ü«∞O ^•fi~å qÑ¡"À Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆ™êfiq∞ JÜ«∂º~°∞. =∞ «O

HÍ~°OQÍ P~°ºã¨=∂*ÏxH˜ K≥Ok# aã≤‡Öò Ç≤ÏO Œ∂™êÌ<£ iѨa¡Hõ<£ Ps‡Ö’ JëêÊùH±‰õΩ

ãÉèíº «fiO W=fi_®xH ãOâ◊~ÚOz<å z=~°‰õΩ JOwHõiOK«Hõ «ÑÊÖË Œ∞. Ps‡ ãÉèí∞ºxQÍ

aã≤‡Öò <Õ «$ «fiOÖ’ [iy# ѨÅ∞ Ü«∂Hõ¬<£ÅÖ’ K«∞~°∞QÍæ JëêÊùMò áêÖÁæ<åfl~°∞. |Å"≥∞ÿ#

â◊„ «∞=Ù#∞ =∂ «$Éèí∂q∞ #∞O_ç «iq∞ H˘>ËìO Œ∞‰õΩ PÜ«Ú è•Å ã¨g∞Hõ~°‰õΩ èŒ#O

J=ã~°O HÍQÍ qÑ¡=HÍ~°∞Å Hõ#∞fl „ÑÉèí∞ «fiÑÙ Y*Ï<å q∂ Œ Ñ_çOk. „ÑÉèí∞ «fi Y*Ï<å#∞

≥ã¨∞Î#fl Ô~·Å∞ #∞O_ç èŒ<åxfl H˘Å¡Q˘>ËìO Œ∞‰õΩ Ñ¨ äŒHõO «Ü«∂~°~ÚºOk. D Ѩ äŒHõO Ѩ@¡

`˘Å∞`« JëêÊùMò J~Ú+¨ì`« =ºHõÎOKÕã¨∂Î „ѨÉèí∞`«fi Y[<å#∞ JѨǨÏi¿ãÎ „ѨÉèí∞`«fiO

qÑ¡"À Œº=∞O q∂ Œ q~°∞K«∞HõÑ_»QÆÅ Œx, P HÍ~°OQÍ ÉÏÖϺ=ã÷Ö’ #∞#fl qÑ¡"À Œº=∞O

HÀÅ∞HÀÖË#O « ≥|ƒ uO@∞O Œx ÃÇÏK«ÛiOKå~°∞. J~Ú<å „Ñ¨*Ï™êfiq∞Hõ ã≤ •úO «O

Ѩ@¡ Q“~°=OQÆÅ PÜ«∞# ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å "≥∞*Ïi\© x~°‚Ü«∂xH˜ ã¨=∞‡u ≥eáê~°∞.

P Ñ äŒHõO „ÑHÍ~°OQÍ 1925 PQÆ+µì 9# HÍHÀi „QÍ=∞O q∂ Œ∞QÍ "≥àı§ "≥∞~ÚÖòÖ’

«~°eã∞Î#fl „ÑÉèí∞ «fi Y*Ï<å#∞ Ñk =∞Ok ãÉèí∞ºÅ QÆÅ qÑ¡=HÍ~°∞Å Œà◊O ™êÇÏ™È¿Ñ «OQÍ

ÔH·=ã¨O KÕã¨∞‰õΩOk. D Ѩ äŒHÍxfl J=∞Å∞Ѩ~°Û@OÖ’ „Hõ=∞tHõ∆ QÆÅ qÑ¡=HÍ~°∞xQÍ

JëêÊùMò «# ≥·# áê„ «#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P ã¨OѶ∞@#`À XHõ ™êiQÍ YOQÆ∞u#fl

„a\©+π „ѨÉèí∞`«fiO JëêÊùMò TÇ≤ÏOz#>Ëì qѨ¡=HÍ~°∞Å q∂^Œ q~°∞K«∞HõѨ_»@O`À

JëêÊùY∞ÖÏ¡ À áê@∞QÍ Ps‡ ã¨Éèí∞ºÅO`å J*Ï˝ «OÖ’H˜ "≥o§áÈÜ«∂~°∞.

JëêÊùY∞ÖÏ¡ =∂„ «O U_®káê@∞ J*Ï˝ « rq «O QÆ_çÑ≤# Ñ≤ ŒÑ¨ ã¨fi„QÍ=∂xH˜

K≥Ok# XHõ q∞„ «„^ÀÇ≤Ï HÍ~°OQÍ _èçb¡Ö’ JÔ~ãìÜ«∂º~°∞. PÜ«∞#‰õΩ Ñ¨Å∞ Pâ◊Å∞

K«∂Ñ≤, =∞ « =∞<ÀÉèÏ"åÅ#∞ ‰õÄ_® Ô~K«ÛQ˘\ì ÖÁOQÆnã¨∞HÀ\ÏxH˜ „ѨÉèí∞ «fiO qѶÅ

„Ѩܫ∞`åflÅ∞ KÕã≤Ok. z=~°‰õΩ HÍHÀi Ô~·Å∞ ã¨OѶ∞@# qKå~° „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. P

ã=∞Ü«∞OÖ’ Ps‡ <åÜ«∞‰õΩ_»∞ ~åO„Ñ™ê £ aã≤‡Öò#∞ tHõ∆ #∞O_ç «Ñ≤ÊOKÕO Œ∞‰õΩ HÍHÀi

Ô~·Å∞ ã¨OѶ∞@#‰õΩ `å#∞ =∂„ «"Õ∞ ѨÓiÎ ÉÏ èŒ∞º_»#O@∂ «# <åºÜ«∞"åk ã¨ÅǨ‰õΩ

aè#flOQÍ L#fl « <åºÜ«∞™ê÷<åxH˜ JëêÊùMò ~å «Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ ≥Å∞ѨىõΩ<åfl~°∞. z=~°‰õΩ

PÜ«∞#`Àáê@∞ ã¨Ç¨ÏK«~° q∞„ «∞ʼnõΩ ‰õÄ_® HÀ~°∞ì LitHõ∆Å∞ qkèã¨∂Î f~°∞ÊxzÛOk.

=∂ «$Éèí∂q∞ HÀã¨O „áêÏÅiÊOK«@O =∞Ǩ^•ƒùQƺ=∞x „ѨHõ\˜Oz# JëêÊùMò#∞

1927 _çÃãO|~°∞ 19# ÃѶ·*ÏÉÏ Œ∞ *·Å∞Ö’ Lifâß~°∞. D ãO Œ~°ƒùOQÍ '<å =∂ «$Éèí∂q∞

ã¨~°fi^• Éè’QÆÉèÏQͺÅ`À qÅã≤ÖÏ¡e. <å Ç≤ÏO Œ∂™ê÷<£‰õΩ ¿ãfiK«Ûù Åaèã¨∞ÎOk K«∂_»O_ç.

KåÖÏ «fi~°QÍ ÉÏx㨠«fiѨ٠ã¨OÔHà◊√¡ ≥yáÈ`å~Ú— Jx ZO`À P «‡qâßfiã¨O`À Õâ◊

Éèíq+¨º «∞Î#∞ „ѨHõ\˜Oz# JëêÊùY∞ÖÏ¡ MÏ<£ Li`å_»∞#∞ ã¨O`À+¨OQÍ ã‘fiHõiã¨∂Î, «#

=O Õà◊§ rq`åxfl 27 Uà◊§ˆH =ÚyOK«∞‰õΩx «~°e "≥o§áÈÜ«∂~°∞.

101 102

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

43. ǨÏH©O J[‡Öò MÏ<£(1868–1927)

ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ L=∞‡_ç ÅHõ∆ º"≥∞ÿ# ã¨fi~å[ºO ™êkèOKÕO Œ∞‰õΩ UHõ «fiOÖ’ aè#fl «fiO,

aè#fl «fiOÖ’ UHõ «fiO „áêuѨkHõQÍ `åºQÍʼnõΩ PK«~°Ï «‡HõOQÍ ã≤ ŒúѨ_ç# D QÆ_»¤

=Ú Œ∞Ìa_»¤ÅÖ’ ǨÏH©O P[‡Öò MÏ<£ „Ѩ=ÚY∞Å∞.

ãfi Õj "≥· ŒºOÖ’ „ÑMϺuQÍOz# "≥· Œº „Ñ=ÚY∞Å∞ ÇÏH©O J|∞ÌÖò QÆ∞ÖÏO =∞ÇÏ=∞‡ £

MÏ<£ «#Ü«Ú_çQÍ J[‡Öò MÏ<£ 1868 Ѷ≤„|=i 12# _èçb¡Ö’ [x‡OKå~°∞. z#fl<å@<Õ

L~°∂Ì, J~°aH±, Ñi¬Ü«∞<£ ÉèÏ+Å#∞ <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. "≥· ŒºâßGO`Àáê@∞, ÑÅ∞ âß„™êÎÅÖ’

„áêgº « QÆ_çOK«@"Õ∞ H͉õΩO_® =∞Oz "≥· Œ∞ºÅ∞QÍ ¿Ñ~åæOKå~°∞.

1906 =~°‰õΩ „Ѩ*Ï¿ã=‰õΩ, ã¨fi Õj "≥· Œº~°OQÍxH˜ Ѩiq∞ «"≥∞ÿ# J[‡Öò MÏ<£

1906 JHÀì|~ü 1# ã≤=∂¡Ö’ "≥·„âß~Úx Hõeã≤# =Úã≤¡O „Ѩ=ÚY∞Å |$O^ŒOÖ’

ã¨Éèí∞ºxQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞. P «~°∞"å « All India Muslim Educational Conference Ö’

All India Muslim leauge U~åÊ@∞ f~å‡<åxfl ã¨=∞i÷OKå~°∞. J#O`«~°O bQ∑

Láê^茺‰õ∆ΩxQÍ ÉèÏ^茺`«Å#∞ KÕѨ\˜ì, Ç≤ÏO^Œ∂–=Úã≤¡OÅ =∞^茺 =∞`«™ê=∞~°ã¨ºO

HÍáê_ÕO Œ∞‰õΩ, QÀ=ÙÅ#∞ Y∞~åƒx W=fi_®xfl =∂#∞HÀ"åÅx =Úã≤¡OÅ∞ Ñ≤Å∞ÑÙxKåÛ~°∞.

ãÜ≥∂ 茺#∞, ã"≥∞ÿHõº «#∞ ã~°fi^• HÍOH∆Oz# PÜ«∞# 1916Ö’ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ,

=Úã≤¡O bQ∑Å =∞ 茌º# Àã‘Î ‰õΩkiÛ# ÅHÀfl XѨÊO ŒO J=∞Å∞Ö’H˜ ~å=_®xH˜ „Ѩ=ÚY

áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. D „Hõ=∞OÖ’ J[‡Öò MÏ<£ dÖÏѶ¨ ü–ãÇÜ«∞x~åHõ~° L Œº=∂Å

„áê~°OÉè’ «û= HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ „a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO JO Œ*Ëã≤# Kaisar-i-Hind, Hazq-ul-

Mulk a~°∞^Œ∞Å#∞, „ѨÉèí∞`«fiO „Ѩ™êkOz# ѨÅ∞ ѨÙ~°™ê¯~åÅ#∞ `«filOz# `˘e

ÉèÏ~°fÜ«Ú_çQÍ JO ŒiH© P Œ~°≈„áêÜ«Ú_»Ü«∂º~°∞. Jxfl „Ñ=ÚY #QÆ~åÅÖ’, Ñ@ìÏÅÖ’

dÖÏѶ¨ ü Hõq∞\©Å∞ U~°Ê_ÕO Œ∞‰õΩ x~°O «~°O „â◊q∞ã∂Î L Œº=∞O HÀãO «# ÑÅ∞‰õΩ|_çx

LѨÜ≥∂yOz PÜ«∞# ÉèÏsQÍ q~åàÏÅ∞ ¿ãHõiOKå~°∞. 1917 <å\˜ˆH QÍOnèr

ã¨xflÇ≤Ï «∞Ö·# PÜ«∞# „Hõ=∞OQÍ =Úã≤¡O bQ∑‰õΩ Œ∂~°"≥∞ÿ P «~°∞"å « ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞

HÍO„ÔQãπ ã¨Éèíº «fiO ã‘fiHõiOKå~°∞. 1918 _çÃãO|~üÖ’ [iy# HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"ÕâßʼnõΩ

PÇfi# ãOѶ∞O J 茺‰õ∆ΩxQÍ ÑxKÕâß~°∞. dÖÏѶ¨ ü ã=∞ãºÃÑ· 1920 [#=iÖ’ "≥·„âß~Úx

HõÅã≤# „Ѩuxkè=~°æOÖ’ PÜ«∞# áêÖÁæ<åfl~°∞. 1921Ö’ JǨÏ=∞‡^•ÉÏ £Ö’ [iy#

HÍO„ÔQãπ *ÏfÜ«∞ ã¨=∂"ÕâßÅ J 茺Hõ∆ ™ê÷<åxfl JÅOHõiOz# Q“~°"åxfl á⁄O^•~°∞.

*ÏfÜ«∞ÉèÏ"åÅ∞ QÆÅ q^•º~°∞÷Å HÀã¨O U~åÊ@∞ KÕã≤# Jamia Milia Islamia

(Nationa Muslim University) „Ѩ äŒ=∞ Kèå#ûÅ~üQÍ ÉÏ èŒº «Å∞ KÕѨ\ ì P q^•ºã¨Oã÷

Ѩ\˜+ì «‰õΩ Hõ$+≤KÕâß~°∞. 1922 =∂iÛ 10# =∞ǨÏ`å‡QÍOnèx JÔ~ã¨∞ì KÕã≤#ѨC_»∞

PÜ«∞# ™ê÷#OÖ’ âßã<ÀÅ¡OѶ∞# L Œº=∞ x~Ìâ◊‰õΩÅ∞QÍ J[‡Öò MÏ<£ xÜ«Ú‰õΩÎÅÜ«∂º~°∞.

1922–23 =∞ 茺HÍÅOÖ’ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ, =Úã≤¡OʼnõΩ <åÜ«∞Hõ «fiO =Ç≤Ïã∞Î#fl

qq èŒ ã¨Oã÷Å =∞ 茺 㨠«ûO|O è•Å∞ U~°Ê_»\ÏxH˜ PÜ«∞# Hõ$+≤ ã¨ÖÏÊ~°∞. Ç≤ÏO Œ∂ –

=Úã≤¡OÅ SHõº «HÀãO Jq„âßO «OQÍ „â◊q∞Oz# PÜ«∞# 1924 ÃãÃÑìO|~°∞Ö’ Ç≤ÏO Œ∂

–=Úã≤¡O <åÜ«∞‰õΩÅ#∞ PǨfixOz «# WO@ SHõº`å ã¨=∂"Õâßxfl U~åÊ@∞ KÕã≤

„Ѩ è•# [#ã¨=Ú^•Ü«∂Å =∞ 茺 ¿ãflǨÏã¨O|O è•Å "≥∞~°∞QÆ∞ ŒÅ‰õΩ Hõ$+≤ ã¨ÖÏÊ~°∞.

XHõ "≥·Ñ¨Ù "≥· ŒºO, =∞~˘Hõ "≥·Ñ¨Ù ~å[H©Ü«∂Å∞, WOHÀ"≥·Ñ¨Ù q^•º"åfiÑ≤ÎH˜ x~°O «~°O

„â◊q∞ã∞Î#fl J[‡ÖòMÏ<£ SHAIDA J#∞ HõÅO ¿Ñ~°∞`À L~°∂Ì, Ñi¬Ü«∞<£ ÉèÏ+ÅÖ’ ~åã≤#

Hõq «ÅÖ’ =∂#= «fiÑÙ Ñi=∞àÏÅ∞ QÆ∞ÉÏoOKå~Ú. D Hõq «Å#∞ _®Hõì~ü *ÏH©~ü Çï¿ãû<£

DIWAN-SHAIDA ¿Ñ~°∞`À 1926Ö’ ã¨OHõÅ#OQÍ ≥KåÛ~°∞.

J<å~ÀQƺO HÍ~°OQÍ 1925Ö’ ~å[H©Ü«∂Å #∞O_ç x„+¨ q∞Oz<å Ç≤ÏO Œ∂ –

=Úã≤¡OÅ =∞ 茺 ãÜ≥∂ 茺 HÀãO rq « K«~°=∂OHõO =~°‰õΩ „â◊q∞Oz# *ÏfÜ≥∂ Œº=∞<Õ «

ǨÏH©O J[‡Öò MÏ<£ 1927 _çÃãO|~ü 29# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

103 104

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º ã¨O„QÍ=∞O „Ѩ*ÏhHÍxfl Jxfl ~°HÍÅ åºQÍʼnõΩ ã≤ ŒúѨiÛOk.

JÇ≤ÏO™ê=∂~°æOÖ’ „a\©+π ¿ã#Å «∞áêH QÆ∞O_»¡‰õΩ |Ö·# Y∞^•ÜÕ∞– U–d Œ‡ üQÍ~üÅ#∂

(ÉèíQÆ= Õû=‰õΩÅ∞), PÜ«Ú è•Å#∞ KÕ «Ñ¨\ ì „a\©+π áÈbã¨∞–Ãã·xHõ ŒàÏÅ#∞ `˘_»Q˘\˜ì

ã¨"åÖòKÕã≤ ~°~°OQÆOÖ’ g~Àz «OQÍ áÈ~å_ç „áêÏÅ#∞ |eÃÑ\ì# ™êÜ«Ú èŒáÈ~å@

Ü≥∂ èŒ∞Ö·# qÑ¡=HÍ~°∞Å#∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O ã¨$l~ÚOzOk.

„a\©+¨~°¡ ÉÏx㨠«fiO #∞O_ç q=ÚHÎ HÀ~°∞‰õΩO@∂ [q∞eQÍ ™êy# D áÈ~å@

=∂~åæÅ∞ U"≥·<å JO^Œ∞Ö’ ѨÙ~°∞+¨µÅ`Àáê@∞ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ‰õÄ_® #_»∞O ayOz

=Ú#∞‡O Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞. q=ÚHÎ áÈ~å@OÖ’ U=∂„ «O "≥#∞fl K«∂ѨHõ PÜ«Ú èŒO KÕѨ\ì

Ñ~å~Ú áêʼnõΩÖ·# „a\©+~°¡ "≥#∞flÖ’ K«e ÑÙ\ìOKå~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ „a\©+π „ÑÉèí∞`åfixfl

ã¨"åÖò KÕã≤ ǨÏ_»ÅQ˘\ì# P_»Ñ¨_»∞K«∞ÅÖ’ ~°lÜ«∂ MÏ «∂<£ XHõ~°∞.

P"≥∞ „Ѩ=ÚY qÑ¡=Ü≥∂ èŒ∞_»∞ =∞øbfi #j~°∞nÌ<£ JǨÏ=∞‡ £ ‰õΩ=∂Ô~Î. z#fl<å\˜

#∞O_ç P"≥∞Ö’ JO‰õΩiOz# Õâ◊ÉèíHÎ ÉèÏ=#Å∞ «O„_ç #∞O_ç ã¨O «iOK«∞‰õΩ#fl „a\©+π

=ºu~Hõ «#∞ f„= «~°O KÕâß~Ú. ãfi Õâßxfl q Õj áêʼnõΩÅ ÉÏxã «fiO #∞O_ç q=ÚHõÎO

KÕÜ«∂Åx P"≥∞ ãOHõeÊOKå~°∞. «O„_ç À áê@∞ P"≥∞ ‰õÄ_® AQÍO «~ü qÑ¡= Œà◊OÖ’

ã¨Éèíº «fiO ã‘fiHõiOKå~°∞. AQÍO «~ü qÑ¡=Ü≥∂ èŒ∞Å∞ ™êyOz# ™êÜ«Ú èŒáÈ~å@ Œà◊O

ã¨Éèí∞º~åeQÍ ~°lÜ«∂ MÏ «∂<£ qÑ¡"À Œº=∂xH˜ „H˜Ü«∂jÅHõ `À_®Ê@∞#OkOKå~°∞.

ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º ãO„QÍ=∞ K«i„ « ÑÙ@ÅÖ’ JyflÜ«ÚQÆO QÍ Ñ≤Å∞=|_ç# ™êÜ«Ú èŒ

áÈ~å@ HÍÅOÖ’ AQÍO «~ü, J#∞jÅ# ã¨q∞u, P`À‡#flu Œà◊O, QÆ Œ~ü qÑ¡= Œà◊O,

Ç≤ÏO Œ∂™ê÷<£ iÑa¡H± J™Èã≤ÜÕ∞+<£, Ç≤ÏO Œ∂™ê÷<£ iÑa¡H± Ps‡ «k «~° qÑ¡= ŒàÏÅÖ’x

qÑ¡=g~°∞Å∞ JÑÓ~°fi è≥·~°º ™êÇÏ™êÅ`À, Jã=∂# åºQÍÅ`À ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞

K«i„ «Ö’ JyflÜ«ÚQÍxfl ~°yeOKå~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ „áêÏÅ#∞ «$„áêÜ«∞OQÍ

ÉèÏqOz áÈ~°∞ÉÏ@ Ѩ\ì# qÑ¡= g~°∞Å ã¨~°ã¨# xez P qÑ¡= *ÏfiÅÅ#∞ =∞iO «QÍ

=∞O_çOK«_»OÖ’ AQÍO «~ü qÑ¡= ãOã÷ ãÉèí∞º~åeQÍ ~°lÜ«∂ MÏ «∂<£ «# ≥·# áê„ «#∞

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

P<å_»∞ Ѩ~å~Ú áêʼnõΩÅ #∞O_ç =∂ «$ Õâ◊ q=ÚHÎHÀã¨O «=∞ „áêÏÅ#∞

«$„áêÜ«∞OQÍ ÉèÏqOz z~°∞#=Ùfi`À |eÃÑ@ì_®xH˜ ã≤ Œú"≥∞ÿ#, =Ú‰õΩûnÌ<£ JǨÏ=∞‡ £

(<≥„@HÀ#), =∞øbfi QÆÜ«∂AnÌ<£ JǨÏ=∞‡ £, J|∞ÌÖò MÏ Œ~ü ([=∂¡Ñ¨Ó~ü) «k «~° qÑ¡=

Ü≥∂ èŒ∞Å`À HõÅã≤ ~°lÜ«∂ MÏ «∂<£ qÑ¡"À Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. „a\©+π

áêÅHõ=~åæÅ∞ AQÍO «~ü Œà◊ ã¨Éèí∞ºÅ#∞ ѨÓiÎQÍ =∞@∞ìÃÑ\ÏìÅx XHõ"≥·Ñ¨Ù# f„=OQÍ

„ÑÜ«∞`åflÅ∞ KÕã∂Î, qÑ¡=HÍ~°∞Å q∂ Œ •_»∞Å∞, qÑ¡=HÍ~°∞ʼnõΩ JO_» ŒO_»ÅOkã∞Î#fl

„Ñ[Å q∂ Œ •+‘ìHÍʼnõΩ áêÅÊ_»∞ «∞#fl ÉèíÜ«∂#Hõ ã=∞Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_® ~°lÜ«∂ MÏ «∂<£

=∂~°æO =∞à◊§‰õΩO_® qÑ¡=ÉÏ@#∞ g_»‰õΩO_® =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞.

„a\©+π QÆ∂_è»Kå~°∞Å, áÈbã¨∞Å Hõ ŒeHõÅ#∞, W «~° ã¨=∂Kå~åxfl ~°Ç¨Ï㨺OQÍ

qÑ¡=HÍ~°∞ʼnõΩ KÕ~°"ÕÜ«∞@O, Œà◊OÖ’x ã¨Éèí∞ºÅ‰õΩ P„â◊Ü«∞O HõeÊOK«@O, PǨ~°O,

Pi÷Hõ, PÜ«Ú èŒ ãÇÜ«∞ ãÇÏHÍ~åÅ∞ JO ŒKÕÜ«∞@O ÖÏO\ Ñ#∞Å#∞ ~°lÜ«∂ MÏ «∂<£

KåHõK«HõºOQÍ x~°fiÇ≤ÏOz AQÍO «~ü qÑ¡= Œà◊O áÈ~å@ K«i„ «Ö’ „Ѩ ÕºHõ ™ê÷#O

á⁄O^•~°∞.

D q+¨Ü«∂Å#∞ „Ѩ=ÚY K«i„ «HÍ~°∞_»∞ Santimoy Ray `«# Freedom Move-

ment and Indian Muslims, PPH, New Delhi,1993, P.44Ö’ qÑ¡"À Œº=∞ áÈ~å@

Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞ ~°lÜ«∂ MÏ «∂<£ QÆ∞iOz „Ѩ ÕºHõOQÍ „Ѩ™êÎqOKå~°∞.

44. ~°lÜ«∂ MÏ «∂<£(–)

105 106

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

45. „áÈII =∞ǨÏ=∞‡ £ |~° «∞ÖÏ¡ Éè’áêb(1864–1928)

ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º ã¨O„QÍ=∞ K«i„ «Ö’ JyflÜ«ÚQÆOQÍ MϺuQÍOz# ™êÜ«Ú èŒ

áÈ~å\ÏxH˜ «=∞ rq`åÅ#∞ ѨÓiÎQÍ JiÊOz# åºQÆ èŒ#∞ÅÖ’ J~°∞ ≥·# JyfltY~°O

=∞ǨÏ=∞‡ £ |~° «∞ÖÏ¡ Éè’áêb.

=∞ 茺„Ñ Õâò ~åRO Éè’áêÖòÖ’ 1864Ö’ [x‡Oz# =∞ÇÏ=∞‡ £ |~° «∞ÖÏ¡ Éè’áêÖò

x"åã≤ HÍ=@O`À |~°¯`«∞ÖÏ¡ Éè’áêe JÜ«∂º~°∞. |~°¯`«∞ÖÏ¡ `«O„_ç Y∞„^Œ`«∞ÖÏ¡.

|~° «∞ÖÏ¡ K«∞~°∞ÔH·# q^•ºiú, UHõã¨O ä•„QÍÇ≤Ï. q^•º~°# Ѩ@¡ J «ºO « =∞‰õΩ¯=QÆÅ

PÜ«∞# *Ï# ã=Úáê~°# HÀãO 1883Ö’ WÅ∞¡ =ke qâ◊fiÜ«∂„ «‰õΩ NHÍ~°O K«∞\Ïì~°∞.

P Ü«∂„ «Ö’ „| «∞‰õΩ ≥~°∞=Ù‰õΩ ÑÅ∞ L^ÀºQÍÅ∞ KÕã≤# |~°õ «∞ÖÏ¡ Láê 蕺ܫÚ_çQÍ,

áê„uˆHÜ«ÚxQÍ Ñ¨xKÕã¨∂Î L#fl « q Œº HÀã¨O 1895Ö’ WOQÍ¡_»∞ "≥àϧ~°∞. JHõ _»

Õâ◊Éèí‰õΩÎÖ·# =Úã≤¡O Ü«Ú=‰õΩÅ`À#∂, ãfi Õj qÑ¡=HÍ~°∞Å`À Hõey# ÑiK«Ü«∞O PÜ«∞#

rq`åxfl =∞Å∞ÑÙ uÑ≤ÊOk. P PÖ’K«#Å Ñ~°º=™ê#OQÍ „ÑÑOK« ÕâßÅ ãÇÏHÍ~°O`À

„a\©+π áêʼnõΩÅ#∞ =∂ «$ Õâ◊O ã¨iÇ¨Ï Œ∞ÌÅ∞ ^•\˜OK«_»"Õ∞ «# „Ѩ è•# ÅHõ∆ ºOQÍ

PÜ«∞# x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. P ÅHõ∆ º™ê èŒ# kâ◊QÍ ™êy# „Ѩܫ∞`åflÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ

1903Ö’ J"≥∞iH͉õΩ "≥o§ QÆ Œ~ü áêsì qÑ¡=HÍ~°∞Å`À ÑiK«Ü«∂Å∞ ÃÑOK«∞‰õΩ#fl PÜ«∞#

J"≥∞iHÍ #∞O_ç uiy =KåÛHõ ѨÓiÎQÍ qÑ¡"À Œº=∞O ÉÏ@Ѩ\Ïì~°∞. 1909Ö’ [áê<£

"≥o§ JHõ _» PKå~°∞ºxQÍ Ñ¨xKÕã¨∂Î W™ê¡q∞H± ™œ„ÉèÏ «$ «fiO J#∞ Ѩ„uHõ#∞ „áê~°OaèOz

„a\©+π „ÑÉèí∞ «fi K«~°ºÅ#∞ =ºu~Hã∂Î qÑ¡=HÍ~°∞Å "≥·Yix ã=∞i÷OK« ™êQÍ~°∞. „ÑÉèí∞ «fiO

P„QÆÇ≤ÏOK«@O`À P Ñ„uHõ 1912Ö’ xÅzáÈ~ÚOk, PÜ«∞# L^ÀºQÆO T_çáÈ~ÚOk.

P «~°∞"å « =∞m§ J"≥∞iHÍ KÕ~°∞‰õΩx QÆ Œ~ü áêsìÖ’ KÕ~°@O`À PÜ«∞# „Ñ*Ï áê@"åÅ#∞

Ziy L#fl áêsì <åÜ«∞‰õΩÅ∞ |~° «∞ÖÏ¡‰õΩ Láê 茺Hõ∆ Ѩ ŒqxzÛ Q“~°qOKå~°∞.

1914 «~°∞"å « |~° «∞ÖÏ¡ [~°‡h "≥o§ JHõ _»∞#fl qÑ¡=Ü≥∂ èŒ∞Å∞ ǨÏ~ü ŒÜ«∂Öò,

K«OѨHõ~å=∞<£ Ñ≤à‹§Å`À ÅaèOz# ѨiK«Ü«∞O`À ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º ã¨q∞u J#∞ qÑ¡=

áÈ~å@ ã¨OѶ∂xfl ™ê÷Ñ≤OK«_»OÖ’ "åiH˜ ã¨Ç¨Ü«∞Ѩ_®¤~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ PÜ«∞#‰õΩ

~å*Ï =∞¿ÇÏO„ Œ„Ѩ åÑπ À =∞Oz ¿ãflǨÏO U~°Ê_çOk. [~°‡hÖ’ H˘O «HÍÅO QÆ_çáêHõ

ã¨OѨÓ~°‚ ã¨fi~å[ºO ™ê èŒ# HÀã¨O q∞„ « ÕâßÅ ã¨Ç¨Ü«∞O Ji÷OKÕO Œ∞‰õΩ @s¯ "≥àÏ¡~°∞.

@s¯ Jkè<Õ « J#fi~üáêëê#∞ Hõeã≤ ™êÜ«Ú èŒáÈ~å\ÏxH =∞ ŒÌ «∞ ãOáêkOKå~°∞. 1915

JHÀì|~°∞ 2# ~å*Ï =∞¿ÇÏO„ Œ=~°‡`À Hõeã≤ HÍ|∂Öò KÕ~°∞‰õΩx, PѶæùx™êÎ<£ Jkè<Õ «

ǨÏc|∞ÖÏ¡ À K«~°ÛÅ∞ [iÑ≤ „a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO q∂ Œ Ü«Ú ŒúO KÕÜ«∂ÅO>Ë ã¨fi «O„ «

„ѨÉèí∞ «fiO U~åÊ@∞ KÕÜ«∂Å#∞‰õΩ<åfl~°∞. ÉèÏ~° « Õâ◊ ™êfi «O„`åºxfl „ѨHõ\˜ã¨∂Î ~å*Ï

=∞¿ÇÏO„ Œ „Ѩ åÑπ ~åRѨuQÍ, `å#∞ „Ѩ è•# =∞O„uQÍ ÉèÏ~° « Õâ◊O P=Å ã¨fi «O„ «

ÉèÏ~° « „Ѩ"å㨠„ѨÉèí∞`åfixfl U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. P „ѨÉèí∞`åfixH˜ @s¯, [~°‡h ÕâßÅ

QÆ∞iÎOѨ٠ÅaèOK«@O`À ǨÏ_»eáÈ~Ú# „a\©+π áêʼnõΩÅ∞ PѶæ<£ áêʼnõΩÅ q∂ Œ XuÎ_ç

≥zÛ |~° «∞ÖÏ¡#∞ ™êQÆ#OáêÅ<åfl~°∞. P ã=∞Ü«∞OÖ’ QÆ «ºO «~°OÖËHõ ~°ëêºÖ’ U~°Ê_ç#

#∂ «# Hõ=¸ºxã∞ì „ÑÉèí∞ «fiO ãÇÏÜ«∂xfl HÀ~O Œ∞‰õΩ |~° «∞ÖÏ¡ Éè’áêe ~°ëêº "≥àÏ¡~°∞.

~°ëêºÖ’ Öˇx<£#∞ HõÅã≤ KÕÜ« « HÀi<å JHõ _» PtOz#O « `À_®Ê@∞ ÅaèOK«Hõ

áÈ=@O`À uiy [~°‡h KÕ~°∞‰õΩx ~°Ç¨Ï㨺OQÍ Ñ¨Å∞ Ѩ„uHõÅ∞ P~°OaèOz, P Ѩ„uHõÅ

^•fi~å qÑ¡=HÍ~°∞Å#∞ „áÈ «ûÇ≤Ïã∂Î, qÑ¡"À Œº=∂xH „Ñ[Å =∞ ŒÌ «∞ ‰õÄ_» QÆ@ì™êQÍ~°∞.

P „Hõ=∞OÖ’ 1927Ö’ ɡe˚Ü«∞OÖ’ [iy# ™ê„=∂[º"å Œ =ºuˆ~Hõ 㨠Œã¨∞û‰õΩ

ÇÏ[Ô~· ™ê„=∂[º"å Œ â◊‰õΩÎÅÃÑ· QÆiã∂Î JÑÓ~°fi „ÑãOQÆO KÕâß~°∞. XHõ "≥·ÑÙ =∂ «$ Õâ◊O

q=ÚHÎ HÀã¨O, =∞~ÀHõ"≥·Ñ¨Ù „ѨѨOK« „Ѩ[ňH „Ѩ=∂ ŒHõ~°OQÍ =∂i# ™ê„=∂[º"å Œ

â◊‰õΩÎʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ#∂ Jq„âßO «OQÍ áÈ~å_ç# =∞ǨÏ=∞‡ £ |~° «∞ÖÏ¡ Éè’áêe

1895Ö’ ã¨fi Õâ◊O = Œe "≥o§ uiy «# ã¨fiO « QÆ_»¤ q∂ Œ J_»∞QÆ∞ ÃÑ@ì‰õΩO_®<Õ

1928 [#=i 5# [~°‡hÖ’ z=iâßfi㨠q_çKå~°∞.

107 108

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

46. =∞øÖÏ<å =∞[Ǩτ~°∞Öò ǨÏMò(1866–1930)

*Ïu [#∞Å „ÑÜ≥∂[<åÅ =ÚO Œ∞ ãfi[#∞Å „ÑÜ≥∂[<åÅ∞ fã≤Hõ@ì#fl ÉèÏ=#`À

ã¨fi~å[ºO J#∞ ã¨Ê+ì"≥∞ÿ# ÅH∆ͺxfl ™êkèOK«@O HÀã¨O rq «Ñ¨~°ºO «O Hõ$+≤ KÕã≤#

™êfi «O„ «º ã¨=∞~° Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ =∞[Ǩτ~°∞Öò ǨÏMò „Ѩ=ÚY∞Å∞.

cÇ~ü ~åRO, áê\Ïfl lÖÏ¡ ÉèÏÑÓ~ü „QÍ=∞OÖ’x [q∂O^•i ‰õΩ@∞O|OÖ’ 1866

_çÃãO|~ü 22# =∞[ÇÏ„~°∞Öò ÇMò [x‡OKå~°∞. 1888Ö’ <åºÜ«∞âßGO JÉèíºã≤OKÕO Œ∞‰õΩ

WOQÍ¡O_£ "≥à◊§QÍ JHõ _» PÜ«∞#‰õΩ =∞Ç`å‡QÍOnè ãÇÏq^•ºi÷QÍ ÑiK«Ü«∞=∞Ü«∂º~°∞.

¿ã"å Œ$HõÊ äŒO, x~å‡ ŒHõ∆ « QÆÅ PÜ«∞# WOQÍ¡O_£Ö’ JOA=∞<£–Z–W™ê¡q∞Ü«∂

J#∞ q^•º~°∞÷Å ã¨Oã÷#∞ „áê~°OaèOz =Úã≤¡O q^•º~°∞÷ňH HÍHõ ÉèÏ~°fÜ«∞ q^•º~°∞÷Å∞

JO ŒiH© D ã¨Oã÷#∞ ‰õÄ_»e „Ѩ Õâ◊OQÍ fiÛk^•Ì~°∞.

1891Ö’ WOQÍ¡O_£ #∞O_ç uiy =zÛ <åºÜ«∞"åkQÍ rq «O „áê~°OaèOz#

PÜ«∞# H˘O «HÍÅO «~°∞"å « A_ç+≤Ü«∞Öò ãsfiã∞Ö’ „Ñ"ÕtOz 1896Ö’ P L^ÀºQÍxH

~år<å=∂ KÕã≤ Kèå„áêÖ’ <åºÜ«∞"åkQÍ „áêH©ìãπ P~°OaèOKå~°∞. XHõ"≥·ÑÙ# <åºÜ«∞"åkQÍ

Jq„âßO`«OQÍ Ñ¨xKÕã¨∂ΠѨÅ∞ ¿ã"å HÍ~°º„Hõ=∂Å`À „Ѩ[Å`À ã¨`«ûO|^è•Å∞

ÃÑOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. P HÍ~°OQÍ „Ѩ*τѨuxkèQÍ PÜ«∞#‰õΩ Ñ¨Å∞ Ѩ Œ=ÙÅ∞ ÅaèOKå~Ú.

1906Ö’ U~°Ê_ç# PÖò WO_çÜ«∂ =Úã≤¡O bQ∑ ãfi~°∂Ñ ãfiÉèÏ"åÅ#∞ x~ÌtOK«_»OÖ’

„â◊ Œú fã¨∞‰õΩ#fl PÜ«∞# bQ∑ =º=™ê÷ѨHõ HÍ~°º Œi≈QÍ bQ∑#∞ =∞ « « åfixH˜ Œ∂~°OQÍ

LOKÕO Œ∞‰õΩ Hõ$+≤ KÕâß~°∞. 1908Ö’ PÜ«∞# «# HÍ~°º™ê÷<åxfl áê\Ïfl‰õΩ =∂~åÛ~°∞.

P «~°∞"å « Ô~O_»∞ ŒâßÉÏÌÅ áê@∞ J@∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’, W@∞ cǨ~üÖ’ „Ѩ=ÚY

~å[H©Ü«∞ <Õ «QÍ JkfifÜ«∞"≥∞ÿ# áê„ «#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. 1914Ö’ HÍO„ÔQãπ–=Úã≤¡O

bQ∑Å =∞ 茺 ã¨Ü≥∂ 茺‰õΩ HÍ~°"≥∞ÿ# ÅHÀfl XÑ¨Ê ŒO ‰õΩ Œ~°Û_®xH˜ „â◊q∞OKå~°∞.

1916Ö’ _®Hõì~ü JhaÃãO\ò <åÜ«∞Hõ`«fiOÖ’ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ# HOME RULE

L Œº=∞OÖ’ cÇ~ü ~åR âßMÏ èŒº‰õ∆ΩxQÍ =∞[ÇÏ„~°∞Öò ÇÏMò „Ñ=ÚY áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

J#O «~°O ÉèÏ~°fÜ«ÚÅO Œifl XˆHQÍ@# Hõ\ì"Õã≤, |Å"≥∞ÿ# SHõº «#∞ „áÈk KÕã≤#

dÖÏѶ¨`ü–ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~°À^Œº=∞O P~°OÉèíO HÍQÍ<Õ =∞Ǩ`«∞‡x Ñ≤Å∞ѨÙ"Õ∞~°‰õΩ

=∞[Ǩτ~°∞Öò ǨÏMò L Œº=∞OÖ’H˜ „Ѩ"ÕtOKå~°∞. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ

SHõº`«‰õΩ PÜ«∞# ZO`«QÍ<À Hõ$+≤KÕâß~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ QÍOnèr`À U~°Ê_ç#

J#∞|O èŒO =Å# áê\Ïfl #QÆ~° ã¨iÇ¨Ï Œ∞ÌÖ’, '㨠ŒY ü P„â◊=∞O— (Abode of Truth)

¿Ñi@ P„â◊=∂xfl U~°Ê~°K«∞‰õΩx, J «ºO « qÖÏã¨=O «"≥∞ÿ# rq «O #∞O_ç ѨÓiÎQÍ

"≥· ˘ey Ju ™ê=∂#º ѶH©~ü rq`åxfl QÆ_çáê~°∞.

1917Ö’ cǨ~üÖ’ [iy# =∞ «HõÅǨÅ∞ ‰õΩkÑ≤"ÕÜ«∞QÍ, =∞ « ™ê=∞~°ã¨ºO

HÍáê_»@O HÀã¨O Ç≤ÏO Œ∂ ™È Œ~°∞Å =∞ « =∞<ÀÉèÏ"åʼnõΩ Hõ+ìO HõeæOKÕ q è•<åÅ#∞

q_»<å_®Åx =Úã≤¡OʼnõΩ L^Àƒkèã¨∂Î PÜ«∞# ѨÅ∞ Ѩ~°º@#Å∞ [iáê~°∞. P É’ èŒÅ‰õΩ

=∞ « Œ∞~°ÇÏOHÍ~°∞Å L<å‡ ŒO âßOuOK«ÖË Œ∞. 1924Ö’ =∞m§ =∞ «HõÅÇÅ∞ cèÉèí åûxfl

ã$+≤ìOK«_»O`À PÜ«∞# =∞#ã∞û qHõÅ"≥∞ÿáÈ~ÚOk. PÜ«∞# „Ñ ÕºHõ "≥·Yi =Å# 1926Ö’

™ê÷xHõ Öˇl¿ãì\˜"£ H“xûÖò‰õΩ [iy# ZxflHõÅÖ’ ǨMò Ѩ~ål «∞ÅÜ«∂º~°∞. P F@q∞`À

„H˜Ü«∂jÅHõ ~å[H©Ü«∂Å #∞O_ç q~°q∞OK«∞‰õΩ<åfl~°∞. ~å[H©Ü«∂Å #∞O_ç PÜ«∞#

q~°q∞OK«∞‰õΩ#flÑÊ\H *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ <Õ «Å∞ =∂„ «O PÜ«∞##∞ Œ∂~°O KÕã∞HÀÖË Œ∞.

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ J ŒºHõ∆ Ñ Œqx ã‘fiHõiOK«=∞x HÀ~°∞ «∂ 1920 PQÆã∞ì 20#, =∞øÖÏ<å

J|∞Öò HõÖÏO P*Ï £ PÜ«∞# = ŒÌ‰õΩ =zÛ JÉèíºi÷Oz<å ǨÏMò JOwHõiOK«ÖË Œ∞.

D q èŒOQÍ ÉèÏ~° « ~å[H©Ü«∂Å q∂ Œ „Ñ ÕºHõOQÍ cÇ~ü ~åR „Ñ[Å ÇÏ$ ŒÜ«∂Å

q∂ ŒŒ «# ≥·# qÅHõ∆ ѨO è•`À K≥iyáÈx =Ú„ Œ#∞ "Õã≤, 'Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº`å

„Ѩ=HõΗ QÍ MϺuQÍOz# =∞[Ǩτ~°∞Öò ǨÏMò 1930 [#=i 2# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

109 110

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

47. =∞øÖÏ<å =∞ǨÏ=∞‡ £ Jb *∫ǨÏ~ü(1878–1931)

*ÏfÜ≥∂^Œº=∂xH˜ HõeH˜`«∞~å~Ú J#^Œy# dÖÏѶ¨`ü L^Œº=∞OÖ’ |$ǨÏ`«Î~°

áê„ «#∞ x~°fiÇ≤ÏOz, dÖÏѶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~°À Œº=∂ʼnõΩ „áêO áÈã≤# Jb

™È Œ~°∞ÅÖ’x Hõx+¨µìÅ∞ =∞øÖÏ<å =∞ǨÏ=∞‡ £ Jb *∫ǨÏ~ü.

L «Î~° „Ѩ Õâò ~åOѨÓ~ü‰õΩ K≥Ok# ã¨OѨ#fl ‰õΩ@∞O|OÖ’ 1878 _çÃãO|~ü 10#

=∞ǨÏ=∞‡^£ Jb [x‡OKå~°∞. `«O„_ç J|∞ÌÖò Jb, `«e¡ „Ѩ=ÚY ™êfi`«O„`«º

ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞ PÉÏkÉÏ<À ÉËQÆO. Ѩã≤ «#OÖ’<Õ «O„_çx áÈQ˘@∞ì‰õΩ<åfl, «e¡

PÉÏkÉÏ<À *Ïu ~° åflÅ# ŒQÆæ suÖ’ «# a_»¤Å#∞ fiÛk^•Ì~°∞.1888Ö’ Jb *∫Ç~ü

JbѶ∞~üÖ’ a.Z. KÕã≤, PH±ûѶ~ü¤ "≥o§ a.Z.(J#~üû) K«kq WO_çÜ«∂ =KåÛHõ ѨÅ∞

L#fl « Ѩ Œ=ÙÅ#∞ KÕѨ\ ì Jq #K«ÛHõ z=~°‰õΩ áê„uˆHÜ«Ú_çQÍ ã≤÷~°Ñ¨_®¤~°∞.

1906Ö’ JdÅ ÉèÏ~° « =Úã≤¡O bQ∑ ™ê÷Ѩ#Ö’ „Ѩ=ÚY áê„ « =Ç≤ÏOz# PÜ«∞#

Ç≤ÏO^Œ∂–=Úã≤¡OÅ∞ SHõº`«`À =ÚO^Œ∞‰õΩ ™êy#ѨC_»∞ =∂„`«"Õ∞ ÅH∆ͺÅ#∞

™êkèOK«QÆÅ~°x ã¨Ê+ìO KÕâß~°∞. „Ѩ[ÅÖ’ ~å[H©Ü«∞ K≥· «#ºO ÅHõ∆ ºOQÍ 1911Ö’ k

HÍ„"≥∞_£ POQÆ¡ "å~°Ñ¨„uHõ#∞, 1913Ö’ ǨÏO Œ~ üÌ L~°∂Ì k#Ѩ„uHõ#∞ ™ê÷Ñ≤OKå~°∞.

=Úã≤¡OÅ ã≤÷uQÆ «∞Å#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~ÛO Œ∞‰õΩ, =∞øÖÏ<å Hõ$+≤ P~°OaèOKå~°∞.

„Ѩ äŒ=∞ „ѨѨOK« Ü«Ú Œú ã¨=∞Ü«∞OÖ’ HÍ„"≥∞_£ Ö’ Choice of the Turks ji¬Hõ#

~åã≤# "åºã¨O POQÆ¡ „ѨÉèí∞ «fi P„QÆǨxH˜ QÆ∞i~ÚºOk.ã¨fi «O„ « ÉèÏ=#Å#∞ =ºHõÎO

KÕã¨∞Î#fl HÍ„"≥∞_£, ǨÏO Œ~üÌ Ñ¨„uHõÅ q∂ Œ HõuÎ"Õ@∞ Ѩ_çOk. P «~°∞"å « =∞øÖÏ<å,

PÜ«∞# ™È Œ~°∞Å∞ ëœHõ ü Jbx 1915Ö’ QÆ$ǨÏx~°ƒO è•xH˜ QÆ∞iKÕã≤Ok „ѨÉèí∞ «fiO.

P QÆ$Ç¨Ï x~°ƒO è•xH˜ H˘kÌ ~ÀAÅ =ÚO Œ∞QÍ Jb ™È Œ~°∞Å∞ QÍOnèrx Hõe™ê~°∞. P

HõÅ~ÚHõ dÖÏѶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~° L Œº=∞OÖ’ =∞øÖÏ<å#∞ QÍOnèr =∂~åæ#

#_çÑ≤OzOk. W™ê¡q∞H± è•i‡Hõ ã¨∂„`åŠѨ@¡ Jáê~° *Ï˝#OQÆÅ =∞ǨÏ=∞‡ £ Jb

Y∞~üP<£ ã∂‰õΩÎÅ#∞, =ÚÇÏ=∞‡ £ „Ñ=HõÎ „Ñ=K«<åÅ#∞ „Ñ™êÎqã∂Î, „a\©+π „ÑÉèí∞`åfixH

=ºuˆ~HõOQÍ J#~°æà◊ „Ѩã¨OQÍÅ∞ KÕã¨∂Î, ™ê=∂#º =Úã≤¡OÅ#∞ =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_®

è•i‡Hõ ѨO_ç «∞Å#∞ ‰õÄ_® L Œº=∞ kâ◊QÍ #_çÑ≤OKå~°∞. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ Ç≤ÏO Œ∂–

=Úã≤¡OÅ SHõº «#∞ HÍOH∆Oz# =∞øÖÏ<å =∞ « =∞<ÀÉèÏ"åʼnõΩ ÉèíOQÆO HõeæOKÕ PKå~°

™êO„Ѩ •Ü«∂Å#∞ «Hõ∆"Õ∞ q_»<å_®Åx =Úã≤¡O ã¨=∂*ÏxH˜ ã¨∂zOKå~°∞.

1923Ö’ *·Å∞ #∞O_ç q_»∞ ŒÖ·# =∞øÖÏ<å#∞ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ J 茺Hõ∆

Ѩ Œq =iOzOk. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ÃÑK«Ûie¡# =∞ «"≥·+¨=∂ºÅ#∞ x~ÀkèOz Ç≤ÏO Œ∂–

=Úã≤¡OÅ SHõº «#∞ Ñ\+ìO KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ 1927Ö’ =ÚÇÏ=∞‡ £ Jb l<åfl ~°∂á⁄OkOz#

_èçb¡ „Ѩuáê Œ#Å#∞ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ =∞„^•ã¨∞ ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ PÜ«∞# JOwHõiOѨ

*Ëâß~°∞. P «~°∞"å « ѨO_ç\ò "≥∂uÖÏÖò <≥„Ǩ J 茺Hõ∆ «# ~°∂á⁄Ok# '<≥„Ǩ

Hõq∞\© iáÈ~°∞ì—#∞ JOwHõiOK«x =∞øÖÏ<å 1928Ö’ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ‰õΩ Œ∂~°=∞Ü«∂º~°∞.

P «~°∞"å « =∞Ǩ`å‡QÍOnè À PÜ«∞# ã¨O|O è•Å∞ ã¨#flyÖÏ¡~Ú.

1930Ö’ „Ѩ äŒ=∞ ~“O_£ >Ë|∞Öò ã¨=∂"ÕâßxH˜ ÅO_»<£ "≥o§# PÜ«∞# P~ÀQƺO

H©∆˜Oz<å «# HõÖÏxfl ѨHõ # ÃÑ@ìÖË Œ∞. z=i Hõ∆O =~°‰õΩ ¿ãfiKè«Û–™êfi «O„ «ºO

QÆ∞iOz PÖ’K«#Å∞ KÕã∂Î, ~åã∂Î QÆ_çÑ≤# =∞øÖÏ<å Jb 1931 [#=i 3# Ç≤ÏO Œ∂–

=Úã≤¡OÅ ã=∞ãº#∞ K«iÛã∂Î, „a\©+π „Ñ è•#=∞O„uH ã∞n~°… ÖËY ~å~ÚOKå~°∞. z=~°‰õΩ

'<å ÕâßxH˜ ™êfi «O„ «ºO „ѨHõ\˜Oz# Ѷ~å‡<å <å KÕ «∞Ö’¡H˜ =zÛ#ѨC_»∞ =∂„ «"Õ∞

<Õ#∞ <å =∂ «$Éèí∂q∞ q∂ Œ J_»∞QÆ∞ ÃÑ_» å#∞. <å ÕâßxH˜ ™êfi «O„ «ºO W"åfie

ÖË • <å ã¨=∂kè HÀã¨O Ô~O_»∞ QÆ*ÏÅ ã÷Å=∞<åfl W"åfie— Jx „ѨHõ\˜OKå~°∞.

P q èŒOQÍ «# PHÍOHõ∆#∞ „ѨHõ\˜Oz# =∞øÖÏ<å =ÚǨÏ=∞‡ £ Jb *∫ǨÏ~ü

Ѩ~å~ÚáêʼnõΩÅ #∞O_ç q=ÚHÎ, Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡O SHõº «ÔH· «# z=iâßfi㨠=~°‰õΩ

„â◊q∞ã¨∂Î 1931 [#=i 4# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

111 112

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

48. ã¨Ü«∞º £ ǨÏã¨<£ W=∂O( 1871–1933)

„Ѩ[Å∞ „ѨQÆujÅ ^Œ$Hõ$^è•xfl JÅ=~°∞ÛHÀx^Õ ™êkèOz# ã¨fi~å[ºÑ¶¨ÖÏÅ#∞

㨄Hõ=∞OQÍ J#∞ÉèíqOK«ÖË~°#fl Œ∂~° Œ$+≤ì À J@∞ ~å[H©Ü«∞ áÈ~å@Ü≥∂ èŒ∞Å∞QÍ, W@∞

™êOѶ≤∞Hõ ãOã¯~°ÎÅ∞QÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ |Çï=ÚY áê„ «Å#∞ áÈ+≤Oz# „Ñ=ÚY∞ÅÖ’

ã¨Ü«∞º £ ǨÏã¨<£ W=∂"£∞ XHõ~°∞.

cǨ~ü ~åRO áê\Ïfl lÖÏ¡ xÜ≥∂~å „QÍ=∞OÖ’x ã¨∞„Ѩã≤ Œú, ã¨OѨ#fl Hõq–

ѨO_ç «∞Å ‰õΩ@∞O|OÖ’ 1871 PQÆã¨∞ì 31# PÜ«∞# [x‡OKå~°∞. 1889Ö’ L#fl «

q^•ºÉèϺãO HÀãO WOQÍ¡O_£ "≥o§# PÜ«∞# „a\©+π =ºu~Hõ ÉèÏ"åÅ∞ Hõey# ÉèÏ~°fÜ«∞

q^•º~°∞÷Å`À HõÅã≤ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÅ∞ ѨOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. 1892Ö’ <åÜ«∞º"åkQÍ

ÉèÏ~° « ÕâßxH uiy =zÛ „áêHìãπ P~°OaèOKå~°∞. 1910Ö’ HõÅHõ åΉõΩ x"åãO =∂iÛ#

PÜ«∞# =∞Oz <åºÜ«∞"åkQÍ MϺuQÆ_çOKå~°∞.

1908Ö’ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ =∞„^•ã∞ ã=∂"Õâ◊OÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. q^•ºi÷–

Ü«∞=[#∞Å SHõº ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO •fi~å U ≥·<å ™êkèOK«QÆõÅ=∞#fl qâßfiã¨O QÆÅ PÜ«∞#

1909Ö’ [iy# cǨ~ü q^•º~°∞÷Å ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ Kåi„ «Hõ J 茺H∆ÀѨ<åºã¨O KÕã¨∂Î

„ÑQÆu x~À èŒHõ ™êO„Ñ^•Ü«∂Å#∞ JÅ"å@¡#∞ «ºlOz Ü«Ú=‰õΩÅ∞ JÉèí∞º ŒÜ«∞ ÉèÏ"åÅ#∞

ã¨O «iOK«∞HÀ"åÅx Ñ≤Å∞ѨÙxKåÛ~°∞.

1911Ö’ JÅÇÉÏ £Ö’ [iy# *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã=∂"Õâ◊OÖ’ =Úã≤¡OÅ HÀãO

„Ѩ ÕºHõ xÜ≥∂[Hõ =~åæÅ U~åÊ@∞ KÕÜ«∂Å#fl „Ѩuáê Œ#Å#∞ PÜ«∞# =ºuˆ~H˜OKå~°∞.

1916 #∞Oz ã¨fi~å[º ™ê èŒ<å kâ◊QÍ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ =Ú=∞‡~°O KÕã≤# PÜ«∞# «#

<åºÜ«∞=¸iΠѨ^ŒqH˜ ~år<å=∂ KÕã≤ ѨÓiÎHÍÅO L^Œº=∞HÍ~°∞xQÍ Ñ¨xKÕâß~°∞.

ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ [iy# HÍO„ÔQãπ *ÏfÜ«∞ ã¨=∂"ÕâßxH˜ J 茺‰õ∆ΩxQÍ =º=ǨÏiOKå~°∞.

P „Hõ=∞OÖ’ ǨϟO~°∂Öò L Œº=∞OÖ’ cǨ~ü #∞O_ç „Ñ¨=ÚY áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞.

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ–=Úã≤¡O bQ∑Å =∞ 茺# JO «~°O ÃÑ~°QÆ@O ãfi~å[º ™ê èŒ#‰õΩ =∞Ozk

HÍ Œ<åfl~°∞. J ãOã÷Å =∞ 茺# ãO|O è•Å#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ñ~ÛO Œ∞‰õΩ HÍO„ÔQãπ–bQ∑ Ñ äŒŒHõO

~°∂ѨHõÅÊ#‰õΩ Pã¨HÎ K«∂áê~°∞. 1919 <å\˜ ~“Å ü K«\Ïìxfl f„=™ê÷~ÚÖ’ =ºuˆ~H˜ã¨∂Î

ÉèÏs „Ѩ*τѨ Œ~°≈# x~°fiÇ≤ÏOz „a\©+π „ѨÉèí∞`åfixfl HõÅ=~°Ñ¨iKå~°∞.

W™ê¡O =∞ «OѨ@¡ ZO`À Q“~°= ÉèÏ=O QÆÅ PÜ«∞# =∞ « Œ∞~°Ç¨ÏOHÍ~°O, =∞ «

xÜ«∞O «$ «fiO#∞ ѨÓiÎQÍ q=∞i≈OKå~°∞. Ѩ~åÌ Ñ¨ Œúux =ºuˆ~H˜ã¨∂Î <≥·uHõ qÅ∞=Å

áê\˜OK«_»O SzÛùHõO HÍ"åe «Ñ¨Ê, x~°ƒO è•Å`À ‰õÄ_» Œ<åfl~°∞. U =∞ «"≥∞ÿ<å „Ñ¨QÆuH˜

P@OHõO HÍ~å Œ<åfl~°∞. „Ñ[Å L=∞‡_ç ã=∞ãºÅ Ñiëê¯~°O q+Ü«∞OÖ’ =∞ « ÉèÏ"åʼnõΩ

KÀ@∞ W=fi~å Œ<åfl~°∞. =∞ «O =ºHÎQÆ «=∞x „ѨHõ\˜ã¨∂Î Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ =∞ 茺#

¿ãflÇÏ ãO|O è•Å#∞ HÀ~°∞‰õΩ<åfl~°∞. Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡O [# ã=Ú^•Ü«∂Å =∞ 茺 SHõº «

H˘~°=_ç Õ ã¨fi~å[ºO J™ê 茺=∞<åfl~°∞. =∂ «$ ÕâßxH˜ ã¨O|OkèOz# L=∞‡_ç ã¨=∞㨺

=zÛ#ѨC_»∞ „áêOfÜ«∞, =∞ « „áê=ÚYº «Å#∞ ѨÓiÎQÍ q㨇iOKåÅ<åfl~°∞.

D "Õ∞~°‰õΩ J@∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’, W@∞ ã¨O㨠~°À Œº=∞OÖ’ Jq„âßO «OQÍ

QÆ_»∞Ѩ٠«∞#fl ǨÏã¨<£ W=∂"£∞ 1931 <å\˜ ã¨fi Õj L Œº=∞OÖ’ ѨÅ∞ ÉÏ èŒº «Å#∞

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. MÏnè =„ãÎ è•~°‰õΩ JkèHõ „ѨKå~°O W=fi_»O =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_®, MÏn

„Ñ[ʼnõΩ JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’H ~å=_®xH «y# U~åÊ@¡ Ñ@¡ ‰õÄ_® J «ºO « „â◊ Œú K«∂áê~°∞.

ã¨fi^Õj L^Œº=∂xfl „Ѩ*ÏhHõOÖ’H˜ fã¨∞ÔHàı§O^Œ∞‰õΩ U~°Ê_ç# 'ã¨fi^Õj bQ∑— „Ѩ^è•#

HÍ~°º Œi≈QÍ ÑxKÕã∂Î L ÕÎ[ÑÓi « „ÑãOQÍÅ •fi~å ãaè‰õΩÅ#∞ HÍ~åºK«~°‰õΩ ÑÙiH˘eÊ

„ѨÉèí∞ «fi P„QÆǨxH˜ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞.

D q èŒOQÍ |Ǩï=ÚY „ѨuÉèí À Jxfl ~°OQÍÅÖ’ «# ≥·# „Ѩ ÕºHõ =Ú„ Œ "Õã≤#

ã¨Ü«∞º £ ǨÏã¨<£ W=∂"£∞ 1933 U„Ñ≤Öò 19# z=iâßfi㨠q_çKå~°∞.

113 114

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

ãfi~å[º ™ê èŒ# HÀãO XHõ"≥·ÑÙ L Œºq∞ã∂Î<Õ =∞~À"≥·ÑÙ# ã=∂*Ïxfl Ñ\˜ìÑ‘_çã∞Î#fl

™ê=∂lHõ ~°∞QƇ «Å q∂ Œ ãOã¯~°Å ŒO_»Ü«∂„ « ™êyOz# Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ \. PÇÏ=∞‡ £

MÏ<£ ¿+~åfi˜ „Ѩ=ÚY∞Å∞.

1885Ö’ L «Î~°„Ѩ Õâò ~åROÖ’x JbѶ∞~ü ã¨q∂áê# QÆÅ aÖ’<å „QÍ=∞OÖ’

PÜ«∞# [x‡OKå~°∞. [q∂O^•i ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok# PÜ«∞# L#fl « q^•ºÉèϺã¨O

xq∞ «ÎO JbѶ∞~üÖ’x M.A.O. COLLEGE Ö’ „Ѩ"ÕtOz HõàÏâßÅ q^•ºi÷ ã¨OѶ∞O

<åÜ«∞‰õΩ_»Ü«∂º~°∞. J „Hõ=∞OÖ’ ¿ãfiKåÛù ™êfi «O„`åºÅ HÀã¨O ™êQÆ∞ «∞#fl áÈ~å@O

Ѩ@¡ PHõi¬ «∞Ö·# JǨÏ=∞‡ £ MÏ<£, HõàÏâßÅ Hõq∞\© J#∞ã¨iã¨∞Î#fl POQÆ¡ „ѨÉèí∞ «fi

J#∞‰õÄÅ q è•<åÅ#∞ |Ç≤Ï~°OQÆOQÍ q=∞i≈Oz HõàÏâßÅ #∞O_ç |Ç≤Ï+¯iOK«|_®¤~°∞.

1911Ö’ ÉÏiãì~ü Ѩ\Ïì ѨÙK«∞Û‰õΩ#fl PÜ«∞# 1912Ö’ ÉèÏ~° « ÕâßxH˜ =KåÛ~°∞.

PbѶ∞~üÖ’ <åºÜ«∞"åkQÍ „áêHìãπ „áê~°OaèOz ™ê=∂lHõ ¿ã"å HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ ™êyã∂Î

1916Ö’ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ãÉèíº «fiO ã‘fiHõiOKå~°∞. P «~°∞"å « N "≥∂uÖÏÖò <≥„Ç˙,

N ã≤.P~ü. •ãπ, =∞ǨÏ`å‡ QÍOnè, _®Hõì~ü Ü«∞O. Z. J<åûi «k «~° <Õ «Å „ѨÉèÏ=O`À

*ÏfÜ«∞ ~å[H©Ü«∂ÅÖ’ J_»∞QÆ∞ÃÑ\Ïì~°∞. 1916Ö’ JhaÃãO\ò <åÜ«∞Hõ`«fiOÖ’

„áê~°OÉèí"≥∞ÿ# ÇÏŸ"£∞~°∂Öò L Œº=∞OÖ’ „Ñ=ÚY áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. 1919Ö’ PÜ«∞#‰õΩ

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ Hõq∞\©Ö’ ™ê÷#O ÅaOK«@O`À *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’

x~°O «~°O áêÖÁæO@∂ =zÛ# PÜ«∞# *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞xQÍ „Ñ ÕºHõ QÆ∞iÎÑÙ á⁄O^•~°∞.

JdÅ ÉèÏ~° « =Úã≤¡O bQ∑ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ‰õÄ_® PÜ«∞# áêÖÁæ<åfl~°∞. =Úã≤¡O

bQ∑ Ö’ LO@∂ Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº « HÀã¨O Hõ$+≤ ™êyOKå~°∞. ã¨fi~å[º™ê èŒ#

HÀãO D Ô~O_»∞ [#ã=Ú^•Ü«∂Å =∞ 茺# ã∞ Œ$_è»"≥∞ÿ# SHõº « J=ã~°=∞x ÉèÏqOz#

P<å\˜ =Úã≤¡O <åÜ«∞‰õΩÅÖ’ XHõÔ~·# JǨχ £ MÏ<£, 1919Ö’ J=∞$ «ã¨~üÖ’ [iy#

bQ∑ ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ D Jaè„áêÜ«∂xfl qã¨Ê+ìO KÕâß~°∞. Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº «#∞

™êkèOKÕO Œ∞‰õΩ QÀ=ÙÅ#∞ Y∞~åƒx W=fi_®xfl =Úã≤¡OÅ∞ =∂#∞HÀ"åÅx HÀ~°∞ «∂

„Ѩ"Õâ◊ ÃÑ\ì# f~å‡<åxfl PÜ«∞# ã¨=∞i÷OKå~°∞.1920 _çÃãO|~°∞Ö’ [iy# bQ∑

ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ JÇ≤ÏO™êÜ«Ú « áÈ~å@O, ã¨Ç¨ÏÜ«∞ x~åHõ~°À Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ

ѨÓiÎQÍ =∞ ŒÌ «∞ ≥Å∞Ѩ٠«∂ KÕã≤# f~å‡<åxfl bQ∑ ã¨=∞i÷OKÕÖÏ K«∂âß~°∞. =Úã≤¡O

bQ∑–*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπÅ =∞ 茺# ã¨Ü≥∂ Œº ‰õΩkˆ~ÛO Œ∞‰õΩ JǨÏiflâ◊Å∞ Hõ$+≤ ã¨ÖÏÊ~°∞.

1920Ö’ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ, dÖÏѶ ü Hõq∞\©Å Ñ≤Å∞Ѩ٠"Õ∞~°‰õΩ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ#

dÖÏѶ¨ ü L Œº=∞O, ãÇÏÜ«∞x~åHõ~° L Œº=∂ÅÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜ«∂º~°∞. P HÍ~°OQÍ

1921Ö’ `˘e™êiQÍ *·Å∞ tHõ∆‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. 1924Ö’ ѨO_ç\ò [=ǨÏ~ü ÖÏÖò

<≥„Ç˙ ãÅÇÏ "Õ∞~°‰õΩ JbѶ∞~ü = Œe, JÇχ^•ÉÏ £‰õΩ =zÛ# PÜ«∞# ~å[H©Ü«∂ÅÖ’

ÉèÏQÆO ÑOK«∞‰õΩO@∂<Õ =∞ «™ê=∞~°ãºO „Ñ è•# ÅHõ∆ ºOQÍ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞. Ñ~å~Ú

áêÅ# #∞O_ç q=ÚHÎ =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® =∂ «$Éèí∂q∞ L[fiÅ Éèíq+¨º «∞ΉõΩ Ç≤ÏO Œ∂

–=Úã≤¡O [#„âı∞Å =∞ 茺 Ñ~°ãÊ~° J=QÍÇÏ#, ¿ãflÇÏO–ãYº « J «º=ã~°=∞x PÜ«∞#

„ѨHõ\˜OKå~°∞. P kâ◊QÍ x~°O «~°O „â◊q∞Oz# JǨÏ=∞‡ £ MÏ<£ qÉèË •Å Ѩiëê¯~åxH˜

Jq„âßO «OQÍ Hõ$+≤ KÕâß~°∞. =∞`À<å‡^•xfl Z=~°∞ Ô~K«ÛH˘\ì<å JOu=∞OQÍ Jk

JO ŒiH˜ J «ºO « „Ѩ=∂ ŒHÍi HÍQÆÅ Œx „Ѩ[Å#∞ f„=OQÍ ÃÇÏK«ÛiOKå~°∞.

*ÏfÜ≥∂ ŒºHÍ~°∞xQÍ, ãOã¯~°ÏaèÖÏ+≤QÍ x~°O «~°O „Ñ*Ï¿ã=Ö’ x=∞QÆfl"≥∞ÿ HÍÅO

QÆ_»∞Ѩ٠«∞#fl PÜ«∞# 1932Ö’ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ áêsì x¿+^•xH˜ QÆ∞Ô~·#ѨC_»∞ x~°ƒùO

è•xH QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. [Ü«∂Ñ[Ü«∂Å#∞ ã=∂# Œ$+≤ì À ã‘fiHõiOKÕ ã≤Ì «„ÑA_≥·# \.JÇÏ

=∞‡ £ MÏ<£ Ã+~åfi˜ Ѩ~å[Ü«∂xfl ѨHõ # ÃÑ\ì ™êfi «O„ «ºã¨=∞~° Ü≥∂ èŒ∞_çQÍ, ã¨OѶ∞

ã¨O㨠~°ÎQÍ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ H˘#™êyã¨∂Î, 1935 =∂iÛ22# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

49. \˜. PǨÏ=∞‡ £ MÏ<£ ¿+~åfi˜( 1885–1935)

115 116

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

50. [ã≤ìãπ JÉσãπ «Ü«∂ºc˚( 1854–1936)

'=∞Ǩ =º‰õΩÎʼnõΩ =∞~°O LO_» Œ∞. Õâ◊O HÀã¨O "å~°∞ KÕã≤# JѨÓ~°fi åºQÍÅ∞

P =∞ÇhÜ«ÚÅ#∞ z~°Or=ÙÅ#∞ KÕ™êÎ~Ú..PÜ«∞# L «Î"≥∂ «Î=Ú_»∞. PÜ«∞##∞ HõÅ∞ã∞

HÀ=@O =∞ÇÏ^•ƒùQƺO— Jx QÍOnèrKÕ „Ñâ◊OãÅO Œ∞‰õΩ#fl „Ñ=ÚY∞Å∞ JÉσãπ «Ü«∂ºc.

QÆ∞[~å`ü ~åROÖ’ 1854 Ѷ≤„|=i 1# ã¨OѨ#fl `«Ü«∂ºc˚Å ‰õΩ@∞O|OÖ’

[x‡OKå~°∞. z#fl<å@<Õ K« Œ∞=Ù HÀãO WOQÍ¡O_£ "≥o§# PÜ«∞#1875Ö’ ÉÏ~ü–Z\ò–ÖÏ

KÕã≤ WO_çÜ«∂ =KåÛ~°∞. 1893Ö’ |~À_® L#fl « <åºÜ«∞™ê÷#OÖ’ <åºÜ«∞=¸iÎ Ñ Œqx

KÕѨ\ì „Ñ¨uÉèÏ=O «∞_≥·# <åºÜ«∞=¸iÎQÍ ¿Ñ~°∞QÆ_çOKå~°∞.

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ™ê÷Ѩ# <å\˜ #∞O_ç «Ü«∂ºc˚ ‰õΩ@∞Oc‰õΩʼnõΩ HÍO„ÔQãπ À

q_»nÜ«∞ ÖËx ãO|O è•Å∞ L#flÑÊ\H©, 1915Ö’ =∞Ç`å‡QÍOnèr`À Hõey# ÑiK«Ü«∞O,

JÉσãπ rq`åxfl =∞Å∞Ѩ٠uÑ≤ÊOk. ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ „áê~°OaèOK«Hõ =ÚO Õ

JÉσãπ <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’x 'QÆ∞[~å ü ~å[H©Ü«∞ Ѩi+¨ ü— ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° L Œº=∂xfl

KÕÑ\ìOk. ~å[=Oj‰õΩÅ`À ¿ãflÇÏãO|O è•Å∞ Hõey J «ºO « P_»O|~°"≥∞ÿ# rq`åxfl

™êyã∞Î#fl PÜ«∞# 1919Ö’ Jxfl qÖÏ™êʼnõΩ ãfiã≤ÎÑeH ãfi Õj L Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆ™êfiq∞

JÜ«∂º~°∞. Z#Éè· ã¨O= «û~åÅ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ Y ŒÌ~°∞#∞ „áÈ «ûÇ≤ÏOKÕO Œ∞‰õΩQÍ#∞ Z Œ∞ÌÅ

|O_çÖ’ 'q=ÚH˜Î =„™êÎxfl— q„Hõ~Úã¨∂Î QÆ∞[~å ü ~åROÖ’x „QÍ=∂Ö’¡ uiQÍ~°∞.

ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’x Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ =∞ 茺# ãxflÇ≤Ï « ãO|O è•Å∞ =∞iO « Ñ\+ìO

HÍ"åÅx, D Ô~O_»∞ „Ñ è•# r=# „ã=O «∞Å =∞ 茺 SHõº « =∞iO «OQÍ Ñi_è»qÖÏ¡Åx

PÜ«∞# HÀ~°∞‰õΩ<åfl~°∞. dÖÏѶ¨`ü L^Œº=∞OÖ’ Ç≤ÏO^Œ∂ ™È^Œ~°∞Å∞ Jxfl q^è•Å

ã¨Ç¨ÏHõiOz#O Œ∞# D SHõº «#∞ HÍáê_»∞HÀ"åeû LO Œx „ѨQÍ_è»OQÍ "åOzèOKå~°∞.

1928 ÉÏ~À¤e ã`庄QÆÇÏ HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ ÑÅ∞ ÉÏ èŒº «Å∞ KÕÑ\Ïì~°∞. ŒO_çÜ«∂„ «

ã¨O Œ~°ƒùOQÍ „a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO QÍOnèrx JÔ~ã¨∞ì KÕã≤#ѨC_»∞ PÜ«∞# ™ê÷#OÖ’ JÉσãπ

<åÜ«∞Hõ «fiO KÕѨ\Ïì~°∞. P ã¨O Œ~°ƒùOQÍ PÜ«∞# *·Å∞áêÅÜ«∂º~°∞. ѨO_»∞ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’

‰õÄ_® "≥ÚHõ "Àx è≥·~°ºO`À, J<å~ÀQͺxfl ‰õÄ_® ÖHõ KÕÜ«∞Hõ q=ÚHÎ áÈ~å@"Õ∞ TÑ≤iQÍ

™êy# PÜ«∞# *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞ʼnõΩ P Œ~°≈„áêÜ«Ú_»Ü«∂º~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH˜ «#∞fl å#∞ JOH˜ «O KÕã¨∞‰õΩ#fl, JÉσãπ «Ü«∂ºc˚ QÍOnèrH˜

J «ºO « qâßfiã¨áê„ «∞Ö·# L Œº=∞HÍ~°∞ÖÖ’ XHõ~°∞QÍ MϺuQÍOKå~°∞. QÍOnèr`À

PÜ«∞#‰õΩ L Œº=∞ ã¨O|O è•ÖË HÍHõ, =ºHÎQÆ « ã¨O|O è•Å∞ LO_Õq. QÍOnèr `å#∞

PK«~°Ö’ ÃÑ@ì ŒÅK«∞‰õΩ#fl áÈ~å@ ~°∂áêŠѶe`åÅ#∞ ÑijeOKÕO Œ∞‰õΩ, QÆ∞[~å ü#∞

ѨÅ∞=∂~°∞¡ „ѨÜ≥∂QÆâßÅQÍ ã‘fiHõiOKå~°∞. P ã¨O Œ~åƒùÅÖ’ JÉσãπ «Ü«∞ºc˚ •fi~å P

„ѨÜ≥∂QÍÅ#∞ QÆ∞[~å üÖ’ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~° L Œº=∞O,

âßã<ÀÅ¡OѶ∞# L Œº=∞O, Ñ#∞flÅ =ºu~Hõ L Œº=∞O, q Õj=ã∞Î |Ç≤Ï+¯~°, =∞ Œºáê#

x¿+ èŒO L Œº=∞O `˘Å∞ « JÉσãπ =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiOÖ’ QÆ∞[~å ü #∞O_Õ „áê~°OÉèíO

QÍ=@O QÆ=∞<å~°›O.

„Ѩ è•# <åºÜ«∞=¸iÎQÍ Ñ¨xKÕã≤#, ã¨OѨ#fl ‰õΩ@∞Oc‰õΩ_≥·# JÉσãπ 80 UO_»¡

=Ü«∞ã∞ûÖ’ ‰õÄ_® Ju ™ê=∂#º *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°ºHõ~°ÎQÍ QÍOnèr ÉÏ@Ö’ #_»∞ã∂Î,

L^Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOz# f~°∞#∞ QÆ=∞xOz# =∞Ǩ`«∞‡_»∞ PÜ«∞#

HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ q=iã¨∂Î, '..that Abbas saheb should go about carrying awooden plate hung from his neck and inscribed with slogans, is no ordi-nary event. What contrast between what he was then, a judge admonish-ing others, and what he is now, and ex-judge, who with a wooden platehanging from his neck, had sallied forth with his comrades, determined tolet himself be manhandled by the police...' Jx "åºMϺxOKå~°∞.

'QÆ∞[~åf =„[O— QÍ QÍOnèr KÕ « Ñ≤Å∞=|_ç# JÉσãπ «Ü«∂ºc˚ rq`åO «O

™êfi «O„ «ºã¨=∞~°OÖ’ áêÖÁæO@∂, „a\©+π ÉÏx㨠«fiO #∞O_ç =∂ «$Éèí∂q∞ q=ÚHÎ

HÀã¨O Jq„âßO «OQÍ „â◊q∞ã¨∂Î 1936, "Õ∞ 9# «#∞=Ù KåeOKå~°∞.

117 118

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

51. _®II =ÚHÍÎ~ü JǨÏ=∞‡ £ J<åûi(1880–1936)

aè#fl [#ã=Ú^•Ü«∂Å xÅÜ«∞"≥∞ÿ# ÉèÏ~° å=xÖ’ P ã=¸ÇÅ SHõº áÈ~å\ÏÅ

^•fi~å =∂„ «"Õ∞ ãfi~å[ºO ã≤kúOK«QÆÅ Œx qâ◊fiã≤Oz, Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº « HÀãO

Pq„âßO «OQÍ Hõ$+≤ã¨eÊ# „Ѩ=ÚY∞ÅÖ’ J„QÆQÍq∞ =ÚHÍÎ~üü JǨÏ=∞‡ £ J<åûi.

L «Î~°„Ѩ Õâò ~åRO Ѷ∂rѨÓ~ü lÖÏ¡, Ü« ã¨∞ѶπѨÓ~åÖ’ 1880 _çÃãO|~ü 25#

[g∞O^•i ‰õΩ@∞O|OÖ’ PÜ«∞# [x‡OKå~°∞. Ǩr J|∞Ì„~°Ç¨‡<£, WšǨÏ<£ caÅ

‰õΩ=∂~°∞_≥·# J<åûi 1900Ö’ x*ÏO HõàÏâßÅ #∞O_ç _ç„w fã¨∞‰õΩx ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £

~åRO U~åÊ@∞ KÕã≤# LѨHÍ~°"Õ «#O`À WOQÍ¡O_£ "≥àϧ~°∞. 1908Ö’ â◊„ãÎzH˜ åû

qÉèÏQÆO #∞O_ç =∂ãì~ü _ç„w fã∞‰õΩx JHõ _Õ „Ñuëêì «‡Hõ"≥∞ÿ# ÑÅ∞ ãOã÷ÅÖ’ ÑxKÕâß~°∞.

1910Ö’ ãfi Õâ◊O =zÛ =∞Oz "≥· Œ∞ºxQÍ MϺu QÆ_çOz# PÜ«∞# ÉÏQÍ ãOáêkOKå~°∞.

ã¨OѨ#∞flÅ _®Hõì~üQÍ ¿Ñ~åæOz# PÜ«∞# „Ѩu~ÀA „Ѩ ÕºHõ ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’ ¿Ñ Œ=~åæÅ

„Ñ[ʼnõΩ Lz «OQÍ "≥· Œº¿ã=Å∞ JOkOK«@O •fi~å ™ê=∂#º „Ñ[Å =∞#fl# á⁄O^•~°∞.

1916 „áêO «OÖ’ Home Rule L Œº=∞O`À P~°OÉèí"≥∞ÿ# J<åûi ~å[H©Ü«∞

rq «O *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ãÉèíº «fiO ã‘fiHõiOK«@O`À "ÕQÍ#flO Œ∞‰õΩOk. ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞

HÍO„ÔQãπ, =Úã≤¡O bQ∑Å =∞ 茺 ÅHÀfl XÑÊO ŒO ‰õΩ Œ~°@OÖ’ qâı+"≥∞ÿ# áê„ « =Ç≤ÏOz#

PÜ«∞# ~“Å`ü aÅ∞¡ =ºuˆ~Hõ L^Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#@O ^•fi~å QÍOnèrèH˜ ÉÏQÍ

ã¨xflÇ≤Ï «∞Å∞ JÜ«∂º~°∞. 1920Ö’ "≥·„âß~Úx HõÅã≤# dÖÏѶ ü „Ѩuxkè =~åæxH˜

J<åûi <åÜ«∞Hõ «fiO =Ç≤ÏOKå~°∞. QÍOnèr Ñ≤Å∞ÑÙ "Õ∞~°‰õΩ ãÇÜ«∞ x~åHõ~° L Œº=∞OÖ’

K«∞~°∞ÔH·# áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P<å_»∞ PÜ«∞#Ö’ Hõey# PÖ’K«#Å „Ѩu ~°∂ѨOQÍ

1920 JHÀì|~ü 29# P~°OÉèí"≥∞ÿ# *ÏfÜ«∞ *Ïq∞Ü«∂ HõàÏâßʼnõΩ Ç¨ÏH©"£∞ J[‡Öò

MÏ<£ «~°∞"å « Kèå<≥ûÅ~üQÍ ÉÏ èŒº «Å#∞ KÕÑ\˜ì# J<åûi, *Ïq∞Ü«∂ ã∞ã≤÷~° «, Jaè=$kÌ

HÀã¨O rq « K«~°=∂OHõO =~°‰õΩ Hõ$+≤ KÕâß~°∞.

J<åûi Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡Å SHõº «‰õΩ J «ºkèHõ „áê è•#º «xKåÛ~°∞. 1921<å\ ˜

=Úã≤¡O bQ∑ ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ =∂\Ï¡_»∞ «∂ Ç≤ÏO Œ∞=ÙÅ =∞<ÀÉèÏ"åÅ#∞ Q“~°qã¨∂Î, |„H© £

ѨO_»∞QÆ ~ÀA# QÀ=ÙʼnõΩ | Œ∞Å∞QÍ W «~° [O «∞=ÙÅ#∞ Y∞~åƒx W=fi=Åã≤OkQÍ

HÀ~°∞ «∂ f~å‡xOKåÅ<åfl~°∞. =∞ « q ÕfiëêʼnõΩ Œ∂~°OQÍ ™ê=∞~°ã¨º "å`å=~°O

U~åÊ@∞‰õΩ x~°O «~°O Hõ$+≤ ãÖÏÊ~°∞. *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ =∞ « HõÅÇÅ#∞ x"åiOKÕO Œ∞‰õΩ

ÖÏÖÏ Å[Ñu~åÜü∞`À HõÅã≤ The Indian National Pact #∞ ~°∂á⁄OkOKå~°∞. Ç≤ÏO Œ∂

–=Úã≤¡OÅ =∞ 茺 SHõº`å „ÑÜ«∞`åflÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ 1924Ö’ Unity Confernce, 1927JHÀì|~°∞ 27# =∞~À SHõº`å 㨠Œã¨∞û#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. =∞ « « «fi ÉèÏ"åÅ∞ QÆÅ <Õ «Å

=Å# PÜ«∞# „Ѩܫ∞`åflʼnõΩ ã¨ «Êùe`åÅ∞ ÅaèOK«HõáÈ=@O`À =∞`åxfl ~å[H©Ü«∂Å`À

[ « KÕÜ«∞~å Œx ѨÅ∞=∂~°∞¡ PÜ«∞# KåÖÏ qã¨Ê+ìOQÍ „ѨHõ\˜OKå~°∞.

„Ñ[ÅÖ’ *ÏfÜ«∞ ÉèÏ=#Å#∞ „áÈkKÕ¿ãO Œ∞‰õΩ Jq~°à◊ Hõ$ã≤ KÕã≤# J<åûi 1929

EÖ· 27–28# [iy# HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"Õâ◊OÖ’x *ÏfÜ«∞ÉèÏ"åÅ∞ QÆÅ =Úã≤¡OÅ#∞

UHõ å\˜ÃÑ· #_ç¿ÑO Œ∞‰õΩ JdÅ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ =Úã≤¡O áêsì U~åÊ@∞ KÕã≤ ^•x

HÀâßkèHÍiQÍ Pi÷Hõ ÉÏ èŒº «Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. QÍOnèr PǨfi#O "Õ∞~°‰õΩ 1927Ö’

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ѨQÍæÅ∞ KÕѨ\ ì# PÜ«∞# «# ã¨OѨ ŒÖ’x J «ºkèHõ ÉèÏQÍxfl áêsì

HÍ~°ºHõÖÏáêÅ HÀãO, áêsì HÍ~°ºHõ~°ÎÅ ZxflHõÅ HÀãO qxÜ≥∂yOz z=~°‰õΩ Pi÷HõOQÍ

~°∞„QÆã¨∞Î_»Ü«∂º~°∞.

J «~°∞"å « =zÛ# ~å[H©Ü«∞ÉË è•aè„áêÜ«∂Å =Å# *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ áêsìÖ’x

Ѩ^Œ=ÙÅxfl\˜x =^Œ∞Å∞‰õΩ#fl J<åûi 1935Ö’ „Ѩ*Ïrq`«O #∞O_ç ѨÓiÎQÍ

x„+¯q∞ã∞Î#fl@∞ìQÍ „ÑHõ\OKå~°∞. P «~°∞"å « âı+rq`åxfl ~°K«#Å HÀãO, *Ïq∞Ü«∂

q∞eÜ«∂ HõàÏâßÅ Jaè=$kú HÀãO qxÜ≥∂yã∂Î x~°O «~°O „â◊q∞Oz# _®Hõì~ü =ÚHÍÎ~ü

JǨÏ=∞‡ £ J<åûi 1936 "Õ∞ 10# z=iâßfi㨠=kÖÏ~°∞.

119 120

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

52. |„ Œ∞Öò ǨÏã¨<£(1898– 1937)

â◊ «$=Ù ZO «\˜ |Å=O «∞_≥·<å U=∂„ «O ÖˇHõ KÕÜ«∞‰õΩO_® =∂ «$Éèí∂q∞ q=ÚHÎ

HÀã¨O JÇ≤ÏO™ê =∂~åæ# ™êy# Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ |„ Œ∞Öò ǨÏã¨<£ =ÚY∞ºÅ∞.

P<å\ <≥·*ÏO ~å[ è•x ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £Ö’x ãOÑ#fl ‰õΩb# ‰õΩ@∞O|OÖ’ 1898Ö’

PÜ«∞# [x‡OKå~°∞. PÜ«∞# «e¡ Ѷ„‰õΩÖò ÇlÜ«∂ ÇÏã<£ ™êfi «O„ «º ã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞~åÅ∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH˜ P"≥∞ ã¨~°fiã¨fiO è•~°É’ã≤# P"≥∞ a_»¤ÅO`å *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’

áêÖÁæ<åfl~°∞. P «e¡ "å~°ã¨∞_»∞QÍ |„ Œ∞Öò ǨÏã¨<£ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞_»ŒÜ«∂º~°∞.

[~°fleã∞ìQÍ QÍOnèr = ŒÌ t+ºiHõO KÕÜ«∂Å#fl ãOHõÅÊO`À ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ = ŒeÃÑ\˜ì

ã|~°‡u P„â◊=∞O KÕ~°∞‰õΩ#fl |„ Œ∞Öò ÇÏã<£ QÍOnèr ãOáê ŒHõ «fiOÖ’ „ÑK«∞i «=∞=Ù «∞#fl

'Ü«∞OQ∑ WO_çÜ«∂— Ѩ„uHõÖ’ =∞ 茺áê#O x¿+ è•=â◊ºHõ «#∞ qâı¡+≤ã¨∂ΠѨÅ∞ "庙êÅ∞

~åâß~°∞. P «~°∞"å « JÅǨÉÏ £ #∞O_ç "≥Å∞=_»∞ «∞#fl'WO_çÃÑO_≥O\ò— J#∞ JOQÆ¡

Ѩ„uHõ‰õΩ qÖËHõiQÍ KåÖÏ HÍÅO ÉÏ èŒº «Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ |„ Œ∞Öò ǨÏã¨<£Ö’x *ÏfÜ«∞"åk «# ≥·# suÖ’ ã¨ÊOkOKå_»∞.

P „Hõ=∞OÖ’ *Ïux K≥· «#ºÑiKÕ ÑÅ∞ ~°K«#Å∞ KÕâß~°∞. „a\©+π =ºu~Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞

x~°fiÇ≤ÏOK«QÆÅQÆ_»"Õ∞ Hõ+ì «~°OQÍ LO_»QÍ |„ Œ∞Öò ǨÏã¨<£ò 1920Ö’ uÅH± ã¨fi~å[º

xkèx ã¨=∞‰õĈ~ÛO Œ∞‰õΩ #_»∞OHõ\Ïì~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ 23 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å#∞ ¿ãHõiOz

ÉÁOÉÏ~Ú "≥o§ ã¨fi~å[ºxkè HÀã¨O JO ŒKÕâß~°∞. x*ÏO #"å|∞ Zxfl POHõ∆Å#∞

qkèOz<å, Zxfl Hõ@∞ìk\ÏìÅ∞ KÕã≤<å JÇ≤ÏO™ê ã≤ •úO`åÅ`À „ѨÉèÏq «∞Ö·# L Œº=∞

HÍ~°∞Å#∞ xÅ∞=iOK«ÖËHõáÈÜ«∂_»∞. |„ Œ∞Öò ÇÏã<£ dÖÏѶ¨ ü–ãÇÜ«∞x~åHõ~° L Œº=∞O

Ö’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜ«∂º~°∞. q Õj =ã∞Î=ÙÅ#∞, =„™êÎÅ#∞ «filOKå~°∞. „a\©+π ~å‰õΩ=∂~°∞_»∞

ÉèÏ~° « ãO Œ~°≈# ãO Œ~°ƒùOQÍ q Õj =„™êÎÅ#∞ «QÆ∞ÅÃÑ\˜ì, x*ÏO ~å[ºOÖ’ J@∞=O\˜

HÍ~°º„Hõ=∂xfl è≥·~°º™êǨϙêÅ`À x~°fiÇ≤ÏOz# `˘e ≥Å∞QÆ∞ a_»¤_»Ü«∂º~°∞.

|„ Œ∞Öò ǨÏã¨<£ Y ŒÌ~°∞ L Œº=∂xH˜ J «ºkèHõ „áê è•#º «xKåÛ~°∞. Y ŒÌ~°∞ L «ÊuÎx

J «ŒºkèHõO KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ ÉÁOÉÏ~Ú #∞O_ç ~å\ÏflÅ∞ ≥Ñ≤ÊOKå~°∞. ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞ ~å„+ìOÖ’

P èŒ∞xHõ ~å\ÏflÅ#∞ „Ñ"Õâ◊ÃÑ\˜ì# ˘e =ºHÎQÍ Ñ¶∞# « =Ç≤ÏOKå~°∞. PÜ«∞# ãfiÜ«∞OQÍ

Y ŒÌ~°∞ èŒiOKå~°∞. <≥·*ÏO áêʼnõΩÅ JaèëêìxH˜ =ºuˆ~HõOQÍ |„ Œ∞Öò ǨÏã¨<£, JÜ«∞#

™È Œ~°∞Å∞ *ÏѶ~ü ǨÏã¨<£Å∞ ™êO„Ѩ •Ü«∞Hõ"≥∞ÿ# ÃÑ·*Ï=∂ | Œ∞Å∞QÍ Y ŒÌ~°∞ èÀ=u,

QÍOnè \’Ñ≤x èŒiOK«@O`À áêʼnõΩÅ∞ =∞O_çѨ_ç<å ǨÏã¨<£ MÏ «~°∞ KÕÜ«∞ÖË Œ∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ „ѨKå~° HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ =∞iO « =Ú=∞‡~°O KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ |„ Œ∞Öò

ǨÏã¨<£ èŒ$_è»OQÍ ã¨OHõeÊOKå~°∞. P „ѨKå~åxH˜ J=ã¨~°=∞QÆ∞ ™êÇ≤Ï`åºxfl PÜ«∞#

ã$+≤ìOKå~°∞. L Œº=∞ ãÇÏK«~°∞Å =∞ 茺# ã=∞#fiÜ«∞O–ã=∂Kå~°O HÀãO 'ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞

|∞H± _çáÈ— ѨÙ㨠ÎHõ q„HõÜ«∞ ˆHO„^ŒO P~°OaèOKå~°∞. D |∞H±_çáÈ P<å_»∞

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞ʼnõΩ XHõ ~°Ç¨Ï㨺 ‰õÄ_»e „Ѩ Õâ◊O J~ÚºOk.

=∞Ç «∞‡x J_»∞QÆ∞*Ï_»Ö’¡ ™êQÆ∞ «∞#fl |„ Œ∞Öò ÇÏã<£ „QÍg∞Ïaè=$kèú Ñ@¡ J «ºkèHõ

„â◊ Œú Hõ#Ñ~åÛ~°∞. „QÍ=∂ÅÖ’x ‰õΩ\©~° Ñi„â◊=∞Å#∞, JO «iOz áÈ «∞#fl =$uÎ Ñ#∞Å#∞

ÑÙ#~°∞ ŒúiOKåÅx JaèÅ+≤OKå~°∞. P kâ◊QÍ B`åûÇ≤ÏHõ „áêi„âßq∞Hõ "Õ «ÎÅ#∞ „áÈ «ûÇ≤Ïã∂Î

ѨÅ∞ ‰õΩ\©~° Ѩi„â◊=∞Å ™êúѨ#‰õΩ ^ÀÇ¨Ï ŒHÍ~°Ü«∂º~°∞. Ѩ~°ã¨Ê~° ã¨Ç¨ÏHÍ~°O ^•fi~å

ÃÑ@∞ì|_»∞Å ã¨=∞㨺#∞ JkèQÆq∞OK«QÆÅ=∞x, <≥·Ñ¨ÙϺxfl Jaè=$kú Ѩ~°∞ÛHÀQÆÅ=∞x

qâ◊fiã≤Oz# PÜ«∞# ãÇÏHÍ~À Œº=∞ „áê~°OÉèÏxH HÍ~°‰õΩÅÜ«∂º~°∞. ãÇÏHÍ~° ~°OQÆOÖ’

ã¨Oã÷Å ™êúѨ#‰õΩ, ã¨Ç¨ÏHÍ~À Œº=∞ "åºÑ≤ÎH˜ „â◊q∞OKå~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞Ö’

ã¨Ç¨ÏHÍ~° =º=ãú‰õΩ „áê„Ѩu+ì KÕã≤# „Ѩ=ÚY∞ÅÖ’ XHõ~°Ü«∂º~°∞.

D q èŒOQÍ J@∞ „a\ ©+π, W@∞ <≥·*ÏO áêÅHõ=~åæʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ <≥·*ÏO QÆ_»¤

q∂^Œ ¿ãfiKèåÛù–™êfi`«O„`«º ÉèÏ=#Å#∞ Ѩi"åºÑ≤Î KÕÜ«∞_»OÖ’ =∂„`«"Õ∞ H͉õΩO_®,

=∞Ç «∞‡x J_»∞QÆ∞ *Ï_»Ö’¡ „QÍq∂Ïaè=$kúH z=i xq∞+O =~°‰õΩ Hõ$+≤ãeÊ# |„ Œ∞Öò

ǨÏã¨<£ 1937Ö’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

121 122

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

53. =∞øÖÏ<å ëœHõ ü Jb(1873– 1938)

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ J «ºO « „Ѩ è•# Ѷ∞@ì"≥∞ÿ# dÖÏѶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~°À

Œº=∞OÖ’ „Ѩ è•#áê„ « x~°fiÇ≤ÏOz 'Jb ™È Œ~°∞Å∞— QÍ „Ѩã≤kúK≥Ok# J#fl Œ=Ú‡ÅÖ’

J„QÆAÅ∞ =∞øÖÏ<å ëœHõ ü Jb.

1873 =∂iÛ 10 L «Î~°„Ѩ ÕâòÖ’x al<À~ü lÖÏ¡ <ålÉÏÉÏ £Ö’ [x‡OKå~°∞.

«e¡ PÉÏkÉÏ<À ÉËQÆO. «O„_ç J|∞ÌÖò Jb MÏ<£. 1880 «O„_çx HÀÖ’Ê~Ú# PÜ«∞#

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæx POˆQ¡Ü«∞ „ѨÉèí∞ «fiO`À áÈ~å_ç L Œº=∞HÍ~°∞ÅO Œi KÕ «

'J=∂‡— JxÊOK«∞‰õΩ#fl «e¡ „Ñ ÕºHõ ãO~°Hõ∆Ö’ ÃÑiQÍ~°∞. P<å\ ã=∂[O Hõ@∞ìÉÏ@¡#∞

„`Àã≤~å[O@∂ P"≥∞ a_»¤Å‰õΩ L «Î=∞ P èŒ∞xHõ q Œº#∞ JOkOKå~°∞. 1888Ö’ ëœHõ ü

Jb «# ™È Œ~°∞Å∞ K« Œ∞=Ù‰õΩO@∞#fl JbѶ∞~ü‰õΩ q^•º~°# HÀãO "≥o§ L «Î=∞ q^•ºi÷QÍ

=∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® L «Î=∞ „H©_®HÍ~°∞xQÍ ~°∂á⁄O^•~°∞.

z#flѨÊ\˜ #∞O_Õ <åÜ«∞Hõ «fi ÅHõ∆ÏÅ#∞ „Ѩ Œi≈Oz# PÜ«∞# HõàÏâßÅ q^•ºi÷

ãOѶ∞O <åÜ«∞‰õΩÅ∞ HÍ=@"Õ∞ H͉õΩO_® HõàÏâßÅ =∂ºQ∑*·<£ ãOáê Œ‰õΩÅ∞QÍ ÉÏ èŒº «Å∞

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. 1895Ö’ a.Z LfÎ~°‚ « á⁄Ok# PÜ«∞# 1896 #∞O_ç 17 UO_»¡áê@∞

„ѨÉèí∞ «fi L^ÀºQÆO KÕâßHõ JbѶ∞~ü q^•ºÅÜ«∞O Jaè=$k÷H˜ x èŒ∞Å#∞ ~å|>ËìO Œ∞‰õΩ

PQÍMÏ<£ À HõÅã≤ Ѩ~°º@#Å∞ QÍqOKÕO Œ∞‰õΩ L^ÀºQÍxH˜ ~år<å=∂ KÕâß~°∞.

1913Ö’ 'HÍÉÏ ¿ã=‰õΩÅ ãOѶ∞O— U~åÊ@∞ KÕã≤ HÍÉÏ Hõ@ì_®xfl Ñi~°H∆OKÕO Œ∞‰õΩ,

ǨÏ*ò Ü«∂„u‰õΩʼnõΩ «y# ™œHõ~åºÅ∞ HõeÊOK«@O HÀã¨O Z#ÖËx Hõ$+≤KÕâß~°∞. Ѩ~å~Ú

áêÅ#Ö’ =∞QÆ∞æ «∞#fl „Ѩ[Å ã≤÷uQÆ «∞Å#∞ QÆ=∞xOz# PÜ«∞# „a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO q∂ Œ

áÈ~å\ÏxH «# ™È Œ~°∞Å∞ =∞øÖÏ<å =∞ÇÏ=∞‡ £ Jb`À HõÅã≤ L Œºq∞OKå~°∞. =∞øÖÏ<å

=ÚÇÏ=∞‡ £ Jb ãOáê ŒHõ «fiOÖ’ #_»∞ã∞Î#fl POQÆ¡ "å~°Ñ„uHõ 'HÍ„"≥∞_£—, L~°∂Ì k#Ñ„uHõ

'ǨÏO Œ~üÌ— x~°fiÇ¨Ï ÉÏ èŒº «Å#∞ =∞øÖÏ<å ëœHõ ü Jb KÕѨ\Ïì~°∞.

„Ѩ äŒ=∞ „ѨѨOK« Ü«Ú ŒúO ã¨O Œ~°ƒùOQÍ JHõ∆~åÜ«Ú èŒO`À POQÆ¡áêʼnõΩÅ q∂ Œ

q~°∞K«∞‰õΩÑ_ç#O Œ∞# Jb™È Œ~°∞Å∞ 1915 "Õ∞15# JÔ~ãìÜ«∂º~°∞. "åi Pã≤Îáêã∞ÎÅ#∞

[ÑÙÎKÕã≤, qq èŒ „áêO`åÅÖ’ "åix x~°ƒùOkèOz 1919 _çÃãO|~°∞Ö’ q_»∞ ŒÅ KÕâß~°∞.

P q^èŒOQÍ q_»∞^ŒÅHÍQÍ<Õ PÜ«∞# dÖÏѶ¨`ü–ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° L^Œº=∞OÖ’

ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞ JÜ«∂º~°∞. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ PÜ«∞#‰õΩ =∞Ǩ`å‡QÍOnèè À ѨiK«Ü«∞O

U~°Ê_çOk. P «~°∞"å « =∞Ǩ «∞‡x`À HõÅã≤ Õâ◊Ѩ~°º@# QÍqOz# PÜ«∞# J#~°æà◊

„Ѩã¨OQÍÅ`À, HÍ~°ºnHõ∆`À dÖÏѶ¨`ü–ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° L^Œº=∂xH˜ [=O–r=O

JÜ«∂º~°∞. P HÍ~°OQÍ 1921Ö’ PÜ«∞# =∞m§ JÔ~ãìÜ«∂º~°∞.

xHõ zÛ =∞x+≤QÍ „Ñã≤ Œ∞úÖ·# ëœHõ ü Jb ÑO_ç\ò "≥∂uÖÏÖò <≥„Ç˙ ~°∂á⁄OkOz#

'<≥„Ǩ Hõq∞\© x"ÕkHõ— `À UH©ÉèíqOK«ÖË Œ∞. «#‰õΩ #K«Ûx q+¨Ü«∞OÖ’ U=∂„ «O

~årѨ_»x PÜ«∞# 1928Ö’ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ‰õΩ Œ∂~°=∞Ü«∂º~°∞. P «~°∞"å «

=∞Ǩ`å‡QÍOnè`À ‰õÄ_® ã¨O|O^è•Å∞ ã¨#flyÖÏ¡~Ú. D ÉË^è•aè„áêÜ«∂Å =Å#

ÖÏaèOKåÅx „Ѩܫ∞uflOz# =º‰õΩÎÅ ‰õΩÜ«Ú‰õΩÎÅ#∞ ™êQÆx=fi‰õΩO_® =∞øÖÏ<å *Ï„QÆ «Î

Ѩ_®¤~°∞. 1929Ö’ _èçb¡Ö’ [iy# Jxfl áêsìÅ ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ „H˜Ü«∂jÅHõ áê„ «#∞

áÈ+≤Oz# PÜ«∞# 1932Ö’ *~°∞ãÅOÖ’ „ÑÑOK« =Úã≤¡OÅ =∞ÇãÉèí#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅ`À ãiÑ_»Hõ HÍO„ÔQãπ #∞O_ç ÑÓiÎQÍ |Ü«∞@‰õΩ

=zÛ# PÜ«∞# =Úã≤¡O bQ∑ "≥·Ñ¨Ù "≥ÚQÆ∞æK«∂áê~°∞. 'dÖÏѶ ü–ÜÕ∞–L™ê‡xÜ«∂— J#∞

Ѩ„uHõ ^•º~å =Úã≤¡O [# ã¨=Ú^•Ü«∂Å ã¨OˆH∆=∞O HÀã¨O Hõ$+≤KÕã¨∂ΠѨÅ∞

HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ~°∂á⁄OkOKå~°∞. 1936Ö’ ÃãO„@Öò JÃãOc¡ ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ ÉèÏ Œº «Å∞

KÕÑ\Ïì~°∞. PÜ«∞# ZHõ _»∞<åfl, U Ñ ŒqÖ’#∞<åfl „Ñ*Ï ã=∞ãºÅ Ñiëê¯~°O q+Ü«∞OÖ’

U=∂„ «O ~årÑ_»‰õΩO_® =º=ÇÏiOKå~°∞. x~À‡ÇÏ=∂\QÍ ¿Ñ~åæOz# =∞øÖÏ<å ëœHõ ü

Jb «# ≥·# â‹·eÖ’ Ѩܫ∞xã¨∂Î 1938 #=O|~°∞ 26# «#∞=Ù KåeOKå~°∞.

123 124

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

54. ÉËQÆO +¨O+¨µhfl™ê J<åûi(– 1938)

=∂ «$Éèí∂q∞x „a\©+π ^•ã¨º â◊$OYÖÏÅ#∞O_ç q=ÚHõÎO KÕÜ«∞_®xH˜ ™êy#

™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ L Œº=∞HÍ~°∞Å =∞Ç≤Ïà◊Å∞ „Ñ «ºHõ∆OQÍ H͉õΩ<åfl Ñ~ÀHõ∆OQÍ ãÇÜ«∞

ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ∞ JOkã¨∂Î L Œº=∂xH˜ [=㨠åfiÅ#∞ JOkO_»OÖ’ u~°∞QÆ∞ÖËx áê„ «#∞

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P HÀ=‰õΩ K≥Ok# ^•#QÆ∞je ÉËQÆO +¨O+¨µhfl™ê J<åûi.

P"≥∞ „Ѩ=ÚY ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å∞, _èçb¡H˜ K≥Ok# _®Hõì~ü =ÚHÍÎ~ü

JÇÏ=∞‡ £ J<åûi ÉèÏ~°º. 1899Ö’ _®Hõì~ü J<åûix q"åÇÏ=∂_ç# P"≥∞ ™êO„Ñ^•Ü«∞Hõ

=∞ « q Œº#∞ JÉèíºã≤OK«_»O`Àáê@∞ Ѩi¬Ü«∞<£, L~°∂Ì, J~°cƒ ÉÏ+¨ÅÖ’ „áêgºO

ã¨OáêkOKå~°∞. ™êÇ≤Ï «º, ~å[H©Ü«∞, ™ê=∂lHõ „QÆO ä•Å Ѩ~î°#O Ѩ@¡ P"≥∞‰õΩ Pã¨HÎ

Z‰õΩ¯=.

D "Õ∞~°‰õΩ ã¨O «iOK«∞‰õΩ#fl Ѩi*Ï˝#O =Å# ã¨=∞HÍb# ~å[H©Ü«∂Å QÆ∞iOz

=∞Ç`å‡QÍOnè ÖÏO\ <Õ «Å`À ‰õÄ_® P"≥∞ K«iÛOK«@O [iyOk. „Ñ=ÚY <åÜ«∞‰õΩÅ`À

«# Jaè„áêÜ«∂Å#∞ ѨOK«∞‰õΩO@∂, «# "≥·Yi <åÜ«∞‰õΩÅ èÀ~°˜H˜ q~°∞ ŒÌOQÍ L<åfl

`«# Jaè„áêÜ«∂xfl ã¨Ê+¨ìO KÕÜ«∞_®xH˜ P"≥∞ U=∂„`«O "≥#∞HÍ_»ÖË^Œ∞. *ÏfÜ«∞,

JO «~å˚fÜ«∞ ~å[H©Ü«∞ ѨiÏ=∂Å#∞ ZѨÊ\˜HõѨC_»∞ ≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∂ Éèí~°Î J<åûi

Jaè„áêÜ«∂Å#∞ ‰õÄ_® „ѨÉèÏq «O KÕã≤# „ѨuÉèÏ=O «∞~åÅ∞ ÉËQÆO J<åûi.

1921<å\ ˜ dÖÏѶ¨`ü L^Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ#@O ^•fi~å P"≥∞

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ñ «ºHõ∆OQÍ „Ñ"ÕtOz Éèí~°Î Àáê@∞QÍ |Çï=ÚY áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

_èçb¡ dÖÏѶ ü Hõq∞\© =∞Ç≤ÏàÏ qÉèÏQÆO J 茺‰õ∆Ω~åÅ∞QÍ L Œº=∂xH˜, L Œº=∞HÍ~°∞Å

‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ P"≥∞ Z#ÖËx ¿ã=ÅOkOKå~°∞. „Ѩ=ÚY ™êfi «O„ «º ã¨=∞~° Ü≥∂ èŒ∞Å∞,

Jb ™È Œ~°∞Å =∂ «$=¸iÎ PÉÏkÉÏ<À ÉËQÆO _èçb¡ =zÛ# ã¨O Œ~°ƒùOQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å`À

„Ѩ`ÕºHõ ã¨=∂"ÕâßÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOz dÖÏѶ¨`ü L^Œº=∞O HÀã¨O "ÕÖÏk ~°∂áêÜ«∞Å

q~åàÏÅ#∞ =ã¨∂Å∞ KÕã≤ P"≥∞‰õΩ JO Œ*Ëâß~°∞.

ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"ÕâߊѨ@¡ ‰õÄ_® P"≥∞ „Ѩ ÕºHõ Pã¨HÎ K«∂áê~°∞.

Éèí~°Î Àáê@∞QÍ P"≥∞ „Ñu ã=∂"ÕâßxH Ç[~°ÜÕ∞º"å~°∞. _®Hõì~ü J<åûi „áê~°OaèOz#

Anjuman-i-Khuddam-Kaaba HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ H©ÅHõáê„ « áÈ+≤OKå~°∞. P èŒ∞xHõ

q^•ºq è•<åÅ∞, ™êO„Ѩ •Ü«∞Hõ q^•ºÑ¨ Œú «∞Å =∞ 茺 ã¨=∞#fiÜ«∞O U~°Ê~°K«_®xH˜,

=∞Hͯ֒x Ѩq„ «ã÷ÖÏÅ#∞ Ѩi~°H∆Oz Jaè=$kú Ѩ~ÛO Œ∞‰õΩ ™êy# Hõ$+≤Ö’ `À_®Ê@∞

JOkOz# D ãOã÷‰õΩ Pi÷Hõ =#~°∞Å∞ ã=∞‰õÄ~°Û_®xH, L Œº=∞HÍ~°∞Å ‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞

Pi÷HõOQÍ P Œ∞HÀ_®xH˜ +¨O+¨µhfl™ê ÉËQÆO ZO «QÍ<À „â◊q∞OKå~°∞.

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ _èçb¡Ö’ x~°fiÇ≤ÏOz# *ÏfÜ«∞ ™ê÷~Ú HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ Ug‰õÄ_®

P"≥∞ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO, ã¨Ç¨ÏHÍ~°O, Pu 茺O ÖˉõΩO_® [iˆQq HÍ=Ù. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ

Ju èŒ∞Ö=fiiH© Z@∞=O\ J™œHõ~°ºO HõÅ∞QƉõΩO_® „ÑÏoHÍ| ŒúOQÍ Pu 蕺xfl, W «~°

㨠Œ∞áêÜ«∂Å#∞ HõeÊOK«@OÖ’ P"≥∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ „â◊ Œú=Ç≤ÏOKå~°∞. P"≥∞ ¿ã"åQÆ∞O,

ãÇÏHÍ~°O, HÍ~°º ŒHõ∆ «#∞ „Ñ™êÎqã∂Î 1931=∂iÛ 29<å\ #=r=<£ Ñ„uHõÖ’ QÍOnèr

ãfiÜ«∞OQÍ XHõ „Ñ ÕºHõ "åºãO ~åã∂Î, JO Œ∞Ö’ P"≥∞ •#jÅ «#∞ q=iã∂Î 'J<åûi

ÉËQÆO ã¨=∞H∆Í# „â◊ •úÉèÏ=#Å`À <å «Å#∞ =OK«∞ «∞<åfl#∞— Jx "åºã¨O =ÚyOKå~°∞.

1936Ö’ _®Hõì~ü =ÚHÍÎ~ü JǨÏ=∞‡ £ J<åûi =∞~°˜OKå~°∞. Éèí~°Î =∞~°˜Oz<å

PÜ«∞# ÖËx Ö’@∞ HõxÊOK«‰õΩO_® _®Hõì~ü J<åûi ã¨=∞‰õÄiÛÃÑ\ì# ã¨OѨ Œ#∞, «#

J=¸Åº"≥∞ÿ# ã=∞Ü«∂xfl *ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH JiÊ «O KÕâß~°∞. P"≥∞`À ÑiK«Ü«∞=Ú#fl

„Ѩu XHõ¯iKÕ 'Ѩq„ «"≥∞ÿ#..^•#QÆ∞jÅ =∞Ç≤Ïà◊— QÍ „Ѩâ◊Oã¨ÅO Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. _®Hõì~ü

J<åûi 'ZO «\ Ѷ∞# « ™êkèOz<å J ŒO`å +O+µxfl™ê J<åûi ãÇÏHÍ~°O`À =∂„ «"Õ∞—

#x „Ѩ=ÚY∞Å #∞O_ç „Ñ¨â◊Oã¨Å∞, Q“~°"åaè=∂<åÅ#∞ JO Œ∞‰õΩ#fl ÉËQÆO +¨O+¨µhfl™ê

J<åûi 1938Ö’ HÍÅ èŒ~°‡O K≥O^•~°∞.

125 126

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

55. ÉËQÆO PÅO(–)

™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ áêÖÁæO@∞#fl =∞Ç≤Ïà◊Å∞ «=∞ Éèí~°ÎÅ`Àáê@∞ å=¸ *·à◊§‰õΩ

"≥à◊§_»"Õ∞ H͉õΩO_® U Õx HÍ~°OQÍ «=∞ Éèí~°ÎÅ∞ *·à◊§‰õΩ "≥à◊§HõáÈ=_®xfl J==∂#O

QÍ ÑiQÆOKå~°∞. P q èŒOQÍ ÉèÏqOz Éèí~°Î#∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH JOH «O KÕÜ«∞_»OÖ’

U=∂„ «O "≥#∞HÍ_»x =∞Ç≤ÏàÏ=∞∞ÅÖ’ ÉËQÆO =ÚǨÏ=∞‡ £ PÅO XHõ~°∞.

P"≥∞ ÖÏÇÏŸ~ü‰õΩ K≥Ok# MÏ<£ ¿+H± q∞Ü«∂ Ѷ≤~ÀAnÌ<£ ‰õΩ=∂Ô~Î. „Ñ=ÚY ™êfi «O„ «º

ã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å∞ _®Hõì~ü =ÚÇÏ=∞‡ £ PÅO ÉèÏ~°º. JãÅ∞ ¿Ñ~°∞ HõO>Ë ÉËQÆO =ÚÇÏ=∞‡ £

PÅO ¿Ñ~°∞`À P"≥∞ ZO`À „ѨMϺu K≥O^•~°∞. dÖÏѶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~° L Œº=∞O

ãO Œ~°ƒùOQÍ Hõ#Hõ=~°¬O ‰õΩiÑ≤ã∞Î#fl <åºÜ«∞"å Œ =$uÎx «ºlOz# _®Hõì~ü PÅO`Àáê@∞

ÉËQÆO PÅO ‰õÄ_® *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ѩ"ÕtOKå~°∞.

1932Ö’ J<å~ÀQƺO`À ÉÏ èŒÑ¨_»∞ «∞#fl _®Hõì~ü PÅO#∞ „a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO JÔ~ã¨∞ì

KÕã≤Ok. *·Å∞Ö’ "≥· Œºã¨ Œ∞áêÜ«∞O JO ŒHõ _®Hõì~ü PÅO P~ÀQƺO =∞iO « K≥_çOk.

_®Hõì~ü PÅO QÍx, PÜ«∞# ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅ∞ QÍx ã¨fiÜ«∞OQÍ q[˝Ñ≤Î KÕ¿ãÎ «Ñ¨Ê "≥· Œº

™œHõ~°ºO HõeÊOKÕk ÖË Œx JkèHÍ~°∞Å∞ Y~åYO_çQÍ K≥áêÊ~°∞. _®Hõì~ü PÅO =∂„ «O

Z@∞=O\˜ Ѩiã≤÷`«∞ÅÖ’#∂ `«# =ºH˜Î`åfixfl K«OѨىõΩx „ѨÉèí∞`åfixH˜ q#uѨ„`«O

ѨOѨىõΩ<Õk ÖË Œx ã¨Ê+ìOQÍ „ѨHõ\˜OKå~°∞. Éèí~°Î P~ÀQƺO Ѩ@¡ ÉËQÆO PÅO P"Õ Œ#

K≥O Œ∞ «∞#ѨC\˜H˜, Éèí~°Î Jaè„áêÜ«∂xfl Q“~°qã¨∂Î „ѨÉèí∞`åfixH˜ Z@∞=O\˜ JÉèíº~°÷#Å∞

ÑOÑÖË Œ∞. D Ñ@∞ì ŒÅ =¸ÅOQÍ _®Hõì~ü PÅO‰õΩ Z@∞=O\ zH «û [~°QÆHõáÈ=_»O`À

ã¨=∞Ü«∞O QÆ_çKÕ H˘kÌ PÜ«∞# P~ÀQƺO „Ѩ=∂ ŒHõ~° ã≤÷uH˜ KÕ~°∞‰õΩx z=~°‰õΩ ~°HõÎO

Hõ‰õΩ¯‰õΩO@∂ PÅO =∞$ «∞º=Ù‰õΩ ã¨q∂ѨO HÍ™êQÍ~°∞.

P Ѩiã≤÷ «∞ÅÖ’ ÉËQÆO PÅO‰õΩ #K«ÛK≥Ñ¨Ê „Ѩܫ∞uflOz<å,Ѩ~å~Ú áêʼnõΩÅ K≥O «

"≥∂HõiÅ¡_®xH˜ P"≥∞ W+ìѨ_»ÖË Œ∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ÉËQÆO PÅO x~°∞Ѩ=∂# Õâ◊ÉèíHÎ,

L Œº=∞HÍ~°∞_≥·# Éèí~°Î Œ$_è»x~°‚Ü«∞O Ñ@¡ QÆÅ Q“~°=O, P"≥∞Ö’x Jã=∂# è≥·~°º™êÇÏ™êÅ∞

|Ç≤Ï~°æ «=∞Ü«∂º~Ú. D ãO Œ~°ƒùOQÍ ÉËQÆO PÅO KÕã≤# „ÑHõ@# ãOK«Å#O ã$+≤ìOzOk.

P „ѨHõ@# WÖÏ ™êyOk. =∂ «$Éèí∂q∞ '¿ãfiKåÛù™êfi «O„`åºÅ xq∞ «ÎO áÈ~å_»∞ «∞#fl

<å Éèí~°Î rq «O `˘Å∞ « D *Ïu ™⁄ «∞Î, P «~°∞"å « =∂„ «"Õ∞ <åk, =∞Ô~=i ≥·<å.

JO Œ∞=Å# <åÉèí~°Î rq`åxfl ZÖÏ LÑÜ≥∂yOK«∞HÀ"åÅ#flk *Ïu [#∞Å∞ x~°‚~ÚOKåe

...„ѨÉèí∞`åfixfl Ji÷Oz, <åÉèí~°Î <åq∂ Œ LOz# qâßfi™êxfl ÉèíOQÆѨ~°∞ã¨∂Î, PÜ«∞#

`åºQÆѨÓi`« ^Œ$_è» xâ◊ÛùÜ«∂xH˜ =ºuˆ~HõOQÍ <Õ#∞ =º=ǨÏiOK« ÖË#∞...[iˆQ^Õ^À

[~°QÆx=fiO_ç. P Ѷ∞’~° qѨ «∞ΉõΩ „a\©+π „ѨÉèí∞ «fi"Õ∞ HÍ~°O HÍx=fiO_ç...<å Éèí~°Î#∞

ã≤OÇÏOÖÏ =∞$ «∞º=Ù#∞ ã‘fiHõiOK«x=fiO_ç...*Ïu „ÑÜ≥∂[<åÅ∞, P «‡ Q“~°"åaè=∂<åÅ

Ѩi~°Hõ∆ q+¨Ü«∞OÖ’ =ºHÎQÆ « rq`åÅ∞ JO « „áê=ÚYºO HÍ=Ù...=∂ «$ Õâ◊ q=ÚHÎ

áÈ~å@OÖ’ ^èŒ#=∂# „áêÏÅ#∞ |eÃÑ\Ïìeû LO@∞Ok...JO^Œ∞‰õΩ Z=fi~°∂

zOuOKåeû# J=ã¨~°O ÖË Œ∞ ã¨iHõ •, =∞#=∞O`å =∞iO «QÍ QÆ~°fiѨ_®e...„a\©+π

"åà◊§`À áÈ~å_ç#>Ëì, =∞$ «∞º=Ù`À ‰õÄ_® áÈ~å_ç PÜ«∞# q[Ü«∞O ™êkèOK«QÆÅ~°∞.

XHõ"Õà◊ =∞$ «∞º=Ù Õ ÃÑ·KÕ~Ú J~Ú#@ì~Ú Õ, Q“~°=„Ѩ Œ"≥∞ÿ# rq «O ™êyOKÕ L Œº=∞

HÍ~°∞xH˜ ÅaèOKÕ =∞~°O, ѨkHÍÖÏÅ áê@∞ xHõ$+ìOQÍ QÆ_ç¿Ñ ÉèíÜ«∞OHõ~° ÉÏxã¨

rq «O HõO>Ë ZO`À L#fl «"≥∞ÿOk—

D „ѨHõ@# J@∞ „ѨÉèí∞`«fi =~åæÅÖ’#∂ W@∞ „Ѩ[ÅÖ’#∂ ã¨OK«Å<åxH˜

HÍ~°"≥∞ÿOk. ÉËQÆO PÅO è≥·~åºxH, P"≥∞Ö’ •yL#fl L Œº=∞ x| Œú «‰õΩ, Éèí~°Î x~°‚Ü«∂Å

Ѩ@¡ QÆÅ Q“~°"åxH˜ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å∞, „Ѩ[Å∞ *Ë*ËÅ∞ ѨeHÍ~°∞. P q èŒOQÍ

L Œº=∞HÍ~°∞ʼnõΩ ã∂ÊùiÎ •Ü«∞Hõ =∂~°æ Œ~°≈HõO KÕã≤# ÉËQÆO PÅO _®Hõì~ü PÅO`Àáê@∞QÍ

q=ÚHÎ áÈ~å@OÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO =Ç≤ÏOz z~°ã¨‡~°©Ü«ÚÅÜ«∂º~°∞.

127 128

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

56. ÉËQÆO Jq∂<å «Ü«∂ºc˚( 1866–1942)

„a\©+π =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏÅÖ’ ÉèÏQÆOQÍ ™êy# ã¨O㨠~°À Œº=∂ÅÖ’ P<å_»∞

=∞Ç≤Ïà◊Å∞ K«∞~°∞QÍæ áêÖÁæ<åfl~°∞. P HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ZO`À x| Œú « Àáê@∞QÍ K«Hõ x

HÍ~°º ŒHõ∆ «#∞ „Ñ Œi≈OKå~°∞. P HÍ~°OQÍ ã=∞~°÷ « QÆÅ J@∞=O\ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ =∞Ç`å‡

QÍOnè ãfiÜ«∞OQÍ L Œº=∞OÖ’xH PÇfixOz "åiH L Œº=∂Å <åÜ«∞Hõ «fiO ÉÏ èŒº «Å#∞

JÑÊyOKå~°∞. JO «\ Q“~°"åxfl ŒH¯OK«∞‰õΩ#fl =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ J„QÆQÆ∞ºÅ∞ ÉËQÆO Jq∂<å

`«Ü«∂ºc˚.

Jq∂<å «Ü«∂ºc QÆ∞[~å ü‰õΩ K≥Ok# „Ñã≤ Œú «Ü«∂ºcÅ ‰õΩ@∞O|OÖ’ 1866Ö’

[x‡OKå~°∞. ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ [ã≤ìãπ |„ Œ∞nÌ<£ «Ü«∂ºc˚ P"≥∞

«O„_ç HÍQÍ =∞~À *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å∞ [ã≤ìãπ JÉσãπ «Ü«∂ºc˚x P"≥∞#∞ q"åǨÏO

KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. «Ü«∂ºc˚Å ‰õΩ@∞O|OÖ’ L#fl ~å[H©Ü«∞ "å`å=~°O =¸ÅOQÍ ÉËQÆO

Jq∂<å *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O Ѩ@¡ z#fl<å@<Õ PHõi¬ «∞~åÅÜ«∂º~°∞. ˘Å∞ « #∞O_ç ÉèÏ~° «

HÍO„ÔQãπ ãÉèí∞º~åÖ·# P"≥∞ ™ê÷xHõOQÍ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ K«∞~°∞QÍæ

á⁄ÖÁæO@∂ =KåÛ~°∞.

P ã¨O Œ~°ƒùOQÍ Jq∂<åÖ’ QÆŠѨ@∞ì ŒÅ QÆ∞[~å ü =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ P"≥∞ Ѩ@¡ L#fl

Q“~°"åxfl QÆ=∞xOz# QÍOnèr 1930 U„Ñ≤Öò 11# P"≥∞ ‰õΩ=∂Ô~Î Ô~ǨÏ<å «Ü«∂ºc˚

¿Ñi@ F ÖËY ~åã∂Î '=∞ 茺áê# x¿+ èŒO, q Õj =ã∞Î=ÙÅ |Ç≤Ï+¯~° «k «~° JOâßÅ

q∂ Œ QÆ∞[~å ü =∞Ç≤Ïà◊Å ã¨=∂"Õâ◊O U~åÊ@∞ KÕã¨∞Î<åfl#∞. P ã¨=∂"ÕâßxH˜ h=Ù, q∂

J=∞‡QÍ~°∞ «ÑÊHõ Ç[~°∞HÍ"åe— Jx HÀ~å~°∞. ãfiÜ«∞OQÍ =∞Ç «∞‡_»∞ ÑOÑ≤# PÇfi<åxfl

Q“~°qã¨∂Î Jq∂<å P ã¨=∂"ÕâßxH˜ ǨÏ[~°Ü«∂º~°∞. P ã¨=∂"Õâ◊O =∞ Œºáê# x¿+ èŒO,

q Õj =ã¨∞Î=ÙÅ |Ç≤Ï+¨ ~° HÀã¨O Hõ$+≤ KÕÜ«∂Åx x~°‚~Úã¨∂Î f~å‡xOzOk. P

ã=∂"Õâ◊OÖ’ QÍOnèr ã=∞Hõ∆OÖ’ QÆ∞[~å ü =∞Ç≤ÏàÏ HÍO„ÔQãπ J 茺‰õ∆Ω~åeQÍ Jq∂<å

«Ü«∂ºc˚ ZOÑ≤HõÜ«∂º~°∞.

P x~°‚Ü«∂Å "Õ∞~°‰õΩ QÆ∞[~å ü =∞Ç≤ÏàÏ HÍO„ÔQãπ <Õ «QÍ Jq∂<å «Ü«∂ºc˚ Jxfl

Hõ+ì#ëêìÅ HÀiÛ =∞ Œºáê# x¿+ èŒO, q Õj =ã¨∞Î=ÙÅ |Ç≤Ï+¨ ~°À Œº=∂xH˜ „áêO

áÈâß~°∞. QÆ∞[~å ü JO «\Ï èŒ~åfl, Ñ≤ÔH\OQ∑, ~å™êÎ~ÀHÀ ÖÏO\ PO^Àà◊<å ~°∂áêÅ`À

L Œºq∞Oz ÉèÏ~° « Õâ◊O "≥Ú`åÎxH˜ QÆ∞[~å ü#∞ P Œ~°≈„áêÜ«∞"≥∞ÿ# =∂~°æOÖ’ xeáê~°∞.

q Õj =ã∞Î=ÙÅ |Ç≤Ï+¯~°‰õΩ „Ñ`åº=∂flÜ«∞OQÍ Y ŒÌ~°∞ =„ãÎ è•~°#∞ „áÈ «ûÇ≤ÏOKå~°∞.

~å@flO uѨÊ@O, #∂Å∞ =_»Hõ@O, Y ŒÌ~°∞ <ÕÜ«∞@O, Y ŒÌ~°∞ èŒiOK«_»O ã¨fiÜ«∞OQÍ

PK«iOz PÜ«∂ HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ Jq∂<å |Ǩïà◊ „áêK«∞~°ºO HõeÊOKå~°∞.

P"≥∞ Hõ$+≤, HÍ~°º ŒHõ∆ «#∞ QÆ=∞xOz# QÍOnèr «# Ü«∞OQ∑ WO_çÜ«∂, #=r=< £

Ѩ„uHõÅÖ’ 'QÆ∞[~å ü =∞Ç≤Ïà◊Å∞ =∞Ç¨Ï «Î~°"≥∞ÿ# ÉÏ èŒº «#∞ ã‘fiHõiOKå~°∞. P |~°∞=Ù#∞

=∞Ç≤Ïà◊ŠѨH∆Í# Jq∂<å «Ü«∂ºc˚ P"≥∞ Hõq∞\© ÉèíiOKå~°∞— Jx „Ѩâ◊Oã≤OKå~°∞. D

L^Œº=∞O <ÕѨ^茺OÖ’ =∞Ç≤ÏàÏ HÍO„ÔQãπ ѨH∆Í# "≥·„âß~ÚH˜ 24 =∞Ok =∞Ç≤Ïà◊Å

ãO «HÍÅ`À ÑOÑ≤# ÖËYÖ’ Jq∂<å «Ü«∂ºc ãO «HÍxfl QÍOnèr „Ñ ÕºHõOQÍ HÀ~°_»O

^•fi~å *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ P"≥∞ „áê è•#º « "≥Å¡_»~ÚºOk. P ÖËYÖ’ P=∞<å Y∞ˆ~+≤,

Ô~ǨÏ<å «Ü«∂ºc˚Å∞ ‰õÄ_® ã¨O «HÍÅ∞ KÕâß~°∞.

z=i =~°‰õΩ P"≥∞ «# Éèí~°Î JÉσãπ «Ü«∂ºc˚ Àáê@∞QÍ *ÏfÜ≥∂ ŒºOÖ’

áêÖÁæ<åfl~°∞. L Œº=∂Å#∞ Õâ◊"åºÑÎO KÕÜ«∂Å#∞‰õΩ#ÑÊ_»ÖÏ¡ P L Œº=∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞

=∞Ǩ «∞‡_»∞ `˘Å∞ « QÆ∞[~å üÖ’ x~°fiÇ≤ÏOKÕ"å~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Jq∂<å ÖÏO\˜

=∞Ç≤ÏàÏ <Õ «Å∞ P L Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ã¨=∞~°÷=O «OQÍ x~°fiÇ≤ÏOz =∞Ǩ «∞‡xH˜

Éèí~À™ê W=fiQÆeQÍ~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ rq « K«~°=∂OHõO =~°‰õΩ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞ʼnõΩ

P Œ~°≈OQÍ xÅz# Jq∂<å «Ü«∂ºc˚ 1942Ö’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

129 130

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

57. AÖËMÏ ÉËQÆO(1893– 1943)

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ Éèí~°Î À áê@∞ Éèí∞[O Éèí∞[O HõeÑ≤ ™êy# =∞Ç≤Ïà◊Å∞ H˘O ŒÔ~· Õ,

L^Œº=∞HÍ~°∞_≥·# Éèí~°Î ^Œ$+≤ì ‰õΩ@∞O| ã¨=∞㨺Š"≥·Ñ¨Ù‰õΩ =∞à◊§x=fi‰õΩO_® L^Œº=∞

HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ x=∞QÆfl=∞ÜÕ∞ºO Œ∞‰õΩ «y# <≥·uHõ |ÖÏxfl „Ѩ™êkOz# =∞Ç≤Ïà◊Å∞

=∞iH˘O Œ~°∞ L<åfl~°∞. P Ô~O_»= HÀ=‰õΩ K≥Ok# =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ AÖËMÏ ÉËQÆO XHõ~°∞.

ÉËQÆO AÖËMÏ 1892–93 „áêO «OÖ’ ѨtÛ=∞ ɡOQÍÖòÖ’ [x‡OKå~°∞. z#fl

=Ü«∞ã¨∞ûÖ’ J#QÍ 1900–01 „áêO «OÖ’ P"≥∞‰õΩ =∞øÖÏ<å J|∞Öò HõÖÏO P*Ï £ À

q"åǨÏO [iyOk. AÖËMÏ ÉËQÆO "≥·"åÇ≤ÏHõ rq`åxfl P~°OaèOKÕO Œ∞‰õΩ "≥∞\ ìxO@

J_»∞QÆ∞ ÃÑ>Ëìã¨iH˜ =∞øÖÏ<å P*Ï £ „a\©+¨µ =ºuˆ~Hõ áÈ~å@OÖ’ x=∞QÆfl"≥∞ÿL<åfl~°∞.

„a\©+µ =ºu~Hõ áÈ~å\Ïxfl qÑ¡"À Œº=∞O`À „áê~°OaèOz# PÜ«∞# P «~°∞"å «

=∞Ç «∞‡x =∂~°æOÖ’ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞. XHõ"≥·ÑÙ qÑ¡=HÍ~°∞xQÍ, P «~°∞"å « JÇ≤ÏO™ê

Ü≥∂ èŒ∞xQÍ, =∞~˘Hõ"≥·Ñ¨Ù „ѨMϺ « L~°∂Ì Ñ¨„uHõ JÖò Ç≤ÏÖÏÖò ã¨Oáê Œ‰õΩxQÍ, |Ǩï

„QÆO äŒ ~°K«~Ú «QÍ Hõ∆O f~°∞|_ç ÖˉõΩO_® HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ x=∞QÆflO HÍQÍ AÖËMÏ

ÉËQÆO Jxfl q è•Å, Jxfl HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ =∞øÖÏ<å‰õΩ [=O r==∞Ü«∂º~°∞.

=∞øÖÏ<å P*Ï £ 1916Ö’ "≥Ú@ì"≥Ú Œ\ ™êiQÍ x~°ƒO è•xH QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. JÑÊ\˜

#∞O_ç P~°OÉèí"≥∞ÿ# PÜ«∞# *·Å∞ rq «O Ѩk ã¨O= «û~åʼnõΩ ÃÑ·QÍ ™êyOk. dÖÏѶ ü

L Œº=∞O ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =∞øÖÏ<å#∞ JÔ~ã¨∞ì KÕâß~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ HõÅHõ åÎ HO„ ŒOQÍ

PÜ«∞# x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fl HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ KÕѨ>ËìO Œ∞‰õΩ =ÚO Œ∞‰õΩ =zÛ# ÉËQÆO AÖËMÏ

'<å Éèí~°Î JÔ~ã¨∞ì =Å# ɡOQÍÖò dÖÏѶ ü Hõq∞\© HÍ~°º„Hõ=∂Å x~°fiǨÏÖ’ U~°Ê_ç#

MÏmx <å Hõ$+≤`À ÉèísÎ KÕ™êÎ#∞...D #â◊fi~°"≥∞ÿ# â◊s~åxfl dÖÏѶ¨`ü L^Œº=∂xH˜

ã¨OѨÓ~°‚OQÍ JOH˜ «O KÕÜ«∂Åx x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ<åfl#∞— Jx QÍOnèrH˜ ÖËY ~åâß~°∞.

1923 „áêO «OÖ’ XHõ™êi, 1939Ö’ =∞~À™êi =∞øÖÏ<å ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞

HÍO„ÔQãπ J 茺‰õ∆ΩÅ∞QÍ ZOÑ≤Hõ HÍ=_»O, PÜ«∞# *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ J„QÆ<Õ « HÍ=_»O,

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ HÍ~°º„Hõ=∂Åxfl\˜Ö’ „Ѩ è•# áê„ « áÈ+≤OK«_»O =Å# =∞øÖÏ<å

HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ ÉÏQÍ qãÎ $ «Ü«∂º~Ú. PÜ«∞#‰õΩ WO\ QÆ∞iOz QÍx, WÖÏ¡Å∞ QÆ∞iOz

QÍx, P"≥∞ P~ÀQƺO QÆ∞iOz QÍx, Pi÷Hõ Ѩiã≤÷ «∞Å QÆ∞iOz QÍx Ѩ\ìOK«∞‰õΩ<Õ

J=HÍâ◊O U=∂„ «O ÖˉõΩO_® áÈ~ÚOk. P ÉÏ è•Hõ~°"≥∞ÿ# "å`å=~°Ïxfl UHÍO «OQÍ

Éèíiã¨∂Î, HõëêìÅ#∞ ã¨Ç≤Ïã¨∂Î, «=∞ÖψQ J=ã÷Å∞ Ѩ_»∞ «∞#fl ™ê\˜ *ÏfÜ≥∂ ŒºHÍ~°∞Å

‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ <≥·uHõ|ÖÏxfl =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® Pi÷HõOQÍ `˘_®Ê@∞ JOkOKå~°∞.

1941Ö’ AÖËMÏ ÉËQÆO J<å~ÀQƺO =∞iO « f„= «~°=∞~ÚºOk. _®Hõì~°¡ ã¨ÅǨ

"Õ∞~°‰õΩ P"≥∞ HõÅHõ åÎ = Œe ~åOp "≥o§ 1942 EÖ· 31# uiy HõÅHõ åΉõΩ =pÛ

~åHõ=ÚO Õ 1942 PQÆã∞ìÖ’ =∞øÖÏ<å JdÅ ÉèÏ~° « HÍO„ÔQãπ ã=∂"ÕâßʼnõΩ ÉÁOÉÏ~ÚH

"≥àϧeû =zÛOk. P"≥∞ J<å~ÀQƺO =Å# ZO`À ÉÏ èŒ Ñ¨_»∞ «∞#flѨÊ\˜H©, «fi~°QÍ

=™êÎ#O@∂ |Ü«∞Å∞ Õ~°∞ «∞#fl =∞øÖÏ<å‰õΩ ZO`À è≥·~°ºO K≥Ñ≤Ê Ñ¨Oáê~°∞.

P «~°∞"å « JÔ~ã¨∞ìÅ∞, *·à◊§ HÍ~°OQÍ "åQÍÌ#O KÕã≤#@∞ìQÍ =∞øÖÏ<å WO\˜H˜

~åÖËHõáÈÜ«∂~°∞. P"≥∞ J<å~ÀQƺO =∞iO « f„= «~°"≥∞ÿOk. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ *·Å∞Ö’

L#fl =∞øÖÏ<å‰õΩ AÖËMÏ ÉËQÆO ѨÅ∞ L «Î~åÅ∞ ~åã≤<å ZHõ _® «# J<å~ÀQƺO

QÆ∞iOz ¿Ñ~˘¯#ÖË Œ∞. z=~°‰õΩ "å~åÎÑ„uHõÅ •fi~å P q+Ü«∞O ≥Å∞ã∞‰õΩ#fl =∞øÖÏ<å#∞

ÃÑ~ÀÖò q∂ Œ q_»∞ ŒÅ KÕÜ«∞_®xH˜ „ѨÉèí∞ «fiO H˘xfl POHõ∆Å∞ qkèOzOk. P POHõ∆ʼnõΩ

«Å=Oz «##∞ K«∂_» ~å= ŒÌx AÖËMÏ Éèí~°Î‰õΩ ã¨O Õâ◊O ѨOѨ_»O`À P"≥∞ Hõhã¨O

Ѩ~å=∞i≈OK«_®xH˜ ‰õÄ_® =∞øÖÏ<å P"≥∞ = ŒÌ‰õΩ ~åÖËHõáÈÜ«∂~°∞.

1943 U„Ñ≤ÖòÖ’ P"≥∞ J<å~ÀQƺO f„= «~°"≥∞ÿOk. _®Hõì~°¡ „ÑÜ«∞`åflÅ∞ ѶeOK«ÖË Œ∞.

Éèí~°Î Hõ_»™êi K«∂ѨىõΩ ‰õÄ_® <ÀK«∞HÀ‰õΩO_® U„Ñ≤Öò 19# =∞øÖÏ<å‰õΩ Pf‡Ü«∞ <≥·uHõ

|ÖÏxfl, ã¨∂ÊùiÎ •Ü«∞Hõ „¿Ñ~°#∞ JOkOz# AÖËMÏ ÉËQÆO z=i âßfiã¨q_çKå~°∞.

131 132

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

58. JÖÏ¡ |H∆± ã¨∞O~À(1887–1943)

=∞ « ~å[H©Ü«∂Å∞ =∞#∞+µÅ =∞ã≤Îëê¯Å#∞ HõÅ∞+≤ «O KÕã≤, xëêÊH∆Hõ «#∞ Œ∂~°O

KÕ™êÎÜ«∞x „ÑHõ\Oz# <Õ~åxH =∞`À<å‡ Œ ~å[H©Ü«∞ ™êfi~°÷Ñ~°â◊‰õΩÎÅ ÉèíÜ«∂#Hõ ‰õΩ„@ʼnõΩ

QÆ∞Ô~·# ™êfi «O„ «ºã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ QÆ∞uÔHH˜ "å~°∞ JÖÏ¡ |H∆± ã¨∞O~À.

„Ñã∞Î « áêH™ê÷<£Ö’ ÉèÏQÆ"≥∞ÿ# ã≤O ä£ „áêO «O, tMÏÑÓ~ü Ñ@ìOÖ’x XHõ ãOÑ#fl

‰õΩ@∞OÉÏ# 1887Ö’ PÜ«∞# [x‡OKå~°∞. z#fl «#OÖ’<Õ "åºáê~°OÖ’H˜ „Ѩ"ÕtOz#

JÖÏ¡ |H∆±, "åºáê~° Œ$HõÊ è•xH ¿ã"å Œ$HõÊ èŒO [ «KÕÜ«∞_»O Ѷe «OQÍ 23 ãO= «û~åÅ

=Ü«∞ã∞ûÖ’ PÜ«∞# *ÏHÀÉÏ £ ÑÙ~°áêÅHõ ãOѶ∞O ãÉèí∞ºxQÍ ZxflHõÜ«∂º~°∞. P q èŒOQÍ

~å[H©Ü«∞~°OQÆ „Ѩ"Õâ◊O KÕã≤# PÜ«∞# P «~°∞"å « JOK≥ÅOK≥Å∞QÍ ZkQÍ~°∞.

1935Ö’ ÉèÏ~° « „ÑÉèí∞ «fi K«@ìO LxHÖ’H =KåÛHõ [iy# ~å[H©Ü«∞ ÑiÏ=∂Å

<ÕѨ 䌺OÖ’ PÜ«∞# ã≤O ä£ „áêO «Ñ¨Ù „Ѩ è•# =∞O„u JÜ«∂º~°∞. z#fl =Ü«∞ã¨∞ûÖ’

„Ѩ*τѨuxkèQÍ ZxflÔH·# JÖÏ¡ |H∆± ã¨∞O~À, 38 ã¨O= «û~åÅ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ ã≤O ä£

„Ѩ è•#=∞O„u Ѩ Œq KÕѨ\ ì K«i„ « ã¨$+≤ìOKå~°∞.

P «~°∞"åu „Hõ=∞OÖ’ =∞`åʼnõΩ Jf «OQÍ qâßÅ Œ$HõÊ äŒO`À „Ѩ[Å =∞#fl#Å∞

K«∂~°Q˘O@∂ ~å[H©Ü«∞ ~°OQÍ# =ÚO Œ∞‰õΩ ™êy# JÖÏ¡|H∆± *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O Ѩ@¡

PHõi¬ «∞ÅÜ«∂º~°∞. PÜ«∞##∞ PHõi¬OKÕO Œ∞‰õΩ JdÅ ÉèÏ~° « =Úã≤¡O bQ∑ KÕã≤# ѨÅ∞

„ÑÜ«∞`åflÅ∞ qѶÅ=∞Ü«∂º~Ú. =∞ « « «Î fiâ◊‰õΩÎÅ`À KÕ «∞Å∞ HõÅÑ_®xH x~åHõiOK«_»O`À

PÜ«∞# „ÑÉèí∞ «fiO ‰õÄeáÈ~ÚOk. P «~°∞"å « [iy# ZxflHõÅÖ’ uiy Ѷ∞# q[Ü«∞O

™êkèOz ã≤O è£ „Ѩ è•xQÍ =∞~ÀHõ™êi JkèHÍ~° ѨQÍæÅ∞ KÕѨ\Ïì~°∞.

Jk ~°∞zOK«x =∞ÇÏ=∞‡ £ Jb l<åfl PÜ«∞##∞ =Úã≤¡ObQ∑Ö’ KÕ~°=∞x ÑÅ∞=∂~°∞¡

ãfiÜ«∞OQÍ HÀ~å~°∞. =∞ «O „áêuÑkHõ# ~å[H©Ü«∞ áêsìÅ∞ U~åÊ@∞ KÕÜ«∞_»O ã∞ «~å=Ú

W+ìOÖËx ã∞O~À =∞`åxfl ~å[H©Ü«∂Å`À =Ú_çÃÑ@ì_»O W™ê¡O ã≤ •úO`åʼnõΩ =ºu~Hõ=∞x

„ѨHõ\˜OKå~°∞. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ =∞`À<å‡ Œ ~å[H©Ü«∂Å#∞ Ô~K«ÛQ˘\ì ~å*ϺkèHÍ~åxfl

xÅɡ@∞ìHÀ_®xH˜ ‰õΩÜ«Ú‰õΩÎÅ∞ Ѩ#∞fl`«∞#fl â◊‰õΩÎÅ f~°∞ `≥#∞flÅ#∞ Ju Ѷ¨∂>ˇÿ#

Ñ Œ*ÏÅO`À q=∞i≈ã∂Î PÜ«∞# ~åã≤# ÖËY ÉèÏ~° «™êfi «O„`Àº Œº=∞ ™êÇ≤Ï «º K«i„ «Ö’

Ju qÅ∞"≥·# _®‰õΩº"≥∞O@∞QÍ Ñ¨iQƘOK«|_çOk. =∞ « « «Î fi ÉèÏ"åʼnõΩ Jf «OQÍ

1940 U„Ñ≤Öò =∂ã¨OÖ’ _èçb¡Ö’ [iy# 'P*Ï £ =Úã≤¡OÅ ã¨=∂"Õâ◊O— Ö’ áêÖÁæ#fl

PÜ«∞# =Úã≤¡ObQ∑ „ѨuáêkOz# qÉèí[# f~å‡<åxfl QÆ\ìQÍ =fiuˆ~H˜OKå~°∞.

1942Ö’ 'H˜fi\ò WO_çÜ«∂— L Œº=∞O P~°OÉèí HÍQÍ „Ѩ[Å#∞ J˜z"Õ¿ãO Œ∞‰õΩ

Ѩ~å~ÚáêʼnõΩÅ∞ ã¨$+≤ìã¨∞Î#fl ~°HõÎáê «O, J#∞ã¨iã¨∞Î#fl „‰õÄ~°"≥∞ÿ# K«~°ºÅ#∞ PÜ«∞#

|Ç≤Ï~°OQÆOQÍ x~°ã≤OKå~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ =∞Ǩ`å‡QÍOnè ã¨∂K«#Å

"Õ∞~°‰õΩ JÖÏ¡ |H∆± MÏkx, MÏk L «ÊuÎx, q„HõÜ«∂Å#∞ „áÈ`åûÇ≤ÏOKÕO Œ∞‰õΩ ã¨fiÜ«∞OQÍ

ã¨_»∞OHõ\Ïì~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ã¨=∞~°÷=O «OQÍ „Ѩ[Ö’H˜ fã¨∞ÔHà◊§@O,

„ѨÉèí∞ «fiO QÆ «OÖ’ WzÛ# a~°∞ Œ∞Å#∞ qã¨i˚OK«@O, JuѶ∂>ÿ# Ѩ Œ*ÏÅO`À áêÅHõ

=~åæÅ Œ∞â◊Û~°ºÅ#∞ q=∞i≈OK«_®xfl POQÆ¡ áêʼnõΩʼnõΩ q∞OQÆ∞_»∞ Ѩ_»ÖË Œ∞. D "≥·Yi

#K«Ûx =Úã≤¡ObQ∑ <Õ`«Å∞ PÜ«∞# q=∞~°≈#∞ `«@∞ìHÀÖËHõ P„QÆǨ"ÕâßÅ∞ =ºHõÎO

KÕÜ«∞™êQÍ~°∞. P Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ ~å#∞#fl Œ∞+ÊiÏ=∂Å Ñ@¡ ãxflÇ≤Ï «∞Å∞ ÃÇÏK«ÛiOz<å

PÜ«∞# MÏ «~°∞ KÕÜ«∞ÖË Œ∞, P «‡~°Hõ∆‰õΩ *Ï„QÆ «Î K«~°ºÖËg fã¨∞HÀÖË Œ∞.

P HÍ~°OQÍ ã¨xflÇ≤Ï «∞Å∞ ÉèíÜ«∞Ѩ_ç#>Ëì "Õ∞ èÀѨ~°OQÍ PÜ«∞##∞ Z Œ∞~˘¯#

ÖËHõáÈ~Ú# J~åK«Hõ L<å‡ Œâ◊‰õΩÎÅ∞ Éè∫uHõK«~°ºÅ‰õΩ áêÅÊ_ç 1943 "Õ∞ 14 # ã∞O~À#∞

HÍÅ∞ÊʼnõΩ QÆ∞iKÕâß~Ú. D Ѷ∂ «∞Hõ K«~°º`À „a\©+π WO_çÜ«∂Ö’ „Ѩ=ÚY „Ѩ è•xQÍ

MϺuQÆ_çOz, =∞`À<å‡ Œ, "Õ~åÊ@∞"å Œ ~å[H©Ü«∞â◊‰õΩÎÅ`À z=i=~°‰õΩ ~årÖËx áÈ~å@O

™êyOz, qÉèí[# PÖ’K«#Å#∞ Pk#∞Oz =ºuˆ~H˜Oz# JÖÏ¡ |H∆± ã¨∞O~À ~å[H©Ü«∞

z„ «Ñ¨@O #∞O_ç PHõã≤‡HõOQÍ JO «~å÷#=∞Ü«∂º~°∞.

133 134

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ñ=ÚY áê„ « =Ç≤ÏOz# ÑÅ∞=Ù~°∞ <åÜ«∞‰õΩʼnõΩ ÑÙ\ìxÅ∞¡QÍ

MϺuQÍOz# Õ"£|O £ '^•~°∞–LÖò–LÅ∂"£∞— #∞O_ç ÉèÏ~° « ™êfi «O„ « ã¨O„QÍ=∞O

Ö’H˜ Œ∂ã¨∞‰õΩ =zÛ# qÑ¡"åyfl tY =∞øÖÏ<å Xɡ·^Œ∞ÖÏ¡ ã≤Onè.

„Ѩã¨∞Î « áêH˜™êÎ<£Ö’x ã≤Ü≥∂ÖòHÀ\ò lÖÏ¡ zÜ«∂<åfie „QÍ=∞OÖ’ 1872 =∂iÛ

10# XÉ· Œ∞ÖÏ¡ ã≤Onè [x‡OKå~°∞. ã≤‰õΩ¯ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok# PÜ«∞# 8 = «~°QÆu

K« Œ∞=Ù «∞#flѨC_»∞ =∞øÖÏ<å W™ê‡~ÚÖò ëêÇ≤Ï £ ~åã≤# Taqwiat-ul-Imag „QÆO^äŒOÖ’

K«kq ^•x =Å¡ „ѨÉèÏq «∞_≥· P «~°∞"å « 1887Ö’ W™ê¡O =∞ «O ã‘fiHõiOKå~°∞.

=∞ÇÏ=∞‡ £ ã≤kÌv J#∞ QÆ∞~°∞=Ù = ŒÌ H˘O «HÍÅO q^•ºÉèϺãO «~°∞"å «, Ñk¿ÇÏ_»∞

ã¨O= «û~åÅ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ Õ"£|O £Ö’x '^•~°∞–LÖò–LÅ∂O—Ö’ q^•ºi÷QÍ „Ѩ"Õâ◊O

á⁄O^•~°∞. D q^•ºãOã÷ „Ñ è•<åKå~°∞º_≥·# =∞øÖÏ<å =∞ÇÏ=∞‡ Œ∞Öò ÇÏã<£ „ÑÉèÏ=O`À

PÜ«∞#Ö’x qÑ¡=ÉèÏ"åÅ∞ =∞iO «QÍ qHõã≤OKå~Ú. QÆ∞~°∞=Ù P Õâ◊O "Õ∞~°‰õΩ '^•~°∞–LÖò

–LÅ∂O—Ö’ Láê 蕺ܫÚ_çQÍ ÑxKÕâß~°∞. P «~°∞"å « =∞øÖÏ<å ÇÏã<£ =∂~°æ Œ~°≈HõOÖ’

„a\©+π =ºu~Hõ áÈ~å\ÏʼnõΩ Ü«Ú= «#∞ ã≤ ŒúO KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ L ÕÌtOK«|_ç# ÑÅ∞ ãOã÷Å#∞

U~åÊ@∞ KÕã≤ "å\˜x ã¨=∞~°÷=O «OQÍ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

69. =∞øÖÏ<å XÉ· Œ∞ÖÏ¡ ã≤Onè( 1872–1944)

1915Ö’ =∞øÖÏ<å ÇÏã<£ Ñ äŒHõO "Õ∞~°‰õΩ PÜ«∞# PѶ¨æx™ê÷<£‰õΩ "≥àϧ~°∞. PѶ¨æx™ê÷<£

#∞O_ç Ñ~å~ÚáêʼnõΩʼnõΩ =ºu~HõOQÍ q[$OaèOK«=∞x ãfi ÕjÜ«ÚÅ#∞ Ô~K«ÛQ˘_»∞ «∂,

JO Œ∞‰õΩ HÍ"åeû# =∞ ŒÌ «∞#∞, ™ê èŒ# ã¨OѨuÎx ‰õÄ_»QÆ@ì™êQÍ~°∞. „a\©+π „ѨÉèí∞ «fi

=ºuˆ~Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ ™ê÷xHõ» ÉèÏ~°fÜ«∞ qÑ¡=HÍ~°∞Å`À HõÅã≤ =Ú=∞‡~°O KÕâß~°∞.

P „Hõ=∞OÖ’ 1916Ö’ ~å*Ï =∞¿ÇÏO„ Œ =~°‡, „á⁄ÃѶã~ü |~° «∞ÖÏ¡ Éèí∂áêe «k «~°∞Å`À

Hõeã≤ „Ѩ„Ѩ äŒ=∞ „Ѩ"å㨠ÉèÏ~° « „ѨÉèí∞`åfixfl HÍ|∂Öò ˆHO„ ŒOQÍ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. P

„ѨÉèí∞ «fiOÖ’ PÜ«∞# q Õj ~°Hõ∆ =º=Ǩ~åÅ =∞O„u «fi âßY KÕѨ\Ïì~°∞.

D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ<Õ ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «ºã¨O„QÍ=∞OÖ’ 'ã≤Öò¯ JHõ∆~åÅ ‰õΩ„@— QÍ MϺu

QÍOz# qÑ¡= HÍ~°º„Hõ=∂xfl ~°∂á⁄OkOK«@OÖ’ XÉ· Œ∞ÖÏ¡ „Ñ=ÚY áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞.

qÑ¡=HÍ~°∞Å „ÑÜ«∞`åflÅ∞ q[Ü«∞=O «O HÍHõáÈ=@O`À ÑÅ∞=Ù~°∞ <Õ «Å q∂ Œ '‰õΩ„@—

ˆHã¨∞Å∞ #"≥∂ ŒÜ«∂º~Ú. =∞øÖÏ<å ã≤Onè J*Ï˝ «OÖ’H˜ "≥àϧeû=zÛOk. PÜ«∞##∞

„Ѩ=∂ ŒHõ~° =ºHÎQÍ Ñ¨iQƘOz# „a\©+π áêʼnõΩÅ∞, PѶæx™ê÷<£ #∞O_ç |Ü«∞@‰õΩ

ѨO¿ÑO Œ∞‰õΩ QÍx, gÅ∞zH˜ Õ JO «"≥ÚOkOK«\ÏxH˜ „Ѩܫ∞`åflÅ∞ ™êyOKå~°∞. P

XuÎ_ç =Å# XÉ· Œ∞ÖÏ¡ ã≤Onè z=~°‰õΩ PѶæx™ê÷<£#∞ q_çz =∂™È¯ KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞.

D q èŒOQÍ „a\©+π „ÑÉèí∞`åfixH =ºu~HõOQÍ ™êÜ«Ú èŒ áÈ~å@ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞

H˘#™êyã¨∂Î =zÛ# =∞øÖÏ<å 1926Ö’ W@b q∂^Œ∞QÍ Ç≤Ï*Ï*ò KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞.

Jˆ~aÜ«∂Ö’ qÑ¡= HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î 12 ã¨O= «û~åÅ áê@∞ QÆ_çáê~°∞. Dq èŒOQÍ ™êfi «O„ «º ã¨=Úáê~°# ÅHõ∆ ºO`À "≥Ú «ÎO q∂ Œ 24UO_»¡ áê@∞ „Ѩ"åã¨

rq «O QÆ_çÑ≤# =∞øÖÏ<å ã≤Onèè 1939Ö’ ãfi ÕâßxH uiy =KåÛ~°∞. =∞ «O „áêuÑkHõ#

ÕÕâßxfl pÅÛ@O ãiHÍ Œ<åfl~°∞. PÜ«∞# 'bQ∑— "Õ~åÊ@∞"å^•xfl q=∞i≈OKå~°∞. Jxfl

*Ï «∞Å „Ñ[Å∞ ã «ûO|O è•Å`À HõÅã≤"≥∞Åã≤ rqOKåÅ<åfl~°∞. D"Õ∞~°‰õΩ qaè#fl ™êOѶ≤∞Hõ

ã=¸ÇÅ∞ x=tã∞Î#fl ÉèÏ~° « ÕâßxH J#∞"≥·# ~å*ϺOQÆO =Ú™ê~Ú^•#∞ PÜ«∞#

~°∂á⁄OkOKå~°∞. P ~å*ϺOQÆO =∞# ÕâßxH ãÔ~·#k =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® KåÖÏ

L#fl «"≥∞ÿ# Œx [=ÇÏ~üÖÏÖò <≥„Ç˙ ÖÏO\ „Ñ=ÚY∞Å „Ñâ◊OãÅ#∞ JO Œ∞‰õΩOk. D

ãO Œ~°ƒùOQÍ „Ñ[Å–ÑO_ç «∞Å „ÑãOãÅ∞ JO Œ∞‰õΩ#fl ÑÅ∞ „QÆO ä•Å#∞ ~°zOKå~°∞.

D q èŒOQÍ ™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «Ö’ Ju ã∞n~°…HÍÅO „Ñ"åã rq «O QÆ_çÑ≤#

Jã¨=∂# qÑ¡=HÍ~°∞_çQÍ MϺuQÆ_çOz# =∞øÖÏ<å XÉ· Œ∞ÖÏ¡ ã≤Onè å#∞ HõÅÅ∞QÆ#fl

ã¨fi «O„ « ÉèÏ~° « Õâ◊ Ѩ åHõ Ô~ÑÔ~ѨÅ∞ K«∂_»‰õΩO_®<Õ, f„= Jã¨fiãú «‰õΩ Ö’<≥· 1944

PQÆã¨∞ì 22# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

135 136

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

60. =∞øbfi L=∞~ü Jbëê(1885–1945)

J@∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O, W@∞ P 蕺u‡HÀ Œº=∞O =∞~À"≥·ÑÙ ™êÇ≤Ï`Àº Œº=∞O, WOHÀ

"≥·Ñ¨Ù ã¨OѶ¨∞ ã¨O㨯~°À^Œº=∞O, z=~°‰õΩ ~å[H©Ü≥∂^Œº=∂Å#∞ UHõay# ™êyOz

|Ǩï=ÚY „Ѩ*Ï˝âßeQÍ MϺuQÆ_çOz# J~°∞ ≥·# Ü≥∂ èŒ∞Å∞ =∞øbfi L=∞~ü Jbëê.

1885 Ѷ≤„|=i 28#, PO„ èŒ„Ñ ÕâòÖ’x «∂~°∞ÊQÀ^•=i lÖÏ¡ Ñ≤~îåÑÙ~°OÖ’ PÜ«∞#

[x‡OKå~°∞. z#fl=Ü«∞ã¨∞ûÖ’<Õ Hõq «ÅÅ¡_»O P~°OaèOz 'HõqQÍ~°∞— Jx Ñ≤Å=|_®¤~°∞.

Ñ≤~îåÑÙ~°OÖ’ L#fl « áê~î°âßÅ =~°‰õΩ =∂„ «"Õ∞ q^•ºÉèϺãO KÕã≤# PÜ«∞# P «~°∞"å «

ÑO_ç «∞Å ãÇÏK«~°ºOÖ’ ™êÇ≤Ï «º„ã+ìQÍ ~°∂á⁄O^•~°∞. |Çï ÉèÏëêHÀq Œ∞xQÍ Ñ¶∞# «

=Ç≤ÏOKå~°∞. *ÏfÜ«∞ ÉèÏ=O, ã¨=∂# «fiO, ã¨~°fi=∂#= ™œ„ÉèÏ «$ «fiO, ã¨~°fi=∞ « ã¨=∞

ÉèÏ=#Å`À áê@∞QÍ ™ê=∂lHõ ~°∞QƇ «Å‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ, =∞Ç≤ÏàÏÉèí∞º ŒÜ«∂xfl, „Ѩ*Ï

K≥· «<åºxfl HÍOH∆ã¨∂Î Jã¨OMϺHõOQÍ ~°K«#Å∞ KÕâß~°∞. =∞ «™ê=∞~°ã¨ºO PHÍOH∆ã¨∂Î,

=∞ «O ¿Ñ~°∞`À ™êQÆ∞ «∞#fl ^•+‘ìHÍÅ#∞ L=∞~ü Jbëê f„=OQÍ x~°ã≤OKå~°∞.

<åÅ∞QÆ∞ Ѩ Œ∞Å∞ ^•@x =Ü«∞ã¨∞ûÖ’<Õ L=∞~ü Jbëê q Œfi «∞ÎQÆÅ „Ѩ=ÚY∞xQÍ

"≥Å∞Q˘O Œ@O`À 1924Ö’ All India Oriental Conference Ö’ 'ÑO_ç\ò— a~°∞ Œ∞`À

㨠« iOK«QÍ, JbѶ∞~ü qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O '=∞øbfi— a~°∞ Œ∞ WzÛOk. „á¶ê<£û‰õΩ K≥Ok#

P~°º<£ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O Professor in Hindu-Muslim Culture J"å~°∞¤#∞,

Academia International America PÜ«∞#‰õΩ Dorctor of Literature #∞ „ÑHõ\Oz

Q“~°qOKå~Ú.

=∞Ç`å‡QÍOnè ã∂ÊùiÎ À 1916Ö’ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ãÉèíº «fiO ã‘fiHõiOz#

PÜ«∞# *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ Ñ≤Å∞ÑÙ "Õ∞~°‰õΩ ™êy# L Œº=∞

HÍ~°º„Hõ=∂Åxfl\ ˜Ö’ „Ѩ=ÚYOQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞. P^蕺u‡Hõ–™êÇ≤Ï`«º ~°OQÍÅÖ’

x=∞QÆfl"≥∞ÿ# L=∞~ü Jbëê, «# K«∞@∂ì yi wã¨∞‰õΩx U<å_»∞ ‰õÄ~ÀÛÖË Œ∞. ã¨=∞HÍb#

~å[H©Ü«∞ ѨiÏ=∂ʼnõΩ PÜ«∞# HõqQÍ, áœ~°∞xQÍ, <åÜ«∞‰õΩxQÍ ã¨ÊOkOKå~°∞.

1923–1924Ö’ HÍH<å_»Ö’ [iy# JdÅ ÉèÏ~° « HÍO„ÔQãπ ãÉèíÖ’ JdÅ ÉèÏ~° «

dÖÏѶ ü Hõq∞\˜ „Ѩ è•# HÍ~°º Œi≈QÍ, =Úã≤¡O bQ∑ =∞„^•ã¨∞ âßY‰õΩ Láê 茺‰õ∆ΩxQÍ,

„Ѩ è•# HÍ~°º Œi≈QÍ <åÜ«∞Hõ «fiO =Ç≤ÏOKå~°∞. dÖÏѶ ü "åÅO\©~ü HÀ~ü ‰õΩ ÔHÃÑì<£QÍ

xÜ«∞q∞ «∞ÅÜ«∂º~°∞. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ =∞Oz "åQÍú\˜QÆÅ PÜ«∞# «# „Ѩã¨OQÍÅ`À

„Ñ[Å#∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O kâ◊QÍ HÍ~Àº#∞‡Y∞Å#∞ KÕã∂Î ÑÅ∞ „áêO`åÅ∞ Ñ~°º\OKå~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍÅO <å\˜ „Ѩ*Ï áÈ~å\ÏʼnõΩ ã¨ÊOkã¨∂Î, Õâ◊ÉèíHÎ „ѨѨÓi «"≥∞ÿ#

Ѩ •ºÅ#∞ ~åâß~°∞. L=∞~ü Jbëê =ºHõÎO KÕã≤# ~å[H©Ü«∞ ÉèÏ"åÅ#∞ QÆ=∞xOz#

QÍOnèr 'L^•`«Î"≥∞ÿ# ~å[H©Ü«∞ ÉèÏ"åÅ =ºHΗ QÍ PÜ«∞##∞ „Ѩâ◊Oã≤OKå~°∞. 1928

«~°∞"å « *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ H˘OK≥O Œ∂~°"≥∞ÿ# PÜ«∞# 1930 «~°∞"å «

ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ‰õΩ ~år<å=∂ KÕâß~°∞. 1935Ö’ JdÅ ÉèÏ~° « âßã¨#ã¨Éèí‰õΩ

Zxfl‰õÅ∞ ~åQÍ ã¨fi «O„ « JÉèíºiúQÍ áÈ\©KÕã≤ q[Ü«∞O ™êkèOKåHõ =Úã≤¡O bQ∑ <Õ «

=∞Ǩχ^•e l<åfl <åÜ«∞Hõ åfixfl JOwHõiã¨∂Î =Úã≤¡O bQ∑Ö’ KÕ~å~°∞.

ÉèÏ~° « âßã¨#ã¨ÉèíÖ’ PÜ«∞# Hõ#∞fl=¸¿ã =~°‰õΩ J#QÍ Œâß|ÌO áê@∞ „Ѩ*Ï

„ѨuxkèQÍ ÉÏ^茺`«Å#∞ ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ x~°fiiÎOKå~°∞. K«\ÏìÅ ~°∂ѨHõÅÊ#

[~°∞QÆ∞ «∞#flѨC_»∞ ã¨O㨠$ «O, Ѩi¬Ü«∞<£, J~°aH±, L~°∂Ì «k «~° ÉèÏ+¨ÅÖ’ =∞Oz

ѨO_ç`«∞_»∞QÍ MϺuQÍOz# PÜ«∞# ã¨ÅǨÅ#∞ ÃãO„@Öò JÃãOc¡ Q“~°=OQÍ

ã‘fiHõiOzOk. „Ñ*Ï„ÑÜ≥∂[<åʼnõΩ =∂„ «"Õ∞ J «ºkèHõ „áê è•#º «xã∂Î x*Ï~ÚfÑ~°∞_≥·#

=∞Oz „Ѩ*τѨuxkèQÍ _®Hõì~ü L=∞~ü Jbëê ¿Ñ~°∞QÆ_çOKå~°∞.

QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡ ≥<åeÖ’ =Úã≤¡ObQ∑ ~åRâßY PÇfi#O "Õ∞~°‰õΩ áêÖÁæ#fl PÜ«∞#

z=i ~å[H©Ü«∞ „ÑãOQÆO KÕã≤ ÑtÛ=∞ QÀ^•=i lÖÏ¡ #~°™êÑÙ~°O "≥àϧ~°∞. #~°™êÑÙ~°OÖ’

=∞øbfi L=∞~ü Jbëê 1945 [#=i 23# PHõã≤‡HõOQÍ «#∞=Ù KåeOKå~°∞.

137 138

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

61. Ü«∞O. J|∞ÌÖò ~°Ç≤Ï=∂<£(1898–1945)

ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «ºãO„QÍ=∞OÖ’ HõÅHõÅO ã$+≤ìOz# =∞ÅÉÏ~°∞ "≥∂áê¡Å Kå~°„uHõ

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ "å~°ã`åfixfl J∞=∞=Ù<å xOÑÙH˘x „a\©+π =ºu~Hõ áÈ~å\ÏÅ ÉÏ@#

™êy# =∞ÅÉÏ~°∞ Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ XHõ~°∞ =ÚǨÏ=∞‡ £ J|∞ÌÖò ~°Ç≤Ï=∂<£.

1898 Ö’ H~°à◊ ~åROÖ’x Hõ#OQÆ<À~ü ãg∞áê# QÆÅ JlHÀ_£ (AZHIKODE)Ö’

[x‡OKå~°∞. P ã=∞Ü«∞OÖ’ =∞ÅÉÏ~°∞ "≥∂áê¡ [#ã=Ú^•Ü«∞O XHõ"≥·ÑÙ Éèí∂™êfi=ÚÖ·#

*ˇx‡Å`À =∞~ÀHõ"≥·Ñ¨Ù =Å㨠áêʼnõΩÖ·# „a\ ©+¨~°¡ À áÈ~å_»∞ «∞<åfl~°∞. D áÈ~å\ÏÅ

„ѨÉèÏ=O #∞Oz «Ñ≤ÊOK«∞HÀÖËx J|∞ÌÖò ~°Ç≤Ï=∂<£ ã¨fi «O„ « ÉèÏ=#Å#∞, „a\ ©+π

=ºuˆ~Hõ`«#∞ Ѩ٘H˜Ñ¨ÙK«∞Û‰õΩ<åfl~°∞.PÜ«∞# QÍOnèr ã≤^•ÌO`åŠѨ@¡ ÉÏQÍ

JHõi¬ «∞ÅÜ«∂º~°∞. L#fl « K« Œ∞=ÙÅ HÀã¨O JbѶ∞~ü "≥o¡# PÜ«∞# QÍOnèr Ñ≤Å∞ѨÙ

"Õ∞~°‰õΩ dÖÏѶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° L Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#_®xH˜ HõàÏâßÅ#∞ = Œe

1920Ö’ ã¨fiã÷ÅO KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞.

P ã¨=∞Ü«∂# H~°à◊ ~åROÖ’x =∞ÅÉÏ~°∞ „áêO «OÖ’ "≥∂áê¡ „Ѩ*ÏhHõO „a\©+π

|ÅQÍÅ g∞ Œ u~°QÆ|_ç g~Àz « áÈ~å\ÏÅ∞ ™êyã¨∞Î<åfl~°∞. „a\©+π Ãã·xHõ |ÅQÍÅ

„‰õÄ~°`«fiO =Å#, *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ =º=Ǩ~° ã¨~°o =Å# "≥∂áê¡ „Ѩ*ÏhHõO

*ÏfÜ«∞"å Œ∞Ö·# HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅO>Ë<Õ =∞O_ç Ñ_»∞ «∞#fl «~°∞OÖ’ H~°à◊ dÖÏѶ¨ ü

Hõq∞\˜ „Ѩ è•# HÍ~°º Œi≈QÍ PÜ«∞# ÉÏ èŒº «Å#∞ ã‘fiHõiOKå~°∞. ™êÜ«Ú èŒáÈ~å\ÏÅ

^•fi~å "≥∂áê¡ Ü≥∂ èŒ∞Å∞ ™êkèOKÕ Õq∂ ÖË ŒO@∂ JÇ≤ÏOã¨, Ö∫H˜Hõ, *ÏfÜ«∞"å Œ

ã≤ •úO`åʼnõΩ Hõ@∞ì|_ç =º=ÇÏiã∂Î „Ñ[Å#∞ JÇ≤Ï™⁄ Œº=∞O Ñ@¡ „ÑÉèÏq «∞efl KÕâß~°∞.

„a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO, „a\©+π Ãã·x‰õΩÅ∞ Ç≤ÏO™ê «‡Hõ K«~°ºÅ#∞ Ô~K«ÛQ˘_»∞ «∂, =∞ «

™ê=∞~°™êºxH˜, Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº «#∞ qzÛ#flO KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ «Ñ¨C_»∞ „ѨKå~°O

™êyã¨∞Î<åfl~°x P„QÆÇ≤ÏOz# PÜ«∞# „ѨÉèí∞ «fi K«~°ºÅ#∞ Œ∞Ü«∞º|\Ïì~°∞. P HÍ~°OQÍ

J|∞ÌÖò ~°Ç‘ÏO «# rq «HÍÅOÖ’ ѨÅ∞=∂~°∞¡ *·Å∞tHõ∆Å#∞ J#∞ÉèíqOKå~°∞.

1922 [#=i «~°∞"å « #∞O_ç "≥∂áê¡ [#ã¨=Ú^•Ü«∂Å#∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O

kâ◊QÍ #_çÑ≤OKÕO Œ∞‰õΩ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩxQÍ ÉÏ èŒº «Å#∞ ã‘fiHõiOz

ÅHõ∆ º ™ê èŒ# HÀã¨O #_»∞O Hõ\Ïì~°∞. JÇ≤ÏO™È Œº=∞ „ѨKå~°O HÀã¨O PÜ«∞# ѨÅ∞

Ñ„uHõÅ#∞ #_çáê~°∞. P Ñ„uHõÅ •fi~å „Ñ[ÅÖ’ #∂ «# K≥· «<åºxH <åOk ÑeHÍ~°∞.

1930Ö’ H~°à◊ „áêOfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ Hõq∞\© LÑCã`庄QÆÇÏO „ÑHõ\OK«QÍ „ÑÉèí∞ «fi

„ѨÉèÏ"åxH˜ Ö’<≥·Ü«Ú#fl „Ѩ[Å∞ „ѨÉèí∞`åfikèHÍ~°∞Å =∞ ŒÌ «∞`À ã¨=∂"ÕâßÅ#∞, ã¨ÉèíÅ#∞

ÉèíQÆflO KÕâß~°∞. P ã=∞Ü«∞OÖ’ H~°à◊Ö’ J_»∞QÆ∞ÃÑ>ËìO Œ∞‰õΩ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ ÉèíÜ«∞Ñ_»∞ «∞#fl

ã¨=∞Ü«∞OÖ’ J|∞ÌÖò ~°Ç≤Ï=∂<£ ˆH~°à◊Ö’ Ѩ~°º\˜OKå~°∞. PÖ’K«<å «‡Hõ, L ÕÎ[ѨÓi «

„Ѩã¨OQÍÅ`À «=∞ ã¨O Õâßxfl PÜ«∞# „Ѩ[ʼnõΩ KÕ~°ÛQÆeQÍ~°∞. =∞ÅÉÏ~ü "≥∂áê¡ÅÖ’

*ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ#∞ ÃÑOá⁄OkOK«_»O`Àáê@∞ "åi ÉèÏQÆ™êfiÜ«∞ºO`À LÑC ã`庄QÆÇÏOÖ’

ÉèÏQÆOQÍ 1930 "Õ∞ 12= Õk# HÍeHõ\ò ã¨=Ú„ Œf~°OÖ’ LѨC#∞ «Ü«∂~°∞ KÕâß~°∞.

P «~°∞"å « QÍOnè „Ñ¨É’ èŒO`À PÜ«∞# ™êOѶ≤∞Hõ ã¨O㨠~°À Œº=∞O q∂ Œ Œ$+≤ì

™êiOKå~°∞. Œo`À Œú~°‰õΩ, Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº «‰õΩ Hõ$+≤KÕâß~°∞. *ÏfÜ«∞ q^•º

q è•<åxfl Õâ◊O "≥Ú «ÎO g∞ Œ "åºÑ≤OѨKÕÜ«∂Åx PÜ«∞# JaèÅ+≤≤OKå~°∞. *Ï˝<å~°#

^•fi~å =∂„ «"Õ∞ J*Ï#O #∞O_ç |Ü«∞@ Ñ_» å_» å=∞x „Ñ[Ö’¡ „ÑKå~°O QÍqOKå~°∞.

P ÅHõ∆ ºO`À ѨxKÕ¿ã ã¨Oã÷Å#∞, =º‰õΩÎÅ#∞ PÜ«∞# ZO «QÍ<À „áÈ «ûÇ≤ÏOKå~°∞.

^ŒÜ«∂„~°Ì ǨÏ$^ŒÜ«Ú_≥·# PÜ«∞# `«# Pã≤Îáêã¨∞ÎÅ#∞ ѨÓiÎQÍ *ÏfÜ≥∂^Œº=∞

HÍ~°º„Hõ=∂Å HÀã¨O, ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å HÀã¨O åºQÆO KÕã≤ Ju ™ê=∂#º HÍ~°ºHõ~°ÎQÍ rq «O

QÆ_çáê~°∞. „Ѩ[Å ¿ãfiKåÛù–™êfi «O„`åºÅ#∞ PHÍOH∆ã¨∂Î =∞ÅÉÏ~°∞ ™êÜ«Ú èŒ áÈ~å@

Ü≥∂^èŒ∞Å#∞ =∞Ǩ`«∞‡x ÉÏ@Ö’ JÇ≤ÏO™È^Œº=∞HÍ~°∞Å∞QÍ =∂~°_®xH˜ HÍ~°"≥∞ÿ#

JÇ≤ÏO™È Œº=∞ <Õ « J|∞ÌÖò ~°Ç≤Ï=∂<£ 1945 #=O|~ü 22# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

139 140

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

62. =ÚǨÏ=∞‡ £ W™ê‡~ÚÖò(1892–1948)

=∞Ç «∞‡x =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiOÖ’ Y ŒÌ~°∞ è•~°, Y Œú~°∞ „ÑKå~åxfl, Y ŒÌ~°∞ q„HõÜ«∂xfl

ãfiK«ÛùO ŒOQÍ ã‘fiHõiOz Y ŒÌ~°∞`À «# ¿Ñ~°∞ ÃÑ#∞"Õã∞‰õΩx z=~°‰õΩ Y ŒÌ~°∞ W™ê‡~ÚÖòQÍ

„Ѩã≤kúQÍOz# „Ѩ=ÚY∞Å∞ =ÚǨÏ=∞‡ £ W™ê‡~ÚÖò.

PO„ èŒ„Ñ Õâò QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡ #HõiHõÅ∞¡ „QÍ=∞OÖ’ 1892Ö’ =ÚÇÏ=∞‡ £ W™ê‡~ÚÖò

[x‡OKå~°∞. «O„_ç =∞ǨÏ=∞‡ £ =∞™êÎ<£ ™êÃÇÏÉò áÈbã¨∞ HÍx¿ãì|∞Öò. «e¡ ‰õΩÅ∞ã¨∞O

ca. QÍOnèr Ѩ@¡ „Ѩ ÕºHõ Pã¨HÎx „Ѩ Œi≈ã¨∂Î =zÛ# W™ê‡~ÚÖò u#flQÍ *ÏfÜ«∞

L Œº=∞O Ѩ@¡ PHõi¬ «∞ÅÜ«∂º~°∞. |@ìÅ "åºáê~°O KÕã¨∂Î, «# z#fl<å\˜ q∞„ «∞Å∞

"ÕÅ∞ÊÅ QÆOQÆÜ«∞º`À HõÅã≤ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. QÍOnèr ã¨∂ÊùiÎ À Y ŒÌ~°∞

L «ÊuÎx, "å_»HÍxfl „áÈ «ûÇ≤ÏOKÕO Œ∞‰õΩ #_»∞O Hõ\Ïì~°∞. P Hõ$+≤Ö’ ÉèÏQÆOQÍ<Õ ≥<åeÖ’

MÏn ëêÑÙ#∞ P~°OaèOz, "åºáê~° Œ$+≤ì À H͉õΩO_® „Ñ ÕºHõ ÅHõ∆ ºO`À •xfl #_çáê~°∞.

~å@flO, •~°O fÜ«∞\ÏxH Œ∂k, zÅÑÅ∞, «HõbÅ∞ «k «~° ™ê=∞„yx ≥zÛ, PãHÎQÆÅ

"åiH˜ JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LOKå~°∞. Y ŒÌ~°∞ «Ü«∂sx, „QÍq∂ ‰õΩ\©~° Ѩi„â◊=∞Å#∞

„áÈ «ûÇ≤ÏOKÕO Œ∞‰õΩ „QÍ=∂Å∞ uiQÍ~°∞. Y ŒÌ~°∞ «Ü«∂iH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ™ê=∞„yx ≥zÛ

Pã¨HÎ QÆÅ"åiH˜ JOkOz ã¨Ç¨Ï‰õiOKå~°∞. PÜ«∞# ã¨fiÜ«∞OQÍ Y ŒÌ~°∞ èŒiOK«_»O

H͉õΩO_® „Ѩu XHõ ix Y ŒÌ~°∞ èŒiOK«=∞x JÉèíºi÷OKå~°∞. ÉèÏ~°º ǨÏ[~åca `Àã¨Ç¨

rq`åO «O Y ŒÌ~°∞ èŒiOKå~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ „ѨKå~° HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. D

q+¨Ü«∞"≥∞ÿ =Úã≤¡ObQ∑ KÕ „ѨÉèÏq «∞Ö·# ™ê÷xHõ =Úã≤¡OÅ∞ PÜ«∞##∞ =ºuˆ~H˜OK«_»"Õ∞

H͉õΩO_® ™êOѶ≤∞Hõ |Ç≤Ï+¨ ~°‰õΩ QÆ∞iKÕâß~°∞. J~Ú<å Y ŒÌ~°∞ W™ê‡~ÚÖò, PÜ«∞#

ÉèÏ~°º Ç[~å ca U=∂„ «O ÉèíÜ«∞Ñ_»‰õΩO_® *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜ«∂º~°∞.

QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡Ö’ =ÚǨÏ=∞‡^£ W™ê‡~ÚÖò `˘e MÏn ëêѨÙ#∞ 1926Ö’

„áê~°OaèOKå~°∞. Y ŒÌ~°∞ Œ∞HÍO „áê~°OaèOK«_®xH „¿Ñ~° Uq∞\#fl „Ñâ◊fl‰õΩ Ç[~å

ca ã¨=∂ è•#q∞ã¨∂Î, ~å@flO =_çH˜ Õ ™êfi «O„ «º =ã¨∞ÎO Œ<åfl~°∞ =∞Ǩ`å‡ QÍOnè.

PÜ«∞# =∂@ =∂‰õΩ "Õ Œ"å‰õΩ¯...JO Œ∞=ÖË¡ Y ŒÌ~°∞ "å_»HÍxfl „áÈ «ûÇ≤ÏOKÕO Œ∞‰õΩ

Y Œú~°∞ ëêѨ٠#∞ „áê~°OaèOKåO J<åfl~°∞. P ~ÀAÖ’¡ ≥<åeÖ’x ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°

Ü≥∂ èŒ∞ʼnõΩ W™ê‡~ÚÖò MÏn ëêѨ٠~°Ç¨Ï㨺 ‰õÄ_»e ˆHO„ Œ=∞~ÚºOk. P „Hõ=∞OÖ’

=ÚǨÏ=∞‡ £ W™ê‡~ÚÖò HÍ™êÎ Y^ŒÌ~ü W™ê‡~ÚÖò JÜ«∂º~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ =ÚÇÏ=∞‡ £ W™ê‡~ÚÖò K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞. âßã<ÀÅ¡OѶ∞#

L Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl W™ê‡~ÚÖò#∞ áÈbã∞Å∞ JÔ~ã∞ì KÕã≤, 18 =∂™êÅ HÍ~åQÍ~°"åã

tHõ∆ qkèOKå~°∞. P tHõ∆ À P~°OÉèí"≥∞ÿ# PÜ«∞# *·Å∞ rq «O "≥Ú «ÎO q∂ Œ P~°∞

ãO= «û~åÅ áê@∞ ™êyOk. ≥<åe, QÆ∞O@∂~°∞, ~å[=∞O„_ç, |àϧi, u~°∞z<åÑe¡,

~åÜ«∞"≥Å∂¡~°∞ «k «~° *·à◊§Ö’¡ PÜ«∞# ѨÅ∞™ê~°∞¡ tHõ∆#∞ J#∞ÉèíqOKå~°∞.

*ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ∞ Hõey# W™ê‡~ÚÖò f~°∞ ≥#∞flÅ∞ #K«Ûx =Úã≤¡O bQ∑ q è•<åÅ`À

„ÑÉèÏq «∞Ö·# H˘O Œ~°∞ HÍO„ÔQãπ ~å[H©Ü«∂Å#∞ =∂#∞H˘=∞‡x PÜ«∞##∞ ÃÇÏK«ÛiOKå~°∞.

P ÃÇÏK«ÛiHõÅ#∞ U=∂„ «O MÏ «~°∞ KÕÜ«∞ÖË Œ∞. PÜ«∞# «# Ü«∂= «∞Î ‰õΩ@∞OÉÏxfl

=∞ « « Ϋfi ~å[H©Ü«∂ʼnõΩ Jf «OQÍ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÆxKåÛ~°∞. P èÀ~° #K«Ûx H˘O Œ~°∞

PÜ«∞#‰õΩ „áêÏáêÜ«∞ã≤÷u ‰õÄ_® HõeæOKå~°∞. P K«~°ºÅ‰õΩ U=∂„ «O ÖÁOQÆx W™ê‡~ÚÖò

rq « K«~°=∂OHõO =~°‰õΩ *ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ`À Ö∫HHõ =º=ã÷ Ñ@¡ JK«OK«Å qâßfiãO`À

#_»∞K«∞‰õΩ<åfl~°∞.

=ÚǨÏ=∞‡ £ W™ê‡~ÚÖò ~åÜ«∞"≥Å∂¡~°∞ *·Å∞Ö’ LO_»QÍ HÍ"≥∞~°¡ "åºkè ™ÈH˜Ok.

P "åºkè ÉÏQÍ =Ú Œ~°@O`À „ѨÉèí∞ «fiO PÜ«∞##∞ q_»∞ ŒÅ KÕã≤Ok. P "åºkè f„= «

#∞O_ç Y ŒÌ~°∞ W™ê‡~ÚÖò =∞m§ HÀÅ∞HÀÖË Œ∞. J<å~ÀQƺO`À ÉÏ èŒÑ¨_»∞ «∂ ã¨fi «O„ «

™êfi «O„ «ºO HÀã¨O áÈ~å_ç# *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å∞ =ÚǨÏ=∞‡ £ W™ê‡~ÚÖò z=~°‰õΩ

ã¨fi «O„ « ÉèÏ~° «OÖ’ 1948 #=O|~°∞ 19# PYiâßfi㨠=kÖÏ~°∞.

141 142

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

63. ëÈÜ«∂|∞ÖÏ¡ MÏ<£(1920–1948)

„Ѩ äŒ=∞ ™êfi «O„ «ºã¨O„QÍ=∞OÖ’ POˆQ¡Ü«ÚʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ JHõ∆~åÜ«Ú è•Å#∞

Z‰õΩ¯ÃÑ\ì „áêÏÅ∞ HÀÖ’Ê~Ú# áê„uˆHÜ«ÚxQÍ =ÚǨÏ=∞‡ £ ÉÏHõ~ü K«i„ « ã¨$+≤ìOK«QÍ,

"Õ~åÊ@∞"å Œ ÉèÏ"åʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ JHõ∆~åÅ<Õ PÜ«Ú è•Å∞QÍ =∞ÅK«∞‰õΩx áÈ~å@O

™êyOz J=∞~° «fiO á⁄Ok# J~°∞ ≥·# HõÅO Ü≥∂ èŒ∞Å∞ ëÈÜ«∂|∞ÖÏ¡ MÏ<£.1920 JHÀì|~°∞ 17# Y=∞‡O lÖÏ¡Ö’ ëÈÜ«∂|∞ÖÏ¡ [x‡OKå~°∞. «O„_ç ÇÏc|∞ÖÏ¡

MÏ<£ áÈbã¨∞ JkèHÍi. ‰õΩ=∂~°∞_çÖ’ =∞Ç¨Ï «∞‡x áÈeHõÅ∞<åflÜ«∞x a_»¤‰õΩ ëÈÜ«∞|∞ÖÏ¡QÍOnè Jx Ñ≤Å∞K«∞‰õΩ<åfl_®Ü«∞#. z#fl «#O #∞O_Õ, =∞Ǩ`å‡QÍOnè QÆ∞iOz qO@∂PÜ«∞# JÇ≤ÏO™ê ã≤ •ÌO`åʼnõΩ ëÈÜ«∂Éò „ѨÉèÏq «∞ÅÜ«∂º~°∞. L™ê‡xÜ«∂ #∞O_ç„QÍ_»∞ºÜÕ∞+<£ KÕã≤# PÜ«∞#‰õΩ x*ÏO ãO™ê÷#OÖ’ =∞Oz ÇÏŸ^•QÆÅ L^ÀºQÆO ÅaèOKÕJ=HÍâ◊O L<åfl L^ÀºQÆO =Å^ŒO@∂ *ÏfÜ≥∂^ŒŒº=∂xH˜ `«# =O`«∞ ¿ã=Å#∞

JOkOK«\ÏxH˜ [~°fle[O#∞ „Ѩ è•# =$uÎQÍ ã‘fiHõiOKå~°∞.

*ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ#∞, P kâ◊QÍ ~åÜ«∞|_ç# "庙êÅ#∞ „áÈ «ûÇ≤Ïã¨∞Î#fl Õ*ò L~°∂Ì

"å~°Ñ„uHõÖ’ ëÈÜ«∂|∞ÖÏ¡ ÑxKÕâß~°∞. x*ÏO #"å|∞, PÜ«∞# åÉË •~°¡~Ú# ~°*ÏHÍ~°∞Å

J=∂#∞+¨ Hõ$`åºÅ#∞ Ѷ∂@∞QÍ q=∞i≈ã¨∂Î "庙êÅ∞ ~åâß~°∞. „ѨÉèí∞=ÙÅ K«~°ºÅ#∞

q=∞i≈OKÕ PÜ«∞# "庙êÅ∞ ã¨Ç¨Ï[OQÍ<Õ áêÅHõ =~åæʼnõΩ ~°∞zOK«ÖË Œ∞. z=~°‰õΩ P

Ñ„uHõ#∞ x*ÏO x¿+kèOK«QÍ =∞O Œ∞=ÚÅ #~°tOQÆ~å=Ù P èŒfi~°ºOÖ’ #_»∞ã∞Î#fl ~°Ü«∞º ü

J#∞ L~°∂ÌѨ„uHõÖ’ KÕi# PÜ«∞# `«#^≥·# =∂~°æOÖ’ áêÅHõ=~åæÅ ^•+‘ìHÍÅ#∞,

~°*ÏHÍ~°∞Å Œ∞~å‡~åæÅ#∞ f„=OQÍ ZO_»QÆ_»∂Î ~°K«#Å∞ KÕâß~°∞. z=~°‰õΩ ~°Ü«∞º ü

Ѩ„uHõ ‰õÄ_® áêÅHõ=~åæÅ P„QÆǨxH˜ QÆ∞~°~Úº =¸ «Ñ¨_çOk.

„Ѩ[ŠѨHõ∆OQÍ *ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ#∞ ÃÑOá⁄OkOK«QÆÅ k#Ѩ„uHõ HÀã¨O ÉèÏ~°º,

«e¡ PÉèí~°ÏÅ#∞ Jq∞‡ W„"≥∂*ò (<Õ_»∞) J#∞ L~°∂Ì k#Ѩ„uHõ#∞ 1947 #=O|~°∞

15# ëÈÜ«∂|∞ÖÏ¡ MÏ<£ P~°OaèOKå~°∞. Pi÷Hõ W|ƒO Œ∞Å∞ K«∞@∞ì=Ú@∞ì «∞<åfl, ZO`À

Ѩ@∞ì ŒÅ`À PÜ«∞# W„"≥∂*ò#∞ „Ѩ[ŠѨ„uHõQÍ fiÛk^•Ì~°∞. „Ѩ[ŠѨHõ∆O =Ç≤ÏOz#

PÜ«∞# x~°O‰õΩâ◊ «fiO, =∞ « Œ∞~°Ç¨ÏOHÍ~°O q∂ Œ u~°∞QÆ∞ÖËx ã¨=∞~°O ™êyOKå~°∞.

1947Ö’ ÉèÏ~°`«^ÕâßxH˜ ™êfi`«O„`«ºO ÅaèOzOk. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ x*ÏO

WO_çÜ«∞<£ Ü« xÜ«∞<£ Ö’ HõÅã≤ áÈ_®xH u~°ã¯iOKå~°∞. P x~°‚Ü«∂xH =ºu~HõOQÍ

L^Œº=∂Å∞ P~°OÉèí=∞Ü«∂º~Ú. P L^Œº=∂xfl J˜z "Õ¿ãO^Œ∞‰õΩ x*ÏO #"å|∞

ÑH∆Í# ~°*ÏHÍ~°∞¡ ã≤ ŒúÌ=∞Ü«∂º~°∞. P qÑ « ~° ã=∞Ü«∞OÖ’ ëÈÜ«∞|∞ÖÏ¡ x*ÏO ãO™ê÷<åxfl

WO_çÜ«∞<£ Ü« xÜ«∞<£Ö’ qb#O KÕÜ«∂Åx _ç=∂O_£ KÕã∂Î ãOáê ŒH©Ü«∂Å∞ ~åâß~°∞.

Õâ◊ „ѨÜ≥∂[<åÅ Œ$ëêìº qb#O J=ã¨~åxfl q=iã¨∂Î x*ÏO x~åHõ~° "≥#∞HõQÆÅ

™êfi~°÷ ~å[H©Ü«∂Å#∞ |Ç≤Ï~°æ «O KÕã∂Î "庙êÅ∞ „ÑK«∞iOKå~°∞. D ~å «Å∞ áêʼnõΩʼnõΩ

HõO@Hõ „áêÜ«∞=∞Ü«∂º~Ú. #Ü«∂<å, ÉèíÜ«∂<å #K«ÛK≥Ñ≤Ê PÜ«∞# HõÖÏxfl xÜ«∞O„uO

KåÅx áêÅHõ=~åæÅ∞ qѶńÑÜ«∞`åflÅ∞ KÕâß~Ú. z=~°‰õΩ ÉkiOÑÙÅ Ñ~°fiO P~°OÉèíO

HÍQÍ *Ï„QÆ «ÎQÍ LO_»=∞x ÃÑ ŒÌezÛ# ã¨ÅǨ‰õΩ ã¨ÊOkã¨∂Î, 㨠åº<Õfi+¨Ö’ XHõ =ºHÎ

=∞~°˜¿ãÎ Jk QÆifiOK« Œy# q+¨Ü«∞=∞x QÍOnèr K≥áêÊ~°∞ Hõ • J@∞=O@ѨC_»∞

<Õ<≥O Œ∞‰õΩ ÉèíÜ«∞Ѩ_®e Jx ɡkiOѨÙÅ#∞ MÏ «~°∞ KÕÜ«∞‰õΩO_® =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞.

1948 ãO= «û~°O PQÆã∞ì 21 P~°ú~å„u ã=∞Ü«∞OÖ’ PÜ«∞#, PÜ«∞# J#∞K«~°∞Å∞

=ÚǨχ £ W™ê‡~ÚÖò MÏ<£ 'W„"≥∂*ò— HÍ~åºÅÜ«∞O #∞O_ç WO\˜H˜ =ã¨∞ÎO_»QÍ á⁄Oz

LO_ç H˜~å «Hõ â◊„ «∞=Ù [iÑ≤# ^•_ç, HÍÅ∞ÊÅÖ’ PÜ«∞# <ÕÅ ‰õÄÖÏ~°∞. „ѨÉèí∞=ÙÅ#∞

‰õÄ_® ÉèíÜ«∞HõOÑ≤ «∞efl KÕã≤# ã¨Oáê ŒH©Ü«∂Å∞ ~åã≤# PÜ«∞# KÕ «∞Å#∞ Œ∞O_»QÆ∞Å∞

#iH"Õâß~°∞. Pã∞Ñ„uÖ’ zH «û á⁄O Œ∞ «∂, =∞~°O Jx"å~°ºO. Kå=Ù #∞O_ç Z=fi~°∂

«Ñ≤ÊOK«∞HÀÖË~°∞.P =∞~°O XHõÅHõ∆ ºO HÀãO ãOÉèíq¿ãÎ QÆifiOKåe. <Õ#∞ Õâ◊O HÀãO

=∞~°ã∞Î#flO Œ∞‰õΩ q∂~°∞ ãO`À+≤OKåe Jx |O èŒ∞q∞„ «∞Å#∞ ã=Ú^•~ÚOz# HõÅO

Ü≥∂ èŒ∞Å∞ ëÈÜ«∂|∞ÖÏ¡ MÏ<£ 1948 PQÆã¨∞ì22 ≥Å¡"å~°∞*Ï=Ú# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

143 144

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

64. +¨á¶ê «∞hfl™ê ca(1896–1948)

ã¨fiÖÏÉèíO U=∂„ «O PtOK«Hõ ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ KÕã≤# JkfifÜ«∞ åºQÍÅ∞

=∞ «O =Ú„ Œ=Å# =∞~°∞QÆ∞#Ѩ_ç |Å=O «OQÍ ã¨fiO « QÆ_»¤#∞ q_çz ÃÑ\Ïìeû =zÛ#

ÉèíÜ«∞OHõ~° KÕ Œ∞ J#∞Éèí"åÅ#∞ K«qK«∂ã≤# =∞Ç≤ÏàÏÜ≥∂ èŒ∞~åÅ∞ +¨á¶ê «∞hfl™ê ca.

1896Ö’ ÑO*ÏÉòÖ’x Å∂kèÜ«∂<åÖ’ +á¶ê «∞hfl™ê [x‡OKå~°∞. «O„_ç =∞øÖÏ<å

J|∞ÌÖò Jr*ò #Hͬ|Ok. z#fl<å@<Õ P"≥∞ è•i‡Hõ q Œº`Àáê@∞QÍ Ö∫H˜Hõ q Œº#∞

=∞øÖÏ<å ǨÏѶ‘A „Ô~ǨÏ=∂<£#∞ q"åǨÏO KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.

„a\©+π „ѨÉèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ ™êQÆ∞ «∞#fl áÈ~å@OÖ’ J «ºO « H©ÅHõ áê„ «

x~°fiÇ≤ÏOz# =∞øÖÏ<å q∂ Œ áÈbã¨∞Å∞ HõHõ∆QÆ@ì_»O`À PÜ«∞# Ѩk ã¨O= «û~åÅ P~°∞

<≥ÅÅ áê@∞ ÑÅ∞ *·à◊§Ö’¡ QÆ_çáê~°∞. P Jq„âßO « L Œº=∞HÍ~°∞x ÉèÏ~°ºQÍ +á¶ê «∞hfl™ê

ca ‰õÄ_® *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ `«#^≥·# ™êǨϙȿÑ`« áê„`«#∞ x~°fiÇ≤ÏOz K«i„`«

ѨÙ@ÅÔHHͯ~°∞. Éèí~°Î =∂„ «"Õ∞ HÍHõ P"≥∞ ‰õΩ=∂~°∞Å∞ ‰õÄ_® ™êfi «O„ «º ã¨O„QÍ=∞OÖ’

ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞ HÍ=_»O`À J*Ï˝`«O, JÔ~ã¨∞ìÅ∞, *ˇ·à◊§Ö’ QÆ_»Ñ¨@O =¸ÅOQÍ P

‰õΩ@∞O|O Œ∞~°ƒù~°"≥∞ÿ# Pi÷Hõ Ѩiã≤÷ «∞Å#∞ Z Œ∞~˘¯Ok. JÅqQÍx Pi÷Hõ Hõ_»QÆO_»¡#∞

Z Œ∞~˘¯O@∞<åfl, Z=fii =^•Ì KÕ~ÚKåz ãÇÜ«∞O J_»QÆx P"≥∞ «#= ŒÌ#∞#fl H˘kÌáê\˜

Pi÷Hõ=#~°∞Å`À *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæO@∞#fl W «~° L Œº=∞HÍ~°∞Å ‰õΩ@∞OÉÏÅ

=∞Ç≤Ïà◊Å#∞ P Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. L Œº=∞HÍ~°∞Å ‰õΩ@∞OÉÏÅ q=~åÅ∞ ≥Å∞ã¨∞‰õΩx "åiH˜

Pi÷HõOQÍ JO_» ŒO_»Å∞ JOkOK«@"Õ∞HÍHõ P ‰õΩ@∞OÉÏÅ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ

HõÅã≤ è≥·≥·~°ºO K≥ѨÊ@O qâı+¨O.

Y ŒÌ~°∞ „ÑKå~° HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ „Ñ[ÅÖ’ „Ñ è•#OQÍ =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ Y ŒÌ~°∞

^è•~°#∞ P"≥∞ ZO`«QÍ<À „áÈ`«ûÇ≤ÏOKå~°∞. P"≥∞ ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅO`å Y^ŒÌ~°∞

èŒiOKå~°∞. Éèí~°Î Àáê@∞QÍ P"≥∞ [=∂J ü LÖË=∂–ÜÕ∞–Ç≤ÏO £, (Jamiatul Ulema-

e-Hind), ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπÅÖ’ ãÉèíº «fiO ã‘fiHõiOKå~°∞. PÜ«∂ ãOã÷Å Ñ≤Å∞ÑÙ

"Õ∞~°‰õΩ [iy# HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ K«∞~°∞ÔH·# ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO JOkOKå~°∞.D „Hõ=∞OÖ’

„Ѩ «ºHõ∆OQÍ, Ѩ~ÀHõ∆OQÍ ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°OÖ’ áêÖÁæ#fl +¨á¶ê «∞hfl™ê ÉËQÆO ѨÅ∞=∂~°∞¡

XO@iQÍ áÈbã¨∞Å ÉèíÜ«∂#Hõ z„ «Ç≤ÏOã¨Å#∞ è≥·~°ºO–ã¨Ç¨Ï#O`À Z Œ∞~˘¯<åfl~°∞.

1947 <å\H ãfi~å[ºO ã≤kúOKÕ ~å[H©Ü«∞ "å`å=~°O U~°Ê_çOk. JdÅ ÉèÏ~° «

=Úã≤¡O bQ∑ ÉèÏ~° « qÉèí[# HÀ~°_»O`À +á¶ê «∞hfl™ê ŒOÑ «∞Å∞ qÉèí[#‰õΩ =ºu~HõOQÍ

L Œºq∞OKå~°∞. z=~°‰õΩ qÉèí[# «Ñ¨ÊÖË Œ∞. «=∞ PHÍOHõ∆ʼnõΩ q~°∞ ŒúOQÍ WO_çÜ«∂

qÉèí[#‰õΩ QÆ∞iHÍ=_»O`À qÉèí[# HõÖ’¡ÅO åH_ç Àáê@∞, =∞ «q Õfi+ ÃÑ#∞ «∞á¶ê#∞Ö’

P"≥∞ ‰õΩ@∞O|O ã¨~°fiO HÀÖ’Ê~ÚOk. «Å •K«∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ "≥ÚO_çQÀ_»Å WÅ∞¡ ‰õÄ_®

xÅ∞=ÖË^Œ∞. xÅ∞=h_» ÖˉõΩ<åfl, uO_ç Hõ~°∞"≥·<å Ѩ~åfiÖË^Œ#∞‰õΩ<åfl, qÉèí[#‰õΩ

=ºuˆ~‰õΩÖ·# P ‰õΩ@∞Oc‰õΩÅ „áêÏʼnõΩ qÉèí[#"å Œ∞Å #∞O_ç =ÚѨC U~°Ê_çOk.

P qѨ « ~° ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Å∂kèèÜ«∂<å = Œe "≥à◊§=∞x q∞„ «∞Å∞ ã¨ÅǨ WKåÛ~°∞.

ѨÙ\ ìÃÑiy# QÆ_»¤#∞, «# WO\˜x = Œe "≥à◊§_»O ã¨∞ «~å=Ú W+ìOÖËx P"≥∞ „áêÏÅ∞

áÈ~Ú<å Å∂käÜ«∂<å =kÖËk ÖË Œ<åfl~°∞. z=~°‰õΩ «ÑÊxãi Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ P ŒOÑ «∞Å∞

â◊~°Ï~°∞÷Å ta~°OÖ’ «Å^•K«∞‰õΩx P «~°∞"å « _èçb¡ KÕ~å~°∞. JHõ _» ‰õÄ_® Œ∞~°ƒù~°

Ѩiã≤÷u Z Œ∞~°∞HÍ=_»O`À =∞m§ â◊~°Ïi÷ ta~°O KÕ~°Hõ «Ñ¨ÊÖË Œ∞. JѨC_»∞ áêH˜™ê÷<£

"≥à◊¡=∞x H˘O ŒizÛ# ã¨ÅǨ#∞ u~°ã¨ iOz# P"≥∞ Å∂käÜ«∂<åÖ’x «# ã¨fiO «

WO\H ZÖÏÔQ·<å "≥àϧÅx z=i =~°‰õΩ Ñi «Ñ≤OKå~°∞, Ñ@∞ì|\Ïì~°∞. J~Ú Õ qÉèí[#

"å ŒO ã¨$+≤ìOz# J~åK«Hõ "å`å=~°OÖ’ ã¨fiQÆ$ǨxH˜ "≥àı§ J=HÍâ◊O ÖˉõΩO_®

áÈ~ÚOk. z=~°‰õΩ Å∂käÜ«∂<åÖ’x ã¨fiO « WO\˜ QÆ_»Ñ¨ ˘Hõ ‰õΩO_®<Õ +¨á¶ê «∞hfl™ê

ca 1948 E<£ 1# _èçb¡Ö’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

145 146

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

ÉèÏ~° « *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ K«i„ «Ö’ „Ñ ä•# áÈ~å@ Ѷ∞\ÏìÅ ã~°ã# xÅz# 'Ãã·=∞<£

QÀÉϺH±— L Œº=∞OÖ’ qÑ¡qOz# L Œº=∞ÔH~°@O Ü« ã¨∞Ѷπ *ÏѶ~ü "≥∞ǨÏ~ü Jb.

1903 ÃãÃÑìO|~ü 3# ÉÁOÉÏ~ÚÖ’x ã¨OѨ#fl áêi„âßq∞Hõ"Õ «ÎÅ ‰õΩ@∞O|OÖ’

PÜ«∞# [x‡OKå~°∞. „a\©+π áêʼnõΩÅ K«~°ºÅ‰õΩ =ºu~HõOQÍ xÑCÅ∞ ‰õΩiÑ≤OKÕ PÜ«∞#

q^•ºi÷QÍ #∞#flѨC_Õ, The British Rulers are like Dogs. If you kick them, They will

lick you. But if you lick them, they will kick you, J<åfl~°∞. z#fl<å\˜ #∞O_Õ

™êfi «O„`Àº Œº=∞O, ™ê=∞º"å ŒO Ѩ@¡ PHõi¬ «∞ÅÜ«∂º~°∞.

1925Ö’ 'Ü«∞OQ∑ WO_çÜ«∂ ™⁄Ãã·\©— P~°OaèOz Ü«Ú=[#∞Å L Œº=∂xH˜

NHÍ~°O K«∞\Ïì~°∞. 1928 [#=i 21# [iy# ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ ™⁄Ãã·\©KÕ 'ã¨OѨÓ~°‚

ã¨fi~å[ºO—, 'Ãã·=∞<£ Hõg∞+¨<£ |Ç≤Ï+¨ ~°— f~å‡<åÅ∞ KÕ~ÚOKå~°∞. ã¨OѨÓ~°‚ ã¨fi~å[ºO

Ñ≤Å∞ѨÙ#∞ P<å_»∞ H˘O Œ~°∞ „Ѩ=ÚY <åÜ«∞‰õΩÅ∞ z#flÑ≤Å¡Å KÕ+ìÅx Z ÕÌ"å KÕÜ«∞QÍ,

P q=∞~°≈‰õΩ ã¨=∂ è•#OQÍ THE CHILD IS THE FATHER OF THE MAN Jx

Ѷ∂>ÿ# ã¨=∂ è•#q∞KåÛ~°∞. 1928 Ѷ≤„|=i 3# Ãã·=∞<£ Hõg∞+¨<£, ÉÁOÉÏ~ÚÖ’x

"≥∂Öò ¿ãì+¨<£ Ö’ F_» kQÆQÍ<Õ =ÚO Œ∞QÍ "Õã¨∞‰õΩ#fl Ѩ äŒHõO „ѨHÍ~°OQÍ Ü« ã¨∞Ѷπ

65. Ü« ã¨∞Ѷπ *ÏѶ~ü "≥∞ǨÏ~ü Jb( 1903–1950)

XHõ ™êiQÍ,'Ãã·=∞<£ QÀÉϺH±— JO@∂ x#kã∂Î =ÚO Œ∞‰õΩ LiHÍ~°∞. P ÇÏ~îå «ÊiÏ=∞O

#∞O_ç Õ~°∞‰õΩ#fl áÈbã¨∞Å∞ PÜ«∞##∞ J_»∞¤‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ Ñ¨~°∞QÆ∞Å∞ fâß~°∞. P K«~°º‰õΩ

P„QÆÇ≤ÏOz# „ѨÉèí∞ «fiO PÜ«∞# q∂ Œ ѨÅ∞ POHõ∆Å∞ qkèã¨∂Î, PÜ«∞##∞ <åºÜ«∞"åkQÍ

„áêH©ìãπ KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ J#∞=∞ux x~åHõiOzOk.

q^•ºi÷, Ü«Ú=[#∞Å â◊HÎÜ«Ú‰õΩΊѨ@¡ J «ºO « qâßfiã¨O QÆÅ Ü« ã¨∞Ѷπ ˘Å∞ «

#∞O_ç q^•ºi÷ Ü«Ú=[<À Œº=∞O "≥·ÑÙ Œ$+≤ìx HO„nHõiOKå~°∞. Ü«Ú=‰õΩÅ#∞ „ÑQÆujÅ

áÈ~å@ HÍ~°ºHõ~°ÎÅ∞QÍ fiÛk^•ÌÅO>Ë Ãã· •ÌOuHõ J=QÍǨÏ#, „ѨѨOK« ѨiÏ=∂Å

K«i„`« J^茺ܫ∞#O, ã¨`«Êùe`åÅ#∞ ™êkèOK«QÆÅ PK«~°Ï`«‡Hõ =ӺǨŠѨi*Ï˝#O

J=ã~°=∞x ÉèÏqOKå~°∞. JO Œ∞‰õΩ HÀãO VANGUARD J#∞ "å~°Ñ„uHõ#∞ #_çáê~°∞.

ѨÅ∞ „QÆO ä•Å#∞ „ѨK«∞iOKå~°∞. ѨÅ∞ ã¨Oã÷Å#∞ „áê~°OaèOKå~°∞.

P ã¨Oã÷Å P 茺~°ºOÖ’ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ [iy# „Ѩu „ѨuѶ∞@#

L Œº=∞OÖ’ =ÚO Œ∞O_ç Ü«Ú= «#∞ #_çÑ≤OKå~°∞. D K«~°ºÅ =Å# PÜ«∞# ÑÅ∞=∂~°∞¡

áÈbã¨∞Å ^•ã‘ìHÍxfl, *·Å∞ rq`åxfl ~°∞zK«∂_®eû =zÛOk. PÜ«∞# ZHõ _» L<åfl

„Ѩ[ŠǨωõΩ¯Å HÀã¨O áÈ~å_»@O =∂#ÖË^Œ∞. *ˇ·à◊¡Ö’¡ qKå~° Z^Œ∞~˘¯O@∞#fl

xOk «∞Å∞, M·nŠǨωõΩ¯Å HÀã¨O áÈ~å_®~°∞. Ju Œ∞~°ƒù~°OQÍ rq`åÅ∞ QÆ_»∞Ѩ٠«∞#fl

QÆ∞=∂™êÎÅ „| «∞‰õΩÖ’¡ "≥Å∞QÆ∞Å∞ xOÑ≤# 'SHOPS AND ESTABLISHMENT ACT

LxH˜Ö’H˜ ~å=_®xH˜ ‰õÄ_® PÜ«∞# HÍ~°=∞Ü«∂º~°∞.

1940Ö’ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ# =ºHΠ㨠庄QÆǨÏOÖ’ Ü« ã¨∞Ѷπ "≥ÚǨÏ~ü Jb K«∞~°∞ÔH·#

áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞. „a\©+π „ѨÉèí∞`åfixfl T¿Ñã≤# 'H˜fi\ò WO_çÜ«∂— x<å^•xfl JO «‰õΩ

=∞O Œ∞QÍ<Õ `å#∞ ~åã≤# 'H˜fi\ò WO_çÜ«∂— „QÆO äŒO ^•fi~å „Ñ¨Kå~°OÖ’H˜ ≥zÛ 'H˜fi\ò

WO_çÜ«∂— x<å ŒO ã¨$+≤ìHõ~°ÎQÍ MϺuQÆ_çOKå~°∞.

™êfi «O„ «ºO ã≤kúOKåHõ ÉèÏ~° « Õâ◊O Ô~O_»∞QÍ peáÈ=@O ãÇÏ[OQÍ<Õ PÜ«∞#‰õΩ

ÉÏ èŒ HõeyOzOk. 1948 =∂iÛÖ’ [iy# ÉÁOÉÏ~Ú Öl¿ã¡\"£ JÃãOc¡ ZxflHõÅÖ’

™È+¨eã¨∞ì áêsì JÉèíºi÷QÍ ZxflÔH·# PÜ«∞# âßã¨#ã¨Éèí∞ºxQÍ ‰õÄ_® P Œ~°≈=O «"≥∞ÿ#

áê„ «#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. L Œº=∞ rq «OÖ’ PÜ«∞# ѨÅ∞=∂~°∞¡ ÖÏsî ≥|ƒÅ#∞ ~°∞z

K«∂ã¨∂Î, *·Å∞ rq «O QÆ_çáê~°∞. P tHõ∆Å „ѨÉèÏ=O =Å# PÜ«∞# Z~°°"å_» *·Å∞Ö’

L#flѨC_»∞ f„= J<å~ÀQƺO áêÅÜ«∂º~°∞. P P<å~ÀQƺO #∞O_ç PÜ«∞# =∞m§

HÀÅ∞HÀÖË Œ∞. z=~°‰õΩ q∞„ «∞Å∞ [Ü«∞„ѨHÍ+π <å~åÜ«∞ ѨHõ #∞O_»QÍ 1950 AÖ·

2# Ü« ã¨∞Ѷπ *ÏѶ~ü "≥∞ǨÏ~ü Jb «∞kâßfi㨠=kÖÏ~°∞.

147 148

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

66. =∞øÖÏ<å Ǩτ㨠ü "≥∂Ǩx( 1878–1951)

ã¨fi~å[ºO HÍ Œ∞ HÍ"åeûOk ã¨OѨÓ~°‚ ã¨fi~å[ºO JO@∂ ZÅ∞ÔQuÎKå\˜ QÍOnèr

Jaè„áêÜ«∂xH˜ =ºuˆ~HõOQÍ ã¨aè‰õΩefl PHõ@∞ì‰õΩx *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"ÕâßÖ’¡

=∞Ç¨Ï «∞‡_çfl ã¨~Ú «O HõÅ=~° ÃÑ\ìOz# 'zK«Û~° Ñ≤_»∞QÆ∞— =∞øÖÏ<å Ǩτ㨠ü "≥∂Ǩx.

1878Ö’ L «Î~° „Ѩ Õâò Ö’x "≥∂ǨÏ<£ J#∞ Ѩ@ìOÖ’ [x‡Oz# PÜ«∞# Jã¨Å∞

¿Ñ~°∞ ã¨Ü«∞º £ ѶAÅ∞Öò ǨÏã¨<£. =∞Oz HõqQÍ MϺuQÍOz# PÜ«∞# HõÅO ¿Ñ~°∞

'ÇÏ„ã ü—. [#‡™ê÷#O '"≥∂ÇÏ<£— ¿Ñ~°∞#∞ HõÅ∞ÑÙ‰õΩx PÜ«∞# 'ÇÏ„ã ü "≥∂Çx— JÜ«∂º~°∞.

Ñk¿ÇÏ_»= U@<Õ "≥∂Çx QÆ[Öòû ~åÜ«∞@O „áê~°OaèOz, 'L~°∂Ì–ÜÕ∞–=ÚÖÏ¡— Ñ„uHõ‰õΩ

Z_ç@~üQÍ =º=ÇÏiOKå~°∞. J~°qO Œ Ѷ∞’+π, ÉÏÅ QÆOQÍ èŒ~° uÅH±Å qÑ¡"å «‡Hõ ÉèÏ"åÅ

Ѩ@¡ PHõi¬ «∞Ö·# PÜ«∞# K« Œ∞=٠ѨÓiÎ HÍQÍ<Õ <ÒHõ~°∞QÍ KåH˜i KÕÜ«∞@O W+ìOÖËHõ

[~°fleã¨∞ìQÍ rq «O „áê~°OaèOKå~°∞. ÉÏx㨠åfixfl U ~°∂ѨOÖ’ L<åfl ã¨Ç≤ÏOK«x

PÜ«∞# „a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO q∂ Œ u~°∞QÆ∞ÖËx áÈ~°∞ ã¨e¿ÑO Œ∞‰õΩ #_»∞OHõ\ì 1903Ö’

ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπÖ’ KÕ~å~°∞.

qÑ¡"å «‡Hõ ÉèÏ"åÅ`À „a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO ÃÑ· q~°∞K«∞Hõ∞Ѩ_»∞ «∂ ~åã≤# "庙êÅ

HÍ~°OQÍ 1909Ö’ PÜ«∞# q∂^Œ „ѨÉèí∞`«fiO ~å[„^ÀǨÏO <Õ~°O "≥∂Ñ≤Ok.

qKå~°ÏO «~°O Ô~O_»∞ ã¨O= «û~åÅ *·Å∞, ~°∞.500 [i=∂<å qkèOzOk. [i=∂<å

Hõ@ìÖËHõáÈ=@O =Å# PÜ«∞# ã=∞‰õÄ~°∞Û‰õΩ#fl J=¸Åº „QÆO ä•Å#∞ [ÑÙÎKÕã≤ áÈbã∞Å∞

Ѩ@∞ìÔHàϧ~°∞. JѨÊ\˜ #∞O_ç *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍÅOÖ’ PÜ«∞# J «ºkèHõ ã¨=∞Ü«∞O

*·Å∞Ö’ QÆ_çzOk. ã¨fi Õj L Œº=∂xH˜ TÑ≤i áÈ¿ãO Œ∞‰õΩ ÉèÏ~°º xëê «∞xfl™ê ÉËQÆO

`À HõÅã≤ ÉèÏ~° « Õâ◊O Ö’x „Ѩ äŒ=∞ 'ã¨fi Õj ™Èì~üû— #∞ „áê~°OaèOKå~°∞.

dÖÏѶ ü L Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞ÔH·# áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P ã¨O Œ~°ƒùOÖ’ "≥∂Ǩx

ѨÅ∞=∂~°∞¡ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ ã¨O Œi≈Oz dÖÏѶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° L Œº=∞ „ѨKå~°O

QÍqOKå~°∞. 1921Ö’ JǨχ^•ÉÏ £ HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"Õâ◊O #∞O_ç 'ã¨OѨÓ~°‚ ã¨fi~å[ºO—

f~å‡<åxfl „Ѩuáêkã¨∞Î =KåÛ~°∞. QÍOnèr JÇ≤ÏO™ê ã≤ •ÌO`åÅ∞ Jxfl ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’

J#∞ã¨iOK« Œy#q HÍ=#fl xHõ zÛ Jaè„áêÜ«∂Å#∞ "≥Å¡_çOz ã¨fiÜ«∞OQÍ QÍOnèr

„Ѩâ◊Oã¨ÅO Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. ã¨OѨÓ~°‚ ã¨fi~å[ºO ™êkèOKÕO Œ∞‰õΩ Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡O SHõº «

ZO`À J=ã¨~°=∞x #q∞‡# PÜ«∞#, 1927–28Ö’ HõÅHõ`åÎÖ’ [iy# SHõº`å

ã¨=∂"ÕâßÅ x~°‚Ü«∂Å#∞ Ç≤ÏO Œ∂ ™È Œ~°∞Å∞ x~åHõiOK«@O`À =º 茉õΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞.

=∞Ǩ`å‡QÍOnèè q è•<åÅ∞ H˘xfl #K«ÛHõ 1928Ö’ HÍO„ÔQãπ #∞O_ç |Ü«∞@‰õΩ

=KåÛ~°∞.1929 JHÀì|~°∞ 31 <å\ ÖÏÇÏŸ~ü ã=∂"Õâ◊OÖ’ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ãOÑÓ~°‚

ã¨fi~å[ºO f~å‡#O KÕÜ«∞_»O`À PÜ«∞# HõÅ x["≥∞ÿOk. P «~°∞"å « =Úã≤¡O bQ∑‰õΩ

ŒQÆæÔ~·# PÜ«∞# 1946Ö’ [iy# JÃãOc¡ ZxflHõÅÖ’ =Úã≤¡ObQ∑ JÉèíºi÷QÍ L «Î~°„Ñ Õâò

~åRO #∞O_ç ZxflHõÜ«∂º~°∞. =Úã≤¡O bQ∑ ã¨Éèí∞º_çQÍ L<åfl ‰õÄ_® l<åfl "Õ~åÊ@∞

"å^•xfl è≥·~°ºOQÍ Z Œ∞~˘¯<åfl~°∞.ÉèÏ~° « qÉèí[##∞ J_»∞QÆ_»∞QÆ∞# =ºu~HOKå~°∞.1947Ö’

ÉèÏ~° « Õâ◊O peáÈ=@O`À ÉÏ èŒÑ¨_®¤~°∞. P «~°∞"å « ‰õÄ_® ~å[H©Ü«∂ÅÖ’ QÆ_çÑ≤#

PÜ«∞# áê~°¡"≥∞O@∞ ZxflHõÅÖ’ L «Î~°„Ѩ Õâò #∞O_ç ѨÅ∞=∂~°∞¡ ZxflHõÜ«∂º~°∞.

PYi Ѷ∞_çÜ«∞ =~°‰õΩ „Ѩ*ÏѨHõ∆O =Ç≤ÏOz# Ǩτ㨠ü "≥∂Ǩx ~å[H©Ü«∂ʼnõΩ

Œ∂~°O HÍÖË Œ∞. ™êÇ≤Ï «º ~°OQÍxfl = ŒÅÖË Œ∞. =O ŒÖÏk QÆ[Öòû ~åã≤# Ǩτ㨠ü

"≥∂Ǩx P<å\˜ „Ѩ=ÚY Hõ=ÙÅÖ’ XHõ~°∞QÍ "≥Å∞Q˘O^•~°∞. PÜ«∞# QÆ[Öòû K«Å#

z„`åÅÖ’ ‰õÄ_® KÀ@∞KÕã¨∞‰õΩ<åfl~Ú.

™êfi «O„ «º ãO„QÍ=∞OÖ’ =∂„ «"Õ∞H͉õΩO_® ãfi «O„ « ÉèÏ~° å=xÖ’ ‰õÄ_® å#∞

#q∞‡# ã≤ •úO`åÅ#∞, å#∞ U~°Ê~°∞Û‰õΩ#fl ÉÏ@#∞ g_»‰õΩO_®, Ü≥∂ è•#∞ Ü≥∂ èŒ∞Å#∞

‰õÄ_® «# q Œfi «∞Î À x~°ƒùÜ«∞OQÍ Z Œ∞~˘¯O@∂ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êy# qÑ¡=HÍ~°∞_»∞

=∞øÖÏ<å Ǩτ㨠ü "≥∂Ǩx ÅHÀflÖ’ 1951Ö’ "Õ∞ 13# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

149 150

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

67. =ÚѶ‘Î dá¶êÜ«∞ «∞ÖÏ¡(1872–1952)

„a\©+π áêʼnõΩÅ`À áÈ~å_»@O =Úã≤¡OÅ u~°∞QÆ∞ÖËx qkèQÍ „ÑHõ\OK«@O =∂„ «"Õ∞

H͉õΩO_® ã¨fi~å[ºO HÀã¨O å#∞QÍ L Œºq∞Oz L Œº=∞"å~°ã¨∞Å#∞ ‰õÄ_® «Ü«∂~°∞

KÕã¨∞‰õΩ#fl „Ѩ=ÚY è•i‡Hõ"Õ «ÎÅÖ’ „Ѩ äŒ=ÚÅ∞ =ÚѶ‘Î dá¶êÜ«∞ «∞ÖÏ¡.

1872 ã¨O=`«û~°OÖ’ L`«Î~°„Ѩ^Õâò ~å„+¨ìOÖ’x ëê[ǨÏ<£Ñ¨Ó~ü „QÍ=∞OÖ’

dá¶êÜ«∞ «∞ÖÏ¡ [x‡OKå~°∞. ã¨fi„QÍ=∞"≥∞ÿ# ëê[Ǩ<£Ñ¨Ó~ü Ö’x =∞ Œ~°™êÖ’ „áê èŒq∞Hõ

q^•ºÉèϺã¨O «~°∞"å « *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞ʼnõΩ HO„ ŒOQÍ #∞#fl „Ѩ=ÚY q^•ºã¨Oã÷

Õ"£|O £Ö’ KÕ~å~°∞. „a\©+¨~°¡ q∂ Œ u~°∞QÆ∞ÖËx áÈ~å@O ™êyOz# Ü≥∂ èŒ∞Å∞, P

q^•ºã¨Oã÷ „Ѩ è•<åKå~°∞ºÅ∞ =∞øÖÏ<å =∞ǨÏ=∞‡ £ ǨÏã¨<£ „ѨÉèÏ=O`À „a\©+π =Åã¨

áêʼnõΩÅ∞ W#∞Ѩ Ñ≤_çH˜e #∞O_ç =∂ «$ Õâßxfl q=ÚHÎ KÕÜ«∞@O HÀã¨O #_»∞OHõ\Ïì~°∞.

q^•ºÉèϺã¨O ѨÓiÎKÕã≤ _èçb¡ =zÛ, è•i‡Hõ q Œº#∞ É’kèOKÕ 'JOA=∞<£–U–

Ç≤Ï^•Ü«∞ «∞Öò–JÖò–W™ê¡O— ‰õΩ K≥Ok# áê~î°âßÅ x~°fiÇÏÏ ÉÏ èŒº «Å∞ ã‘fiHõiOKå~°∞.

„Ѩ[ÅÖ’ kQÆ*Ïi áÈ «∞#fl è•i‡Hõ, <≥·uHõ qÅ∞=Å#∞ ÃÑOá⁄OkOKÕO Œ∞‰õΩ =∞øbfi

ǨÏѶ‘*ò J|∞ÌÖò Ѷ∞h`À HõÅã≤ 'H˜ åÉò MÏ<£– U–~°Ç≤Ïq∞Ü«∂º— J#∞ „ѨK«∞~° ã¨Oã÷#∞

™ê÷Ñ≤OKå~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ѩ è•# áê„ «áÈ+≤Oz# '[Ü«∂Ü«∞ ü–Z–LÖË=∂–U

Ç≤ÏO £— J 茺‰õ∆ΩxQÍ 1919 #∞O_ç 1942 =~°‰õΩ Há¶êÜ«∞ «∞ÖÏ¡ ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

=∂ «$ Õâ◊O Ñ~å~Ú áêÅ#Ö’ =∞QÆ∞æ «∞#flO « HÍÅO «=∞ è•i‡Hõ q^•º „ÑKå~åxH,

=∞ « ¿ãfiKè«Û‰õΩ, „Ñ[Å ãOÑÓ~°‚ ™êfi «O„`åºxH U=∂„ «O J=HÍâ◊O LO_» Œx „ÑHõ\Oz#

PÜ«∞# dÖÏѶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~°À Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#@O ^•fi~å *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’

„Ñ"ÕtOKå~°∞. „ÑÉèí∞ «fiO g∞ Œ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ QÍOnèr =∂~°æx~Ìâ◊#OÖ’ ™êQÍÅx, „Ñã∞Î «

Ñiã≤÷ «∞Å <ÕÑ èŒºOÖ’ ™êÜ«Ú èŒ áÈ~å\ÏÅ∞ ã «Êùe`åÅ#∞ ™êkèOK«ÖË=<åfl~°∞.1930Ö’

ÉèÏ~°`« *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ *ÏfÜ«∞ ã¨Éèí∞º_»Ü«∂ºHõ âßã¨<ÀÅ¡OѶ¨∞<À^Œº=∞OÖ’ _èçb¡

„Ѩ*ÏhHÍxH˜ <Õ «$ «fiO =Ç≤ÏOKå~°∞. P HÍ~°OQÍ H˜á¶êÜ«Ú «∞ÖÏ¡‰õΩ *·Å∞tHõ∆ Ѩ_çOk.

JÑÊ\ #∞O_ç PÜ«∞#‰õΩ Hõiî# HÍ~åQÍ~°"åã tHõ∆Å∞ ™ê è•~°"≥∞ÿ# J#∞Éèí"åÅÜ«∂º~Ú.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞O #∞O_ç Há¶êÜ«∞ «∞ÖÏ¡#∞ Œ∂~°OKÕÜ«∂Åx „a\©+π áêʼnõΩÅ∞ Pâ◊Å∞

K«∂ѨQÍ, ™êfi`«O„`«ºO HÀã¨O áÈ~å@O =Úã≤¡OÅ =∞`«Ñ¨~°"≥∞ÿ# qk è Jx PÜ«∞#

„ѨHõ\˜OKå~°∞. [Ǩïà◊ *Ï «∞Å, =∞`åÅ „Ѩ[Å∞ ã¨Ç¨Ïr=#O ™êyOKÕ ÉèÏ~° « QÆ_»¤ g∞ Œ

W™ê¡O „ÑÉè’kèOKÕ ã≤ •ÌO`åÅ P è•~°OQÍ ~å*Ϻxfl ™ê÷Ñ≤OK« „ÑÜ«∞uflOK«@O ãiHÍ Œx

J<åfl~°∞. *ÏfÜ«∞"åkQÍ ÉèÏ~° « qÉèí[#, kfi*Ïu ã≤ •úO`åxfl W™ê¡O è•i‡Hõ ã≤ •ÌO`åÅ

„áêuÑkHõ# YO_çã∂Î, Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ =∞ 茺# SHõº`å=â◊ºHõ « HÀãO dá¶êÜ«∞ «∞ÖÏ¡

x~°O «~°O Hõ$+≤KÕâß~°∞. =Úã≤¡OÅ∞– =Úã≤¡"Õ∞ «~°∞Å#∞ q=Hõ∆ ZO «=∂„ «O «QÆ ŒO@∂

SHõºOQÍ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êy#ÑC_»∞ =∂„ «"Õ∞ L=∞‡_ç ÅHõ∆ ºO ã≤kúã∞ÎO Œx PÜ«∞# |ÅOQÍ

„ÑKå~°O KÕâß~°∞.

áêâßÛº «º q Œº, ã¨O㨠$u =Å# ã¨=∂[O ~°∞QƇ «Å‰õΩ QÆ∞~°=Ù «∞O Œx ÉèÏqOz#

PÜ«∞# ãOã¯~°À Œº=∂xfl ‰õÄ_® P~°OaèOKå~°∞. ÑÙ~°∞+µÅ`Àáê@∞ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ‰õÄ_®

q^•º=O`«∞Å∞ HÍ"åÅO@∂ "åiHÀã¨O „Ѩ`ÕºHõ áê~î°âßÅÅ#∞ ™ê÷Ñ≤OKåÅ<åfl~°∞.

=∂#=ÙÅO`å ÉèíQÆ=O «∞x ã¨$+≤ìÖ’ ÉèÏQÆO Hõ#∞Hõ JO@~åx «#O U=∂„ «O ã¨iHÍ Œx

J<åfl~°∞. =∞#∞+¨µÖ’¡ LK«Ûù–hKåÅ#∞ q^è•#O ™êfi~°÷Ѩ~°∞Å ã¨$+≤ì =∂„`«"Õ∞#O@∂

ã¨Ç¨ÏѨOHÎ Éè’[<åÅÖ’, ã¨Ç¨Ïr=#O ™êyOK«@OÖ’ U=∂„ «O «Ñ¨CÖË Œ<åfl~°∞.

™êfi «O„ «ºO ÅaèOKåHõ è•i‡Hõ q^•ºÉ’ èŒ# QÍqã¨∂Î HÍÅO QÆ_çÑ≤# PÜ«∞# ѨÅ∞

„QÆO ä•Å#∞ ~åâß~°∞. ÉèÏ~° «„ÑÉèí∞ «fiO PÜ«∞#‰õΩ ÑÅ∞ ™œHõ~åºÅ#∞, Pi÷Hõ ã Œ∞áêÜ«∂Å#∞

„ѨHõ\˜OK«QÍ, P 㨠Œ∞áêÜ«∂Å#∞ ã‘fiHõiOK«_»=∞O>Ë «=∞ Õâ◊ÉèíHÎH˜ qÅ∞= Hõ@ì_»"Õ∞#x

„ѨHõ\˜OKå~°∞. P ™œHõ~åºÅ#∞, 㨠Œ∞áêÜ«∂Å#∞ u~°ã¨ iOz# =ÚѶ‘Î dá¶êÜ«∞ «∞ÖÏ¡

z=i =~°‰õΩ ¿Ñ^ŒiHõO`À ã¨Ç¨Ïr=#O KÕã¨∂Î 1952 _çÃãO|~°∞ 31# _èçb¡Ö’

Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

151 152

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

68. Ü«∞O. Pã¨Ñ¶π Jb( 1888–1953)

™êfi «O„ «º ã¨=∞~°OÖ’ áêÖÁæx «=∞ ã¨~°fiã¨fiO JOH˜ «O KÕã≤# =∞ǨÏhÜ«ÚÅ∞

J<Õ‰õΩÅ∞ HÍQÍ, å=Ú HõÅÅ∞QÆ#fl ã¨fi~å*Ϻxfl Hõ#∞flÖÏ~åQÍOK«@"Õ∞ HÍHõ, Éèí=ºÉèÏ~° «

x~å‡OÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO =Ç≤ÏOz# J Œ$+ì=O «∞Å∞ |Çï J~°∞ Œ∞. J@∞=O\ J~°∞ ≥·#

J=HÍâ◊O á⁄Ok# èŒ#ºr=ÙÅÖ’ Ü«∞O.Pã¨Ñ¶π Jb XHõ~°∞.

L «Î~°„Ѩ Õâò ~åRO al<À~ü lÖÏ¡ <åy# „QÍ=∞OÖ’ 1888 "Õ∞ 11# ã¨OѨ#fl‰õΩ@∞O|OÖ’ PÜ«∞# [x‡OKå~°∞. L#fl « q^•ºÉèϺ㨺O HÀã¨O ÅO_»<£ "≥o§ 1914Ö’WO_çÜ«∂‰õΩ =zÛ# PÜ«∞# _èçb¡Ö’ <åºÜ«∞"åkQÍ rq`åxfl P~°OaèOKå~°∞. J~°∞ÏQÆOQÆ∂ex =∞`åO`«~° q"åǨÏO KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. P"≥∞ J„QÆ„âı˜ ™êfi`«O„`«º

ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ XHõ~°∞QÍ J~°∞Ï Pã¨Ñ¶π Jb QÍ MϺuQÍOKå~°∞.

_®Hõì~ü JhaÃãO\ò P~°OaèOz# 'ǨϟO~°∂Öò— L Œº=∞O ^•fi~å Pã¨Ñ¶π Jb„HÜ«∂jÅHõ ~å[H©Ü«∞ rq`åxfl „áê~°OaèOKå~°∞. D ãO Œ~°ƒùOQÍ PÜ«∞# „ÑãOQÍÅ#∞,PÜ«∞# ~å «Å#∞ „ѨÉèí∞ «fiO x¿+kèOK«QÍ «# ˆHã¨∞#∞ `å#∞ "åkOK«∞‰õΩx q[Ü«∞O

™êkèOK«@O`À PÜ«∞#‰õΩ qâı+¨ „áêK«∞~°ºO ÅaèOzOk.

_®Hõì~ü =ÚHÍÎ~ü JǨχ £ J<åûi`À HõÅã≤ dÖÏѶ ü L Œº=∞ x~å‡OÖ’ „Ѩ è•#

áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ Ñ≤Å∞Ѩ٠"Õ∞~°‰õΩ <åºÜ«∞"å Œ =$uÎx =kÖËã≤

ѨÓiÎHÍÅѨ٠HÍ~°ºHõ~°ÎQÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ѩ"ÕtOKå~°∞. P<å\˜ #∞O_ç *ÏfÜ«∞

HÍO„ÔQãπ HÍ~°º„Hõ=∂Åxfl\Ö’#∂, «# ≥·# áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. _èçb¡Ö’ [iy# L Œº=∞

„ѨKå~° HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæx 18 =∂™êÅ áê@∞ *·Å∞tHõ∆ J#∞ÉèíqOKå~°∞. 1924

<å\˜ PÖò WO_çÜ«∂ =Úã≤¡O bQ∑ ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ áêÖÁæx 'ã¨fi~å[ºO— „Ѩuáê^Œ#

f~å‡#OQÍ ~°∂ѨÙk Œ∞̉õΩ<ÕÖÏ `À_»Ê_®¤~°∞. 'ÉèÏ~° « „ѨÉèí∞ «fiO K«@ìO 1919— ™ê÷#OÖ’

#∂ «# ~å*ϺOQÆO ~°K«# HÀã¨O U~°Ê_ç# Hõq∞\©Ö’ ã¨Éèí∞ºxQÍ Pã¨Ñ¶π Jb «# ≥·#

ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl JOkOKå~°∞.

=∞ « « åÎ fixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ z=i=~°‰õΩ ~årÖËx áÈ~å@O ™êyOz# PÜ«∞#

=∞ « « åfixfl Ô~K«ÛQ˘\˜ì, =∞ « =∞<ÀÉèÏ"åÅ P è•~°OQÍ ÉèÏ~° « qÉèí[#‰õΩ ÑÙiH˘Å∞Ê «∞#fl

~å[H©Ü«∞"å Œ∞Å#∞ PãѶπ Jb Hõ∆q∞OK«ÖË Œ∞.P<å_»∞ =Úã≤¡O <åÜ«∞‰õΩÅÖ’ J„QÆQÆ∞º_çQÍ

„ѨHÍtã¨∞Î#fl l<åfl#∞ ~å[H©Ü«∞OQÍ Z Œ∞~˘¯=_®xH˜ "≥#∞HÍ_»ÖË Œ∞.

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨Éèí∞ºxQÍ Pã¨Ñ¶π Jb J<ÕHõ Ѩ Œ=ÙÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. ѨÅ∞

x[x~åú~° Hõq∞\©ÅÖ’ ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ ÉÏ^茺`«Å∞ KÕѨ\Ïì~°∞. U ÉÏ^茺`« KÕѨ\˜ì<å `«#

HÍ~°º ŒHõ∆ « À xifiѶ∞flOQÍ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_»O PÜ«∞# „Ѩ ÕºHõ « HÍ=_»O`À

„ѨÉèí∞ «fi P„QÆǨxH˜ QÆ∞Ô~· ã¨O= «û~åÅ «~°|_ç *·Å∞rq`åxfl K«qK«∂_®eû =zÛOk.

1945Ö’ [iy# ZxflHõÅÖ’ _èçb¡ #∞O_ç ÉèÏs PkèHõº « À q[Ü«∞O ™êkèOz#

PãѶπ Pb <≥„Ç˙ <Õ «$ «fiOÖ’ U~°Ê_ç# =∞O„u=~°æOÖ’ KÕ~å~°∞. P «~°∞"å « ~å*ϺOQÆ

~°K«# ã¨OѶ∞O ™êyOz# K«~°ÛÅÖ’ áêÖÁæx, Ö∫H˜Hõ ÉèÏ"åŠѨi~°Hõ∆ÏOâߊѨ@¡

„Ѩ ÕºHõ „â◊ ŒÌ K«∂áê~°∞. =∞Oz <åºÜ«∞"åkQÍ ¿Ñ~åæOz# PÜ«∞# ÉèíQÆ üã≤OQ∑ ѨH∆Í#

<åºÜ«∞ áÈ~å@O KÕÜ«∞_»"Õ∞ H͉õΩO_®, Indian National Army ÑH∆Í# "åkOKÕO Œ∞‰õΩ

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ U~åÊ@∞ KÕã≤# 'INA Defence Commitee' HÍ~°º Œi≈QÍ ÑxKÕâß~°∞.

P<å_»∞ Pã¨Ñ¶π Jb <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’ q[Ü«∞O ™êkèOz# P Hõq∞\© ѨÅ∞=Ù~°∞ Indian

National Army Ü≥∂ èŒ∞Å#∞ HÍáê_»∞‰õΩOk.

1947 `«~°∞"å`« ã¨fi`«O„`« ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ PÜ«∞# ѨÅ∞ L#fl`« Ѩ^Œ=ÙÅ#∞

x~°fiÇ≤ÏOz „ѨѨOK« ÕâßÅÖ’ ÉèÏ~° « Õâ◊O ¿Ñ~°∞„Ѩu+ìÅ#∞ W#∞=∞_çOѨ KÕâß~°∞.

„Ѩ*Ï˝=O «∞_≥·# <åºÜ«∞"åkQÍ, L «Î=∞ L~°∂Ì ™êÇ≤Ï «º"Õ «ÎQÍ, ã¨∞xt « q=∞~°≈‰õΩ_çQÍ,

x| Œú « QÆÅ <Õ «QÍ, J™ê è•~° =HõÎQÍ, J Œ∞ƒù «"≥∞ÿ# ~åÜ«∞ÉÏiQÍ, Jxfl ~°OQÍÅÖ’

~åOz, ÉèÏ~° « ™êOѶ≤∞Hõ, ~å[H©Ü«∞ ~°OQÍÅÖ’ «# ≥·# âßâ◊fi « =Ú„ Œ#∞ „Ñu+≤ìOK«∞‰õΩ#fl

Ü«∞O.Pã¨Ñ¶π Jb 1953 U„Ñ≤Öò 2# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

153 154

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

ÉÏx㨠|O^èŒ<åÅ#∞O_ç =∂`«$Éèí∂q∞x q=ÚH˜Î KÕÜ«∞@O HÀã¨O [iy#

áÈ~å@OÖ’ áêÖÁæ#@O J Œ$+ì"≥∞ÿ Õ, P «~°∞"å « ¿ãfiKåÛù ÉèÏ~° «OÖ’, ÉèÏq «~åÅ

Éèíq+¨ «∞Î#∞ |OQÍ~°∞ =∞Ü«∞O KÕÜ«∞\ÏxH˜ Jq„âßO «OQÍ Hõ$+≤ KÕã≤ «# ≥·# =Ú„ Œ#∞

ã¨∞ã≤÷~°O KÕã¨∞HÀ=@O =∞iO « ÉèÏQƺO. P ™œÉèÏQͺxfl JO Œ∞‰õΩ#fl „Ѩ=ÚY∞ÅÖ’

XHõ~°∞ ~°Ñ¶‘ JǨÏ=∞‡ £ H˜ •fiÜü∞.

L «Î~°„Ѩ Õâò ~åROÖ’x ÉÏ~å|OH© lÖÏ¡ =∞™œe „QÍ=∞OÖ’ 1894 Ѷ≤„|=i

18# ~°Ñ¶‘ JǨÏ=∞‡ £ [x‡OKå~°∞. z#fl «#OÖ’<Õ «e¡x HÀÖ’Ê~Ú# PÜ«∞# Ѩ ÕO_»¡

=Ü«∞ã¨∞ûÖ’, Ñ≤# «O„_ç W<åÜ«∞ ü Jb = ŒÌ‰õΩ KÕi PÜ«∞# #∞O_ç „a\©+π =ºuˆ~Hõ

ÉèÏ"åÅ#∞ Ѩ٘H˜ ѨÙK«∞Û‰õΩ<åfl~°∞. q^•ºÉèϺã¨O HÀã¨O JbѶ∞~ü qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O "≥o¡#

PÜ«∞# =ºHõÎO KÕã≤# „a\©+π =ºuˆ~Hõ ÉèÏ"åÅ =¸ÅOQÍ '„Ѩ=∂^ŒHõ~° =ºH ˜ ΗQÍ

=Ú„ ŒÑ_®¤~°∞. P «~°∞"å « QÍOnèr Ñ≤Å∞ÑÙ "Õ∞~°‰õΩ JbѶ∞~ü#∞ = Œe *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ

ãÉèíº «fiO ã‘fiHõiOz dÖÏѶ¨ ü–ãÇÜ«∞x~åHõ~°À Œº=∞OÖ’ „HÜ«∂jÅHõáê„ « =Ç≤ÏOz#

PÜ«∞# J#u HÍÅOÖ’<Õ ÉÏ~å|OH© lÖÏ¡ <åÜ«∞‰õΩ_»Ü«∂º~°∞. JѨÊ\˜ #∞O_ç W@∞

~åR ™ê÷~Ú J@∞ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~Ú ~å[H©Ü«∂ÅÖ’ „Ѩ=ÚY áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞.

ã=∞ã=∂[ ™ê÷Ñ# èպܫ∞OQÍ ™È+eã∞ì L Œº=∞ x~å‡O "≥·ÑÙ "≥ÚQÆ∞æ K«∂ÑÙ «∞#fl

ã=∞Ü«∞OÖ’ [q∂O^•i ‰õΩ@∞Oc‰õΩ_≥·# ~°Ñ¶‘ JÇÏ=∞‡ £ [q∂O^•sÅ#∞ ~° Œ∞Ì KÕÜ«∂Åx

„ѨHõ\˜Oz ã¨OK«Å#O ã¨$+≤ìOKå~°∞. *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ~å[H©Ü«∞ q è•<åÅÖ’ =∂~°∞Ê#∞

Ptã¨∂Î JÃãOc¡ „Ѩ"Õâßxfl JOwHõiOz "≥∂fÖÏÖò <≥„Ǩ ѨH∆Í# KÕi# PÜ«∞#

1935 <å\˜ ZxflHõÅÖ’ q[Ü«∞O ™êkèOz =∞O„u Ѩ Œqx ‰õÄ_® KÕѨ\Ïì~°∞. P

ã¨O Œ~°ƒùOQÍ „Ѩ[Å Ç≤Ï «O PHÍOH∆ã¨∂ΠѨÅ∞ ã¨O㨠~°Å#∞ „ѨuáêkOKå~°∞.

1940 JHÀì|~üÖ’ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ# Ü«Ú^Œú =ºuˆ~Hõ ã¨`庄QÆÇ¨Ï L^Œº=∂xfl

x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ~åR âßY ~°Ñ¶‘H˜ ÉÏ^Œº`« JѨÊyOzOk. P

ã¨O Œ~°ƒùOQÍ PÜ«∞# JÔ~ãì~Úº ã¨O= «û~åÅ «~°|_ç *·Å∞Ö’ =∞QÍæeû#¨ Ѩiã≤÷ux

Z Œ∞~˘¯<åfl~°∞.D"Õ∞~°‰õΩ PÜ«∞# "≥Ú «ÎO q∂ Œ Ñ ÕO_»¡‰õΩ ÃÑ·QÍ *·Å∞ rq «O QÆ_çáê~°∞.

H˜fi\ò WO_çÜ«∂ L Œº=∞O «~°∞"å « J@∞ ˆHO„ ŒOÖ’ W@∞ ~å„+ìOÖ’ [~°∞QÆ∞#∞#fl

ZxflHõÅ HÀã¨O „Ѩ=ÚY HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅO`å JÔ~ãì~Úº LO_»@O`À „ѨÉèí∞ «fiO

ãÇÏHÍ~°OÖ’ |ÅÑ_ç# =∞ã≤¡ObQ∑#∞ Z Œ∞~˘¯<ÕO Œ∞‰õΩ ~°Ñ¶‘ JÇÏ=∞‡ £ KåÖÏ Hõ+ìÑ_®eû

=zÛOk. =Úã≤¡O bQ∑ "Õ~åÊ@∞"å Œ ~å[H©Ü«∂Å#∞ ==Ú‡KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ PÜ«∞# 'MϺg∞

P"å*ò— Ѩ„uHõ#∞ „áê~°OaèOKå~°∞. Ö∫H˜Hõ, „Ѩ*Ï™êfi=∞º ÉèÏ=#Å#∞ ã¨Ê+ìO KÕã¨∂Î

PÜ«∞# '<Õ+¨#Öò ÃÇÏ~åÖò¤— ÖÏO\˜ Ѩ„uHõʼnõΩ "庙êÅ∞ ~åâß~°∞. ÉèÏ~° « *Ïu L=∞‡_ç

ã¨Oã¨$¯u, ã¨Éèíº «Å Ѩ@¡ Jáê~° Q“~°=O QÆÅ *ÏfÜ«∞"åkQÍ P ã¨Éèíº`å–ã¨O™ê¯~åÅ

Ѩi~°Hõ∆‰õΩ Hõ$+≤ ™êyOKå~°∞. ÉèÏ~° « qÉèí[# JO>Ë ã¨∞ã¨OѨ#fl"≥∞ÿ# L=∞‡_ç ã¨Éèíº`å

ã¨O™ê¯~åÅ qÉèí[#QÍ PÜ«∞# ÉèÏqOKå~°∞.

1947Ö’ ™êfi «O„ «ºO ã≤kúOz# «~°∞"å « ÑO_ç\ò <≥„Ç˙ =∞O„u=~°æOÖ’ PÜ«∞#

ÑÅ∞ Ñ Œ=ÙÅ∞ KÕÑ\Ïì~°∞. Jxfl~°OQÍÅÖ’ „Ñ Œi≈Oz# â◊HΙê=∞~å÷ºÅ Ѷe «OQÍ ÑO_ç\ò

<≥„Ǩ «~°∞"å « Z=~°∂? J<Õ „Ѩâ◊fl‰õΩ ã¨=∂ è•#=∞ÜÕ∞ºO « ™ê÷~ÚH˜ ~°Ñ¶‘ ZkQÍ~°∞.

J@∞ „ѨÉèí∞ «fiOÖ’#∂, W@∞ „Ѩ*Ï ã¨OѶ∂ÅÖ’#∂ ѨÅ∞ áê„ «Å#∞ ã¨=∞~°÷=O «OQÍ

x~°fiÇ≤ÏOz# H˜ •fiÜü∞ z=i=~°‰õΩ Õâ◊¿ã=–„Ѩ*Ï¿ã=Ö’ QÆ_çáê~°∞.

1954 JHÀì|~ü 24# _èçb¡Ö’ [iy# XHõ ã¨ÉèíÖ’ „Ѩã¨Oyã¨∂Î, "ÕkHõ q∂ Œ<Õ

QÆ∞O_≥<˘Ñ≤Ê`À PÜ«∞# ‰õΩѨʉõÄÖÏ~°∞. =∂ «$Éèí∂q∞ ¿ã=Ö’ z=i Hõ∆O =~°‰õΩ «##∞

`å#∞ JiÊOK«∞‰õΩ#fl ~°Ñ¶‘ JǨÏ=∞‡ £ H˜ •fiÜü∞ JO «º„H˜Ü«∞Å∞ =∞øÖÏ<å J|∞Öò P*Ï £

Ѩ~°º"ÕHõ∆Ö’ „Ѩ*Ï"åÇ≤Ïx Œ∞MÏó„â◊√=ÙÅ =∞ 茺 =Úy™ê~Ú.

69. ~°Ñ¶‘ JǨÏ=∞‡ £ H˜ •fiÜü∞( 1894–1954)

155 156

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

70. =∞øÖÏ<å ǨÏc|∞„Ô~ǨÏ=∂<£( 1892–1956)

ÉèÏ~° « Õâ◊ qÉèí[# [~°QÆ_®xH˜ ^ÀÇ¨Ï ŒO KÕã≤# ѨÅ∞ HÍ~°ÏÅÖ’ 'ISLAM IN

DANGER' J#∞ x<å ŒO XHõ\˜. D x<å ŒO "≥#∞Hõ QÆÅ ™êfi~°÷|∞kúx |Ç≤Ï~°æ «O

KÕã¨∂Î „Ѩ[Å#∞ K≥· «#º=O «∞Å#∞ KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ xifi~å=∞OQÍ Hõ$+≤ [iÑ≤# "åiÖ’

=∞øÖÏ<å ǨÏc|∞„Ô~ǨÏ=∂<£ Å∞kèÜ«∂x „Ѩ=ÚY∞Å∞.

1892 EÖ· 3# =∞øÖÏ<å ǨÏc|∞„Ô~ǨÏ=∂<£ ѨO*ÏÉò ~åRO Å∂kèÜ«∂<åÖ’

[x‡OKå~°∞. PÜ«∞# =Oj‰õΩʼnõΩ 1857 <å\ „Ñ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º ãO„QÍ=∞OÖ’ áêÖÁæ#fl

K«i„ « LOk. 1903Ö’ Å∂kèÜ«∂<å‰õΩ K≥Ok# „Ѩ=ÚY W™ê¡q∞H± « «fi"Õ «Î =∞øÖÏ<å

J|∞ÌÖò Jr*ò ‰õΩ=∂Ô~Î ca +¨á¶ê «∞hfl™ê#∞ PÜ«∞# q"åǨÏ=∂_®~°∞. P"≥∞ ‰õÄ_®

Éèí~°Î, a_»¤Å`Àáê@∞QÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞.

ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨Éèíº «fiO ã‘fiHõiOz# =∞øÖÏ<å Ô~ǨÏ=∂<£ 1919<å\˜

dÖÏѶ¨ ü L Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#@O •fi~å *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ñ"ÕtOKå~°∞.D ãO Œ~°ƒùOQÍ

1921 _çÃãO|~°∞ 1# PÜ«∞# KÕã≤# „ÑãOQÆO „ÑÉèí∞`åfixH =ºu~HõOQÍ u~°QÆ|_»=∞x

„Ѩ[Å#∞ „¿Ñˆ~Ñ≤OKÕkQÍ LO ŒO@∂ „a\©+π áÈbã¨∞Å∞ "åÔ~O@∞ *Ïs KÕâß~°∞. 1922

_çÃãO|~°∞ 22# ˘e™êiQÍ JÔ~ãìÜ«∂º~°∞. P~°∞ =∂™êÅ *·Å∞ tHõ∆ Ѩ_çOk. JѨÊ\˜

#∞O_ç PÜ«∞# "≥Ú`«ÎO q∂^Œ Ѩk ã¨O=û~åʼnõΩ ÃÑ·QÍ qq^èŒ *ˇ·à◊§Ö’ tHõ∆Å∞

J#∞ÉèíqOKå~°∞. =∞øÖÏ<å =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® PÜ«∞# a_»¤Å∞ ‰õÄ_® *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÅ

áêÖÁæx «O„_ç J_»∞QÆ∞*Ï_»Ö’¡ #_çz Œ∞~°ƒù~° *·Å∞ rq`åxfl K«qK«∂_»QÍ PÜ«∞#

ÉèÏ~°º +¨á¶ê «∞xfl™ê ca, «# P_»a_»¤Å`À HõÅã≤ áÈbã¨∞Å ^•_»∞Å#∞ ^•+≤ìHÍÅ#∞

J#∞ÉèíqOKå~°∞. ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ Zxfl HõëêìÅ∞ =zÛ# Ѩ_ç<å W@∞ „Ѩ[Å #∞O_ç J@∞

áêsì Pi÷Hõ ãÇHÍ~°q∞KÕÛO Œ∞ =ÚO Œ∞‰õΩ =zÛ<å =∞øÖÏ<å Z@∞=O\ Pi÷Hõ ãÇÜ«∞O

ã‘fiHõiOK«‰õΩO_® =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞.

„a\©+π „ÑÉèí∞ «fiO ™êyOz# Œ∞~å‡~åæÅ∞, Pã∞ÎÅ [ÑÙÎÅ =Å# ã~°fiO H˘Ö’Ê~Ú<å,

L#fl^•x`À P„t «∞Å#∞ ã¨O «ÊÑ≤ΠѨ~°∞Û «∂, POˆQ¡Ü«∞ „ѨÉèí∞ «fiO ™êyã¨∞Î#fl ^Ò~°#ºO

#∞O_ç âßâ◊fi «OQÍ |Ü«∞@ Ѩ_®Åx PÜ«∞# HÀ~°∞‰õΩ<åfl~°∞. D q+¨Ü«∞OÖ’ PÜ«∞#

ÉèÏ~°º +¨á¶ê «∞hfl™ê ÉËQÆO Éèí~°Î PÖ’K«#ʼnõΩ PÅO|#QÍ xeKå~°∞. ™êfi «O„`Àº Œº=∞O

Ö’x „Ѩu Ѷ∞@ìOÖ’#∂ =∞øÖÏ<å K«∞~°∞QÍæ áêÖÁæ#@O, „Ѩu™êi „ѨÉèí∞ «fi P„QÆǨxH˜

QÆ∞iHÍ=_»O, Éèí~°Î–a_»¤Å∞ *·à◊§áêÅ=@O P ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ x «ºHõ$ «º"≥∞ÿOk.

P 蕺u‡Hõ– è•i‡Hõ q+¨Ü«∂ÅÖ’ =Úã≤¡OʼnõΩ =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiO =Ç≤ÏOKÕ ÅHõ∆ ºO`À

U~°Ê_ç# JAMIAT-UL-ULEMA ã¨OãúÖ’ PÜ«∞# „Ѩ=ÚY áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞. =∞øÖÏ<å

J|∞Öò HõÖÏO P*Ï £ ã¨ÅǨ g∞ Œ 1920Ö’ MAJLIS-E-AHARAR ( The Society of

Freemen) J#∞ ã¨Oã÷#∞ „áê~°OaèOz „Ѩ*Ï¿ã"å HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

=∞øÖÏ<å rq «Ñ~°ºO «O *ÏfÜ«∞"åkQÍ H˘#™êQÆ∞ «∂ å#∞ #q∞‡# ã≤ •ÌO`åÅ

Ѩ@¡ x| ŒÌ « À ѨxKÕâß~°∞.1947 qÉèí[# =Å# U~°Ê_ç# q Õfi+¨ "å`å=~°OÖ’

PÜ«∞# ‰õΩ@∞O|O â◊~°Ï~°∞ÌÅ ta~°OÖ’ â◊~°∞ á⁄O^•eû# JQÆ «ºO U~°Ê_ç [#‡Éèí∂q∞

Å∂kèÜ«∂<å#∞ JuHõ+ìO q∂ Œ = ŒÖÏeû =zÛOk. D Ѩiã≤÷ «∞ʼnõΩ ÉèÏ~°º–Éèí~°ÎÅ∞

qK«e`«∞ÅÜ«∂º~°∞. z=~°‰õΩ _èçb¡ "≥o§ JѨiz`«∞Å QÆ$ǨÏOÖ’ `«Å^•K«∞‰õΩ<åfl~°∞.

ã¨xflÇ≤Ï «∞Å∞ áêH˜™ê÷<£ "≥à◊§=∞x ã¨ÅǨ WzÛ<å UkU"≥∞ÿ<å ã¨fiã÷ÖÏxfl = ŒeÃÑ>Ëìk

ÖË Œx cè+≤‡OK«∞‰õΩx ‰õÄ~°∞Û#fl P ŒOÑ «∞Å∞ KÕ Œ∞ J#∞Éèí"åÅ#∞ K«qK«∂_®eû =zÛOk.

P<å\˜ *Ï˝Ñ¨HÍÅ∞ =∞øÖÏ<å#∞ z=iHõO\Ï "≥O\Ï_»∞ «∂<Õ LO_ç áÈÜ«∂~Ú.

™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ =∞øÖÏ<å x~°fiÇ≤ÏOz# áê„ «#∞ K«i„ «HÍ~°∞Å∞ å~åK«O £

q=iã¨∂Î, 'His devotion to principle such as martyrs might envy. He never

deviated from his beliefs and stood by them firm as rock. He is a man of

amazing courage and endurance.' Jx PÜ«∞# =ºHÎ åfixfl Pq+¯iOKå~°∞. =∞Oz

LÑ<åºã‰õΩ_çQÍ „Ñâ◊OãÅO Œ∞‰õΩ#fl =∞øÖÏ<å 1956 ÃãÃÑìO|~ü 3# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

157 158

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

71. | «Mò q∞Ü«∂ J<åûi(1867–1957)

POˆQ¡Ü«ÚÅ∞ HõeÊ™êÎ=∞#fl =∞Oz L^ÀºQÆO, JOk™êÎ=∞#fl Pi÷Hõ ã¨Ç¨Ü«∞ «#∞

«$„áêÜ«∞OQÍ «ºlOz =∞Ǩ`å‡QÍOnèx q+¨„ѨÜ≥∂QÆO #∞O_ç HÍáê_ç, POˆQ¡Ü«ÚÅ

P„QÆǨxH˜ QÆ∞Ô~· Œ∞~°ƒù~°"≥∞ÿ# rq`åxfl QÆ_çÑ≤# Ü≥∂ èŒ∞Å∞ | «Mò q∞Ü«∂ J<åûi.

1867Ö’ cǨ~ü ~åROÖ’x "≥∂uǨÏs „QÍ=∞OÖ’ J<åûi [x‡OKå~°∞. «O„_ç

=∞ÇÏ=∞‡ £ Jb J<åûs. z#fl „ÑÉèí∞ «fi L^Àºy J~Ú#@∞=O\ | «Mò q∞Ü«∂ Åaèã∞Î#fl

r «O`À «# ‰õΩ@∞Oc‰õΩÅ`À «$Ñ≤ÎQÍ HÍÅO QÆ_»∞Ѩ٠«∞<åfl~°∞.

POQ¡Ü«∞ áê¡O@~°∞¡ Ô~· åOQÆOÃÑ· „‰õÄ~°K«~°ºÅ‰õΩ áêÅÊ_»∞ «∞<åfl~°x =zÛ# Ѷ≤~åº Œ∞Å

"Õ∞~°‰õΩ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ =∞Ǩ`å‡ QÍOnèrx 1917Ö’ cǨ~ü ~åROÖ’x

K«Oáê~°<£‰õΩ Ñ¨OÑ≤Ok. QÍOnèr P „áêO`åxfl ˆHO„ ŒOQÍ KÕã¨∞‰õΩx Ô~· «∞Å#∞ HõÅã≤

qKå~° „áê~°OaèOK«QÍ, P qKå~°Ö’ «=∞ H˜~å «HÍÅ∞ |Ü«∞@ Ѩ_» åÜ«∞#fl ÉèíÜ«∞O

he=∞O Œ∞ «Ü«∂s^•~°∞ʼnõΩ Ñ¨@∞ì‰õΩOk. P HÍ~°OQÍ QÍOnèrx ~°OQÆO #∞O_ç

ѨÓiÎQÍ «Ñ≤ÊOKåÅx áê¡O@~°∞¡ Ѩ äŒHõO "Õâß~°∞. JO Œ∞Ö’ ÉèÏQÆOQÍ "≥∂fǨ~ü =zÛ#

QÍOnèrx qO Œ∞‰õΩ PǨfixOz qëêǨÏ~°O ^•fi~å JO «O KÕÜ«∂Å#∞‰õΩ<åfl~°∞. D

HÍ~°º„Hõ=∂xfl ÉèÏ~°fÜ«Ú_ç •fi~å [iÑ≤ Õ «=∞ KÕ «∞ʼnõΩ =∞\ì JO@ Œx ÉèÏqOKå~°∞.

JO Œ∞‰õΩ „ѨÉèí∞ «fi L^Àºy Éèí «Mò q∞Ü«∂ J<åûix Z#∞fl‰õΩ<åfl~°∞. PÜ«∞#‰õΩ «=∞

qëêǨ~° Ѩ^äŒHÍxfl q=iOz qO^Œ∞Ö’ QÍOnèrH˜ ã¨∂Ñπ‰õΩ |^Œ∞Å∞QÍ qëêxfl

JOkOKåÅ<åfl~°∞. D Ñ äŒHÍxfl q[Ü«∞=O «OQÍ J=∞Å∞ KÕã≤#@ì~Ú Õ ãfi~°æ ã∞MÏÅÖ’

=ÚOK≥ «∞Î å=∞x ÖË#@ì~Ú Õ ÉèíÜ«∞OHõ~° #~°HÍxfl K«∂Ñ≤™êÎ=∞x áê¡O@~°∞¡ | «Mò q∞Ü«∂#∞

ÃÇÏK«ÛiOKå~°∞. |Å=O «∞Ö·# POQ¡Ü«∞ áê¡O@~üû, POQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å ã=∞Hõ∆OÖ’ Uq∂

J#ÖËHõ ã~##fl J<åûi <Õ~°∞QÍ QÍOnèrx HõÅã≤ ‰õΩ„@ q+Ü«∂xfl "≥Å¡_çOK«QÍ qëêÇ~°O

‰õΩ„@‰õΩ |eH͉õΩO_® =∞Ç «∞‡_»∞ H∆=∞OQÍ |Ü«∞@Ñ_®¤~°∞. P q+Ü«∂xfl | «Mò q∞Ü«∂

QÍOnèrH˜ q=iã¨∞Î#flѨC_»∞ PÜ«∞# = ŒÌ _®Hõì~ü ÉÏ|∂ ~å*ËO„ Œ„Ѩ™ê £ L<åfl~°∞.

1917 <å\ D ãOѶ∞@#‰õΩ „Ñ «ºHõ∆™êH∆ _®Hõì~ü ÉÏ|∂ ~å*ËO„ Œ„Ñ™ê £ 1950Ö’

ã¨fi «O„ « ÉèÏ~° « Õâ◊ ~åRѨu Ǩϟ^•Ö’ "≥∂uǨs =KåÛ~°∞. P ã¨O Œ~°ƒùOQÍ [#OÖ’

n# = Œ#O`À HõxÊOz# | «Mò q∞Ü«∂#∞ QÆ∞~°∞ÎѨ\ ì PÜ«∞# ã≤÷uQÆ «∞Å#∞ ≥Å∞ã¨∞‰õΩx

K«eOzáÈÜ«∂~°∞. PÜ«∞#‰õΩ 50 ZHõ~åÅ Éèí∂q∞x =∞OE~°∞ KÕÜ«∂eûOkQÍ lÖÏ¡

HõÖˇHõì~ü‰õΩ P ÕâßÅ∞ *ÏsKÕâß~°∞. JkèHÍ~°∞Å JÅHõ∆ ºO, Ju *ÏѨºO =Å# ~åRѨu

P ÕâßÅ∞ KåÖÏHÍÅO J=∞Å∞ HÍÖË Œ∞. | «Mò q∞Ü«∂ ‰õΩ@∞O|O ã¨O= «û~åÅ «~°|_ç

HÍà◊¡‰õΩ |ÅáêÅ∞Hõ@∞ì‰õΩx uiy<å ~åRѨu „Ѩ™êkOz# Éèí∂q∞ ŒHõ ÖË Œ∞.

| «Mò q∞Ü«∂ J<åûi ‰õΩ@∞Oc‰õΩÅ`À ~åRѨu ÉÏ|∂ ~å*ËO„ Œ „Ѩ™ê £ L «Î~°

„Ѩ «∞º «Î~åÅ∞ ™êyOKå~°∞. 1957 J<åûi =∞$u K≥O^•~°#fl qëê Œ"å~°Î ≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl

_®Hõì~ü ~å*ËO„ Œ „Ѩ™ê £ J<åûi ‰õΩ@∞Oc‰õΩÅ#∞ 1958 _çÃãO|~°∞ 3# ~åRѨu

Éèí=<£‰õΩ Ñ≤eÑ≤Oz Ü≥∂QÆ ˆH∆=∂Å∞ Hõ#∞‰õΩ¯<åfl~°∞. 1950Ö’ ÉèÏs |Ç≤Ï~°OQÆ ã¨ÉèíÖ’

`å#∞ ãfiÜ«∞OQÍ *Ïs KÕã≤# P[Å∞ WOHÍ J=∞Å∞ HÍx q+Ü«∞O PÜ«∞#‰õΩ ≥eã≤Ok.

P q∂ Œ@ «y# K«~°ºÅ∞ fã∞‰õΩ<åflHõ« HÍx J<åûi ‰õΩ@∞Oc‰õΩʼnõΩ Éèí∂q∞ ÖÉèíºOHÍÖË Œ∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ K«i„ «Ö’ J «ºO « „áê=ÚYº «‰õΩ <ÀK«∞HÀ"åeû# | «Mò q∂Ü«∂

J<åûi åºQÆO KåÖÏ HÍÅO «~°∞"å « ™êfi «O„ «º ã¨=∞~° Ü≥∂ èŒ∞Å∞ ã¨Ü«∞º £ W„|Ç‘ÏO

Ѷ≤„H˜ L~°∂ÌÖ’ ~åã≤# 'Ç≤ÏO Œ∂™êúh [OQ∑–ÜÕ∞–P*Ïk "Õ∞ñ =Úã¨Öχ<ÀOHÍñ Ç≤Ï™êû—

„QÆO äŒO •fi~å "≥Å¡_»~ÚºOk. ÉèÏ~° « „ÑÉèí∞ «fi Pi÷Hõ ãÇÜ«∞O`À 1999Ö’ „ÑK«∞i «"≥∞ÿ#

D L~°∂Ì „QÆO äŒO P «~°∞"å « W «~° ÉèÏ~°fÜ«∞ ÉèÏ+¨ÅÖ’ ÉèÏ~° « „ѨÉèí∞ «fi Pi÷Hõ

ã¨Ç¨Ü«∞O`À „ѨK«∞i «"≥∞ÿOk. =∞Ǩ`å‡ QÍOnèH˜ Z@∞=O\˜ JѨHÍ~°O [~°QƉõΩO_®

K«∂ã≤ *ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH˜ ZO`À LѨHÍ~°O KÕã≤# | «Mò q∞Ü«∂ J<åûi 1957Ö’

«# 90= U@ z=iâßfi㨠q_çKå~°∞.

159 160

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ ¿ãfiKåÛù–™êfi «O„`åºÅ HÀãO POQ¡Ü«ÚÅ`À =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® ÉèÏ~° «

qÉèí[# ã¿ãq∞~å =∞OzkHÍ ŒO@∂ z=i^•Hõ "Õ~åÊ@∞"å Œ â◊‰õΩÎÅ`À áÈ~å_ç# è•i‡Hõ

<Õ «ÅÖ’ =∞øÖÏ<å JǨχ £ ǨÏã¨<£ =∞^•x „Ѩ=ÚY∞Å∞.

1879Ö’ L «Î~° „Ñ Õâò ~åROÖ’ [x‡OKå~°∞. PÜ«∞# ‰õΩ@∞O|O „Ñ äŒ=∞ ™êfi «O„ «º

ã¨=∞~°OÖ’ áêÖÁæ#fl HÍ~°OQÍ POˆQ¡Ü«∞áêʼnõΩÅ "ÕkèOѨÙÅ∞ ÉèíiOK«ÖËHõ 1889Ö’

=∞øÖÏ<å «e¡ «O„_»∞Å∞ =∞Hͯ–=∞n<å‰õΩ "≥àϧ~°∞. =∞øÖÏ<å =∞^•x =∞n<åÖ’ è•i‡Hõ

q^•ºÉèϺã¨O KÕã¨∂ΠѨ ŒÇ¨ˆ~O_»∞¡ =∞Hͯ–=∞n<åÖ’ QÆ_çÑ≤# PÜ«∞# L «Î=∞ è•i‡Hõ

ѨO_ç «∞_çQÍ è•i‡Hõ *Ï˝<åxfl ã¨OáêkOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å∞ =∞øÖÏ<å =ÚǨÏ=∞‡ £ ǨÏã¨<£ À PÜ«∞#‰õΩ Ñ¨iK«Ü«∞O

HõeyOk. =∂ «$Éèí∂q∞ q=ÚHÎ HÀãO =∞øÖÏ<å ÇÏã<£ ™êyã∞Î#fl áÈ~å\ÏxH =∞øÖÏ<å

=∞ Œx =∞ ŒÌ «∞ ѨeHÍ~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ ™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «Ö’ 'ã≤Å∞¯ JHõ∆~åÅ

‰õΩ„@ ˆHã¨∞— QÍ „ѨMϺu QÍOz# ã¨OѶ∞@#Ö’ PÜ«∞# áêÖÁæ<åfl~°∞. P HÍ~°OQÍ

„a\©+π „ÑÉèí∞ «fiO 1916Ö’ PÜ«∞##∞ JÔ~ã∞ì KÕã≤ =¸_ÕO_»∞¡ x~°ƒOkèOzOk. 1920Ö’

q_»∞ ŒÅÜ«∂ºHõ ÉèÏ~° « Õâ◊O =zÛ# =∞øÖÏ<å =∞^•x 'dÖÏѶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~°

L Œº=∞O— Ö’ áêÖÁæ<åfl~°∞. D ãO Œ~°ƒùOQÍ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ „a\©+π Ãã·#ºO #∞O_ç |Ü«∞@‰õΩ

~å"åeûOkQÍ Ñ≤Å∞Ñ≤zÛ#O Œ∞‰õΩ ~å[„^ÀÇÏO <Õ~°O „HO Œ =∞øÖÏ<å#∞ x~°ƒOkèOKå~°∞.

„a\©+π áêÅ#Ö’ Ç≤ÏO Œ∞=ÙÅ∞, =Úã≤¡OÅ∞ XˆH q èŒOQÍ ÉÏx㨠«fiO Éèíiã¨∞Î<åfl~°∞

Hõ#∞Hõ Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ∞ UHÀ#∞‡YOQÍ „a\©+π ™ê„=∂[º"å Œ â◊‰õΩÎÅÃÑ·, áÈ~å@O

™êyOKåÅ<åfl~°∞. D ÅH∆ͺxfl ™êkèOKåÅO>Ë Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ =∞ 茺 Ѩ\˜+ì"≥∞ÿ#

¿ãflÇÏO, ™ê=∞~°ãº ÉèÏ"åÅ∞ ÃÑOá⁄O Œ_»O Õâ◊ „ÑÜ≥∞[<åÅ Œ$ëêìº J «º=ã~°=∞<åfl~°∞.

*ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ [iy# ^ŒO_ç ã¨`庄QÆǨÏOÖ’, âßã¨<ÀÅ¡OѶ¨∞#

L Œº=∞OÖ’ =∞øÖÏ<å =∞^•x K«∞~°∞ÔH·# áê„ «#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. 1942Ö’ ™êy#

H˜fi\ò WO_çÜ«∂ L Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#flO Œ∞‰õΩ PÜ«∞# *·Å∞ áêÅÜ«∂º~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ

PÜ«∞# ѨÅ∞=∂~°∞¡ *·Å∞rq`åxfl ~°∞zK«∂_®eû =zÛOk.

PÖò WO_çÜ«∂ =Úã≤¡O bQ∑ "Õ~åÊ@∞"å Œ ~å[H©Ü«∂Å#∞ ˘Å∞ « #∞O_ç =∞øÖÏ<å

=ºu~HOKå~°∞. =∞ « Œ∞~°ÇÏOHÍ~°O, =∞ « q Õfi+O Ô~K«ÛH˘@ì_»O, L=∞‡_ç „ÑÜ≥∂[<åʼnõΩ

=∞Ozk HÍ Œ<åfl~°∞. 'kfi*Ïu ã≤ •÷O «O— Ju „Ѩ=∂ ŒHõ~°=∞x "åkã¨∂Î =Úã≤¡ObQ∑

<Õ «Å K«~°ºÅ#∞ «∂~åÊ~° Ѩ_»∞ «∂, ÉèÏ~° « qÉèí[# PÖ’K«#Å#∞ xt «OQÍ q=∞i≈ã¨∂Î

„Ѩã¨OQÍÅ∞ KÕâß~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ PÜ«∞# ѨÅ∞ ѨÙãÎHÍÅ#∞ ~åâß~°∞.

ÉèÏ~° « qÉèí[# =Å# ã¨OÉèíqOz# ѨiÏ=∂Å`À =∞øÖÏ<å JǨχ £ ǨÏã¨<£

=∞ Œx HõÅ « K≥O^•~°∞. P «~°∞"å « PÜ«∞# ãfi «O„ « ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ q^•º, P 蕺u‡Hõ

~°OQÍÅ q∂ Œ Œ$+≤ì ™êiOKå~°∞. z#fl<å@ `å#∞ K« Œ∞=Ù‰õΩ#fl q^•ºÅÜ«∞O DAR-

UL-ULOOM' „Ñ è•<åKå~°∞ºxQÍ ã∞n~°…HÍÅO ÑxKÕâß~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ «# ≥·#

„Ѩ è•# áê„ «#∞ áÈ+≤Oz#JAMIT-UL-ULAMA <Õ «QÍ, =∂~°æ Œ~°≈‰õΩxQÍ rq`åO «O

Ѩx KÕâß~°∞. =∞øÖÏ<å =∞ Œx JOkOz# ¿ã=ʼnõΩ QÆ∞iÎOѨÙQÍ PÜ«∞#‰õΩ SHAIK-

UL-ISLAM J#∞ a~°∞ Œ∞#∞ JOkOz JAMIT-UL-ULAMA «#∞fl`å#∞ Q“~°qOK«∞‰õΩOk.

™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’#∂, ã¨fi «O„ « ÉèÏ~° «OÖ’#∂, =∞øÖÏ<å JǨχ £ ǨÏã¨<£

=∞^•x x~°fiÇ≤ÏOz# x~å‡Ï «‡Hõ áê„ «#∞ Q“~°qã∂Î, ÉèÏ~° « „ÑÉèí∞ «fiO 'ÉèÏ~° « Éèí∂+ü—

J"å~°∞¤xzÛ Q“~°qOK« ŒeOzOk. =∂ «$Éèí∂q∞ q=ÚHÎ HÀã¨O å#∞ Uk KÕã≤<å Jk

«# qkè =∂„ «"Õ∞#x. q Œ∞ºHõÎ èŒ~å‡xfl x~°fiÇ≤ÏOz#O Œ∞‰õΩ J"å~°∞¤Å∞–i"å~°∞¤Å∞

ã‘fiHõiOK«_»O ã¨iHÍ Œ∞ J<åfl~°∞. z=i=~°‰õΩ =∂ «$Éèí∂q∞ q∂ Œ J «ºO « „¿Ñ=∂aè

=∂<åÅ∞ K«∂Ñ≤# =∞øÖÏ<å =∞ Œx 'ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ =∞~°OKåÅ#∞‰õΩO@∞<åfl#∞— JO@∂

PÜ«∞# PHÍOH∆Oz#@∞ìQÍ<Õ 1957Ö’ _èçb¡Ö’ JOu=∞âßfi㨠q_çKå~°∞.

72. =∞øÖÏ<å JǨχ £ ǨÏã¨<£ =∞^•x(1879– 1957)

161 162

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

73. MÏ<£ J|∞ÌÖò [Éσ~ü MÏ<£(1883–1958 )

ã¨~°fiã¨fi`«O„`« ¿ãfiKåÛù „Ñ≤Ü«∞`åfixH˜ ÃÑ\˜ìOk ¿ÑÔ~·# Ѩ~îå<£ „Ѩ[Å#∞ âßOu

HÍ=Ú‰õΩÅ∞QÍ fiÛkkÌ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ kâ◊QÍ #_çÑ≤Oz# 'MÏ<£ ™È Œ~°∞Å—Ö’ 'ãiÇÏ Œ∞Ì

QÍOnè— QÍ „ѨMϺuQÍOz# MÏ<£ J|∞ÌÖò QÆá¶ê~ü MÏ<£ HÍQÍ =∞~ÀHõ~°∞ '_®Hõì~ü MÏ<£

™êÉò— QÍ MϺuQÍOz# =∞~ÀHõ~°∞ MÏ<£ J|∞ÌÖò [Éσ~ü MÏ<£.

„Ñã∞Î « áêH™ê÷<£Ö’ ÉèÏQÆ"≥∞ÿ# ÃÑëê=~ü lÖÏ¡, Kå~üã^•Ì «ÇÏã≤ÖòÖ’x L «Î=∞O*ÏÜü∞

Ö’x ãOÑ#fl ‰õΩ@∞O|OÖ’ 1883 ãO= «û~°O PÜ«∞# ÑÙ\Ïì~°∞.ÃÑëê=~üÖ’ „áê èŒq∞Hõ

q Œº «~°∞"å « ÉÁOÉÏ~Ú "≥o§ "≥· Œºq Œº ѨÓiÎâß~°∞. 1909Ö’ L#fl «q Œº xq∞ «ÎO

WOQÍ¡O_£ "≥o§ 1920Ö’ ã¨fi Õâ◊O =zÛ WO_çÜ«∞<£ "≥∞_çHõÖò ã¨sfiãπÖ’ „Ѩ"ÕtOKå~°∞.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ "åÜ«∞=º ã¨iÇ¨Ï Œ∞Ì „áêO «OÖ’x =li™êÎ<£Ö’ ÃÑÅ∞¡|∞‰õΩ «∞#fl

Ñ~îå<£ ≥QÆÅ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞#∞ Jz"ÕÜ«∞_®xH "≥o§# „a\©+π Ãã·x‰õΩʼnõΩ "≥· Œº ¿ã=Å#∞

JOkOK«_®xH _®Hõì~ü MÏ<£#∞ ÑOÑQÍ, ãfi[#∞Å#∞ WHõ @¡ áêÖËã∞Î#fl „a\©+π ¿ã#ʼnõΩ

"≥· Œº¿ã=Å∞ JO Œ*ËÜ«∞@O W+ìOÖËHõ L^ÀºQÍxH˜ PÜ«∞# ~år<å=∂ KÕâß~°∞.

P «~°∞"å « „Ѩ*Ï ¿ã=Ö’ „Ѩ"ÕtOz# MÏ<£ J|∞ÌÖò [Éσ~ü MÏ<£ HÍ™êÎ '_®Hõì~ü

MÏ<£ ™êÉò— JÜ«∂º~°∞. P ¿Ñ~°∞`À<Õ PÜ«∞# *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ K«i„ «Ö’ „Ѩã≤ Œ∞úÅÜ«∂º~°∞.

™È Œ~°∞_»∞ MÏ<£ J|∞ÌÖò QÆá¶ê~ü MÏ<£ =∂~°æOÖ’ „Ѩ[Å HÀã¨O "≥· ŒºâßÅ#∞ „áê~°OaèOz

"≥· Œº¿ã=Å •fi~å *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ñ"ÕtOKå~°∞. 1930Ö’ QÍOnèr Ñ≤Å∞ÑÙ "Õ∞~°‰õΩ

P~°OÉèí"≥∞ÿ# âßã<ÀÅ¡OѶ∞# L Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. J ãO Œ~°ƒùOQÍ «# ˘e ~å[H©Ü«∞

„Ѩã¨OQÆO KÕâß~°∞. ÃÑëê=~üÖ’x d™êûMÏx |*Ï~üÖ’ „Ѩ[Å q∂ Œ áÈbã¨∞Å∞ [iÑ≤#

HÍÅ∞ÊÅÖ’ f„=OQÍ QÍÜ«∞Ѩ_ç# =O^ŒÖÏk HÍ~°ºHõ~°ÎʼnõΩ ¿ã=ÅOkOz „ѨÉèí∞`«fi

P„QÆǨxH˜ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. *·Å∞tHõ∆#∞ J#∞ÉèíqOKå~°∞. tH∆ÍHÍÅO =ÚyâßHõ _®Hõì~ü MÏ<£

™êÉò "åÜ«∞=º ã¨iÇ¨Ï Œ∞Ì ~åRO #∞O_ç |Ç≤Ï+¨ ~°‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞.

P «~°∞"å « #∞O_ç *ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH˜ ѨÓiÎHÍÅO "≥zÛOK«_»O ^•fi~å _®Hõì~ü

MÏ<£ ™êÉò ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩxQÍ ZkQÍ~°∞. "åÜ«∞=º ãiÇÏ Œ∞Ì „áêO «ÑÙ

HÍO„ÔQãπ áêsì qÉèÏQÍxH˜ u~°∞QÆ∞ÖËx <Õ «QÍ „Ѩ[Å =∞#fl# á⁄O^•~°∞. 1935Ö’,

1940Ö’ [iy# ZxflHõÅÖ’ =Úã≤¡ObQ∑ JÉèíº~°∞÷Å#∞ ÑÓiÎQÍ Ñ~ål «∞efl KÕã≤, PÜ«∞#

<åÜ«∞Hõ «fiOÖ’ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ Ѷ∞# q[Ü«∞O ™êkèOzOk. P Ѷ∞# q[Ü«∞O

_®Hõì~ü MÏ<£™êÉò ‰õΩ =ÚYº=∞O„u Ѩ Œq ≥zÛÃÑ\ìOk.

1942Ö’ ™êy# 'H˜fi\ò WO_çÜ«∂— L Œº=∞OÖ’ PÜ«∞# K«∞~°∞QÍæ áêÖÁæ<åfl~°∞.

P~°OÉèíO #∞O_ç "Õ~åÊ@∞"å Œ ÉèÏ=#Å#∞ =ºuˆ~H˜ã¨∂Î, Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº «#∞

JaèÅ+≤Oz# PÜ«∞# JdÅ ÉèÏ~° « =Úã≤¡ObQ∑ KÕã¨∞Î#fl ÉèÏ~° « qÉèí[# "å Œ##∞

=ºu~HOKå~°∞. =∞ÇÏ=∞‡ £ Jb l<åfl kfi*Ïu ã≤ •úO`åxfl ã=∞~°÷=O «OQÍ uÑ≤ÊH˘\Ïì~°∞.

1946 PQÆã∞ì 16# =Úã≤¡ObQ∑ „Ñ «ºHõ∆K«~°º‰õΩ Ñ≤Å∞ÑÙx=fiQÍ Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ =∞ 茺

™ê=∞~°ã¨º "å`å=~°O K≥_»‰õΩO_® HÍáê_ÕO Œ∞‰õΩ ã¨fiÜ«∞OQÍ Hõ+ìѨ_®¤~°∞.

ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ 1947 "Õ∞ 1# qÉèí[#‰õΩ ã∂„ «„áêÜ«∞OQÍ JOwHõiOK«QÍ

_®Hõì~ü MÏ<£ ™È Œ~°∞Å∞ =ºu~HOKå~°∞. áêH™ê÷<£ U~°Ê_®¤Hõ ÉèÏ~° « qÉèí[# =ºu~HOz#

áêáêxH˜ =Úã≤¡ObQ∑ <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’ U~°Ê_ç# áêH˜™ê÷<£ „ѨÉèí∞ «fiO _®Hõì~ü MÏ<£#∞

'q„^ÀÇ≤Ï—QÍ Ñ¨iQƘOzOk. PÜ«∞# „ѨÉèí∞`åfixfl ~° Œ∞ÌKÕã≤ PÜ«∞##∞ Pˆ~O_»∞¡ QÆ$ǨÏ

x~°ƒO è•xH˜ QÆ∞i KÕã≤Ok.P «~°∞"å « #∞O_ç KåÖÏHÍÅO MÏ<£ ™È Œ~°∞ʼnõΩ áêH˜™ê÷<£

*·Å∞ÖÏ =∂iOk. P ™È Œ~°∞e~°∞=Ù~°∞ ѨÅ∞=∂~°∞¡ |Ç≤Ï+¨ ~°‰õΩ ‰õÄ_® QÆ∞~°Ü«∂º~°∞.

„ѨÉèí∞`åfiÅ∞ ZÖÏ Ñ¨iQƘOz<å „Ñ¨[Å∞ =∂„ «O PÜ«∞##∞ «=∞ „Ñ≤Ü«∞ «=∞

<Õ «QÍ Q“~°qOKå~°∞ ‰õ#∞Hõ ZxflHõÅ ^•fi~å JkèHÍ~°O KÕѨ\ ì<å PÜ«∞# =ºuˆ~Hõ

â◊‰õΩÎÅ∞ PÜ«∞##∞ U Ѩ ŒqÖ’#∂ ѨÓiÎQÍ H˘#™êQÆx=fiÖË Œ∞. PÜ«∞# J_»∞¤ `˘eyO

KÕO Œ∞‰õΩ ‰õΩ„@Å∞ [~°∞QÆ∞ «∞<åflÜ«∞x ≥eã≤<å „Ñ¨[Å`À =∞"Õ∞Hõ"≥∞ÿ u~°QÆ_®xfl =∂#Hõ

áÈ=_»O`À 1958 "Õ∞ 9# MÏ<£ J|∞ÌÖò [Éσ~ü MÏ<£ Ç¨Ï «º‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞.

163 164

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

74. =∞øÖÏ<å J|∞Öò HõÖÏO P*Ï £(1888–1958)

ÉèÏ~° « *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O Œâ◊, kâ◊#∞ xˆ~ÌtOz, ã¨fi~å[º ™ê èŒ#Ö’ J„QÆÉèÏQÍ#

xÅz, [#ÇÏ$ ŒÜ«∂kè <Õ «Å∞QÍ âßâ◊fi « MϺu <åiOz# ™êfi «O„ «º ã=∞~° Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’

J„QÆQÆ∞ºÅ∞ =∞øÖÏ<å J|∞Öò HõÖÏO P*Ï £.

1888 #=O|~ü 11# =∞Hͯ֒ [x‡OKå~°∞. «e¡ PeÜ«∂, «O„_ç =∞øÖÏ<å

M·~°∞nÌ<£. P*Ï £ JãÅ∞ ¿Ñ~°∞ J|∞Öò HõÖÏO "≥ÚÇ≤ÏnÌ<£ M·~°∞nÌ<£. P*Ï £ ™êO„Ñ^•Ü«∞Hõ

q Œº#∞ QÆiÑ≤# Ñ≤ ŒÑ¨ ÔH·~ÀÖ’x JÖò–J[ǨÏ~ü qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞OÖ’ L#fl « q Œº ѨÓiÎ

KÕâß~°∞. ã¨fi «O„ « ÉèÏ"åÅ∞ ¿ãfiKåÛù,™êfi «O„`åºÅ#∞ JaèÅ+≤OKÕ J|∞Öò HõÖÏO «#

¿Ñ~°∞‰õΩ 'P*Ï^ £—#∞ *’_çOK«∞‰õΩx =∞øÖÏ<å J|∞Öò HõÖÏO P*Ï £ JÜ«∂º~°∞. =∞øÖÏ<å

P*Ï £ ÉèÏ~°º AÖËMÏ ÉËQÆO QÆ$Ç¨Ï ã¨O|Okè « =º=Ǩ~åÖ‰õΩ PÜ«∞##∞ Œ∂~°OQÍ

LOz, L Œº=∞ã¨∂ÊùiÎx Hõeyã¨∂Î *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ZO`À `À_®Ê@∞#OkOKå~°∞.

=∞øÖÏ<å J~°aH±, Ñi¬Ü«∞<£, @i¯+π, L~°∂Ì ÉèÏ+ÅÖ’ =∞Oz áêO_ç «ºO ãOáêkO

Kå~°∞. Ѩ ŒH˘O_»∞ UO_»¡ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ HõÅO KÕ «Ñ¨\ ì, 12= U@ <≥·~°OQ∑–Z–PÅO

Ѩ„uHõ#∞ ≥KåÛ~°∞. 13= U@# ™êÇ≤Ï «º q=∞~°≈#∞ ã¨$l~ÚOz# PÜ«∞# P «~°∞"å «

'q^•ºQÆx, ã¨ÅHõ∆ â’aè «∞_»∞, =∞ǨHõq, ™ê\˜ÖËx q^•fiOã¨∞_»∞— Jx „Ѩâ◊Oã¨Å#∞

JO Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. XHõ "≥·Ñ¨Ù ™êÇ≤Ï «º"Õ «ÎQÍ Hõ$+≤ ™êyã¨∂Î =Úã≤¡O [# ã¨=Ú^•Ü«∂Å

Ѩiã≤÷ «∞Å#∞, Ѩ~å~Ú áêʼnõΩÅ Œ∞â◊Û~°ºÅ#∞ QÆ=∞xOz# PÜ«∞# 1904 Ö’ [iy#

JdÅ ÉèÏ~° « =Úã≤¡O q^•º 㨠Œã¨∞ûÖ’, JdÅ ÉèÏ~° « =Úã≤¡O Ѩ„uHÍ ã¨Oáê Œ‰õΩÅ

ã=∂"ÕâßÖ’¡ Ñiëê¯~åÅ#∞ ã∂zOKå~°∞. =Úã≤¡ObQ∑ PÖ’K«#Å`À |Ü«∞Å∞ Õi# PÜ«∞#

z=~°‰õΩ Ñ~å~Ú áêÅ#‰õΩ ãfiã≤ÎÑÅHÍÅO>Ë ™êÜ«Ú èŒáÈ~å@"Õ∞ â◊~°º=∞#∞‰õΩx •~°∞Öò

W~å¬ £ =∞iÜ«Ú Ç≤ÏA|∞ÖÏ¡ J#∞ qÑ¡= ã¨OѶ∂Å#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.

P ã¨O Œ~°ƒùOQÍ Z Œ∞Ô~·# J#∞Éèí"åÅ Œ$ëêìº Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ =∞ 茺 SHõº «

HÀãO rq`åO «O Hõ$+≤ KÕâß~°∞. ãfi~å[ºO HõO>Ë Ç≤ÏO Œ∂– =Úã≤¡OÅ SHõº « „Ñ è•#=∞x

„ÑHõ\OKå~°∞.1920 [#=iÖ’ "≥Ú Œ\™êiQÍ =∞Ç`å‡QÍOnèx HõÅ∞ã∞‰õΩ<åfl~°∞. JÑÊ\˜

#∞O_ç P*Ï^£ qѨ¡=ÉÏ@#∞ g_ç JÇ≤ÏO™ê =∂~åæ# dÖÏѶ¨`ü–ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~°

L Œº=∞OÖ’ áêÖÁ<åfl~°∞. P «~°∞"å « ã¨fi~å[º ã¨Oáê Œ# =~°‰õΩ ™êy# qq èŒ áÈ~å@

~°∂áêÅÖ’ „Ñ è•# áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞. D L Œº=∂Å ãO Œ~°ƒùOQÍ P~°OÉèí"≥∞ÿ# PÜ«∞#

*·Å∞ tHõ∆Å rq «O Ѩk UO_»¡ U_»∞ =∂™êÅ áê@∞ qq èŒ *·à◊§Ö’ ™êyOk.

1923Ö’ _èçb¡Ö’ [iy# ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã=∂"ÕâßʼnõΩ 35 ãO= «û~åÅ

=Ü«∞ã¨∞ûÖ’ J 茺Hõ∆ « =Ç≤ÏOz# =∞øÖÏ<å 1927Ö’ HÍO„ÔQãπ–=Úã≤¡ObQ∑Å =∞ 茺

U~°Ê_ç# ã¨"≥∂ 茺‰õΩ `À_»Ê_®¤~°∞. 1939Ö’ =∞~À™êi HÍO„ÔQãπ J 茺Hõ∆ Ѩ Œq KÕѨ\˜ì

1948Ö’ ™êfi «O„ «ºO ÅaèOKÕO « =~°‰õΩ P Ѩ ŒqÖ’ LO_ç K«i„ « ã¨$+≤ìOz# PÜ«∞#

"Õ~åÊ@∞"å^•xfl =ºu~HOKå~°∞. ãfi «O„ « ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ QÍOnèr XuÎ_ç q∂ Œ 1947

[#=i 15# q^•ºâßY =∞O„uQÍ ÉÏ èŒº «Å∞ ã‘fiHõiOz, ˘e q^•ºâßMÏ=∂ «∞ºÅ∞QÍ

Éèíq+¨º «∞Î «~åÅ#∞ fiÛk ÕÌ qÅHõ∆"≥∞ÿ# q^•º „ѨÏoHõÅ#∞ J=∞Å∞KÕâß~°∞.

=∞øÖÏ<å ѨÅ∞ „QÆO ä•Å#∞ ~åã≤ „ѨK«∞iOz =∞ǨÏHõqQÍ, ѨO_ç «∞xQÍ, J Œ∞ƒù «

"Õ∞ ä•â◊HÎQÆÅ è•i‡Hõ"Õ «ÎQÍ Z#ÖËx MϺu <åiOKå~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O kâ◊QÍ „Ñ[Ö#∞

K≥· «#º=O «∞efl KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ JÖò Ç≤ÏÖÏÖò, JÖò |ÖÏQ∑ L~°∂Ì Ñ„uHõÅ#∞ "≥Å∞=iOKå~°∞.

„a\©+π „ѨÉèí∞`åfixfl HõÅ=~°ÃÑ\ì# D Ѩ„uHõÅ∞ ѨÅ∞=∂~°∞¡ x¿+^•xH˜ QÆ∞~°Ü«∂º~Ú.

ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’, ãfi «O„ « ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ ÑÅ∞ qt+ì áê„ «Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOz,

K«~°=∂OHõO =~°‰õΩ `å#∞ #q∞‡# Ö∫H˜Hõ „Ѩ*Ï™êfi=∞º ã≤^•úO`åʼnõΩ Hõ@∞ì|_ç,

Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ =∞ 茺 SHõº «#∞ „ÑQÍ_è»OQÍ "åOzèã∂Î rq`åxfl ™êyOz# =∞øÖÏ<å

J|∞Öò HõÖÏO P*Ï £ 1958 Ѷ≤„|=i 22# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

165 166

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

75. =∞øÖÏ<å JǨÏ=∞‡ £ ã¨~¸ £( 1888–1959)

'™êfi «O„ «ºO HÀãO áÈ~å_»@O <å qkè. áÈ~å@ Ü≥∂ èŒ∞xQÍ ÃÑ#¬<£ ã‘fiHõiOK«_»O

<å èŒ~°‡O „ÑHÍ~°O x+≤ ŒúO—, JO@∂ ÉèÏ~° «„ÑÉèí∞ «fiO =∞OE~°∞ KÕã≤# ÃÑ#¬<£ ™œHõ~åºxfl

u~°ã¨ iOz# H˘kÌ=∞Ok ™êfi «O„ «ºã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ JǨÏ=∞‡ £ ã¨~¸ £ XHõ~°∞.

1888Ö’ _èçb¡ ã¨q∂ѨOÖ’x ëê*Ï<åÉÏ £Ö’ ã¨~¸ £ [x‡OKå~°∞. z#fl<å\˜

#∞O_Õ ÉÏx㨠«fiO Ѩ@¡ f„= =ºuˆ~Hõ « =ºHõÎKÕÜ«∞_»O PÜ«∞# qÅHõ∆ ÅHõ∆OQÍ «e¡

«O„_»∞Å∞ QÆ=∞xOKå~°∞. q^•ºi÷ Œâ◊ #∞O_Õ =∞Oz=HõÎ QÍ<Õ H͉õΩO_® K«Hõ x ™êÇ≤Ï`åºxfl

ã¨$+≤ìOz =∞OzHõqQÍ PÜ«∞# ™êÇ≤Ï «º~°OQÆOÖ’ ~å˜OKå~°∞.

„Ѩ^äŒ=∞ ™êfi`«O„`«º ã¨O„QÍ=∞O `«~°∞"å`« JO`«∞ÖˉõΩO_® áÈ~Ú# „a\©+¨~°¡

Œ∞~å‡~åæʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ P~°OÉèí"≥∞ÿ# '=b WÖÏÇ‘Ï— L Œº=∞O`À ã¨~¸ £ ÉÏQÍ

„ѨÉèÏq «∞ÅÜ«∂º~°∞. P L Œº=∞ „¿Ñ~°`À ~å[H©Ü«∞ rq`åxfl „áê~°OaèOz# ã¨~¸ £

Ju «fi~°Ö’<Õ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ѩ"ÕtOKå~°∞. J Œ∞ƒù «=HõÎ J~Ú# =∞ǨÏ=∞‡ £ «#

PÖ’K«<å «‡Hõ „ÑãOQÍÖ`À „â’ «Å#∞ L„~°∂ «Å∂yOKå~°∞, PÖ’zOÑKÕâß~°∞. Hõq «Å`À

Ѩ~å~Ú áêʼnõΩÅÃÑ· JHõ∆~åQÆ∞flÅ∞ ‰õΩiÑ≤OKå~°∞.

dÖÏѶ ü L Œº=∞O #∞Oz „áê~°OÉèí"≥∞ÿ, ™êfi «O„ «ºO ã≤kúOKÕ =~°‰õΩ ™êy# Jxfl

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. P HÍ~°OQÍ 1921Ö’ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ#

PÜ«∞# XHõ ã¨O= «û~°O *·Å∞ rq «O 1930Ö’ 2 ã¨O= «û~åÅ∞, 1932, 1940ÅÖ’

U_®k K˘ÑC# ™êyOk. PÜ«∞##∞ „ÑÉèí∞ «fiO Ju„Ñ=∂ ŒHÍiQÍ ÉèÏqOK«_»O`À 1942

Ö’ =¸_ÕO_»¡ Hõiî# HÍ~åQÍ~°"åã"Õ∞ H͉õΩO_®, UHÍO «OQÍ *·Å∞Ö’ QÆ_»áêeû =zÛOk.

D ã¨∞n~°… *·Å∞ rq «O PÜ«∞#Ö’x =HõΉõΩ, HõqH˜ ZO`À `À_®Ê@∞xzÛOk. Hõiî#

HÍ~åQÍ~°"åã¨O J#∞Éèíqã¨∂Î, «# ѨÓsfi‰õΩÅ åºQÍÅ#∞ 㨇iOK«∞‰õΩO@∂, L ÕfiQÍxH˜

Ö’<≥·# PÜ«∞# 'Pã≤~ü— HõÅO ¿Ñ~°∞`À Ѩ~°=à◊√§` ˆH¯ Hõq`åfixfl ѨO_çOKå~°∞.

1919Ö’ U~°Ê_ç# JAMAIATH-UL-ULMA-I-HIND `À ã¨xflÇ≤Ï « ã¨O|O è•Å∞

Hõey LO_»@"Õ∞ HÍHõ P ãOã÷‰õΩ HÍ~°º Œi≈QÍ, J 茺‰õ∆ΩxQÍ ‰õÄ_® ÉÏ èŒº «Å#∞ x~°fiÇ≤ÏO

Kå~°∞. D ã¨Oã÷ <Õ «$ «fiOÖ’ „Ѩ[Å#∞ „Ѩ è•#OQÍ =Úã≤¡OÅ#∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’

áêÖÁæ<åeûOkQÍ ã¨∞=∂~°∞ 900 =∞Ok LÖË=∂Å∞ Kåi„`å`«‡Hõ Ñ≤Å∞ѨÙxKåÛ~°∞.

âßOuÜ«Ú « „Ñ*Ï™êfi=∞º áÈ~å\ÏxH „áê è•#º « xKÕÛ ã~¸ £ JÇÏ=∞‡ £ J=ã~°"≥∞ÿ Õ

™êÜ«Ú èŒ áÈ~å@OÖ’ „áê`åºQÍʼnõΩ ‰õÄ_® ã≤ ŒúO HÍ"åÅx Ñ≤Å∞ѨÙxKåÛ~°∞.

=∞`åxfl ~å[H©Ü«∂Å`À =Ú_çÃÑ@ì_®xfl JOwHõiOK«x ã~¸ £, =Úã≤¡ObQ∑ qÉèí[#

~å[H©Ü«∂Å#∞ q=∞i≈OKå~°∞. =∞ «=∞<ÀÉèÏ"åÅ#∞ Ô~K«ÛQ˘\ì «=∞ Ѩ|ƒO QÆ_»∞ѨÙ

HÀ"åÅ#∞‰õΩO@∞#fl ~å[H©Ü«∞â◊‰õΩÎÅ#∞ ãÇ≤ÏOK«x PÜ«∞# ÉèÏ~° « Õâ◊ qÉèí[##∞ f„=OQÍ

=ºuˆ~H˜OKå~°∞. ÉèÏ~°`« qÉèí[# „Ѩuáê^Œ##∞ `˘e#∞O_ç =ºuˆ~H˜Oz# PÜ«∞#

=∞ǨÏ=∞‡^•e l<åfl#∞ ZO « f„=OQÍ q=∞i≈OKå~À JO «HõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ <≥„Ǩ ,

Ѩ>ËÖòÅ#∞ ‰õÄ_® qÉèí[#‰õΩ ÉÏ èŒ∞ºefl KÕã¨∂Î Œ∞Ü«∞º|\Ïì~°∞. qÉèí[# ѨiÏ=∂ÅÖ’

ÉèíÜ«∞„ÉèÏO`«∞Öˇ·# „Ѩ[ÅÖ’ ^è≥·~åºxfl HõÅ∞QÆ*Ë¿ãO^Œ∞‰õΩ ã¨^Œã¨∞ûÅ∞, ã¨=∂"ÕâßÅ∞

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ QÍOnèr KÕѨ\ì# 㨠庄QÆǨÏOÖ’ PÜ«∞# "≥O@ LO_ç

ã¨~¸ £ „Ѩ è•#áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞.

ÉèÏ~°`«^Õâ◊O 'ã¨OѨÓ~°‚ ã¨fi~å[ºO— ™êkèOKåHõ [iy# `˘e iѨa¡H± k<À «û=O

<å_»∞, K«i„ « „Ѩã≤kú K≥Ok# Z„~°HÀ@Ö’ [iy# 'L~°∂Ì =Úëê~Ú~å— #∞ ã¨~¸ £

JǨÏ=∞‡^£ Ѷ¨∞#OQÍ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P~ÀA PÜ«∞# x~°fiÇ≤ÏOz# =Úëê~Ú~å

™êO„Ñ^•Ü«∞HõOQÍ <Õ\H H˘#™êQÆ∞ «∞Ok. D q èŒOQÍ q=ÚHÎ áÈ~å\Ïxfl «# qkèQÍ

„ѨHõ\˜Oz ¿ãfiKåÛù ™êfi «O„`åºÅ HÀã¨O Jq„âßO «OQÍ áÈ~å_ç# ã¨=∞~°jÅ∞_»∞, Hõq,

qMϺ « =HõÎ, HÍ~°ºâ◊¥~°∞_≥·# =∞øÖÏ<å ã¨~¸ £ JǨÏ=∞‡ £ 1959 _çÃãO|~°∞ 4#, «#

*Ï˝Ñ¨HÍÅ#∞ ÉèÏ~°fÜ«ÚʼnõΩ = Œe, âßâ◊fi « q„âßOuÔH· «~°e "≥o§áÈÜ«∂~°∞.

167 168

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

Pk #∞O_ç ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ „Ѩ è•# áê„ « =Ç≤ÏOz# «Ü«∂ºc˚ ‰õΩ@∞O|O

ѨÅ∞=Ù~°∞ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH˜ JOH˜ «O KÕã≤Ok. =¸_»∞ «~åʼnõΩ K≥Ok#

P =∞Ç≤Ïà◊Ö’¡ Ô~O_»∞ Ѩ Œ∞Å∞ ^•@x =∞Ç≤Ïà◊Å #∞O_ç Zxq∞k Ѩ Œ∞Å∞ ^•\˜# "åi

=~°‰õÄ L<åfl~°∞. J@∞=O\˜ ÃÑ ŒÌ =Ü«∞ã¨∞û =∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ ÉËQÆO ã¨H©<å Å∞H͇x XHõ~°∞.

1865 „áêO «OÖ’ QÆ∞[~å ü ~åROÖ’ [x‡Oz# P"≥∞ ™êfi «O„`Àº Œº=∞ <Õ «

|„ Œ∞nÌ<£ «Ü«∂ºc ‰õΩ=∂Ô~Î. ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ˘e<å\ ã=∂"ÕâßʼnõΩ J 茺Hõ∆ «

=Ç≤ÏOz# „Ѩ=ÚY_®Ü«∞#. |„ Œ∞nÌ<£ «Ü«∂ºc˚ QÆ$ǨÏOÖ’ ZšѨC_»∞ qÅã≤Å∞¡ «∞#fl

~å[H©Ü«∞ "å`å=~°O Ѷe «OQÍ z#fl<å>Ë *ÏfÜ«∞ ÉèÏ=##Å#∞ JOkѨÙK«∞Û‰õΩ#fl

P"≥∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ ™êy# Jxfl HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ „Ñ «ºHõ∆OQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞.

QÍOnè Ñ≤Å∞Ѩ٠"Õ∞~°‰õΩ 1930Ö’ QÆ∞[~å üÖ’ ™êy# q Õj =ã¨∞Î |Ç≤Ï+¨ ~°,

=∞ Œºáê# x¿+ èŒ L Œº=∂ÅÖ’ P"≥∞ „H˜Ü«∂jÅHõ áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞. P"≥∞ =Ü«∞ã¨∞û

JѨÊ\˜H˜ 65 ã¨O= «û~åÖ·#ѨÊ\˜H˜ ZO`À K«∞~°∞QÍæ ѨxKÕã≤ JO Œifl Pâ◊Û~°ºK«H˜ «∞efl

KÕâß~°∞. D L Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ q Õj =ã¨∞Î=ÙÅ q„HõÜ«∞âßÅÅ∞, =∞ Œºáê#âßÅÅ

Z Œ∞@ =∞O_»∞ >O_»Å#∞ ‰õÄ_® ÖHõ KÕÜ«∞Hõ Ñ≤ÔH\OQ∑Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. QÆ∞[~å üÖ’

q Õj=ã¨∞Î |Ç≤Ï+¨ ~°‰õΩ, =∞ 茺áê# q„HõÜ«∞âßÅÅ = ŒÌ Ñ≤H˜\˜OQ∑ HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ

„¿Ñ~°QÍ xeKå~°∞.P"≥∞#∞ J_»∞¤HÀ"åÅ#fl „ѨÉèí∞`«fiO âßOu Éèí„^Œ`«Å‰õΩ ÉèíOQÆO

HõeæOKå~°#fl <Õ~å~ÀѨ KÕã≤ P"≥∞#∞ JÔ~ã¨∞ì KÕã≤Ok.

P «~°∞"å « UHõѨHõ∆ qKå~° [iÑ≤ P"≥∞‰õΩ <åÅ∞QÆ∞ =∂™êÅ Hõiî# HÍ~åQÍ~°

tHõ∆, =O Œ~°∂áêÜ«∞Å [i=∂<å qkèOzOk. D "å~°Î QÆ∞[~å ü ~åROÖ’ ã¨OK«Å#O

ã$+≤ìOzOk. „Ñ[Å∞ P„QÆÇ"ÕâßÅ#∞ =ºHõÎOKÕâß~°∞. „a\©+π <åºÜ«∞=º=ã÷#∞, „ÑÉèí∞`åfixfl

Œ∞Ü«∞ºÑ¨_»∂Î, ã¨H©<å ÉËQÆO‰õΩ qkèOz# tHõ∆#∞ ~° Œ∞Ì KÕÜ«∂eûOkQÍ L Œºq∞OKå~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ <åÜ«∞‰õΩÅO`å P"≥∞ tHõ∆#∞ ~° Œ∞Ì KÕÜ«∂eûOkQÍ =ÚHõÎ HõO~î°O`À _ç=∂O_£

KÕâß~°∞. JO Œ∞‰õΩ ãÊOkOz# „ÑÉèí∞ «fiO ãH©<å Å∞H͇x ãfiÜ«∞OQÍ tHõ∆ ~° Œ∞Ì#∞ JÉèíºi÷¿ãÎ

tHõ∆ «yæOK«QÆÅ J=HÍâßÅ#∞ Ѩije™êÎ=∞x „ѨHõ\˜OzOk. P"≥∞ =∂„ «O „ѨÉèí∞ «fiO

HÀi#@∞ìQÍ tHõ∆ ~° Œ∞Ì KÕÜ«∞=∞O@∂ q[˝Ñ≤Î KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ x~åHõiOKå~°∞.

P ãO Œ~°ƒùOQÍ J=∞‡#∞ x~Àkè¿ãÎ P"≥∞ P~°OaèOz# HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ H˘#™êyOK«

_®xH˜ "Õ∞=Ú<åflO. =∞=∞‡efl ‰õÄ_® JÔ~ã¨∞ì KÕÜ«∞O_ç. =∂‰õÄ tHõ∆Å∞ qkèOK«O_ç,

JO@∂ QÆ∞[~å ü Ü«Ú= « ÉèÏs ãOYºÖ’ g èŒ∞Ö’¡H =zÛOk. =ÚYºOQÍ ÃÑ ŒÌ ãOYºÖ’

=∞Ç≤Ïà◊Å∞ „ÑÉèí∞ «fi K«~°ºÅ q∂ Œ x~°ã# =ºHõÎOKÕã∂Î q~°∞K«∞‰õΩÑ_®¤~°∞. „Ñ[Å x~°ã#

Œ$ëêìº „ѨÉèí∞ «fiO ky~åHõ «Ñ¨ÊÖË Œ∞. „ѨÉèí∞`åfixH˜ ã¨H©<å Å∞H͇xH˜ qkèOz# Hõiî#

*·Å∞ tHõ∆#∞ ™ê=∂#º *·Å∞tHõ∆QÍ =∂~°ÛHõ «Ñ¨ÊÖË Œ∞.

D "Õ∞~°‰õΩ '`«Ü«∂ºc˚ Ѩi"å~°O ã¨Éèí∞ºÅ∞ J™ê^è•~° ^è≥·~°º ™êǨϙêÅ#∞

„Ñ Œi≈OKå~°∞— JO@∂ QÍOnèr #∞O_ç „Ñâ◊OãÅO Œ∞‰õΩ#fl ãH©<å ÉËQÆO, *ÏfÜ≥∂ Œº=∞

HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ JxflO\˜Ö’ „Ѩ=ÚY áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞. =∞ 茺áê# x¿+ èŒ L Œº=∞OÖ’

ÉèÏQÆOQÍ QÆ∞[~å ü ~åR =∞Ç≤Ïà◊Å∞ "≥·„âßÜü∞‰õΩ ~åã≤# Kåi„`å «‡Hõ ÖËY q∂ Œ Jq∂<å

«Ü«∂ºc˚ À áê@∞QÍ ã¨H©<å Å∞H͇x áêÖÁæx QÍOnèr q[˝Ñ≤Î "Õ∞~°‰õΩ „ѨHõ@# q∂ Œ

ã¨O «HõO KÕâß~°∞. QÍOnèrx „a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO JÔ~ã¨∞ìKÕÜ«∞QÍ QÆ∞[~å üÖ’ =∞Ç≤Ïà◊Å`À

ÉèÏs ã¨=∂"Õâßxfl U~åÊ@∞KÕã≤ „ѨÉèí∞ «fi "≥·Yix P"≥∞ f„=OQÍ q=∞i≈OKå~°∞.

JѨÓ~°fi`åºQÍŠѶe «OQÍ ™êfi «O„ «ºO ã≤kúÌOKåHõ, Õâ◊O Ô~O_»∞QÍ peáÈ=@O

Ñ@¡ P"≥∞ ZO`À "庉õΩÅ « K≥Ok# P"≥∞ P «~°∞"å « ~å[H©Ü«∂ʼnõΩ Œ∂~°=∞Ü«∂º~°∞.

«# ã¨=∞Ü«∂xfl ѨÓiÎQÍ ™ê=∂lHõ ¿ã=‰õΩ JOH˜ «O KÕã≤# ÉËQÆO ã¨H©<å Å∞H͇x

1960 Ѷ≤„|=i 6# Hõ#∞fl=¸¿ãO « =~°‰õÄ *Ïu[# ¿ã=Ö’ QÆ_áê~°∞.

76. ÉËQÆO ã¨H©<å Å∞H͇x( 1865–1960)

169 170

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

77. =∞øbfi =ÚǨχ £ ǨÏѶ‘A„Ô~ǨÏ=∂<£(1901– 1962)

™êfi~°÷ѨÓi « ã¨fi„ѨÜ≥∂[<åÅ HÀã¨O '„Ѩ=∂ ŒOÖ’ =∞ «O— x<å ŒO`À ÉèÏ~° «

Õâßxfl Ô~O_»∞QÍ pÅÛ_®xH˜ ™êy# „Ѩܫ∞`åflÅ#∞ ™êkèHÍiHõOQÍ Z Œ∞~˘¯#fl =∞Oz

"åQÍú\˜QÆÅ <Õ «ÅÖ’ =∞øÖÏ<å ǨѶ‘A „Ô~ǨÏ=∂<£ J„QÆQÍq∞.

L «Î~°„Ѩ Õâò ~åRO a*’fl~ü lÖÏ¡Ö’ 1901 [#=i 10# PÜ«∞# [x‡OKå~°∞.

„a\©+π =ºu~Hõ â◊‰õΩÎÅ «Ü«∂i HO„ ŒOQÍ MϺuQÍOz# Õ"£|O £Ö’x •~°∞Öò–LÅ∂O

Ö’ PÜ«∞# q^•ºÉèϺO KÕâß~°∞. „Ñ=ÚY *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ =∞øÖÏ<å =ÚÇÏ=∞‡ £

ǨÏã¨<£ t+¨ºiHõOÖ’ Hõ~°_»∞QÆ\ ì# *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å∞ JÜ«∂º~°∞.

1919 #∞O_ç =∞øÖÏ<å ÇÏѶ‘A„Ô~ÇÏ=∂<£ POQÆ¡ „ÑÉèí∞ «fiO q∂ Œ ã=∞~° â◊OMÏ~å=OѨÓiOKå~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ JAMIAT-I-ULEMA-I-HINDÖ’ ã¨Éèí∞ºÅ∞ HÍ=_»O`Àáê@∞QÍÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨Éèíº «O ã‘fiHõiOKå~°∞. 1921 Ö’ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ# dÖÏѶ üL Œº=∞OÖ’ =∞øÖÏ<å K«∞~°∞ÔH·# „áê « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. z#fl «#O #∞O_ç =∞Oz =HõÎQÍ¿Ñ~åæOz# PÜ«∞# L Œº=∞ ÅH∆ͺÅ#∞, ѨiÏ=∂Å#∞ ѨÓã¨QÆ∞zÛ#@∞ì q=iOK«_»"Õ∞H͉õΩO_® L ÕÎ[ÑÓi «OQÍ „ÑãOyã∂Î „Ñ[Å#∞ L Œº=∞ kâ◊QÍ #_çÑ≤Oz ÑÅ∞ dÖÏѶ¨ üHõq∞\©Å∞ U~åÊ@∞ KÕ~ÚOKå~°∞. dÖÏѶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~° L Œº=∞O ã¨O Œ~°ƒùOQÍ<Õ

=∞Ǩ`å‡ QÍOnèH˜ PÜ«∞# ã¨xflÇ≤Ï «∞ÅÜ«∂º~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ K«∞~°∞‰õΩQÍ x~°fiÇ≤Ïã∞Î#fl [=∂ üÖ’

„Ñ è•# ÉÏ èŒº «Å#∞ ã‘fiHõiOKå~°∞. 1929Ö’ P ãOã÷ P èŒfi~°ºOÖ’ [iy# ã"Õ∞‡à◊#OÖ’

=¸_»∞ QÆO@Å áê@∞ ã¨∞n~°… LѨ<åºã¨O KÕã¨∂Î, =Úã≤¡OÅO`å *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπÖ’

KÕ~åÅx, „Ѩu XHõ ~°∂ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ<åÅx PÜ«∞# Ñ≤Å∞ѨÙxKåÛ~°∞.

[=∂ üÖ’ ÖψQ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπÖ’ ‰õÄ_® ѨÅ∞ ÉÏ èŒº`åÜ«Ú «"≥∞ÿ# Ѩ Œ=ÙÅ#∞

=∞øÖÏ<å x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.1936Ö’ JdÅ ÉèÏ~° « HÍO„ÔQãπ Hõq∞\© ã¨Éèí∞ºxQÍ PÜ«∞

ZOÑ≤HõÜ«∂º~°∞. L «Î~°„Ѩ £âò HÍO„ÔQãπ Hõq∞\˜ Láê 茺‰õ∆ΩÅ∞QÍ Ñ¨xKÕâß~°∞. U ã¨OãúÖ’

L<åfl P ã¨Oã÷ ÅH∆ͺŠ™ê èŒ#‰õΩ Pq„âßO «OQÍ Ñ¨x KÕÜ«∞@O, «# „Ѩã¨OQÍÅ •fi~å

„Ѩ[Å#∞ L Œº=∂Å kâ◊QÍ HÍ~Àº#∞‡Y∞Å#∞ KÕÜ«∞_»O Hõ~°Î=ºOQÍ PÜ«∞# ÉèÏqOKå~°∞.

P HÍ~°OQÍ „ÑÉèí∞ «fi P„QÆÇxH QÆ∞Ô~·# =∞øÖÏ<å ÇѶ‘A „Ô~ÇÏ=∂<£ «# ‰õΩ@∞OÉÏxH

Œ∂~°OQÍ ã¨O= «û~åÅ «~°|_ç *·Å∞ rq «O QÆ_»áêeû =zÛOk.

=∞ «O „áêuѨkHõ# ÕÕâ◊ qÉèí[# [~°QÍÅO@∂ ™êQÆ∞ «∞#fl PÖ’K«#Å "≥#∞Hõ

QÆÅ „Ñ=∂^•xfl Ñã≤QÆ\˜ì# PÜ«∞# qÉèí[# PÖ’K«##∞ =ºu~HOKå~°∞. D ãO Œ~°ƒùOQÍ

PÖò WO_çÜ«∂ =Úã≤¡ObQ∑ <åÜ«∞‰õΩÅ "å Œ#Å#∞ PÜ«∞# Z Œ∞~˘¯<åfl~°∞. bQ∑ K«~°ºÅ#∞

f„=OQÍ x~°tOKå~°∞. =Úã≤¡ObQ∑ „ÑKå~°O "≥#∞Hõ Œ∞~å‡~°æÑÙ PÖ’K«#Å∞ •y L<åflÜ«∞x

„Ѩ[Å#∞ ÃÇÏK«ÛiOKå~°∞. L ÕÕfiQÍʼnõΩ Ö’<≥· ^•i «Ñ¨Ê= ŒÌx =Úã≤¡OÅ#∞ HÀ~å~°∞.

1947 E<£ 14# ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ KÕã≤# qÉèí[# f~å‡<åxfl PÜ«∞# f„=OQÍ

«Ñ¨C|\Ïì~°∞. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ =∂\Ï¡_»∞ «∂, 'the Partition as the death warrantof nationalism...a communal mesure the like of which had never comebefore the AICC in the whole history' J<åfl~°∞. ÉèÏ~° « qÉèí[# ã¨$+≤ìOz#

JÅ¡HõÖ’¡ÅO ã¨=∞Ü«∂# =∞ «™ê=∞~°ã¨ºO HÍáê_ÕO Œ∞‰õΩ, ÉèÏkè «∞Å#∞ P Œ∞‰õΩ<ÕO Œ∞‰õΩ

„áêÏÅ#∞ Ãã· «O ѨOQÍ ÃÑ\ì =∞øÖÏ<å ѨxKÕâß~°∞.

PÜ«∞# =∞Oz =HõÎ =∂„ «"Õ∞ HÍ Œ∞ =∞Oz ~°K«~Ú « ‰õÄ_». L~°∂ÌÖ’ J<ÕHõ

„Ѩã≤ Œú „QÆO ä•Å#∞ PÜ«∞# ~°zOKå~°∞. ã¨fi «O„ «º ÉèÏ~° å=xÖ’ PÜ«∞# HÍO„ÔQãπ áêsì

ã¨Éèí∞ºxQÍ „Ѩ äŒ=∞ Ö’H±ã¨Éèí ZxflHõÅÖ’ q[Ü«∞O ™êkèOz „Ѩ*τѨuxkè JÜ«∂º~°∞. P

«~°∞"å « "≥Ú~å^•ÉÏ Œ∞, J„"≥∂Ǩ áê~°¡"≥∞O@s xÜ≥∂[Hõ=~åæÅ #∞O_ç q[Ü«∞O

™êkèOz# PÜ«∞# áê~°¡"≥∞O@∞Ö’ ‰õÄ_® Q˘Ñ¨Ê =HõÎQÍ ¿Ñ~°∞QÆ_çOKå~°∞. D q èŒOQÍ

ѨÅ∞ áê„ «Å#∞ ã¨=∞~°÷=O «OQÍ áÈ+≤Oz# =∞øÖÏ<å ǨÏѶ‘A„Ô~ǨÏ=∂<££ 1962 PQÆã¨∞ì

2# z=iâßfi㨠q_çz z~°ã¨‡~°©Ü«ÚÅÜ«∂º~°∞.

171 172

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

78. =∞QÆ∂ƒÖò JǨÏ=∞‡ £(1902– 1963)

1857Ö’ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞ #QÆ~°O #_çÉÁ_»∞¤# POQÆ¡ –x*ÏO Ãã·<åºÅ q∂ Œ •_»∞Å∞

[iÑ≤ ÉèÏQƺ#QÆ~°O #_çÉÁ_»∞¤# LiH˘Ü«∞º‰õΩ LÜ«∂ºÅÅ∂y# Ѩ~îå<£ «∞„ˆ~ÉÏ*ò MÏ<£,

JO_»=∂<£ n=ÙÖ’ „áêÏÅiÊOz# =∞øbfi JÖÏ¡=ÙnÌ<£Å "å~°ã¨∞_çQÍ J@∞ x*ÏO

W@∞ POˆQ¡Ü«ÚÅ ÃÑ «Î<åxfl ã¨"åÖò KÕã≤# Ü≥∂ èŒ∞_»∞ =∞QÆ∂ƒÖò JǨÏ=∞‡ £.

1902 "Õ∞ 28# [x‡Oz# PÜ«∞# ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ x"åã≤. z#fl<å\ #∞O_Õ *ÏfÜ«∞

ÉèÏ"åŠѨ@¡ "≥ÚQÆ∞æ K«∂Ñ≤# JǨχ £ PbѶ∞~ü Mohammedan Anglo Oriental Col-

lege Ö’ a.Z. K« Œ∞=Ù «∂, QÍOnèr Ñ≤Å∞ÑÙ "Õ∞~°‰õΩ HõàÏâßÅ q Œº‰õΩ ãfiã≤ÎK≥Ñ≤Ê ãÇÜ«∞

x~åHõ~°À Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞.JÑÊ\ #∞O_ç *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ „HÜ«∂jÅHõ HÍ~°ºHõ~°ÎQÍ

rq « K«~°=∂OHõO ѨxKÕâß~°∞. ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ Ñ≤Å∞ѨÙ"Õ∞~°‰õΩ Õâ◊"åºÑÎOQÍ

ѨÅ∞ „áêO`åÅ∞ Ѩ~°º\˜ã¨∂Î „ѨKå~° HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

1930Ö’ LѨC ã¨`庄QÆǨÏO ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ =∞^茺„Ѩ^ÕâòÖ’x ã≤Ü≥∂x J#∞

„áêO «OÖ’ LѨC#∞ «Ü«∂~°∞ KÕã≤#O Œ∞‰õΩ tHõ∆#∞ J#∞ÉèíqOKå~°∞. JѨÊ\˜ #∞O_ç

P~°OÉèí"≥∞ÿ# tHõ∆ʼnõΩ U=∂„ «O "≥~°=x PÜ«∞# âßã<ÀÅ¡OѶ∞<À Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞.

D ãO Œ~åƒùxfl ÑÙ~°ã¯iOK«∞‰õΩx „a\©+π áêʼnõΩÅ#∞ f„=OQÍ q=∞i≈ã∂Î ã≤Ü≥∂ÖòH“\òÖ’

KÕã≤# „Ѩã¨OQÆO`À =∞O_çѨ_ç# „ѨÉèí∞ «fiO PÜ«∞#‰õΩ =∞m§ *·Å∞tHõ∆#∞ „Ѩ™êkOzOk.

JѨÊ\ ˜ #∞O_ç *ˇ·Å∞tHõ∆Å∞ PÜ«∞# rq`«OÖ’ ÉèÏQÆ=∞Ü«∂º~Ú. *ÏfÜ≥∂^Œº=∞

HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ «# ≥·# ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl JOkã¨∂Î qq èŒ „áêO`åÅ#∞ u~°∞QÆ∞ «∂

1938Ö’ PÜ«∞# ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ =KåÛ~°∞. PÜ«∞# ~åHõ „a\©+π áêʼnõΩʼnõΩ, x*ÏO‰õΩ

~°∞zOK«HõáÈ=_»O`À ÉèÏQƺ#QÆ~°O #∞O_ç |Ç≤Ï+¨ ~°‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞.

PÜ«∞# =∞`åaè=∂x J~Ú#ѨÊ\˜H©, =∞ « « «fi ~å[H©Ü«∂Å∞ #K«ÛHõ "≥Ú Œ\

#∞Oz JdÅ ÉèÏ~° « =Úã≤¡ObQ∑‰õΩ Œ∂~°OQÍ L<åfl~°∞. =∞`åaè=∂#O L<åfl, =∞ «

Œ∞~°aè=∂#O =∂„ «O ‰õÄ_» Œ#flk PÜ«∞# Jaè=∞ «O. ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ #∞O_ç ˆH~°à◊

~åROÖ’x =∞ÅÉÏ~ü KÕ~°∞‰õΩ#fl PÜ«∞# =Úã≤¡O bQ∑ =∞ « « «fi ~å[H©Ü«∂Å#∞ x~°tã∂Î

„Ѩã¨OQÍÅ∞ KÕã≤ bQ∑ <Õ «Å P„QÆǨxH˜ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. Éè∫uHõ „Ѩ=∂ ŒO U~°Ê_»@O`À

1945Ö’ =∞QÆ∂ƒÖò JǨχ £ =∞ÅÉÏ~ü =ke ÃÑ\Ïìeû =zÛOk. =∞ÅÉÏ~ü #∞O_ç

=∞ 茺„Ѩ Õâò KÕi# PÜ«∞# JHõ _ç *ÏfÜ«∞ ~å[H©Ü«∂ÅÖ’ «# ≥·# áê„ «#∞ ѨÙ#ó

„áê~°OaèOz 1946Ö’ ã≤Ü≥∂x HÍO„ÔQãπ Hõq∞\©H˜ J Œº‰õ∆ΩÅÜ«∂º~°∞. =∞øÖÏ<å J|∞Öò

HõÖÏO J*Ï^£ J^茺Hõ∆`«# QÆÅ Nationalist Muslim Conference <åÜ«∞‰õΩxQÍ =∞ «

™ê=∞~°ã¨ºO „Ѩɒkèã¨∂Î, "Õ~åÊ@∞"å^•xfl =ºuˆ~H˜ã¨∂Î ŒH∆ ÉèÏ~° « Õâ◊O JO «\Ï

PÜ«∞# ѨÅ∞=∂~°∞¡ Ѩ~°º@#Å∞ KÕâß~°∞.

ÉèÏ~° « qÉèí[# [~°QÆ_»O`À f„=OQÍ =º èŒK≥Ok# =∞QÆ∂ƒÖò JÇÏ=∞‡ £ P «~°∞"å «

#=ÉèÏ~°`« x~å‡ÏxH˜ #_»∞OHõ\Ïì~°∞. x*ÏO ã¨O™ê÷#O ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ qb#O

HÍ"åÅO@∂ ™êy# L Œº=∞OÖ’ |Çï=ÚY áê„ «áÈ+≤OKå~°∞. D ãO Œ~°ƒùOQÍ [iy#

áÈbãπ Ü«∂Hõ∆<£Ö’x ÉÏkè «∞Å#∞, x~å„â◊Ü«ÚÅ#∞ P Œ∞HÀ_®xH˜ „â◊q∞OKå~°∞.

1952–56 ãO= «û~°OÖ’ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ q è•# ãÉèí ãÉèí∞ºxQÍ xÜ«∞‰õΩÎÅÜ«∂º~°∞.

J#O «~°O 1956–60Ö’ PO„ 茄Ѩ Õâò ~åR q è•# ã¨ÉèíÖ’ HÍO„ÔQãπ áêsì <Õ «QÍ,

„Ѩ*τѨuxkèQÍ „Ѩ[ŠѨHõ∆O =Ç≤ÏOz x~å‡Ï «‡HõOQÍ ÉÏ èŒº «Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

[~°fleã¨∞ìQÍ ~å˜OKåÅ#fl „ѨQÍ_è»"≥∞ÿ# HÀiHõ QÆÅ PÜ«∞# ѨÅ∞ "庙êÅ#∞, ѨÅ∞

Ñiâ’ äŒ<å «‡Hõ „QÆO ä•Å#∞ "≥Å∞=iOKå~°∞. #QÆ~°OÖ’x ~°K«~Ú «Å#∞ „áÈ «ûÇ≤ÏOKÕO Œ∞‰õΩ

QÍ#∞, «# ≥·# ÉèÏ"åÅ#∞ =ºH©ÎHõiOKÕO Œ∞‰õΩ, DAILY SALTANATH, PAISA AKHBAR,

MUSHEER-E-DECCAN, AMAR BHARATH J#∞ "å~åÎѨ„uHõÅ ã¨Oáê ŒHõ=~åæÅÖ’

ã¨Éèí∞ºxQÍ KÕi qâı+¨Hõ$+≤ ã¨eÊ# =∞QÆ∂ƒÖò JǨχ £ 1963 EÖ· 14# ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £

#QÆ~°OÖ’ «# 61= U@ JOu=∞âßfi㨠q_çKå~°∞.

173 174

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

79. Ãã·Ñ¶ÙnÌ<£ H˜K«∂¡(1888–1963)

ã=∞~À[fiÅ ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «Ö’ ~°HÍÎHõ∆~åÅ`À edOK«|_ç# [eÜ«∞<£

"åÖÏ ÉÏQ∑ ãOѶ∞@#‰õΩ <ÕÑ èŒº<åÜ«∞‰õΩÅÖ’ „Ñ äŒ=ÚÅ∞, „a\©+π „ÑÉèí∞ «fi HÍ~åQÍ~åÖ’¡

14 UO_»¡ áê@∞ tHõ∆#∞ J#∞ÉèíqOz# Ü≥∂ èŒ∞Å∞ _®Hõì~ü Ãã·Ñ¶ÙnÌ<£ H˜K«∂¡.

1888 [#=i 15# ѨO*ÏÉò ~åRO Ѷs £HÀ\òÖ’ Ãã·Ñ¨ÙnÌ<£ H˜K«∂¡ [x‡OKå~°∞.

«O„_ç JrAnÌ<£. «e¡ *Ï<£ ca. ã¨OѨ#fl ‰õΩ@∞O|OÖ’ ѨÙ\ ì# PÜ«∞# J=∞$ «ã¨~ü,

P„QÍ, JbѶ∞~üÅÖ’ q^•ºÉèϺãO «~°∞"å « ÅO_»<£ "≥o§ <åºÜ«∞âß„ãÎO, P «~°∞"å «

[~°‡h "≥o§ « «fiâß„ãÎOÖ’ _®Hõì~\ò KÕã≤ 1913Ö’ J=∞$ «ã¨~ü =KåÛ~°∞. J=∞$ «ã¨~üÖ’

<åºÜ«∞"åkQÍ ã≤÷~°Ñ¨_ç =∞Oz P~°˚<åѨ~°∞_çQÍ MϺuQÍOz# PÜ«∞# 1915Ö’

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍi˜ ™ê Œ ü ÉÏ#∞ q"åǨÏ=∂_®~°∞.

=∞Oz =HõÎQÍ ¿Ñ~åæOz# _®Hõì~ü HK«∂¡ 1915Ö’ ÇÏŸO~°∂Öò L Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#@O

^•fi~å ~å[H©Ü«∞~°OQÆ „Ñ"Õâ◊O KÕâß~°∞.1919Ö’ „a\©+π „ÑÉèí∞ «fiO ~“Å ü K«@ìO fã∞‰õΩ

~åQÍ, [eÜ«∞<£"åÖÏ ÉÏQ∑Ö’ 1919 =∂iÛ 30# [iy# ÉèÏs |Ç≤Ï~°OQÆ ã¨ÉèíÖ’ P

K«\ÏìxH˜ =ºuˆ~HõOQÍ _®Hõì~ü Ãã·Ñ¶¨ÙnÌ<£ =Å㨠áêʼnõΩÅ q∂^Œ xѨCÅ∞ Hõ‰õΩ¯`«∂

„ÑãOyOKå~°∞. P «~°∞"å « U„Ñ≤Öò 9# _®Hõì~ü ã «ºáêÖò _®OQ∑ <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’ [iy#

„j~å=∞ #=q∞ Tˆ~yOѨÙÖ’ =∞`åÅ „Ѩã¨HÎ ÖˉõΩO_® JO`å áêÖÁæx ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ

SHõº «#∞ Kå\ÏÅx Ñ≤Å∞ѨÙxã¨∂Î "ÕÖÏk =Úã≤¡OÅ`À _®Hõì~ü Ãã·Ñ¶ÙkÌ<£ áêÖÁæ<åfl~°∞. D

ã¨O Œ~°ƒùOQÍ „Ѩ[ÅÖ’ ÃÑÅ∞¡aH˜# K≥· «#ºO, =ºHõÎ"≥∞ÿ# SHõº « áêʼnõΩÅ "≥#∞flÖ’ K«e

ѨÙ\ ìOzOk. P ÉèíÜ«∞O =ÖË¡ _®Hõì~ü H˜K«∂¡, _®Hõì~ü _®OQ∑Å#∞ „ѨÉèí∞ «fiO K«~°ÛÅHõx

Ñ≤ez x~°ƒOkèOz „Ѩ"å™êxH˜ ѨOÑ≤Ok. D ã¨OѶ∞@#`À _®Hõì~ü H˜K«∂¡ Hero of

Jallianwala Bagh QÍ ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «Ö’ „ѨMϺ «∞ÅÜ«∂º~°∞.

1919 z=iÖ’ x~°ƒO èŒO #∞O_ç |Ü«∞@‰õΩ =zÛ# PÜ«∞# ÅHõ∆Å#∞ Pi˚Oz

ÃÑ_»∞ «∞#fl <åºÜ«∞"å Œ =$uÎx =∂<Õã≤ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ‰õΩ JOH «=∞Ü«∂º~°∞. dÖÏѶ¨ ü–

ãÇÜ«∞ x~åHõ~° L Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞QÍæ áêÖÁæ#fl HK«∂¡ JdÅ ÉèÏ~° « dÖÏѶ ü Hõq∞\©H

J 茺‰õ∆ΩÅÜ«∂º~°∞. dÖÏѶ ü <Õ «QÍ Ç≤ÏO Œ∂,=Úã≤¡OÅ SHõº «#∞ "åOzèã¨∂Î, =Úã≤¡OÅ#∞

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπÖ’ KÕ~°=∞x Ñ≤Å∞ѨÙxKåÛ~°∞. =Úã≤¡OŠǨωõΩ¯Å Ñ¨i~°Hõ∆‰õΩ QÍ#∞,

Taharik-I-Tanzim ã¨Oã¨÷#∞ „áê~°OaèOKå~°∞. P ã¨Oã¨÷ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ „ѨKå~°O

KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ Tanzim J#∞ L~°∂Ì Ñ¨„uHõ #_çáê~°∞. ÉèÏ~° « Õâ◊Ѩ٠„Ѩ è•# [#„âı∞Ö·#

Ç≤ÏO^Œ∂–=Úã≤¡OÅÖ’ SHõº`«HÀã¨O JǨÏiflâ◊Å∞ „â◊q∞Oz# _®Hõì~ü H˜K«∂¡ =Åã¨

áêʼnõΩʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ =∞ «„Ѩã¨HÎ ÖˉõΩO_® L=∞‡_çQÍ L Œºq∞OKåÅx HÀ~å~°∞.

1924Ö’ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ „Ѩ è•# HÍ~°º Œi≈QÍ, 1929Ö’ ÖÏǨϟ~ü *ÏfÜ«∞

HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"ÕâßÅ PǨfi#ã¨OѶ∞O J 茺‰õ∆ΩxQÍ =º=ǨÏiOKå~°∞. _®Hõì~ü H˜K«∂¡‰õΩ

QÍOnèr JO>Ë =ºHÎQÆ «OQÍ Q“~°=O L<åfl ~å[H©Ü«∞OQÍ PÜ«∞# ã∞ÉèÏ+π K«O„ ŒÉ’ãπ#∞

J#∞ã¨iOKå~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ H˜K«∂¡ HÍO„ÔQãπ‰õΩ Œ∂~°=∞Ü«∂º~°∞. PÜ«∞# Jk #∞O_ç

=Úã≤¡ObQ∑ "Õ~åÊ@∞"å Œ ~å[H©Ü«∂Å#∞ =ºuˆ~H˜OKå~°∞.

1947Ö’ ÉèÏ~° « ÕâßxH˜ ™êfi «O„ «ºO ÅaèOKåHõ, _®Hõì~ü Ãã·Ñ¨ÙnÌ<£ Hõ=¸ºx[O

Ѩ@¡ PHõi¬ «∞ÅÜ«∂º~°∞. Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsìÖ’ ѨxKÕÜ«∞_»O H͉õΩO_® âßOu–¿ãflǨÏO

ÖÏO\˜ ã¨Oã÷ÅÖ’ „ѨѨOK«âßOu HÀã¨O Hõ$+≤KÕâß~°∞. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ „ѨѨOK«OÖ’x

„Ѩ=ÚY <Õ «Å#∞ Hõeã≤ „ѨѨOK« âßOuH˜ Ñ≤Å∞ѨÙxKåÛ~°∞. _®Hõì~ü H˜K«∂¡ âßOu HÀã¨O

x~°O «~°O ™êyOz# Hõ$+≤H˜ QÆ∞iÎOѨÙQÍ 1954Ö’ PÜ«∞#‰õΩ ™êìe<£ âßOu ѨÙ~°™ê¯~°O

ÅaèOzOk. ã=∞~°jÅ Ü≥∂ èŒ∞Ö·# PÜ«∞# Jq„âßO «QÍ qâ◊fiâßOu, „ÑÑOK« „Ñ[ÅÖ’

âßOu–¿ãflǨÏO PHÍOH∆ã¨∂Î =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞. z=i =~°‰õΩ ™ê=∞º"å Œ =º=ã÷#∞

HõÅÅ∞ QÆO@∂ „ѨѨOK«âßOu HÀã¨O Hõ$+≤KÕã¨∂Î =zÛ# „ѨѨOK«âßOu „Ѩ=HõÎ, _®Hõì~ü

Ãã·Ñ¶ÙnÌ<£ H˜K«∂¡ 1963 JHÀì|~ü 9# «∞k âßfiã¨q_çKå~°∞.

175 176

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

80. J`å=ÙÖÏ¡ ëê ÉÁMÏi(1891–1967)

ãfi~å[º ™ê èŒ#‰õΩ ™êQÆ∞ «∞#fl ãO„QÍ=∞OÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÖ· «=∞ L ÕÎl « „ÑãOQÍÅ

^•fi~å „Ñ¨[Å#∞ *ÏfÜ≥∂^Œº=∞ kâ◊QÍ HÍ~Àº#∞‡Y∞Å#∞ KÕã≤# JkH˘kÌ =∞Ok

=∞Ǩ=HõÎÅÖ’ J`å=ÙÖÏ¡ ëê ÉÁMÏi XHõ~°∞.

1891Ö’ cǨ~ü ~åRO áê\ÏflÖ’ [x‡OKå~°∞. PÜ«∞# ‰õΩ@∞O|O „Ѩã¨∞Î`«

áêH˜™ê÷<£Ö’ ÉèÏQÆ"≥∞ÿ# QÆ∞[~å ü "≥o¡ ã≤÷~°Ñ¨_çOk. J`å=ÙÖÏ¡ «e¡ á¶êu=∂, «O„_ç

[Ü«∂=Ùnú<£ JǨÏ=∞‡ £. PÜ«∞# z#fl "åºáêi. Ѩã≤ „áêÜ«∞OÖ’<Õ «e¡x H˘Ö’Ê~Ú#

PÜ«∞# "Õ∞#=∂=∞ WO\’¡ ÃÑiQÍ~°∞. áê~°j, J~°cƒ, L~°∂Ì ÉèÏ+Å∞ <Õ~°∞Û‰õΩx, P 蕺u‡Hõ

q Œº#∞ ѨÓiÎKÕã≤ J=∞$ «ã¨~ü =zÛ, JHõ _» =∞ « É’ 茉õΩxQÍ rq`åxfl „áê~°OaèOz

40 ã¨O= «û~åÅ áê@∞ Y∞~å<£ „QÆO ä•xfl É’kèã¨∂Î QÆ_çáê~°∞.

„a\©+π áêʼnõΩŠѨ@¡ =ºuˆ~Hõ « QÆÅ ‰õΩ@∞O|O #∞O_ç =zÛ# PÜ«∞# 1921Ö’

dÖÏѶ¨`ü L^Œº=∞O ^•fi~å *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ „Ѩ"ÕtOKå~°∞. dÖÏѶ¨`ü L^Œº=∞O

ã¨O Œ~°ƒùOQÍ PÜ«∞#Ö’ ^•y L#fl =∞Ǩ=HõÎ |Ç≤Ï~°æ «=∞Ü«∂º_»∞. „a\©+π áêʼnõΩÅ

™ê„=∂[ºqãÎ~° HÍOHõ∆#∞, POQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å ‰õΩÜ«Ú‰õΩÎÅ#∞ ZO_»QÆ_»∂Î xÑCÅ∞ K≥iQ

„Ѩã¨OQÍÅ`À PÜ«∞# qã¨∞~°∞`«∞#fl "åQ̓ÏÅ ^è•\˜H˜ áêÅHõ=~åæÅ∞ `«@∞ìHÀÖËHõ

áÈÜ«∂~Ú. PÜ«∞# „ÑãOQÍÅ∞ „Ñ[Å#∞ L„~°∂ «Å∂yOz, L ÕÎ[Ñ~°Û_»O K«∂ã≤ ZHõ _»

*ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH˜ ã¨O|OkèOz# ã¨Éèí–ã¨=∂"Õâ◊O [iy<å PÜ«∞##∞ „Ѩ ÕºHõOQÍ

PÇfixOK«@O PKå~°"≥∞ÿOk. P Œâ◊Ö’<Õ áêÅHõ =~åæÅ _ÕQÆHõà◊√§ PÜ«∞# q∂ Œ Ñ_»_»O`À

ÖÏsîKåsìÅ ~°∞z`À áê@∞QÍ Œ∞~°ƒù~° *·Å∞ rq`åxfl K«qK«∂_»@O P~°OÉèí"≥∞ÿOk.

ѨO*Ï|∞ HO„ ŒOQÍ '=∞l¡ãπ–U–JǨÏ~°~ü W™ê¡O Ç≤ÏO £— ã¨Oã÷#∞ „áê~°OaèOz,

P ãOã÷ Jkè<Õ «QÍ âßã<ÀÅ¡OѶ∞# L Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞QÍæ áêÖÁæ<åfl~°∞. „a\©+π âßã<åÅ#∞

ZO Œ∞‰õΩ LÅ¡OѶ≤∞OKåÖ’ q=iã∂Î PÜ«∞# KÕã≤# „ÑãOQÍÅ∞ áêÅHõ =~åæÅ P„QÆÇxH

HÍ~°=∞Ü«∂º~Ú. *Ï=∞Ü«∞ «∞Öò–LÖχ–U–Ç≤ÏO £ <åÜ«∞‰õΩxQÍ ‰õÄ_® ™êfi «O„ «ºO

HÀã¨O áÈ~å_»@O „Ѩu XHõ i qkè Jx KåÖÏ ã¨Ê+ìOQÍ PÜ«∞# „ѨHõ\˜OKå~°∞.

1932Ö’ W™ê¡O =∞ «O è•i‡Hõ ã¨∂„`åʼnõΩ aè#flOQÍ =º=ǨÏiã¨∞Î#fl JǨÏ=∞‡n

Ü«ÚÅ#∞ (Ahemdiya) =∞l¡ãπ–U–JǨÏ~°~ü <åÜ«∞‰õΩxQÍ Z Œ∞~˘¯x JǨÏ=∞‡nÜ«ÚÅ

„Ѩ è•# HÍ~°º™ê÷#"≥∞ÿ# YkÜ«∂Ü«∂<£Ö’ UHõ è•\˜QÍ 5 QÆO@Åáê@∞ „Ѩã¨OQÆO KÕã≤

=∞øÖÏ<å J`å=ÙÖÏ¡ ã¨OK«Å# K«i„ « ã¨$+≤ìOKå~°∞.

„Ѩ[Å`À x «ºO QÆ_ç¿Ñ J`å=ÙÖÏ¡ kfifÜ«∞ „ѨѨOK« Ü«Ú ŒúO ã¨O Œ~°ƒùOQÍ „a\©+π

„ÑÉèí∞ «fiO ÉèÏ~°f=ÚÅ#∞ Ãã·#ºOÖ’ KÕ~°∞ÛHÀ_®xH „áêO~°OaèOz# „ÑÜ«∞`åflÅ#∞ ==Ú‡

KÕÜ«∞_®xH Ü«Ú^•úxH =ºu~HõOQÍ Q˘O «∞ qáêÊ~°∞. D q èŒOQÍ PÜ«∞# QÆà◊O qÑ≤Ê#

„Ñu™êi *·Å∞ rq «O K«qK«∂_®eû =zÛOk.PÜ«∞# =∂„ «O *·Å∞ rq`åxH ÉèíÜ«∞Ñ_ç

Ѩ~å~Ú áêʼnõΩÅ K«~°ºÅ q∂ Œ „Ѩã¨OQÍÅ xѨCÅ =~°¬O ‰õΩiÑ≤OK«_»O =∂#ÖË Œ∞.

„a\ ©+π áêʼnõΩÅ Hõ|O^Œ ǨϙêÎÅ #∞O_ç q=ÚHõÎO HÍ"åÅO>Ë „Ѩ[ÅO`å

UH˘#∞‡YOQÍ L Œºq∞OKåÅx L^Àƒkèã¨∂Î ÉèÏ~° « Õâ◊=∞O «\Ï PÜ«∞# Ѩ~°º@#Å∞

[iáê~°∞. Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ∞ ZHõO HÍ=_»O =∂„ «"Õ∞ HÍ Œ∞, D QÆ_»¤ q∂ Œ x=ã≤ã∞Î#fl

ã~°fi[#∞Å∞ UHõ=∞"åfiÅx PÜ«∞# q„ã∞Î « „ÑKå~° HÍ~°º„Hõ=∂xfl x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. =Úã≤¡O

bQ∑ HÀ~°∞ «∞#fl áêH˜™ê÷<£ ã¨$+≤ìx J`å=ÙÖÏ¡ ѨÓiÎQÍ =ºuˆ~H˜OKå~°∞. ÉèÏ~° « qÉèí[#

HÀ~°∞ «∂, =Úã≤¡OÅ#∞ PHõ@∞ìHÀ=_®xH JdÅ ÉèÏ~° « =Úã≤¡O bQ∑ ™êyOz# „ÑKå~åxfl

«# è•i‡Hõ Ѩi*Ï˝#O`À, „Ѩã¨OQÍÅ •fi~å ã¨=∞~°ú=O «OQÍ Z Œ∞~˘¯<åfl~°∞.

ÉèÏ~°`« qÉè í[# `«~°∞"å`« ã¨fi„QÍ=∞O "≥o§ ~å[H©Ü«∂ʼnõΩ ^Œ∂~°OQÍ

ãOã¯~°À Œº=∂xfl KÕÑ\˜ì „Ñ[Å JÉèí∞º#fluH „Ñ è•#OQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å „ÑQÆuH ÀÇÏ ŒÑ_Õ

Z<Àfl HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î, rq`åO «O „Ѩ*Ï¿ã=Ö’ QÆ_çÑ≤# J`å=ÙÖÏ¡ ëê

É’MÏi 1967 PQÆã¨∞ì 21# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

177 178

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

81. ã¨∞QÆ~å MÏ «∂<£(–1968)

*ÏfÜ«∞, JO «~å˚fÜ«∞ =º=Ǩ~åŠѨ@¡ J «ºO « Pã¨HÎ K«∂Ѩ@"Õ∞ HÍHõ Ö’ ≥·#

J 茺ܫ∞#O`À *Ï˝#Ѩ~°OQÍ Ñ¨iu K≥Ok# =∞Ç≤Ïà◊Å∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ZO Œ~À

HõxÊ™êÎ~°∞. J@∞=O\˜ =∞Ç≤ÏàÏ "Õ∞ è•=ÙÅÖ’ XHõ~°∞ ã¨∞QÆ~å MÏ «∂<£.

P<å_»∞ x*ÏO ã¨O™ê÷#OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ L#fl L™ê‡<åÉÏ £Ö’ ã¨∞QÆ~å MÏ «∂<£

[x‡OKå~°∞. «e¡ ¿Ñ~°∞ Ãã· Œ∞hfl™ê, «O„_ç ã¨Ü«∞º £ ǨÏn. 13 UO_»¡ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’

[q∂O^•s ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok# =∞ǨÏ=∞‡ £ [q∂~ü#∞ P"≥∞ q"åǨÏ=∂_®~°∞. P

q"åǨÏO [iy# P~°∞ ã¨O= «û~åňH P"≥∞ Éèí~°Î#∞ HÀÖ’ÊÜ«∂~°∞. P «~°∞"å « JuÎO\

«ÖˇuÎ# Pã≤÷ q"å^•Å HÍ~°OQÍ P"≥∞ L «Î~°„Ѩ Õâò ~åRO ÅHÀflÖ’x «# "Õ∞#=∂=∞

WO@ KÕ~å~°∞.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ dÖÏѶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° L Œº=∞O L èŒ$ «OQÍ ™êQÆ∞`ÀOk.

P"≥∞ =∞Oz K« Œ∞=i. ã¨=∞HÍb# ™êOѶ≤∞Hõ–Pi÷Hõ–~å[H©Ü«∂ŠѨ@¡ Pã¨HÎ QÆÅ P"≥∞

P q=~åÅ#∞ ZѨÊ\˜HõѨC_»∞ ≥Å∞ã¨∞‰õΩO@∞<åfl~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ "å~°ÎÅ∞ P"≥∞#∞

xÅ∞=x=fi@O ÖË Œ∞. P"≥∞Ö’x Õâ◊ÉèíHÎ ÉèÏ=#Å∞ TÑ≤i ãÅ∞Ñx=fi@O ÖË Œ∞, xi¡¡ÑÎOQÍ

‰õÄ~ÀÛx=fi@OÖË Œ∞. =∞ « PKå~°–ã¨O„Ѩ •Ü«∂Å∞ Hõ@∞ìÉÏ@∞¡ H˘O « "Õ∞~°‰õΩ P@OHõO

J=Ù «∞<åfl~Ú. P Hõ@∞ìÉÏ@¡#∞ HÍ ŒO@∂ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ P"≥∞ „Ѩ"ÕtOKå~°∞.

dÖÏѶ¨`ü–ã¨Ç¨Ü«∞x~åHõ~° L^Œº=∞OÖ’ P"≥∞ K«∞~°∞QÍæ áêÖÁæ<åfl~°∞. q^Õj =ã¨∞Î

|Ç≤Ï+¨ ~° ã¨O Œ~°ƒùOQÍ J «ºO « qÅ∞"≥·# «# ÃÑo§<å\˜ =„™êÎÅ#∞ qã¨i˚OK«@"Õ∞

HÍHõ q Õj =ã¨∞Î q„HõÜ«∞âßÅÅ Z Œ∞@ [iy# Ñ≤ÔH\˜OQ∑ «k «~° HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ P"≥∞

„Ѩ «ºHõ∆OQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞. P HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ ã¨~Àlh <åÜ«Ú_»∞ «k «~°∞Å`À HõÅã≤

„H˜Ü«∂jÅHõOQÍ =º=ǨÏiOz áÈbã¨∞Å ÖÏsî ≥|ƒÅ#∞ ~°∞z K«∂âß~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ K«∞~°∞ÔH·# ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl JOkOK«@O, x~°O «~°O

P HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ =Úxy ÕÅ_»O ã¨fi[#∞ʼnõΩ ~°∞zOK«ÖË Œ∞. z=~°‰õΩ =„ãÎ è•~°

q+¨Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_® ã¨O|Onè‰õΩÅ #∞O_ç f„= =ºuˆ~Hõ «#∞ Z Œ∞~˘¯"åeû =zÛOk.

™œHõ~°ºOQÍ LO\ÏÜ«∞#fl L ÕÌâ◊ºO`À P"≥∞ Y ŒÌ~°∞ K«∞_ô •~ü–‰õΩ~åÎÅ#∞ èŒiOKå~°∞.

q «O «∞=ÙÅ∞ JÖÏO\˜ =„ãÎ è•~° KÕÜ«∞~å Œx ™êO„Ѩ •Ü«∞"å Œ∞Å∞ q=∞i≈OKå~°∞.

JOQÍOQÆ „Ѩ Œ~°≈# ÖËx ã¨Éèíº «QÆÅ =„ãÎ è•~° U=∂„ «O JÉèíºO «~°Hõ~°O HÍ#=ã¨~°O

ÖË ŒO@∂ P"≥∞ P q=∞~°≈Å#∞ `Àã≤ѨÙzÛ è≥·~°ºOQÍ =ÚO Œ∞‰õΩ™êQÍ~°∞.

dÖÏѶ ü x èŒ∞ÅHÀã¨O PÉÏkÉÏ<À ÉËQÆO ÅHÀfl‰õΩ =zÛ# ã¨O Œ~°ƒùOQÍ ã¨∞QÆ~å

MÏ «∂<£ P"≥∞‰õΩ ZO «QÍ<À ã¨Ç¨ÏHõiOKå~°∞. dÖÏѶ ü ѶO_£ HÀã¨O «# = ŒÌ#∞#fl

ÃÑo§<å\ 50 «∞ÖÏÅ |OQÍ~åxfl, J «ºO « qÅ∞"≥·# =„*ÏÅ#∞ q~åà◊OQÍ ã=∞iÊOKå~°∞.

D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ L ÕÌtOz P"≥∞ L ÕÎ[ѨÓi « „Ѩã¨OQÆO KÕã≤ ã¨aè‰õΩÅ#∞

„ѨÉèÏq «∞Å#∞ KÕâß~°∞. P"≥∞ „Ѩã¨OQÆO «~°∞"å « =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ÃÑ ŒÌ ã¨OYºÖ’ =ÚO Œ∞‰õΩ

=zÛ ÉèÏs Z «∞Î# x èŒ∞Å∞ ã=∞‰õÄiÛ# ãOѶ∞@# #QÆ~°OÖ’ K«~°ÛhÜ«∂Oâ◊O J~ÚºOk.

ã¨∞QÆ~å MÏ «∂<£ x~°O «~° J 茺ܫ∞#je. P"≥∞ ~åã≤# PÖ’K«<å «‡Hõ "庙êÅ∞,

Hõq «Å∞ ǨÏO Œ~üÌ, [q∞O^•~ü, ǨÏO ŒO ÖÏO\˜ „Ѩ=ÚY L~°∂Ì Ñ¨„uHõÅÖ’ „ѨK«∞i «"≥∞ÿ

ã¨OK«Å#O ã¨$+≤ìOKå~Ú. P"≥∞ ѨÅ∞ #=ÅÅ∞ ~åã≤, "å\˜ •fi~å «# Jaè„áêÜ«∂Å#∞

x~°ƒùÜ«∞OQÍ „ÑHõ\Oz, P „QÆO ä•Å#∞ „ÑK«∞iOz =∞Oz ~°K«~Ú„uQÍ MϺu QÆ_çOKå~°∞.

ã∞QÆ~å MÏ «∂<£ Hfi\ò WO_çÜ«∂ L Œº=∞O „áê~°OÉèí Œâ◊Ö’ KåÖÏ K«∞~°∞QÍæ áêÖÁæ<åfl

P «~°∞"å « ‰õΩ@∞O| ã=∞ãºÅ HÍ~°OQÍ ÑÅ∞=∂~°∞¡ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ Ñ~°º@#Å∞ [~°áêeû

~å=@O`À *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ HÀ~°∞‰õΩ#fl suQÍ ÑÓiÎ ™ê÷~ÚÖ’ áêÖÁæ#ÖËHõ áÈÜ«∂~°∞.

ÉèÏ~° « Õâ◊ ãfi «O„ « ÉèÏ#∞_»∞ L Œ~ÚOKåHõ P"≥∞ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ #∞O_ç ÅHÀfl "≥o§áÈÜ«∂~°∞.

P «~°∞"å « *Ïu ѨÙ#ifl~å‡OÖ’ ÉèÏQÆO ѨOK«∞‰õΩO@∂, „Ѩ*Ï¿ã=Ö’ x~°O «~°O

QÆ_çÑ≤# ã¨∞QÆ~å MÏ «∂<£ 1968 "Õ∞ 10# «#∞=Ù KåeOKå~°∞.

179 180

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ Hõ=ÙÅ∞–HõàÏHÍ~°∞Å∞ J@∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å∞QÍ, W@∞

Hõ=ÙÅ∞–~°K«~Ú «Å∞QÍ kfiáê„`åaè#Ü«∞O KÕâß~°∞. „a\ ©+π ™ê„=∂[º"å Œ â◊‰õΩÎÅ∞, P

â◊‰õΩÎÅ q∞„ «∞Å q∂ Œ JHõ∆~åQÆ∞flÅ∞ ‰õΩiÑ≤Oz# Hõ=ÙÅÖ’ =∞Y∂ÌO "≥∂Ç≤ÏnÌ<£ XHõ~°∞.

1908 Ѷ≤„|=i 4# PO„ 茄Ѩ Õâò ~åROÖ’x "≥∞ ŒH± lÖÏ¡ PO^ÀÖò „QÍ=∞OÖ’

PÜ«∞# [x‡OKå~°∞. z#fl «#OÖ’ «O„_çx HÀÖ’Ê~Ú# PÜ«∞# Ñ≤# «O„_ç |+‘~°∞nÌ<£

WO@ ÃÑiQÍ~°∞. P WO@ W@∞ *ÏfÜ≥∂^Œº=∞O, J@∞ ™ê=∞º"å^Œ =º=ã¨÷‰õΩ

ã¨O|OkèOz# „áê èŒq∞Hõ ã¨=∂Kå~°O =∞Y∂ÌO‰õΩ Ñ¨iK«Ü«∞=∞Ü«∂º~Ú.

1929Ö’ K« Œ∞=ÙÅ HÀã¨O „QÍ=∞O q_çz ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ KÕ~°∞‰õΩ#fl PÜ«∞# KåÅ

¿Ñ ŒiHÍxfl J#∞ÉèíqOKå~°∞.1937Ö’ L™ê‡xÜ«∂ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞OÖ’ Ü«∞O.U KÕã≤,

P `«~°∞"å`« L~°∂Ì <å@HõO q∂ Œ Ѩiâ’ èŒ<å Ѩ„ «O ã¨=∞iÊOz _®Hõì~\ò á⁄Ok#

PÜ«∞# 1929Ö’ #QÆ~°OÖ’x ã≤\©HÍÖËrÖ’ J 蕺Ѩ‰õΩxQÍ ã≤÷~°Ñ¨_®¤~°∞.

P ~ÀAÖ’¡ 'xQÍ~ü— Ѩ„uHõÖ’ xÜ«∂*ò Ѷ ÕѨÓ~ü ~å¿ã "庙êÅ∞, Hõq «Å∞ ¿ÇÏ «∞

Œ$+≤ì À Ü«Ú=‰õΩÖ’¡ PÖ’K«#Å∞ ~ÔHuÎOKÕq. xÜ«∂*ò ~°K«#Å∞, „a\©+π ™ê„=∂[º"å Œ

â◊‰õΩÎʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ, ™ê=∞º"å Œ =º=ã÷, „Ѩ*Ï «O„ « Ö∫H˜Hõ q è•<åʼnõΩ QÆ∞iOz

[=ǨÏ~üÖÏÖò <≥„Ǩ KÕã¨∞Î#fl „Ѩã¨OQÍÅ∞ =∞Y∂ÌO#∞ ÉÏQÍ PHõ@∞ì‰õΩ<åfl~Ú.

82. =∞Y∂ÌO "≥ÚÇ≤ÏnÌ<£(1908–1969)

1934Ö’ '@∂~ü— J#∞ ÉèÏ=w «O ^•fi~å «#Ö’x Hõq`å «$+‚‰õΩ JHõ∆~° ~°∂ѨO

HõeÊOz# PÜ«∞# „a\©+π ™ê„=∂[º"å^•xH˜, á¶êã≤*ÏxH˜ =ºuˆ~HõOQÍ L~°∂Ì Hõq «fiO

ã¨$+≤ìOK«@O P~°OaèOKå~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ 1936Ö’ PÜ«∞#‰õΩ Hõ=¸ºxã¨∞ì „QÆ∂ѨÙÅ`À

ã¨O|O è•Å∞ U~°Ê_®¤~Ú. 1941Ö’ Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞ #QÆ~° âßY#∞

„áê~°OaèOK«_»OÖ’ PÜ«∞# „Ñ è•# áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞.P «~°∞"å « J@∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O

W@∞ Hõ=¸ºxã∞ì L Œº=∞OÖ’ ÑÓiÎHÍÅO ÑxKÕ¿ãO Œ∞‰õΩ =∞Y∂ÌO "≥ÚÇ≤ÏnÌ<£ J 蕺ÑHõ

L^ÀºQÍxH˜ ~år<å=∂ KÕâß~°∞.

1942Ö’ 'H˜fi\ò WO_çÜ«∂ L Œº=∞O— „áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. P L Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞QÍæ

áêÖÁæ#flO Œ∞‰õΩ PÜ«∞# tHõ∆#∞ J#∞ÉèíqKå~°∞. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ PÜ«∞#‰õΩ *·Å∞Ö’

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å∞, x*ÏO ¿ãì\ò HÍO„ÔQãπ <Õ «Å∞ ™êfig∞ ~å=∂#O Œ f~°÷, JK«∞º «~å=Ù

ÕâòáêO_Õ ÖÏO\˜ „Ѩ=ÚY∞ŠѨiK«Ü«∞O ÅaèOzOk.

1946Ö’ x*ÏO ãO™ê÷#OÖ’x áêi„âßq∞Hõ "å_»ÅÖ’x HÍi‡‰õΩʼnõΩ «y# ãOH∆=∞

K«\ÏìÅ∞ ÖËHõ ѨÅ∞ WHõ @∞¡ Ѩ_»_®xfl QÆ=∞xOz# =∞Y∂ÌO HÍi‡HÀ Œº=∞ x~å‡O

HÀã¨O #_»∞OHõ\Ïì~°∞. JѨÊ\˜ #∞O_ç P~°OÉèí"≥∞ÿ# PÜ«∞# HÍi‡HÀ^Œº=∞<Õ`« áê„`«

K«~°=∂OHõO =~°‰õΩ ™êy L#fl « tY~åÅ#∞ JO Œ∞‰õΩOk. D „Hõ=∞OÖ’ PÜ«∞# W@∞

x*ÏO „ѨÉèí∞ «fiO #∞O_ç J@∞ POQÆ¡„ѨÉèí∞ «fiO #∞O_ç tHõ∆Å∞–POHõ∆Å#∞ K«q K«∂âß~°∞.

J~Ú<å "å\˜x U=∂„ «O MÏ «~°∞ KÕÜ«∞‰õΩO_® =ÚO Œ∞‰õΩ ™êy# =∞Y∂ÌO <≥·*ÏO

qb<À Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞QÍæ áêÖÁæ<åfl~°∞. ãfi~å[ºO ÅaèOKåHõ [iy# ZxflHõÅÖ’ q[Ü«Ú_≥·

„Ѩ*τѨuxkèQÍ, âßã¨#=∞O_»e ã¨Éèí∞ºxQÍ „Ѩ[ʼnõΩ ¿ã=Å∞ JOkOKå~°∞.

HõqQÍ =∞Y∂ÌO "≥ÚÇ≤ÏÜ«ÚnÌ<£ JO «~åfÜ«∞ MϺu<åiOz# ÑÅ∞ Hõq «Å ~åâß~°∞.

PÜ«∞# ~åã≤# Hõq «ÅÖ’ «∂~°∞Ê, ≥ÅOQÍÏ, ã≤*Ï˚, ["åx, Ü«∂ £ ÃÇ·Ï, "≥∞ÿñ,

ëêÜ«∞~ü,WO ≥*Ï~ü, =ÚãÎaèƒÖò, ÀHõ «Ü≥∂, WxΙêÉò, [OQ∑, =∞â◊iH±, èŒ∞„"å, WH±ÉÏÖò,

JO äÕ~å, [OQ∑ ÃÇ·Ï [OQ∑ P*ÏnH˜, ã≤ åˆ~, Kå~üQÆÖò, J*òH˜~å ü #*Ï, K«∞Ñπ™ê~°Ç¨ÏŸ,

ã¨<åfl\Ï, Jáêfl+¨Ç¨Ï~ü „Ѩ=ÚY"≥∞ÿ#q. D "Õ∞~°‰õΩ =∞Y∂ÌO ~åã≤# w`åÅ∞–QÆ[à◊§Ö’

H˘xfl Ç≤ÏOn K«Å# z„`åÅÖ’ ‰õÄ_® KÀ@∞KÕã¨∞‰õΩ<åfl~Ú.

D q èŒOQÍ „Ѩ*Ï r=#~°OQÆOÖ’ *ÏfÜ≥∂ ŒºHÍ~°∞xQÍ, HõqQÍ, HÍi‡HÀ Œº=∞

x~å‡ «QÍ, „Ñ*Ï„ÑuxkèQÍ, „Ñ*Ï ¿ã=‰õΩxQÍ |Çï=ÚY áê„ «Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOz, „Ñ[Å

ǨÏ$ ŒÜ«∂Å q∂ Œ «# ≥·# K≥~°QÆx =Ú„ Œ#∞ "Õã≤# =∞Y∂ÌO "≥ÚÇ≤ÏÜ«ÚnÌ<£ 1969

PQÆã¨∞ì 25# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

181 182

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

ÉèÏ~° « ™êfi «O„`À Œº=∞O z=i Œâ◊Ö’ LxH˜Ö’H˜ =zÛ# kfi*Ïu ã≤ •úO «O,

áêH˜™ê÷<£ Éèí∂ÉèÏQÆO =Úã≤¡OÅ ã¨fiO « QÆ_»¤QÍ ™êy# „ѨKå~°O ÉèÏ~°fÜ«∞Å∞ Éèíq+¨º «∞ΉõΩ

„Ñ=∂ ŒHõ~°=∞x „Ñ*ÏhHÍxfl ÃÇÏK«ÛiOz, =∂ «$Éèí∂q∞ =ÚHõ Å∞ H͉õΩO_ÕO Œ∞‰õΩ z=i

Hõ∆O =~°‰õΩ Hõ$+≤ KÕã≤# <åÜ«∞‰õΩÅÖ’ _®Hõì~ü ã¨Ü«∞º £ =∞ǨÏ=∞‡ £ XHõ~°∞.

L`«Î~°„Ѩ^Õâò ~åRO, Ѷ¨∂lѨÓ~ü lÖÏ¡ ã¨Ü«∞º^£Ñ¨Ó~ü „QÍ=∞OÖ’ [g∞O^•i

‰õΩ@∞O|OÖ’ ãÜ«∞º £ =∞ÇÏ=∞‡ £ 1889Ö’ [x‡OKå~°∞. JbѶ∞~üÖ’ K« Œ∞=Ù «∞#flÑC_»∞,

„a\˜+π „Ñ≤xûáêÖò K«~°ºÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ ™êy# ã¨"≥∞‡Ö’ K«∞~°∞ÔH·# áê„ « x~°fiÇ≤ÏOz

HõàÏâßÅ #∞O_ç |Ç≤Ï+¨ ~°‰õΩ QÆ∞~°~Úº POQÆ¡ „ѨÉèí∞ «fi =ºuˆ~H˜QÍ Ñ¨iQƘOK«|_®¤~°∞.

1905Ö’ É<å~°ãπÖ’ [iy# ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã=∂"Õâ◊OÖ’ ˘e™êiQÍ

áêÖÁæ<åfl~°∞. PÖò WO_çÜ«∂ =Úã≤¡ObQ∑ U~åÊ>ˇÿ# `˘e~ÀAÅÖ’ PÜ«∞# bQ∑Ö’

„H˜Ü«∂jÅHõ áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. 1911Ö’ <åºÜ«∞âßGOÖ’ _®Hõì~\ò _ç„wx á⁄Ok#

PÜ«∞# áê\ÏflÖ’ „áêH©ìãπ „áê~°OaèOKå~°∞. 1915Ö’ ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ [iy# bQ∑

ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. 1919Ö’ QÍOnèr Ñ≤Å∞Ѩ٠"Õ∞~°‰õΩ =∞Oz P^•Ü«∂xfl

≥zÛÃÑ_»∞ «∞#fl <åºÜ«∞"å Œ =$uÎx = Œ∞Å∞H˘x dÖÏÑ ü–ãÇÜ«∞ x~åHõ~°À Œº=∞OÖ’

83. _®Hõì~ü ã¨Ü«∞º £ =∞ǨÏ=∞‡^£( 1889–1971)

„Ѩ"ÕtOz L Œ$ «OQÍ L Œº=∞ „ѨKå~°O QÍqOz# Ѷe «OQÍ JÔ~ãìÜ«∂º~°∞. *ÏfÜ«∞

HÍO„ÔQãπÖ’ ÑÅ∞ Ñ Œ=ÙÅ∞ KÕÑ@ì_»"Õ∞ H͉õΩO_® áÈ~å@ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ „HÜ«∂jÅHõOQÍ

=º=ǨÏiOK«@O`À PÜ«∞# ѨÅ∞=∂~°∞¡ *·Å∞tHõ∆Å#∞ J#∞ÉèíqOKå~°∞.

1935 ÉèÏ~° « „ѨÉèí∞ «fiO K«@ìO „ѨHÍ~°OQÍ 1937Ö’ [iy# ZxflHõÅ∞ PÜ«∞#

ŒH∆ K«Oáê~°<£ xÜ≥∂[Hõ=~°æO #∞O_ç q[Ü«∞O ™êkèOKå~°∞. *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπÖ’

J «∞º#fl «™ê÷#OÖ’ L#fl „Ñ*Ï<åÜ«∞‰õΩ_»∞ ãÜ«∞º £ =∞ÇÏ=∞‡ £ =ÚYº=∞O„uQÍ Ñ ŒqH

Jxflq è•Å ã=∞~°∞÷_»#fl Jaè„áêÜ«∞O P<å_»∞ |ÅOQÍ =ºHõÎ"≥∞ÿOk. _®Hõì~ü ~å*ËO„ Œ„Ñ™ê £

J_»∞¤ «QÆÅ_»O`À =ÚYº=∞O„ «ÜÕ∞º J=HÍâßxfl PÜ«∞# HÀÖ’ÊÜ«∂~°∞.

1946Ö’ cÇ~ü Öl¿ã¡\"£ JÃãOc¡H =∞~À™êi ZxflHõÜ«∂º~°∞. ã≤<å› „ÑÉèí∞ «fiOÖ’

~°"åÏ, Ѩi„â◊=∞Å∞, =º=™êÜ«∞ âßYÅ =∞O„uQÍ ÉÏ èŒº «Å∞ KÕѨ\ì ã¨=∞~°÷=O «OQÍ

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. ™È+eãπì ÉèÏ"åÅ∞ QÆÅ PÜ«∞# «# ÇÏÜ«∂OÖ’ z#fl ‰õΩ\©~° Ñi„â◊=∞Å

™ê÷Ñ#‰õΩ „â◊q∞OKå~°∞. ãÇÏHÍ~° =º=™êÜ«∞ H∆„`åÅ U~åÊ@∞‰õΩ ãÇÏHõiOKå~°∞. P^•Ü«∞

ѨOÑ≤©Ö’ Õ_®Å∞ L#flO « =~°‰õΩ, „Ѩ[Å∞ JO «~åÅ#∞ J#∞Éèíqã¨∞Î#flO « =~°‰õΩ

ã¨OѨÓ~°‚ „ѨQÆu U=∂„ «O ™ê 茺O HÍ Œx Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤~°∞.

JdÅ ÉèÏ~° «° =Úã≤¡O bQ∑ "Õ~åÊ@∞"å Œ ~å[H©Ü«∂Å#∞ x~°ã≤OKå~°∞. qÉèí[##∞

HÀ~°∞ «∞#fl <Õ «Å <≥·*Ïxfl PÜ«∞# |Ç≤Ï~°OQÆOQÍ Œ∞Ü«∞º|\Ïì~°∞. qÉèí[#‰õΩ „ÑÜ«∞`åflÅ∞

â◊~°"ÕQÆOQÍ [~°∞QÆ∞`«∞#flѨC_»∞ „Ѩ=ÚY Ç≤ÏO^Œ∂–=Úã≤¡O <åÜ«∞‰õΩÅ JcèëêìʼnõΩ

=ºuˆ~HõOQÍ, qÉèí[# =Å# HõeˆQ #ëêìÅ#∞ q=iã¨∂Î, qÉèí[# Ü«∞`åflÅ#∞

Z Œ∞~À¯"åeûOkQÍ „Ѩ[Å#∞ HÀ~°∞ «∂ PÜ«∞# Ѩ~°º@#Å∞ [iáê~°∞. qÉèí[# =Å#

J@∞QÍx–W@∞QÍx „Ѩ^è•#OQÍ =Úã≤¡OÅ∞ #+¨ìáÈ`å~°x PÜ«∞# ÃÇÏK«ÛiOKå~°∞.

ÉèÏ~° « Õâ◊O pe# ãO Œ~°ƒùOQÍ ÃÑK«Ûie¡# Œ∞~° Œ$+ìHõ~° Ç≤ÏO™êHÍO_»‰õΩ |Ö·# Ç≤ÏO Œ∂,

=Úã≤¡O, ã≤‰õΩ¯ ™È Œ~°∞ʼnõΩ ÑÙ#~å"åãO HõeÊOKÕO Œ∞‰õΩ, P [#ã=¸ÇÅÖ’ P «‡Ãã·÷~°ºO

ÃÑOá⁄OkKÕO Œ∞‰õΩ PÜ«∞# „Ѩ ÕºHõOQÍ Hõ$+≤ã¨ÖÏÊ~°∞.

ã¨fi «O„ «º ÉèÏ~° å=xÖ’1952Ö’ [iy# „Ѩ äŒ=∞ ™ê~°fi„uHõ ZxflHõÅÖ’ «∂~°∞Ê

K«Oáê~°<£ #∞O_ç Ö’H±ã¨Éèí‰õΩ ZxflÔH· „ѨÉèí∞ «fiOÖ’ ѨÅ∞ Ѩ Œ=ÙÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

„Ѩ è•#OQÍ =∞`À<å‡ Œ ~°Hõ ã≤x =∞\ì HõiÑ≤OKÕO Œ∞‰õΩ ZxflHõÅ ã¨O㨠~°Å#∞ PÜ«∞#

ã∂zOKå~°∞. D q èŒOQÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍÅO #∞O_ç |Çï=ÚY áê„ «Å∞ x~°fiÇ≤ÏOz,

Éèí=º ÉèÏ~° « Õâ◊O x~å‡OÖ’ ‰õÄ_® ÉèÏQÆO ѨOK«∞‰õΩ#fl _®Hõì~ü ã¨Ü«∞º £ =∞ǨÏ=∞‡ £

1971Ö’ _èçb¡Ö’ =∞$uK≥O^•~°∞.

183 184

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

84. MÏ<£ J|∞Ìãπ ã¨=∞ £ MÏ<£( 1885–1972)

=∞Ǩ`å‡QÍOnè =∂~åæ# #_çz PÜ«∞# „Ѩu~°∂áêÅ∞QÍ JO «~å˚fÜ«∞OQÍ MϺu

QÍOz# 'ã¨iÇ¨Ï Œ∞Ì QÍOnè— MÏ<£ J|∞ÌÖò QÆá¶ê~ü MÏ<£ `Àáê@∞QÍ *ÏfÜ«∞™ê÷~ÚÖ’

'ɡÅ∂p QÍOnè— QÍ MÏ<£ J|∞Ìãπ ã¨=∞ £ MÏ<£ „ѨMϺu K≥O^•~°∞.

„Ѩã¨∞Î « áêH˜™êÎ<£Ö’ ÉèÏQÆ"≥∞ÿ# ɡÅ∂z™ê÷<£Ö’x QÆ∞e™êÎ<£ „QÍ=∞OÖ’ 1885Ö’

PÜ«∞# [x‡OKå~°∞. z#fl «#O #∞O_ç ãfi «O„ «–ãOã¯~° ÉèÏ"åÅ∞QÆÅ PÜ«∞# Ñ~å~Ú

áêʼnõΩÅ ÃÑ «Î<åxfl, „Ѩ[ÅÖ’ „Ѩ|e# J<åKå~åefl ã¨Ç≤ÏOK«ÖËHõ áÈÜ«∂~°∞. *Ïu

[#∞ÅÖ’ K≥· «#ºOHÀã¨O, ã¨=∂[OÖ’ ã¨O㨠~°Å#∞ ≥KÕÛO Œ∞‰õΩ 'JOA=∂<£– ÜÕ∞–

=`«<£— (=∂ «$Éèí∂q∞ HÀã¨O ã¨OѶ∞O) J#∞ ã¨Oã÷#∞ ™ê÷Ñ≤OKå~°∞.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ L Œ$ «OQÍ ™êQÆ∞ «∞#fl *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ |Å∂z „Ѩ[Å#∞

ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ#∞ KÕÜ«∂Åx J|∞Ìãπ ã¨=∞ £ MÏ<£ ÉèÏqOKå~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ „a\©+¨~°¡

^•ã¨ºO #∞O_ç ã¨fi Õâßxfl ã¨OѨÓ~°‚OQÍ q=ÚHõÎO KÕÜ«∞@O`À áê@∞QÍ ã¨fi*Ïu L ŒÌ~°

™êkèOKåÅx J|∞Ìãπ ã=∞ £ «ÅOKå~°∞. P PÖ’K«#ʼnõΩ J#∞QÆ∞OQÍ «=∞ JOA=∞<£

– ÜÕ∞–= «<£ #∞ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ‰õΩ J#∞|O èŒ ã¨Oã÷QÍ KÕâß~°∞.

1920 #∞O_ç ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ À HõÅã≤ ѨxKÕã¨∂Î =∞Ǩ «∞‡x JÇ≤ÏO™ê

ã≤ •úO`åÅ`À =∞"Õ∞Hõ"≥∞ÿ# PÜ«∞# qÑ¡= ã¨OѶ∂Å`À ‰õÄ_® ã¨O|O è•Å∞ U~°Ê~°K«∞

‰õΩ<åfl~°∞. XHõ"≥·ÑÙ# «# „Ñ[Å#∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞ KÕã∂Î =∞~À"≥·ÑÙ#

|Å∂p „Ñ[Å „Ñ ÕºHõ "≥ «Å#∞, „a\©+π áêÅHõ=~åæÅ ÀÑ≤_çx q=iOKÕO Œ∞‰õΩ PÜ«∞#

*ÏfÜ«∞HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"ÕâßÅ#∞ "ÕkHõ KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. PÜ«∞# „Ѩã¨OQÍÅ ^è•\˜H˜

«@∞ìHÀÖËHõáÈ~Ú# „ѨÉèí∞ «fiO PÜ«∞##∞, PÜ«∞# ™È Œ~°∞Å#∞ ‰õÄ_® *·à◊§ áêÖËã≤Ok.

P q èŒOQÍ *·Å∞ tHõ∆Å J#∞Éèí=O P~°OaèOz# PÜ«∞# *·Å∞ rq «O J@∞ „a\©+π

WO_çÜ«∂Ö’, W@∞ áêH˜™ê÷<£Ö’ "≥Ú «ÎO q∂ Œ 15 UO_»∞¡ ™êyOk.

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ Ñ≤Å∞Ѩ٠"Õ∞~°‰õΩ J|∞Ìãπ ã¨=∞ £ Ü«Ú Œú =ºuˆ~Hõ áÈ~å@OÖ’

áêÖÁæx, Ü«Ú Œú =ºuˆ~Hõ L Œº=∂xfl |Å∂z™êÎ<£Ö’ L Œ$ «O KÕâß~°∞. 1942 <å\˜

H˜fi\ò WO_çÜ«∂ áÈ~å@OÖ’ PÜ«∞# „H˜Ü«∂jÅHõ áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ

„ѨÉèí∞ «fiO JÔ~ã¨∞ì KÕã≤ =¸_»∞ ã¨O= «û~åÅ Hõiî# *·Å∞ tHõ∆#∞ qkèOzOk. PÜ«∞##∞

Zxfl™ê~°∞¡ *·à◊§ áêÖËã≤<å QÍOnè ÉÏ@Ö’ PÜ«∞# P~°OaèOz# JÇ≤ÏO™È Œº=∞O "≥#∞HõO[

"ÕÜ«∞ÖË Œ∞. PÜ«∞# *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ "Õã≤# „Ѩu J_»∞QÆ∞ QÍOnè=∂~°æOÖ’ ™êyOk.

=∞ «O`À ~å[H©Ü«∂Å#∞ =Ú_ç"ÕÜ«∞~å Œx „ѨHõ\˜Oz<å J|∞Ìãπ ã¨=∞ £ MÏ<£

JdÅ ÉèÏ~° « =Úã≤¡O bQ∑‰õΩ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ‰õΩ =∞ 茺 „áê~°OÉèí"≥∞ÿ# xâ◊≈|Ì

Ü«Ú ŒúOÖ’ HÍO„ÔQãπ ѨHõ∆O =Ç≤ÏOKå~°∞. =∞ǨÏ=∞‡ £ Jb l<åfl „ѨuáêkOz# kfi*Ïu

ã≤ •úO`åxfl x~°tOKå~°∞. ÉèÏ~° « Õâ◊ qÉèí[##∞ PÜ«∞# ã¨Ê+ìOQÍ =ºuˆ~H˜OKå~°∞. D

"≥·Yi =Úã≤¡ObQ∑ <åÜ«∞‰õΩÅ P„QÆǨxH˜ HÍ~°"≥∞ÿOk. 1947Ö’ áêH˜™êÎ<£ Pq~°ƒù

qOK«QÍ<Õ áêH˜™êÎ<£ áêÅHõ ѨHõ∆O J|∞Ìãπ ã¨=∞ £ MÏ<£ q∂ Œ Hõ<≥fl„~° KÕã≤Ok.

™êfi «O„ «ºO ÅaèOKåHõ |Å∂z™ê÷<£ „Ѩ[ŠǨωõΩ¯Å HÀã¨O ã¨fiÜ«∞O „ѨuѨuÎQÆÅ

|Å∂z™ê÷<£ U~åÊ@∞ KÕÜ«∂Åx PÜ«∞# _ç=∂O_£ KÕâß~°∞. P _ç=∂O_£ À =∞O_çÑ_ç#

=∞ǨÏ=∞‡^£ Jb l<åfl PÜ«∞##∞ JÔ~ã¨∞ì KÕ~ÚOKå~°∞. P PÔ~ã¨∞ìʼnõΩ U=∂„`«O

"≥~°∞=‰õΩO_® |Å∂z „Ñ[Å <åºÜ«∞"≥∞ÿ# ÇωõΩ¯Å HÀãO, ÑÙ~Àaè=$k÷ HÀãO =$^•úáêºxfl

‰õÄ_® ÖˇHõ KÕÜ«∞Hõ áêÅHõѨHõ∆O`À áÈ~å_»∞ «∂ J|∞Ìãπ ã¨=∞ £ MÏ<£ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞.

*Ïu [#∞Å q=ÚHÎ HÀãO Jq„âßO «OQÍ Ñ~å~ÚáêʼnõΩÅ`À áÈ~å_ç# |Å∂p

Ü≥∂ èŒ∞Å∞ ã¨=∞ £ MÏ<£ |Å∂p „Ѩ[Å ã¨fiÜ«∞O „ѨuѨuÎ HÀã¨O z=i^•HÍ áÈ~å_»∞ «∂

1972Ö’ ÇÏ «º‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. D "å~°Î ≥eã≤ |Å∂z™ê÷<£ „áêO «=∞O`å â’HõãO„ ŒO

HÍQÍ J@∞ áêH˜™ê÷<£, W@∞ WO_çÜ«∂Ö’x „Ѩ[Å∞ '|Å∂p QÍOk è— MÏ<£ J|∞Ìãπ

ã¨=∞ £ MÏ<£‰õΩ Ñ¶∞#OQÍ x"åà◊√Å∞ JiÊOKå~°∞.

185 186

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

85. Ja £ Jb( 1899–1973)

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞O ^•fi~å L Œº=∞HÍ~°∞xQÍ JHõ∆~åÉèϺã¨O KÕã≤ P «~°∞"å « ѨÅ∞

„Ñ*Ï r=#~°OQÍÅÖ’ f„=OQÍ Hõ$+≤ãeÊ PÜ«∂ ~°OQÍÅÖ’ „Ñ=ÚY∞Å∞QÍ MϺuQÍOz#

ѨÅ∞=Ù~°∞ „Ѩã≤ Œ∞úÅ ã¨~°ã¨# ™ê÷#O á⁄Ok# Ü≥∂ èŒ∞Å∞ Ja £ Jb.

1899 ã¨O= «û~°OÖ’ HõKü‰õΩ K≥Ok# Ju ™ê=∂#º "åºáêi [Ѷ~ü ÉèÏ~Ú WO@

[x‡OKå~°∞. ‰õΩ@∞O| ÉèÏ~åxfl "≥∂Ü«∞ÖËHõ WHõ @∞¡ Ѩ_»∞ «∞#fl «O„_çx P Œ∞HÀ_®xH˜

Ja £ Jb 14 UO_»¡ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ q∞Å∞¡ HÍi‡‰õΩÅÜ«∂º~°∞. ‰õΩ@∞O|O QÆ_»=\ÏxH˜

HÍi‡‰õΩ_çQÍ Åaèã¨∞Î#fl P^•Ü«∞O KåÅHõáÈ=@O`À ѨÅ∞ W «~° Ѩ#∞Å∞ ‰õÄ_® KÕâß~°∞.

x~°O «~° „â◊=∞ =Å# Pi÷HõOQÍ HÍãÎ „ѨâßO « « Åaèã¨∞Î#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’ QÍOnèr

Ñ≤Å∞Ѩ Ù‰ õ Ω ã ¨ÊOkOz dÖÏѶ ¨` ü–ã¨Ç ¨Ü«∞x~åH õ~ ° L^Œº=∞OÖ’ PÜ«∞#

ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜ«∂º~°∞. P q èŒOQÍ 1921Ö’ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ѩ"ÕtOz# Ja £

Pb rq « K«~°=∂OHõO =~°‰õΩ „Ѩ*Ï¿ã=Ö’ QÆ_çáê~°∞. dÖÏѶ ü L Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞QÍæ

áêÖÁæO@∂ x| ŒÌ « QÆÅ HÍ~°º Œ‰õ∆Ω_çQÍ JO Œi =∞#fl#Å∞ á⁄O^•~°∞. P „Hõ=∞OÖ’

ѨÅ∞=∂~°∞¡ *·Å∞ tHõ∆ʼnõΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. H˘O «HÍÅO =∞ÅÜ«∂ "≥o§# PÜ«∞# PHõ _»

‰õÄ_® „a\©+π =ºuˆ~Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêʼnõΩ áêÅÊ_»@O`À |Ç≤Ïëê¯~åxH˜ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. P

«~°∞"å « ã¨fi Õâ◊O KÕ~°∞‰õΩ#fl PÜ«∞# uiy *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ Ñ¨ÓiÎQÍ

JOH˜ «=∞Ü«∂º~°∞.1928Ö’ QÆ∞[~å ü ~åROÖ’ P~°OÉèí"≥∞ÿ# ÉÏ~À¤e åÅ∂HÍ Ô~· «∞Å∞

㨠庄QÆÇ¨Ï L Œº=∞OÖ’ Ja £ Jb „H˜Ü«∂jÅHõOQÍ áêÖÁæ<åfl~°∞. D „Hõ=∞OÖ’ ™êy#

„Ѩu „ѨÉèí∞ «fi =ºuˆ~Hõ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ#fl PÜ«∞# „Ѩu™êi áÈbã¨∞Å •_»∞ʼnõΩ,

*·Å∞ tHõ∆ʼnõΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞.

Ja £ Jb =∞ « « «fi~å[H©Ü«∞Å#∞ x~°ã≤Oz qÉèí[# "å^•xfl f„=OQÍ

=ºuˆ~H˜OKå~°∞. =∞ «O P è•~°OQÍ Õâßxfl qÉèílOK«@O =Å# „Ѩ[ʼnõΩ U=∂„ «O

„Ѩ"≥∂[#O LO_» Œx ã¨Ê+ìOQÍ „ѨHõ\˜OKå~°∞. P HÍ~°OQÍ áÈbã¨∞Å ^•_»∞Å<Õ

HÍ Œ∞ =Úã≤¡O bQ∑ HÍ~°ºHõ~°ÎÅ Ç≤ÏO™êHÍO_»#∞ ‰õÄ_® K«qK«∂_®eû =zÛOk.

ÉèÏ~° « ÕâßxH˜ ™êfi «O„ «ºO ÅaèOzOk. ŒâßÉÏÌÅ∞QÍ ™êyOz# áÈ~å@O

q[Ü«∞=O «O JÜ«∂ºHõ HÍi‡‰õΩÅ#∞ ãOѶ∞\˜ «O KÕã∂Î, HÍi‡HÀ Œº=∞O "≥·ÑÙQÍ PÜ«∞#

™êQÍ~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ WO_çÜ«∞<£ <Õ+¨#Öò „>Ë_£ Ü« xÜ«∞<£ „HÍOÔQãπ (INTUC)

=º=™êúÑHõ Láê Œº‰õ∆ΩÅÜ«∂º~°∞.D ãO Œ~°ƒùOQÍ INTUC „ÑQÆu, Ñ\+ì «‰õΩ JÇÏiflâ◊Å∞

ѨxKÕâß~°∞. 1946Ö’ ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’x HÍi‡‰õΩÅ, HÍi‡Hõ ã¨OѶ∂Å „ѨuxkèQÍ PÜ«∞#

JO «~å˚fÜ«∞ HÍi‡Hõ ã¨Oã÷ ã¨=∂"ÕâßʼnõΩ Ç¨Ï[~°Ü«∂º~°∞.

1948 ãO= «û~°OÖ’ Ja £ Jb Öl¿ã¡\"£ H“xûÖò‰õΩ ZOÑ≤HõÜ«∂º~°∞. D Ñ ŒqÖ’

1952 =~°‰õΩ L<åfl~°∞. 1952 #∞O_ç 54 =~°‰õΩ PÜ«∞# ~å[ºãÉèí ãÉèí∞ºxQÍ ÉÏ èŒº «Å∞

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P «~°∞"å « HO„ Œ „ÑÉèí∞ «fiOÖ’ HÍi‡Hõ âßMÏ=∂ «∞ºÅ∞QÍ ‰õÄ_® PÜ«∞#

ÑxKÕâß~°∞.

Ja £ Jb HÍi‡Hõ, ~å[H©Ü«∞<åÜ«Ú‰õΩ_çQÍ =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® ~°K«~Ú «QÍ ‰õÄ_®

~å˜OKå~°∞. HÍi‡‰õΩÅ rq`åÅ#∞, HÍi‡HÀ Œº=∂xfl q=iã¨∂Î PÜ«∞# ѨÅ∞ „QÆO ä•Å∞

~åâß~°∞. Hõ=¸ºxã¨∞ìŠѨ@¡ «#‰õΩ QÆÅ ÉèÏ"åÅ#∞ =ºHõÎOKÕã¨∂Î, POQÆ¡OÖ’ PÜ«∞#

~åã≤# INDIAN COMMUNISTS EXPOSED, INDIAN COMMUNISTS „QÆO ä•Å∞

P<å\˜ HÍi‡Hõ Ö’HõOÖ’ ã¨OK«Å<åxH˜ HÍ~°=∞Ü«∂º~Ú.

XHõ<å_»∞ WÅ∞¡ QÆ_»=@O HÀã¨O Ju ™ê=∂#º q∞Å∞¡ HÍi‡‰õΩxQÍ rq`åxfl

„áê~°OaèOz W@∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞xQÍ J@∞ HÍi‡Hõ ã¨OѶ∂Å =º=™ê÷Ѩ‰õΩ_çQÍ,

*ÏfÜ«∞–JO «~å˚fÜ«∞ ™êú~ÚÅÖ’ HÍi‡Hõ[# Ç≤Ï ≥·+≤QÍ MϺu QÆ_çOz, P „Hõ=∞OÖ’

P HÍi‡Hõ âßMÏ =∞O„uQÍ ÉÏ èŒº «Å#∞ ‰õÄ_® KÕÑ\˜ì „Ñ=ÚY <åÜ«∞‰õΩxQÍ QÆ∞∞uÔHH¯#

Ja £ Jb 1973 E<£ 27# «# „Ñ≤Ü«∞ [#∞Å =∞ 茺# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

187 188

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

86. 'HÍHÍ ÉÏ|∞— =Ú[Ѷ~ü JǨÏ=∞‡ £(1889–1973)

™êfi «O„`åºxfl ™êkèOK«∞HÀ=_»O =∂„ «"Õ∞ HÍ Œ∞ Jxfl~°HÍÅ Jã¨=∂# «Å∞ ÖËx

ã¨=∂*Ïxfl ‰õÄ_® =∞#"Õ∞ xi‡OK«∞HÀ"åÅ#fl ã¨OHõÅÊO`À XHõ"≥·Ñ¨Ù Ѩ~å~ÚáêʼnõΩÅ

q∂ Œ áÈ~°∞ ™êyã¨∂Î, =∞~À"≥·Ñ¨Ù ™ê=∞º"å Œ =º=ã÷ x~å‡O HÀã¨O áê@∞Ѩ_ç# ˘e

«~°O <åÜ«∞‰õΩÅÖ’ 'HÍHÍÉÏ|∞— QÍ MϺuQÍOz# =Ú[Ѷ~ü JǨÏ=∞‡ £ J„QÆQÆ∞ºÅ∞.

„Ѩã¨∞Î « |OQÍ¡ ÕâòÖ’x <ÒMÏo lÖÏ¡Ö’x ™êOnèfiѶπ (SANDWIP) Ö’ 1889

PQÆ+µì 5# PÜ«∞# [x‡OKå~°∞. ‰õΩ@∞O| Pi÷Hõ Œ∞ã≤÷u HÍ~°OQÍ q^•ºÉèÏãO KÕã∂Î<Õ

ѨÅ∞ Ѩ#∞Å∞ KÕã¨∂Î PÜ«∞# ‰õΩ@∞OÉÏxfl áÈ+≤OKåeû =zÛOk. HõëêìÅ Hõ_»ex Ju

Hõ+ìOQÍ D Œ∞ «∞<åfl J 茺ܫ∞#O Ñ@¡ Jq∞`åãHÎ QÆÅ PÜ«∞# „Ñu ÑÙãÎHÍxfl, Ñ„uHõ#∞

= ŒÅ‰õΩO_® K« Œ=@O •fi~å =∞Oz ~°K«~Ú «QÍ<ÕH͉õ =∞Oz =HõÎQÍ ~°∂á⁄O^•~°∞.

z<åfl z «Hõ L^ÀºQÍÅ∞ KÕã∂Î, KåbKåÅx P^•Ü«∞O`À ÉèÏ~°OQÍ „| «∞H©_»∞ã∞Î#fl

ã¨=∞Ü«∞OÖ’ `«# K«∞@∂ì L#fl ã¨=∂*Ïxfl, ѨÅ∞=∂~åæÅÖ’ „Ѩ[Å „â◊=∞#∞

^ÀK«∞‰õΩO@∞#fl â◊‰õΩÎÅ#∞, =Åã áêʼnõΩÅ∞ ™êyã∞Î#fl J Œ∞ÑÙÖËx ÀÑ≤_çx ÑiHOKå~°∞.

D Ѩiã≤Ì «∞Å#∞ =∂~åÛÅx ã¨OHõeÊOK«∞‰õΩ#fl PÜ«∞# „ѨÉèí∞ «fi ¿ã=Ö’ QÆ_»Ñ¨@O

W+ìO ÖËHõ „Ѩ[Å#∞ K≥· «#º=O «∞efl KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ ~°K«~Ú «QÍ LѨ„Hõq∞OKå~°∞.

z#fl =Ü«∞ã¨∞ûÖ’<Õ PÜ«∞# ɡOQÍÖò qÉèí[##∞ =ºuˆ~H˜OKå~°∞. P „Hõ=∞OÖ’

1916 #∞O_ç „Ñ¨ «ºHõ∆ ~å[H©Ü«∂ŠѨ@¡ Pã¨HÎ Hõ#Ѩ~°Û@O „áê~°OaèOKå~°∞. 1917Ö’

~°ëêºÖ’ ÉÁe¬qH± qÑ¡=O ™êkèOz# q[Ü«∞O JÜ«∞##∞ L ÕÎ[ѨiÛOk. P «~°∞"å`«

~“Å ü K«\Ïìxfl x~°ã≤ã¨∂Î L Œºq∞OKå~°∞. ɡOQÍÖòÖ’x qÑ¡=HÍ~°∞Å`À ã¨O|O è•Å∞

ÃÑOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ~°ëêº #∞O_ç uiy =zÛ# =ÚǨÏ[i#¡ ^•fi~å

Hõ=¸ºxã¨∞ì ã≤^•úO`åÅ∞ ѨiK«Ü«∞O HÍQÍ JO`«~å˚fÜ«∞ Hõ=¸ºxã¨∞ì L^Œº=∞O`À

U~°Ê_ç# ã¨O|O è•Å`À ã¨fi Õâ◊OÖ’ Hõ=¸ºxã¨∞ì L Œº=∞ x~å‡ÏxH˜ #_»∞O Hõ\Ïì~°∞.

P q èŒOQÍ ÉOQÍÖòÖ’ Hõ=¸ºx+µì L Œº=∞ x~å‡ «QÍ =Ú[Ѷ~ü JÇÏ=∞‡ £ QÆ∞uÔHHͯ~°∞.

1920Ö’ ѨÓiÎQÍ ~å[H©Ü«∂ʼnõΩ JOH˜ «O HÍ"åÅx x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ#fl PÜ«∞#

ɡOQÍÖòÖ’ Hõ=¸ºxã¨∞ì L Œº=∞ x~å‡ÏxH˜ #_»∞O ayOKå~°∞. P x~°‚Ü«∞O «~°∞"å «

ѨÓ@ QÆ_»=\ÏxH˜ ‰õÄ_® PÜ«∞# J<ÕHõ PiúHõ W|ƒO^Œ∞Å∞ Ѩ_®¤~°∞. Hõ=¸ºxã¨∞ì

L Œº=∂xfl "≥ÚQÆæÖ’<Õ «∞Oz "Õ¿ãO Œ∞‰õΩ „a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO x~°‚~ÚOK«∞‰õΩx JO Œ∞‰õΩ

QÍ#∞ K«i„`å «‡Hõ 'ÃÑëê=~ü ‰õΩ„@ Hã¨∞— |<å~ÚOz =Ú[Ѷ~ü#∞ xOk «∞_çfl KÕã≤Ok.

1924–25 ã¨O= «û~åÅÖ’ =Ú[Ѷ~ü JǨÏ=∞‡ £ «# HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ =∞iO «

q„ã¨∞Î «O KÕâß~°∞. ~°K«~Ú «QÍ «# ≥·# Hõ$+≤x ™êyã¨∂Î, ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπÖ’

ÑÅ∞ ÉÏ èŒº «Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. 1926–27Ö’ ÉOQÍÖò „á⁄"≥x¬Ü«∞Öò HÍO„ÔQãπ Hõq∞\©

ã¨Éèí∞º_çQÍ K«∞~°∞ÔH·# áê„ «« x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. 1927 #∞O_ç 29 =~°‰õΩ JdÅ ÉèÏ~° «

HÍO„ÔQãπ *ÏfÜ«∞ Hõq∞\© ã¨Éèí∞ºxQÍ Ñ¨xKÕâß~°∞. 1939Ö’ kfifÜ«∞ „ѨѨOK« Ü«Ú ŒúO

„áê~°OÉèíO HÍQÍ<Õ Ü«Ú Œú=ºuˆ~Hõ „Ѩ Œ~°≈#ÅÖ’ K«∞~°∞QÍæ áêÖÁæ#_»O`À PÜ«∞# q∂ Œ

„ѨÉèí∞ «fiO x¿+^•[˝Å#∞ qkèOzOk. P «~°∞"å « ѨÅ∞=∂~°∞¡ x~°ƒOkèOzOk.1942

<å\˜ H˜fi\ò WO_çÜ«∂ L Œº=∞OÖ’ Hõ=¸ºxã¨∞ìÅ∞ áêÖÁæ#Hõ áÈ~Ú#ѨÊ\˜H˜ ~°K«~Ú «QÍ

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞ŠѨH∆Í# PÜ«∞# xeKå~°∞.

z#fl «#O #∞O_ç *ÏfÜ≥∂ ŒºHÍ~°∞xQÍ Zky, =∞~À"≥·Ñ¨Ù Hõ=¸ºxã¨∞ì L Œº=∞

x~å‡`«QÍ =º=ǨÏiã¨∂Î „a\©+π ™ê„=∂[º qã¨Î~°HÍOHõ∆#∞, ^ÀÑ≤_çx =ºuˆ~H˜ã¨∂Î

L Œºq∞Oz# HÍ~°OQÍ =Ú[Ѷ~ü JǨÏ=∞‡ £ ѨÅ∞ ‰õΩ„@ ˆHã¨∞Å#∞ Z Œ∞~˘¯=_»"Õ∞

H͉õΩO_® ã¨O= «û~åÅ «~°|_ç *·Å∞QÀ_»Å =∞ 茺 QÆ_çáê~°∞.

D q èŒOQÍ z=i Hõ∆O =~°‰õΩ ~°K«~Ú «QÍ, áê„uˆHÜ«ÚxQÍ, Hõ=¸ºxã¨∞ìQÍ,

™êfi «O„ «º ã¨=∞~° Ü≥∂ èŒ∞_çQÍ, „Ѩ[Å =∞x+≤QÍ |Ǩïà◊ MϺux QÆ_çOz# HÍHÍ ÉÏ|∞

=Ú[Ѷ~ü JǨÏ=∞‡ £ 1973 _çÃãO|~ü 18# HõÅHõ åÎÖ’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

189 190

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

87. ÉËQÆO =∞l^• ÉÏ<À(1919– 1974)

„a\©+π =Åã¨áêʼnõΩÅ#∞ «iq∞"Õ «‰õΩ áÈ~å@O ™êyã¨∞Î#fl „Ѩ[Å#∞, kfi*Ïu

ã≤ •úÌO «O Pã¨~å`À peÛ, =∞`À<å‡^•xfl Ô~K«ÛQ˘\ì Ѩ|ƒO QÆ_»∞ѨÙHÀ"åÅ#fl ™êfi~°÷úѨ~°

â◊‰õΩÎʼnõΩ, =º‰õΩÎʼnõΩ =ºu~HõOQÍ „Ñ[Å∞ L Œºq∞OKå~°∞. ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’x =Úã≤¡OÅO ŒiH

«#‰õΩ `å#∞QÍ „ѨuxkèQÍ „ѨHõ\˜OK«∞‰õΩ#fl JdÅ ÉèÏ~° « =Úã≤¡O bQ∑ <åÜ«∞‰õΩÅ

"Õ~åÊ@∞"å^Œ K«~°ºÅ‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ „Ѩ*Ïaè„áêÜ«∂xfl ‰õÄ_»QÆ\˜ì, =∞`«O ¿Ñ~°∞`À

JkèHÍ~åxfl KÕÑ\ÏìÅ#∞‰õΩO@∞#fl â◊‰õΩÎÅ Z «∞ÎÅ#∞ z «∞ÎKÕÜ«∞_®xH ZO`À ™êÇÏãO`À

|iÖ’H˜ ky# ™êǨÏã≤ ÉËQÆO =∞r^• ÉÏ<À.

„Ѩã¨∞Î « PO„ 茄Ѩ Õâò ~å[ è•x, <å\˜ x*ÏO ã¨O™ê÷#O ~å[ è•x ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞#QÆ~°OÖ’ ÉËQÆO =∞r^• ÉÏ<À 1919Ö’ [x‡OKå~°∞. P"≥∞ «O„_ç =ÚãÎá¶ê JÇÏ=∞‡ £.PÜ«∞# x*ÏO ãO™ê÷ú#OÖ’ JkèHÍi. Ñ Œ= «~°QÆu K« Œ∞=Ù «∞#flÑC_»∞ ÉËQÆO q"åÇÏOL «Î~° „Ñ Õâò‰õΩ K≥Ok# <åºÜ«∞"åk =∞ÇÏ=∞‡ £ ã≤núv`À [iyOk. q"åÇÏO «~°∞"å «

Éèí~°Î Àáê@∞QÍ P"≥∞ L «Î~° „Ѩ Õâò "≥o§áÈÜ«∂~°∞.

P"≥∞ JuÎO\˜"åiO\˜Ö’ ‰õÄ_® *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å∞<åfl~°∞. Éèí~°Î À PÜ«∞#

‰õΩ@∞O| ãÉèí∞ºÅ`À J «ºO « ãxfl « ãO|O è•Å∞ QÆÅ „Ñ=ÚY *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞

~°Ñ¶‘ JǨÏ=∞‡ £ H˜ •fiÜü∞ „ѨÉèÏ=O`À P"≥∞ ‰õÄ_® Éèí~°Î Àáê@∞QÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’

«# ≥·# áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKÕO Œ∞‰õΩ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ ã¨Éèíº «fiO ã‘fiHõiOKå~°∞.

¿ãfiKåÛù, ™êfi «O„`åºÅ kâ◊QÍ ™êQÆ∞ «∞#fl *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O ãOÑÓ~°‚ q[Ü«∞O ™êkèOz

ã¨fi~å[ºO ™ê÷Ñ≤OKåÅO>Ë, „Ѩ[Å∞ =∞`åʼnõΩ Jf «OQÍ SHõºO HÍ"åeû LO Œx ÉËQÆO

=∞l^• ÉèÏqOKå~°∞. P HÍ~°OQÍ =∞`«O ¿Ñ~°∞`À "Õ~åÊ@∞"å^Œ ~å[H©Ü«∂Å∞

#_»∞Ѩ٠«∞#fl =Úã≤¡O bQ∑ <åÜ«∞‰õΩÅ f~°∞ ≥#∞flÅ#∞ q=∞i≈OKå~°∞.1936Ö’ [iy#

F „Ѩ Œ~°≈#Ö’ *ÏfÜ«∞"å Œ∞Ö·# H˘O Œ~°∞ Ü«Ú=‰õΩÅ∞ U~åÊ@∞ KÕã≤# P*Ï £ =Úã≤¡O

bQ∑ Ö’ P"≥∞ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅÜ«∂º~°∞. P*Ï £ bQ∑ P èŒfi~°ºOÖ’ [iy# „Ѩ Œ~°≈#Ö’

P"≥∞ áêÖÁæ<åfl~°∞. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ =Úã≤¡ObQ∑ Jkè<Õ « =ÚǨÏ=∞‡ £ Jb l<åfl‰õΩ

=ºuˆ~HõOQÍ ÉËQÆO =∞r^• ÉÏ<À x#kOz ã¨OK«Å#O ã¨$+≤ìOKå~°∞.

1935 ÉèÏ~° « K«@ìO „ѨHÍ~°OQÍ Õâ◊OÖ’ ZxflHõÅ∞ [~°∞QÆ∞ «∞<åfl~Ú. ÉèÏ~° «

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ „Ѩ[ÅO Œi „ѨuxkèQÍ ZxflHõÅ ~°OQÆOÖ’ kQÆQÍ, =Úã≤¡ObQ∑ å#∞

=Úã≤¡OÅ „ѨuxkèQÍ „ѨHõ\˜OK«∞‰õΩOk. P ZxflHõÅÖ’ ÅHÀfl =∞Ç≤ÏàÏ xÜ≥∂[Hõ=~°æO

#∞O_ç =∞r^• ÉÏ<À *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ JÉèíºi÷QÍ áÈ\© KÕâß~°∞. P"≥∞ =Úã≤¡O bQ∑

JÉèíºi÷Ì ÉËQÆO W<åO ÇÏc|∞ÖÏ¡ À áÈ\© Ñ_®¤~°∞. D ZxflHõÅÖ’ =∞øÖÏ<å Jb ™È Œ~°∞ÅÖ’

XHõÔ~·# =∞øÖÏ<å ëœHõ ü Jb «k «~° „Ѩ=ÚY <åÜ«∞‰õΩÅ∞ bQ∑ ÔQÅ∞ѨÙ#∞ HÍOH∆ã¨∂Î

„ѨKå~°O ™êyOKå~°∞. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ =∞øÖÏ<å ëœHõ ü Jb Y∞~å<£ „QÆO ä•xfl KÕ «

|∂x ZxflHõÅ „ѨKå~°O KÕã¨∂Î „Ѩ[Å #∞O_ç "åQÍÌ#O KÕ~ÚOK«∞HÀ=_®xfl |\ì, P

ZxflHõÅ#∞ =Úã≤¡O bQ∑ <Õ «Å∞ ZO « „Ñuëêì «‡HõOQÍ fã∞‰õΩ<åfl~À J~°÷úO KÕã∞HÀ=K«∞Û.

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ JÉèíºi÷ =∞r^• ÉÏ<À ѨH∆Í# HÍO„ÔQãπ <Õ «Å∞, ÅHÀfl q^•º~°∞÷Å∞

„ѨKå~°O KÕâß~°∞. =Úã≤¡O bQ∑ <Õ «Å "å Œ#Å#∞ ѨÓ~°fiѨHõ∆O KÕã¨∂Î , =∞ « ™ê=∞~°ã¨ºO

HÀ~°∞ «∂ =∞r^• Ñ~åÌ Àáê>Ë q„â◊√Î «OQÍ Ñ~°º@#Å∞ [iáê~°∞. P ZxflHõÅÖ’ H=ÅO

175 F@¡ Õ_®`À P"≥∞ F@q∞ K≥O^•~°∞. [Ü«∂Ѩ[Ü«∂Å`À U =∂„ «O xq∞ «ÎO

ÖˉõΩO_® Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº`å x<å ŒO`À =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® ÉèÏ~°fÜ«ÚÅO Œi

SHõº «#∞ PHÍOH∆ã¨∂Î, =∞`À<å‡ Œ ~å[H©Ü«∞ <Õ «Å Z «∞ÎÅ#∞ Z Œ∞~˘¯O@∂, qÉèí[#

~å[H©Ü«∂Å#∞ f„=OQÍ x~°ã≤ã¨∂Î =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞.

ã¨fi ÕâßxH˜ ã¨fi~å[ºO ã≤kúOKåHõ Õâ◊¿ã=‰õΩ JkèHõ „áê è•#º «xzÛ, z=i Hõ∆O

=~°‰õΩ =∞ « ™ê=∞~°ã¨ºO „Ѩ è•# ÅHõ∆ ºOQÍ Hõ$+≤ KÕã¨∂Î, J@∞ Õâ◊¿ã=Ö’ W@∞ „Ѩ*Ï

¿ã=Ö’ ѨÓiÎ HÍÖÏxfl QÆ_çÑ≤# ÉËQÆO =∞r^• ÉÏ<À 1974 Ѷ≤„|=i 12# cǨ~ü

~åRO ÉÏ~å|OH©Ö’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

191 192

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

88. ¿+H± QÍeÉò ™êÃÇÏÉò(1904–1970)

*ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ „Ѩ ÕºHõ ™ê÷#O ã¨O «iOK«∞‰õΩ#fl PO„ 茄Ѩ ÕâòÖ’x QÆ∞O@∂~°∞

QÆ_»¤ JOkOz# q^•ºi÷–Ü«Ú=[<À Œº=∞ <Õ «ÅÖ’ XHõ~°∞ ¿+H± QÍeÉò ™êÃÇÏÉò XHõ~°∞.

1904 EÖ· 15# QÆ∞O@∂~°∞Ö’ PÜ«∞# [x‡OKå~°∞. ¿+H± zOyëê, ¿+H± Jg∞<åaPÜ«∞# «e¡ ŒO„_»∞Å∞. q^•ºi÷QÍ #∞#flÑC_Õ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O Ñ@¡ PHõi¬ «∞Ö·# PÜ«∞#„a\©+π •ãºâ◊$OYÖÏÅ #∞O_ç q=ÚHÎ HÀãO QÆ∞O@∂~°∞ Ü≥∂ èŒ∞Å∞ ™êyã∞Î#fl áÈ~å\ÏÅ^•fi~å „¿Ñ~° á⁄O^•~°∞. P "å`å=~°O PÜ«∞##∞ K« Œ∞=Ù q∂ Œ Œ$+≤ì xÅÊx=fiÖË Œ∞.P „ÑÉèÏ=O`À *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ñ"ÕtOKåÅ#∞‰õΩ#fl QÍeÉò 1928Ö’ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞

HÍO„ÔQãπ ã¨Éèíº «fiO ã‘fiHõiOKå~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∂xfl f„= «~°O KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ, „Ѩ[Ö’¡H˜ L Œº=∞ ÅH∆ͺÅ#∞ =∞iO «

"ÕQÆOQÍ, |ÅOQÍ fã∞‰õΩ"≥àı§O Œ∞‰õΩ Ü«Ú=[#∞Å, q^•º~°∞÷Å â◊HÎx QÆ=∞xOz# PÜ«∞#

Ü«Ú=[#–q^•ºi÷ ãOѶ∂Å x~å‡O q∂ Œ Œ$+≤ì™êiOKå~°∞. QÆ∞O@∂~°∞ Ñ@ìOÖ’

Ü«Ú=[#, q^•ºi÷ L Œº=∂Å#∞ Ѩ\˜+ìO KÕã≤ „a\©+π =ºuˆ~Hõ áÈ~å@OÖ’ H©ÅHõ

áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKÕ@∞ìQÍ ãÇÏK«~°∞Å`À HõÅã≤ Ü«Ú=[# q^•ºi÷ ãOѶ∂Å#∞ fiÛk^•Ì~°∞.

Pk #∞O_ç QÍOnèr PÖ’K«#Å∞, ã≤ •úO`åŠѨ@¡ Jq∞ « Q“~°=O QÆÅ PÜ«∞#,

=∞Ǩ «∞‡x PÖ’K«#Åxfl\˜x Jed « P ÕâßÅ∞QÍ PK«iOKå~°∞. PÜ«∞# rq`åO «O

Y ŒÌ~°∞ èŒiOKå~°∞. ¿Ñ ŒiHõO`À 㨠«=∞ «=∞ø «∞<åfl ‰õÄ_® PÜ«∞# =∞Ǩ «∞‡x ÉÏ@

q_»<å_»ÖË Œ∞. =∞Oz „ѨÉèí∞ «fiO L^ÀºQÆO =zÛ<å = ŒÅ∞H˘x «##∞ `å#∞ ѨÓiÎQÍ

*ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH˜ JOH˜ «O KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. QÆ∞O@∂~°∞ „ÉÏ_ô¿Ñ@Ö’ «# ™È Œ~°∞x

¿Ñi@ „áê~°OaèOz PÜ«∞# x~°fiÇ≤ÏOz# ÖÏO„_ô, P<å_»∞ QÆ∞O@∂~°∞ HO„ ŒOQÍ ™êy#

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞ʼnõΩ ~°Ç¨ã¨º ‰õÄ_»e HO„ ŒOQÍ ¿Ñ~åæOzOk.

P „Hõ=∞OÖ’ 1930 #∞O_ç PÜ«∞# HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ =∞iO «QÍ Ñ¨i˜u K≥O^•~Ú.

=∞Ǩ`å‡QÍOnè Ñ≤Å∞ѨÙ"Õ∞~°‰õΩ LѨC 㨠庄QÆǨÏOÖ’ áêÖÁæx tHõ∆Å#∞ J#∞ÉèíqOKå~°∞.

„a\©+~°¡ ÃÑ· áÈ~å@O ™êyOK«=∞x Ñ≤Å∞ÑÙxzÛ# ÑÅ∞=Ù~°∞ =Úã≤¡O LÖË=∂Å ã∂ÊiÎ À

=ÚO Œ∞‰õΩ ™êy# QÍeÉò, Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº «#∞ „ѨQÍ_è»OQÍ "åOzèOKå~°∞.

1937 #∞O_ç 1941 =~°‰õΩ PÜ«∞# =Úã≤¡O =∂ãπ HÍO\ÏH±ì =¸"≥∞O\ò HÍ~°º Œi≈QÍ

|$Ç¨Ï «Î~° ÉÏ èŒº «Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ 1937 #∞O_ç 1941=~°‰õΩ

QÆ∞O@∂~°∞ ѨÙ~°áêÅHõ ã¨OѶ∞O ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ ÉÏ èŒº «Å#∞ KÕѨ\Ïì~°∞. 1940Ö’ [iy#

=ºHÎQÆ « 㨠庄QÆǨÏOÖ’,1942Ö’ ™êy# H˜fi\ò WO_çÜ«∂ L Œº=∞OÖ’ KåÖÏ K«∞~°∞QÍæ

áêÖ’æx J#∞ÉèíqOz# Hõiî#HÍ~åQÍ~° tHõ∆Å =Å# PÜ«∞# P~ÀQƺO ÑÓiÎQÍ H©∆OzOk.

J~Ú<å „áê=Ú#flO`«=~°‰õΩ áÈ~å@O ™êyOKåÅx Ѩ@∞ì^ŒÅ`À *ÏfÜ≥∂^Œº=∞

HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ#fl PÜ«∞#‰õΩ 1947Ö’ =∞„^•ã¨∞Ö’ â◊„ãÎzH˜ «û «Ñ¨ÊÖË Œ∞.

1947 «~°∞"å « P<å~ÀQƺO #∞O_ç |Ü«∞@Ѩ_ç# ¿+H± QÍeÉò ™êÃÇÏÉò ~åR

~å[H©Ü«∂ÅÖ’ H©ÅHõ áê„ « =Ç≤ÏOKå~°∞. QÆ∞O@∂~°∞ ѨÙ~°áêÅHõ ã¨OѶ∞O ã¨Éèí∞ºxQÍ,

1950 #∞O_ç 1952 =~°‰õΩ „á⁄q[#Öò áê~°¡"≥∞O@∞Ö’ ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ ÉÏ^茺`«Å∞

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. 1954Ö’ PÜ«∞#‰õΩ ~å[ºãÉèí ãÉèí∞ºxQÍ Ñ Œq ÅaèOzOk. P Ñ ŒqÖ’

PÜ«∞# 1958 =~°‰õΩ L<åfl~°∞.

`åºQÆѨÓi « rq`åxH˜ P Œ~°≈"≥∞ÿ# QÍeÉò «# ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å∞, q∞„ «∞Ö·# ɡ["å_»

QÀáêÅ Ô~_ç¤H˜ ~å[ºã¨ÉèíÖ’ ã‘@∞#∞ HõeÊOKÕO Œ∞‰õΩ «# Ѩ ŒgHÍÅO ѨÓiÎHÍHõ =ÚO Õ

~å[ºã¨Éèí ã¨Éèíº`åfixH˜ ~år<å=∂ KÕâß~°∞. P «~°∞"å « 1958 #∞O_ç 1969 =~°‰õΩ

~åR q è•# Ѩi+¨ ü ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ ÉèÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. „Ѩuëêì «‡Hõ QÆ∞O@∂~°∞

JOA=∞<£ W™ê¡q∞Ü«∂ ‰õΩ ã¨∞n~°…HÍÅO J Œº‰õ∆ΩÅ∞QÍ Ñ¨xKÕã≤ K«i„ « ã¨$+≤ìOKå~°∞.

D q èŒOQÍ z#fl =Ü«∞ã∞ûÖ’<Õ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „Ñ"ÕtOz, q^•ºi÷, Ü«Ú=[#

L Œº=∂Å x~å‡OÖ’ „Ñ=ÚY áê„ « =Ç≤ÏOz,„Ñ*Ï„ÑuxkèQÍ „Ñ*Ï ¿ã=‰õΩ JOH «"≥∞ÿ#

¿+H± QÍeÉò ™êÃÇÏÉò 1970 PQÆã¨∞ì 21# Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

193 194

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

89. ëœHõ ü L™ê‡x(1901–1978)

=∞# Õâ◊O #∞O_ç ™ê„=∂[º"å Œ ÀÑ≤_ç â◊‰õΩÎÅ∞#∞ «iq∞"ÕâßHõ D QÆ_»¤ q∂ Œ∞#fl

Jã¨OMϺHõ HÍi‡Hõ–Hõ~°¬Hõ, ™ê=∂#º [#ã¨=Ú^•Ü«∂Å ã¨OˆH∆=∞O–JÉèí∞º#fluH˜

LѨܫÚHõÎO HÍQÆÅ Œx ÉèÏqOz# ™ê=∞º"å Œ =º=ã÷ U~åÊ@∞ HÀã¨O L Œºq∞Oz#

Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ „Ѩ=ÚY∞Å∞ ëœHõ ü L™ê‡x.

1901 _çÃãO|~ü 21# ~å[™ê÷<£ ~åRO aHõh~ü ~åà◊√§ H˘>Ëì „âßq∞Hõ ‰õΩ@∞OÉÏ#

PÜ«∞# [x‡OKå~°∞. z#fl<å@<Õ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ ã¨OѨÓ~å‚#O Œ QÆ∞~°∞ «fiO

ÅaèOK«@O`À ëœHõ ü L™ê‡x *ÏfÜ«∞ ÉèÏ=#Å#∞ ã¨O «iOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

ÉèÏ~° « Õâ◊=∞O «\Ï Ô~ÑÔ~ÑÖÏ_»∞ «∞#fl dÖÏѶ¨ ü–ãÇÜ«∞x~åHõ~°À Œº=∞ Ñ`åHÍÅ

„¿Ñ~°`À ëœHõ ü L™ê‡x dÖÏѶ ü L Œº=∞OÖ’ „Ѩ"ÕtOKå~°∞. 1920 E<£ =∂ã¨OÖ’

ÅHÀfl‰õΩ K≥Ok# =∞øbfi J|∞ÌÖò ÉÏi (Ѷ≤~°Oy =∞ǨÖò) Ñ≤Å∞Ѩ٠"Õ∞~°‰õΩ |Ü«∞@ #∞O_ç

„a\©+¨~°¡ g∞ Œ Ü«Ú ŒúO „ѨHõ\˜OKåÅx x~°‚~ÚOK«∞‰õΩx ã¨fi Õâ◊O = Œe# Ü«Ú=‰õΩÖ’¡

ëœHõ ü L™ê‡x KÕ~å~°∞. JÖÏ "≥o§# ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ JO «~åfÜ«∞ ÑiÏ=∂Å =¸ÅOQÍ

PѶæx™ê÷<£ Jkè<Õ « J=∂#∞ÖÏ¡ «# Õâ◊OÖ’H˜ J#∞=∞uOK«HõáÈ=_»O`À «Ñ¨Êxã¨i

Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ ëœHõ ü L™ê‡x <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’x XHõ Œà◊O ~°ëêº "≥àı§O Œ∞‰õΩ x~°‚~ÚOzOk.

P Kåi„`«Hõ x~°‚Ü«∞O "Õ∞~°‰õΩ ™êǨϙȿÑ`« Ç≤Ï„[`ü KÕã≤# ëœHõ`ü L™ê‡x ~°ëêº

KÕ~°∞HÀ=_»O`À PÜ«∞# rq`«OÖ’ ÃÑ#∞=∂~°∞ÊÅ∞ KÀ@∞KÕã¨∞‰õΩ<åfl~Ú. PÜ«∞#

Hõ=¸ºx[O Ѩ@¡ PHõi¬ «∞Å∞ HÍ=_»O =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ Hõ=¸ºxã¨∞ì

áêsì x~å‡ «Ö’¡ XHõ~°Ü«∂º~°∞.

„a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO q∂ Œ HõuÎHõ>ËìO Œ∞‰õΩ, Hõ=¸ºxã¨∞ì L Œº=∂xfl =∂ «$ Õâ◊OÖ’

xi‡OKÕO Œ∞‰õΩ ~°ëêºÖ’x ÉèÏ~°fÜ«∞ Ü«Ú=‰õΩÅ#∞ ZO.Ü«∞<£. ~åÜü∞ ãfi ÕâßxH ÑOÑQÍ

P Œà◊O`Àáê@∞QÍ „a\©+π QÆ∂_è»Kåi ŒàÏÅ Hõ#∞flQÆÑ≤Ê ëœHõ ü L™ê‡x ã¨fi Õâ◊O KÕ~°∞

‰õΩ<åfl~°∞. Hõ=¸ºxã¨∞ìÅ q∂ Œ Hõ<Õflã≤# „a\©+π ~°Ç¨Ï㨺 áÈbã¨∞Å Œà◊O 1923 "Õ∞

11# PÜ«∞##∞ JÔ~ã¨∞ì KÕÜ«∞_»O`À 'ÃÑëê=~ü ‰õΩ„@ ˆHã¨∞—Ö’ xOk «∞ÅÜ«∂º~°∞. D

„Hõ=∞OÖ’ „ѨÉèí∞ «fi =ºuˆ~Hõ K«~°ºÅ‰õΩ áêÅÊ_»∞ «∞#fl@∞ìQÍ PÜ«∞# q∂ Œ ѨÅ∞ Hã¨∞Å∞

#"≥∂ Œ∞ HÍ=_»O`À UO_»¡ «~°|_ç Œ∞~°ƒù~° *·Å∞ rq`åxfl K«qK«∂_®eû =zÛOk.

P<å_»∞ 1. „a\©+π áêÅ##∞ ‰õÄÅ„^Àã≤ ã¨OѨÓ~°‚ ~å[H©Ü«∞ Pi÷Hõ ™êfi «O„`åºxfl

™êkèOK«@O 2. ™ê„=∂[º"å ŒO`À =Ú_çÑ_ç# ãfi Õj ãO™ê÷<åÅ∞, [g∞O^•i q è•#O,

Éèí∂™êfi=∞º q è•#O ~° Œ∞ÌKÕÜ«∞_»O 3. „Ñ*Ï~°O[Hõ"≥∞ÿ# „Ñ*Ï «O„ « =º=ã÷#∞ xi‡OK«_»O

ÅHõ∆ ºOQÍ PÜ«∞# xˆ~ÌtOK«∞‰õΩx, P ÅHõ∆ º™ê èŒ#HÀã¨O ѨÅ∞ ã¨Oã÷Å#∞ xi‡OKå~°∞.

ÉèÏ~°`« ^Õâ◊OÖ’ ™ê=∞º"å^Œ ÉèÏ=*ÏÖÏxfl „áêK«∞~°ºOÖ’H˜ `≥zÛ Jã¨=∂#`«Å‰õΩ

=ºuˆ~HõOQÍ „Ѩ[Å#∞ L Œº=∞ÉÏ@# #_çÑ≤OKÕO Œ∞‰õΩ 1925 _çÃãO|~üÖ’ ã¨fi Õâ◊OÖ’

ÉèÏ~° « Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsìx ™ê÷Ñ≤OKå~°∞.

P „Hõ=∞OÖ’ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ‰õΩ Œ∂~°=∞Ü«∂º~°∞. *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ‰õΩ Œ∂~°"≥∞ÿ<å

=Åã¨áêʼnõΩʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ ™êQÆ∞`«∞#fl *ÏfÜ≥∂^Œº=∂xH˜ ã¨Ç¨ÏHõiOKå~°∞.

L Œº=∞HÍ~°∞_çQÍ, ~°K«~Ú «QÍ, Hõ=¸ºxã¨∞ìQÍ ëœHõ ü L™ê‡x «# ≥·# f~°∞Ö’ „a\©+π

áêʼnõΩʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ x~°O «~°O L Œºq∞OKå~°∞.

ÉèÏ~° « ÕâßxH˜ ™êfi «O„ «ºO ÅaèOKåHõ PÜ«∞# Hõ~åz "≥o§áÈÜ«∂~°∞. Hõ~åzÖ’

‰õÄ_® PÜ«∞# HÍi‡Hõ [#ã=Ú^•Ü«∂Å ÑHõ∆O =Ç≤ÏOz Hõ=¸ºxã∞ì L Œº=∞ x~å‡ÏxH

[~°∞QÆ∞ «∞#fl „ÑÜ«∞`åflÅÖ’ ÉèÏQÆO ÑOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. JHõ _» H˘O «HÍÅO QÆ_çáêHõ PÜ«∞#

ѨÅ∞ ÕâßÅ∞ Ѩ~°º\˜ã¨∂Î [~°fleã¨∞ìQÍ JO «~å˚fÜ«∞ =º=Ǩ~åÅ q∂ Œ Ãã· •ÌOuHõ

"庙êÅ#∞ ~åã¨∂Î Hõ=¸ºxã¨∞ì "Õ∞ è•qQÍ |Ǩïà◊ „áêK«∞~°ºO á⁄O^•~°∞.

D q èŒOQÍ U^ÀXHõ ~°∂ѨOÖ’ z=iHõO\Ï „a\©+π =Åã¨áêʼnõΩÅ ÃÑ «Î<åxfl

=ºuˆ~H˜ã¨∂Î, q=ÚHÎáÈ~å@ Ü≥∂ èŒ∞_»∞QÍ, „âßq∞Hõ[# ѨHõ∆áêuQÍ Ñ¨Å∞ áÈ~å\ÏÅ∞

™êyOz# ëœHõ ü L™ê‡x 1978Ö’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

195 196

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

90. ÉËQÆO Y∞s¬ £ MÏfi*Ï(1896–1981)

*ÏfÜ≥∂ ŒŒºOÖ’ *·Å∞‰õΩ "≥à◊§@O ZO`À Q“~°=OQÍ „Ѩ[Å∞ ÉèÏqOz P#O^•xfl

=ºHõÎO KÕâß~°∞. JÖψQ *·Å∞‰õΩ "≥à◊§Hõ áÈ=@O ‰õÄ_® JѨKå~°OQÍ Ñ¨iQƘOKå~°∞. P

„Hõ=∞OÖ’ *·Å∞‰õΩ "≥à◊§_»O PÅâ◊ºO HÍ=_»O ‰õÄ_® J==∂#OQÍ ÉèÏqOz# L Œº=∞

ã¨∂ÊùiÎ QÆÅ ‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞º~åÅ∞ ÉËQÆO Y∞s¬ £ MÏfi*Ï.

„Ñã∞Î « PO„ èŒ„Ñ Õâò ~å[ è•x ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ #QÆ~°OÖ’ ÉËQÆO Y∞s¬ £ MÏfi*Ï 1896Ö’

[x‡OKå~°∞. ãfiQÆ$ÇÏOÖ’ ÉËQÆO Y∞s¬ £ ™êO„Ñ^•Ü«∞Hõ q Œº#∞ ÑÓiÎ KÕâß~°∞. ã~Àlx

<åÜ«Ú_»∞`À P"≥∞‰õΩ U~°Ê_ç# ѨiK«Ü«∞O =Å# *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O Ѩ@¡ PHõi¬ «∞~åÅ~Úº

1920Ö’ WO_çÜ«∞<£ <Õ+¨#Öò HÍO„ÔQãπ ã¨Éèíº «O ã‘fiHõiOKå~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å∞, L «Î~°„Ѩ Õâò‰õΩ K≥Ok# MÏfi*Ï J|∞ÌÖò =∞r £#∞ P"≥∞

q"åÇÏ=∂_®~°∞. q"åÇÏO «~°∞"å « 1921 _çÃãO|~°∞Ö’ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ #QÆ~°OÖ’ [iy#

WO_çÜ«∞<£ <Õ+¨#Öò HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"ÕâßʼnõΩ P"≥∞ L`«Î~°„Ѩ^Õâò ~åR „ѨuxkèQÍ

ǨÏ[~°Ü«∂º~°∞. P ã¨=∂"ÕâßÅÖ’ ÉËQÆO ǨÏã¨~° ü "≥∂Ǩx, ÉËQÆO =ÚǨÏ=∞‡ £ Jb,

Hõ=∞ÖÏ <≥„Ǩ , ã¨fi~°∂Ѩ~å˜ <≥„Ǩ ÖÏO\˜ „Ѩ=ÚY∞Å`À Hõeã≤ P"≥∞ Ѩx KÕâß~°∞.

dÖÏѶ ü–ã¨Ç¨Ü«∞ x~åHõ~°À Œº=∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ Jq„âßO «OQÍ áêÖÁæO@∂

JO ŒiH˜ P Œ~°≈=∞Ü«∂º~°∞. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ QÍOnèrH˜ ÖËY ~åã¨∂Î JO Œ∞Ö’ '<å Éèí~°Î

ã¨Ç¨ÏK«~°∞ÅO`å *·à◊§‰õΩ "≥àϧ~°∞. <å Éèí~°Î =∂„ «O WO « =~°‰õΩ ¿ãfiK«ÛùQÍ LO_»@O

Ѩ@¡ =∂‰õΩ ÉÏ èŒQÍ LOk— Jx ¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. '=∞ǨÏhÜ«Ú~åÖ·# „Ѩuëêì «‡Hõ èŒ~°‡Ñ¨ufl—

ji¬Hõ À =∞Ǩ`å‡ QÍOnè ã¨fiÜ«∞OQÍ ~åã≤# "åºã¨OÖ’ P"≥∞ QÆ∞iOz „Ѩ™êÎqã¨∂Î Jxfl

ã∞YÉè’QÍÅ#∞ = Œe ™ê^•ã‘ • L Œº=∞ HÍ~°ºHõ~°Î rq`åxfl KÕÑ\˜ì# "≥·#O, *ÏfÜ≥∂ Œº=∞

ÅH∆ͺŠѨ@¡ P"≥∞Ö’ L#fl x| Œú «Å#∞ q=iã¨∂Î „Ѩâ◊Oã≤OKå~°∞.

*ÏfÜ«∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O '*Ïq∞Ü«∂ q∞eÜ«∂ W™ê¡q∞Ü«∂— ‰õΩÅÑuQÍ ÉÏ èŒº «Å∞

x~°fiÇ≤Ïã∞Î#fl Éèí~°Î#∞ áÈbã∞Å∞ JÔ~ã∞ì KÕÜ«∞QÍ '<å Éèí~°Î ÔQ·~å›[sÖ’ *Ïq∞Ü«∂ q∞eÜ«∂

W™ê¡q∞Ü«∂ (JbѶ∞~ü) HÍ~°ºHõÖÏáêÅ ÉÏ èŒº «Å#xfl\˜h x~°fiÇ≤ÏOKÕO Œ∞‰õΩ <Õ#∞ Hõ$+≤

KÕ™êÎ#∞— Jx P"≥∞ QÍOnèrH ÖËY ~åâß~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ „ÑÉèí∞ «fi =ºu~Hõ «#∞ Z Œ∞~˘¯O@∂

P"≥∞ *Ïq∞Ü«∂ q∞eÜ«∂ W™ê¡q∞Ü«∂ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ Ѩ~°º"ÕH∆OKå~°∞.

=∞Ç≤Ïà◊Ö’¡ q^Œº P=â◊ºHõ`«#∞ „QÆÇ≤ÏOz# P"≥∞, P kâ◊QÍ KåÖÏ „â◊^Œú K«∂áê~°∞.

=∞Ç≤Ïà◊Å∞ q^•º=O`«∞Öˇ·`Õ `«Ñ¨Ê ã¨=∂[ ѨÙ~ÀQÆu ™ê^茺O HÍ^Œx „ѨHõ\˜OKå~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞O q[Ü«∞=O «O HÍ"åÅO>Ë =∞Ç≤Ïà◊Ö’¡ K≥· «#ºO ~å"åÅh Jk JHõ∆~°

*Ï˝#O •fi~å =∂„ «"Õ∞ ™ê 茺=∞ø «∞O Œx P"≥∞ QÆ\ìQÍ qâ◊fiã≤OKå~°∞. D "Õ∞~°‰õΩ «#

qâßfi™êxfl PK«~°Ö’ K«∂¿ÑO Œ∞‰õΩ ZO «QÍ<À „â◊q∞OKå~°∞. „Ѩ[ÅÖ’ JHõ∆~° *Ï˝#O

HõeæOKÕO Œ∞‰õΩ „ѨKå~° HÍ~°º„Hõ=∂Å HõO>Ë q^•º =º=ã÷Å x~å‡O •fi~å P ÅH∆ͺÅ∞

™ê 茺=∞ø`åÜ«∞x ÉèÏqOz# P"≥∞ 1930Ö’ JÅÇÉÏ £Ö’ P_»Ñ≤Å¡Å∞, =∞Ç≤Ïà◊Å HÀãO

ǨÏq∂kÜ«∂ ÉÏeHõÅ ÃãHõO_»s ã¨∂¯Öò ™ê÷Ñ≤OKå~°∞.

Y ŒÌ~°∞ „ѨKå~° HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ P"≥∞ J «ºO « Pã¨HÎ K«∂áê~°∞. ã¨fiÜ«∞OQÍ Y ŒÌ~°∞

^è•~° KÕâß~°∞. Pâ◊Ü«∂Å#∞ PK«~°Ö’ K«∂Ѩ@O ^•fi~å „Ñ¨[Å#∞ qâı+¨OQÍ

PHõi¬OKå~°∞. #∂Å∞ =_»Hõ@O =∂„`«"Õ∞ H͉õΩO_®, #∂Å∞=_»Hõ_®xfl „Ѩ[ʼnõΩ

„Ѩ è•#OQÍ =∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ, Ü«Ú= «∞ʼnõΩ ã¨fiÜ«∞OQÍ <Õ~åÊ~°∞.

=∂ «$Éèí∂q∞ q=ÚHÎ HÀã¨O L Œºq∞Oz# Ѷe «OQÍ „a\˜+π ™ê„=∂[º "å Œ∞Å

#∞O_ç ÕâßxH q=ÚHÎ ÅaèOz#ÑÊ\H, Õâ◊O qÉèí[#‰õΩ QÆ∞~°=@O Ñ@¡ ‰õΩOyáÈ~Ú#

ÉËQÆO Y∞s¬ £ ~å[H©Ü«∂ʼnõΩ Œ∂~°"≥∞ÿ q Œº,™ê=∂lHõ ¿ã"å~°OQÍʼnõΩ JOH «=∞Ü«∂º~°∞.

J@∞ =∂ «$Éèí∂q∞ ¿ã=, W@∞ „Ñ*Ï¿ã=‰õΩ J=¸Åº"≥∞ÿ# rq`åxfl ÑÓiÎQÍ JiÊOz#

ÉËQÆO Y∞s¬ £ MÏfi*Ï 1981 AÖ·Ö’ «∞kâßfi㨠q_çKå~°∞.

197 198

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

91. "Õ∞[~ü [#~°Öò ëê#"å*ò MÏ<£(1914–1983)

„a\©+π Ãã·xHõ ™ê÷=~åÅ q∂ Œ q[Ü«∞=O «OQÍ [iÑ≤# Kåi„ «Hõ ^•_»∞ʼnõΩ

<åÜ«∞Hõ «fiO =Ç≤ÏOz, K«i„ «Ö’ „Ѩ ÕºHõ ™ê÷<åxfl ã¨OáêkOK«∞‰õΩ#fl P*Ï^£ Ç≤ÏO^£

ᶜ*ò ¿ã<å#∞ÅÖ’ "Õ∞[~ü [#~°Öò ëê#"å*ò MÏ<£ „Ѩ=ÚY∞Å∞.

1914 [#=i 24# áêH˜™ê÷<£Ö’x ~å=eÊO_çÖ’ ëê#"å*ò MÏ<£ [x‡OKå~°∞.

«O„_ç uHͯMÏ<£ „a\©+π Ãã·#ºOÖ’ L#fl`åkèHÍi. „áê äŒq∞Hõ q Œº#∞ ÑÓiÎKÕã≤# ëê#"å*ò

Ãã·xHõ q ŒŒº#∞ ÑÓiÎKÕã∞‰õΩx 1935Ö’ „a\©+π Ãã·#ºOÖ’ JkèHÍiQÍ KÕ~å~°∞. 1943Ö’

P*Ï £ Ç≤ÏO £ ᶜ*ò U~°Ê_ç# q+¨Ü«∂xfl <Õ år ã¨∞ÉèÏ+π K«O„ ŒÉ’ãπ 1943 EÖ· 5#

„ѨHõ\˜Oz „a\ ©+π Ãã·#ºOÖ’x ã¨fi ÕjÜ«ÚÅ#∞ P*Ï £ Ç≤ÏO £ ᶜ*òÖ’H˜ PǨfixOK«QÍ

P "Õ∞~°‰õΩ ëê#"å*ò MÏ<£ <Õ år "≥O@ „a\©+π =ºuˆ~Hõ áÈ~å@OÖ’ J_»∞y_®~°∞.

<Õ år ã¨fiÜ«∞OQÍ P*Ï £ Ç≤ÏO £ ᶜ*ò "Õ∞[~ü [#~°ÖòQÍ ÔHÃÑì<£ ëê#"å*ò MÏ<£#∞

xÜ«∞q∞OKå~°∞.1944Ö’ ÉèÏ~° ü ã¨iÇ¨Ï Œ∞ÌʼnõΩ KÕ~°∞‰õΩ#fl P*Ï £ Ç≤ÏO £ áœ*ò Ô~O_»∞

KÀ@¡ „a\©+π Ãã·<åºÅ#∞ Z Œ∞~˘¯x =∞\ì HõiÑ≤OzOk. P áÈ~°∞Ö’ q*Ë «Å∞QÍ xÅz#

XHõ ŒàÏxH˜ "Õ∞[~ü [#~°Öò ëê#"å*ò MÏ<£ <åÜ«∞Hõ «fiO =Ç≤ÏOKå~°∞. D JѨÓ~°fi

q[Ü«∞O ≥zÛÃÑ\ì# P#O ŒO #∞O_ç Õ~°∞HÀHõ =ÚO Õ, JO «~å˚fÜ«∞OQÍ U~°Ê_ç#

Ñiã≤÷ «∞Å Œ$ëêìº [áê<£ «# ã‘fiÜ«∞~°Hõ∆ HÀãO P*Ï £ Ç≤ÏO £ ᶜ*ò#∞ Ü«Ú Œú~°OQÆOÖ’

XO@ix KÕã≤ «ÑC‰õΩOk. P H¡+ì ã=∞Ü«∞OÖ’ Ãã·x‰õΩÅÖ’ P «‡qâßfiãO #∂iáÈã∂Î,

JO^ŒiÖ’ `å<˘Hõ_çQÍ Jxfl~°HÍÅ Hõ+¨ì#ëêìÅ#∞ J#∞Éèíqã¨∂Î, `«# Hõ~°Î"åºxfl

x~°fiiÎOKÕO Œ∞‰õΩ ëê#"å*ò Hõ$ «xâ◊ÛùÜ«∞O`À xeKå~°∞.

1945Ö’ P*Ï £ Ç≤ÏO £ ᶜ*ò q∂ Œ „a\ ©+π ¿ã#Å∞ q~°∞K«∞‰õΩѨ_®¤~Ú. P cèHõ~°

áÈ~°∞Ö’ KåÖÏ=∞Ok J=∞~° «fiO á⁄O ŒQÍ, P*Ï £ Ç≤ÏO £ ᶜ*ò Ãã·x‰õΩÅ#∞, "Õ∞[~ü

[#~°Öò ëê#"å*ò ÖÏO\˜ JkèHÍ~°∞Å#∞ "Õ∞ 13# „a\©+π Ãã·#ºO x~°ƒOkèOz, "åix

~å[„^ÀǨïÅ∞QÍ Ñ¨iQƘã¨∂Î 1945 #=O|~ü 5# _çb¡Ö’x Z„~°HÀ@Ö’ qKå~°

[iÑ≤Ok. P ã¨O Œ~°ƒùOQÍ "Õ∞[~ü [#~°Öò ëê#"å*ò ѨH∆Í# =∂„ «"Õ∞ "åkOKÕO Œ∞‰õΩ

=Úã≤¡ObQ∑ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ =∞ǨÏ=∞‡ £ Jb l<åfl ã¨Oã≤ ŒÌ « „ѨHõ\ ˜OK«QÍ, We have

stood shoulder to shoulder in the struggle for freedom. My comrades have died

on the field of battle inspired by our leadership. We stand or fall together JO@∂

l<åfl „Ñuáê Œ##∞ u~°ã¯iOz ãOK«#ÅO ã$+≤ìOKå~°∞.1946 [#=i 3# ëê#"å*ò

MÏ<£ «k «~°∞ʼnõΩ P[#‡nfiáêO «~°"å㨠tHõ∆#∞ „ѨHõ\˜OzOk „a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO.

D qKå~° ã¨O Œ~°ƒùOQÍ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ <Õ «Å`À U~°Ê_ç# ã¨Yº «,

„Ñ è•#OQÍ ÑO_ç\ò [=ÇÏ~üÖÏÖò <≥„Ç˙`À ¿ãflÇÏO =Å# [#~°Öò ëê#"å*ò HÍO„ÔQãπ

Ö’ KÕi QÍOnèr, =∞øÖÏ<å P*Ï £ «k «~°∞Å`À HõÅã≤ ѨxKÕâß~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’

cÇ~ü «k «~° „áêO`åÅÖ’ =∞ «™ê=∞~°™êºxfl Ñi~°H∆OKÕO Œ∞‰õΩ, aè#fl =∞ «ã∞÷Å =∞ 茺

¿ãflÇ¨Ï ã¨O|O è•Å#∞ ѨÙ#~°∞ ŒÌiOKÕO Œ∞‰õΩ ëê#"å*ò MÏ<£ ZO «QÍ<À Hõ$+≤KÕâß~°∞.

1947Ö’ ÉèÏ~° « ÕâßxH˜ ™êfi «O„ «ºO ÅaèOKåHõ 1956Ö’ Ö’H±ã¨Éèí‰õΩ ZxflÔH·#

ëê#"å*ò MÏ<£ =∞~À Ô~O_»∞™ê~°∞¡ q[Ü«∞O ™êkèOz ˆHO„ Œ =∞O„uQÍ ÉÏ èŒº «Å#∞

x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P «~°∞"å « =∂i# ~å[H©Ü«∞ "å`å=~°OÖ’ W=∞_» ÖËHõáÈ~Ú# P

Ãã·xHÍkèHÍi 1977 <å\˜ ™ê~°fi„uHõ ZxflHõÅÖ’ Ѩ~ål «∞ÅÜ«∂º~°∞. D Ѩ~å[Ü«∞O

«~°∞"å « ~å[H©Ü«∂Å #∞O_ç ÑÓiÎQÍ "≥· ˘Åy ™êOã$¯uHõ, ™êOѶ≤∞Hõ ¿ã"å HÍ~°º„Hõ=∂Å

"≥·Ñ¨Ù "≥ÚQÆ∞æ K«∂áê~°∞. P*Ï £ Ç≤ÏO £ ᶜ*òÖ’x ¿ã<å <åÜ«∞‰õΩ_çQÍ «# J#∞Éèí"åÅ#∞

My Memories of the INA and its Nethaji J#∞ „Ѩã≤ Œú „QÆO äŒOÖ’ "≥Å∞=iOKå~°∞.

=∂`«$Éèí∂q∞ QÆifiOK«^Œy# ¿ã<å<åÜ«∞‰õΩxQÍ, ~å[H©Ü«∞<Õ`«QÍ, ~°K«~Ú`«QÍ,

™êOѶ≤∞Hõ, ™êO㨠$uHõ ¿ã"å « «Ê~°∞_çQÍ |Ǩï=ÚY áê„ «Å∞ x~°fiÇ≤ÏOz# "Õ∞[~ü

[#~°Öò ëê#"å*ò MÏ<£ 1983 _çÃãO|~ü 9# JOu=∞âßfi㨠q_çKå~°∞.

199 200

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

92. Ja £ ǨÏã¨<£ ã„á¶êx(1911–1984)

P*Ï £ Ç≤ÏO £ ᶜ*ò Ü≥∂ èŒ∞Å∞QÍ =∂ «$Éèí∂q∞ q=ÚHÎ HÀã¨O <Õ år ã¨∞ÉèÏ+π

K«O„ ŒÉ’ãπ <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’ „áê`åºQÍʼnõΩ ã≤ Œú"≥∞ÿ PÜ«Ú è•Å∞ KÕ «|\˜ì Ü«Ú Œú~°OQÍxH

™êy# Ü≥∂^èŒ∞ÅÖ’ =ÚY∞ºÅ∞ Ja^£ ǨÏã¨<£ 㨄á¶êx.

ÉèÏQƺ#QÆ~°OQÍ K«i„ « MϺu<åi˚Oz# ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞Ö’ Ja £ ǨÏã¨<£ 㨄á¶êx

1911 U„Ñ≤Öò 11# [x‡OKå~°∞. «O„_ç Jq∂~ü ǨÏã¨<£. «e¡ Ѷ„‰õΩÖò ǨlÜ«∂ ÉËQÆO.

P"≥∞ W~å<£‰õΩ K≥Ok# =∞Ç≤Ïà◊. qÅHõ∆ =ºHÎ «fiO QÆÅ P"≥∞ dÖÏѶ ü– ã¨Ç¨Ü«∞

x~åHõ~° L Œº=∞OÖ’ KåÖÏ K«∞~°∞QÍæ áêÖÁæ<åfl~°∞.

P «e¡ "å~°ã «fiOQÍ Ja £ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ *O_®#∞ KÕ «Ñ\Ïì~°∞. ãÇÜ«∞ x~åHõ~°

L Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ HõàÏâßÅ K« Œ∞=Ù‰õΩ ã¨fiã≤ÎK≥Ñ≤Ê 1931Ö’ ã¨|~°‡u P„â◊=∞O

KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞. JHõ _» H˘O «HÍÅO QÆ_çÑ≤# «~°∞"å « =Å㨠áêʼnõΩÅ «iq∞ "Õ «‰õΩ

™êÜ«∞ èŒ áÈ~å@"Õ∞ ãÔ~·# =∂~°æ=∞#∞‰õΩ<åfl~°∞. D"Õ∞~°‰õΩ <åã≤H± *·Å∞‰õΩ K≥Ok# iÃѶ·#sx

<åâ◊#O KÕÜ«∞ ã¨OHõeÊOz# qÑ¡=HÍ~°∞Å Œà◊O`À HõÅã≤ ѨxKÕâß~°∞. P HÍ~°OQÍ

U_®káê@∞ HÍ~åQÍ~° tHõ∆‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. P tH∆ÍHÍÅO ÑÓiÎHÍHõ =ÚO Õ 'QÍOnè–Wifi<£

X_»O|_çHõ— Ѷe «OQÍ PÜ«∞# q_»∞ ŒÅÜ«∂º~°∞.

ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ •^•ÑÙ Œâß|ÌOáê@∞ K«∞~°∞QÍæ áêÖÁæ#fl

PÜ«∞#‰õΩ 1941Ö’ P*Ï £ Ç≤ÏO £ ᶜ*ò Jkè<Õ « ã∞ÉèÏ+π K«O„ Œ É’ãπ ÑiK«Ü«∞=∞Ü«∂º~°∞.

P ѨiK«Ü«∞O`À <Õ år =ºHÎQÆ « ã≤|ƒOkÖ’ PÜ«∞# XHõÔ~· áÈÜ«∂~°∞. 1942 #∞O_ç

Ô~O_»∞ ãO= «û~åÅáê@∞ <Õ år HÍ~°º Œi≈QÍ ÑÅ∞ ÕâßÅ∞ K«∞\˜ì=KåÛ~°∞. 1943 Ѷ≤„|=i

8# <Õ år ™êyOz# ™êÇÏã [ÖÏO «~°æq∞ „ÑÜ«∂OÖ’ Ja £ PÜ«∞# "≥O@ L<åfl~°∞.

=¸_»∞ =∂™êÅ D „Ѩܫ∂O ã¨O Œ~°ƒùOQÍ <Õ år «# Éèíq+¨º «∞ HÍ~°º„Hõ=∂xfl

~°∂á⁄OkOKå~°∞. P HÍ~°º„Hõ=∞O q=~åÅ#∞ ã¨∞ÉèÏ+π K«O„ ŒÉ’ãπ q=iã¨∞ÎO_»QÍ Ja £

ǨÏã¨<£ P q=~åÅ <À\òû #"≥∂ Œ∞ KÕâß~°∞.

P ã=∞Ü«∞OÖ’ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅO ŒiH ã∂ÊùiÎ •Ü«∞HõOQÍ xÅz# '*·Ç≤ÏO £— x<å ŒO,

ã¨∞ÉèÏãπ K«O„ ŒÉ’ãπ ¿Ñ~°∞#∞ ‰õÄ_® =∞iÛáÈÜÕ∞ÖÏ KÕã≤# '<Õ år— J#∞ Ѩ^•xfl Ja^£

ǨÏã¨<£ 㨄á¶êx ã¨$+≤ìOKå~°∞. ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ Ãã·#ºOÖ’ "≥ÚHõ "Àx nHõ∆ À ÉÏ èŒº «Å∞

x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fl PÜ«∞# QÍOnè „aˆQ_£ Hõ=∂O_»~üQÍ xÜ«∞q∞ «∞ÅÜ«∂º~°∞. P «~°∞"å «

[iy# ѨiÏ=∂ŠѶe «OQÍ P*Ï £ Ç≤ÏO £ ᶜ*ò Ãã·<åºkèHÍ~°∞ÖÏ¡Q PÜ«∞# ‰õÄ_®

Ô~O_»∞ ã¨O= «û~åÅ∞ *·Å∞Ö’ LO_®eû =zÛOk.

1947Ö’ ™êfi «O„ «º ÅaèOKåHõ ÉèÏ~° « Õâ◊O Ô~O_»∞QÍ peáÈ=@O, áÈ~å@

Ü≥∂ èŒ∞_≥·# 㨄á¶êxH˜ ÉÏ èŒ HõeyOzOk. JO «~å˚fÜ«∞OQÍ <Õ år`À HõÅã≤ PÜ«∞#

[iÑ≤# Ѩ~°º@#Å∞, P ã¨O Œ~°ƒùOQÍ QÆ_çOz# J#∞Éèí"åxfl Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx ã¨fi «O„ «

ÉèÏ~° « „Ѩ è•x [=ǨÏ~ü ÖÏÖò ã¨fiÜ«∞OQÍ Ja £#∞ WO@~°∂º KÕã≤ WO_çÜ«∞<£ á¶êi<£

ãsfiã∞Ö’ ÉÏ èŒº`åÜ«Ú «"≥∞ÿ# Ñ Œ=ÙÅ∞ JÑÊyOKå~°∞. Ja £ ÇÏã<£ q ÕâßOQÆ =∞O„u «fi

âßYÖ’ ÉÏ èŒº «Å#∞ x~°fiÇ≤Ïã∂Î, ÃÑHOQ∑, ÔH·~ÀÅÖ’ ÉèÏ~° « „ÑÉèí∞ «fi „Ñ„Ñ äŒ=∞ HÍ~°º Œi≈QÍ,

_≥=∂㨠ãπ, ÉÏQÍÌ £, _≥<å‡~ü ÅÖ’ H“#ûÖò–[#~°Öò QÍ Ñ¨xKÕâß~°∞.

ãfi «O„ « ÉèÏ~° «OÖ’ J «∞º#fl « Ñ Œ=ÙÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOz, =∂ «$Éèí∂q∞ H©iÎ „Ñu+ìÅ#∞

W#∞=∞_çOѨ KÕã≤# J Œ$ëêìxfl Ja £ ǨÏã¨<£ ŒH˜ OK«∞‰õΩ<åfl~°∞. J «∞º#fl « ™ê÷~Ú

Ñ Œ=ÙÅ x~°fiÇÏ #∞O_ç q„âßOu á⁄Ok# «~°∞"å « Ja £ ÇÏã<£ uiy ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £

KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞. JѨÊ\˜ #∞O_ç ¿ã"å, ™êO㨠$uHõ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ K«∞~°∞QÍæ áêÖÁæO@∂

ѨÅ∞=ÙiH˜ =∂~°æ^Œ~°≈‰õΩÅÜ«∂º~°∞. ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞ K«i„`«Ö’ JѨÓ~°fiO J#^Œy#

'*·Ç≤ÏO^£—, '<Õ år— ÖÏO\˜ x<å^•Å#∞, Ѩ •Å#∞ ã¨$+≤ìOz# P*Ï £ Ç≤ÏO £ ᶜ*ò

Ü≥∂ èŒ∞Å∞ Pa £ ǨÏã¨<£ 㨄á¶êx 1984Ö’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞.

201 202

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

93. ca J=Ú «∞ã¨ûÖÏO(1907–1985)

Ѩ~å~Ú áêʼnõΩÅ ÉÏx㨠«fiO #∞O_ç ¿ãfiKåÛù–™êfi «O„`åºÅ∞ QÍO èÕÜ«∞ =∂~°æO

^•fi~å =∂„ «"Õ∞ ™ê 茺=∞x #q∞‡ rq «K«~°=∂OHõO =~°‰õΩ =∞Ǩ «∞‡x =∂~°æOÖ’

™êy# ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞ÅÖ’ „Ѩ=ÚY∞Å∞ ca J=∞ «∞ã¨ûÖÏO.

1907Ö’ ca J=∞ «∞ãûÖÏO áê\Ü«∂ÖÏ ~å[ÑÙ~îåÏ Ñi"å~°OÖ’ [x‡OKå~°∞.

«e¡ ¿Ñ~°∞ J=∞ «∞„Ô~ÇÏ=∂<£. «O„_ç HõÅflÖò J|∞ÌÖò ÇÏq∂ £. P~°∞QÆ∞~°∞ J#fl Œ=ڇʼnõΩ

K≥Ö¡eQÍ ÃÑiy# J=∞ «∞ã¨ûÖÏO z#fl<å\˜ #∞O_ç P~ÀQƺѨ~°OQÍ |ÅÇ‘Ï#∞~åÅ∞.

z#fl «#OÖ’<Õ ÃÑ ŒÌ#fl =ÚǨÏ=∞‡ £ J|∞Ì„~°+‘ £ MÏ<£ „ѨÉèÏ=O =Å# „Ѩ*Ï¿ã=

KÕÜ«∂Å#fl x~°‚Ü«∂xH˘KåÛ~°∞.J#fl =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiOÖ’ Y ŒÌ~°∞ èŒiOK«_»O, q„Hõ~ÚOK«_»O

=∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® ãÉèíÅ∞ ã=∂"ÕâßʼnõΩ Ç[Ô~·# P"≥∞ =∞Ç «∞‡x JÇ≤ÏO™ê ã≤ •úO «O,

HÍ~åºK«~° Ñ@¡ PHõi¬ «∞~åÖ· 1931Ö’ Ju „ÑÜ«∂ã`À QÍOnèr x~°fiÇ≤Ïã∞Î#fl ¿ã"å„QÍO

KÕ~å~°∞. P„â◊=∞O xˆ~útOz# Hõiî# xÜ«∞=∞x|O èŒ#Å#∞ áê\˜ã¨∂Î, JOH˜ «ÉèÏ=O`À

ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î QÍOnèr ŒOѨ «∞ʼnõΩ „Ñ≤Ü«∞ ѨلuHõ JÜ«∂º~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ 1922Ö’ =∞Ǩ «∞‡x J#∞=∞u`À J<å~ÀQͺxfl

ÖˇHõ KÕÜ«∞Hõ P„â◊=∞OÖ’x W «~° =∞Ç≤Ïà◊Å`Àáê@∞ P"≥∞ *·Å∞ ÔHàϧ~°∞. *·Å∞ #∞O_ç

q_»∞ ŒÅ HÍQÍ<Õ ¿ã"å„QÍO =zÛ ÉÏѨÓrH˜ =ºHÎQÆ « ã¨Ç¨Ü«∞‰õΩ~åeQÍ ÉÏ èŒº «Å∞

KÕѨ\Ïì~°∞.P áê„`«Ö’ P"≥∞ QÍOnèrH˜ J`«ºO`« ã¨xflÇ≤Ï`«OQÍ "≥∞Å∞QÆ∞`«∂ Jxfl

ã¨O Œ~åƒùÅÖ’ PÜ«∞# "≥O@ LO@∂ Õâ◊=∞O`å uiQÍ~°∞. D Ѩ~°º@#ŠѶe «OQÍ

P"≥∞ ѨÅ∞ ÉèÏ+¨Å`Àáê@∞ ≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨#∞ <Õ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞.

ã¨fi~å[º ™ê èŒ#`Àáê@∞QÍ Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡OÅ SHõº «, ǨÏi[#∞Å ã¨OˆH∆=∞O

=∞Ç≤ÏàÏÉèí∞º ŒÜ«∞O «# rq « ÅH∆ͺÅ∞QÍ P"≥∞ „ѨHõ\˜OK«∞‰õΩ<åfl~°∞. =∞Ǩ «∞‡x ÉÏ@#

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ #_çz# J=∞ «∞ãûÖÏO Ç≤ÏO Œ∂–=Úã≤¡O SHõº «‰õΩ zÇÏfl=∞Ü«∂º~°∞.

=∞ «HõÅǨÅ∞ q[$OaèOz#ѨC_»∞ "åÜ«∞=º ã¨iÇ¨Ï Œ∞ÌÅ∞, ã≤O è£, <ÒMÏo „áêO`åÅÖ’

âßOu–™ê=∞~°ã¨º ™ê÷Ѩ#‰õΩ QÍOnèr Œ∂ «QÍ PÜ«∂ „áêO`åÅ∞ Ѩ~°º\˜Oz, Ѷ∞~°¬Å

x"å~°‰õΩ 20 ~ÀAÅáê@∞ ã`庄QÆÇÏnHõ∆ KÕã≤ QÍOnèr "å~°ã∞~åÅ∞ JxÊOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

1947Ö’ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞HÍ~°∞Å∞ Hõ#flHõÅÅ#∞ ÉèíQÆflO KÕã¨∂Î WO_çÜ«∂ Ô~O_»∞

=ÚHõ Å~ÚºOk. P qѶ∂ «O #∞Oz |Ü«∞@Ñ_Õ Ö’ÑÙQÍ QÍOnèr ÇÏ «º‰õΩ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞.

P Œ∞ã¨ûOѶ∞@#ʼnõΩ K«eOzáÈ~Ú# P"≥∞ «fii «QÆu# P P"Õ Œ# #∞O_ç |Ü«∞@Ѩ_ç

QÍOnèr ÉÏ@Ö’ „Ѩ*Ï¿ã=‰õΩ Ñ¨ÓiÎQÍ Ñ¨Ù#~°OH˜ «=∞Ü«∂º~°∞. ѨO*ÏÉòÖ’x ~å[ѨÓ~ü

„QÍ=∞OÖ’ Hõã¨∂Î~åƒ QÍOnè ¿Ñi@ Hõã¨∂Î~åƒ =∞Ok~°O J#∞ P„â◊=∂xfl <≥ÅH˘eÊ

=∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ Ñ¨Å∞ =$ «∞ÎÅÖ’ tHõ∆ HõeÊOz "åi Pi÷Hõ JÉèí∞º#fluH˜ ˘_»Ê_®¤~°∞. Œo «

[#∞ÅÖ’ JHõ∆~°*’º «∞Å#∞ "≥eyOKÕO Œ∞‰õΩ Jq„âßO «OQÍ Hõ$+≤KÕâß~°∞. *Ïu ã"≥∞ÿHõº «,

ã¨=∞„QÆ «Å#∞ Ѩ\˜+ì Ѩ~ÛO Œ∞‰õΩ, Ç≤ÏO Œ∂ =Úã≤¡OÅ =∞ 茺 SHõº`å ÉèÏ"åÅ#∞ „ѨKå~°O

KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ Ç≤ÏO^Œ∂™ê÷<£ J#∞ L~°∂Ì Ñ¨„uHõ#∞ P"≥∞ KåÖÏ HÍÅO #_çáê~°∞.

z=i=~°‰õΩ „Ѩ*Ï ¿ã=Ö’ QÆ_çÑ≤# J=Ú «ã¨ûÖÏO 1961Ö’ ÉèÏ~° « Õâ◊O =zÛ#

MÏ<£ J|∞ÌÖò QÆá¶ê~ü MÏ<£ "≥O@ LO_ç PÜ«∞#‰õΩ ¿ã=ÅOkã∂Î PÜ«∞# KÕã≤# Õâ◊"åºÑÎ

Ñ~°º@#Ö’ áêÖÁæ<åfl~°∞. 1962Ö’ K≥·<å`À, 1965Ö’ áêH™ê÷<£ À Ü«Ú ŒúÌO =zÛ#ÑC_»∞

«# Œ «Î ‰õΩ=∂~°∞_»∞ ã¨∞hÖò ‰õΩ=∂~ü ã¨Ç¨Ü«∞O`À Ѩ~°fi « „áêO`åʼnõΩ JuHõ+ìO

q∂ Œ KÕ~°∞‰õΩx JHõ _» ÑÇ~å HÍã∞Î#fl ["å#∞Å#∞ L`åûÇÏÑ~°∞Û «∂ ¿ã=ÅOkOKå~°∞.

z#fl «#O #∞O_ç J<å~ÀQƺO`À áÈ~å@O ™êyã∂Î Jq"åÇ≤Ï «QÍ q∞yeáÈ~Ú<å,

*ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ PÇ≤ÏO㨙êÜ«Ú`« =∂~åæ# ™êQÍ~°∞. P `«~°∞"å`« ã¨fi`«O„`«

ÉèÏ~° å=xÖ’ ™ê=∂lHõ ã=∞ãºÅ Ñiëê¯~°O HÀãO x~°O «~°O „â◊q∞ã∂Î, K«~°=∂OHõO

=~°‰õΩ QÍOnèr `åufiHõ ÉèÏ"åÅ "å~°ã¨∞~åÅ∞QÍ MϺuQÆ_çOz# ca J=∞ «∞ã¨ûÖÏO

1985 JHÀì|~ü 29# =∞$uK≥O^•~°∞.

203 204

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

94. MÏ<£ J|∞ÌÖò QÆá¶ê~ü MÏ<£(1890–1988)

=∞# "åÜ«∞=fi ãiÇÏ Œ∞Ì „áêO`åÅ x"åã∞Ö·# Ñ~îå<£Å#∞ ÉèíQÆ= Õû=‰õΩÅ ~°∂ÑOÖ’

JÑÓ~°fi=∞# Œy# âßOu Ãã·x‰õΩÅ∞QÍ fiÛkkÌ „ÑÑOK« „ÑMϺuá⁄Ok# JÇ≤ÏO™ê=¸iÎ

MÏ<£ J|∞ÌÖò QÆá¶ê~ü MÏ<£ ã¨iÇ¨Ï Œ∞Ì QÍOnè QÍ qâ◊fi=∞O`å qMϺ «∞_»∞.

1890Ö’ "åÜ«∞=º ã¨iÇ¨Ï Œ∞Ì „áêO «OÖ’x ÃÑëê=~ü lÖÏ¡, Kå~ü㨠•Ì «Ç¨Ïã≤Öò,

L «Î=∞O*ÏÜü∞ „QÍ=∞OÖ’ MÏ<£ J|∞ÌÖò QÆá¶ê~ü MÏ<£ [x‡OKå~°∞. «O„_ç MÏ<£Éˇ„ǨÏO

MÏ<£ L «Î=∞O*ÏÜü∞ „QÍ=∞ ã~åÌ~ü. QÆá¶ê~ü MÏ<£ q^•ºÉèϺãO «~°∞"å « „a\©+π Ãã·#ºOÖ’x

Guides Mission qÉèÏQÆOÖ’ KÕ~å~°∞. XHõ Ѩ~îå<£ Ãã·x‰õΩx Ѩ@¡ POˆQ¡Ü«∂kèHÍi

JQ“~°=OQÍ „Ñ=iÎOK«@O K«∂ã≤ 1906Ö’ Ãã·#ºO #∞O_ç |Ü«∞@‰õΩ =KåÛ~°∞. 1908Ö’

JeѶ∞~ü "≥o§ JHõ _ç #∞O_ç q ÕâßʼnõΩ "≥àϧÅ#∞‰õΩ<åfl «e¡ J~Ú+ì « =ºHõÎO KÕÜ«∞_»O

=Å# q~°q∞OK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

ã¨fi„QÍ=∂xH˜ uiy =zÛ "åÜ«∞=ºã¨iÇ¨Ï Œ∞Ì „áêO`åÅÖ’ ѨÅ∞ Ѩ~°º@#Å •fi~å,

„Ѩ[Å ã≤÷uQÆ «∞Å#∞ J 茺ܫ∞#O KÕã≤# PÜ«∞# „ѨQÆuH˜ q^•º–qHÍ™êÖË ™Èáê<åÅ∞QÍ

ÉèÏqOKå~°∞. q∞„ «∞_»∞ J|∞ÌÖò Jr*ò ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À 1910Ö’ L «Î=∞O*ÏÜü∞Ö’ P*Ï £

*ÏfÜ«∞ áê~î°âßÅ#∞ „áê~°OaèOz Ѩ~îå#¡ rq`åÅÖ’ QÆ∞Ï «‡Hõ =∂~°∞ÊʼnõΩ HÍ~°O

JÜ«∂º~°∞. Ñ~îå<£ „Ñ*ÏhHõOÖ’ ãOã¯~°Å‰õΩ Hõ$+≤KÕã≤ Ju Hõ+ìO q∂ Œ QÆ©Ü«∞"≥∞ÿ#

q[Ü«∂Å#∞ ™êkèOz ÉÏ^•¬MÏ<£ (ã¨~åÌ~ü ʼnõΩ ã¨~åÌ~ü) JxÊOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.

1919Ö’ ~“Å ü =ºuˆ~Hõ L Œº=∞OÖ’ „Ѩ «ºHõ∆OQÍ áêÖÁæ#@O ^•fi~å PÜ«∞#

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ „Ѩ"Õâ◊O KÕâß~°∞.1928 <å\˜ HõÅHõ åÎ ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ QÍOnär „Ѩã¨OQÆO

q#fl PÜ«∞# =∞Ǩ «∞‡x =∂@#∞ «# ÉÏ@QÍ ã‘fiHõiOz 1929Ö’ Y∞^•–ÜÕ∞–

d Œ‡ üQÍ~ü (ÉèíQÆ= Õû=‰õΩÅ∞) ã¨Oã÷ ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. ÉÏ^•¬MÏ<£ Hõ$+≤ =Å# 'J<åQÆi‰õΩ_»∞,

=∞$QÆ„áêÜ«Ú_»∞, ÑÙeÖÏO\ „‰õÄ~°∞_»∞, qâßfiãѶ∂ «‰õΩ_≥·# ÇÏO «‰õΩ_»∞— Jx POQ¡Ü«ÚÅ

âßѨ<å~å÷ʼnõΩ QÆ∞Ô~·# Ѩ~îå#∞¡ âßOu „Ñ≤Ü«ÚÖ·# ÉèíQÆ= Õû=‰õΩÅÜ«∂º~°∞. 1930Ö’

ÃÑëê=~üÖ’x d™êûMÏx |*Ï~°∞#∞ áÈbã∞Å∞ â◊"åÅk|ƒQÍ =∂iÛ<å z#fl~å~Ú =ÚHõ #∞

‰õÄ_® POˆQ¡Ü«∂kèHÍ~°∞Å∞, Ãã·x‰õΩÅ∞, áÈbã¨∞Å q∂ Œ qã¨~°‰õΩO_® «∞áêH˜QÆ∞à◊§‰õΩ

Z Œ∞~˘_ç¤ „áê`åºQÍÅ`À ÉèíQÆ= Õû=‰õΩÅ∞ „ѨѨOK« „Ѩ[Å „Ѩâ◊Oã¨ÅO Œ∞‰õΩ<åfl~°∞.

1931 =∂iÛ 31# Hõ~åzÖ’ JdÅ ÉèÏ~° « HÍO„ÔQãπ ã¨=∂"ÕâßxH˜ Y∞^•–ÜÕ∞–

d Œ‡ üQÍ~ü ã¨Éèí∞ºÅ`À ã¨Ç¨ ǨÏ[Ô~·# PÜ«∞# „Ѩ ÕºHõ QÆ∞iÎOѨ٠á⁄O^•~°∞. P «~°∞"å «

ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ [iy# JdÅ ÉèÏ~° « HÍO„ÔQãπ =∞ÇãÉèíÅ J 茺Hõ∆ ™ê÷#O ã‘fiHõiOKåeûOkQÍ

HÍO„ÔQãπ „Ñ=ÚY∞Å∞ PÜ«∞##∞ HÀ~°QÍ, '<Õ#∞ rq`åO «O Ãã·x‰õΩ_çfl =∂„ «"Õ∞— JO@∂

u~°ã¯iOKå~°∞. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ PÜ«∞# 15UO_»∞¡ Œ∞~°ƒù~° *·Å∞tHõ∆#∞ J#∞ÉèíqOKå~°∞.

XHõ"≥·ÑÙ# Ñ~îå<£ *Ï «∞Ö’¡ ãOã¯~°Å‰õΩ áê@∞Ñ_»∞ «∂ =∞~À"≥·ÑÙ# =∞`À<å‡ Œâ◊‰õΩÎÅ#∞

Z Œ∞~˘¯O@∂ ~å[H©Ü«∞OQÍ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êy# ÉÏ^•¬MÏ<£ 1937<å\˜ ZxflHõÅÖ’

*ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ‰õΩ "åÜ«∞=º ã¨iÇ¨Ï Œ∞Ì „áêO`åÅÖ’ PkèѨ åºxfl ã¨=∞‰õÄiÛ ÃÑ\Ïì~°∞.

ÉèÏ~° « qÉèí[##∞ ˘Å∞ « #∞O_ç =ºuˆ~H˜Oz# PÜ«∞# 1947 "Õ∞Ö’ qÉèí[##∞

JOwHõiã¨∂Î *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ KÕã≤# „Ѩuáê Œ##∞ =ºuˆ~H˜Oz# UÔH·Hõ „Ѩ=ÚY∞xQÍ

=Úã≤¡ObQ∑ P„QÆǨxH˜ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. P ã¨O Œ~åƒùxfl ѨÙ~°ã¨ iOK«∞‰õΩx =∞=∞‡efl À_Õà◊¡

áêÖËâß~°∞ Jx PÜ«∞# P"Õ Œ# =ºHõÎOKÕâß~°∞. JO Œ∞‰õΩ P„QÆÇ≤ÏOz# áêH™êÎ<£ „ÑÉèí∞ «fiO

QÆá¶ê~ü MÏ<£#∞ „^ÀÇ≤ÏQÍ Ñ¨iQƘOzOk. P HÍ~°OQÍ PÜ«∞# áêH˜™ê÷<£Ö’ =∞~À 15

UO_»¡ áê@∞ *·Å∞ rq`åxfl, Pˆ~O_»¡ „Ѩ"å㨠rq`åxfl QÆ_»áêeû =zÛOk. 1987Ö’

MÏ<£™êÉò WO_çÜ«∂ =zÛ# ãO Œ~°ƒùOQÍ PÜ«∞##∞ ÉèÏ~° «~° «fl J"å~°∞¤ À ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞

Q“~°qOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. ÉèíÜ«∂#Hõ x~°ƒO è•<≥·fl<å KåÖÏ ÕeQÍæ fã∞‰õΩx „‰õÄ~° xÜ«∞O «Å#∞

‰õÄ_® MÏ «~°∞ KÕÜ«∞Hõ rq « Ñ~°ºO «O JÇ≤ÏO™ê Ü≥∂ èŒ∞xQÍ å#∞ #q∞‡# =∂~°æOÖ’

=ÚO Œ∞‰õΩ ™êy# ã¨iÇ¨Ï Œ∞Ì QÍOnè MÏ<£ J|∞ÌÖò QÆá¶ê~ü MÏ<£ 98 UO_»¡ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’

1988 [#=i 20# HÍÅO KÕâß~°∞.

205 206

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

95. ǨÏ[~å ca W™ê‡~ÚÖò(– 1994)

rq`« ÉèÏQÆ™êfiq∞`À áê@∞QÍ ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞OÖ’ áêÖÁæx ã¨fiã¨=∂[O

ÉèíÇ≤Ï+¨ iOz<å, Zxfl Hõ+ì#ëêìÅ∞ Z Œ∞Ô~·<å "≥ÚHõ "Àx è≥·~°ºO`À «=∞ ≥·# =∂~°æOÖ’

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ ÉÏ@Ö’ ™êy# =∞Ç≤Ïà◊ Ǩ[~å ca.

PO„ 茄Ѩ Õâò, QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡ ≥<åe Ѩ@ìO ˆHO„ ŒOQÍ „Ѩ=ÚY ™êfi «O„ «º

ã=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å∞ =∞ÇÏ=∞‡ £ W™ê‡~ÚÖò ™êÃÇÏÉò *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ<åfl~°∞. ÇÏ[~å

ca PÜ«∞# ÉèÏ~°º. *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ P"≥∞ =∞ǨÏ=∞‡ £ W™ê‡~ÚÖò "≥O@ #_çz#

ã¨Ç¨ÏK«i. QÍOnèr „Ѩɒ^èŒO`À „ѨÉèÏq`«∞Öˇ·# P ^ŒOѨ`«∞Å∞ „Ѩ`ÕºHõOQÍ Y^ŒÌ~°∞

„ѨKå~À Œº=∞OÖ’ Jq∞`À`åûǨÏO`À áêÅ∞ѨOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡Ö’ `˘e

Y ŒÌ~°∞ Œ∞HÍO „áê~°OaèOz, Y ŒÌ~°∞ W™ê‡~ÚÖò QÍ ¿Ñ~åæOz# W™ê‡~ÚÖò‰õΩ Ç¨[~å

ca Jxfl q+¨Ü«∂ÅÖ’ JѨÓ~°fi"≥∞ÿ# `À_®Ê@∞xKåÛ~°∞.

P HÍÅOÖ’ JdÅ ÉèÏ~° « =Úã≤¡ObQ∑‰õΩ PO„ èŒ„Ñ ÕâòÖ’x ≥<åe „Ñ è•# HO„ ŒOQÍ

LO_Õk. D HO„ ŒO #∞O_ç =Úã≤¡ObQ∑ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ qã¨∞Î $ «OQÍ ™êQÍ~Ú. ≥<åe

<Õ « Y ŒÌ~ü W™ê‡~ÚÖò ŒOѨ «∞Å∞ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπÖ’ H˘#™êQÆ@O, QÍOnèr

q è•<åŠѨ@¡ J «ºO « Q“~°=ÉèÏ=O`À LO_»@O =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® PK«~°Ö’

JO ŒiH˜ P Œ~°≈OQÍ xÅ=_»O ≥<åe Ö’x =Úã≤¡O bQ∑ <Õ «Å‰õΩ HÍ~°ºHõ~°ÎʼnõΩ, bQ∑

Jaè=∂#∞ʼnõΩ W+ìO ÖËHõáÈ~ÚOk. P HÍ~°OQÍ P ŒOѨ «∞Å∞ =ÚYºOQÍ Ç¨Ï[~å

ca KåÖÏ J=ã÷Å∞ Z Œ∞~À¯"åeû =zÛOk. J «ºO « H¡+ìÑiã≤÷ «∞Å∞ Z Œ∞Ô~·<å Ç[~å

ca ZO`À F~°∞Ê`À ‰õΩ@∞O| =º=Ǩ~åÅ#∞ K«∂ã¨∞‰õΩO@∂, «# WO\˜H˜ qKÕÛã¨∞Î#fl

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞ <åÜ«∞‰õΩʼnõΩ, HÍ~°ºHõ~°ÎʼnõΩ J=ã~°"≥∞ÿ# ãÇÜ«∞ ãÇÏHÍ~åÅ∞ JOkã∂Î

W™ê‡~ÚÖò‰õΩ JO_»QÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ =ÚO Œ∞‰õΩ ™êQÍ~°∞.

Éèí~°Î =ÚÇÏ=∞‡ £ W™ê‡~ÚÖò ÑÅ∞™ê~°∞¡ *·Å∞ áêÖ·#ÑÊ\H© Ç[~å J è≥·~°ºÑ_»ÖË Œ∞.

=∞Ǩ «∞‡x =∂@Å`À „ѨÉèÏq «"≥∞ÿ# HÍ~°ºHõ~°ÎQÍ «# Éèí~°Î *·Å∞‰õΩ "≥à◊§@O Q“~°=OQÍ

ÉèÏqOKå~°∞. Ñ≤šʼnõΩ *ÏfÜ«∞q Œº#∞ JOkOKåÅ#fl ÅHõ∆ ºO`À ã¨fiã¨=∂[O #∞O_ç

=ºu~Hõ « =ºHõÎ=∞=Ù «∞<åfl, P_»a_»¤Å#∞ *ÏfÜ«∞ q^•ºÉ’ èŒ# HÀãO Ç≤ÏOn áê~î°âßʼnõΩ

ѨOáê~°∞. D Ѩ Œú «∞Å∞ #K«Ûx =º‰õΩÎÅ∞ W™ê‡~ÚÖò ‰õΩ@∞O|O q∂ Œ J„ѨHõ\˜ «

™êOѶ≤∞Hõ |Ç≤Ï+¯~° qkèOKå~°∞. P"≥∞ WO\H Z=fi~°∂ "≥à◊§~å Œx, ÑÅHõiOÑÙ ‰õÄ_®

‰õÄ_» Œx POHõ∆Å∞ qkèOKå~°∞. P K«~°ºÅ‰õΩ U =∂„ «O K«eOK«‰õΩO_® ZO`À ãÇÏ#O,

Q“~°=OQÍ P"≥∞ =ºuˆ~Hõ Ѩiã≤÷ «∞Å#∞ <≥@∞ìH˘KåÛ~°∞. «=∞ =∂~°æO QÍOnè =∂~°æO

Hõ#∞Hõ Z=~°∞ U=∞#∞‰õΩ<åfl, Uq∞ KÕã≤<å F~°∞Ê, ã¨Ç¨Ï#O`À Ѩi+¨ iOK«∞HÀ=_»O «Ñ¨Ê

QÍOnè=∂~°æO #∞O_ç =∞àı§k ÖË^Œx x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ#fl ǨÏ[~å ca, P x~°‚Ü«∞O

„ѨHÍ~°OQÍ z=iHõO\Ï Ñ¨Ü«∞#O ™êyOKå~°∞.

Éèí~°Î =ÚǨÏ=∞‡ £ W™ê‡~ÚÖò "≥Ú «ÎO q∂ Œ U_»∞ ã¨O= «û~åÅ áê@∞ *·Å∞ rq «O

J#∞ÉèíqOKå~°∞. PÜ«∞# z=i™êiQÍ *·Å∞Ö’ L#flѨC_»∞ f„= J<å~ÀQƺO áêÖ·

1948Ö’ Hõ#∞fl=¸âß~°∞. PÜ«∞# Hõ#∞fl=¸âßHõ ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞ʼnõΩ WKÕÛ

Éèí∂q∞x „ѨÉèí∞ «fiO P"≥∞‰õΩ ã¨O„Hõq∞OK« KÕÜ«∞ ŒÅzOk. J~Ú Õ «=∞ Õâ◊ÉèíHÎH˜

qÅ∞= Hõ@ì_»O W+ìOÖËx P"≥∞ „ѨÉèí∞ «fiO W™êÎ##fl Éèí∂q∞x u~°ã¨ iOKå~°∞.

„ÑÉèí∞ «fiO W™êÎ##fl Éèí∂q∞x u~°ã¯iOK«_»O =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® «# Éèí~°Î "åQÍÌ#O

"Õ∞~°‰õΩ ≥<åe ã¨q∂áê# QÆÅ HÍ=Ó~°∞ q#Ü«∂„â◊=∂xH˜ «=∞ qÅ∞"≥·# Ô~O_»∞#fl~°

ZHõ~åÅ =∂QÍ Éèí∂q∞x P"≥∞ •#O KÕã≤ Éèí~°Î "åQÍÌ<åxfl Q“~°qOz «# • «$`åfixfl

Kå@∞‰õΩ<åfl~°∞. P<å_»∞ ™êfi «O„ «ºÜ≥∂ èŒ∞Å ã=∂"Õâ◊ã÷eQÍ ÉèÏã≤e¡# Y ŒÌ~°∞ q„HõÜ«∞âßÅ

#∞ W™ê‡~ÚÖò =∞~°Ï#O «~°O ‰õÄ_® H˘O «HÍÅO x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. z=i=~°‰õΩ Y ŒÌ~°∞

èŒiã¨∂Î QÍOnèr ÉÏ@Ö’ ™êQÆ∞ «∂ Éèí~°Î Pâ◊Ü«∂ʼnõΩ J#∞QÆ∞OQÍ rq «O QÆ_çÑ≤#

Ǩ[~å ca 1994Ö’ «∞kâßfi㨠q_çKå~°∞.

207 208

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

96. #H© JǨÏ=∞‡ £ KÒ Œi(1914– 1996)

<Õ`ål ã¨∞ÉèÏ+π K«O„ ŒÉ’ãπ <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’ PÜ«Ú èŒO KÕ «Ñ¨\ ì ~°x<å ŒO KÕã¨∂Î

„a\©+¨~°¡#∞ Z Œ∞~˘¯#fl P*Ï £ Ç≤ÏO £ ᶜ*ò ã¨Éèí∞ºxQÍ Ñ¨Å∞ áÈ~å\ÏÅÖ’ áêÖÁæx

HÍ~°º ŒHõ∆ «, x~°∞Ѩ=∂# Õâ◊ÉèíHÎx x~°∂Ñ≤OK«∞‰õΩ#fl Ü≥∂ èŒ∞Å∞ #H© JǨÏ=∞‡ £ KÒ Œi.

=∞˜Ñ¨Ó~ü ~åRO «∂~°∞Ê WOá¶êÖÏÖ’x ÔH‰õÄÇπÏ ( KEIKHU ) „QÍ=∞OÖ’x =∞øbfi

Jg∞~°∞ÖÏ¡, ca Yu*Ï JeÜ«∂ãπ Ǩϟ\’"£∞a cc (HAOTOMBI BIBI) ʼnõΩ <åÅæ=

ã¨O`å#OQÍ #H© JǨÏ=∞‡ £ KÒ Œi 1914 _çÃãO|~ü 25# [x‡OKå~°∞. HõÅHõ åÎ

qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O #∞O_ç "≥∞„\H± ÑiHõ∆ áêãÜ«∂ºHõ =∞ÑÓ~üÖ’ HõàÏâßÅ ÖËHõáÈ=_»O`À

q^•ºÉèϺ™êxfl =ÚyOKå~°∞. z#fl<å\ #∞O_Õ ã=∂[¿ã"åÉèÏ=#Å#∞ ÑÙH ÑÙK«∞Û‰õΩ#fl

PÜ«∞# xdÖò =∞˜Ñ¨Ó~ü =∞Ǩã¨Éèí (NIKHIL MANIPUR MAHASABHA) ã¨Éèíº «fiO

ã‘fiHõiOz ã¨OѶ∞ ¿ã"å HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ K«∞~°∞QÍæ áêÖÁæ<åfl~°∞.

1939Ö’ Ñ~å~Ú áêʼnõΩÅ ˘ «∞ÎÅ∞ ™êyOz# ÀÑ≤_ç–^Ò~°<åºÅ‰õΩ =ºu~HõOQÍ

=∞ÑÓ~°∞ =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ™êyOz# "Õ∞~Ú>ÿ =∞Ç≤ÏàÏ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞Ö’ ( MEITEI WOMEN'S

REVOLT) Ö’ PÜ«∞# K«∞~°∞ÔH·# áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. =∞øbfi ~°Ç≤Ï=ÚnÌ<£ ™êÃÇÏÉò,

=∞øbfi ÇïÃã·<£ Jb ™êÃÇÏÉòÅ =∂~°æ Œ~°≈Hõ «fiOÖ’ ™êy# D u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞Ö’ =∞ÑÓi

=Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞ ‰õÄ_® ÃÑ ŒÌ ã¨OYºÖ’ áêÖÁæx K«i„ « ã¨$+≤ìOKå~°∞.

=∞˜Ñ¨Ó~°∞Ö’ LáêkèH˜ J=HÍâßÅ∞ ÖËHõáÈ=@OÖ’ „| «∞‰õΩ ≥~°∞=Ù "≥ «∞H˘¯O@∂

J™êûOÖ’x *’~üǨÏ\ò‰õΩ "≥o§# JǨÏ=∞‡ £ 1941 P~°OÉèíOÖ’ „a\©+π WO_çÜ«∂

Ps‡Ö’ KÕ~å~°∞. P «~°∞"å « [áê<£ „a\©+π „áêO`åÅ g∞ Œ ^•_ç KÕã≤, q[Ü«∞O

™êkèOK«@O`À „a\©+π Ãã·#ºOÖ’x ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ∞ Ü«Ú Œú M·nÅÜ«∂º~°∞. P Ü«Ú ŒúM·nÅ∞

„Hõ=∞OQÍ <Õ år <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’x ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ Ãã·#ºOÖ’ ÉèÏQÆ=∞Ü«∂º~°∞. D

ãO Œ~°ƒùOQÍ #H© JÇÏ=∞‡ £Ö’ QÆÅ è≥·~°º™êÇÏ™êÅ∞, HÍ~°º ŒHõ∆ «#∞ QÆ=∞xOz# <Õ år

ã¨∞ÉèÏ+π K«O„ Œ É’ãπ ã¨fiÜ«∞OQÍ PÜ«∞#‰õΩ „Ѩ ÕºHõ ÉÏ èŒº «Å#∞ JѨÊyOKå~°∞.

~° Œ∞O èŒ∞a "≥∂yã¨∂Î P*Ï £ Ç≤ÏO £ ᶜ*ò |Ü«∞Å∞ Õi# =∂~°æOÖ’ JO Œi

HõO>Ë =ÚO Œ∞QÍ P ™ê÷<åʼnõΩ KÕ~°∞‰õΩx P „áêO`åÅÖ’x „Ѩ[Å`À 㨠«ûO|O è•Å#∞

U~°Ê~°K«∞‰õΩx â◊„ «∞=Ù#∞ Z Œ∞~˘¯<ÕO Œ∞‰õΩ „Ѩ[Å#∞ ã≤ ŒúO KÕã≤ P*Ï £ Ç≤ÏO £ ᶜ*ò

g~° ÑÙ„ «∞ʼnõΩ J#∞‰õÄÅ "å`å=~°O U~°ÊK«_»OÖ’ #H© JÇÏ=∞‡ £ ã=∞~°ú=O «OQÍ

q èŒ∞Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOz â◊ÉèÏ+π JxÊOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ PÜ«∞#‰õΩ '"Õ∞[~ü— QÍ

Ѩ À#flux ‰õÄ_® ÅaèOzOk. P «~°∞"å « ™êy# „Ѩu‰õÄŠѨiÏ=∂ŠѶe «OQÍ

„a\©+π QÆ∂_è»Kå~°∞Å∞ PÜ«∞##∞ JÔ~ã∞ì KÕâß~°∞. P ãO Œ~°ƒùOQÍ [iy# WO@~åQ+<£Ö’

XHõ POˆQ¡Ü«∂kèHÍi H˘\ì# K≥OѨ ≥|ƒ‰õΩ PÜ«∞# QÆ∂| Ѩye áÈ=_»O`À XHõ K≥q

ѨÓiÎQÍ Ñ¨xH˜~å‰õΩO_® áÈ~ÚOk.

z=~°‰õΩ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ Hõ$+≤, Ãã·xHõ <åºÜ«∞™ê÷#OÖ’ ™êy# qKå~°

Ѷe`åÅ∞ J#∞‰õÄeOK«_»O`À 1946 "Õ∞ =∂ã¨OÖ’ #H© JǨÏ=∞‡ £ KÒ Œs ã¨fiQÆ$ǨÏO

KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞. D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ P „áêO`åxH˜ K≥Ok# „Ѩ=ÚY∞_»∞ L#fl`åã¨#O #∞O_ç

ky =zÛ PÜ«∞#‰õΩ Q“~°=OQÍ ÃãÅ∂º\ò KÕã≤ ™êfiQÆ «O ÑÅHõ_»O ãOK«Å#O ã$+≤ìOzOk.

J „áêO «OÖ’ JѨÊ\˜=~°‰õΩ =∞Ô~ =Úã≤¡O „Ѩ=ÚY∞xH˜ JO «\˜ Q“~°=O ÅaèOK«Hõ

áÈ=@O D ã¨OѶ∞@# K«i„ « ã¨$+≤ìOzOk.

"Õ∞[~ü #H© JÇÏ=∞‡ ££ KÒ Œs „| «∞‰õΩ ≥~°∞=Ù HÀãO ãfi„QÍ=∞OÖ’ ÑÅ∞ L^ÀºQÍÅ∞

KÕâß~°∞. PÜ«∞# ZHõ _» L<åfl P<å\ P*Ï £ Ç≤ÏO £ ᶜ*ò g~°∞Å åºQÍÅ#∞ ™êÇÏ™êÅ#∞

ÉÏÅÉÏe‰õʼnõΩ q=iã¨∂Î Ü≥∂ èŒ∞Å JѨÓ~°fi P «‡|e^•<åÅ`À ÅaèOz# ¿ãfiKåÛù–

™êfi «O„`åºÅ#∞ Ñi~°H∆OK«∞HÀ"åeû# ÉÏ èŒº «Å#∞ Ü«Ú=‰õΩʼnõΩ QÆ∞~°∞Î KÕã∂Î QÆ_çáê~°∞.

D q èŒOQÍ z=i=~°‰õΩ QÆ_çÑ≤# P*Ï £ Ç≤ÏO £ ᶜ*ò Ü≥∂ èŒ∞Å∞ #H© JǨÏ=∞‡ £ KÒ Œs

82 UO_»¡ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ 1996 _çÃãO|~°∞ 6# PYiâßfi㨠q_çKå~°∞.

209 210

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

97. Jq∂~ü ÃÇ·Ï Œ~ü MÏ<£(1900–1999)

„a\©+π ™ê„=∂[º"å Œ â◊‰õΩÎÅ#∞ áê~°„^ÀÅ_»O =∂„ «"Õ∞ H͉õΩO_® ™ê=∞º"å Œ

=º=ã¨÷#∞ xi‡OKåÅ#fl ÅHõ∆ ºO`À Hõ=¸ºxã¨∞ì L^Œº=∂xfl ^ŒH˜∆ ÉèÏ~°`« ^ÕâßxH˜

ѨiK«Ü«∞O KÕã≤# Jã¨=∂# áÈ~å@ Ü≥∂ èŒ∞Å∞ Jq∂~ü ÃÇ·Ï Œ~ü MÏ<£.

D<å\˜ áêH˜™ê÷<£Ö’ ÉèÏQÆ"≥∞ÿ# ѨtÛ=∞ ѨO*ÏÉò ~åROÖ’x HõeÜ«∞<£ =eÜ«∞<£

„QÍ=∞OÖ’x XHõ ™ê=∂#º Ô~· «∞ ‰õΩ@∞OÉÏ# 1900Ö’ Jq∂~ü ÃÇ·Ï Œ~ü MÏ<£ [x‡OKå~°∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#_®xH˜ WÅ∞¡ = Œe ÃÑ\ì "≥o§# ÃÑ ŒÌ#fl#∞ "≥ «∞‰õΩ¯O@∂

|Ü«∞Å∞ Õi# ÃÇ·Ï Œ~ü MÏ<£ ÉÁOÉÏ~Ú KÕ~°∞‰õΩx 15 UO_»¡ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ JHõ _» #∞O_ç

F <ÒHõÖ’ ‰õÄe"åxQÍ ÅO_»<£ „Ѩܫ∂=∞Ü«∂º~°∞. P <ÒHõÖ’ `À\˜ Ñ≤šʼnõΩ ‰õÄe

q+Ü«∞OÖ’ [~°∞QÆ∞ «∞#fl J<åºÜ«∂xfl „ÑtflOz q[Ü«∞O ™êkèOz# PÜ«∞# P «~°∞"å «

rq « Ѩ~°ºO «O „â◊=∞r=ÙŠѨHõ∆O =Ç≤ÏOz áÈ~°∞ÉÏ@ ™êQÍ~°∞.

Jq∂~ü ÃÇ·Ï Œ~ü MÏ<£ ѨÅ∞ L^ÀºQÍÅ∞ KÕã¨∂Î qq èŒ „áêO`åÅ∞ u~°∞QÆ∞ «∞O_»QÍ

1919Ö’ #∂ºÜ«∂~ü Ö’ PÜ«∞#‰õΩ QÆ Œ~ü áêsì À ѨiK«Ü«∞O HõeyOk. P ѨiK«Ü«∞O

«~°∞"å « J"≥∞iHÍÖ’x ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º q∞„ «=∞O_»eÖ’ KÕi K«∞~°∞QÍæ ѨxKÕÜ«∞_»O,

[áê<£Ö’ L#fl qÑ¡=HÍ~°∞_»∞ ~åãπ aǨi É’ãπ#∞ Hõeã≤ qÑ¡= HÍ~°º„Hõ=∂Å QÆ∞iOz

K«iÛOKå~°∞. PÜ«∞# q∂ Œ „a\©+π áÈbã∞Å Hõ#∞fl Ñ_çOk. PÜ«∞##∞ JÔ~ã∞ì KÕÜ«∞QÍ

J"≥∞iHõ<£ <åq‰õΩÅ „Ñ"Õ∞Ü«∞O`À |Ü«∞@Ñ_ç u#flQÍ J"≥∞iHÍ KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞. J"≥∞iHÍ

KÕ~°∞HÀQÍ<Õ HÍi‡‰õΩÅ J#∞‰õÄÅ ã¨Oãú J"≥∞iHõ<£ =~° ~üû áêsìÖ’ã¨Éèíº «fiO ã‘fiHõiOz,

P áêsì ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À ~°ëêº "≥àϧ~°∞. JHõ _» Hõ=¸ºx*Ïxfl J 茺ܫ∞#O KÕã¨∂Î QÆ_çÑ≤#

PÜ«∞# „a\ ©+π „ѨÉèí∞`åfixH˜ =ºuˆ~HõOQÍ áÈ~å_»∞`«∞#fl ã¨fi^ÕjÜ«ÚÅ`À HõÅã≤

™ê„=∂[º"å Œ â◊‰õΩÎÅ#∞ Z Œ∞~˘¯"åÅ#fl x~°‚Ü«∂xH˘KåÛ~°∞.

P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ LѨC 㨠庄QÆǨÏO [~°∞QÆ∞ «∞Ok. P L Œº=∞O

Ö’ áêÖÁæ<ÕO Œ∞‰õΩ =∂™È¯ #∞O_ç 1930 z=i ÉèÏQÆOÖ’ ÉèÏ~° « ÕâßxH˜ =KåÛ~°∞.

JѨÊ\˜ˆH „Ѩ=∂^ŒHõ~° =º‰õΩÎÅ *Ïa`åÖ’ KÕi# PÜ«∞# HÀã¨O áÈbã¨∞Å∞ "Õ@

P~°OaèOK«QÍ "åiH˜ zHõ¯‰õΩO_® =∂~°∞"Õ+¨OÖ’ ÉÁOÉÏ~Ú #∞O_ç =∞„^•ãπ‰õΩ

KÕ~°∞‰õΩ<åfl~°∞. =∞„^•ã¨∞ ˆHO„ ŒOQÍ ŒH∆ ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ Hõ=¸ºxã¨∞ì L Œº=∂xfl

xi‡OKÕO Œ∞‰õΩ #_»∞OHõ\Ïì~°∞. P „Hõ=∞OÖ’ *ÏfÜ«∞ L Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞QÍæ áêÖÁæx

㨠庄QÆÇ¨Ï L Œº=∞OÖ’ *·Å∞‰õΩ "≥o¡# Ü«Ú=‰õΩÅ∞, q^•º~°∞÷Å HÀã¨O J<Õfi+≤ã¨∂Î#fl

PÜ«∞#‰õΩ HõOÉèíOáê\˜ 㨠«º<å~åÜ«∞, ѨÙK«ÛÅѨe¡ ã¨∞O Œ~°Ü«∞º `å~°ã¨Ñ¨_®¤~°∞. P

Ü«Ú=‰õΩÅ#∞ Jq∂~ü ÃÇ·Ï Œ~ü MÏ<£ ãfiÜ«∞OQÍ HõÅ∞ã∞‰õΩx "åiH Hõ=¸ºxã∞ì L Œº=∂xfl

ÑiK«Ü«∞O KÕâß~°∞.

J@∞ *ÏfÜ≥∂^Œº=∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, W@∞ Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì x~å‡ HÍ~°º

HõÖÏáêÅÖ’ x=∞QÆfl"≥∞ÿ# Jq∂~ü ÃÇ·Ï Œ~ü MÏ<£#∞ 'J «ºO « „Ñ=∂ ŒHÍi—QÍ ÑiQÆOz#

„a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO PÜ«∞##∞ ѨÅ∞=∂~°∞¡ *·à◊§ áêÖËã≤Ok. XHõ™êi PÜ«∞# *·Å∞Ö’

L#flѨC_»∞ ã¨∞ÉèÏ+π K«O„ Œ É’ãπ À ѨiK«Ü«∞O HõeyOk. P ѨiK«Ü«∞O "åi =∞ 茺#

¿ãflǨÏOQÍ =∂iOk. „a\©+π áêʼnõΩÅ Hõà◊√§QÆÑ≤Ê <Õ år [áê<£ "≥o§#ѨC_»∞ Jq∂~ü

ÃÇ·Ï Œ~ü MÏ<£ À <Õ årH˜ U~°Ê_ç# P ¿ãflǨÏO ZO «QÍ<À ã¨Ç¨ÏHõiOzOk.

ŒH∆ ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ «# HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ =ÚyOK«∞‰õΩ#fl Jq∂~ü ÃÇ·Ï Œ~ü MÏ<£

1945Ö’ ã¨fiã¨÷ÖÏxH˜ "≥o§áÈÜ«∂~°∞. ã¨fi„QÍ=∞OÖ’ „a\©+π =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏÅÖ’

áêÖÁæO@∂ =zÛ# PÜ«∞# ã¨fi~å[ºO =KåÛHõ ѨÓiÎQÍ [#‡Éèí∂q∞ ¿ã=Ö’ QÆ_çáê~°∞.

1988Ö’ ÉèÏ~° « Õâ◊O =zÛ Hõ=¸ºxã¨∞ì q∞„ «∞Å#∞ HõÅ∞ã¨∞‰õΩx ŒH∆ ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’

Hõ=¸ºxãπì L Œº=∞O qHõã≤Oz# f~°∞ ≥#∞flÅ#∞ ≥Å∞ã∞‰õΩx P#OkOKå~°∞. P «~°∞"å «

1992Ö’ =∞~À™êi ÉèÏ~° « Õâ◊O =zÛ "≥o§# Jq„âßO « áÈ~å@ Ü≥∂ èŒ∞Å∞ Jq∂~ü

ÃÇ·Ï Œ~üMÏ<£ 1999Ö’ «# ã¨fi„QÍ=∞OÖ’ z=i âßfi㨠q_çKå~°∞.

211 212

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

98. _®Hõì~ü *·#∞ÖÏ¡aÌ<£ JǨÏ=∞‡ £(1909– )

Ѩ~°áêʼnõΩÅ Ñ‘_»# #∞O_ç Õâßxfl q=ÚHõÎO KÕÜ«∞_»"Õ∞ H͉õΩO_® ÀÑ≤_ç #∞O_ç

„â◊=∞r=ÙÅ#∞ q=ÚHõÎO KÕÜ«∂Å#fl =∞ÇÏ «Î~° ÅHõ∆ ºO`À *ÏfÜ≥∂ Œº=∂xH JOH «"≥∞ÿ#

=∞ǨÏhÜ«ÚÅÖ’ XHõ~°∞ _®Hõì~ü *·#∞ÖÏ¡anÌ<£ JǨÏ=∞‡ £.

1909 JHÀì|~ü 29# ã≤O è£ „áêO «OÖ’x X=∞~üH˘\òÖ’ *·#∞ÖÏ¡anÌ<£ [x‡OKå~°∞.

1924Ö’ L#fl « q ŒºHÀãO JbѶ∞~ü qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂xH "≥o§# PÜ«∞# „QÍ_»∞ºÜÕ∞+<£

ÑÓiÎKÕ™êHõ 1928Ö’ WOQÍ¡O_£Ö’x 'ÅO_»<£ ã∂¯Öò PѶπ ZHõ<åq∞H±û— #∞O_ç 1935Ö’

_®Hõì~\ò Ѩ\Ïì#∞ á⁄O^•~°∞.

1936Ö’WO_çÜ«∂ =zÛ J@∞ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞O Ѩ@¡ W@∞ Hõ=¸ºx[O Ѩ@¡

PHõi¬ «∞ÅÜ«∂º~°∞. „a\©+π „ÑÉèí∞ «fiO _®Hõì~ü JÇÏ=∞‡ £#∞ „ÑÉèí∞ «fi HõàÏâßÅ „Ñ≤xûáêÖòQÍ

PǨfixOz<å *ÏfÜ«∞ ÉèÏ"åÅ`À „ѨÉèÏq «∞_≥·# PÜ«∞# „a\©+π „ѨÉèí∞ «fi PǨfi<åxfl

u~°ã¯iOKå~°∞.PÜ«∞# =∞#ã∞û =Åã áêʼnõΩʼnõΩ =ºu~HõOQÍ ™êQÆ∞ «∞#fl áÈ~å@OÖ’

áêÅ∞ ѨOK«∞HÀ"åÅx, J#O «~°O Jã¨=∂# «Å∞, JO «~åÅ∞ ÖËx Éèí=º ÉèÏ~° « Õâ◊

x~å‡O HÀã¨O Hõ$+≤ ™êyOKåÅx x~°‚~ÚOK«∞‰õΩOk.

P „Hõ=∞OÖ’ PÜ«∞#‰õΩ WOQÍ¡O_£Ö’ ѨiK«Ü«∞"≥∞ÿ# ǨÏ[~å ÉËQÆO#∞ 1936Ö’

q"åǨÏO KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. ÉèÏ~° « Õâ◊OÖ’ =∞Ç≤ÏàÏ L Œº=∞ x~å‡ «ÅÖ’ XHõ~°∞QÍ MϺu

QÍOz# P"≥∞`À HõÅã≤ *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπÖ’ ѨÓiÎHÍÅO ѨxKÕÜ«∞_®xH˜ ã≤ ŒúѨ_®¤~°∞.

1938 L «Î~°„Ñ Õâò HÍO„ÔQãπ Hõq∞\© HÍ~°º Œi≈ JÜ«∂º~°∞. Pi÷Hõ =º=Ç~åÅÖ’ xÑÙ∞_≥·#

PÜ«∞##∞ Pi÷Hõ =º=Ǩ~åÅ ã¨ÅǨ^•~°∞xQÍ [=ǨÏ~ü ÖÏÖò <≥„Ǩ xÜ«∞q∞OKå~°∞.

PÜ«∞# |Ç≤Ï~°OQÆOQÍ =ºHõÎO KÕã¨∞Î#fl Hõ=¸ºxã¨∞ì ÉèÏ=*ÏÅO Ѩ@¡ q=ÚY « QÆÅ

HÍO„ÔQãπ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ H˘O Œ~°∞ _®Hõì~ü JÇÏ=∞‡ £#∞ HÍO„ÔQãπ Hõq∞\© #∞O_ç ˘ÅyOK«=∞x

_ç=∂O_£ KÕã≤<å <≥„Ǩ JO Œ∞‰õΩ JOwHõiOK«ÖË Œ∞.

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞O TÑO Œ∞‰õΩx „Ñ[Å∞ L Œºq∞ã∞Î#fl «~°∞OÖ’ _®Hõì~ü JÇÏ=∞‡ £

ŒOÑ «∞Å∞ J Œ∞ƒù «"≥∞ÿ# HÍ~°º ŒHõ∆ « K«∂ÑÙ «∂ =ÚO Œ∞‰õΩ™êQÍ~°∞. JO Œ∞‰õΩ P„QÆÇ≤ÏOz#

„a\©+π „ÑÉèí∞ «fiO PÜ«∞##∞ *·Å∞ ÑOÑ≤Ok. PÜ«∞# q∂ Œ ÑÅ∞ POHõ∆Å#∞ qkèOzOk.

ÅHõ∆ º™ê èŒ#Ö’ Z@∞=O\˜ Hõ+ì"≥ÚzÛ<å U=∂„ «O MÏ «~°∞ KÕÜ«∞x PÜ«∞# =∞iO «

q[$OaèOz «# HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ H˘#™êyã¨∂Î „Ѩ[ÅÖ’ QÆ∞iÎOѨ٠á⁄O^•~°∞.

1943Ö’ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ HõO>Ë ÉèÏ~° « Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì Ѩ@¡ "≥ÚQÆ∞æ

K«∂Ñ≤# _®Hõì~ü JǨÏ=∞‡ £ ÉèÏ~°º ǨÏ[~å ÉËQÆO`À HõÅã≤ HÍO„ÔQãπ‰õΩ Œ∂~°=∞Ü«∂º~°∞.

P<å_»∞ Hõ=¸ºxã∞ìáêsì q∂ Œ JOHõ∆Å∞<åfl~Ú.¿ãfiK«ÛùQÍ áêsì HÀãO ÑxKÕ¿ã J=HÍâßÅ∞

ÖË=Ù. J~Ú<å Hõ+ì#ëêìÅ#∞ ÉèíiOK«_®xH˜ P ŒOѨ «∞Å∞ ã≤ Œú=∞Ü«∂º~°∞.

ÉèÏ~° « ÕâßxH˜ ™êfi «O„ «ºO ÅaèOKåHõ „âßq∞‰õΩÅ∞–Ô~· «∞Å HÀã¨O JǨÏiflâ◊Å∞

Ѩx KÕÜ«∞@O „áê~°OaèOKå~°∞. Hõ=¸ºxã¨∞ì áêsì q∂ Œ x¿+ èŒO L<åfl áêsì HÍ~°ºHõÖÏ

áêʼnõΩ Œ∂~°O HÍÖË Œ∞. P HÍ~°OQÍ áêsìÖ’ ѨÅ∞ L#fl « Ѩ Œ=ÙÅ∞ KÕѨ\ì# PÜ«∞#

1958Ö’ L «Î~° „Ñ Õâò ~åRO #∞O_ç ~å[ºãÉèí ãÉèí∞ºÅ∞QÍ ZOÑ≤HõÜ«∂º~°∞. P «~°∞"å «

=∞~À™êi 1966Ö’ ~å[ºãÉèí ãÉèí∞ºÅÜ«∂º~°∞. P «~°∞"å « _®Hõì~ü JÇÏ=∞‡ £ Öl¿ã¡\"£

JÃãOc¡H˜ ZxflHõ~Úº 2001 =~°‰õΩ H˘#™êQÍ~°∞.

Ô~· åOQÆ ã¨=∞㨺ŠѨ@¡ K«Hõ x J=QÍǨÏ# HõÆey Ô~· «∞ ã¨OˆH∆=∞O HÀ~°∞‰õΩO@∂

ѨxKÕã¨∞Î#fl _®Hõì~ü JǨÏ=∞‡ £ 2001 =~°‰õΩ JdÅ ÉèÏ~° « H˜™ê<£ ã¨Éèí‰õΩ J 茺‰õ∆ΩÅ∞QÍ

=º=ǨÏiOKå~°∞. Pi÷Hõ ã¨=∞㨺Šqâı¡+¨–q"ÕK«# q∂ Œ K«Hõ x Ѩ@∞ìQÆey# PÜ«∞#,

ÉèÏ~°fÜ«ÚÅ Œ$+≤ìHÀO #∞O_ç Ñiëê¯~åÅ∞ ã∂zã∂Î ÑÅ∞ ÑÙãÎHÍÅ∞ "≥Å∞=iOKå~°∞.

Pi÷Hõ–™êOѶ≤∞Hõ Jã¨=∂# «Å∞ ÖËx ã¨=∞ ã¨=∂*Ïxfl HÀ~°∞‰õΩ#fl _®Hõì~ü *·#∞ÖÏ¡anÌ<£

JÇÏ=∞‡ £ ŒOÑ «∞Å∞ ÑO_»∞ =Ü«∞ã∞Ö’ ‰õÄ_® ŒâßÉÏÌÅ <å_»∞ x~ÌtOK«∞‰õΩ#fl =∞ÇÏ «Î~°

ÅH∆ͺÅ#∞ ™êkèOKÕ kâ◊QÍ Jq„âßO « Hõ$+≤ ™êyOKå~°∞.

213 214

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

99. q∂~ü =ÚëêìMò JǨÏ=∞‡ £(1915 – )

*ÏfÜ≥∂ Œº=∞OÖ’ „HÜ«∂jÅHõ áê„ «#∞ áÈ+≤Oz# Ü≥∂ èŒ∞Å∞ ™ê=∂lHõ <åºÜ«∞O

„áêuÑkHõ# =∞Ç «∞‡x ÉÏ@Ö’ #=ÉèÏ~° « x~å‡O [~°QÍÅx ‰õÄ_® PHÍOH∆OKå~°∞.

P PHÍOHõ∆Å ™ê èŒ<å kâ◊QÍ *ÏfÜ≥∂ Œº=∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ`Àáê@∞QÍ #=ÉèÏ~° « x~å‡

HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ [q∞eQÍ ™êyOz# "åiÖ’ g∞~ü =ÚëêìMò JǨÏ=∞‡ £ „Ѩ=ÚY∞Å∞.

1915 U„Ñ≤Öò 25# [=¸‡HÍj‡~üÖ’x ã≤=∂¡Ö’ PÜ«∞# [x‡OKå~°∞. *ÏfÜ«∞

ÉèÏ"åÅ∞ QÆÅ PÜ«∞# «O„_ç g∞~ü J|∞ÌÖò 㨠åÎ~ü „ѨÉèí∞ «fi =ºuˆ~Hõ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’

áêÖÁæ#flO Œ∞# 1921Ö’ JÔ~ãìÜ«∂º~°∞. P "å~°ã¨ åfixfl H˘#™êyOz# g∞~ü =ÚëêìMò

JǨÏ=∞‡ £ q^•ºi÷QÍ <åÜ«∞Hõ «fi ÅHõ∆ÏÅ#∞ „Ѩ Œi≈Oz 1938Ö’ HõàÏâßÅ q^•ºi÷

ã¨OѶ∞O „Ѩ è•# HÍ~°º Œi≈QÍ ZxflHõÜ«∂º~°∞.

XHõ"≥·Ñ¨Ù HõàÏâßÅ q^•ºi÷ ã¨OѶ∞O <Õ «QÍ ÉÏ èŒº «Å∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∂Î<Õ, #∂ «#OQÍ

U~°Ê_ç# All India Students Federation ã¨Éèíº «fiO ã‘fiHõiOz q^•ºi÷ L Œº=∂ÅÖ’

K«∞~°∞ÔH·# áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ [=ǨÏ~üÖÏÖò <≥„Ǩ , ã¨~Àlx Õq,

=∞ǨÏ=∞‡ £ Jb l<åfl, Ü«∞<£.l.~°OQÍ, ||∂¡ÉèÏÜü∞ Õâß~Ú, =∞øÖÏ<å J`å=ÙÖÏ¡

ÉÁMÏi «k «~° „Ѩ=ÚY∞Å`À PÜ«∞#‰õΩ ã¨xfl « ã¨O|O è•Å∞ U~°Ê_®¤~Ú.

1940Ö’ P~°OÉèí"≥∞ÿ# âßã¨<ÀÅ¡OѶ∞# L Œº=∞O ã¨=∞Ü«∞OÖ’ PÜ«∞# L^ÀºQÆO

=kÖËã≤ *ÏfÜ≥∂^Œº=∞OÖ’ „Ѩ"ÕtOKå~°∞. =∂`«$^Õâ◊¿ã=Ö’ ѨÓiÎQÍ QÆ_»áêÅx

x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ#fl PÜ«∞# =ºHÎQÆ « ™êfi~°÷O, ‰õΩ@∞O| |O èŒ<åʼnõΩ Œ∂~°OQÍ LO_®Åx

Jq"åÇ≤Ï «∞xQÍ LO_çáÈÜ«∂~°∞. =∞Ǩ «∞‡x =∂~°æOÖ’ ã¨fiÜ«∞OQÍ #∂Å∞#∞ =_çH˜

J=ã~°"≥∞ÿ# |@ìÅ#∞ «Ü«∂~°∞ KÕã∞‰õΩx "å\x èŒiOK«@O „áê~°OaèOKå~°∞. =Úã≤¡"Õ∞ «~°

„Ѩ*ÏhHõO =∞`« =∞<ÀÉèÏ"åʼnõΩ qѶ¨∂`«O HõÅQƉõΩO_ÕO^Œ∞‰õΩ QÀ=∂Oã¨O u#_»O

=∂<Õâß~°∞. âßã¨<ÀÅ¡OѶ¨∞# L^Œº=∞OÖ’ áêÖÁæ#flO^Œ∞‰õΩ P„QÆÇ≤ÏOz# „ѨÉèí∞`«fiO

ãO= «û~°O *·Å∞ tHõ∆#∞ qkèOz ~å=eÊO_ç *·Å∞‰õΩ ÑOÑ≤Ok.1942<å\ Hfi\ò WO_çÜ«∂

L Œº=∞OÖ’ K«∞~°∞QÍæ ÑxKÕã≤#O Œ∞‰õΩ =∞~À=∂~°∞ 22 =∂™êÅ *·Å∞tHõ∆ J#∞ÉèíqOKå~°∞.

P ãO Œ~°ƒùOQÍ *·Å∞Ö’ M·nÅ∞ J#∞Éèíqã∞Î#fl Œ∞~°ƒù~° Ñiã≤÷ «∞Å #∞O_ç "åix q=ÚHõÎO

KÕ¿ãO Œ∞‰õΩ ã¨ åº„QÆǨÏO KÕѨ\ì q[Ü«∞O ™êkèOKå~°∞.

1947Ö’ ã¨fi~å[ºO ã≤kúOzOk. P P#O ŒOÖ’ ZO`À ¿ãѨ٠xÅ∞=ÖË Œ∞. =∞ «

HõÅǨÅ∞, ÉèÏ~° « qÉèí[# PÜ«∞##∞ HõÅz"Õâß~Ú. P<å\˜ HõÖ’¡Å ã¨=∞Ü«∞OÖ’ q∂~ü

=ÚëêìMò JÇÏ=∞‡ £ _èçb¡Ö’ „Ñ ÕºHõ "Õ∞l„¿ãì\òQÍ ‰õΩÅ=∞`åÅ „ÑãHÎ ÖˉõΩO_® ã=∞<åºÜ«∞O

„Ѩ™êkOK«_»OÖ’, =∞ «™ê=∞~°ã¨ºO HÍáê_»@OÖ’ H©ÅHõáê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

z#fl «#O #∞O_ç ™ê=∂lHõ <åºÜ«∞O ÅHõ∆ ºOQÍ Zky# g∞~ü =ÚëêìMò JǨÏ=∞‡ £

™ê=∞º"å Œ ÉèÏ"åÅ "≥·Ñ¨Ù "≥ÚQÆ∞æK«∂Ѩ٠«∂ HÍO„ÔQãπ ™È+¨eãπì áêsì ™ê÷Ѩ#Ö’ „Ѩ è•#

áê„ « áÈ+≤OKå~°∞. P áêsì ѨH∆Í# „Ѩ*τѨuxkèQÍ ZxflHõ~Úº ÉÏ èŒº`åÜ«Ú «OQÍ

ÑxKÕâß~°∞. P «~°∞"å « ÑÅ∞ Ñ Œ=ÙÅ∞ KÕÑ\˜ì x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. WOk~å QÍOnè Z=∞~°hûx

„ѨHõ\˜Oz#O^Œ∞‰õΩ x~°ã¨#QÍ HÍO„ÔQãπ áêsìx q_çzÃÑ\Ïì~°∞. J`åºÜ«∞HõѨiã≤÷ux

f„=OQÍ q=∞i≈Oz „ѨÉèí∞`åfikè<Õ «Å P„QÆǨxH˜ QÆ∞~°Ü«∂º~°∞. P «~°∞"å « =∞~À

áêsìÖ’ KÕ~°‰õΩO_® „Ѩ[Å ã¨=∞㨺ŠѨiëê¯~°O HÀã¨O, ÉèÏëê–ã¨O㨠$ «∞ŠѨi~°Hõ∆

HÀã¨O, =∞ « ™ê=∞~°™êºxfl HÍáê_ÕO Œ∞‰õΩ =∞Ǩ «∞‡x ÉÏ@Ö’ z=iHõO\Ï ™êQÍ~°∞.

Hõq–~°K«~Ú «QÍ, K«Hõ x Hõq «Å∞–~°K«#Å`À L^• «Î ÉèÏ=#Å#∞ "≥Å¡_çOz# PÜ«∞#

™êÇ≤Ï «º~°OQÆOÖ’ ‰õÄ_® =∞Oz QÆ∞iÎOѨ٠á⁄O^•~°∞. „a\©+π =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏÅÖ’

PÜ«∞# áêÖÁæ<åfl, =ºHÎQÆ «OQÍ "åiѨ@¡ Z@∞=O\˜ â◊„ «∞"≥·Yix J=ÅOaèOK« ÖË Œ∞.

=∞Ozx =∞OzQÍ K≥_»∞#∞ K≥_»∞QÍ K«∂_®ÅO@∂ „Ñ*Ïrq`åÅÖ’ QÆ∞Ï «‡Hõ =∂~°∞ÊʼnõΩ

POQÆ¡áêʼnõΩÅ∞ Uq èŒOQÍ `À_»Ê_çOk ™êkèHÍiHõOQÍ q=iã¨∂Î «# ~°K«#ÅÖ’ q∂~ü

=ÚëêìMò JǨÏ=∞‡ £ èŒ#º"å^•Å∞ ≥eáê~°∞.

215 216

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

100. ¿+H± =∞øÖÏ ™êÃÇÏÉò(1927–)

ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «ºã¨O„QÍ=∞ K«i„ «Ö’ ã¨OK«Å<å «‡Hõ Ѷ∞@ì"≥∞ÿ# 'Ѩi\ÏÅ iѨa¡H ±—

„ѨHõ@# ã¨O Œ~°ƒùOQÍ Ñ¨i\ÏÅ iѨa¡H± *ˇO_®#∞ `˘e™êiQÍ q#∞g èŒ∞Ö’¡ ZQÆ∞~°"Õã≤

Ѩi\ÏÅ iѨa¡H± Ѩ åHõ g~°∞_»∞QÍ MϺuQÍOz# Ü≥∂ èŒ∞Å∞ ¿+H± =∞øÖÏ ™êÃÇÏÉò.

PO„ 茄Ѩ ÕâòÖ’x „Ѩã¨∞Î « Hõ$ëê‚lÖÏ¡ HõOzK«Hõ~°¡ =∞O_»ÅOÖ’ '=„*ÏÅk<≥fl— QÍ

¿Ñ~åæOz# Ñi\ÏÅ „QÍ=∞OÖ’ ¿+H± g∞~å™êÃÇÏÉò, "≥ÚÇÏ=∞‡ £c ŒOÑ «∞ʼnõΩ 1927Ö’

=∞øÖÏ ™êÃÇÏÉò [x‡OKå~°∞. „QÍ=∞OÖ’x áê~î°âßÅÖ’ á¶È~°∞Î á¶ê~°O =~°‰õΩ K« Œ∞=Ù‰õΩ#fl

PÜ«∞# K« Œ∞=Ù =∂<Õã≤ Hõ>ìÅ∞ H˘_»∞ «∂ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ P è•~°=∞Ü«∂º~°∞. ≥Å∞QÆ∞,

L~°∂Ì ÉèÏ+¨Å∞ ≥eã≤# =∞øÖÏ ã¨fi «O„ « PÖ’K«#Å∞ QÆÅ ÉÏź q∞„ «∞Å ã¨Ç¨ÏK«~°ºOÖ’

P<å_»∞ ™êQÆ∞ «∞#fl ™êfi «O„ «º ã¨O„QÍ=∞O Ѩ@¡ Pã¨HÎ K«∂áê~°∞.

Jk 1947 ã¨O= «û~°O. ÉèÏ~° « Õâ◊=∞O «\Ï ¿ãfiKåÛù Ѩ=<åÅ∞ gã¨∞Î<åfl <≥·*ÏO

#"å|∞ áêÅ# =Å# Ѩi\ÏÅ MÏ# ü `åÅ∂HÍ ¿ãfiKåÛQÍÅ∞Å∞ Ñ‘ÅÛÖËx Ѩiã≤÷u.

ãfi «O„ « ÉèÏ"åÅ∞ QÆÅ Ñi\ÏÅ „Ñ[Å∞ Jãfi «O„ «∞Å∞QÍ LO_»ÖËHõáÈÜ«∂~°∞. =∂H˘ Œ∞Ì

≥Å¡ ^˘~° «#O ™ê÷#OÖ’ =∂H˘ Œ∞Ì x*ÏO ^˘~° «#O JO@∂ x#kã¨∂ΠѨi\ÏÅ

MÏ# üÖ’x U_»∞ „QÍ=∂ÅÖ’x „Ѩ[ÅO`å UHõ"≥∞ÿ =∞øÖÏ ™êÃÇÏÉò q∞„ «∞Å∞ =∂k~åA

Õ=~åA <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’ ã¨fi «O„ «O „ѨHõ\˜OK«∞‰õΩ<åfl~°∞. P =∞Ç¨Ï «Î~° ã¨OѶ∞@#Ö’

20UO_»¡ ¿+H± =∞øÖÏ QÆ∞~°∞ÎO_çáÈÜÕ∞ ™êÇ¨Ï™È¿Ñ «"≥∞ÿ# áê„ « x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.

<≥·*ÏO ã¨O™ê÷#OÖ’ ÉèÏQÆ"≥∞ÿ# Ѩi\ÏÅ „áêO «OÖ’ ÉèÏ~° « *ÏfÜ«∞ HÍO„ÔQãπ

Ѩ åHÍxfl ZQÆ∞~° "ÕÜ«∞_»O ~å[ „^ÀǨÏO. Jk ÉèíÜ«∞OHõ~° <Õ~°O. *ÏfÜ«∞ Ѩ åHÍxfl

ZQÆ∞~°"Õ¿ãÎ =¸_»∞ ã¨O= «û~åÅ *·Å∞ tHõ∆#∞ áêʼnõΩÅ∞ J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. Ѩi\ÏÅ

g~°∞Å∞ *ÏfÜ«∞ Ѩ åHÍxfl ZQÆ∞~°"ÕÜ«∂Åx ã¨OHõeÊOz, x*ÏO qkèOKÕ tHõ∆Å#∞

áÈbã¨∞Å ^•+≤ìHÍxfl QÆ∞~°∞ΉõΩ ≥K«∞Û‰õΩO@∂ q∂=∂Oã¨Ö’ Ѩ_®¤~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’

¿+H± =∞øÖÏ ™êÃÇÏÉò =ÚO Œ∞‰õΩ =zÛ x~°ƒùÜ«∞OQÍ Ñi\ÏÅ „QÍ=∞ HõKÕÛi q∂ Œ *ÏfÜ«∞

Ѩ åHõ"≥∞ÿ# =Ú=fi<≥flÅ *ˇO_®#∞ ZQÆ∞~°"Õã≤ ™êfi «O„ «ºã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å∞ «~°∞K«∞QÍ áê_Õ

Œ∂~ü ǨÏ\’ Œ∞xÜ«∂ "åÖ’ áê@#∞ áê_®~°x ~°K«~Ú « 2002 U„Ñ≤Öò 21# KÕã≤#

WO@~°∂ºÖ’ =∂k~åA Õ=~åA "≥Å¡_çOKå~°∞. P Ñ`åHÍq+¯~°`À Ñi\ÏÅ iÑa¡H±

ã¨~°fi㨠åÎHõ ã¨fi «O„ « áêÅ# „áê~°OÉèí"≥∞ÿ 18 <≥ÅÅáê@∞ ™êyOk.

Ѩi\ÏÅ iѨa¡H± U~åÊ@∞, Ѩ åHÍq+¨ ~° q+¨Ü«∞O ≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl <≥·*ÏO

#"å|∞ *Ïw~åÌ~ü Ѩi\ÏÅ q∂ Œ ^•_çKÕâß_»∞. *Ïw~åÌ~ü Œ$+≤ìÖ’ ÉèíÜ«∞OHõ~° <Õ~°O

KÕã≤# =∞øÖωõΩ =∞ «ÃÑ ŒÌÅ #∞O_ç åv Œ∞Å∞ =KåÛ~Ú, =∞ « ÑOKå~Úu ÃÑ\˜ì =∞øÖωõΩ

=ºu~HõOQÍ f~å‡#O KÕâß~°∞. =∞øÖÏ ‰õΩ@∞OÉÏxfl ™êOѶ≤∞Hõ |Ç≤Ï+¯~°‰õΩ QÆ∞iKÕâß~°∞.

D •+≤ìHÍʼnõΩ, J==∂<åʼnõΩ =∞øÖÏ U=∂„ «O K«eOK«ÖË Œ∞. PÜ«∞# q∂ Œ ZO «\˜

XuÎ_çÅ∞ =zÛ<å ÖÁOQƉõΩO_® Ѩi\ÏÅ iѨa¡H± HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ «# ã¨Ç¨ÏK«~°∞_»∞,

Ѩi\ÏÅ iѨa¡H± J 茺‰õ∆ΩÅ∞ =∂k~åA Õ=~åA`À HõÅã≤ #_çKå~°∞.D q+¨Ü«∞OÖ’

=∞øÖÏ =∞ «O QÍx, PÜ«∞# =∞ « =∞<ÀÉèÏ"åÅ∞ QÍx Ѩi\ÏÅ iѨa¡H± ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å

#∞O_ç =∞øÖÏ ™êÃÇÏÉò#∞ "Õ~°∞KÕÜ«∞ÖËHõáÈÜ«∂~Ú.

z=~°‰õΩ Ñ¨i\ÏÅ iѨa¡H± =º=Ǩ~°O =∞Ǩ`å‡QÍOkè Œ$+≤ìH˜ "≥o¡Ok. PÜ«∞# D

=fi=Ǩ~åxfl K«∂_®eûOkQÍ ã¨~åÌ~ü Ѩ>ËÖò#∞ HÀ~å~°∞. DÖ’QÍ 1948 ÃãÃÑìO|~üÖ’

<≥·*ÏO ã¨O™ê÷#O WO_çÜ«∞<£ Ü« xÜ«∞<£Ö’ qb#O HÍ=@O`À Ѩi\ÏÅ iѨa¡H±

‰õÄ_® WO_çÜ«∞<£ Ü« xÜ«∞<£Ö’ ÉèÏQÆ"≥∞ÿáÈ~ÚOk. Ñi\ÏÅ iÑa¡H± Ü≥∂ èŒ∞Å PHÍOHõ∆

<≥~°"ÕiOk. JO «\˜ À ¿+H± =∞øÖÏ ™êǨÏã¨O ã¨∞MÏO «"≥∞ÿOk.

D <å\˜H˜ ‰õÄ_® ¿+H± =∞øÖÏ ™êÃÇÏÉò P<å\˜ ã¨OѶ∞@#Å∞ QÆ∞~°∞Î ≥K«∞Û‰õΩO@∂

«# Hõ+ìO q∂ Œ ‰õΩ@∞OÉÏxfl áÈ+≤OK«∞‰õΩO@∂ ¿Ñ ŒiHõO á⁄uÎà◊§Ö’ „| «∞‰õΩ «∞<åfl~°∞.

Ѩi\ÏÅ iѨa¡H± g~Àz « áÈ~å@O qâıëêÅ#∞ ã¨q=~°OQÍ ≥Å∞Ѩ٠«∂ Œ∂~ü ǨÏ\’

Œ∞xÜ«∂ "åÖ’ áê@#∞ =∞m§ =∞m§ L ÕfiQÆÉèíi «OQÍ qxÊã¨∂Î P#Okã¨∞Î<åfl~°∞.

217 218

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

1. The Indian Mutiny (1857-58), Ed. GW Forrest, Low Price Publications,Calcutta,2003

2. Muslims in India, Vols I & II, Jain Naresh Kumar, Manohar Publication,Delhi 1979.

3. Freedom Movement and Indian Muslims, Shantimoy Ray, People's Publishing House Pvt. Ltd., New Delhi. 1983.

4. History of Freedom Movement in India - Tarachand, Four Vols., Govt. Publications, New Delhi.

5. Collected Works of Mahathma Gandhi, Govt. Publications, Govt. of India, New Delhi.

6. Who is Who Indian Martyrs - Dr. P.N. Chopra, Govt. of India Publications.7. Prominent Muslim women in india (Bibligraphical Dictionary)- Al Kabir

Al Kausar, Life and Light Publications, New Delhi, 1982.8. Eminent Muslim Freedom Fighters, G. Allana, Low price Publications, Delhi

1993.9. India's Struggle for Independence 1857-1947, Bipan Chandra and Others

Penguin Books, 199710. Freedom Fighters Remember - Naveen Joshi, Govt. of India Publications.11. India Wins Freedom, Maulana Abul Kalam Azad, Orient Longman 1995,

Delhi.12. Souvenir, Published by Institute of Objective Studies, New Delhi, 1995.13. Understanding the Muslim Mind- Rajamohan Gandhi, Penguin Books,1987.14. History of India, E. Marsden, Mac Millan & Co. Ltd., London, 1944.15. The Muslim Situation in India, Ed. Iqbal A. Ansari, Sterling Publishers Pvt., Ltd.,

1990.16. Wahabi And Farazi Rebels of Bengal - Narahari Kaviraj, People's Publishing

House, 1982.17. Muslims in India - S. Abul Hasan Ali Nadwi, Academy of Islamic Research

and Publications, Lucknow, 1980.

18. Who's Who of Freedom Struggle in A.P. Vols. I, II, III - A.P. Govt. Publications,1983.

19. 1857 the Great Rebellion, Ashok Mehatha.20. 20 Great Women of India, Ed. by AP Sarma, Prasant, New Delhi, 200321. A Concise History of The Indian People, H.G Rawlinson, OUP, 195022. The Indian Mutiny, G B Malleson, London, 1906.23. A Survey of Indian History, K M Panikkar, Bombay, 197724. An Advanced History of India, RC Majumdar, Macmillan, Madras,1996.25. Aurangzeb And Tipu Sultan, Dr. BN Pande, IOS New Delhi, 199626. Eighteen Fifty Seven, Surendra Nathsen, Govt. of India Publications, 195727. Highlights of the Freedom Movement in AP, Dr. Sarojini Regani, 197228. History of Bengal, Edited by Jadunath Sarkar.29. History of British India, James Mill.30. History of Freedom Movement in India, RC Majumdar, Calcutta, 196231. History of The Deccan, 2Vols. , GDE Gribble, New Delhi, 199032. How India wrought for Freedom, Annei Besant, 191533. How India Struggled for Freedom, Gopal Ram, Bombay, 196734. India’s Struggle for Independence, Dr. Bibin Chandra, Penguin s Books, New

Delhi, 199735. Indian Muslims : A Political Boigraphy, Gopal Ram, Bombay, 195936. Indian Muslims, M. Mujeeb, New Delhi, 196737. Indian Muslims, Ed. by Dr. Asghar Ali Engineer, Delhi, 198538. Kerala Muslims, Ed. Dr Asghar Ali Engineer, Ajantha Publications,199539. Mopilla Muslims of Kerala - Ronald E Miller, Orient Longman, Madras, 197640. Muslim India, Md. Nomani. Kitabistan, Allahabad, 194241. Muslim Politics in Sindh (1938-1947), Md. Qasim Soomro, Pakisthan,198942. Muslim Rule In India, V D Mahajan, 197043. Muslims and Freedom Movement In India, K. Chabuey, Allahabad, 199044. Muslims and India’s Freedom Movement, Shan Muhammad, IOS, 200245. Rise of Muslims in Indian Politics, Rafiq Zakaria, Bombay, 198646. Role of Indian Muslims in Struggle for Freedom, Ed. by PN Chopra,197947. Role of Muslims in the National Movement, Mujafar Iman, Delhi, 198748. Saiyed Ahamed Shahid, Mohiuddin Ahmed, AIRP, Lucknow, 198049. Strom Over Srirangapatnam, P. Fernandaz50. The Communal Triangle In India, Ashok Mehatha Ect., Allahabad,194251. The Discovery Of India, Jawahar Lal Nehru,198252. The Fakirs and Sannyasi Uprisings, Atis K. Dasgupta, New Delhi, 199253. The Great Mutiny India 1857, Christopher Hibbert, Penguin, 1980

P è•~° „QÆO ä•Å∞

POQÆ¡ „QÆO ä•Å∞ ó

219 220

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

54. The Indian Musalmans, W.W Hunter, Calcutta,55. The Legend Makers- Some Eminent Muslim Women of India,56 Gouri Srivastava, CPC, New Delhi, 200357. The Muslims of British India, P Hardy, Cambridge, 197258. The Politics of a Popular Uprisings -Bundelkhand in 1857, Tapti Roy,

OUP 198459. The Role of Minorities In Freedom Struggle - Ed. Dr. A. Ali Engineer, 200660. The Seopy Mutiny and the Revolt of 1857- R.C.Majumdar, Calcutta,195761. The Sword of Tipu, Bhawan S. Gidwani, Allied Publishers Ltd., 199062. The Wahabi Movement in India, Qeyammudin Ahamed, Calcutta, 196663. Tipu Sultan, Prof. B.Shaik Ali, National Book Trust, India, H199564. Titu Mir, Mahaswetha Devi, Seagull Books, Culcutta, 200065. Mohammad Ali Jinnah, Matlubul Hasan Sauyid, Lahore, 1945.66. The History of National Congress, B.Pattabhi Seetharamiah, Madras, 1935.67. The Last Moghal, William Dalrymple, Penguin, 2006.68. The Indian Mutiny, Saul David, Penguin, 2003.

Ect.,

≥Å∞QÆ∞ „QÆO ä•Å∞ ó01. ÉèÏ~° « Õâ◊ ™êfi «O„ «º ã¨O„QÍ=∞ K«i„ «, Hõ$ëê‚lÖÏ¡ ™êfi «O„ «º ã¨=∞~°Ü≥∂ èŒ∞Å

ã¨OѶ∞O, q[Ü«∞"å_», 1984.

02. ≥ÅOQÍÏ áÈ~å@OÖ’ „ã‘ÎÅ g~Àz « áê„ «, ÑÙK«ÛÅÑe¡ ã∞O Œ~°Ü«∞º, „Ñ*Ïâ◊HÎ

|∞H± ǨÏ∫ãπ, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞, 1999.

03. ã¨fi`«O„`« ÉèÏ~°`« ã¨fi~À‚`«û= ™ê=h~ü–~åÜ«∞Åã‘=∞Ö’ ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞O,

ã¨fi„ «O„ « ÉèÏ~° « ã¨fi~À‚ «û= ™ê=h~°∞ Hõq∞\˜, J#O «Ñ¨Ù~°O, 1998.

04. ÑtÛ=∞QÀ^•=i lÖÏ¡ ™êfi «O„`Àº Œº=∞ K«i„ «, =∞OQÆà◊OÑe¡ K«O„ ŒâıM~ü, 1992.

05. PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ QÍOnèr, ã¨Oáê^Œ‰õΩÅ∞ ó H˘_®e PO[<ÕÜ«ÚÅ∞, `≥Å∞QÆ∞

JHÍ_»q∂, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞, 1978.

06. ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞O ó =Úã≤¡OÅ∞, ã¨Ü«∞º £ #j~ü JǨÏ=∞‡ £, P*Ï £

ǨÏ∫ãπ PѶπ Ѩa¡H+¨<£û, 1999.

07. ™êfi «O„`Àº Œº=∞OÖ’ Hõ=¸ºxã¨∞ì Õâ◊Éèí‰õΩÎÅ∞, ã¨Oáê Œ‰õΩÅ∞ ó Ѩ~°HÍŠѨ\Ïìaè

~å=∂~å=Ù, q[Ü«∞"å_».

08. ™êfi «O„ «º ã¨=∞~° K«i„ «, =ÚHͯ=∞Å <åQÆÉèí∂+¨O, q[Ü«∞"å_», 1990

09. 1857 ã¨fi~å[º ã¨O„QÍ=∞O, q._ç.™ê=~å¯~ü, #=Ü«ÚQÆÉèÏ~°u, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £,

2001.

10. 㨠«ºâ’ èŒ# ÖËHõ P «‡Hõ äŒ, "≥∂ǨÏ<£ •ãπ Hõ~°OK«O £ QÍOnè, ≥Å∞QÆ∞ ¿ã « ó q.

~å è•Hõ$+‚=¸iÎ, #=r=<£, PǨÏ=∞^•ÉÏ £, 1993.

11. ÉèÏ~° « ã¨fi «O„ « áÈ~å@O, aѨ<£ K«O„ Œ, „Ѩ*Ïâ◊HÎ, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £, 2006.

12. `À_Õà◊§ áêÅ∞KÕâß~°∞, Ç≤ÏOn=¸ÅO ó á꺈~ÖÏÖò, ≥Å∞QÆ∞ ¿ã « ó l Hõ$+‚,

QÍOnè ™êÇ≤Ï «º „ѨK«∞~°ÏÅÜ«∞O, ÃÇ·Ï^•~åÉÏ £, 1969.

13. J|∞Öò HõÖÏ"£∞ P*Ï £, J~°¬=∞eûÜ«∂x, ÉèÏ~° « „ÑÉèí∞ «fi „ÑK«∞~°Å∞, #∂º_èçb¡,

1983.

14. ≥Å∞QÆ∞ f~°∞Ê, ÔH.„jx"åã¨~å=Ù, „Ѩ*Ïâ◊HÎ „ѨK«∞~°Å∞, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £, 2003.

15. PO„ 茄Ѩ Õâò =∞O„u=~åæÅ∞, Ü«∞O. 㨠«º<å~åÜ«∞.

16. =∞#‰õΩ ≥eÜ«∞x =∞# K«i„ « ( ≥ÅOQÍÏ Ô~· åOQÆ áÈ~å@OÖ’ „ã‘ÎÅ∞), „ã‘Îâ◊HÎ

ã¨OѶ∞@#, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £, 1986.

17. ≥ÅOQÍÏ áÈ~å@ ㇠$ «∞Å∞, P~°∞@¡ ~å=∞K«O„^•Ô~_ç¤, _®Hõì~ü P~°∞@¡ Hõ=∞ÖÏ Õq

– ~å=∞K«O„^•Ô~_ç¤ „@ã¨∞ì, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £, 2005.

18. ≥ÅOQÍÏ "≥· åo‰õΩÅ∞, Ü«∞O.Ü«∞Öò. #~°ã≤OÇÏ~å=Ù, HÍHõfÜ«∞ q*Ï# ãq∞u,

ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £, 1976.

19. ≥Å∞QÆ∞"≥Å∞QÆ∞Å∞, "≥∂xHÍ |∞H±û, ÃÇ·Ï^•~åÉÏ £, 2002

20. „Ѩ^äŒ=∞ ÉèÏ~°`« ™êfi`«O„`«º ã¨O„QÍ=∞O, =∂~ü¯û JO_£ UOyÖòû, „ѨQÆu

„ѨK«∞~°ÏÅÜ«∞O, =∂™È¯, 1987

21. „áêp# ÅHÀfl, L~°∂Ì =¸ÅO ó J|∞ÌÖò ǨÏbO +¨~°~ü, ≥Å∞QÆ∞ J#∞"å ŒO ó

^•â◊~°kè, <Õ+¨#Öò |∞H± „@ãπì, WO_çÜ«∂, #∂º_èçb¡, 1971.

22. ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞O ó PO„ èŒ „Ñ Õâò =Úã≤¡OÅ∞, ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £,

P*Ï £ ǨÏ∫ãπ PѶπ Ѩa¡H+¨<£û, LO_»=e¡ ÃãO@~ü, QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡, 2001.

23. 1857 ó =Úã≤¡OÅ∞, ã¨Ü«∞º £ #j~ü JǨÏ=∞‡ £, ≥Å∞QÆ∞ W™ê¡q∞H± Ѩa¡H+¨<£û

„@ãπì, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £. 2008

24. +¨Ç‘Ï £–ÜÕ∞–P[O JëêÊùY∞ÖÏ¡ MÏ<£, ã¨Ü«∞º £ #j~ü JǨÏ=∞‡ £, P*Ï £ ǨÏ∫ãπ

PѶπ Ѩa¡H+¨<£û, 2002

221 222

ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £z~°ã‡~°©Ü«ÚÅ∞

25. "≥∞ÿã¨∂~°∞ ѨÙe ó \˜Ñ¨Óã¨∞ÖÏÎ<£, ã¨Ü«∞º £ #j~ü JǨÏ=∞‡ £, P*Ï £ ǨÏ∫ãπ PѶπ

Ѩa¡H+¨<£û, 2004

26. ÉèÏ~° « ™êfi «O„`Àº Œº=∞O ó =Úã≤¡O „Ñ*ÏáÈ~å\ÏÅ∞, ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £,

≥Å∞QÆ∞ W™ê¡q∞H± Ѩa¡H+¨<£û „@ãπì, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £, 2007.

27. ÉèÏ~° « ™êfi «O„`À Œº=∞O ó =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞, ãÜ«∞º £ #j~ü JÇÏ=∞‡ £, ≥Å∞QÆ∞

Ѩa¡H+¨<£û, ÃÇ·Ï^•~åÉÏ £, 2006.

Ç≤ÏOn „QÆO ä•Å∞ ó01. Ç≤ÏO Œ∂™ê÷h =ÚãÖχ<ÀOHÍ [OQ∑–ÜÕ∞–P*Ïk "Õ∞ Ç≤Ï™êû, (Ç≤ÏOn) – ãÜ«∞º £

W„|Ç‘ÏO Ѷ≤„H©, ÉèÏ~° « „ÑÉèí∞ «fiO Pi÷Hõ ãÇÜ«∞O`À „ÑK«∞~°, #∂º_èçb¡, 1999.

02. ÉèÏ~° üH ™êfi «O„ « ãO„QÍ=∞O "Õ∞ñ =Úã≤¡O =∞Ç≤ÏàÏ"ÀOHÍ Ü≥∂Q∑ •<£ (Ç≤ÏOn),

_®Hõì~ü Pɡ • ã¨g∞Ü«ÚnÌ<£, Wã≤ì@∂º\ò PѶπ PɡHì"£ ãì_ôãπ, #∂º_èçb¡, 1997.

03. "Õ∞ˆ~ r=<£ H© ‰õΩKü Ü«∂ Õñ (Ç≤ÏOn), _®Hõì~ü [_£.ZO. JǨÏ=∞‡ £, ÉèÏ~° «

Hõ=¸ºxãπì áêsì, ÅHÀfl, 1997.

04. =Úã≤¡O =∞Ç≤ÏàÏ~° üfl (Ç≤ÏOn) P 蕺ÑH± AÇ˙~ü |H∆±, ãfi~°‚ [Ü«∞Ou, #∂º_èçb¡,

1998

05. =∞øÖÏ<å J|∞ÌÖò HõÖÏO P*Ï £ (Ç≤ÏOn) ÔH.ã≤. Ü«∂ Œ"£, ǨϟÑπ WO_çÜ«∂

Ѩa¡H+¨<£û, QÆ∞~üQÍ"£ñ, ǨÏ~åº<å, 2004

06. „HÍOuHÍs =∞Ç≤ÏàÏÜÕ∞ñ (Ç≤ÏOn), J„âßx ÇÏŸ~å, ÉèÏ~° « „ÑÉèí∞ «fi „ÑK«∞~°Å∞,

#∂º_èçb¡, 1998.

07. ÉèÏ~° ü ÔH <ås~° «fl (Ç≤ÏOn), ÉèÏ~° «„ѨÉèí∞ «fi „ѨK«∞~°Å∞, #∂º_èçb¡, 1998.

08. J= è£ H˜ ÉËQÆO, (Ç≤ÏOn) _®Hõì~ü ã¨∞ è• `åºy, ÉèÏ~° « „ѨÉèí∞ «fi „ѨK«∞~°Å∞,

#∂º_èçb¡, 2000.

Hõ#fl_» „QÆO^ä•Å∞ ó01. ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «º ã¨O„QÍ=∞ Œe¡ =Úã≤¡=∞~° áê„ «, (Hõ#fl_») Y∞ ŒÌO Ѩa¡H+¨<£û,

Hõ~åfl@Hõ, 1999.

~°K«~Ú`« W`«~° ~°K«#Å∞=Ú„k`åÅ∞01. ÉèÏ~° « ™êfi «O„ Àº Œº=∞O ó =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞

02. ÉèÏ~° « ™êfi «O„ Àº Œº=∞O ó =Úã≤¡OÅ∞

03. ÉèÏ~° « ™êfi «O„ Àº Œº=∞O ó PO„ èŒ „Ѩ Õâò =Úã≤¡OÅ∞

04. ÉèÏ~° « ™êfi «O„ Àº Œº=∞O ó =Úã≤¡O „Ѩ*ÏáÈ~å\ÏÅ∞

05. +¨Ç‘Ï £–ÜÕ∞–P[O ó JëêÊùY∞ÖÏ¡ MÏ<£06. "≥∞ÿã¨∂~°∞ ѨÙe ó \˜Ñ¨Ó ã¨∞ÖÏÎ<££07. ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «ºã¨O„QÍ=∞O ó =Úã≤¡O Ü≥∂ èŒ∞Å∞ – 1

J=Ú„k`åÅ∞01. 1857 ó =Úã≤¡OÅ∞02. ÉèÏ~° « ™êfi «O„ «ºã¨O„QÍ=∞O ó =Úã≤¡O Ü≥∂ èŒ∞Å∞ – 2, 303. ÉèÏ~°fÜ«∞ =Úã≤¡O ã¨=∂[O ó JáÈǨÏÅ∞–"åãÎ"åÅ∞04. K«i„ « ã¨$+≤ìOz# =Úã≤¡O =∞Ç≤Ïà◊Å∞05. ÉèÏ~°fÜ«∞ =Úã≤¡OÅ∞ – ã≤÷uQÆ «∞Å∞07. =∂ «$Éèí∂q∞ ¿ã=Ö’ K«i`å~°∞÷Ö·# =Úã≤¡O =Ú Œ∞Ìa_»¤Å∞08. K«i`å~°∞÷Å∞ (PŃO)

(1757 #∞O_ç 1947 =~°‰õΩ „a\©+π =ºuˆ~Hõ áÈ~å\ÏÅÖ’

áêÖÁæ#fl =Úã≤¡O Ü≥∂^èŒ∞Å, ™êfi`«O„`Àº^Œº=∞OÖ’x „Ѩ^è•#

ãOѶ∞@#Å z„`åÅ∞, á¶È\’Å`À ‰õÄ_ç# JŃO)

223 224