02ววฒนาการระเบยงคดหลงพทธศตวรรษท 19 ในลมแมน�าเจาพระยา*

ดร. รงโรจน ภรมยอนกล ** Dr. Rongroj Piromanukul

* บทความชนนเปนสวนหนงของรายงานวจยเรอง จตรกรรมระเบยงคดวดพระศรรตนศาสดาราม  ภายใตทนวจยจากมลนธประชาธปก-รำาไพพรรณ ** อาจารยประจำาภาควชาประวตศาสตร คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยรามคำาแหง

Evolution of Buddhist Cloisters After the 19th Century in the Chao Phraya River Basin

32 32

บ ท ค ด ย อ

ระเบยงคด คออาคารทวงลอมรอบสงกอสรางทเปนประธานทมจดกำาเนดในวฒนธรรมทะเลสาบเขมร และสงผลใหกบศาสนสถานในลมแมนำาพระยาตงแตสมยอยธยาตอนตน

แตอยางไรกตามระเบยงคดของศาสนสถานลมแมนำาเจาพระยาจะมความแตกตางกบระเบยงคดในวฒนธรรมทะเลสาบเขมร คอ

1. ในวฒนธรรมทะเลสาบเขมร  ถาเปนศาสนสถานทสำาคญจะมการวงระเบยงคดหลายชน  แตในวฒนธรรมลมแมนำาเจาพระยาชวงสมยอยธยา  ศาสนสถานทเขาขายพระมหาธาตหลกพระนครเทานน  ทจะมระเบยงคดและมเพยงชนเดยว

2. ในวฒนธรรมทะเลสาบเขมร  ผนงระเบยงคดจะแกะสลกภาพนนตำาซงในชวงพทธศตวรรษท 18 จะนยมแกะเปนภาพพระพทธรป สวนของลมแมนำาเจาพระยาจะประดบประตมากรรมพระพทธรปลอยตว

เนองจากระเบยงคดในสมยอยธยาจะปรากฏในศาสนสถานทเขาขายเปนพระมหาธาตหลกพระนคร  ดงนนววฒนาการของระเบยงคดในชวงสมยนจงไมพฒนามากเทากบในสมยรตนโกสนทร  และพฒนาไปถงจดสดยอดทระเบยงคดชนบนของวดพระปฐมเจดย

ค�าส�าคญ: ระเบยงคด, ววฒนาการ

33 33

A b s t r a c t

The cloister is the continuous structural enclosure of a presidential building which has its origins in Khmer culture. Its influence has been observed in the monasteries in the Phraya River basin from the early Ayutthaya period onwards. However, the cloisters of the monasteries in the Chao Phraya River Valley are different from those in Khmer culture as listed:

1. In Khmer culture,  the cloisters  in notable  temples usually consist of  multiple layers. On the contrary, in the culture of Chao Phraya River Valley during the Ayutthaya period, the cloisters are found as a single enclosure of the principal monasteries of the city (Phra Nakorn).

2. In Khmer culture, the inside walls of the cloisters are decorated with  bas  relief  carvings,  the most  popular  themes  during  the  18th Buddhist century were the Buddha images, whereas the cloisters in the  Chao Phraya River basin are adorned with Buddhist statues.

Due to the fact that the cloisters in the Ayutthaya period are found in the monasteries considered as the main temples of Phra Nakhon, the evolution of the cloisters in this period is not as developed as the ones in the Rattanakosin period where the development has reached its highest point as found on the top floor of the Phra Pathom Chedi Temple.

Keywords: Cloisters, Evolution

34 34

บทน�าการศกษาววฒนาการศาสนสถานในลมแมนำาเจาพระยาตอนลาง

ทผานมา  คอการมงเนนทจะหาววฒนาการของสงกอสรางอนเปนประธานของศาสนสถานนนๆ  รวมถงพฒนาการของเจดยบรวารและอาคารขนาดใหญ เชน พระวหาร และพระอโบสถ เปนหลก และทสำาคญคอนกวชาการจะกลาวเสมอจนเปนททราบกนทวไปวา  พระปรางคคอสงกอสรางทมววฒนาการจากปราสาทในวฒนธรรมทะเลสาบเขมร  แตกเปนทแปลกประหลาดประการหนงคอไมมการกลาวถงววฒนาการของระเบยงคด ทวงลอมรอบอาคารอนเปนประธานของสถาปตยกรรมลมแมนำาเจาพระยา

ระเบยงคดในปจจบนคอ พระระเบยงในเอกสารโบราณจากหลกฐานในปจจบน (พ.ศ. 2560) กรมศลปากร (2550: 429) ได

ใหคำาจำากดความของระเบยงคด คอระเบยงทางเดนทมหลงคาคลมสรางลอมรอบสงกอสรางประธาน มกมแผนผงเปนรปสเหลยม

แตอยางไรกตาม จากหลกฐานเอกสารตงแตกอนหนารชกาลท 3 ไมเคยปรากฏศพทคำาวา “ระเบยงคด” ดงตวอยางตอไปน

1. ทวดไชยวฒนารามปรากฏระเบยงคดวงลอมรอบพระปรางคประธาน  หากแตในพระราชพงศาวดารกรงศรอยธยา  ฉบบพระจกรพรรดพงศ (จาด) ไดจดไววา 

ววฒนาการระเบยงคดหลงพทธศตวรรษท 19 ในลมแมนำาเจาพระยา

35 35

ร ง โ ร จ น ภ ร ม ย อ น ก ล

“แลทบานพระพนปหลวงนน พระเจาอยหวใหสถาปนาสรางมหาธาตเจดยมระเบยงรอบ แลมมพระระเบยงนน กระท�าเปนทรงเมรทศเมรรายอนรจนา”

(กรมศลปากร 2533: 343)

2. ทวดพระเชตพนวมลมงคลาราม  มระเบยงคดวงลอมรอบพระอโบสถถง 2 ชน หากแตในจารกวหารพระโลกนาถซงจารกขนในสมยรชกาลท 1 ไดกลาววา 

“ใหจบการปตสงขรณะสางพระอโบสถมก�าแพงแกวกระเบองประลอมรอบพนในก�าแพงแกวแลหวางพระระเบยงชนในชนนอกกออฐหาชนแลวดาดปน กระท�าพระระเบยงลอมสองชนผนงพระระเบยงขางในนนเปนจตรมขทกชนเขยวเหลองส”

(ประชมจารกวดพระเชตพน 2544: 362-365)

3.  ทวดพระปฐมเจดยมระเบยงคดวงลอมรอบพระเจดยประธาน หากแตในพระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 4 ของเจาพระยาทพากรวงศ (ขำา บนนาค) จดไววา 

36 36

“แลวชกระเบยงลอมรอบทง 4 ดาน จดจารกคาถาพระธรรมบทไวทกหอง”

(เจาพระยาทพากรวงศ (ขำา บนนาค) 2507: 247)

ดงนนถาพจารณาจากเอกสารโบราณทยกมา จะพบวาอาคารทลอมรอบสงกอสรางทเปนประธานของศาสนสถานจะเรยกวา “ระเบยง”  แตในเอกสารสมยปจจบนเรยกวา “ระเบยงคด”  ดวยเหตเพอความเขาใจทตรงกนผเขยนจะใชคำาวา “ระเบยงคด” ในบทความชนน

ลกษณะระเบยงคดของวฒนธรรมทะเลสาบเขมรระเบยงคดรนเกาในดนแดนเอเชยตะวนออกเฉยงใตเรมปรากฏ

เหนเดนชดในศาสนสถานของวฒนธรรมแถบทะเลสาบเขมรตงแตรนพทธศตวรรษท  16  ลงมา  และนาจะเชอไดวาการกอระเบยงคดเปนเอกลกษณของวฒนธรรมน ทงนเพราะกลมศาสนสถานในวฒนธรรมจามปา, ลมแมนำา อรวด และบนเกาะชวา รวมถงศาสนสถานในชมพทวปตางกไมปรากฏวามการวงระเบยงคดลอมรอบศาสนสถานแตประการใด

ผลจากการศกษาของนกวชาการชาวฝรงเศส ทำาใหทราบวาระเบยงคดแตเดมเปนเพยงหองขนาดยาวทลอมรอบสงกอสรางประธานเชนทปราสาทบนทายสร หรอลอมฐานทรองรบปราสาทประธาน เชน ปราสาทแปรรป  เปนตน  จนตอมาในศาสนสถานรนพทธศตวรรษท  16  ตอนกลาง  ทปราสาทตาแกว จงไดเชอมหองขนาดยาวนนใหตดตอกนกลายเปนระเบยงคด (Coral Rémusat 1951: 34-35; Boisselier 1966: 82-87)

แตอยางไรกตาม ศาสนสถานทมอายตงแตพทธศตวรรษท 16 ลงมา กใชวาจะมระเบยงคดทกแหง  ยกตวอยางเชน  ปราสาทธมมานนท  และปราสาทเจาสายเทวดา  ซงจดใหอยในศลปะเขมรแบบนครวดตอนปลาย รวมถงกลมอาคารทเปนศาสนสถานอโรคยศาลของพระเจาชยวรรมนท  7 เปนตน

37 37

เนองจากปราสาทประธานมพนทจำากด  จากตวอยางหลกฐานเทาทคนพบในปจจบน (พ.ศ. 2560) โคประของศาสนสถานในวฒนธรรมทะเลสาบเขมรจะปรากฏวามการประดษฐานรปเคารพ ยกตวอยางเชน ปราสาทกรอฮอม ซงเปนโคประของปราสาทธม ทเกาะแกร อายราวกลางพทธศตวรรษท 15 โคประปราสาทบนทายสร อายตนพทธศตวรรษท 16 แตระเบยงคดในรนพทธศตวรรษท 16 ไมปรากฏหลกฐานวามการประดษฐานรปเคารพแตประการใด เชน โคประปราสาทตาแกว โคประของปราสาทเขาพระวหาร เปนตน ทงนอาจจะเปนเพราะขนาดของระเบยงคดในระยะแรกเรมมความกวางไมเพยงพอ

จนตอมาจากหลกฐานของฐานรปประตมากรรมทคนพบในระเบยงคดดานทศใตปกตะวนออกของปราสาทพมาย  ปจจบนจดแสดงอยในพพธภณฑสถานแหงชาต  พมาย  จงหวดนครราชสมา  ทฐานมจารกซงทะเบยนของหอสมดแหงชาตเรยกศลาจารกหลกนวา  จารกปราสาทหนพมาย  4  (K.954)  ปรากฏขอความกลาววา  “ศรวเรนทราธปตวรรมนแหง โฉกวกลสถาปนากมรเตงชคตเสนาปต”  (กรมศลปากร  2529:  59-61; Coedès 1964: 126-127)

แมวาจารกทฐานรปเคารพดงกลาวจะไมปรากฏปศกราช แตเนองจากปรากฏนามศรวเรนทราธปตซงมปรากฏในจารกปราสาทพมาย 3 (K.397) ทระบป มหาศกราช 1034 (พ.ศ. 1655) (กรมศลปากร 2529: 35-47)  ดงนนฐานรปเคารพดงกลาวกนาทจะมอายรวมสมยกบจารกปราสาทหนพมาย 4 น 

จากหลกฐานจารกปราสาทหนพมาย  4  ทำาใหเราพอทราบวาอยางนอยราวกลางพทธศตวรรษท  17  นาจะเรมมการประดษฐานรปเคารพ ในระเบยงคดแลว แตอยางไรกตามทระเบยงคดปราสาทพมายกพบอยเพยง 1  ฐาน  ซงไมอาจทจะทราบไดวาแตเดมมการประดษฐานมากนอยเพยงใด  และรปเคารพทประดษฐานกเปนเทพบรวารของรปเคารพอกองคหนง ทงนเพราะจารกปราสาทหนพมาย 4 ออกนามรปเคารพวา “กมรเตงชคต

38 38

เสนาปต” เทยบกบรปเคารพในจารกปราสาทหนพมายวา “กมรเตงชคต”รองรอยการประดษฐานรปเคารพในระเบยงคดเรมมปรากฏมากขน

ในระเบยงคดของศาสนสถานในสมยบายน (พทธศตวรรษท 18) ยกตวอยางเชน ปราสาทบายน ปราสาทตาพรหมทเมองพระนคร และปราสาทบนทายฉมาร (Coedés 1989: 95-122; Maxwell 2007: 122-135) เปนตน แตรปเคารพทปรากฏในปราสาทนนลวนประดษฐานในมมหกศอกของระเบยงและเปนรปสนองพระองคบรรพบรษพระญาตวงศและขนนางคนสำาคญ  ดงนนบรเวณมมหกศอกของระเบยงคดในศาสนสถานทงสามแหงทกลาวไปขางตนจงไมตางกบวหารหลงเลกๆ หลงหนง

แตอยางไรกตามในปจจบนยงไมพบหลกฐานศาสนสถานในวฒน ธรรมทะเลสาบเขมรวามการประดษฐานรปเคารพเรยงรายในระเบยงคด ทงนอาจจะเปนเพราะ

1. ทางเดนในระเบยงมขนาดไมกวางมาก

2. แมวาระเบยงคดบางแหงจะมขนาดความกวางพอสมควร  แตระเบยงคดเหลานนกมภาพสลกเลาเรองทผนง ดงนนจงไมมการประดษฐานรปเคารพทผนงระเบยงคด เพราะจะเปนการบดบงภาพสลก

ในกรณดงกลาวผเขยนไมรวมการประดษฐานพระพทธรปในระเบยงคดชนท  2  ของปราสาทนครวด  (Finot  et  al.  1929:  106-109)  เพราะปราสาทนครวดเปนศาสนสถานทสรางอทศไวในศาสนาพราหมณไวษณพนกาย อกทงพระพทธรปทระเบยงตางมรปแบบทหลากหลาย จงเปนไดวาพระพทธรปเหลานนำามาประดษฐานในภายหลง

อนง มรองรอยบางอยางปรากฏทผนงระเบยงคดชนนอกของปราสาทตาพรหมทเมองพระนคร คอ ภาพสลกซมเรอนแกวแตภายในซมไมปรากฏรปเคารพใดๆ  ผเขยนสนนษฐานวานาทจะเปนไปไดวาซมเรอนแกวทวางเปลาน แตเดมคงจะมภาพจำาหลกซงอาจจะเปนพระพทธรป ตอมาภายหลงไดถกขดทำาลาย ดงนนอาจจะเปนไปไดวาการแกะสลกพระพทธรปในซมเปน

39 39

ววฒนาการจากการแกะสลกภาพเลาเรองทผนงระเบยงคด และบนผนงเหนอกรอบหนาตางของระเบยงคดปราสาทตาพรหมมการแกะสลกซม (รปท 1)  แตภายในซมไมปรากฏรปเคารพใดๆ  แตถาเปรยบเทยบกบผนงเหนอกรอบหนาตางของระเบยงคดปราสาทบนทายฉมารจะพบภายในซมจะแกะสลกเปนรปพระพทธรปนงปางสมาธ (รปท 2) 

การแกะสลกภาพพระพทธรปและการประดษฐานพระพทธรปจำานวนมากทผนงระเบยงคดนาจะตความได 2 ประการคอ 

1. พระพทธเจาจำานวนมากมายในพทธศาสนามหายาน

2. พระอดตพทธเจา

พฒนาการแผนผงระเบยงคดในสมยอยธยาจากหลกฐานแผนผงของวดในสมยอยธยาตอนตน พบวาวดใดทมการ

สรางพระปรางคเปนสงกอสรางประธานของวด  จะมการสรางระเบยงคดวงลอมรอบเสมอ ทงนคงจะมสาเหตจากพระปรางคในศลปะอยธยาสบทอดรปแบบจากปราสาทในวฒนธรรมทะเลสาบเขมร เพราะฉะนนจงมการสรางระเบยงคดซงเปนของคปราสาทในวฒนธรรมทะเลสาบเขมรตามเขามาดวย

อนงเปนลกษณะเฉพาะของแผนผงของระเบยงคดในสมยอยธยากอนหนาสงครามคราวเสยกรงครงท  1 คอทดานทศตะวนออกซงเปนดานหนาของศาสนสถานจะมพระวหารหลวง  และทางดานทศตะวนตกจะม พระอโบสถยนลำาเขามาในระเบยงคด  

แตอยางไรกตาม ไมมการอธบายถงตำาแหนงพระวหารหลวงและพระอโบสถวาเหตใดจงตองวางอยในตำาแหนงนน ในประเดนนผเขยนสนนษฐานวาการทสรางพระวหารหลวงลำาเขาไปในระเบยงคดนนคอการขยายสดสวนของโคประ เพราะ

ตามทไดกลาวไปขางตนแลววา  ระเบยงคดในลมแมนำาเจาพระยาไดรบอทธพลจากระเบยงคดในวฒนธรรมทะเลสาบเขมรซงทกงกลางดาน

40 40

จะมซมประตทางเขาหรอทเรยกกนทวไปวา โคประ ตงแตในชวงปลายพทธศตวรรษท 17 จนถงครงแรกพทธศตวรรษท 18 โคประเรมจะขยายใหญพอจะบรรจผคนจำานวนมากได  ยกตวอยางเชน  โคประปราสาทนครวด  และโคประปราสาทบายน  เปนตน  ดงนนจงชวนใหคดตอไปไดวาในลมแมนำาเจาพระยาจงไดพฒนาการใหโคประทางดานทศตะวนออกกลายเปนพระวหารหลวงและทางทศตะวนตกกลายเปนพระอโบสถแทน เชน วดพระราม และวดราชบรณะ (รปท 6) พระนครศรอยธยา 

สวนทางดานทศเหนอและทศใตของระเบยงคดในลมแมนำาเจาพระยากยอสดสวนของโคประดานนใหเลกลง  จนกลายเปนกระเปาะขนาดใหญ ทประดษฐานพระพทธรปเทานน (รปท 7)

ตอมาในสมยอยธยาตอนปลาย  อาคารดานหนาระเบยงคดจะกลายเปนพระอโบสถและไมไดยนลำาเขาในระเบยง  ดงตวอยางวดไชยวฒนาราม

เปนทนาสงเกตไดวา  ศาสนสถานในสมยอยธยาบางแหงเทานนทจะมระเบยงคด  และจากหลกฐานทพบทำาใหเชอวาระเบยงคดจะพบในศาสนสถานเปนวดทเขาขายเปนวดหลกของเมอง 

แตกมขอยกเวนวามศาสนสถานนอกเขตเมองทมระเบยง คอ  

1. วดใหญไชยมงคล พระนครศรอยธยา ในปจจบนไมปรากฏหลกฐานเกยวกบปทสถาปนาทแนนอน  อยางนอยเจดยประธานของวดแหงน กนาทจะมมาตงแตสมยอยธยาตอนตน  แตเรากไมทราบไดวาในสมยหลง จะมการตอเตมสวนทเปนระเบยงคดหรอไม  

ในเอกสารเรองพรรณาภมสถานพระนครศรอยธยาไดระบวาเจดยวดใหญไชยมงคลกเปนสงกอสรางทอยในขายของพระมหาธาตหลกพระนคร (วนย พงศศรเพยร 2551: 106)

2. ปราสาทนครหลวง พระนครศรอยธยา จากหลกฐานทปรากฏในพระราชพงศาวดารระบวาสถาปนาขนในรชกาลพระเจาอยหวปราสาททอง สาเหตทโบราณสถานแหงนมระเบยงคด อาจจะเปนเพราะสงกอสราง

41 41

แหงนไดถายแบบปราสาทฐานเปนชนในวฒนธรรมทะเลสาบเขมรเขามา ผลจงทำาใหมการกอระเบยงคด

3.  วดอรญญก ราชบร สมยอยธยาตอนตน (ปตสร เพญสต 2555: 19)  อาจจะเปนเพราะพระปรางควดนไดถายแบบพระปรางควดพระศรรตนมหาธาต ราชบร มา อกทงวดแหงนกตงอยไกลพระนครมาก ดงนนจงไมทราบขนบการสรางระเบยงคด หรอวดอรญญกผคนในแถบเมองราชบรถอวาเปนพระธาตองคสำาคญ

พฒนาการดานโครงสรางระเบยงคดถาพจารณาจากระเบยงคดชนในของวดพระศรรตนมหาธาต  ลพบร 

ซงสนนษฐานวามแลวตงแตกอนการสถาปนากรงศรอยธยา  ผนงระเบยงคดอยดานนอก  สวนดานในไมปรากฏผนงจงสนนษฐานวาเปนเสารองรบชายคา  แตลกษณะดงกลาวผเขยนไมมนใจวาจะเปนผลจากการซอมในรชกาลสมเดจพระนารายณหรอไม

ตอมาในสมยอยธยาตอนกลางจากระเบยงคดวดพระศรสรรเพชญ และวดพระราม  จะมการทำาผนงรองรบชายคาทงสองดาน  หากแตระเบยงคดวดพระศรสรรเพชญมขนาดความกวางมากจงทำารองรบดานในอกแนว ทใกลกบแนวฐานชกชดานทตดกบองคพระมหาธาต

อนง จากหลกฐานทเทามอยในปจจบน  ไมสามารถสรปไดวารปแบบของระเบยงทพระอารามทงสองเปนสงทววฒนาการจากสมยอยธยาตอนตน  และรปแบบการทำาผนงระเบยงคดรองรบชายคาทงสอง กมปรากฏในระเบยง คดในวฒนธรรมทะเลสาบเขมร ยกตวอยางเชนระเบยงคดชนท 2 ทปราสาทนครวดและระเบยงปราสาทพมาย

จากหลกฐานหลงสงครามเสยกรงครงท 1 พฒนาการของระเบยงคด มแนวโนมทจะมการขยายความกวางขน  แตในขณะเดยวชางกไดลดผนงดานในทงไป คงเหลอแตเสารองรบชายคา สวนเสาในระเบยงดานทใกลกบ

42 42

องคพระปรางคยงคงรกษา  แตมการปรบใหเปนเสายอมมแทนเสาสเหลยม  ดงจะเหนตวอยางจากระเบยงคดวดวรเชษฐ ในเกาะกรงศรอยธยา และวดไชยวฒนาราม  

ศาสนสถานรนสดทายของสมยอยธยาทกอระเบยงคดลอมสงกอสรางประธานคอ วดไชยวฒนาราม (รปท 7) และปราสาทนครหลวง ซงทงสองแหงนกสถาปนาขนในสมยสมเดจพระเจาปราสาทอง ทงนศาสนสถานสมยราชวงศบานพลหลวงในเขตเกาะกรงไมปรากฏวามการสรางระเบยงคดแตประการใด สนนษฐานวาเพราะในชวงระยะเวลาดงกลาวไมมการสรางพระปรางคทเปนหลกพระนคร

พระพทธรปในระเบยงคดสมยอยธยาอนง  ระเบยงคดของวดทเปนพระมหาธาตหลกพระนครจะมการ

ประดษฐานพระพทธรป  จากหลกฐานพระพทธรปในระเบยงคดวดมหาธาตอยธยาซงอยในสภาพทคอนขางจะสมบรณ  พจารณาจากพทธลกษณะสามารถกำาหนดไดวามอายอยในสมยอยธยาตอนตน (สนต เลกสขม 2542: 141)

ดงนนจงนาทจะเปนไปไดวา  ลมแมนำาเจาพระยาไดปรบเอารปแบบของพระพทธรปทเปนภาพสลกนนตำาของระเบยงคดในศาสนสถานสมย บายนมาเปนประตมากรรมลอยตว ทงนอาจจะเปนเพราะปญหาเทคนคการแกะสลกของชางและคณภาพของเนออฐ

คตการประดษฐานพระพทธรปทตงเรยงรายอยในระเบยงคดของศาสนสถานในลมแมนำาเจาพระยานาทจะสอถงความหมายถงพระอดต พทธเจา เหมอนกบการเขยนภาพจตรกรรมฝาผนงสมยอยธยาตอนตนทเขยนพระพทธรปเรยงเปนแถว ซงนกวชาการตความวาหมายถงพระอดตพทธเจา  (สนต เลกสขม และกมล ฉายาวฒนะ 2524: 33-46)

อนง  นอกจากการประดษฐานพระพทธรปตงเรยงรายในระเบยงคดแลว ยงปรากฏวาทวดพระศรรตนมหาธาต ลพบร และวดมหาธาต อยธยา 

43 43

ทกำาแพงวดดานในยงมการทำาซมขนาดใหญ ซงสนนษฐานวาซมเหลานเคยประดษฐานพระพทธรปมากอน

เราไมอาจทจะทราบไดวา การทมซมประดษฐานพระพทธรปเหลานเปนสงทเกดขนเมอใด เพราะวดทงสองตามหลกฐานกเปนวดทสถาปนาขนตงแตกอนการสถาปนากรงศรอยธยา จนถงสมยอยธยาตอนตน  แตในขณะเดยวกนในราชวงศปราสาททองกมการบรณะวดทงสองนดวยเชนเดยวกน

นอกจากนลกษณะของพระพทธรปทตงเรยงรายในระเบยงคดของศาสนสถานในสมยอยธยาจะหนพระพกตรสสงกอสรางประธาน  (ระบบผนงระเบยงคดอยดานนอก)  ยกเวนพระพทธรปในระเบยงคดของวดพระศรสรรเพชญ  (รปท 3) และระเบยงคดวดพระราม ทระเบยงคดวดพระศร สรรเพชญจะกอผนงทงสองดาน  ดงนนผนงระเบยงคดจงจำาเปนทจะตองเจาะชองแสง  ดงนนระเบยงคดจงไมจำาเปนจะตองมเสาอยภายในระเบยงแตใชผนงรองรบนำาหนกหลงคา

ในประเดนนผเขยนสนนษฐานวา  ลกษณะการจดวางพระพทธรปทระเบยงคดวดพระศรสรรเพชญและวดพระราม พระนครศรอยธยา  อาจจะไดรบอทธพลจากระเบยงทางเดนประทกษณรอบพระเจดยสถานในเขตทราบลมแมนำาเจาพระยาตอนบน ยกตวอยาง ระเบยงคดรอบเจดยประธานวดเจดยเจดแถว เมองศรสชนาลย ระเบยงวดพระพายหลวง นอกเมองเกาสโขทย (รปท 4)  ระเบยงคดวดพระศรรตนมหาธาต พษณโลก และระเบยงรอบเจดยประธานวดมหาธาต  สโขทย  เปนตน  ทนยมจดวางพระพทธรปหนพระปฤษฎางคใหกบสงกอสรางประธาน ผสมกบรปแบบระเบยงคดทมพระพทธรปหนพระพกตรสสงกอสรางอนเปนประธาน

แมวาหลกฐานศาสนสถานกอนหนาชวงพทธศตวรรษท  18  ในเขตภาคกลางตอนบน  มหลงเหลอนอยมากแตกไมพบวามการกอระเบยงคดแตประการใด  ดงนนแบบแผนของการประดษฐานพระพทธรปหนพระปฤษฎางคใหแกองคพระเจดยหรอระบบผนงระเบยงคดอยดานใน  ซงเปนสงทปรากฏในวฒนธรรมภาคกลางตอนบน นาจะไดรบแบบแผนจากระเบยง

44 44

คดในวฒนธรรมทะเลสาบเขมรไดดวยเชนกน เพราะ 

1. ทกลาวมาแลววา  ระเบยงคดเปนสงกอสรางทเปนเอกลกษณของวฒนธรรมทะเลสาบเขมร ทไมปรากฏในศาสนสถานของวฒนธรรมอน

2. ลกษณะของระเบยงคดทมผนงระเบยงอยดานใน  กปรากฏทระเบยงคดชนนอกของปราสาทนครวด  และระเบยงคดชนนอกของปราสาทตาพรหม  

ระเบยงคดในสมยรตนโกสนทร รชกาลท 1-2เมอเขาสในสมยรตนโกสนทร ขนบการสรางระเบยงคดกยงคงสบตอ

ลงมา  พระอารามขนาดใหญทสถาปนาขนใน 2 รชกาลนจะปรากฏระเบยงวงลอมรอบเสมอ  ไมจำากดวาจะตองเปนพระอารามทเปนพระมหาธาตหลกพระนครเหมอนในสมยอยธยา  ยกตวอยางเชน  วดพระเชตพนวมลมงคลาราม  วดราชบรณะ  (ถกระเบดทำาลายในสมยสงครามโลกครงท  2) วดดสตาราม และวดอรณราชวราราม (รปท 8) เปนตน

แตระเบยงคดในสมยตนรตนโกสนทรมความแตกตางกบระเบยงคดในสมยราชวงศปราสาททอง คอ

1. ระเบยงคดในสมยราชวงศปราสาททองยงคงวงลอมรอบองคพระปรางคทเปนประธานหลกของวด  หากแตระเบยงคดในสมยรตนโกสนทรกลบวงลอมรอบพระอโบสถแทน  ซงในกรณนอาจจะเปนเพราะวา  พระอโบสถเรมมความสำาคญขนแทนพระเจดยมาตงแตในสมยอยธยาตอนปลายแลว แตมกรณยกเวนดงตอไปน

กรณระเบยงคดวดพระศรรตนศาสดารามทวงลอมรอบอาคารหลายหลงอยภายในระเบยงคด  ควรจะเปนขอยกเวน  ทงนตองการกนพนทสวนนออกเปนสวนหนงตางหากในเขตพระบรมมหาราชวง  และวดมหาธาต ยวราชรงสฤษฎ ทระเบยงคดไดวงพระอโบสถ พระวหาร และพระมณฑปไวทงหมด  ซงในประเดนนผเขยนสนนษฐานวา  แตเดมวดแหงนเปนพระ

45 45

อารามของวงหนารชกาลท 1 อปถมภเปนพเศษ จนในสมยนนมชอวา วดพระศรสรรเพชญ ดงนนจงอาจจะเปนไปไดวา มการยกฐานะของวดแหงนเสมอเหมอนวดพระศรรตนศาสดาราม

กรณระเบยงคดวงลอมรอบเจดยศรสรรเพชดาญาณ  ดงขอความในจารกวหารพระโลกนาถวา  “บนจในหองพระมหาเจดยแลวกอสบตอไป จนสำาเรจ ยกยอตสงแปตสบสองศอก  ทำาพระเรบยงลอมสามดาน ผนงนนเขยนนยายรามเกยรต  จงถวายนามพระมหาเจดยศรสรรเพชรดาญาณ” (ประชมจารกวดพระเชตพนฯ 2544: 52)

ดงนนอาจจะเปนดวยเหตทวา พระพทธรปพระศรสรรเพชญแตเดมเคยประดษฐานในพระวหารหลวงวดพระศรสรรเพชญครงกรงเกา  อนมสถานภาพเทากบพระศรรตนศาสดารามแหงกรงรตนโกสนทร  ดวยเหตนเมอเจดยศรสรรเพชดาญาณบรรจซากพระศรสรรเพชญจงจำาเปนตองวงระเบยงคดลอมพระเจดยองคน

2. ระเบยงคดในชวงรชกาลท 1-2 จะปรบใหบรเวณกงกลางระเบยงคดเปนประตทางเขา  ซงเปนของทไมปรากฏหลกฐานในศลปะอยธยา กรณนยกเวนวดพระเชตพนฯ เพราะกงกลางระเบยงคดเปนวหารทศ ประตระเบยงคดจงอยทสองขางของวหารทศ เหมอนกบในสมยอยธยา

3.  ระเบยงคดในสมยรตนโกสนทรจะมฝาปดเครองบนของหลงคา และถาเชอวาระเบยงคดวดพทไธศวรรยและระเบยงคดวดพระศรรตน มหาธาต  พษณโลก  ทชางในสมยหลงซอมไมผด  จะพบวาระเบยงคดสมย อยธยาทนยมแสดงองคประกอบเครองบนหลงคา เหมอนสมยรตนโกสนทร รชกาลท 1-2 นน ไมเหมอนกบสมยอยธยา 

4.  พนระเบยงคดในสมยราชวงศปราสาททองจะไมมการยกระดบ ทเสารองรบชายคาของระเบยงคดจะกอพนกเตยขนมา สวนสมยรตนโกสนทรพนระเบยงจะยกระดบและเสาทรองรบชายคาจะไมมพนก (ยกเวนระเบยงคดทวงลอมรอบพระปรางควดอมพวนเจตยาราม จงหวดสมทรสงคราม) 

46 46

อนง  พระพทธรปทประดษฐานในระเบยงคดของสมยรตนโกสนทรชวงรชกาลท 1 มความพเศษแตกตางจากสมยอยธยา คอ เปนพระพทธรปโบราณทนำามาจากหวเมองในแถบภาคกลางตอนบน (รปท 9) ทงนเพราะในชวงระยะนนมการชะลอพระพทธรปสำาคญองคใหญนอยลงมาทกรงเทพฯ เปนจำานวนมาก  ซงไดมผเสนอวา  เพราะพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช  กำาลงจะประกาศวาพระองคทรงเปนพระธรรมกราชทรงเปนพระอครศาสนปถมภก ดงทปรากฏในกระแสพระบรมราชโองการเรองใหเชญพระพทธรปจากสโขทยมาประดษฐานไว ณ กรงเทพฯ (สายชล   สตยานรกษ 2546: 232; วราวรรณ นฤปต 2557: 121-146) 

แตอยางไรกตาม  ผเขยนมความเหนเพมเตมวา  อาจจะเปนเพราะพระองคกำาลงทำาใหกรงรตนโกสนทรเปนศนยกลางความศกดสทธแหงใหม

การประดษฐานพระพทธรปทผนงระเบยงกเปนเรองทพบอยเสมอ  แตยกเวนระเบยงคดวดพระศรรตนศาสดาราม  ทงนเพราะมวตถประสงคเพอเขยนจตรกรรมภาพเลาเรองรามเกยรต

ระเบยงคดในสมยรตนโกสนทร รชกาลท 3 ขนบการสรางระเบยงคดยงคงสบเนองมาจนถงสงกอสรางในสมย

รชกาลท 3 แตความนยมไมมากเทากบในชวงกอนหนาน ดงทจะเหนไดวาพระอารามทสถาปนาขนหรอมการบรณปฏสงขรณใหญในรชกาลท  3  จะไมปรากฏระเบยงคดแตประการใด ยกตวอยางเชน วดเฉลมพระเกยรต วดเทพธดาราม และวดราชนดดาราม เปนตน  หากแตลกษณะของระเบยงคดของศาสนสถานของพระเจาอยหวรชกาลท  3  ไดมพฒนาการดานรปแบบจากสมยกอนหนานคอ

1. จากเดมลกษณะของระเบยงคดแตครงกรงศรอยธยาทนยมกอผนงระเบยงไวดานหนง  อกดานหนงจะเปนเสา  แตจากระเบยงคดวหารพระพทธไสยาสน วดราชโอรสาราม (รปท 10) ผนงระเบยงคดดานนอกไดเพมหลงคาชนลดอก 1 ตบ ดงนนจงทำาใหมเสารองรบทง 2 ดานของชายคา 

47 47

ทเปนเชนนคงจะเปนเพราะตองการประดบจารกทผนงระเบยง  อยางนอยผนงทเลอนเขามากยงพอทำาใหจารกทประดบผนงระเบยงคดไดมทบงแดดบงฝนบาง  

2. ในพระอารามบางแหงจะพบวามการสรางศาลารายรอบอาคารประธานแตมกำาแพงเชอมศาลาทกหลงเขาดวยกน จงดเหมอนกบวาระเบยงคดขาดเปนระยะ เชน ศาลารายรอบพระอโบสถวดราชโอรสาราม (รปท 11) และศาลาทลอมพระมณฑปวดพระเชตพนวมลมงคลาราม เปนตน

ระเบยงคดในสมยรตนโกสนทร รชกาลท 4-5รปแบบของระเบยงคดปรบเปลยนเปนอยางมากในชวงระยะเวลาน 

ลกษณะเดนของระเบยงคดในสมยรชกาลท 4 คอ

1. คงรปแบบผนงระเบยงคดดานนอกไดเพมหลงคาชนลดอก 1 ตบ ยกตวอยางเชน ระเบยงคดทวดพระปฐมเจดย  หากแตไดพฒนาใหระเบยงคดมแผนผงเปนวงกลมลอมฐานเจดยทรงระฆง

2. กลบไปใชรปแบบระเบยงคดทมผนงระเบยงอยทชายคาดานนอก  ยกตวอยางเชน  ระเบยงคดวดมกฏกษตรยาราม  และวดโสมนส กรงเทพมหานคร  เปนตน  ทงนเพราะหวนกลบไปจดวางแผนผงตามแบบอยธยาตอนตน  ทมการประดษฐานพระธาตเปนกงกลางและมพระวหาร ยนลำาเขามาในระเบยงคด สวนพระอโบสถจะอยดานหลงของระเบยงคด  แตบรเวณกงกลางดานทศทไมใชทศหลกไมทำากระเปาะประดษฐานพระพทธรป แตเจาะเปนประตแทน

นอกจากนพระอารามหลวงบางแหง  เชน  วดปทมวนาราม  และวด บรมวงศอศรวราราม ไมปรากฏวามการทำาระเบยงคด ทงนอาจเปนเพราะเรมหมดความนยมในการสรางระเบยงคด  หรออาจเปนเพราะสงกอสราง

ประธาน พระอโบสถและพระวหารหลวง  มขนาดเลก  การทสรางระเบยงคดมาวงลอมกเปนการบดบงสงกอสรางหลกโดยใชท

48 48

สวนพระพทธรปทประดษฐานในระเบยงคดนน  เนองจากในสมยดงกลาวไมมการอญเชญพระพทธรปจำานวนมากลงมาจากหวเมอง  ดงนนพระพทธรปทประดษฐานในระเบยงคดจงเปนองคทปนใหม  เหมอนกบพระพทธรปในระเบยงคดวดสทศนเทพวราราม  และพระพทธรประเบยงคดวดอรณราชวราราม  

รปแบบของระเบยงคดนาจะพฒนาถงขนสดทายทระเบยงคดพระปฐมเจดยชนบน ทงนเพราะเมอรชกาลท 5 สถาปนาวดราชบพธสถตมหาสมาราม (รปท 12) กไดนำารปแบบระเบยงคดดงกลาวมาใช และหลงจากนนเปนตนมาชางกไมมการพฒนารปแบบของระเบยงคดอกเลย 

แมวาระเบยงคดวดเบญจมบพตรดสตวนาราม (รปท 13) ซงสมเดจฯ  เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ ทรงออกแบบ แตกเปนการนำารปแบบจากระเบยงคดวดพระศรรตนมหาธาต พษณโลก มาใช ดงนนจงไมควรถอวาเปนพฒนาการทางรปแบบ หากแตไดปรบแนวคดจากระเบยงทประดษฐานพระพทธรปอนศกดสทธมาเปนระเบยงคดทจดแสดงงานศลปะซงถอวาเปนการพฒนาแนวความคดเทานน (รงโรจน ภรมยอนกล 2555: 73-107)

สรประเบยงคดเปนสงกอสรางในสถาปตยกรรมลมแมนำาเจาพระยา

ทไดรบอทธพลมาจากวฒนธรรมทะเลสาบเขมร แตเนองจากในสมยอยธยาศาสนาสถานทเขาขายเปนมหาธาตหลกพระนครเทานน  ทจะมการสรางระเบยงคดในพระอาราม  หากแตศาสนสถานทเขาขายพระมหาธาตหลกพระนครในสมยอยธยามจำานวนนอย ดงนนรปแบบของระเบยงคดในสมยน ยงมววฒนาการทไมมากเทากบในสมยรตนโกสนทร  และววฒนาการขน สดยอดของรปแบบระเบยงคดคอระเบยงคดชนบนของพระปฐมเจดย   

49 49

รปท 1 ภาพจำาหลกในระเบยงคดปราสาทตาพรหม

รปท 2 ภาพจำาหลกบรเวณมมหกศอกระเบยงคด ปราสาทบนทายฉมาร

50 50

รปท 3 ระเบยงคดวดพระศรสรรเพชญ

รปท 4 ระเบยงคดของเจดยเหลยม วดพระพายหลวง จงหวดสโขทย

51 51

รปท 5  พระวหารดานหนาพระปรางควดราชบรณะ  ซงตำาแหนงเชอวา นาจะพฒนาการจากโคประดานทศตะวนออกของปราสาทในวฒนธรรมเขมร

รปท 6 กระเปาะดานทศใตของระเบยงคดวดพระราม และมการทำาผนงรบชายคาทงสองดาน

52 52

รปท 7  ระเบยงคดวดไชยวฒนาราม  พระนครศรอยธยา  จะสงเกตไดวาพระพทธรปในระเบยงคคจะถกทำาลาย และพนระเบยงไมมการทำาชนลด  

รปท 8 ระเบยงคดวดอรณราชวราราม จะสงเกตเหนวาพนระเบยงมชนลด

53 53

รปท 9 พระพทธรปโบราณทระเบยงคดวดพระเชตพนฯ 

รปท 10 ระเบยงคดวหารพระพทธไสยาสน วดราชโอรสาราม

54 54

รปท 11 ศาลารายรอบพระอโบสถวดราชโอรสาราม 

รปท 12 ระเบยงคดวงกลมทลอมฐานเจดย วดราชบพธสถตมหาสมาราม

55 55

รปท 13 ระเบยงคดวดเบญจมบพตรฯ ทพฒนาจากระเบยงศกดสทธมาเปนระเบยงจดแสดงพระพทธรป 

56 56

บรรณานกรม

กรมศลปากร, 2529. จารกในประเทศไทย เลม 4. กรงเทพฯ: กรมศลปากร.

_______,  2533. พระราชพงศาวดาร กรงศรอยธยา ฉบบพระจกรพรรดพงศ (จาด)  เลม  2. กรงเทพฯ: องคการคาของครสภา.

_______, 2550. ศพทานกรมโบราณคด. กรงเทพฯ: กรมศลปากร. 

เจาพระยาทพากรวงศ  (ขำา บนนาค), 2507. พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 4. กรงเทพฯ:  กรมศลปากร.  พลโท  บญญต  เทพหสดน ณ  อยธยา  พมพเปนอนสรณในงานฌาปนกจ นางอนงค เฑยรฆราษ.

ปตสร เพญสต, 2555. ศลปกรรมและสถาปตยกรรมในเขตพทธาวาส วดมหาธาตวรวหาร ราชบร. วทยานพนธปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, กรงเทพฯ.

ประชมจารกวดพระเชตพน,  2544.  กรงเทพฯ:  อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง.  คณะสงฆวดพระเชตพนจดพมพเปนทระลกสมโภชหรญบฏและฉลองอายวฒนมงคล  85  ป  พระธรรมปญญาบด (ถาวร ตสสานกโร ป.ธ.4) เจาอาวาสวดพระเชตพนวมลมงคลาราม.

รงโรจน  ภรมยอนกล,  2555.  “คต  ความเปลยนแปลง  นยยะแฝง:  พระพทธรปในระเบยงคดวดเบญจมบพตร.” ด�ารงวชาการฉบบพเศษ: 73-107.

วนย พงศศรเพยร (ชำาระ), 2551. พรรณนาภมสถานพระนครศรอยธยา. กรงเทพฯ: สำานกพมพอษาคเนย.

วราวรรณ นฤปต,  2557.  “การเมองเรองจำานวน:  การรวบรวม  ทำาบญช  วดขนาด  และจำาแนกพระพทธรปจากหวเมองเหนอในชวงสรางกรงเทพฯ.” ด�ารงวชาการ 13 (2): 121-146.

สนต เลกสขม, 2542. ศลปะอยธยา: งานชางหลวงแหงแผนดน. กรงเทพฯ: เมองโบราณ.

สนต  เลกสขม  และกมล  ฉายาวฒนะ,  2524. จตรกรรมฝาผนงสมยอยธยา.  กรงเทพฯ:  มลนธเจมส ทอมปสน.

สายชล สตยานรกษ, 2546. พระพทธศาสนากบแนวคดทางการเมองในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก (พ.ศ. 2325-2352). กรงเทพฯ: มตชน. 

Boisselier J., 1966. Le Cambodge. Paris: Picard.

Coedès G., 1964. Inscriptions du Cambodge tome VII. Paris: EFEO.

_______, 1989. “La  date  du  Bayon.” In Articles sur le Pays Khmer (pp. 95-122). Paris: EFEO.

Coral Rémusat G. de, 1951. L’art Khmer: les grande Étapes de son Évolution. Paris: EFEO.

57 57

Finot L., Goloubev V., & Coedés G., 1929. Le Temple d’Ankor Vat. première partie. Paris: EFEO.

Maxwell T.S., 2007. “The short inscriptions of the Bayon and contemporary temples.” In Bayon: New Perspectives (pp. 122-135). Bangkok: River Books. 

58 58