01-2016 vem (1).pdf

8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

1/296

1

Վ է մ

հ ա մ ա հ ա յ կ ա կ ա ն հ ա ն դ ե ս

Ը ( Ժ Դ ) տ ա ր ի , թ ի վ

1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ , 2 0 1 6

«ì¿Ù »-Ç Õ»Ï³í³ñ ëÏ½µáõÝùÝ

¿ ÉÇÝ»Éáõ ·Çï³Ï³Ý

³é³ñÏ³Û³Ï³ÝáõÃÇõÝÝ

áõ ×ßÙ³ñïáõÃÇõÝÁ,

ÙÇ³ÛÝ ×ßÙ³ñïáõÃÇõÝÁ,³ÙµáÕç ×ßÙ³ñïáõÃÇõÝÁ`

Ñ³Ùá½õ³Í, áñ ³Ý·³Ù ³Ù»Ý³¹³éÝ

×ßÙ³ñïáõÃÇõÝÁ ³õ»ÉÇ û·ï³Ï³ñ ¿,

ù³Ý áëÏ»½ûÍ áõ ß³ù³ñ³å³ï

ëáõïÁ»£

êÇÙáÝ ìñ³ó»³Ý

Խբագիր` ԳԵՎՈՐԳ ԽՈՒԴԻՆՅԱՆ

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ ԽՈՐՀՈՒՐԴՀԱՅԱՍՏԱՆ

Վլադիմր ԲարխուդարյանՍերգեյ ՍարինյանԱշոտ ՄելքոնյանՌուբեն ՍաֆրաստյանԱլբերտ ՍտեփանյանՍուրեն ԴանիեանՀալետ ՊետրոսյանՍավել ՄուրադյանԼևոն Մկրտչյան

ՍՓՅՈՒՌՔ

Երվանդ Փաբուան - ԼիբանանՄկրտիչ Մկրտչյան - ԼիբանանՀարություն Քյուրքչյան - ՀունաստանԿարո Արնյան - ԱՄՆՌուբինա Փիրույան - ԱՄՆՎաչե Բրուտյան - ԱՄՆ

հաահայկական հանդեսԸ (ԺԴ) տարի, 2016,

թիվ 1 (53), հնվար-մարտ

«Վէմ» համահայկական հանդեսՀրատարակիչ` «Վէմ հանդէս» ՍՊԸ

0010 Երևան, Մհեր Մկրտչյան փ. 12/1հեռախոս` 52 18 76, 093 83 93 24

Էլ. փոստ` [email protected]

Ինտերնետային կայք`vemյօurnal.org

ISSN 1829 - 1864

8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

2/296

2

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ

ՎՏԱՆԳԻ ԶԳԱՑՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ 3

ՀԻՄՆԱՔԱՐԵՐ

Դավիթ Ռ. Մոսինյան ՀԱՅԴԵՆ ՈՒԱՅԹԻ ՄԵՏԱՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆԳԱՂԱՓԱՐԸԼեվաբանական շրջադարձիհաատեքստու 11

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Սարգիս Գ. Պետրոսյան (Գյմրի) ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ԱՌԱՍՊԵԼԸ ՍԻՆԱՄԹԱԳԱՎՈՐԻ ՎԻՊԱԿԱՆ ԿԵՐՊԱՐՈՒՄ 19

Ավագ Ա. Հարթյնյան

ՀԱՅ-ՔՐԴԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆՇՐՋԱՆՈՒՄ 31

ԳՐԱԿԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

Հայկազն Ս. Ալվրցյան ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԳՐԻԳՈՐ ՆԱՐԵԿԱՑՈՒՀՈԳԵՒՈՐ ՏԱՂԵՐՈՒՄ 53

Ալբերտ Ա. Մակարյան ԶԱՊԵԼ ԵՍԱՅԱՆԻ «ՍԻԼԻՀՏԱՐԻՊԱՐՏԵԶՆԵՐԸ» 68

ԼԵԶՎԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

Փառանձեմ Գ. Մեյթիխանյան ԿՈՒՌՔ, ԴԻՔ, ՉԱՍՏՎԱԾԵվ դրանց անունները Աստվածաշնչու 98

ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ

Ռոկ Խ. Քոչարյան ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՄԵԿՆՈՂԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸԵՎ ՄՈՎՍԵՍ ԽՈՐԵՆԱՑՈՒ ՊԱՏՄԱԳԻՏԱԿԱՆՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳԸՄաս առաջին։ Պատությունը՝ ժաանակահոսանքի անցյալի շակութորեն նշանակալի ներկայություն 110

ՄՇԱԿՈՒՅԹՍլավի-Ավիկ Մ. ՀարթյնյանՏԵՔՍՏԻ ՏԱՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸՀաատեքստի ու տեքստիփոխհարաբերության ձևերը 138

ՀԻՇՈՂՈՒԹՅՈՒՆ

Համլետ Մ. Գևորգյան,Արթր Ս. Ղազարյան, ՍՈՒՐՄԱԼՈՒԻ ՃԱԿԱՏԱՄԱՐՏԸԶորավար Դրաստաատ Կանայանի ահվան60-այա տարելիցի առիթով 163

ԳԻՏԱԳՈՐԾՆԱԿԱՆ

Յարթիւն Լ. Քիւրքճեան (Աթէնք)

ՍՓԻՒՌՔԱՀԱՅ ՄՇԱԿՈՅԹԻ ԵՐԵՒՈՅԹՆԵՐ.PARENTHESES հրատարակչատուն, Մարսէյլ,Ֆրանսա 179

Գրետա Յ. Նիկողոսյան ՖՐԱՆՍԻԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ«ԱՐԱՐԱՏ» ԱՄՍԱԳՐԻ ԷՋԵՐՈՒՄ 185

ԼՐԱՏՈՒ

Հասկ Ա. Եղիազարյան ԵՎՐՈՊԱՅԻ ՎԵՐՋԻՆ ՄԵԾ ՄՏԱԾՈՂԸՈւբերտո Էկոյի հիշատակին 191

ԳՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Մարիամ Հ. Գևորգյան - Ալբերտ Ա. Խառատյան,Արևտահայ աուլն իր ատությանավարտին (1900-1922 թթ.) 197

ԱՐԽԻՎ

ՄԱՐ-Ի ՆՈՐԱՀԱՅՏ ՀՈՒՇԵՐԸՄաս երրորդ: Գործունեությունը Հալեուև ձերբակալությունը Կիլիկիա անցնելուճանաարհինՊատրաստեցին՝ Ռուբեն Հ. Գասարյանըև Ռուբեն Օ. Սահաանը 203

Վահագն Ա. Հակոբյան

ՄԻՔԱՅԵԼ ՎԱՐԱՆԴՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅԱՆՀԵՏՔԵՐՈՎ 233

Վլադիր Ն. Ղազախեցյան 1920 Թ. ԱՊՐԻԼԻ 15-Ի ԹՈՒՐՔ-ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐԸԲացահայտու է Ղարաբաղի հայության1920 թ. արտի 22-26-ի կոտորածներիատճառները 237

ՀԱՎԵԼՎԱԾ

Գեղամ Մ. Բադաան ԱՐԵՎՄՏՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻՊԱՏՄԱԺՈՂՈՎՐԴԱԳՐԱԿԱՆ ՆԿԱՐԱԳԻՐԸ

ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԻ ՆԱԽՕՐԵԻՆՄաս չորրորդ։ Էրրում նահանգի արևեանև հարավային գավառները I (241)

CONTENT 292

СОДЕРЖАНИЕ 293

8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

3/296

3

Վ է մ



1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ , 2 0 1 6

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ

*Ներկայացվել է էջադրան 30.03.2016։ Հանձնվել է տագրության 15.04.2016։

ՎՏԱՆԳԻ ԶԳԱՑՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ*

Բանալի բառեր – աշխարհաքաղաքական տեղաշարժեր,Արևուտքի ռաավարություն, Ռուսաստան, Թուրքիա,արտահրավերներ, բանակ, վտանգի գացողության արթ- նացու, Ղարաբաան հիահարց։

Վէմ-ի ներկա Խբագրականը ապրիլի 1-ի լյս 2-ին սկիզբ առած դրա-

մատիկ իրադարձթյններից առաջ և հետ զանից յրաքանչյ րին բաժին ընկած ճակատագրի հարազատ հայելին է։ Նրա առաջին մասնէջադրվել է նախքան Ղարաբաան ճակատմ սկիզբ առած ռազմականգործող թյնները, իսկ երկրորդ մասը շարադրվել է դրանցից 10 օր անց։Կարծմ ենք, որ քառօրյա պատերազց առաջ և հետո արձանագրված դա- տող թյնների կանխատեսերի համատթյնը թյլ կտա հաս- կանալ տեղի նեցածը և ծրագրել ապագան։

Մաս առաջին։ Վտանգի գացողության արթնացուը. 30.03.2016։

Առաջավոր Ասիայու փոթորկող աշխարհաքաղաքական տեղաշարժերիհոր ալիքն արդեն սկսել է իր ադեցությունը գործել ր տարածաշրջանուդարեր շարունակ գոյության այքար ղող ժողովուրդների վրա, ինչը նրանցից յուրաքանչյուրն այսօր դիտարկու է և՛ որես ոտենցիալ սառ- նալիք, և՛ սեփական խնդիրների լուծան նոր հնարավորություն։

Ներկայուս ր շուրջը ծավալվող համաժամանաա գործընթացներնունեն իրենց գլոբալ, տարածաշրջանային և էթնոկրոնական բաղադրիչները,որոնցից յուրաքանչյուրը սերտորեն շաղկաված է կը յուսին։

Գլոբալ քաղաքականության ջ արձանագրվու է տարածաշրջանի նոր քարտեի ձևավորանն ուղղված Արևուտքի ռաավարության երկու՝առաջավորասիական ու հարավկովկասյան ուղղությունների աստիճանա-կան մաձուլան գործընթացը՝ Միջերկրականի ափերից (Սիրիա) մնչևԿասիականի ափերը (Ադրբեջան) հասնող ողջ տարածաշրջանու։

Տարածաշրջանային հարթության վրա տեղի է ունենու երկու այրցա-աքային տերությունների՝ Ռուսաստանի ու Թուրքիայի մյանց հանդե«սիրո և ատելության» իռացիոնալ ոռթկուերի վրա հիվող՝ ավան-դական «ուրճի ու սալի» քաղաքականության արժերկան գործընթարցը։

8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

4/296

4

Էթնոկրոնական հարաբերությունների ասարեու նկատվու է Հա- յոց ցեղասանության ժաանակ արդեն իսկ փորձարկված՝ էթնիկ տու- ների նոր ալիքի տարածուը սկբու՝ Սիրիայի արաբների, աա՝ եդիներիու քրիստոնյաների, իսկ այժ արդեն՝ քրդերի վրա։

Նան հաաժաանաա գործընթացները ԽՍՀՄ փլուումց հետո րտարածաշրջանու բորբոքված էթնոկրոնական դիակայությունների սա-ռեցան ավանդական խանիերի խարխլան հետևանքն են, ինչը տարաժամանաա (դիաքրոնիկ) հարթության վրա ներկայուս հասել էայն վտանգավոր սահանագծին, երբ դրանք շատ շուտով անհնար է լի- նելու կառավարել կ կետից։

Այսես՝ առաջին հանգրվանու՝ 1990-ականներին, նախկին ԽՍՀՄ-իտարածքու բռնկված բոլոր հակաարտությունների՝ Մերձդնեստրի, Աբ-խաիայի, Հարավային Օսիայի, Լեռնային Ղարաբաղի, իսկ մ փոքր անց՝Չեչնիայի տարածքները ռաավարական առուով այս կա այն չափով

վերահսկվու էին նախկին Կենտրոնի, և աա՝ Ռուսաստանի Դաշնությանբանակի և ուժային այլ կառույցների կողմց, այսինքն նք գործ ունեինքդրանց աբևեռ կառավարման ոչ մշտ տեսանելի հաակարգի հետ։

Երկրորդ հանգրվանու՝ այդ իրադարձություններից ոտ 2 տասնայականց բռնկված՝ Ղրիմ ու Արևեան Ուկրաինայի հաար այքարու ակն-հայտ է դարձել, որ Ուկրաինայի հանդե Ռուսաստանի ունեցած ռաա- քաղաքական գերակշռությունը դեռևս բավարար չէ վիճելի հարցերի լուծ-ան հաար, որովհետև այս հակաարտություններն արդեն վերածվել ենԱրևուտք-Ռուսաստան երկբևեռ դիմակայության օջախների։

Ուստի այժ՝ երրորդ հանգրվանու ր տարածաշրջանին ոտեցողաշխարհաքաղաքական տեղաշարժերի հոր ալիքը խոստանու է վե-րածվել ուժային մ քանի կենտրոնների շահերի բախան այաններուծավալվող բազմաբևեռ դիմակայության գերբարդ հաակարգի, որիջրատույտի ջ ներքաշված փոքր երկրներին ու ժողովուրդներին հարկէ լինելու գործել և՛ գլոբալ, և՛ տարածաշրջանային արտահրավերներիմաժաանաա ադեցության ու փոխադարձ չեոքացան այան նե-րու։

Արդյունքու՝ երբ հետխորհրդային շրջանու Հարավային Կովկասուձևավորված աշխարհաքաղաքական նոր իրողությունները և Արևտյան

Հա յաստանի ու նրա հարակից տարածաշրջանների հաար սկիբ առնողէթ նոկրոնական դիակայությունները հետևողականորեն ներքաշվու ենկ ընդհանուր կաթսայի ջ, տարածաշրջանի «փայատերեր» Ռուսաս-տանն ու Թուրքիան հայտնվու են գլոբալ քաղաքականության և՛ օբյեկտ- ների, և՛ սուբյեկտների դերու։

Պատճառն ակնհայտ է. տնտեսական ալիչի գործադրուով ձեռքբերվող քաղաքական առավելություններին ներկայուս գուարվել է նաևաշխարհաքաղաքականության ավանդական չափորոշիչների խարխլանգործընթացը, որը հաարայակներ շարունակ հիվելով ծովային ու

մայրցամաքային ադակների դիակայության բնորդի վրա, ծովերից ու

8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

5/296

5

Վ է մ



1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ , 2 0 1 6

օվկիանոսներից կտրված Հայկական լեռնաշխարհու սովորաբար աա-հովել է երկրորդ ադակի գերակայությունը։ Աստիճանաբար անցյալ ենդառնու այն ժաանակները, երբ «բրիտանական նավերը չէին կարողբարձրանալ Արարատ լեռան վրա», քանի ավանդական աշխարհաքաղա- քականության ույգ տարերքների՝ ծովի ու ցաաքի դիակայությանը

խառնվել ու նրանց հանդե գերակայություն է ձեռք բերել երրորդ տա-րերքը՝ օդը կա երկինքը և անգա՝ տիեզերքը , որոնցու գործող ինա-տեսակները հանդես են գալիս իրենց գերժաանակակից փաթեթավոր-աբ՝ ռաատիեերական ուժերի տեսքով։

Ուրե՝ առաջիկայու ր շուրջն ուրվագծվող բաաբևեռ դիակայու-թյան հաակարգի առանցքային բաղադրատարրերն են լինելու լայնառուով՝ տեխնոլոգիական գերակայությունը, նեղ առուով՝ երկինքը վե-րահսկելու ունակությունը։ Երկրորդ հարթության վրա ր տարածաշրջա- նու առայժմ նախաատվելի դիրքեր ունեցող Ռուսաստանի գերակայու-

թյունը հիվու է Հյուսիսային Կովկասու ու Հայաստանու իր ունեցածհնարավորությունները ռաատիեերական ուժերի մջոցով հաադրելուվրա, ինչը, մջուկային ենքի հետ մասին, հանդիսանու է ուժի այնիրական աղբյուրը, որը սող դեր է խաղու Ադրբեջանի վրա հենվելով՝Հարավային Կովկասու գերակայություն հաստատելու Թուրքիայի անթա- քույց նկրտուերի հանդե։ Սակայն, հաշվի առնելով այն իրողությունը,որ արևտյան հակաօդա յին աշտանության մջոցների առանձին բա-ղադրատարրերն արդեն ներդրվել են ր հարևան Վրաստանու, իսկառաջիկա աշնանը սասվող Իրաքյան Քուրդիստանի անկախությանհանրաքվեից հետո դրանք կարող են վերաբաավորվել Թուրքիայից մփոքր ավելի հարավ, դժվար չէ երակացնել, որ շուտով Հայկական լեռ- նաշխարհի չքնաղ երկինքը ռաատիեերական առուով հայտնվելու էարտաքին ուժերի կրկնակի վերահսկողության տակ։ Նան այաններուիրադարձությունների արգացան ընթացքը Հայկական լեռնաշխարհըկարող է վերածել Նոր Բալկան ների, որի հարավու մյանց կոկորդ ենկրծելու թուրքերն ու քրդերը, իսկ հյուսիսու՝ արբերաբար բռնկվող ռուս-թուրքական «սիրո և ատելության» իռացիոնալ ոռթկուերի բեակա- նացան հաար օգտագործվող հա յերն ու ադրբեջանցիները։

Չցանկանալով լրացուցիչ դրաատի հաղորդել ր շուրջը ձևավոր-

վող առանց այդ էլ բարդ կացության հնարավորինս հաակողանի քննու-թյանը՝ մաժաանակ չենք կարող չերակացնել, որ որես ետություն ուժողովուրդ՝ նք դեռևս ատրաստ չենք աշխարհաքաղաքական վերա-դասավորուերի այս նոր՝ շատ ավելի բարձր ալիքին դիակայելու գոր-ծին, քանի որ.

առաջին՝ անցած 25 տարիների ընթացքու չի հաջողվել Հայաս-տանը վերածել կայացած ու կենսունակ ետության,

երկրորդ՝ 2008-ից հետո փաստացի հայրենազրկման վերածվածանգվածային արտագաղթի ատճառով երկիրը կորցրել է իր բնակչության

կարևոր ասին,

Խ Մ Բ Ա Գ Ր Ա Կ Ա Ն

8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

6/296

6

երրորդ՝ Հայաստանու ներդրված նեոլիբերալիստական փողաետու-թյանը բնորոշ արժեքները ներքաղաքական գետնի վրա ր հանրությանըդարձրել են ավելի հարարվողական ու անտարբեր։

Այս բոլոր ձախողուերը հանգեցրել են նրան, որ անցած տասնայակիընթացքու ր հարևանները սկսել են գերաանցել ոչ մայն իրենցտնտեսության ծավալներով, այլև ետականորեն ինքնակաակերվելույուս հիական չափորոշիչներով։ 1990-ականներին կործանան երինհայտ նված Վրաստանն այսօր անհաատ առաջ է անից իր արգաց-ան ակարդակով, իսկ Ադրբեջանը՝ բոլոր հիական քանակական ցու-ցա նիշներով։ Արդյունքու՝ նրանցից յուրաքանչյուրը, ինչես նաև Արևտ- յան Հայաստանու ծավալվող քրդական շարժուը սկսել են տածել տա-րածաշրջանի «թույլ օղակը» դարձած Հայաստանի ու հայության շահերիհաշվին իրենց խնդիրները լուծելու ասին։ Այս գայթակղությունից նրանցառայժ հետ է ահու Հայոց բանակի արտունակությունը։

Սակայն ր տարածաշրջանը մ քանի ուժային կենտրոնների շահերիբախան բարդ ջրատույտի ջ ներքաշվելու արագայու ծանալու էայնտեղ «տղա բերելու» գայթակղությունը, ինչը հղի է ուժերի ներկա հա-րաբերակցության փոփոխության վտանգով։ Ուստի նան նկրտուերիգուարային արդյունքը լուրջ կասկածի տակ է դնելու Հայաստանի՝ որեսետության գոյությունը, քանի Հայոց բանակն իրականու նք ենք ։Իսկ այն ագը, որն իր ոտ 10 մլիոն ներկայացուցիչներից հաիվ 2,5մլիոնին է կարողանու (այն էլ՝ ծ դժվարությաբ) ահել հայրենի հողիվրա, աշխարհաքաղաքական խոշոր կատակլիերի այաններու չիկարող երկար ժաանակ դիակայել արդուժի և տնտեսական հնարավո-րությունների առուով բաակի առավելություն ունեցող հարևաններիճնշանը։ Ավելին՝ ր տարածաշրջանը ուժային մ քանի կենտրոններիշահերի բախան բարդ ջրատույտի ջ ներքաշվելու արագայու ոչ ոքչի կարող երաշխավորել որևէ արտաքին աջակցության տևականություննու հուսալիությունը։ Նան սցենարի հավանականությունը գնալով ավելիու ավելի առարկայական է դառնու տնտեսական ճնշուերի ալիչիտակ թուլացող Ռուսաստանի ներքաղաքական արգացուերի անորո-շության այաններու։

Ուրե՝ ոտ աագայու Հայաստանի անվտանգության աահովան

հաար արտավոր ենք ունենալ ոչ մայն արտաքին այլընտրանքներ,այլև ներքին դիադրողականության բոլորովին այլ ակարդակ, որովհետև2008 թվականից հետո անքի հաար ակնհայտ դարձած ր թուլացանգործընթացի շարունակու արդեն հաջորդ տասնայակու հայ ժողովրդիհաար մանգաայն առարկայական է դարձնելու Հայրենինքի կորստյանվտանգը։

Եզրակացությունը ար է. առաջիկայու սասու է կենսունա-կության մ նոր և ավելի բարդ քննություն, քանի հարկ է լինելու գոյատևելև՛ գլոբալ, և՛ տարածաշրջանային ադակների մաժաանաա ներգործու-

թյան բաաբևեռ հաակարգի առկայության այաններու ինչը հղի է

8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

7/296

7

Վ է մ



1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ , 2 0 1 6

դրանց փոխադարձ չեոքացան հեռանկարով։Այս ռայլ խորաատկերի վրա նշարվող մակ ուրախալի իրողու-

թյունն այն է, որ առնվան վերջին կ տարվա ընթացքու սկսել ենք ար-ձա նագրել Հայաստանի անկախության ողջ քառորդդարյա ժաանակամ-ջոցու իրավարկված, ստորացված ու քաղաքականությունից դուրս

ղված հայ ժողովրդի ինքնաահանան դարավոր բնադի արթնացու-ը։ Նան երևույթը՝ որես ագային ինքնագիտակցության դրսևորու,սկբու իր իռացիոնալ-գացական, իսկ վերջին ամսներին նաև՝ ման-գաայն գիտակցված տեսքով, խորքային հեղաբեկուեր է արձանագրելր հասարակության տրաադրությունների ջ։ Արթնացել է հարտ հայարդը՝ իր դժբախտությունների ատճառը փնտրելով ոչ թե գնալովվտանգավոր դարձող արտաքին-աշխարհաքաղաքական գործընթացներիմգաածություն ներու, այլ այն մջավայրի ու այանների ջ, որուտեղի է ու նենու նրա ուժերի ու հնարավորությունների փոշիացու ու

սխուը։ Անտարբերությանը, անվստահությանն ու կասկածներին սկսելեն փոխարինել ոտեցող վտանգների հստակ գիտակցու ու ճշգրիտհաշվառուը։

Վտանգի զգացոության արթնացումը՝ որպես ազգային ինքնագի-տակցության սպեցիֆիկ-հայկական դրսևորում, այն հիական, առանց- քային գործոնն է, որը ոչ այն ունակ է վճռական պահին համախմբելհայ ժոովրդին, այլև արմատապես փոխել երկրի ներքաաքական կա-ցությունը առաջիկա կ տարվա ընթացքում։

Մաս երկրորդ։ Վտանգի գիտակցուը. 12.04.2016։ Արիլի 2-ի առավոտյան ր գիտակցությունը մ ահ կանգ առավ

այդ րոեներին Մատաիսում ծավալվող կատաղի կռիերի ասին հե-ռախոսով ստացվող տագնաալի լուրերի շրջագծու։ Հայերենի բառա-աշարից վայրկենաես սղվելով՝ անհետացան այդ բնակավայրի անվանվերջին երկու տառերը՝ ր մտքը կենտրոնացնելով ինք նութենականիաստ ունեցող «մատա» հասկացության շուրջը։ Հայրենիքի ոհասեղա- նին մատա լինելու մջոցով 19-20-այա երիտասարդները թան կա-գին ժաանակ էին տալիս՝ տեղի ունեցածը գիտակցելու, սխալ ները սրբա-

գրելու, իրավիճակը շտկելու և դավին կուլ չգնալու հաար։Ուստի այսուհետ նրանցով հարտա նալու ատիվ և արժանաատ-

վություն կարող են ունենալ մայն նրանք, ովքեր կդրսևորեն ոհերի փո-խարեն արելու և նրանց անավարտ գործը շարունակելու կաք ու վճռա-կա նություն։ Իսկ ներկա ահին՝ անմջական վտանգի չեոքացումց հե-տո, անակարևորը ուշքի գալու ունակությունն է, որովհետև ավելորդժաանակ նք այլևս չունենք. Հայրենիքը վտանգի ջ է։

Ակնհայտ է, որ տարիներ շարունակ Հայաստանի ու Սփյուռքի լավա-գույն ինտելեկտուալների կողմց թբկահարված՝ րցակցային նոր մջա-

վայրին ր երկրի անհաաատասխանության ասին նախագուշացու-


8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

8/296

8

ները, որոնք մնչ օրս ացել են իբրև «ձայն բարբառոյ յանաատի»,ճշմարիտ էին, արդարացի ու տեին։ Սակայն դրանց ասին տարբերառիթներով, այդ թվու նաև ր հանդեսի հրաարակուերի տեսքովարված կանխատեսուերի քննությունն այլևս աագա ատագետ ներիգործն է։ Մենք այսօրվանից ետք է նայենք դեի առաջ՝ անց յալից կոր-ելով իրավիճակը հիավորաես շրջելու հաար անհրաժեշտ փորձն ուհտությունը։

Իսկ իրավիճակի կա «քաղաքական ահի» առանձնահատկություննայն է, որ այսօր գործ ունենք ցեղասանությունից փրկված և ԽՍՀՄ փլու-ումց հետո Հայաստանի ու Լեռնային Ղարաբաղի ույգ հանրաետու-թյունների տեսքը ստացած՝ հայրենի հողի վրա ր հետագա գո յատևաներկասնական խարիսխի կաաքանդանն ուղղված թուրք-ադրբեջա- նական մասնական դավի հետ։ Առանց Ղարաբաղի չի լինելու Հայաստանը,իսկ առանց Հայաստանի ներկա գլոբալացող աշխարհու շատ շուտով

ձուլվելու և անհետանալու է նաև Սփյուռքը։ Ուրե խոսքը ոչ թե ր Հայ-րենիքի մ ասի, այլ ցեղասանությունից հետո փրկված ամբոջի վրակախված սառնալիքի ասին է։ Հայրենիքի կորստյան վտանգը նաև ագիստույգ կորստյան սառնալիք է, այսինքն՝ գո յության խնդիր։ Իսկ դա նշա- նակու է, որ Ղարաբաղի փրկության հարցը ողջ ագի հետագա գոյա-տևան այանն է ու մաժաանակ՝ բացարձակ առաջնահերթությունը։Մնացած բոլոր ծ ու փոքր խնդիրները ստորադաս են այս հրաայակա- նին, որի լուծուը ահանջու է ուժերի գերագույն լարու և ծագույնիաստ նություն։

Հաշվի առնելով այն իրողությունը, որ Ղարաբաղու նք այսօր բախ-վու ենք ոչ մայն Ադրբեջանի, այլև նրա թիկունքին կանգնած ր դա-րավոր ոսոխ Թուրքիայի ագրեսիայի հետ, ստեղծված այաններու սե-փական ուժերին աավինելու հրաայականն անվիճելի է։ Սակայն անվի-ճելի է նաև այն իրողությունը, որ նան հրաայականը ետք է ներդաշնակկերով հակադրվի ր ավանդական արտաքին արևելուերի՝ արտա- քուստ մայն փոխբացասող վեկտորներին։ Հայկական արևելումը ետքէ հիվի այն ելակերի վրա, հաաձայն որի՝ ր դիրքորոշու այս կաայն տերության նկատաբ այանավորված է Ղարաբաղի հարցի հան-դե նրա որդեգրած քաղաքականությաբ։ Այսօր դա անևին էլ չի հա-

կասու սեփական ուժերին աավինելու՝ ինքնին հասկա նալի հրաայա-կանին, որովհետև վճռակա նության ու մաս նականության հետ մասինահանջվու է նաև դիվանագիտական հտություն ու փորձ։

Առ այդ՝ Հայոց ցեղասանության 100-այա տարելիցի առիթով րհանդե բյուրեղացած հաաշխարհային հանրության դրական կարծիքիոսնյակը ետք է նատակաուղղվի Ղարաբաղի հայությանը սառնա-ցող ցեղասանության ու բռնագաղթի կանխարգելանը։ Սա Հայոց ցեղա-սանությունը շարունակելու և իր հայրենի հողերի վրա հայ ժողովրդիբնաջնջու ու տեղահանությունն իր ավարտին հասցնելու Թուրքիայի քա-

ղաքականության նոր դրսևորու է՝ իր կողմց ստեղծված երկրորդ ցե-

8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

9/296

9

Վ է մ



1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ , 2 0 1 6

ղասան ետության՝ Ադրբեջանի մջոցով։ Նան այաններու հարկ էգիտակցել, որ մջագային հանրության կողմց առաջ քաշվող ոչ մ փոխ-իջուային լուծու չի կասեցնելու թուրք-ադրբեջանական դավադրու-թյունը, այլ մայն ավելի բարենաստ այաններ է ստեղծելու նրա շարու- նական հաար։ Որովհետև Ադրբեջանի կողմց որևէ մջագային ար-

տավորություն չհարգելու փաստը, հիված է ոչ թե սեփական կաքի, այլհստակորեն Թուրքիայի կողմց ուղղորդվող ընդհանուր ռաավարությանվրա։

Առաջիկայու անհրաժեշտ է անով շահագրգռել բոլոր այն արտա- քին ուժերին, որոնք իրենք տարածաշրջանային քաղաքականությունը հի- նու են հայկական գործոնի հաշվառան ու ահանան ելակետի վրա։Իսկ դրանք, բարեբախտաբար, շատ ավելի որեղ են, քան Թուրքիան ուԱդրբեջանը մասին վերցրած։ Այդ ուժերից երկուսի՝ Ռուսաստանի ուԱՄՆ-ի մջև ներկայուս շարունակվող սուր րցակցությունն է Թուրքիային

ու նրա դաշնակից Ադրբեջանին ընձեռել նրանց շահերի արանքը խցկվելուհանդգնությունը, որը հիք դարձավ վերջին ագրեսիայի հաար։ Այդ նա-տակադրուը չեոքացնելու հաար առաջիկայու որոշ ժաանակ հարկ էլինելու դիանալ՝ լարելով հաաշխարհային ր ողջ ներուժ կարողակա- նությունը։ Դիմանալ է պետք՝ որսալու հարար այն բարենաստ ահը,երբ տարածաշրջանու եղանակ ստեղծող տերու թյունները ՀարավայինԿովկասու Թուրքիայի քաղաքականության ակտիվացուը չեոքացնելուհաար անհրաժեշտ կհաարեն «խուել» նրա տարածաշրջանային «ոչը»։

Այդ ահն օգտագործելու հաար նք ետք է խորությաբ ըբռնենք նաև Ռուսաստանի վերջին դիրքորոշուերի նրբերանգները, որեսիխուսափենք նրա հանդե «սիրո տեսարանները»՝ ատելությաբ փոխարի- նելու գայթակղությունից, ինչը ներկա հանգրվանու ձեռնտու է հենց Ադր-բեջանին: Թուրք-ադրբեջանական տանդեը ներկայուս փորձելով տարա-ծաշրջա նա յին ատերամ ծուղակի ջ ներքաշել Ռուսաստանին, վաղնինքն է ընկ նելու հաաշխարհային ուժերի կողմց լարված թակարդը: Հա- յաստանին անհրաժեշտ է ունենալ հավասարակշռված ու րագատիկ քաղաքակա նություն՝ վաղ թե ուշ անխուսափելի դարձող ատերաական նոր սադրանքին դիակայելու հաար

Ուրե՝ առաջիկա ամսների ընթացքու արտավոր ենք նախ և առաջ

հաղթահարել վերջին ռաաբախան հետևանքով ակնհայտ դարձած հա-ագային աոթն ու խայտառակությունը՝ հաարայակների քաղա քա-կրթությաբ հարտացող ր երկրի հանդե որոշ արդիական ի նատե-սակ ների ասով երեկվա քոչվորական թաթարի ձեռք բերած առավելու-թյունը։

Երկրորդ՝ Հայաստանի ներքին կացությունն ակնհայտորեն չի հաա-ատասխա նու վտանգի գացողությունից բխող ր ոգեղեն ուժը հու- նավորելու առաջադրանքի լուծանը։ Վճռական կռիերի ահին՝ լուսա- նկարվելու հաար Ղարաբաղ վաող և իրենց ցուցաոլությաբ թշնաու

հաար լրացուցիչ թիրախներ աահովող «հայրենասերների» մջոցով


8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

10/296

10

Հա յաստանը չի կարող որսալ առաջիկայու ատության կողմց ըն-ձեռվելիք հարար ահը և կընդմշտ փակել Ղարաբաղի հարցը։ Նանայաններու ա նևին էլ չխաթարելով արտաքին թշնաու դե հաա-խբվելու կաքն ու վճռականությունը, արտնչող երկրին անհրաժեշտարդարության ահանջը առաջիկա ամսներին հիավորաես փոխելուէ Հայաստանի ներքաղաքական կացությունը։ Դրանու այլևս կարելի էչկասկածել։

Երրորդ՝ հիավոր որաշարժի կարիք ունի նաև Սփյուռքը՝ շտադրաահավաքի իրականացան և ԼՂՀ ճանաչանն ուղղված հրատա քայլերի մջոցով։

Մայր Հայաստանը գաղափարաքաղաքական երկունքի ջ է, որից շատշուտով ծնվելու է ոչ մայն ր անվտանգ գոյատևան ու անկաշկանդարգացան իաստուն գաղափարը, այլև Հայ ժոովրդի ու Հայոց բա- նակի անխորտակելի մասնության վրա հիված հաթական գործը։

Խմբ.։

THE SENSE OF DANGEREditorial

Keywords - Geopolitical changes, strategy of the West, Rus-sia, Turkey, challenges, army, premonitions of danger, the Kara-bakh issue.

ЧУВСТВО ОПАСНОСТИ

Редакторская статья

Ключевые слова - Геополитические изменения, страте-гия Запада, Россия, Турция, вызовы, армия, пробужениепредчувствия опасности, карабахский вопрос.

8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

11/296

11

Վ է մ



1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ , 2 0 1 6

Դավիթ Ռ. ՄոսինյանՓիլ. գիտ. թեկնած

ՀԱՅԴԵՆ ՈՒԱՅԹԻ ՄԵՏԱՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆԳԱՂԱՓԱՐԸ

Լեվաբանական շրջադարձի հաատեքստու*Բանալի բառեր-ատություն, ատագրություն, լե-

վաբա նական շրջադարձ, նարատիվ, անալիտիկ ատու-թյան փիլիսոփայություն, Ուայթ, տաատություն, տրո։

Մուտք

Ա. Շոենհաուերն ասու է, որ աբողջ աշխարհի գոյությունը կախվածէ առաջին բացված աչքից, եթե նույնիսկ այն ատկանու է մջատի1: Հա-

անանորեն՝ պատմության գոյությունը կախված է այն ամրագրոգիտակցությունից:

Չկա ատության գոյությունը փաստողը՝ չկա նաև ատություննինքը: Այդ իաստով է երբե խոսվու այն ասին, որ ատություն չկար,ասենք՝ Հին Հունաստանու, քանի դեռևս չկար ատության՝ որեսառանձին գոյացության կա էացության գիտակցու: Սակայն, յուս կողմց,աչքը, բնականաբար, ի որու չէ նկատել, ըբռնել աշխարհը իբրև կ ա-բողջություն: Ի հավելու՝ թվու է, թե երկու սերունդը իտի բավականլիներ ատությունը տածելու հաար, մնչդեռ ատությու նը, ինչես և

աշխարհը, տրված չեն փորձու, ուստի տածողությանը ինք նագիտակցա-կան անդրադարձի ժաանակ է հարկավոր՝ հասու լի նելու տային-տեսա-կան օբյեկտներին:

Առավել ծ են տածողության ջանքերը՝ հասկանալու հաար, թե ին չուէ անհրաժեշտ ատության ուսուասիրուը: Դա է վկայու այն փաստը,որ մնչև տասնիններորդ դարը աշխարհի հաալսարաններու գրեթե չէրդասավանդվու ատություն, առավել ևս՝ չկային ատության ֆակուլ-տետներ: Հաարվու էր, որ ատություն գրելն առանձնակի հտություններչի ահանջու, և դա կարող են անել բոլորը: Առաջին անգա Հեգելը, Ռան-

*Հոդվածն ընդունվել է տագրության 12.03.2016։1 Տե՛ս Schopenhauer A., Die Welt als Wille und Vorstellung. Erster Band. Leipzig, 1859, էջ 35-36:

ՀԻՄՆԱՔԱՐԵՐ

8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

12/296

12

կեն և գերանացի ռոանտիկներն են (ասնավորաես՝ Ֆրիդրիխ Շլեգելը)հատուկ ուշադրություն դարձրել ատությանը՝ դրանով իսկ արդիակա- նացնելով ատական գիտելիքի ձևավորան անհրաժեշտությունը: ԻսկՔոլինգվուդն արդեն բաց տեքստով փորձել է ատասխանել այն հարցին,թե ինչու ենք ուսուասիրու ատությունը2:

Պատության ուսուասիրան և ներկայի ու աագայի հետ դրա կա-ի գիտակցանը ուգընթաց առաջ է գալիս դրա «ինչե՞ս ուսուասի-րելու» հարցը: Հնարավո՞ր է ատական փորձառություն կա գացողու-թյուն, թե՞ ատությունը մայն «գրքերու» է: Եթե հնարավոր է գալատությունը, ինչե՞ս է հնարավոր փոխանցել այն ուրիշին: Եթե ատ-ությունը արագրված է տեքստերու, ինչե՞ս արել դրա վերաբերե-լիությունը, այսինքն՝ հաաատասխանո՞ւ է դրանց ինչ-որ եղելություն,թե՞ ոչ: Թեև ոչ բոլոր ատաբաններն են տքու ունեցել այս հարցերը,այնուանայնիվ, սրանք ակաս կարևոր չեն ատական գիտակցությու- նը կրողների հաար:

1.Պոիտիվիստական կա իրադարձային ատագիտությանճգնաժաը

Պատության կարևորության գիտակցումց հետո ատագիտությանջ գլխավորաես արատանու է Կոնտից սերող ոիտիվիստականոդելը՝ հաված Հուբոլդտ-ռանկեական կարգախոսով՝ ներկայացնելանցյալն այնես, ինչես «եղել է իրականու»։ Ի դե, այս ոդելը հետա-գայու իր արտաքուստ՝ արքսյան, իսկ իրականու՝ բնագիտության նվա-

ճուերի խանիկական ընկալումց բխող գռեհիկ-սոցիոլոգիական բո-վանդակությաբ որդեգրվեց ու արատացավ խորհրդային ատագրու-թյան ջ:

Պատագիտության ոիտիվիստական ոդելը ենթադրու է մ քանիհիարար դրույթներ, ասնավորաես՝ որ ատությունը գիտություն էանցյալի ասին, և ատագիտական ուսուասիրությունների առարկանգրավոր աղբյուրներու արագրված անցյալն է, իսկ հետաոտության նատակը, այսես ասած, «ծ» իրադարձությունները վերհանելն է, որոնքհիականու քաղաքական և ռաական բնույթի են: Պոիտիվիստ ատ-աբանն իր հերթին ձգտու է անաչառության և օբյեկտիվության: Ընդորու, ըստ նրանց դա հնարավոր է, քանի որ ատությունն ընթա նու էմագիծ ժաանակի ջ, և հետաոտողը հնարավորություն ունի «կողքից նայելու» և հստակորեն որոշարկելու իր տեղն ու ուսուասիրվող օբյեկտիտեղը: Եվ վերջաես՝ ոիտիվիստները հաարու էին, որ ատ ությունը՝իբրև գիտություն, ետք է որդեգրի բնագիտության թոդ ները, այսինքն՝կառուցարկվի բնագիտության ոդելով3:

Սակայն այդ դրույթների խնդրահարույց լինելը (ինչը նկատելի դար-ձավ ժաանակի ընթացքու) հիք տվեց վիճարկելու դրանք և լայն հորի-

2 Տե՛ս Collingwood R. G., The Idea of History. Oxford University Press, 1994, էջ 10:3 Տե՛ս Рохас К. А., Критический подход к истории французских «Анналов». М., «Кругъ», 2006, էջ 81-82:

8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

13/296

13

Վ է մ



1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ , 2 0 1 6

ոններ բացեց ոիտիվիը հաղթահարելու հաար: Նախ, գիտությանփիլիսոփայության ջ հատկաես հետոիտիվիստների ջան քերով ցույցտրվեց, որ բնագիտական տեսությունները, ղ ասած, այն քան էլ աա-ցուցված և վերջնական չեն, որ գիտական վարկածները սկբուն քորեն ֆալ-սիֆիկացվու են, և հետևաբար՝ դրանց կառուցան թոդ ների ֆետիշա-

ցուը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ խոնարհու առ ոչինչ: Մյուս կողմց՝ հիովին քննադատվեց ոիտիվիստների հաար երանելի դիտարկման լեզվի հնարավորությունը, և որես կ նակետ ընդունվեց «փաստերն ունեն տե-սական ծանրաբեռնվածություն» դրույթը: Ասել է թե՝ գոյություն չունենատոմար փաստեր, դրանք այս կա այն տեսության դիրքերից են հաար-վու այդիսին, և հետևաբար՝ չկան եզակի իրադարձություններ:

Քննադատության յուս հատույթը հերնևտիկականն է: Դեռևս Շլա յեր-ախերի հերնևտիկական ուսունքու ձևավորված, իսկ հետագայուգիտական հանրության ջ արատացած հերնևտիկական շրջանի դիրքերից (հաաձայն որի՝ մասը ճանաչվում է ամբոջի ջոցով, իսկամբոջը՝ մասի) հնարավոր չէ ուսուասիրել և հասկանալ առանձին իրա- դարձությունը4: Այսինքն՝ ոիտիվիստների «աշտելի» իրադարձությունը՝որես փաստ և աբողջի աս, իաստաուրկ է և անտածելի: Այս տեսանկ- յունից, փաստորեն, ոիտիվիստական ռեդուկցիոնիը թույլ չի տալիս«բռնելի դարձնել» հաաշխարհային ատությունը, որովհետև վերջինս ոչթե առանձին իրադարձությունների աբողջություն է, այլ, նախևառաջ,իդեալական օբյեկտ, որի ռելևանտությունը, ճիշտ է, առնվան վիճարկելի է, քա նի որ ատնանշելի չէ դրա կրողը կա սուբյեկտը5, բայց այստեղ հե-տաքրքրողը «հաաշխարհային ատություն» ասվածի աշխարհի քաա-

քակրթական պատկեր իաստն է:Գլոբալացող աշխարհու սեփական ատությանը հաղորդակցվելըձեռք է բերու նաև քաղաքակրթական չափան ջ տեղակայվելու ևկոորդինացվելու իաստ: Եվ այս առուով հարցը առավել քան հրատա էՀայոց ատության արագայու: Հայկական առանձին քաղաքակրթու-թյան լինել-չլինելու խնդիրը շատ «ջուր կքաշի», այդ ատճառով այստեղերծ անք այդ հարցի քննարկումց: Բայց և այնես, հարկ է նշել, որՀայոց ատությունն առավել աբողջական ու հասկանալի կդառ նա մայնլայն քաղաքակրթական ուրվագծերի ջ: Պետության տևական բացակա- յությունը, օտարների լծի տակ լինելը, շակութաես ուրիշ ներից ադված

լինելը Հայոց ատությունը դարձնու են, այսես ասած, հատվածական,իսկ իրադարձությունների ատության թոդա բանությաբ ասերի ի մբերուը՝ «հավաքագրուը», դատաարտված է անհաջողության:

Միով բանիվ՝ ոիտիվիստական ատագիտության հաղթահարանանհրաժեշտությունը (ինչը տեղի ունեցավ հիական երեք տարբեր ուղ-ղություններով, այն է՝ Աննալների դրոցը, հերնևտիկական-ֆենոնո-լոգիական ուղղությունը և անալիտիկ ատության փիլիսոփայությունը),չափաանց հրատա դարձրեց ատագրության ինչես-ի խնդիրը. ինչ-ե՞ս է գրված և ինչե՞ս գրել ատությունը: Սույն հոդվածում խոսվելու

4 Տե՛ս Schleiermacher F., Hermeneutics and Criticism and Other Writings. Cambridge University Press, էջ 24:5 Տե՛ս Spengler O., Der Untergang des Abendlandes. Erster Band. München, 1920, էջ 15 20-36:

Հ Ի Մ Ն Ա Ք Ա Ր Ե Ր

8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

14/296

14

է այն անալիտիկ պատմության փիլիսոփայության ջ տեի ունե-ցած «անցուդարձերի» մասին:

2.Լեվաբանական շրջադարձից՝ նարատիվիստականշրջադարձ

Քսաներորդ դարու փիլիսոփայության շրջանակներու տեղի է ունե- նու լեզվաբանական շրջադարձ, ինչը կոչված էր լուծելու փիլիսոփա յու-թյան ջ առկա խառնաշփոթ (գուցե թվացյալ) վիճակը: Լեվաբա նականշրջադարձն ունենու է երկու ալիք. առաջինը՝ դարասկբին, աս նավորա-ես՝ Վիտգենշտայնի, Հայդեգերի աշխատություններու, երկրորդը՝ 1960-ական թվականներին՝ ստրուկտուրալիմ շրջանակներու: Հենց վերջինշրջա նու է լեվաբանական շրջադարձը փոխադրվու նաև ատությանոլորտ: Լեվաբանական շրջադարձը նշանակու է, որ փիլիսոփա յության

ուսուասիրության առարկան, վերջին հաշվով, մայն լեուն է: Այդ խնդրինանդրադառնալիս Վիտգենշտայնը գրու է. «Նախադասություն ների և հար-ցերի ծաասնությունը, որոնք արտահայտվու են փիլիսոփայականխնդիր ների առնչությաբ, ոչ թե սխալ են, այլ անիաստ: Ուս տի նք ընդ-հանրաես չենք կարող ատասխանել այդօրի նակ հարցերին, նք կա-րող ենք լոկ հաստատել դրանց անիաստությունը: Փիլիսոփաների հար-ցերի և նախադասությունների ծ ասը բխու է այն բանից, որ նք չենքհասկանու ր լեվի տրաաբանությունը»6, քանի որ, բնականաբար, րտքերն արտահայտվու են լեվի մջոցով, ծնվու են լեվական թաղան-թու: Ավելին՝ լեուն ոչ մայն արտահայտու է տքերը, նկարագրու է

աշխարհը, այլև այդ աշխարհը, նախևառաջ, տրված է լեվու. ոչ թեաշխարհն ինքնին բաժանված է, և նք նկարագրու ենք այն, այլ անլեու ինքն է բաժանու աշխարհը: Վերջինս, օրի նակ, կարելի է ներկայացնելառարկաների, հատկությունների կա հարաբերությունների հաակարգիտեսքով, բայց այդ ընտրությունը կատարվու է լեվու: Առհասարակլեվից դուրս ոչ լեվական ոլորտի գոյությունն արդեն իսկ խնդրահարույցէ, որովհետև հենց խոսու ենք դրա ասին, այն վերածվու է լեվականոլորտի: «Իմ լեզվի սահմանները նշանակու են ի աշխարհի սահան- ները»7,- գրու է Վիտգենշտայնը: Լեվից անդին հնարավոր չէ տածելոչինչ, ուստի ան անգա խոսելիս նք, նախևառաջ, խոսու ենք լեվիասին, և փորձել խոսել ոչ լեվականի ասին՝ նշանակու է լոկ շոշափելլեվի սահանները: Այսես է հասկանալի դառնու նաև Հայդեգերի «լե-զուն գոյության տունն է» հայտնի արտահայտությունը:

Եվ ուրե, ցանկացած խնդրի լուծմանը մոտեցած կլինենք, եթեվերլուծենք այն լեզվական ավորները, որոնցով արտահայտված էխնդիրը: Ահա սա է լեվաբանական շրջադարձի էությունը, որը տեղի ու- նեցավ նաև ատության տեսության և փիլիսոփայության ջ: Դա եղավանալիտիկ ատության փիլիսոփայության շրջանակներու, որի ներ-

6 Wittgenstein L., Tractatus Logico-Philosophicus. New York: The Humanities Press, էջ 36:7 Նույն տեղու, էջ 114:

8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

15/296

15

Վ է մ



1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ , 2 0 1 6

կայացուցիչները ստրուկտուրալիստների հետ կտեղ լեվաբանականփիլիսոփայության սկբունքները կիրառեցին ատական տեքստերի առն-չությաբ: Չէ՞ որ ատությունը ևս ներկայանու է իբրև լեվական տեքստ,որն ունի իր տրաաբանությունը: Հետևաբար՝ շարադրված ատությունըոչ թե անցյալի նկարագրությունն է, ինչես այն եղել է, այլ լեվի և դրա

տրաաբանության սահաններու կառուցված տեքստն է: Այլ կեր՝ անանգա՝ ատությանն անդրադառնալիս, նք գործ ենք ունենու որոշակիպատմված բանի հետ, որը յուրաքանչյուր կոնկրետ դեքու որևէ կի ատածն է ինչ-որ ժաանակաշրջանու, ինչը նշանակու է, որ «ատ-ական ճշարտություն» կոչվածը ժաանակից ածանցյալ և խիստ այա- նական երևույթ է: Խոսելով ատողական նախադասությունների ասին՝Ա. Դանթոն հետևյալ օրինակն է բերու. «Հիմունքների հեղինակը ծնվել է1642 թ. Վուլսթորփու»8: Սա կարելի է փոխարինել նույն նշանակություննունեցող կ այլ նախադասությաբ. «Իսահակ Նյուտոնը ծնվել է 1642 թ.Վուլսթորփու»: Բայց սրանց մջև էական տարբերություն կա. առաջինըճշարիտ կարող է լինել մայն 1687 թ. հետո, այսինքն՝ Նյուտոնի հայտնիաշխատության հրատարակումց հետո: Եթե անգա ներուծենք կատարյալժամանակագրության գաղափարը, որտեղ կարագրվեն բո լոր իրադար-ձությունները, դրանով ատաբանի խնդիրը չի վերանա: Քանի որ նախ,անցյալի իրադարձությունները գոյավորվու են ներկայի հետ հարաբերու-թյան ջ և երկրորդ, կատարյալ ժաանակագրության ջ չկան ատճառներև հետևանքներ: Եվ քանի որ ատությունն ունի հեղինակ, ստացվու է, որ յուրաքանչյուր տեքստ գրված է որոշակի դիտանունից ու տրաաբանու-թյաբ: Ուստի ատության ճանաչան հաար ակաս կարևոր չէ հայտ-

նաբերել այն լեվական և տրաաբանական հնար ները, որոնք առկա ենտեքստի հիքու: Հետհետե ձևավորվու է ատագրության ատու-թյունը վերակառուցելու անհրաժեշտություն:

Պատության արագայու լեվական տարրական մավորների վերլու-ծությունը շոշափելի արդյունքների չհանգեցրեց, որովհետև առանձին նախա-դասություններու լիովին չի դրսևորվու տեքստի ոճը և հեղինակի՝ իր ժա-անակի նախաաշարունքներով դետերմնավորված լինելը: Այդ ատ-ճառով աբողջ ատուը կա նարատիվը սկսեց դիտարկվել որես ատ-ական տեքստի անափոքր մավոր: Սա կարելի է անվանել նարատի-վիստական շրջադարձ:

3.Մետաատությունը՝ նարատիերի ուսուասիրանոլորտ

1973 թ. լույս է տեսնու Հայդեն Ուայթի «Մետաատություն. ատ-ական երևակայությունը 19-րդ դարի Եվրոայու» աշխատությունը, որնիրենով նոր փուլ է արավորու ատության տեսության և փիլիսո-փայության ջ: Վերնագրից արդեն կարելի է գլխի ընկնել, որ այստեղատաճանաչան հիական մջոց է հայտարարվու երևակայությունը:

8 Данто А., Аналитическая философия истории. М., «Идея-Пресс», 2002, с. 153:


8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

16/296

16

Ուայթը սիրու է տարբեր առիթներով կրկնել, որ անցյալը երևակայությանտարածքն է, որ այն այլ տեղ հայտնաբերել հնարավոր չէ9: Ուստի նարա-տիերը տրված են ոչ թե անցյալը նկարագրելու, այլ անցյալի ասինխոսելը հնարավոր դարձնելու հաար կա, ինչես Անկերսմթն է գրու՝«նարատիվի գործառույթը աշխարհու ր կողորոշվելը հեշտացնելն

է»10: Նարատիերը ստեծում են որոշակի փաստեր, այսինքն՝ հնարա-վորություն են տալիս ատական եղելությունները կարջել ներկայի հետ:Իսկ այդ նարատիերի հիքու առկա լեվական տրոպների ուսուա-սիրան ոլորտը Ուայթն անվանու է տապատմություն, այսինքն՝ ատ-ագրության ատություն:

Իր հիական դիրքորոշուը նա ներկայացնու է այսես. «Ի տեսա-կետն այն է, որ գլխավոր տրոաբանական եղանակը և դրան ուղեկցողլեվական արձանագրությունը բովանդակու են անայն ատականերկի անվերացնելի «տաատական» հիքը»11: Այսինքն՝ յուրաքանչյուրատական տեքստ ափոփու է նաև իր տաատական հատույթը, ևհետևաբար՝ ան ատական շարադրանք նաև ատության փիլիսոփա- յության թոդների որոշակի դրսևորու է: Պատահական չէ, որ իր աշխա-տության ջ Ուայթը հաաատասխանաբար չորսական գլուխ ներ է նվի-րել, մ կողմց՝ ատաբաններ Միշլեին, Ռանկեին, Տոկ վիլին և Բուրք-հարդտին, յուս կողմց՝ ատության փիլիսոփաներ Հեգելին, Մարքսին, Նիցշեին և Կրոչեին՝ դրանով իսկ կաուրջ նետելով նրանց մջև:

Ուայթն առանձնացնու է տասնիններորդ դարի ատական երկի դե-տերմնավորան հիական երեք ակարդակ՝ սյուժեն կառուցելու եա- նակը, կշռադատության եանակը և գաափարախոսական ենթատեքս-

տի տեսակը: Առաջին ակարդակու Ուայթը, Նորթրոփ Ֆրայից փոխառելով,խոսու է չորս եղանակների ասին՝ վեպ (Romance), ոբերգություն, կա-տակերգություն և երգիծանք: Վեը ինքնանույնականացան դրաան է,որը խորհրդանշու է հերոսի՝ գայական աշխարհի անցուը. դա բարու՝չարի նկատաբ տարած հաղթանակի դրաան է: Երգիծանքի հիականոտի այն է, որ արդը վերջին հաշվով ավելի շուտ աշխարհի գերին է, քան տերը: Կատակերգության ջ սյուժեն առավելաես ծավալվու է որ-ես արդու՝ աշխարհի նկատաբ տարած ժաա նակավոր հաղթանակ- ներ: Վերջաես, ողբերգության թեան արդկանց ջ հասունացող ճգնա-ժա է12: Այսինքն՝ նույն իրադարձությունները կարելի է ներկայացնել տար-

բեր դիրքերից, մ դեքու՝ իբրև բարու վերջնական հաղթանակ, յուսդե քու՝ ժաանակավոր հաղթանակ, երրորդ դեքու՝ հույսի սառու ևայլն: Ընդ որու՝ դրանք հաաատասխանաբար հաաձայնության ջ ենկշռադատության կա փաստարկան չորս ձևերի հետ՝ ֆորմալիզմ, խա- նիցիզմ, օրգանիցիզմ և համատեքստուալիզմ: Սրանք իրադարձություն- ները կ նաբանու են՝ կարևորություն տալով այս կա այն հանգաանքին:

9 Տե՛ս Доманска Э., Философия истории после постмодернизма. М., «Канон+», 2010, էջ 32:10 Ankersmit F., Narrative Logic. A Semantic Analysis of the Historian’s Language. Martinus Nijhoff Publish-ers, 1983, էջ 33:11 White H., Metahistory. The Historical Imagination in Nineteenth-Century Europe. The Johns Hopkins

University Press, 1973, էջ xi:12 Տե՛ս նույն տեղու, էջ 8-9:

8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

17/296

17

Վ է մ



1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ , 2 0 1 6

Առաջինը, օրինակ, կնաբանությունը հաարու է ավարտված, եթե որո-շարկված են օբյեկտի ընդհանուր և ասնավոր հատկությունները, սեռա-տեսակային հարաբերությունները և այլն: Երկրորդը ավելի շուտ մտվածէ հայտնաբերելու վերանձնային օրենքներ, որոնցով հնարավոր կլինի բա-ցատրել կոնկրետ ատական անձանց վարքը: Օրգանիցիստները, ասենք,

շեշտը դնու են «ծ և փոքր տիեերքների» հաաատասխանությանսկբունքի վրա: Իսկ հաատեքստուալիստները նդու են, որ իրադար-ձությունները կարող են բացատրվել՝ բացառաես հաշվի առնելով այնհաատեքստը, որտեղ տեղի են ունեցել13: Կշռադատան այս եղանակներըև սյուժեն կառուցելու եղա նակ ները իրականանու են որևէ գաղափարա-խոսական հիքից՝ անարխիզմ, պահպանոականություն, ռադիկալիզմև լիբերալիզմ :

Եվ վերջաես, լեվական առուով այդ անը ձևակերված է չորստրո ներից որևէ կի սկբունքով՝ փոխաբերություն, փոխանունություն,սինեկդոխա և հեգնանք :

Մեկնարկելով Նիցշեից եկող այն տքից, որ «չկա ոչ փոխաբերականլեու», Ուայթն ընդգծու է, որ նարատիերն առանց նշանակություններիատուեր են, դրանց անմջականորեն չի հաաատասխանու և չիկարող հաաատասխանել ոչինչ: Իսկ տաատության խնդիրը լե-վական տեքստի անայանական սահա նափակությունները նկատելն է ևդրա հիան վրա ավելի լայն հորիոններ բացող նարատիերի կառուցանհաար անհրաժեշտ թոդների ու սկբունքների առաջադրուը:

Անշուշտ, հարկ է նաև նկատի ունենալ, որ տաատությունները ևսգրվու են որոշակի դիրքերից: Օրինակ՝ Ուայթի իսկ բնորոշաբ՝ իր աշ-

խատությունը շարադրված է հեգնանքի տրոի սկբունքով: Ուստի տա-ատությունը իբրև վերջնական ու կատեգորիկ ատություն դիտարկելըհակադրվու է ուայթյան տաատության ոգուն ու սկբունքին: Ավելին,թերևս որոշ ժաանակ անց տաատության ատությունը վերակառու-ցելու կա, ավելի ճիշտ, կառուցելու կարիքը գացվի:

Մետաատությունը, այսիսով, հնարավորություն է տալիս գիտակ-ցելու շարադրված ատությունների այանական բնույթը: Պայա նա-կան՝ այն իաստով, որ առկա ատուերը կախված են հեղինակի ոճից,ճաշակից, փիլիսոփայական ու գաղափարախոսական դիրքորոշումց ևայլն: Դա, մ կողմց, ասնավորաես հայոց արագայու, կհիշեցնի, որ

ատությունը սոսկ ատերաերի նկարագրությունը չէ, և յուս կող-մց՝ որ ատությունը ոչ մայն կարելի է, այլև անհրաժեշտ է սրբագրանու հոգեվերանորոգան ենթարկել:

Դավիթ Ռ. Մոսինյան – գիտական հետաոտությունների բնա գա-վառ ները՝ ատության փիլիսոփայություն, շակույթի փիլիսոփա- յություն, գիտության թոդաբանություն, կինոյի նշանագիտություն:

13 Տե՛ս նույն տեղու, էջ 14-18:


8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

18/296

18

Summary

THE IDEA OF METAHISTORY BY HAYDEN WHITE In the context of linguistic turn

Davit R. Mosinyan

Key Words - history, historiography, world history, linguis-tic turn, narrative, analytical philosophy of history, White, meta-history, trop

The twentieth century philosophy is considerable, among other things, withthe linguistic turn, which was intended to resolve the current confusion in phi-losophy. Linguistic turn declares that the only subject matter of philosophy is alanguage. That is the essence of the linguistic turn. Subsequently, it also took

place in the theory and philosophy of history, because the history is presentedas a linguistic text, which has its own logic. Therefore, the written history is notthe description of the past, as it were, but is a text on a past built within lan-guage and its logic. Hayden White’s “Metahistory: historical imagination of the19th century in Europe” is a work which marked a new stage in the theory andphilosophy history, as it presents the history of historiography for the first time.

РезюмеИДЕЯ МЕТАИСТОРИИ ХЕЙДЕНА УАЙТА

В контексте лингвистического поворотаДавид Р. Мосинян

Ключевые слова - история, историография, всемирнаяистория, лингвистический поворот, нарратив, аналитическаяфилософия истории, Уайт, метаистория, троп

Философия ХХ века, помимо всего прочего, ознаменовалась лингвисти-ческим поворотом, который был предназначен для решения текущей пу-

таницы в философии. Лингвистический поворот заявляет, что единственнымпредметом философии является язык. Это и есть суть лингвистическогоповорота. Впоследствии этот поворот происходил также в теории и фило-софии истории, потому что история тоже является лингвистическим текс-том, который имеет свою собственную логику. Таким образом, письменнаяистория не есть описание прошлого, как это было на самом деле, а текст опрошлом, построенный в рамках конкретного языка и его логики. РаботаХейдена Уайта “Метаистория: историческое воображение в Европе 19-оговека” знаменует собой новый этап в теории и философии истории, так какона впервые представляет историю историографии.

8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

19/296

19

Վ է մ



1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ , 2 0 1 6

Սարգիս Գ. Պետրոսյան (Գյուրի)Պատմ. գիտ. դոկտոր

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ԱՌԱՍՊԵԼԸ ՍԻՆԱՄԹԱԳԱՎՈՐԻ ՎԻՊԱԿԱՆ ԿԵՐՊԱՐՈՒՄ*

Բանալի բառեր - Հ այկական լեռնաշխարհ, Ծոփք,Միջագետք, Շուր, հնդեվրոական-հայկական արատ ներ,աքադական, Խեթական արձանագրություններ, ավանդա-րույց, հավատալիք, րձեփրատյան ճանաարհ, առաս-ելաբանական, դիցանուն, արևաաշտ, արծվաթև, առյու-ծագլուխ, Սինաահավք, Զռութ ղուշ:

Արևեան և Արևտյան Եփրատների մախառնան վայրից հարավ՝հին Ծոփքի տարածքու գտնվող Կաանի (այժ՝ Քեբան) շրջանու կա-

տարված եղուերից (1960-1970-ական թթ.) արվեց, որ այստեղգտնվել է շուրական Ուրուկ-IV շակույթի (.թ.ա. 3500-3100 թթ.)1 արդ-կանց գաղթօջախ: Ըստ Ջ. Մելաարտի՝ նրա բնակիչները այստեղ հայտնվելէին Արղանա-Մադենի և շրջակայքի ղնձի և արծաթի հանքերից օգտվելու նատակով2։ Անկասկած, նրանց հետաքրքրել են նաև տեղի անտառները,որոնց աուր բնափայտով երկնասլաց ծառերը անփոխարի նելի շինանյութէին նավաշինության, տաճարաշինության և ալատաշի նության հաար:Կասկած չկա նաև, որ շուրներն այստեղ հասել էին րձեփրատյան ճա- նաարհով: Վերջինս հարար էր ավանակների քարավանները (ուղտերի քարավաններ դեռևս չկային) ջրով աահովելու հաար, անավանդ որ

.թ.ա. III հաարայակու Ասորական տափաստանը հատող և Թադորով(Պալմրա) անցնող ճանաարհի օգտագործան ասին տալներ գոյու-թյուն չունեն3։

Մերձեփրատյան ճանաարհով ավելի վաղ Հայկական լեռնաշխար-հից հարավ են արտագաղթել նոր, արգավանդ հողեր որոնող ր այն նախնիները, որոնք Շուր են հասցրել լեռների և լեռնային շրջաններու

*Հոդվածն ընդունվել է տագրության 20.02.2015։1 Տե՛ս Khazai Khosro, Les grandes étapes de l’archéologie mesopotamienne, “De Sumer a Babylone Collec-tions du Louvre”, Bruxelles, 1983, էջ 21.2 Տե՛ս Меллаарт Дж., Торговля и торговые пути между северной Сирией и Анатолией (4000-1500 гг.

до н. э.), “ Древняя Эбла (Раскопки в Сирии)”, М., 1985, էջ 23-24.3 Տե՛ս Кленгель Х. , Архивы Эблы и история Сирии: проблемы и перспективы, նույն տեղու, էջ 208:

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

20/296

20

ծագու առած իրենց աստվածների աշտաունքը: Պատահական չէ, որշուրների լեվու KUR-ը ոչ մայն «լեռ» էր նշանակու, այլև «լեռնայիներկիր» և «երկիր (ընդհանրաես)»։ Պատահական չէ նաև, որ Շուրի՝տափարակ այդ երկրի գերագույն աստված Էնլիլը «բնակվու էր» Եր-կինքն ու Երկիրը մավորող բարձր լեռան վրա, որ Էնլիլն ինքը կոչու էր

KUR.GAL//«ծ լեռ», իսկ նրա աշտաունքի կենտրոն տաճարը Նի-ուրու կոչվու էր E.KUR//«լեռ տուն, լեռան տուն»4։

Շուրների ծագանն անդրադարձած Ս. Սարդարյանը գրու է. «Են-թադրվու է, որ նրանք ծագու են լեռնային ժողովուրդներից՝ հավանա-

բար իջած դեռևս ուշ Նոր քարի դարի ժաանակ Հայկական լեռնաշխար-հից»5։ Իհարկե, անվանի հնագետը չէր կարող վերջնական որոշու կա- յացնել լեռնցիների էթնիկական ատկանելության վերաբերյալ, քանիդեռ գոյություն չուներ մ շարք գիտաճյուղերի ընդգրկուով շակվածաբողջական տեսություն Հայկական լեռնաշխարհը և հարակից լեռնայինշրջանները հնդեվրոական ժողովուրդների նախահայրենիքը լինելուվերաբերյալ6։

Հայկական լեռնաշխարհից հարավային Միջագետք և հակառակ ուղ-ղությաբ տեղի ունեցած բնակչության վաղագույն տեղաշարժերի իրողու-թյունը իր վիական արտացոլու է գտել հին Ծոփքի տարածքի հայու-թյան ստեղծած «Մոքոս» ժողովրդական վեու: Ըստ վեի՝ ՀարավայինՄիջագետքի «Բաղ թագավորի տեղ չոլիստան (տափաստան) էր, աառձռ շոգ էր», և երբ նա «մ լեռան տակ չատր (վրան) արկեց… քուլի(բոլոր) արդիկ էկան. չատր չատրի վրա է, սխլաթ (խիտ) էղավ»7: Ուստի

4 Авдиев В., История древнего Востока, Л., 1953, с. 105.5 Սարդարյան Ս., Նախնադարյան հասարակությունը Հայաստանու, Եր., 1967, էջ 227:6 Տե՛ս Гамкрелидзе Т., Иванов В., Индоевропейский язык и индоевропейцы, т. I-II, Тб., 1984.7 «Մոքոս», Վաղարշաատ, 1896, էջ Դ: «Մոքոս» ժողովրդական վեը ատլ է Ծոփքի Չարսանջակգավառի Իսայելցիք գյուղի բնակիչ 80-այա Մինաս Բաբարը, գրի է առել բանահավաք ՍարգիսՀայկունին: Տե՛ս Գրիգորյան Գր., Հայ ժողովրդական վիերգերը և ատական երգային բանահյու-

սությունը, գիրք երկրորդ. մջնադար, Եր., 1981: Այս աշխատությունից ենք քաղու «Մոքոս»-իվերաբերյալ հիական տեղեկությունները:

8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

21/296

21

Վ է մ



1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ , 2 0 1 6

նա որոշեց իր հաար մ քաղաք կառուցել: Յոթ տարվա ջ բաղինցիվարետ Մոքոսի գլխավորությաբ 40 շինարարներ կառուցու են Բաղ-դատ քաղաքը (ըստ երևույթին նախկին՝ ոռացված անունը փոխարինվելէ Բադատ-ով սրա և Բա անվան նանահնչունության ատճառով):Մոքոսի ծննդավայր Բաղինը Ծոփքի Պաղնատուն գավառի Պաղին բերդն

է8։ Մոքոսը քաղաքներ, բերդեր ու ալատներ է կառուցել նաև Միջագետքըլքած և Հայաստանու թագավորներ դարձած Բաղի 12 որդիների հաար:Գր. Գրիգորյանը ուշադրություն էր դարձնու վեու անբացատրելիացած այն հանգաանքի վրա, որ սրանցից ոանք «Բաղի տղաներըլինելով հանդերձ, հայեր էին»9։ Բացատրությունը կարող է հետևյալըլինել. դրանք ներկայացուցիչներն էին ավելի վաղ Հայկական լեռնաշ-խարհից Շուր արտագաղթած հնդեվրոական իշխող տարրի. հտ.Բա և նախասե. ba՞l>աքադ. bêlu «տեր, տիրա կալ» (իսկ Բադատ-ը այլծագու ունի՝ իրան. * baga-dāta «աստվածատուր» հտ. Բաբելոն

8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

22/296

22

Տիգրիսի և Արևտյան Եփրատի ասին է: Հիշատակված երկրանվանŠenam-//Senam-//*Sinam հիքը առկա է Հայկական լեռնաշխարհի նույն՝հարավարևտյան ասու, խեթական արձա նագրությունների հիշա-տակած Šinamuua//Sinamuua տեղանվան ջ13։ Սա կաված է -uua տե-ղանվանակերտ վերջածանցով այնես, ինչես նույն հիքից -inda վեր-

ջածանցով կաված՝ *Sinaminda-ն, իսկ հաարժեք -ուտ վերջա ծանցով՝Սինամուտ- ը (հտ. Արջուտ, Լորուտ, Կառնուտ, Տանձուտ և այլն):Խեթական արձանագրությունների հիան վրա Սինաուվա բնակավայրըտեղորոշու են Իսուվա երկրից (հնագույն Ծոփքը) արևուտք, նրանհարող շրջանու14։

Անայն հավանականությաբ, Սինամնդան եղել է Արևտյան Տիգ-րիսի և Արևտյան Եփրատի ավաանները մյանց կարջող հնագույն Ծոփքի գլխավորությաբ ստեղծված ցեղամության՝ իրենց 12 (եթե հա-վատ ընծայենք «Մոքոս»-ու բերված այս թվին) ցեղաետ-արքաներով:Ըստ «Մոքոս» վեի՝ Սինաուտը, այսինքն՝ Խարբերդ-Հոռէբերդը15 հի- նադրվել է այնտեղ, որտեղ «ծ քար էր, քարի տակը (Սինաը) քաղաքշինեց, անունը դրավ Սինաուտ, քարի գլոխ էալ (էլ) բերդը շինեց» 16։Հիշատակված «ծ քարը» լինելու է Խարբերդի շրջանի Մաստառ (Մաս-տարա) լեռը, Սինաուտը Խարբերդն է, բերդը՝ Հոռեբերդը Սինաուտ-Խարբերդի բարձրադիր ասու:

Սինա թագավորի ասին հիշատակություններ կան ոչ մայն «Մոքոս»-ու, այլև հայ ժողովրդական մ շարք հեքիաթներու: Դրանցից արվուէ՝ ր ժողովրդին ծանոթ է եղել իրական թագավոր Սինամց բացի նույ- նա նուն առասելաբանական մ կերար, որի երկրային անձ նավորու-

ներն են ըբռնվել տեղի ցեղաետ-արքաները՝ կրելով նաև նրա Սինամանունը: Կարծու ենք՝ որ դա կարող էր լինել արևի անձ նավորու աստ-վածությունը, իսկ Սինամ- ը՝ նրա ակդիրը: Աստվածներից գլխավորի ա- նուններն ու ակդիրները որես գահանուններ գործածելու ավանդույթիհստակ օրինակ են տալիս Իսուվա-Ծոփքի հարևան Շուբրիայի թագա-վորների կրած գահանունները՝ Քալի-Թեշուբ, Քիլի-Թեշուբ, Լիգի-Թե-շուբ, Նիկ-Թեշուբ, Շերպի-Թեշուբ, որոնց երկրորդ բա ղադրիչը Ա-

Մարանդ, Վանանդ և այլն:13 Տե՛ս Keilschifturkunden aus Boghazköi”, Hf. 1-30, Berlin, 1923-1939, XXVI, 43, I, 39-40 (այսուհետև՝KUB); Хачатрян В., Восточные провинции Хеттской империи («Вопросы топонимики»), Ер., 1971, с. 97(այսուհետև՝ ВП). Խեթերենին բնորոշ -uua տեղանվանակերտ վերջածանց է առկա Ankuua, Tipuua,Dankuua, Isuua, Pahuua, Asuua, Hasuua երկրանուններու (ВП, с. 7, 13, 54, 107, 116, 119):14 Տե՛ս ВП., с. 98. Ասորեստանյան սեագրերու հիշատակված Sinabu և Šinamu տեղանուններըուրարտագետները մևնույն բնակավայրին են վերագրու (Арутюнян Н., Топонимика Урарту, Ер.,1985, с. 168-169): Եթե դա ճիշտ է, աա գործ ունենք բ/ հաարժեքությունն արձանագրած մևնույնտեղանվան տարբերակների հետ: Հտ. բալախ/ալախ (բուսանուններ են), բէջ/էջ-ք, բիծ/մծ,հայ. բաակ/ասոր. mazmak «ճրագ, աշտանակ» ույգերը և փռյուգ. փոքրաս. Βᾶ//Μᾶ//Μά «այր,Մայր դիցուհի» (Ջահուան Գ., Հայերենը և հնդեվրոական հին լեուները, Եր., 1970, էջ 112),թրակ. Βένδις//Βενδĩς//Μενδις (Георгиев В., նշվ. աշխ., էջ 114) դիցանունների տարբերակները: Sina-bu/Šinamu անունների ջ կարելի է տեսնել Սինա թագավորի հետքը՝ հավանաբար, առկա նաև ներկայիս Սինան (

8/16/2019 01-2016 VEM (1).pdf

23/296

23

Վ է մ



1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ , 2 0 1 6

րոի աստծու անունն է, իսկ առաջինները՝ այդ աստծու ակդիրը17։ Սի- նամ անվան՝ արևի աշտաունքի ոլորտից գալու հուշը ահանած կուրիշ հեքիաթու ասվու է, որ Արևուտքի «Սինա թա քավորը հայերիթաքավոր էր ու էն թավուր ղոչաղ, որ սաղ աշխարհու հատը չկար», բայց«Սինա թաքավորը իրեն քցեց ծովը ու խեղդվեց»18։ Այս Սինամ նա-

խատիը լինելու էր Արևուտքու. այստեղ էին Šenaminda-ն, Sinamuua-նև Սինաուտը՝ իշխած և արևի երկրային անձ նավորու ըբռնված (արևնէ արևուտքու ծովասույ լինու) և առասելաբանված իրական մ թա-գավոր: Պատական թագավորների առասելաբանան հստակ օրինակ- ներից են .թ.ա. VI դ. Տիգրան Երվանդյանի և .թ.ա. II դ. Արտավադիկերարները:

Արևի և արևատար հսկա թռչնի մասնական (բայցո՛չ մաձույլ) ատկերուը առկա է դեռևս վաղ շրջանիժայռաա�

01-2016 vem (1).pdf

Documents