::..;;0". , •

•-Kocatepc Tip Dcrgisi (2002), 3. 09-21 The Medical Journal of Kocatepe 2002, Afyon Kocatepe Universitesi

DERi SANAYiiNDE KULLANILAN KiMYASALLARIN tsct VE <;EVRE SAGLIGI DZERiNE ETKiLERi

EFFECTS OF THE SOLVENTS USED IN TANNING ON ENVIRONMENT AND WORKERS HEALTH

Nihal CENGiZ

Afyon Kocatepe Universitcsi, Usak Saglik Yuksek Okulu, U$AK.

6ZET: Sayilan milyonlara ulasrrus kimyasal maddelerin mifus artist ile beraber tiiketimi de artrmstir. Daha iyi bir yasam standardr icin kullamlan kimyasal maddelerin yararlan yanmda insan, bitki, hayvan saghg: icin ciddi tehlikeler olusturan ve gun gectikce artan zararlan vardir. Kimyasal maddelerin yogun olarak kullamldigi is kollannm sayisi oldukca fazladir, Bu is kollanndan en onemlilerinden bir tanesi deri sanayisidir. Deri sanayiinde kullarulan bazi kimyasal maddelerin meslek hastahklan ile iliskisi vardir. Ozellikle krom tuzlan, fonnaldehit tabakhane iscilerinde bronsial astrma sebep olan ozel bir madde icermektedir. Krom intoksikasyonu, karaciger ve bo brek bozukluklanna rastlanmaktadir. Kullarnlan solventlerin karacigere toksik etki yapma riski cok fazladir. Deri sanayiinde cevre kirliligi sorunu da oldukca onemlidir ve bir cok boyuta baghdir, Sanayiden kaynaklanan kati, SIVI, gaz atiklar ve bunlann kansngi sulann kirlenmesi, agrr metallerle topragm kirlenmesi ve hava kirliligi cevre kirliliginin temelini olusturmaktadir. [Anahtar Kelimeler:Krom, deri endiistrisi, meslek hastalrgi, tabakhane iscileri] ABSTRACT: The numbers of identified chemical agents have reached billions, and their consumption has increased with the increase in population and development of industry . Chemical substances, which are used for a better standard of life, have harmful effects together with their positive effects ; and these harmful effects damage the ecological balance, brings forth serious hazards for the health of humans, animals and plants; moreover, all these negative effects have cumulative property.There are many industrial branches which chemical substances are used intensively. Leather industry is among the most important of them. Some of the chemicals used in leather industry are related to occupational diseases. Chrome salts and formaldehyde contain a special substance that causes bronchial asthma in tannery workers. Chrome intoxication, liver and renal disorders are seen . Usage of solvents has the potential of causing toxic effect on liver. Environmental pollution is rather important in leather industry, and has several aspects. Solid, liquid, and gaseous wastes arising from this indu stry, and pollution of the waters that these wastes are discarded into; pollution of soil with heavy metals; and air pollution are the bases of environmental pollution. [Key Words : Chrome, leather industry , occupational diseases, tannery workers]

GiRiS Daha iyt bir yasam standardi rem

kullarulan kimyasal maddelerin, yararlan yarunda ekolojik dengeyi bozan; insan, bitki ve hayvan saghgl icin ciddi tehlikeler olusturan ve gun gectikce artan zararlan vardir. Cesitli amaclarla kullarulan kimyasal maddeler bir taraftan mesleksel olarak fabrikada calisanlar

9

icin zararh olabilirken, diger taraftan cndiistri anklan ve gerekse endiistri dismda kullammlan sonucu havayi, suyu, topragi ve besinlerimizi kirleterek turn canlilar (biyoekosistem) ve cansizlar icin zarar olusturmaktadir (1).

Sayilan milyonlarla ifade edilen kimyasal maddelerin hepsi insan saghgl icin zararh

olmayabilir. Ancak kimyasal maddelerin cogunun patlayici, oksitleyici, tahris edici, alerjik, kanserojen, mutajen ve cevre kirleticisi gibi ozelliklerden bir veya birkacina sahip olduklan bilinmektedir. Kimyasal maddeler arasinda saghk sorunu yaratabilen pek cok ornek vardir. Ornegin ABD'de Toksik Maddelerin Kontrolii Yasasi 60000 dolayinda maddeyi kapsarnaktadir. Kursun, crva, kadmiyum gibi bazi metaller viicutta birikerek zehirlenme tablosuna yol acarlar, Krom, nikel ve, arsenik gibi bazi metal ve metal benzeri maddeler ile guclu bir solvent madde olan benzen, aynca komur katraru, klorometil eter gibi bazi maddeler kanserojen etkiye sahiptir. Sanayide zehirli gazlar bogucu toksik veya irritan etkiye neden olabilirler (2,3) .

Bu kimyasal maddeleri yogun olarak kullanan is kollanrun sayisi oldukca fazladir. Bu is kollanndan en onemlilerinden bir tanesi Ttirkiye'nin 10. buyuk sanayi konumunda olan, Dokuz ilde aktif olarak surdurulen deri sanayisidir. Cevresel Etki Degerlendirmesi Yonetmeligi Ek.I Listesi Deri Sanayisini cevreye zarar verebilecek onemli is kollan arasmda gostermektedir (4).

DERt SANAYiSiNDE DERi i~LEME (TABAKLAMA) A~AMALARI VE

KULLANILAN K1MYASAL MADDELER

a) Islatma: Arnac: Ham deriye konserve edilmesi

sirasmda kaybettigi suyu geri kazandirmak, deriyi yumusatmak, tuzda ve suda cozunen bazi proteinleri deriden uzaklastirmak, deriyi tuz, pislik ve mikroorganizmalardan temizlemek.

Kullamlan kimyasal maddeler: Tuzlar, sodyum bistilfit, formik asit, keratin, sodyum siilfiir, zirruk

b) KIi giderme -klreelik Amac : Ham derinin yapt smda bulunan

keratin kil ve yumi deriden uzaklasnrmak.

Alkalik ortamda sisme ile derinin lif yaprsiru acmak, lifler ara smdaki sekilsiz proteinleri deriden uzaklastirmak. Kullarulan kimyasal maddeler : Sodyum sulfur, Amonyum tuzlan, CaOH sonmiis kirec, zayif asitler: borik asit , sodyum bistilfit, laktik asit

c) Kirec giderme: Amac: Kimyasal baglanrms ve

kapillerdeki kireci uzaklastirmak, deriye bir esneklik ve yumusakhk kazandirmak, kollejen dismdaki proteinleri uzaklastirmak, kil, pigment anklanru tilmtiyle uzaklastirmak. Kullarnlan kimyasal maddeler:Hidroklorik asit, sulfurik asitformik asit, laktik asit asetik asit, amonyum klortir, amonyum stilfat

d) Sarna: Arnac: Deri yapisindaki kil koklerini

uzaklastirmak. Deri liflerine enzimler yardirmyla esneklik kazandirmak Kullamlan kimyasal maddeler: Sarna enzimi (proteasjyag ve seker parcalayan enzim: lipas, glikosydas

e) Piklaj (Salamura): Amac: Deriyi kon serve etmek, deri yi

kromla tabaklamaya hazirlamak, Kullarulan kimyasal maddeler : Piklaj tuzu, formik asit, siilfilrik asit,piklaj katkr maddeleri : Formaldehit, glutardialdehit, altiminyum tuzlan

oKrom Debogat (Sepi): Arnac .Bozulabilir haldeki ham deriyi

bozulmaz hale getirmek Kullamlan kimyasal maddeler: Krom oksit, krom sintanlar, sodyum bikarbonat, sodyum formiat

g) Sikma: Amac: Mekanik bir islemdir, Kalmhk

ayarlamanm on asamasidir. h) Tras Amac: Kahnhk ayarlamak icin yapilan

mekanik bir islemdir, I) Yrkarna: Amac: Deriye bulasmis atik madde ve

baglanmamis krom tuzlanru deriden uzaklastirmak.

10

Ilhk

ve iden

Kullanilan kimyasal maddeler: Noniyonik siilfektanlar, asetik asit

i) Notralizasyoni Arnac: Derinin pH yapisim, daha sonraki

islemlerde kullarnlan kimyasal maddelerin pH noktasma yaklastirmak. Kullamlan kimyasal maddeler: Sodyum formiat, sodyum karbonat, notral sintanlar

k) Boyama: Amac: Boyar maddeler ile moda ve ticari

olcumler icersinde istenilen rengi elde etmek. Kullarnlan kimyasal maddeler: Azoboyar maddeleri, direk boyalar, metal kompleks, boyar rnaddeleri, asit boya maddeleri, SIVl boya maddeleri, katyonik boya maddeleri

l) Retenaj: Amac: Deri dip yapisma retenaj

maddelerini baglayarak lif yapismi ve bosluklan doldurmak. Deriyi saglamlastirarak elastik ve yirtilma direnci kazandirmak Kullarulan kimyasal maddeler: Krom oksit ,altiminyum oksit, sentetik retenojmod akrilik retenojmod .aldehit cozeltileri formaldehit

m) Yaglama: Amac:Yaglama maddelerini derinin lif

yapisma baglayarak deriye esneklik ve yumusakhk kazandirmak, yaglama maddeleri ile su gecirmezlik saglamak, Kullamlan kimyasal maddeler: Organik cozucu maddeler: Alifatik hidrokarbonlar, aromatik hidrokarbonlar (gaz yagr, testbenzin), halojenli hidrokarbonlar (trikloretilen, diklometan), ernilgatorlerle sulfire edilmis yaglarfalkiletersulfat, alkilfenoleter siilfat), sentetik yaglama maddeleri, kombine yaglar n) Fiksasyon:

Amac: Kullarulan kimyasallan deri ile bag yapar hale getirme Kullanilan kimyasal maddeler: Fonnik asit, asetik asit 0) Tav:

Amac: Dennin nemini ayarlayarak daha sonraki mekanik islemlerde daha az zarar gormesini saglamak, p) Gergi:

Amac: Deriyi gererek alan kazanmak r) Finisaj

Amac: Sepilenmis, yaglanrrus, boyannus, kurutulmus deride kullamm ozelliklcrini iyilestirmek icin yapilan turn islemlerdir. Kullarulan kimyasal maddeler: Kazein, formaldehit, formaldehit-krom tuzu, binderler selltiloznitrat organik cozuculerde cozunerek kullamhr (cila), pigmentler (titandioksit, cinkobeyazi, kursunkromat, demiroksit, organikpigmentler), cozuculer (aseton, esterler, eter alkoller), aromatik hidrokarbonlar (toluen, ksilen) , tiner (5).

DERi SANAYi VE (EVRE KiRLiLiGi

maddenin 80 bin kadan aktif olarak yanma sonucunda ortaya cikan atik gazlann kullamlmaktadir ve bunlann ne kadanmn yeterli teknik onlernler ahnrnadan atmosfere insanlara ve cevreye zararh oldugunu tespit birakilmasmdan kaynaklarnr (2,11). etmek miimkun degildir. Bu konuda uluslar Atmosferin ilk birkac km'sinde fiziksel , arast cahsmalar devam etmektedir. Bu biyolojik, kimyasal olaylara bagh olarak zararlann en aza indirilmesinde "Zararli degisen miktarlarda CO 2 ve nem vardir. Hava Kimyasal Madde ve Urunlerinin Kontroli.i kirletici maddeler aerosol, kucuk kat! Yonetmeligi" nazirlanrmsnr (7,8). Cesitli parcaciklar ve gazlar olmak iizere uc grupta bilim dallanndaki calismalara gore yash toplanabilir. Hava kirliligine neden olan en dimyarmz hizh bir sekilde oliime dogru onemli kimyasal bilesikler : gitmektedir. 0 kadar kirlenmistir ki bizim Katl parcaciklar .Kiiller, ZnO, PbCI 2 diinyamrz bu kirlilige dayanacak kadar buyuk ve oteki agir metaller, ve enerjik degildir (9) . Kiikiirt bilesikler :S0 2, S03, H 2S

Azot bilesikleri :NO, N20, N02 ,N203 Deri sanayisinde cevre kirliligi sorunu bir Oksijen bilesikler :0 3, CO, CO 2

cok boyutlara baghdir, Sanayiden kaynaklanan Halojen bilesikler : H F, HCI kati, SIVI , gaz atiklan ve bunlann kansngi Organik bilesikler : Aldehitler, sui ann kirlenmesi, agir metallerle topragm hidrokarbonlar

~ 1. kirlenmesi ve hava kirliligi, cevre kirliliginin Radyoaktif maddeler : Radyoaktif temelini olusturmaktadir. Bunlar kirlenmenin gazlar, aerosoller birinci boyutudur. Ikinci boyut bu kirlenmenin bitki biinyesinde toplanmasi buradan Yukanda bahsedilen kirleticilerin ana hayvanlara gecmesi ve birikmesidir. Boyle kaynaklan enerji ve tennik santraller ile ccsitli hayvanlann urunlerinin tiiketilmesiyle problem endiistri kuruluslan, deri , cimento, seker, insana tasmrms olur (7,8 ). Aynca deri gtibre, tekstil , petrokimya endilstrisi, kalitesiz sanayiinin biitim iiretim asarnalannda kullarnm yakitlar ile motorlu tasit araclandir (12,13,14) .

I " ~ suyu, ank su, kati atiklar, havaya birakilan Aynca gaz halindeki maddcler biitiin bir hacmc gazlann cevre ile yakm iliskisi vardir (5). dagrldig; icin gazm konsantrasyonu Gelismis ulkelerde cevre sorunlan hizh olculemeyecek kadar azalmaktadir , Bununla sanayilesme ve iiretimin artrnasma paralel beraber derilerin bozulmasma, bazi olarak artmaktadir. Gelismekte olan iilkeler de asamalardaki gaz crkisma ve derinin ise cevre sorunlan yoksullugun ve toplumun islanlmasma bagh olarak deri sanayi geri kalrmshgmm sonucudur. Bizim iilkemizde bolgelerindeki hava kotu kokuludur (17) . ikisi de etkilidir (10). Gilnilmilzde kirleticileri Hava klrliliginin etkileri : gruplar halinde incelemekte yarar vardir: a) Srcaklik inversiyonu:

Nonnalde yere yakm hava sicaknr. 1. Hava kirliligi Yilkseldikce sogur hava kirleticilcri genellikle Diinya Saglik Orgutunun tarumma gore soguk atmosfer kitlelerine dogru yiikselir,

"hava kirliligi canhlann saghgim olumsuz zaman zaman atmosferin ust tabakasma yonde etkileyen veya maddi zararlar meydana tesadiifi olarak sicak hava kitlesi gelebilir. Bu getiren havadaki yabanci maddelerin nonnalin yatay riizgar etkisine bagh bir durum olabilir. iizerindeki yogunlugudur". Hava kirlenmesine Bu durumda iistteki hava tabakasi daha steak yol acan kaynaklar sabit ve hareketli olmak oldugu icin alttaki hava tabakasmm yukanya ilzere ikiye aynhr. Hava kirlenmesinin temelini cikmasi miimkiin olamaz buna sicakhk kentlesme ve endiistrilesme olusturur, Deri inversiyonu denir. Giinumilze kadar sicakhk sanayisine bagh hava kirliligi sanayi inversiyonuna bagh bazi afetler goriilmiistiir. kuruluslannm yanhs yer seciminden ya da Ornegin 1 Aralik 1930 yilmda Belcika'da

12

onernli bir endUstri merkezi olan Meuse Vadisi'nde iki gun cok siddetli olmak iizere alu gun siiren 60 kisinin ohimune neden olan olayd a bircok kisinin akciger sorununun ortaya cikma sma yol acrrustir (15) .

b) Sera etkisi: Seralarda sera carnmdan giren gunes 1~lgl

sicak olan serada yere ve bitkilere ulastiktan sonra yansir, Bu yansima buyiik oranda lSI

enerji bicimindedir ve biiyiik bir orarn orada kahr. Bu nedenle seralarda sicak havalardaki asm ISIYI 6nleyebilmek icin tepedeki sera camlanrnn toprakla ortiildiigii yada carnurla srvandigi gorulur. Atmosferdeki karbond ioksit ve kirleticilerinde benzeri sera etkisi yapmasi diinya sicakligmm artmasma sebep olmakt adir . Yogun sis bolgelerinde ters bir etki vardir (13). c) Ozon tabakasi iizerine etkisi: DUnyadan 10-50 km uzakhkta bir tabaka olan

ozon tabaka si, yeryuzundeki sicakhk dagihmmm belirlenmesinde onernli bir rol oynarnaktadir . Oksijen rnolckiilleri ve ozon giinest en gelen morotesi ismlan sogurur. Bu durumda soz konu su ismlar atmosferin alt tabakasma ulasamazlar . Ozellikle 290 nanometreden daha kisa dalga boylu ismlann yeryuzune ulasma sim engell er. Bu dalga boyundaki ismlar canlilar icin oldiirucudur . Deri kanserin in artrnasma yol acar (12).

d) Canhlar iizerine etkileri: -Vtlcut direncinin ve korunma

mekanizmasmm zayiflarnasma -Kalp dol asim rahatsizhklan nm

olusmasma -Bas agnsi ve solunum yolu

~lir. bozukluklanrun olusmasma lmla -Akcig er ve diger organlarda kanser . Bu olusumuna Mlir. -Sinir sistemi bozukluklanna ve aynca leak kiiltiir varhklanrun tahrip olmasma, iklimin lIlya degism esine ve ormanlann hastalanrnasma !tIlk neden olur (J 5). Murgul Bakir lsletmesi 'n in ik.hk bacalanndan cikan, bitkilere zarar veren ve ~. ayrn zamanda bu bitkileri yiyen hayvanlarda a' da zehirlenmelere yol ar;an sUlfUrik asidin toksik

analizleri yapilrmsnr. Gazlarm cevredeki bitki ve hayvanlara zarar verdigi gozlcnrnistir. Deri sanayi sinde de asitler cok miktard a kullamlmaktadrr (16).

2. Toprak kirliligi Bitkilerin varhgiru siirdiirebilmesi rein

toprakta gerekli minerallerin, su ve oksije nin bulunrnasi zorunlu olup pH ve tuz kapsarm da cok onemlidir. Toprak kirlenm esi top ragin verim gucunu diisurecek, optimum topra k ozellikle rini bozacak, varligmr tehlikeye diisiirecek her turlii teknik ve ekoloj ik baskilar olarak tammlarur. Toprak kirlenmesinde ral oynayan ana etmenl er:

Topragm yiizune ve icine kanstinlan her tiirlii kan, SIVI ve gaz halindeki auk maddeler, hava kirliliginden kaynaklanan kirlenme, su kirliliginden kaynaklanan kirlenm e, tanmsal miicadele ilac lan ve yapay gubrelerden kaynaklanan kirlenme. su ve rUzgar erozyonundan kaynaklanan kirlenmelerd ir (2, I2).

Bitkiler canhlar aleminde topraktan en cok faydalanan gruptur. Dogal cevrenin kirlenme si ve dogal bilesimlerin degismesi tanm uninl erinin kalite miktanrn olumsu z yonde etkilemektedir. Toprak fiziksel, kimyasal ve biyolojik faktorlerin olusturdugu hassas ve karm asik bir sistemdi r (17). Toprakta bulunan bazi maddeler, bitkiler aracihgiyla besinlerimize buradan da insan vucuduna girebilir. Yuksek dozda girmeleri halinde zehirleyici etki yapabilirler. Bazen de diisuk dozda olmalan na ragmen biyolojik birikim nedeniyl e zararh etkilere yol acabilirler. Topraktaki kimyasal maddeler toprakt aki mikroorganizmalann btitununun veya bir kismmm olmesine yolacar , Gecici siire icinde dahi olsa bunlann etkinl ikleri ortad an kalkar . topraktaki parcalayrci etkil eri yok olur. Bu maddeler yararh bocekl er, ipekboc egi, cesitli kuslan, hayvansal ve bitkisel iiriinleri de etkiler. Zararh ot miicadelesi icin kullarulan kimyasallann asin kullarnrm topragm tumiiyle erozyonun a yol acabilecek sonuclar verebilir.

13

Deri sanayiindc kullamlan bazi kimyasal, kansirlar ve kanstiklan sular durgunsa bunlar maddeler turn bir ekosisteminin yok olmasina suyun dibinde toplamrlar (2,7,9,18). yol acabilir. Kimyasal maddelerin bazilanmn Akuatik bitki ve hayvanlann cok az miktarda bile olsa toprakta bulunmasi yasayabilmesi rem sulardaki oksijen bitkiler icin oldukca zararhdir Endiistriyel konsantrasyonunun belirli diizeyde olmasi atiklann topraga gomulmesi cok tehlikcli gerekir. Oksijen konsantrasyonu dii~tiigiinde en sonuclar vercbilir. Deri sanayisinde kullamlan cok ornurgahlar (baliklar) , ondan soma kimyasal maddelerin anklanyla kirlenen omurgasizlar en azda bakteriler etkilenir (9). sularla sulama yapilan topraklarda, bir siire Abay (19), bir cahsmasmda lzmir Korfezi'nde soma toksik maddelerin konsantrasyonu da endiistriyel kaynakh agir metal ve toksik artar (2,5,7) . maddelerin en onemli ozelliginin, besin zinciri

icersindeki canhlarda birikmesi oldugunu 3. Su kirliligi belirtrnistir. Su kirliligi suyun kullamrmm bozacak Kirli sulann sulamada kullamrru, verimi

olcude organik, inorganik, biyolojik ve azaltmakta veya projelenmis yatmmlann radyoaktif maddelerin suya kansmasidir. Su yapilabilirlikleri veya uygulanabilirlikleri kirlenmesi biyolojik ve kimyasal etkenlere azalmaktadrr . Sulama suyunun icindeki agir bagh olarak olusur, Konutlar, endiistriycl metaller ve toksik maddeler toprakta kuruluslar, enerji santralleri, tarla tarum vc birikmektedir. Bu maddelerin topraktaki hayvancihk faaliyetlerinden cikan icinde konsantrasyonu bitkilerin yetisme simnru a~tlgl

sagliga zararh maddeler bulunan suya "atik su" zaman, bitkilerin yetisrnesi olumsuz yonde denir. Deri iiretimi sirasmda ozellikle suyun etkilenecektir (20) . kirlenmesi dikkati cekmektedir. Eski Bazi arastirmalarda atik suyun top raga zamanlarda tabakhanelerin yerlesim alanlanmn sulama suyu olarak verilmesinde en onernli disinda kurulmasmda kirlilik yamnda, sorunlardan birinin toprakta tikanma olayi cahsanlann yI1 boyunca temiz su ihtiyacim yarattigim ve bunun da iki tiir tikanma

,,, karsilarna zorunlulugu etkili olmustur. 0 olabilecegini belirtilmistir. Bunlardan birinin zamanlar dcriler derclerde islatilarak su gozenekleri bloke eden siispanse katilar kirliligine sebep olurken, simdi de atiklar tarafmdan gerceklestirildigi, biyolojik derelere vcrilcrek suyun kirlenmesine scbep tikanmarun ise bakteri gelisiminden yada olmaktadir O. onlann metabolizma anklanrnn gozenek capim

Endiistriyel kuruluslardan cikan ve zehirli azaltmasmdan kaynaklandigim aciklanrmstir maddeleri iceren sular dogrudan dogruya (21) . zararh olan atrk sulardir. Buna karsihk azotlu Bir arastirmada ise bir kaynaktan suya ve fosforlu giibrelerin ve deterjanlann kansngi bulasan toksik metaller arasinda arsenik, sular ise dolayh yoldan zararh olan atik kursun, kadmiyum, civamn insanda birikim sulardtr, Su kirliliginin kaynaklan : yolu ile zehirlenmelcre sebep oldugunu

Sanayl kuruluslan, cnerji santralleri, belirtmistir (22) . yerlesim iiniteleri, ev idaresi ve kiiciik Diinya niifusunun hizla artrnasiyla beraber isletmeler artan su ihtiyaci ile beraber su kirliligi de

Gtibreler ve pestisitler artmaktadir. Suyun kimyasal kirlenmesinin Hayvansal atik madde iireten ciftlikler basmda endiistriyel atiklar gelmcktcdir.

Toprak crozyonun etkili oldugu alanla Sanayilesmeden dolayi mcydana gelen kirlilik Aynca organik kirleticiler, sularda hizh niifus artismdakinden daha fazladir.

cozunmus olan oksijeni tiiketerek kirlenmeyc Petrokimya, dcri, tekstil, boya, maden endtistri sebep olan maddelerdir. Boyle maddcler daha kollanndan cikan auk sulann bilesiminde cok antropojenik faaliyetler sonucu sulara canhlar icin zararh olan aromatik ve alifatik

•

14

hidrokarbonlar, agir metaller, radyoaktif maddeler, plastikler, gazlar ve minareI tuzlan bulunrnaktadir. Cevreye gelisi giizel birakilan anklar yagislarla yiizeyel ve yer alti sularma tasinarak sularm kirlenmesine sebep olmaktadirlar. Gunurnuzde su kirliligi insan saghgrru tehdit eder boyuta ulasrmsnr. Suda cozunerek ve gazlasarak cevreye dagilan kimyasal maddeler canhlar iizerinde hem kanserojenik hem de teretojenik etkilerin olusmasma kronik veya akut zehirlenmelere sebep olmaktadir (7,9).

DERi SANAvi VE tsct SAGLIGI Deri sanayisinde kullamlan bazi

kimyasal maddelerin meslek hastahklart He illskis!

a) Hipertansiyon: istatistikler, cahsanlann % 1O- 15 ' inde hipertansiyon bulundugunu gostermistir. Bunlann bircogu rahatsizhklannm farkmda degildir. Dunya Saghk Orgutii ' niin hipertansiyon icin koydugu norm diastolik 95 sistolik 160 mmHg kan basmcidir. Diastolik kan basmcmm 110 mmHg rnn iistunde oldugu durumlarda her tiir bedensel calisma sakincahdir. Genel risk etmenlerine ek olarak asagidaki kimyasal maddelerin arteryosiklorozu kolaylastrrdigi dusiinulmektedir: Arsenik, kursun, kobalt, civa, benzen, karbon sulfur, nitroglikagol, solventler, tinerler(23 ).

b) Kronik non- spesifik respiratuvar sendrom : Eski deyimlerle bronsit, anfizem ve kronik obstriiktif akciger hastahklan ile kor pulmonale'nin icinde bulundugu bu grup, erken maluliyet ve emekliligin bashca nedcnlerindendir. lsyeri ortammdaki gaz, buhar ve tozlann etkilcri, cevre kirliligi, sigara ahskanhgi gibi cahsma dis: risklerle birlesirse rahatsizhk kolaylasir. i~ yerindeki zararh maddelerin miktar, yogunluk, etki siireleri ve su ve beden sivilanndaki cozuniirlukleri zarann derecesini saptar. Bunlann en onemlileri asagidadir:

15

........_ _ lllIihl..'

Amonyak, klor, asitler, dimetil sulfat, formaldehit, kadmiyum oksit, kasein, ozon, fosfor oksikloriir (23) . Is cevresinde bronsial astima sebep olan bircok etken olabilir. Endtistrideki yeni maddelerin taktimi ile doktorlar arasmda bunu fark edenlerin sayisi artmistrr (24) . Krom tuzlan, paraphenylene diamine ve formaldehyde tabakhane iscilerinde bronsial astima sebep olan ozel bir madde icerir (25,26) .

c)Krom intoksikasyonu: Dericilikte (tabaklama) cok yaygm sekilde kullarnlan kimyasal maddelerden bir tanesidir. Metalik krom-krom alasunlan zararh degildir. Daha cok 3-6 degerli krom bilesikleri zararhdrr, Ozellikle kromoksit su ile kanstmldigmda krom asidi olusur.

Genel ozellikleri: AglZ ve sol unum yolu ile organizmaya girer Karaciger ve bobrekte parankim bozuklugu

yapar Kromik asit icin oldurucu doz 2-3 gr,

kromat ve bikromat icin 6-10 gr dir. Krom kanserojen bir madde olarak kabul

edilmektedir. Akut zehirlenmelerde : Sindirim kanah

irritasyonu, siddetli -kusma ve ishal, kann ve bogaz agnlan, bacaklarda kramplar, pupillalarda genislerne, kollaps hali, bobrek ve karaciger bozuklugu, anemi ve iiremi ilc hasta olur (27) .

Kronik zchirlenmeler: Yuvarlak zirnba ile delinmis gibi sert, kcnarlan keskin iilserler, egzematoz dermatit, deri odemi, catlaklar, pyodenni olur. Kromat en iyi bilinen ise bagl: olusan kontakt dennatitlerden birisidir (28,29) . Tabakhane iscileri arasmda vc deri ayakkabt yapanlarda krom allerjisi olusur (30). Deri stirekli olarak yuksek konsatrasyonda krom soliisyonuna maruz birakihrsa bu kontakt dermatite sebep olur (46) . Yine septum perforasyonu ve tilserleri, kanama, faranjit, bronsit, hepatit, mide iilserleri, gastrointestinal kanamalar, gozlerde konjektivit gorulur (27).

d) Solventlerin intoksikasyonu: Solvent kelimesi coziicii anlarrundadir. Genellikle organik srvrlar kullaruhr. Endiistriyel coziiciiler sadece coziicii olarak kullamlmazlar, aynca endustriyel kullammlarda ilk madde yada ara madde olarak kullanihrlar. Ornegin benzen iyi bir cozucu olmasmm yanmda boya maddelerinin iiretiminde ilk adrrndir. Cozucu olarak yada kimyasal madde olarak kullarumlan intoksikasyon ozelliklerini degistirir. Solvent olarak kullamhrken yerine daha az toksik olan bir madde secilebilir oysa kimyasal tiretimde bu maddeyi kullanmak mecburidir.

Solventlerin zararlt etkileri: Merkezi sinir sisteminde hipnotik etki,

kisilik bozuklugu etkisi, karaciger ve bobrekte toksik etki, kemik iligine toksik etki, ust

~ f , sol unum yollanna tahris etkisi, deriye tahris edici etki. Cozuculer organizmada geri donulrnez zararlara sebep olurlar. Vticuda giren cozucu ya hava yolu ile disanya atihr veya enerji olarak kullaruhr veya karacigerde daha az toksik maddelere metabolize olarak bobreklerle disan atrhr. Bu nedenle karaciger ve bobreklerde ciddi bozukluklara sebep olabilir. Kontakt dermatitlerede sebep olurlar

-.," (27 ,32).

e) Kullamlan kimyasal maddeler ve kanser riski: insanlarda kanserlerin ne kadarhk bir boliimiiniin mesleki maruziyetlere bagl: oldugunu kesin olarak soylemek mumkun degildir. i~ ile ilgili maddelerin kanser yaptiguu kamtlarnada bazi giicliikler vardrr (33).

Tabakhanelerdeki cahsmalar birkac tane kimyasal maddeye maruz kalmayi gerektirir ki, bunlann insanlarda ve deney hayvanlannda kanserojen oldugunun kaniti vardir (34) . Bazi arastirmalar deri sanayiinde cahsanlarla akciger, larenks, farenks, mes ane ve bobrek kanseri arasmda iliski oldugunu ileri stirmektedir (34,35). Standard Industrial Classification, deri ve deri iiriinleri imalatmda calisanlar ile mesane, akciger, larenks, farenks, bobrek, burun dudak kanserleriyle, lenfoma ve

karaciger sirozunu iliskilendirilmistir (36,37) . Yillardir degisik bolgelerde yapilan epidemiyolojik cahsmalarda, mesane kanserinin ytiksek risk grubunun deri sanayinde cahsanlarla iliskili oldugu surekli olarak rapor edilmistir (38,39) .

TURKiYE'DE DERi SANAYiNiN GENEL DURUMU

Deri sektoru 1970'lerden beri Turkiye ekonomisinde giderek artan onernli bir rol oynarmstir. Sektor onemli olcude ihracata vc turistlere yonelik faaliyet gosterdigi icin ulkeye net doviz girdisi saglarnaktadir. Cok fazla is giiciine dayanmasi nedeniyle de genis bir istihdam yaratma potansiyeli bulunmaktadir, Katma degeri yiiksek iinin ihrac etmekte olan sektor top lam imalat sanayinde %2, top lam istihdam icinde ise % 1.5' luk bir paya sahiptir (40). 400.000 tonluk yilhk deri isleme kapasitesi ve 1200 firma ile Turkiye'nin 10. btiyiik sanayi kolu konumundadir. Vine 1999­2000 ekonomik verilerine gore yatinm tesvik belgelerinin dagrtimmda ve tam kapasite ile cahsan sektorler arasmda deri sektorii ilk 5 'te yer alrnaktadir (41 ).

Son yillarda gelisimini hizla siirdtirerek yurt disma teknik bilgi ihrac edebilecek ve diger iilkelerde ( Rusya, Orta Dogu iilkeleri gibi) anahtar teslim deri isleme merkezi kurabilecek diizeye ulasmistir.Yurt icinde ozellikle kucuk bas deri isleme makinalan iiretilebilmektedir. Ham deri ihtiyaci buyiik oranda ithalat yoluyla karsilanmaktadir. 1994 yilmdan beri siirekli bir artis gosteren iiretim degerleri 1997 yihnda cok kucuk oranlarda kosele iirctimi dismda diisrniistur. Alt yapi, teknoloji, ihracata yonelik performansi dikkate almdigmda belli bir rekabet gucune sahip olan deri sanayiimiz organize deri bolgelerinin kurulmasi , yeni tesislerin kullaruma ginnesi ile ham deri isleme kapasitesini arturrmstir (40,42).

Deri sanayii istanbul Organize Deri sanayi Bolgesi, izmir Organize Deri Sanayi Bolgesi, Corlu, Gerede, Bursa, Denizli,

16

Deri &anayi enizli.

Manisa, Usak, Bor olmak uzere dokuz merkezde aktif olarak iiretim yapmaktadir.

Dcri Sanayinin Sorunlan: Hamdcri Dericilik sektoru tilkemizde iyi kalite

ham deri temininde zorluklar yasamaktadir ve bu nedenle ithalata yonelmistir, Hayvancihgm giderek azalmasi, yerli hayvan varlrginda gerileme, kesim hatalan, kaliteli ham deri teminini zorlasnrmaktadir aynca ham derinin satm ahmmda uygulanan yanlis politikalar dericiligi zarara ugratmaktadir. Tiirkiyc'de buyuk isletmeler dismda bilincli bir yetistiricilik yapilmadigmda baktm ve beslenme hatalanndan kaynaklanan ve ham deri kalitesini dusiiren kusurlar onemli yer tutmaktadtr (43) .

Ihracat ve cevre Cevre kirliliginin yaratngi sorunlar deri

sanayiinde problemlere yol acrnaktadir . Deri sanayicileri bu problemleri giderebilmek icin antma tesislerine yonelik yatmmlanm arnrmislardir. Deri sektorunde antma tesisi kurmanm ilrunlcre rekabeti cevreyle kalmamak

maliyeti yiiksektir. Bu maliyet yansrmaktadir. Sektorde haksiz onlernek ve gelismis iilkelcrin ilgili ithal krsrtlamalanna maruz icin deri organize sanayi bolgeleri

tum diger tesislerde cevreye duyarh uretime bir an once gecmelidir (6,13) . Turkiye ihracati acismdan en onemli pazar konumunda olan Avrupa Birligi'nde cevre, saghk, kalite ve emniyet gittikce guclenen ve onem kazanan konular olup, bu alanlarda Avrupa Birligi duzeyinde onemli gelismeler olmaktadir

Cevreye Uyumlu "Yesil" Urunlerin lhracati : Almanya ornegi "yesil" tiikctim olarak adlandmlan cevreye uyumlu tirtinlerin ttiketimi her ne kadar belirli bir ttiketici kitlesini ilgilendiriyorsa da son yillarda Almanya' da luzh bir artis gostermistir. Yaprlrrus bircok cahsma Almanya' da cevre bilincinin yuksek oldugunu ortaya koymustur,

Ban Almanya'da yesil urunler icin daha fazla para odemek isteyenlerin oram %35-62 arasmdadir. Dost iiriin satm almak isteyenlerin orarn yiiksek olmasma ragmen ekonomik sartlar ve issizlikten dolayi satin alanlann yuzdesi yuksek degildir. Yesil uriinlerin cok fazla satm ahnmamasmm sebebi yuksek fiyat, urunun rahat ve estetik olmarnasi, ahskanhklar, uriiniin gercekligi hakkmda siipheler yer almaktadir. Cevre etiketi yani "ekolabel" tirtintin cevre kalitesini ttiketiciye gosteren bir aracnr. Cevre etiketi sembolii uruniin belli bir cevre kalitesine sahip oldugunu gosterir. Deri icin kullarnlmakta olan cevre etiketi "SG Schadstoff-gepruft" (tehlikeli maddeler icin test edilmistir) etiketin amaci belli tehlikeli maddeler acismdan gerekli kriterlere uygun oldugunu garantilemektedir. Su anda koscle ve deri icin uygulanmaktadir. Bu iiriinlerde azo boyar maddeler, PCP ve diger klorofit fenoller, formaldehit , agir metaller icin krsitlamalar bulunrnaktadir. Derinin iiretimi ve islenrnesi sirasinda cevre kirlenmesine sebep olan maddeler de boylece kisitlanrrus olmaktadir (40,44,45) .

Dlger sorunlar ihracat pazannda fazla cesitlilik

bulunmamaktadir. Ihracat buyiik cogunlukla AB ve BDT iilkelerine yapilmaktadtr. Sektorun yeni ve istikrarh pazar arayislarma hiz vermeye baslamasi gerekmektedir. Turk deri sanayiinin yeni hedef pazarlarda ve piyasalarda basanli olabilmesi icin yeni stratejiler olusturrnasi gerekmektedir. Teknolojiyi yakmdan takip etmesine ragmen ekipman almakta yetersizdir. Deri sektorimde yetismis egitici ve ogretici kadrolan ile fiziki irnkanlar yetersizdir (40,42,45). Biitiin is kollannda oldugu gibi deri sanayiinde de isci saghgirn, cevreyi ve uriin kalitelerini iyilestirici ve koruyucu bir yonetim anlayisi -uem Sorumluluk" olarak bildirilmektedir. U9lti Sorumluluk yonetim plamm disiplinler arasi iliskileriyle birlikte Sekil 1.'de gormek miimkiindiir (11):

17

I

U~lii sorumluluk

~ekil 1. Responsibl care (iiylli sorumluluk) ve ISO 14000, EMAS ve ISO 9000 iliskileri 'j -

Deri Sanayide ISO 9000, ISO iiretime katrlacaktir. ISO 14000 ise isletmelerin, 14000 ve EMAS uygulamakta oldugu faaliyetlerin potansiyel

ISO 9000 kaliteyi giivence altma alan bir cevre etkinliklerini kontrol altma alabilmek ".,' yonetim bicimidir. Kalite miisterinin istegidir. icin gerekli yaptyi saglayan bir standartlar

o halde kaliteyi giivence alttna almak serisidir. Kuruluslara, cevre sorunlanm siparisleri her zaman musterilerin istedigi sistematik ve anlamh bir bicimde ele almalanm nitelikte karsilayabilme yeteneklerine sahip saglayacak bir dizi arac sunmaktadir. Her cevre olmaktir. sorununu ayn ayn almak yerine bir cok

' ,,1, Miisterinin bugiin ne istedigini bilmek alanlarda aym anda degisim yapacak kapsamh

yann ne isteyecegini kestirebilmek oldukca bir yaklasmu getirrnektedir. ISO 14000'in onemlidir. ISO 9000, uluslararasr bir kimliktir. tasarlanmasindaki amac, firmalann cevresel Bu belgeye sahip olan kuruluslann birbirine perforrnanslanm yiikseltmelerine yardimcr guvenmeleri hedeflenmektedir. Bir amacida olmak ve cevre konulanmn ticaret engeli karsihkh kontrol ile masraflan azaltmaktir. haline gelmesinin online gecmektir. EMAS'ta Ozellikle dericilerin gerekli testleri yaptiktan ISO 14000 gibi Cevresel Yonetim soma ihrac ettikleri deriyi, yine belgeli Uygulamalannm temelini teskil eder. dericiler ahyorsa ahcilann tekrar test etmemesi Tesislerde cahsanlann ve mallan kullananlann gerekir. ISO 9000' e gore tedarikcileri saghgmm korunmasi, tesisin teknik degerlendirmeye ahp yeterli olanlardan alim emniyetinin saglanmasi, iiretim sirasmda yaprlmasi gerekir. Boylece birlikte hareket yapilan cevre koruma amach islernler kapsam etme imkam dogup stok maliyetleri diisecektir. alam icersindedir (13,16). Standart rniisteriden geri bildirim almmasi icin bir sistem kurulmasi gerekir. ISO 9000 de SONDe; neyin kimin tarafindan yapilacagi bellidir. Surecler siirekli gelistirilmektedir, Daha Deri sanayinde kullamlan kimyasallann kusursuz ve ucuz iiriin hedeftir. Bastan onlem uzun siire cahsan iscilerin karaciger, solunum ahp iiretilen derilerin miisterinin istedigi gibi sistemi, ciltleri iizerinde zararh etkiler olmasi arnacr giiden ISO 9000'de herkes olusturdugu, yine deri isleme atolyelerinin

18

~.

6.

8.

9.

L

hava, su, toprak kirliligi acismdan kirleticilik ozelligi yiiksek tesisiler oldugu ve cevreye zarar verdigi bilinmektedir.

Bir cogu sehirlcrlc ic ice olan deri isleme atolyelerinin Deri Organize Sanayi Bolgelerine tasinmalan gerekmektedir.Bu bolgeye iyi bir an tma tesisi ve her is yerine genel havalandirma ile beraber aspirasyon sistemi kurulmahdir.Havayi kirleten maddeler ve cahsma ortammda bulunabilecek en fazla miktar tesbit edilmelidir<;evre Koruma Kanunlan hava kirliligi acismdan titizlikle uygulanmahdir.

Bu isyerlerinde cahsan herkese iyi bir saghk egitimi verilmeli .kisisel korunma

KAYNAKLAR

1. imre, Z. Toksikoloji, Doyuran Matbaasi, 5-9, istanbul, 1988.

2. Bertan, M. ve Giiler, C. Halk Saghgl Temel Bilgiler, 2. baski, Hacettepe Halk Saghgl Vakfl, 268-280, Ankara, 1997.

3. Giiler, C. Cevre ve Saghk, Tibbi Dokiimantasyon Yaymlan ISBN-975­7431-01-x, 15-17, Ankara, 1992

4. Cevresel Etki Degerlendirmesi Yonetmeligi, Cevre Bakanligi, Resmi Gazete,23 Haziran 1997,23028,21.

5. Toptas, A. Deri Teknolojisi, Ofset Matbaacihk, istanbul, 286-294,1993

6. Giiler, C. ve Cobanoglu, Z. Cevre Sagligr ilkeleri ve Genel Bakis, 1994 Actsi, Cevre Saghg: Temel Kaynak Dizisi NO.l,TC Saghk Bakanhgi Saghk Projesi Genel Koordinatorlugii, TC Saghk Bakanhgi Temel Saghk Hizmetleri Genel Mudurlugu ISBN 975-7572-49-7, Ankara.

7. Pirincci, i. Cevre Toksikoloj isi Bolum 5, Veteriner Kilinik Toksikoloji, Editor, Kaya S., Medisan Yaymevi, Ankara. 1995

8. Hammend, A. Chemical Pollution, Polychlorinated biphenyls Science, 175, 155-156,1972

9. Giinduz, T. Cevre Sorunlan, Gazi Biiro Kitabevi, Ankara, 67-69,1998

araclannm cahstig: iste kullamlmasmm gerekliligi isciye detayh bir sekildc anlatilmahdir.Isci is elbisesini ve korunma araclanrn gozluk, maske eldiven gibi nereden temin edilecegini, nasil kullamlacagim, nozuldugunda nasil tamir edip ternizleyecegini bilmelidir.Deri sanayinde bu genel korunmalara ilaveten krom, solventler gibi cok kullamlan bazi kimyasallara karst ozel korunma gerekrnektedir.Isci Saghgl ve i$ Guvenligi Tuziigu bunlan belirlemistir.Bunlann isveren ve isyeri hekimi tarafmdan iscilere anlatihp uyulmasi konusunda gerekli denetimin yapilmasi gerekmektedir.

10. Berkes, F. ve Kislahoglu, M.. Ekoloji ve Cevre Bilimleri, Evrim Matbaacihk, 7-8, Ankara. 1990

11. Bilen, A. Ttirkiye Kimya Sanayiciler Dernegi, 2,22-23, Ankara, 1996

12. Vural, N. (1984). Toksikoloji, Ankara Universitesi Eczacihk Fakiiltesi

13. Yaymlan No:56,77-89, Ankara 14. Erden, B. Cagirmz ve Cevre Kirliligi

Kadioglu Matbaasi, 19-20, Ankara. 1990 15. Fi~ek, N. Halk Sagligma Giri~ ,H.U.DSO

Hizmet Arastirma ve Arastmci Yetistirme Merkezi Yayim, No.2, 35-39, Ankara. 1983

16. <;epel, N. Doga, Cevre, Ekoloj i ve lnsanhgm Ekolojik Sorunlan, Altm Kitaplar Basimevi, 3-6, istanbul. 1992

17. Akman, i... Murgul Baklr Isletmesi Bacalanndan Cikan Kukiirtdioksit Gazlan ile Bulasnus Otlan Yiyen Hayvanlarda Sulfirik Asit ile Zehirlenme Olaylan Uzerinde Arastirmalar, A:D.Veteriner Faktiltesi Dergisi, Cilt:2, NO: 1-2, 24-51. Ankara. 1955

18. Ekingen, H. Cevre Kirliliginim Tanm ve Tarun Urimlerine Etkisi, Marmara 1989

19. Bolgesi Tanrnda Verimlilik Sempozyumu, MPR Yayinlan, 387, 102-108, Ankara.

20. Haktamr, K. Cevre Kirliligi, A.D. Ziraat Fakiiltesi Teksir NO: 107, Yaymlanmarrus Ders Notu, 1-11, Ankara, 1983

19

_ ' r

21. Abay, M. Korfez Kirliliginin Onlenmesi Amaciyla Yapilan Cahsmalar, Cevre Sempozyumu, Izmir, 1986

22. Kolankaya, N. ve Oak, S. Seka Cay Fabrikasi Atik Suyunun Fiziksel ve Kimyasal Yonden Incelenmesi ve Karamik Goliine Etkisinin Arstmlmasi, Cevre Dergisi, Cevre Mudiirlugtl Yayiru, 1,4-5,Ankara, 1986

23. Karaman, S. Atik Sulann Toprakta Antabilirligi, Dokuz Eyli.il Universitesi Miihendislik Mimarlik Fakiiltesi Cevre Miihendisligi Bolumu, Yiiksek Lisans Tezi, Ankara, 1984

24. Kele~, R. ve Hamamci, F. Cevrebilim, lrnge Kitabevi Yaymlan, 67, Ankara, 1993

25. Tongue, E. Meslek Hastahklan Klavuzu Brosiirler, Turk Tabipler Birligi Yaymlan, Ankara 667, 1992

26. C.Edling and H.Khng, Cancer Mortality Among Leather Tanners, British Journal of Industrial Medicine, 43, 494-496, 1986

27 . Malker, HR. and Malker, BK Kidney Cancer among Leather Workers, Lancet, 2,56.1984

28 . Frank, B. and James, J. Mortality of Chrome Leather Workers and Chemical Exposures in Tanneries,Scand J Work Environ Health, 13, 108-117 . 1987

29. Cole , P. and Hoover, Friedell, O. Occupation and Canser of the Lower Urinary Tract, Canser, 29, 1250-1258. 1982

30. Decoufle, P. Cancer Risk Associated with Employment in the Leather and Leather Products Industry, Arch Environ Hea lth, 38,33-37, 1979

31. Oarabrandt, DH . and Wegman, DH, Cancer Mortality among shoe and leather workers in Massachusetts, Am J Ind Med, 5,304-309,19 84

32 . Lollar, Rm. Are Carcinogens Chronic Health Hazard in the Tannery Workplace, J Am Leather Chern :Assoc, 75, 510-513, 1980

20

33. Pippard, EC. , Acheson, ED . And Winter, PD . Mortality of Tanners, Br J Med , 42. , 85-287.

34. Marrett, P., Hartge, Jw. and Meigs Bladder Cancer and Occupational Expo sure to Leather .British Journal of Indu strial Medicine, 43, 96-100, 1986

35. Fraumeni, JF. Epidemiologic Approaches to Cancer Etiol ogy, Ann Rev Public Health, 3,85-100, 1982

36. Siizek, S. I~ Giivenligi Hukuku, Savas Yayinlan, Ankara, 58,1985

37. Topuzcuoglu, 1. Cevre Saghgl ve Isci Saghgt, Hacettepe Universitesi Yaymlan, Ankara, 68-80. 1979

38. Giiler, C., ve Cobanoglu, Z. Cevre ve i~yi Oykusunun Almmasi, Cevre Saglig. Temel Kaynak Dizisi, 2, 15-16, Ankara, 1994

39. Cartwright , RA and Bayko RW. Kidney Canser among Leather Workers, Lancet , 1850, 1984

40. Yesilyurt ,C. Cevre Saghg: Arastirrna Mudiirliigi; Hav a Kirliligi Arastirma Labaratuvan Yayinlanmamts Ders Notlan, Ankara, 1989

41. U.S. Salinity Labaratory Staff, Diagnosis and Improvement Saline and Alkali Soils, Oaerment Printing Office, Wsahington, 1954

42. Bektas, B.Deri Sektorunde DI ~ Pazar Arastirmasi , Basbakanhk DI~ Ticaret Miistesarlrgi lhracati Gelistirme Enid Merkezi, 6-9,124-132, Ankara, 2000

43. Giizel, S. ve Kaler, D. Ayhk Ekonomik Veriler, Mega Matbaacihk, 9-11 , Istanbul, 2000

44. OPT. Deri ve Deri Marnulleri OIK Raporu, Ankara, 1996

45. Artan, E. Ham Deri Uretimi, Deri Dergisi, Omas OfsetA.$., 185, 48-49, Istanbul. 2001

46 . Ergiin , 0, Avrupa Birligi 'nde Ekolojik Etiketler ve Ekolojik Tekstil , 1996 Urunleri.lhracau Gelistirme Etiid Merkezi, 5-7, Ank ara .

47 . Cetinkaya, F. ve Cetinkaya, Y. Usak Dericiligi ve Sorunlan, Usak Sanayici ve

lsadarnlan Dergisi, Basak Ofset Yazisma Adresi: Matbaacihk, 4, 22-2 5 ,199 6 Dr. Nih al CENG iZ

Afyan Kocatepesi Univers itesi, Usak Saghk Yazarlar: Yuksek Okulu, USAK N.C ENGiz:Dr. Afyan Kocatep esi Univ ersitesi, Tel: 0.276. 2272072 U ~ ak Saghk Yiiksek Okulu, USAK Fax: 0.276. 2236517

21