СЕЛЕКЦИЯ ВА УРУҒЧИЛИК СОҲАСИНИНГ va urugchilik konf..pdf ·...

304
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ҚИШЛОҚ ВА СУВ ХЎЖАЛИГИ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ АГРАР УНИВЕРСИТЕТИ СЕЛЕКЦИЯ ВА УРУҒЧИЛИК СОҲАСИНИНГ ҲОЗИРГИ ҲОЛАТИ ВА РИВОЖЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИРеспублика илмий-амалий конференцияси материаллари тўплами (Тошкент, 2014 йил 18 декабрь) Наврўзнашриёти Тошкент-2014

Upload: others

Post on 26-Jul-2020

81 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  •   

    ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ҚИШЛОҚ ВА СУВ ХЎЖАЛИГИ ВАЗИРЛИГИ

    ТОШКЕНТ ДАВЛАТ АГРАР УНИВЕРСИТЕТИ

    “СЕЛЕКЦИЯ ВА УРУҒЧИЛИК СОҲАСИНИНГ

    ҲОЗИРГИ ҲОЛАТИ ВА РИВОЖЛАНИШ

    ИСТИҚБОЛЛАРИ” Республика илмий-амалий конференцияси материаллари тўплами

    (Тошкент, 2014 йил 18 декабрь)

    “Наврўз” нашриёти

    Тошкент-2014

  •   

    КВК: 338,621: 65+631+633.51+37:632.576.7 М 30 УЎK: 631.527 (045)

    Ушбу тўпламда ғўза, ғалла, дон-дуккали экинлар селекцияси, уруғчилиги ва

    уруғшунослиги, мева-сабзавотчилик ва узумчилик селекцияси, уруғчилиги ва уруғшунослиги, ўрмон дарахт ва бута ўсимликларининг генетик ресурслари ва уларни етиштириш технологиялари, тупроқ иқлим шароитида қишлоқ хўжалик экинларини касаллик ва зараркунандаларга чидамлилигини оширишда селекцион ва агрокимёвий усулларига оид илмий мақолалар ўз аксини топган. Тўплам қишлоқ хўжалиги соҳасидаги олий ўқув юртлари профессор-ўқитувчилари, магистратура ва бакалавриат талабалари, илмий тадқиқот институтлари илмий ходимлари ҳамда қишлоқ хўжалиги корхоналари раҳбар ва мутахассислари учун мўлжалланган.

    М а с ъ у л м у ҳ а р р и р: Б.ф.д., профессор Б. Сулаймонов

    Т а қ р и з ч и л а р:

    Қ.х.ф.д. профессор Х.Н.Атабаева Б.ф.д., ЎзФА мухбир аъзоси, профессор С.-А.Рахмонкулов

    Т а ҳ р и р ҳ а й ъ а т и в а т а ш к и л и й қ ў м и т а:

    ТошДАУ Илмий тадқиқотлар бўйича проректор М.М.Адилов (ҳайъат раиси) ТошДАУ Ўқув ишлари бўйича проректор, профессор Ю Б.Саимназаров ТошДАУ «Ўрмончилик ва экология" кафедраси профессори А.Қайимов ТошДАУ «Мевачилик, сабзавотчилик ва узумчилик» кафедраси профессори В.И.Зуев ТошДАУ «Мевачилик, сабзавотчилик ва узумчилик» кафедраси профессори Х.Ч.Бўриев ТошДАУ «Ўсимликларни ҳимоя қилиш» кафедраси мудири, профессор Э.А.Холмуродов ТошДАУ “Ўрмончилик ва экология” кафедраси мудири, доцент Я.Юлдашев ТошДАУ «Агрокимё ва тупроқшунослик» кафедраси мудири, доцент Б.С.Комилов ТошДАУ «Қишлоқ хўжалик экинлари генетикаси, селекцияси ва уруғчилиги»

    кафедраси мудири, доцент Х.К.Назаров

    Н а ш р г а т а й ё р л о в ч и л а р: қ.х.ф.н., доцент Ш.Б.Амантурдиев қ.х.ф.н., доцент Г.Р.Холмуродова

    ассистентлар Н.Мавлонова, С.Турсоатов

    ISBN 978-9943-381-13-1 © «Наврўз» нашриёти, 2014.

  • 3  

    СЎЗ БОШИ

    Ҳурматли Президентимизнинг ташаббуслари билан юртимизда 2014 йил “Соғлом бола йили” деб эълон қилинган бўлиб, ёшларимизни вояга етказиш, шунингдек, уларни замонавий интелектуал билимларга эга бўлган, XXI аср талабларига жавоб берадиган баркамол, етук шахслар бўлиб етишиши учун зарур бўлган имконият ва шароитларни яратишга қаратилган. Президентимизнинг 2014 йил 6 февралдаги “Ўзбекистон Республикасида ёшларга оид давлат сиёсатини амалга оширишга қаратилган қўшимча чора-тадбирлар тўғрисидаги” ПҚ-2124-сонли Қарорининг қабул қилиниши мамлакатимизда амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотларда ёшларнинг фаол иштирокини таъминлаш, юксак маънавиятли, мустақил ва эркин фикрлайдиган, замонавий илм-фан ютуқларини пухта ўзлаштирган ҳар томонлама соғлом ва баркамол авлодни вояга етказишга қаратилган таълим-тарбиявий ишлар самарадорлигини ошириш муҳим аҳамият касб этади.

    Маълумки, бугунги кунда, озиқ-овқат муаммоси, аҳолини кўпайиши, экиладиган ер майдонларини эса камайиши ҳамда экологияни бузилиши яратилаётган қишлоқ хўжалик экинларнинг янги навларига бўлган талабларини кучайтирмоқда. Шунинг учун ҳам республикамиз хукумати томонидан селекция ва уруғчилик соҳасига катта эътибор қаратилмоқда. Ҳозирги кунда анъанавий усуллар ёрдамида кўплаб навлар яратилган ва яратилмоқда. Лекин, биринчидан, уларнинг кўпчилиги замон талабларига тўлиқ жавоб бера олмаяпди. Иккинчидан, ушбу усуллар орқали селекция жараёни анча вақт давом этади. Шунинг учун янги, ноаъанавий усулларни қўллаб навларни яратиш бугунги кунда давр талаби ҳисобланади. Буни эса замонавий асбоб-ускуналарсиз, ушбу ускуналарда ишлай оладиган етук мутахассисларсиз амалга ошириб бўлмайди.

    Ушбу соҳани ривожлантиришга қаратилган ҳукуматимиз раҳбари ҳамда тегишли ташкилотлар томонидан чиқарилган бир қатор қарор, қонун ва фармойишларни келтиришимиз мумкин.

    Жумладан, «Уруғчилик тўғрисида», «Селекция ютуқлари тўғрисида»ги Қонунларни, Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йилдаги “Ўзбекистон ҳукуматининг уруғчилик соҳасидаги асосий йўналишлари сиёсати тўғрисида”ги 328-сонли ва 1998 йилдаги 491-сонли қарорларининг ишлаб чиқилиши, қабул қилиниши ва амалиётга жорий этилиши соҳани янада ривожлантиришнинг ҳуқуқий асосларини яратиб берди.

    Шу билан бирга, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 20 майдаги “Олий таълим муассасаларининг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш ва юқори малакали кадрлар тайёрлаш сифатини тубдан яхшилаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПП-1533-сонли ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2013 йил 29 мартдаги “2013-2015 йилларда Ўзбекистон Республикасига донор мамлакатлар, Халқаро ва хорижий ҳукумат ва ноҳукумат ташкилотларининг беғараз техник кўмак маблағларини (грантларини) жалб этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 90-сонли қарорлари қабул қилинган. Ушбу қарорлар республикамизда илм-фан-ишлаб чиқариш интеграциясини кучайтиришга, юқори малакали кадрларни тайёрлашга қаратилган бўлиб, улар асосида республикамизда 14 та олий таълим муассасаларида жами 15та лабораторияларни очиш режалаштирилган. Шулардан биттаси университетимиздаги «Селекция ва уруғчилик» илмий-тадқиқот лабораториясидир. Ушбу лаборатория ташкилотлараро лаборатория ҳисобланиб, унинг асосий мақсади республикамиздаги олиб борилаётган селекция ва уруғчилик соҳасидаги ишларни ривожланган мамлакатлар даражасига етказиш, соҳа бўйича мутахассисларни малакасини ошириш, уларни қайта тайёрлаш, илм-фан-ишлаб чиқариш интеграциясини кучайтиришга хизмат қилади.

    Ушбу лаборатория янги навларни яратишда олимларимизга катта кўмак бўлади, унинг ускуналарини қўллаш эвазига селекцион жараён 2 баравар қисқаради, бу эса фермерларимизнинг далаларига янги навларни етиб бориши тезлашади, натижада республика бўйича экинларнинг ҳосилдорлиги ва ҳосил сифати кескин ошади. Шу билан биргаликда лаборатория нафақат селекционерларга амалий ёрдам кўрсатиши билан, балки университетнинг талабаларини замон талабига жавоб берадиган етук мутахассис бўлиб етишишига ҳам замин яратади.

    Бугунги конференциянинг асосий мақсади ҳам олий ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасалари ўртасида ўқув-услубий, илмий-тадқиқот ва маънавий-маърифий ишлар бўйича ҳамкорликни янада мустаҳкамлашга қаратилган. Конференция доирасида фикр алмашишлар, янгиликлардан хабардор бўлиш, ёшларнинг илмий салоҳиятини ошириш, танланган мавзулар юзасидан “Устоз-шогирд” анъаналари асосида тадқиқотлар олиб бориш, олий таълим ва илмий тадқиқот муассасалари ўртасида ҳамкорликни янада ривожлантиришга хизмат қилади.

    Ана шундай эзгу ишларни амалга ошириш мақсадида ўтказилаётган мазкур конференция инновацион фан-таълим тизимини ривожлантириш орқали баркамол авлодни вояга етказишга қаратилган саъйи-харакатлардан ҳисобланади.

    Мазкур тўпламда университетда ва қишлоқ хўжалиги йўналишидаги муассасалар, илмий тадқиқот институтларида олиб борилаётган кўп йиллик тадқиқотлар натижасини ўз ичига олган маълумотлар асосидаги илмий мақолалар келтирилган бўлиб, ундан соҳага таалуқли олий ўқув юртлари талабалари, катта илмий ходим-изланувчилар ва илмий ходимлар фойдаланишлари мумкин.

    Тошкент давлат аграр университети ректори,

    б.ф.д., профессор Б.А.Сулаймонов

  • 4  

    I. ҒЎЗА, ҒАЛЛА, ДОН-ДУККАЛИ ЭКИНЛАР СЕЛЕКЦИЯСИ, УРУҒЧИЛИГИ ВА УРУҒШУНОСЛИГИ

    ЗАМОНАВИЙ ЛАБОРАТОРИЯЛАРНИНГ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ТУТГАН ЎРНИ

    АДИЛОВ М.М., РАХМАНКУЛОВ М.С., НАЗАРОВ Х.К.

    Тошкент давлат аграр университети қошидаги «Селекция ва уруғчилик» илмий-тадқиқот лабораторияси

    Ўзбекистон республикасининг қишлоқ хўжалигида мустақиллик йиллари мобайнида туб ислоҳотлар

    ўтказилди, фермер ва деҳқон хўжаликлари ташкил этилди, ер эгалари пайдо бўлди. Ўзбекистон республикаси аҳолисини озиқ-овқатга бўлган эҳтиёжини қоплаш мақсадида амалга оширилган дастурлар асосида белгиланган ютуқларга эришилди. Маълумки, янги навларни ишлаб чиқаришга жорий этиш ҳисобига экинлар ҳосилдорлигини ва ҳосил сифатини қўшимча ҳаражатларни сарфламасдан ошириш мумкин. Шунинг учун республикамиз хукумати томонидан селекция ва уруғчилик соҳасига катта эътибор берилиб “Селекция ютуқлари” ва “Уруғчилик тўғрисида” қабул қилинган қонунлар муҳим роль ўйнамоқда.

    Ушбу соҳани ривожлантиришда, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 20 майдаги “Олий таълим муассасаларининг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш ва юқори малакали кадрлар тайёрлаш сифатини тубдан яхшилаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПП-1533-сонли ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2012 йил 19 мартдаги “2012 йилда Ўзбекистон Республикасига донор мамлакатлар, халқаро, ҳорижий ҳукумат ташкилотлари ва ҳукуматга қарашли бўлмаган ташкилотларнинг беғараз кўмагини (грантларини) жалб этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 75-сонли қарорлари қабул қилинган. Ушбу қарорлардаги асосий мақсад республикамизда илм-фан-ишлаб чиқариш интеграциясини кучайтиришга, юқори малакали кадрларни тайёрлашга қаратилган бўлиб, улар асосида республикамизда 14 та олий таълим муассасаларда жами 15 та лабораторияларни очиш режалаштирилган.

    Шулардан биттаси – Тошдау қошидаги «Селекция ва уруғчилик» илмий-тадқиқот лабораториясидир. Ушбу лаборатория ташкилотлараро лаборатория ҳисобланиб, унинг асосий мақсади республикамиздаги олиб борилаётган селекция ва уруғчилик соҳасидаги ишларни ривожланган мамлакатлар даражасига етказиш, соҳа бўйича мутахассисларни малакасини ошириш, уларни қайта тайёрлаш, илм-фан-ишлаб чиқариш интеграциясини кучайтиришдан иборат. Юқоридаги мақсадлардан келиб чиққан ҳолда ушбу лабораториянинг вазифалари қуйидагилардан иборат:

    - ғўза, донли ва бошқа экинларнинг янги юқори маҳсулдорли, қимматли-хўжалик белгилар мажмуасига эга бўлган навларини яратиш, ишлаб чиқаришга жорий этиш бўйича олиб бориладиган изланишларни кенгайтириш ва уларни чуқурлаштириш;

    - бирламчи ва нав уруғчилигини такомиллаштириш, уруғ етиштирувчи хўжаликларга илмий-услубий ёрдам кўрсатиш, селекция ва уруғчилик соҳасида илм-фан ва илғор тажрибаларни оммалаштириш;

    - профессор-ўқитувчилар, катта илмий ходим изланувчилар, магистр ва бакалавр талабаларнинг илмий тадқиқот ишларини олиб боришлари учун база яратиш йўли билан фан ва таълим интеграциясини чуқурлаштириш;

    - турли ҳил қишлоқ хўжалик экинларни аномал ривожланишининг цитогенетик сабабларини, қимматли-хўжалик кўрсаткичларига таъсир қиладиган турли ҳил биокимёвий параметрларни, олинадиган маҳсулот сифатини (тола, дон ва х.к.) аниқлашда амалий ёрдам кўрсатиш;

    - рақобатбардош кадрларни тайёрлаш, мутахассисларни малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш. Маълумки, бугунги кунда, озиқ-овқат муаммоси, аҳолини кўпайиши, экиладиган ер майдонларини

    эса камайиши ҳамда экологияни бузилиши янги яратилаётган навларга бўлган талабларни кучайтирмоқда. Анъанавий усуллар ёрдамида кўплаб навлар яратилган ва яратилмоқда. Лекин, уларнинг кўпчилиги замон талабларига тўлиқ жавоб бера олмаябди. Шунинг учун янги, ноаъанавий усулларни қўллаб навларни яратиш бугунги давр талабидир. Буни эса замонавий асбоб-ускуналарсиз, ушбу ускуналарда ишлай оладиган етук мутахассисларсиз амалга ошириб бўлмайди. Ушбу муаммони ечишда Тошкент давлат аграр университетида очилаётган янги илмий-тадқиқот лабораторияси катта аҳамиятга эга. Ушбу лабораторияни жиҳозлаш учун жами 2260 минг АҚШ доллари миқдорида маблағлар ажратилди. Ушбу маблағларга 115 номдаги замоноваий асбоб-ускуналар олиб келиниши режалаштирилган. Лаборатория Селекция, уруғчилик ва ўсимликларни ҳимоя қилиш факултети биносининг Б блоки 1 қаватда жойлашган. Бунда жами 13 хона бўлиб умумий фойдали майдон 450 м2 дан иборат. Лабораторияда жами 5 та сектор фаолият юритиб, улар қуйидагилардан иборат: 1) Қишлоқ хўжалиги экинлари селекцияси, уруғчилиги ва уруғшунослиги; 2) Қишлоқ хўжалик экинларининг умумий ва молекуляр генетикаси; 3) Қишлоқ хўжалик маҳсулотлар сифатини аниқлаш;

    4) Физиология ва биокимё; 5)Ўсимликлар биотехнологиясидир. Бугунги кунда ушбу лаборатория қуйидаги йўналишларда фаолият юритиши режалаштирилган:

    Биотик ва абиотик омилларга чидамли, қимматли-хўжалик белгилар мажмуасига эга бўлган қишлоқ хўжалик экинлар янги навларини яратиш, Қишлоқ хўжалик экинлар биологиясини, экинбоплик ва навдорлик хусусиятларини ўрганиш ҳамда уларни аниқлаш усулларини ишлаб чиқиш ва такомиллаштириш,

  • 5  

    Мева-сабзавот экинлар янги навларини ва дурагайларини яратиш ва уларнинг уруғчилиги, Янги навларни яратишда мавжуд усулларини такомиллаштириш ва амалий селекцияда фойдаланиш учун қишлоқ хўжалик экинлар геномикасини ўрганиш, Селекция жараёнида биотехнологик усулларини ва маркерларга асосланган селекцияни ўрганиш, Ғўзанинг дурагай, нав ва тизмалар толасини технологик кўрсаткичларини аниқлаш, Қишлоқ хўжалик экинлар физиолого-биокимёвий кўрсаткичларни, мойдорликни ва намликни ўрганиш, Етиштирилаётган қишлоқ хўжалик экинлар сифатини яхшилаш мақсадида ўсимликлар генетик ресурсларини хилма-хиллигини ўрганиш, Дунё генофондидаги турларнинг филогенетик муносабатларини ўрганиш, Ўсимликларнинг морфологик-маркерли ва структуравий белгиларнинг генетикасини ўрганиш, Таълим-фан-ишлаб чиқариш орасида корпоратив ҳамкорликни амалга ошириш, талабаларнинг амалиётларини ўтказиш ва ишлаб чиқариш корхоналарнинг ходимларини малака ошириш курсларини ташкиллаштиришдан иборат.

    Тошдау қошидаги «Селекция ва уруғчилик» лабораторияси асосан янги, ноанъанавий усуллар ёрдамида ҳар-ҳил омилларга чидамли интенсив навларни яратишда селекционерларга яқиндан ёрдам беради. Ушбу замонавий усуллар ёрдамида селекция жараёни 2 баравар қисқаради, бу эса фермер хўжаликликларида янги навларни жорий этилиши тезлашади. Бу эса Республикамизда қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлиги ва сифатини юқори бўлишига ижобий таъсир кўрсатади. Шу билан биргаликда «Селекция ва уруғчилик» лабораторияси нафақат мутахассисларга, селекционерларга амалий ёрдам кўрсатишда, балки ТошДАУнинг бакалавр, магистр битирувчиларини келажакда замон талабларига жавоб берадиган, ўз сохасини етук мутахассиси бўлиб етишишида муҳим рол ўйнайди.

    СОЯНИНГ ЯНГИ НАВЛАРИНИ ЯРАТИШ НАТИЖАЛАРИ

    Х.АТАБАЕВА, М.САТТАРОВ, Р.САИТКАНОВ Тошкент шоли, дон ва дуккакли экинлар илмий тажриба станцияси

    Аҳолини тўйимли озиқ-овқат махсулоти билан таъминлаш, оқсил дефицитини ҳал қилиш, ўсимлик

    мойини ишлаб чиқаришни кўпайтириш, уруғлик сифатини ва тупроқ унумдорлигини ошириш лозим. Бу муаммоларни ечиш учун соя экинини янги навларини ва етиштириш технологиясини яратиш ва такомиллаштириш зарурдир.

    Фермер хўжаликларида мунтазам соя махсулотини етиштириш, хозирги озиқ-овқат маҳсулотларига мавжуд талабларни қондиришни ва бу билан бирга келажак авлод талабини ҳам қондириш имконияти яратилади: янги экологик технологиялар жорий этилади, махсулдорлик ошади, инсоннинг саломатлиги ошади, ҳавфсиз, тўйимли озиқ-овқатлар билан таъминлаш эвазига қишлоқ хўжалигининг ижтимойи ва иқтисодий ҳолати яхшиланади.

    Озиқ-овқат махсулотларини ишлаб чиқаришни кескин ўзгартириш талаб қилинади. Озиқ- овқат махсулотлари билан таъминлаш хозирги даврда бу иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий муаммога айланган, чунки аҳолининг ўсиши билан баравар озиқ-овқат маҳсулотига талаб тобора ошмоқда. Бу муаммони ҳал қилиш бўйича ўтказилган тадбирлар эвазига суғориладиган майдонларда кузги дон экинларидан дон етиштириш 1372,7 минг гектарни ташкил қилди. Шу борада муҳим эътибор ўсимлик оқсили билан таъминланишига ахамият берилмоқда. Ўсимлик оқсили билан таъминлаш эса ҳар хил усулларда хал қилинмоқда. Шу усуллардан бири - сероқсилли экинларни кўпрок экиш, бу экинларнинг орасида оқсилининг миқдори ва сифати билан соя экинларии алоҳида ажралиб туради.

    Соя ер юзи деҳқончилигида мухим ўринни эгаллаган мойли хамда дон-дуккакли экиндир. 2013 йилги ФАО маълумоти бўйича ер юзида соя ўсимлиги 111,0 млн.га майдонга экилган. Соя донининг таркибида 30-52 % оқсил, 17-27 % мой ва 20% карбон сувлари мавжуд. Соя экинининг ер юзида кўп тарқалиши донининг ва оқсилининг сифатлилиги билан боғлиқдир. Дони таркибидаги оқсил, мой ва бощқа мухим органик ва маъдан моддаларнинг миқдори ва нисбати уни хар хил тармоқларда кўллашга имкон беради. Соя донидан мой, маргарин, пишлок, сут, ун, кандолат махсулотлари, консервалар ишлаб чикарилади. Ер юзида ишлаб чиқарилаётган ўсимлик мойининг 40% ини соя мойи ташкил килади. [1]).

    Соя донини ишлаб чиқишдаги асосий муаммо-бу мавжуд навларнинг махсулдорлиини пастлиги. Тез айниши, ўз хусусиятларини ноқулай шароитда тез йўқотиши. Шу туфайли соянинг янги навларини яратиш долзарб масалалардан бири деб ҳисобланади Соя маҳсулоти экспорт қилинадиган махсулотлар гуруҳига киради. Хитойдан ҳар йили 1 млн дан ортиқ соя махсулоти экспорт қилинади. Давлатнинг иқтисодиётида сояни экиш майдонини кенгайириш лозим. Ер юзида соя экин майдони доимо кенгаймоқда. Соя махсулотини экспорт қиладиган давлатлар- Бразилия, Аргентина ва Бошқа Лотин Америка давлатларидир[2,3 ].

    Тажрибалар Ўзбекистон дон, шоли ва дуккакли экинлар селекцияси ва уруғчилик илмий тадқиқот станциясининг Илмий элита Давлат хўжалиги участкаси далаларида олиб борилди.

    Илмий элита давлат хўжалиги Тошкент вилоятининг жанубий шарқий қисмида, Тошкент шахридан 15 км узоқликда Чирчиқ дарёсининг чап қирғоғида географик ўрни бўйича Гринвич шкаласида 69018’ Шарқий узунликда ва 41020’ Шимолий кенгликдаги текисликларда жойлашган.

    Тупроқ қатламлари воҳа учун ҳарактерли бўлиб ботқоқ типидаги тўпроқлардир. Ҳар хил чуқурлик қатламларида эса катта ва кичик тошлар ва қум аралашмалари ҳам мавжуд. Ушбу тупроқлар дарёнинг чап

  • 6  

    қирғоғидаги типик ортиқча намлик шароитларидан келиб чиққан. Тупроқдаги эритмаларнинг рН миқдори 6,8-7,3 бирликларида бўлиб, механик таркиби бўйича оғир лойлидир

    Соя селекцияси қишлоқ хўжалик экинларининг Давлат Нав Синов комиссияси ва ЎзШИТИ томонидан ишлаб чиқилган тавсияномалар, дала тажриба методикаси асосида олиб борилди [3,4].

    Коллекция кўчатзорида ҳар бир нав намуна учун экин майдони 1,8 м2. (такрорийсиз). Таҳлилга 5 тадан ўсимлик олинди. Селекция кўчатзорида ҳар бир нав намунаси учун экин майдон 3,6м2 (такрорийсиз). Таҳлилга 5 тадан ўсимлик олинди. Назорат кўчатзорида ҳар бир нав намуна учун экиш майдони 25 м2 бўлиб жуфт стандарт услуби бўйича экилди. Нав танлов кўчатзорининг ҳар бир нав намунаси учун экин майдони 50м2 бўлиб 4 та қайтариқда олиб борилди. Барча кўчатзорлар учун назорат қилиб соянинг районлашган ўртапишар “Ўзбек-2” ва кечпишар “Ўзбек-6” навлари экилди. Экиш миқдори 1 га ҳисобига 60 кг, қатор оралиғи 60 см ўсимликлар оралиғи 10см , ҳар бир уяда 2 та дан уруғ. Тажриба ўтказилган майдонлардаги агротехник тадбирлар институт олимлари томонидан ишлаб чиқарилган, Ўзбекистонда дуккакли дон экинларини етиштириш бўйича тавсияномаси асосида олиб борилди.Тажрибалар ўтказилган далада минерал ўғитлар бир гектар ҳисобидан (N-30кг, P-120кг, К-60 кг) озиқлантирилди, (аммофос, суперфосфат, калий) майда бўлакчаларга фосфор ва калий ўғити қўлда сепилди, (экишдан олдин йиллик меъёрдан 100% фосфор, 50% калий), қолган 50% калий минерал ўғити ўсимликнинг гуллаш фазасида берилди.

    2012-2014 йилларда жаҳон коллекцияси нав намуналаридан ташкил топган коллекция кўчатзорида йиллар бўйича соянинг 215. 238 ва 100 та нав намунаси тадқиқот қилинди. Назорат сифатида таққослаш учун Республикамизда районлаштирилган «Ўзбек-2»ва «Ўзбек-6»навлари ҳар 10 та намунадан кейин экилди. Бу кўчатзорда соянинг эртапишар, ўртапишар ва кеч пишар навлари ажратилди. 2012-2014 йилларда селекция кўчатзорида соянинг204 та нав намунаси экиб ўрганилди.. Фенологик кузатувлар ЎзШИТИ томонидан ишлаб чиқилган тавсияномалар асосида олиб борилди ва олинган натижаларига кўра селекция кўчатзоридан 30 та нав намуналар танлаб олинди. Назорат кўчатзорида 2012-2014 й.й. 113 та намуна 25 м2 майдонда районлаштирилган “Ўзбек-2” ва “Ўзбекистон-6” навлари билан жуфт назорат усулида жойлаштирилиб ўрганилди. Ўсимликнинг ўсув даврида фенологик кузатишлар олиб борилиб, морфологик ва биологик кўрсаткичларига баҳо берилди ва 25 та нав намуна ажратиб олинди.

    Нав танлов кўчатзорида 2012-2014 йилларда 32 та нав- намуна синаб ўрганилди. Назорат учун соянинг «Ўзбек-2» нави экилди. Танлаб олинган намуналарнинг хосилдорлиги ва дон сифати қуйидаги жадвалда келтирилган.

    Жадвал Соя навларининг дон хосилдорлиги ва сифати

    Нав номи Келиб чиқиши Дон Хосили ц/га

    Оқсил %

    Мой %

    Ўзбек-2 Ўзбекистон 27,5 42,0 21,0 464170 АҚШ 32,0 33,5 13,6

    7213 Ўзбекистон 33,5 33,1 17,5 К-15 АҚШ 33,8 41,8 19,2 3926 Приморск 33,0 34,5 12,3 9177 Россия 35,6 34,6 18,1 К-2 АҚШ 31,2 44, 2 18,6 5382 КНР 33,1 38,2 14,0

    Бу навларни хосилдорлиги, оқсил ва мой миқдори бўйича мақсадли селекцияда ва ишлаб

    чиқаришда қўллаш мумкин. Ҳосилдорлиги бўйича танлаб олинган навларниг орасида 9177 каталог номери билан белгиланган нав ажралиб турди. Оқсил миқдори бўйича андоза навидан юқори К-2 нав ажралиб тургани аниқланди.Мойлилик даражаси бўйича андоза навига танлаб олинган навлар тенглашаолмади. Соя навларининг мойлилик даражасини ошириш муаммосини ечимини топиш зарур.

    Хулосалар:

    1.Соя коллекцияси ўрганилиб, муҳим хўжалик белгиларига жавоб берадиган нав намуналари

    кейинги тадқиқот кўчатзорига ўтказилиб, ДНС га топширишг учун намуналар танлаб олинди. 2.Соя тезпишарлиги бўйича нав намуналари ажратилиб, селекция ишларига бошланғич манба

    яратилди 3.Соянинг юқори ҳосилдорлиги бўйича нав намуналари аниқланди ва селекция ишларини давом

    эттиришга манба деб ҳисобланди. 4.Соя нав намуналарининг орасида назоратга нисбатан оқсили юқори бўлган нав намунаси

    ажратилди.

  • 7  

    Адабиётлар: 1.Атабаева Х.Н.- СОЯ- Т.Мил.энц., 2004, 95 б 2. Енкен В.Б., Соя. Сельхозиздат, 1952, 1959, 1960; 18 с. 3.Ерматова Д., «Мойли экинлар», 2004 йил. 4.Кочегура А.В.-Селекция сортов сои разных направлений, использования-Бюлл.НТИ масл.культур,1998. 5.Кочегура А.В.-Оценка коллекции сои по содержанию белка-Бюлл.НТИ масл.культ., Краснодар.

    1978,вып.3,С.16-18

    ИЗМЕНЧИВОСТЬ, НАСЛЕДОВАНИЕ И НАСЛЕДУЕМОСТЬ ПРИЗНАКА «ЧИСЛО

    СИМПОДИАЛЬНЫХ ВЕТВЕЙ НА РАСТЕНИИ» У МЕЖСОРТОВЫХ ГИБРИДНЫХ КОМБИНАЦИЙ F1-F2 ХЛОПЧАТНИКА ВИДА G.HIRSUTUM L.

    Ш.Б.АМАНТУРДИЕВ, В.А АВТОНОМОВ1, Г.Э. ШОДМОНОВА

    Ташкентский государственный аграрный университет, Научный – исследовательский институт селекции, семеноводства и агротехнология выращивания хлопка1

    Скороспелые низкорослые симподиальные формы открыли перед хлопководством широкие

    возможности для дальнейшего его развития.Г.С.Зайцев отмечал, что одна ботаническая особенность хлопчатника (характер ветвления растения) сыграла значительную роль в ходе расселения его по земному шару.

    Одним из главных факторов, определяющих скороспелость является высота закладки первой симподиальнойветви. S.CHarland изучив гибриды, полученные от скрещивания моноподиальных и симподиальных форм обнаружил доминирование симподиальной формы у гибридов F1- F2

    Следующимважныйкомпонентом, определяющим длину вегетационного периода, является число симподий на одном растении. По литературным данным этот признак наследуется по типу неполного долиниривания меньшего числа симподий в F1 с явным уклонением в сторону дикого или полудикого родителя.(В.А. Автономов) Во втором поколении наблюдается несколько иная картина – происходит нарастание числа симподий на растении. По этому мы в наших исследованиях также изучили данный признак у межсортовых гибридов F1- F2 средневолокнистого хлопчатника.

    Анализируя результаты исследований по средней величине признака «число симподиальных ветвей на растении» показатель у исходных сортов участвующих в гибридизации укладывается в пределы от 8.16 до 15.90 ветвей. Наименьшим значением вышеназванного признака среди сортов вовлеченных в гибридизацию отличался сорт СБ-6 среднее значение признака у которого соответственно равнялось 8.16 ветвей.

    У сортов индикаторов в качестве которых выступали сорта С-4727, Ташкент-1 и С-6524 средняя величина признака «число симподиальных ветвей на растении» укладывалась в пределы от 10.71 до 11.76 ветвей. Анализируя величину стандартного отклонения (∂) у сортов вовлеченных в гибридизацию и сортов индикаторов следует сказать, что она лежит в пределах от 1.98 у сорта индикатора Ташкент-1 до 2.43 у сорта Наманган-77, что указывает на низкую изменчивость признака «число симподиальных ветвей на растении».

    Анализируя результаты исследований по средней величине признака «число симподиальных ветвей на растении», установлено, что его значение укладывается в пределы от 9.75 ветвей у гибридной комбинации Наманган-34 х Наманган-77 до 13.14 ветвей у гибридной комбинации С-6541 х Наманган-77.

    В результате проведенных исследований нами созданы следующие гибридные комбинации F1, отличающиеся высоким средним значением анализируемого признака, к таковым следует отнести Наманган-77 х Наманган-34, где М=12.63 ветви, Наманган-77 х С-6541, где М= 12.61 ветви, Наманган-77 х СБ-6, где М=12.45 ветвей, Наманган-34 х С-6541, где М=12.45 ветвей, Наманган-34 х С-6545, где М=12.63 ветви, С-6541 х Наманган-34, где М=12.48 ветви, С-6545 х Наманган-34, где М=12.51 ветви и СБ-6 х С-6545, где М=12.42 ветви.

    Анализируя величину стандартного отклонения у изученных нами гибридных комбинаций следует сказать о том, что все они укладываются в те же пределы, что и у исходных сортов участвующих в гибридизации, за исключением гибридных комбинаций, таких как Наманган-77 х С-6541,Наманган-34 х Наманган-77, С-6541 х Наманган-77, здесь величина стандартного отклонения укладывается в пределы от 3.33 до 2.85.

    Анализируя величину показателя доминантности (hp) у гибридных комбинаций F1 следует сказать, что он указывает на эффект гетерозиса у такой гибридной комбинации, как Наманган-34 х СБ-6, где hp=1.05, у 6 гибридных комбинаций установлен эффект неполного доминирования малой величины анализируемого признака, у 7 гибридных комбинаций установлен эффект неполного доминирования высокой величины признака «число симподиальных ветвей на растении», у одного гибрида отмечен эффект гетерозиса и еще у одного гибрида не отмечен какой-либо эффект.

    Анализируя среднею величину признака «число симподиальных ветвей на растении» у межсортовых гибридных комбинаций F2, с большим количеством следует отнести следующие: Наманган-34

  • 8  

    х С-6545, где М=12 ветвей, С-6545 х Наманган-77, где М=13.86 ветвей и СБ-6 х Наманган-77, где М=13.89 ветвей.

    Как видно из таблицы величина стандартного отклонения у межсортовых гибридов F2 она значительно выше, нежели, чем у родительских форм и гибридов F1 и укладывается в пределы от 25.48 у гибридной комбинации СБ-6 х Наманган-77 до 51.26 у гибридной комбинации С-6541 х С-6545, что указывает на возможность начиная с F2 выделять среди гибридных комбинаций отдельные растения обладающие высоким значением признака «число симподиальных ветвей на растении».

    Признак «число симподиальных ветвей на растении», как это известно из литературных источников обладает относительно низкой модификационной изменчивостью, что вызывает необходимость определения величины коэффициента наследуемости у межсортовых гибридных комбинаций второго поколения, которая указывает на величину или же процент генотипической изменчивости. Величина коэффициента наследуемости (h2) у созданных нами межсортовых гибридных комбинаций F2 укладывается в пределы от 0.28 у гибридной комбинации Наманган-34 х Наманган-77 до 0.96 у гибридной комбинации Наманган-77 х Наманган- 34.

    Как видно из анализа результатов исследований по величине установленных нами коэффициентов наследуемости следует сказать, что здесь присутствует генотипическая изменчивость обусловленная, как в слабой, средней и сильной степени.

    На основании анализа результатов исследований, по изменчивости, наследованию и наследуемости признака «число симподиальных ветвей на растении» у исходных сортов и межсортовых гибридных комбинаций F1-F2 следует сделать следующие выводы:

    - по средней величине признака «число симподиальных ветвей на растении» указывающей на высокое значение анализируемого признака, нежели, чем у родительских форм вовлеченных в селекционный процесс следует отнести следующие гибридные комбинации F1 Наманган-77 х Наманган-34, где М=12.63 ветви, Наманган-77 х С-6541, где М=12.66 ветви, Наманган-77 х СБ-6, где М=12.45 ветви, Наманган-34 х С-6541, где М=12.45 ветви, Наманган-34 х С-6545, где М=12.63 ветви, С-6541 х Наманган-77, где М=12.48, С-6545 х Наманган-34, где М=12.51 ветви и СБ-6 х С-6545, где М=12.42 ветви;

    - по величине показателя доминантности (hp) указывающей на эффект гетерозиса следует указать на такие гибридные комбинации F1, как Наманган-34 х СБ-6, что указывает на то, что в дальнейшем она может использоваться в селекционном процессе с целью создания нового сорта;

    - по средней величине признака указывающей на высокое количество значение признака «число симподиальных ветвей на растении» следует выделить следующие гибридные комбинации F2 Наманган-77 х Наманган-34, где М=12.63 ветви, Наманган-77 х С-6541, где М= 12.61 ветви, Наманган-77 х СБ-6, где М=12.45 ветвей, Наманган-34 х С-6541, где М=12.45 ветвей, Наманган-34 х С-6545, где М=12.63 ветви, С-6541 х Наманган-34, где М=12.48 ветви, С-6545 х Наманган-34, где М=12.51 ветви и СБ-6 х С-6545, где М=12.42 ветви;

    - из анализа вариационных рядов видно, что у ряда гибридных комбинаций отдельные растения имеют значения анализируемого признака значительного лучшего значения, то-есть с повышенным количеством симподиальных ветвей на растении;

    - установленные величины стандартного отклонения у гибридов F2 указывают на широкую изменчивость вышеназванного признака, что также позволяет выделять отдельные растения, отличающиеся повышенным значением признака «число симподиальных ветвей на растении»;

    - из анализа величин коэффициента наследуемости следует сказать, что у созданных нами гибридов F2 доля генотипической изменчивости проявляется как в слабой и средней степени, а также в сильной.

    Список использованной литературы

    1. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. 1979.М.:«Колос». – 416 с. 2. Вик.А.Автономов. Парная гибридизация в селекции хлопчатника G.HirsutumL.

  • 9  

    Таблица. Изменчивость, наследование и наследуемость признака «число симподиальных ветвей» у межсортовых гибридов F1-F2

    № Сорт, сорт-indicator, гибридная комбинация

    n К = 3 ветвь M ±m ветвь

    ∂ V% hp h2 5-7 8-10 11-13 14-16 17-19 20-22 23-25

    1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 1 Наманган-77 171 9 78 84 13.32±018 2.43 18.24 2 Наманган-34 150 28 75 47 12.36±0.17 2.10 16.99 3 С-6541 153 15 73 65 12.96±0.16 2.10 16.20 4 С-6545 158 17 76 65 15.90±0.17 2.16 13.58 5 СБ-6 158 72 60 26 8.16±0.18 2.34 28.67 6 С-4727 (ind) 162 47 82 33 11.76±0.16 2.10 17.85 7 Ташкент-1 (ind) 174 48 114 12 11.13±0.17 1.98 19.14 8 С-6524 (ind) 162 72 88 2 10.71±0.15 2.01 18.76 9 F1Наманган-77хНаманган-34 66 6 40 20 12.63±0.22 1.86 14.72 -0.43 10 F2Наманган-77хНаманган-34 269 49 66 78 55 21 11.28±0.22 3.66 32.44 0.96 11 F1Наманган-77 х С-6541 65 15 21 29 12.66±0.41 3.33 26.30 -2.66 12 F2Наманган-77 х С-6541 153 23 30 48 37 15 11.85±0.28 3.57 30.12 0.44 13 F1Наманган-77 х С-6545 72 21 38 13 11.67±0.24 2.04 17.48 -2.27 14 F2Наманган-77 х С-6545 240 74 87 46 33 9.42±0.19 3.09 32.80 0.48 15 F1Наманган-77 х СБ-6 78 17 32 29 12.45±0.25 2.28 18.31 0.66 16 F2Наманган-77 х СБ-6 220 54 82 43 31 8 2 10.11±0.23 3.54 35.01 0.55 17 F1Наманган-34хНаманган-77 78 18 23 37 9.75±0.37 3.30 33.84 -6.43 18 F2Наманган-34хНаманган-77 95 13 19 37 23 3 11.52±0.32 3.15 27.34 0.28 19 F1Наманган-34 х С-6541 78 11 44 23 12.45±0.22 1.98 15.90 -0.67 20 F2Наманган-34 х С-6541 173 36 58 44 32 3 10.38±0.26 3.48 33.52 0.64 21 F1Наманган-34 х С-6545 74 11 36 27 12.63±0.24 2.13 16.86 0.84 22 F2Наманган-34 х С-6545 93 12 20 32 16 11 2 12.0±0.37 3.66 30.5 0.65 23 F1Наманган-34 х СБ-6 79 5 36 28 12.48±0.24 2.19 17.54 1.05

    24 F2Наманган-34 х СБ-6 72 12 22 24 12 2 10.77±0.39 3.33 30.91 0.55

    25 F1С-6541 х Наманган-77 91 13 31 47 13.14±0.29 2.85 21.68 0

    1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 26 F2С-6541 х Наманган-77 127 21 59 30 13 4 10,34±0,21 2,63 38,31 0,61 27 F1С-6541 х Наманган-34 80 11 45 24 12.48±0.22 1.98 15.86 -0.60 28 F2С-6541 х Наманган-34 133 39 55 25 14 9.3±0.24 2.82 30.32 0.46 29 F1С-6541 х С-6545 76 22 35 19 11.91±0.25 2.19 18.38 -1.71 30 F2С-6541 х С-6545 115 26 41 31 13 4 7.14±0.34 3.66 51.26 0.65 31 F1С-6541 х СБ-6 72 17 31 24 12.27±0.26 2.25 18.33 0.71

  • 10  

    32 F2С-6541 х СБ-6 130 19 41 35 22 12 1 11.28±0.37 4.26 37.76 0.72 33 F1С-6545 х Наманган-77 89 21 43 25 12.12±0.22 2.13 17.57 -1.93 34 F2С-6545 х Наманган-77 229 36 69 77 38 9 13.86±0.24 3.66 26.40 0.62 35 F1С-6545 х Наманган-34 62 11 29 22 12.51±0.27 2.16 17.26 -0.91 36 F2С-6545 х Наманган-34 172 17 62 54 35 4 11.07±0.27 3.57 32.24 0.64 37 F1С-6545 х С-6541 83 17 44 22 12.18±0.22 2.04 16.74 -1.53 38 F2С-6545 х С-6541 104 22 32 24 22 5 10.74±0.38 3.90 36.31 0.71 39 F1С-6545 х СБ-6 64 22 35 7 11.31±0.25 2.01 17.77 -0.18 40 F2С-6545 х СБ-6 164 30 69 40 25 10.08±0.23 3.03 30.05 0.48 41 F1СБ-6 х Наманган-77 82 27 40 15 11.58±0.23 2.13 18.39 0.32 42 F2СБ-6 х Наманган-77 35 2 4 7 14 8 13.89±0.59 3.54 25.48 0.57 43 F1СБ-6 х Наманган-34 72 16 44 12 11.85±0.21 1.86 15.69 0.75 44 F2СБ-6 х Наманган-34 167 48 67 34 18 9.39±0.22 2.88 30.67 0.46 45 F1СБ-6 х С-6541 80 16 43 21 12.18±0.22 2.04 16.74 0.67 46 F2СБ-6 х С-6541 206 39 73 54 35 5 10.23±0.23 3.36 32.84 0.58 47 F1СБ-6 х С-6545 96 15 52 29 12.42±0.20 2.01 16.18 0.10 48 F2СБ-6 х С-6545 275 71 94 71 37 3 9.90±0.19 3.21 0.32 0.54

  • 11  

    ЮҚОРИ АВЛОД (F8B1-F10B1) ЎСИМЛИКЛАРИДА ҚИММАТЛИ ХЎЖАЛИК БЕЛГИЛАРИНИНГ ЎЗАРО БОҒЛИҚЛИК НИСБАТЛАРИ

    АБДИЕВ Ф., УМИРОВ Д., ЭГАМБЕРДИЕВА А., МЎМИНОВА Б.

    Тошкент давлат аграр университети

    Кўпгина ғўза навларида қимматли хўжалик белгиларнинг аксарияти рецессив генлар билан бошқарилади. Шу сабабли, қимматли селекцион намуналар уларнинг тўпланиши ҳамда гомозиготаланиши оқибатида ажралиб чиқади. Ғўзада кўпчилик миқдорий белгилар ўзаро салбий боғланишни ҳосил қилган. Бундай салбий корреляциянинг муҳим сабабларидан бири кроссинговер жараёнида бузилиши мумкин бўлган полиген блокларнинг бирикиши ҳисобланади.

    О.Х.Кимсанбоев [1] ғўзанинг F2 ўсимликларида тола узунлиги билан тола чиқими, битта кўсакдаги пахта вазни, бир туп ўсимлик ҳосилдорлиги, вегетация даврининг давомийлиги, биринчи ҳосил шохининг жойланиш баландлиги белгилари орасидаги корреляцияни ўрганиб, улар орасида ўрта ва кучли корреляция мавжуд эмаслигини аниқлаган.

    П.Ш.Ибрагимов [2] ўзининг тажрибаларида, коварицион таҳлил услуби билан ингичка толали ғўза навлари ва уларнинг биринчи бўғин авлодларида генетик, фенотипик ва паратипик боғланишларни ўрганган. Бунда, тола узунлигининг тола чиқими ва маҳсулдорлиги билан боғланиши сезиларли даражада бўлган. Шунингдек, оддий коррелятив боғланишларни бузилиши натижасида юқори авлод мураккаб дурагайлар ичидан бир қатор ноёб белгилар мажмуасига эга янги тизмаларни ажратиб олган.

    Илмий-тадқиқотларимизнинг дастлабки чатиштириш ишлари ПСУЕАИТИ нинг Сунъий иқлим “Фитотрон” шароитида олиб борилди.

    Дала шароитидаги агротехник тадбирлар Марказий тажриба хўжалигида қабул қилинган тартибда амалга оширилди.

    Бошланғич ашё сифатида ғўзанинг G.barbadense L. турига мансуб кўп йиллик, географик келиб чиқиши жиҳатдан узоқ (Мексика) бўлган, каталог рақами 010972 намунасини нав ва тизмалар билан ўзаро чатиштиришдан олинган юқори авлод ўсимликларидан фойдаланилди. Юқори F8B1-F10B1 ўсимликларда битта кўсакдаги пахта вазни билан тола чиқими орасидаги ўзаро боғлиқликлар ўрганилди.

    Қуйидаги жадвалда келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, битта кўсакдаги пахта вазни ва тола чиқими бўйича ўзгаришлар чегараси мос равишда 2,2-6,1 г ва 28,0-43,9 % ни ташкил этди ва беккросс дурагай авлод ўсимликларига боғлиқ ҳолда олинган натижалар орасида катта тафовутлар кузатилмади. Майда кўсакли ўсимликларнинг энг кўп миқдори (24,0 %) F8B1 да, энг кам миқдори (0,7 %) F10B1 ўсимликларида қайд қилинди. 8-9 авлодларнинг аксарият (54,1-58,3 %) ўсимликларидан битта кўсакдаги пахта вазни бўйича 3,2-4,1 г атрофида, F10B1 ўсимликларининг 65 % идан эса ўрганилаётган белги бўйича ўртача 4,2-5,1 г бўлган натижа олинди.

    F8B1-F9B1 ўсимликларида битта кўсакдаги пахта вазни 5,2 г. дан юқори бўлган ўсимликлар сони 2,1-2,3 % га тенг бўлган бўлса, F10B1 ўсимликларида ушбу кўрсаткич 13,9 % ни ташкил этди.

    Тола чиқими бўйича дурагай авлодларига боғлиқ равишда юқоридаги белги каби сезиларли даражадаги тафовутлар кузатилмади. Беккросс дурагайларнинг аксарият ўсимликлари қарийиб тенг миқдорда 32,0-35,9 % ва 36,0-39,9 % тола чиқимига эга бўлган синфларга ажралди. Беккросс дурагай авлод ўсимликларига боғлиқ равишда тола чиқими ва тола вазнининг ўзаро нисбати, шунингдек, битта кўсакдаги пахта вазни бўйича аҳамиятга эга бўлган натижалар олинди. Жумладан, F8B ўсимликларидаги битта кўсакдаги пахта вазни 2,2-3,1 г бўлган синфида 17 % ўсимликларнинг тола чиқими 28,0-31,9 % ни, 30 % ўсимликларнинг тола чиқими 32,0-35,9 % ни, 35 % дан кўпроқ ўсимликлар - 36,0-39,9 % тола чиқимига ва жуда кам миқдордаги ўсимликлар 40 % дан ортиқ тола чиқимига эга бўлди. Айнан шундай ҳолат F9B ўсимликларида ҳам кузатилди.

    F10B ўсимликларида тола чиқими белгиси бўйича кўрсаткичлари юқори бўлган ўсимликлар сонининг ортиши кузатилди. Жумладан, битта кўсакдаги пахта вазни 2,2-3,1 г ва тола чиқими 32,0-35,9 % ташкил этган ўсимликлар 30 % ортиқ, 36,0-39, 9 % тола чиқимига эга ўсимликлар сони деярли 50 % тенг ҳамда қолган ўсимликлар 40 % ва ундан ортиқ тола чиқимига эга бўлди. 1-жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, дурагай авлод ўсимликларига боғлиқ равишда битта кўсакдаги пахта вазни 3,2-4,1 г ва 4,2-5,1 г бўлган синфларга тола чиқими бўйича ўсимликларнинг ажралиш нисбатида катта тафовутлар қайд қилинмади. Ушбу синфларда дурагайларнинг 10 % ўсимликларида тола чиқими 28,0-31,9 % ни, 50 % ўсимликларида эса 32,0-35,9 % ва 40 % ўсимликлари 36,0 % дан ортиқ тола чиқимига эга бўлганлиги аниқланди.

    Шунингдек, F8B1-F9B1 ўсимликларининг жуда кам қисмида битта кўсакдаги пахта вазни 5,2 г. дан юқори бўлди. Жумладан, мазкур синфда ўсимликларнинг 40 % ида тола чиқими кўрсаткичи 32,0-35,9 % га тенг бўлиб, 50-65 % ўсимликларда - 36,0 % дан ортиқ тола чиқиши кузатилди. F10B1 ўсимликларининг аксарияти 32,0-35,9 %, қолган 30 % ўсимликлар 36,0 % тола чиқимига эга бўлди.

  • 12  

    Жадвал F8B1-F10B1 ўсимликларида тола чиқими ва битта кўсакдаги пахта вазни белгисининг ўзаро боғлиқлик нисбатлари (2006-2008 йй.)

    Тола чиқи- ми, %

    Дурагай авлодлар

    Битта кўсакдаги пахта вазни, г ∑ 2,2-

    2,6 2,7-3,1

    3,2-3,6

    3,7-4,1 4,2-4,6 4,7-5,1

    5,2-5,6

    5,7-6,1

    28,0-29,9

    F8B1 0,5 0,5 0,6 0,6 0,5 0,4 - - 3,0 F9B1 0,4 0,7 0,8 0,7 0,3 0,1 - 0,1 3,0 F10B1 - - - - 0,1 - 0,1 - 0,2

    30,0-31,9

    F8B1 0,2 2,1 2,9 1,6 0,6 0,2 - - 7,6 F9B1 0,4 2,4 3,2 2,1 0,9 0,1 - - 9,1 F10B1 - - - 1,1 0,9 0,7 0,6 - 3,5

    32,0-33,9

    F8B1 1,2 4,3 6,3 3,9 2,3 0,7 - - 18,8 F9B1 0,5 2,5 6,1 5,4 2,3 0,8 0,3 0,3 18,1 F10B1 - 0,2 0,5 3,0 6,6 3,6 1,6 1,2 16,0

    34,0- 35,9

    F8B1 1,7 4,3 7,0 5,5 3,7 2,4 0,6 0,1 25,5 F9B1 0,7 2,4 6,6 8,9 7,5 2,3 0,3 0,3 28,9 F10B1 - - 1,9 6,2 18,5 12,2 4,9 1,6 45,3

    36,0- 37,9

    F8B1 0,9 4,2 7,7 6,8 4,9 1,7 0,6 0,5 27,4 F9B1 0,7 1,9 7,2 10,7 5,0 2,4 0,7 0,3 28,9 F10B1 - 0,4 1,4 4,1 11,9 7,9 2,7 0,9 29,1

    38,0- 39,9

    F8B1 0,7 2,7 3,6 4,5 1,6 0,4 0,2 - 13,6 F9B1 0,1 0,9 2,9 1,9 2,3 0,7 0,3 - 9,0 F10B1 - - 0,5 1,2 2,0 0,6 0,1 0,2 4,7

    40,0- 41,9

    F8B1 0,1 0,6 1,4 0,9 0,2 0,1 - - 3,5 F9B1 - 0,4 0,4 1,2 0,3 0,3 - - 2,5 F10B1 - 0,1 - 0,7 0,1 0,1 - - 1,1

    42,0- 43,9

    F8B1 - - 0,5 0,1 - - - - 0,6 F9B1 - 0,1 0,1 0,1 - - - - 0,3 F10B1 - - - - - - - - -

    ∑ F8B1 5,4 18,7 30,1 24,0 13,9 5,9 1,4 0,6 n=829 ∑ F9B1 2,8 11,4 27,3 31,0 18,5 6,6 1,5 0,9 n=755 ∑ F10B1 - 0,7 4,2 16,3 39,8 25,2 9,9 3,9 n=808

    Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:

    1. Кимсанбоев О.Х. Изменчивость, наследование признаков у гибридов F1-F2 с дикорастущей и рудеральной формами хлопчатника // Состояние селекции и семеноводства хлопчатника и перспективы ее развития. Посвященной 110 летию академика А.И.Автономова, 80-летию академика С.М.Мирахмедова и профессора А.А.Автономова, а также 65-летию доктора сельскохозяйственных наук В.А.Автономова: Материалы международной научно-практической конференции. - Ташкент, 2006. - С. 92-96.

    2. Ибрагимов П.Ш. Роль системных скрещиваний в оптимизации селекционного процесса хлопчатника видов G.barbadense L. и G.hirsutum L.: Автореф. дисс. ... док. с/х наук. - Ташкент: 2003. - 40 с.

    Т-18 ТИЗМА ОИЛАСИДА АЙРИМ ҚИММАТЛИ ХЎЖАЛИК БЕЛГИЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ

    АБДИЕВ Ф.Р., УСМАНОВ С.А.1, ТОРЕЕВ Ф.Н., УМИРОВ Д.М. Тошкент давлат аграр университети,Пахта селекцияси, уруғчилиги ва етиштириш

    агротехнологиялари илмий-тадқиқот институти1

    Ғўза дурагай авлодларида, генларнинг қайта комбинацияланиши натижасида қимматли хўжалик белгиларида узоқ муддатли ажралиш кетади (чатиштириш услубига боғлиқ равишда 8-10; 15-20 йил ва ундан ортиқ). Дурагай ашёларнинг қисқа муддатда стабиллашуви, уларни селекцион тизма ва навлар

  • 13  

    даражасига етказишнинг селекцион-генетик услублари ишлаб чиқилган. Ушбу услублардан бири мақсадли танлов ҳисобланади. Лекин бу ҳолда фақатгина фенотипик барқарорлашувига эришилади. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, бундай ҳолатда ашёларнинг кўпгина цито-генетик бузилиши, яъни бирхилликка эга бўлмаган тизма ва навларни келтириб чиқаради. Шундай экан, узоқ муддатли танловлар генетик бирхиллиликни тасдиқловчи тест-таҳлиллар билан бойитилиши лозим.

    Илгари ишлаб чиқилган услублар (инбридинг, узоқ муддатли навбатли систематик танлов) ғўзанинг баъзи бир белгиларини стабиллашувига олиб келади. Лекин бу ҳолда фақатгина фенотипик бирхилликка эришилади. Цитогенетик тадқиқотларда кўрсатилишича, ҳаттоки маданий ғўза навлари ўзларида цитогенетик гетерогенлиликни сақлайдилар (Турон, Омад, в.х.).

    Топкросс услуби умумий комбинацион қимматлиликда белгилар бўйича элиминациясини ишлаб чиқишига олиб келиб, нисбатан осон ва тежамли йўл ҳисобланади. Ушбу услубларнинг қўлланилиши генетик бирхилликка эга бўлган селекцион ашё танлаш имконини беради.

    1935-1936 йиллар мобайнида ғўза уруғчилиги системасини тубдан қайта кўриш туфайли навлар уруғлик фондининг сифати яхшиланиши билан бирга юқори сифатли навларни тез жорий этишни таъминлади. Бу эса ўз навбатида, ҳосилдорликни ва пахта махсулотининг сифатини ошириш имконини берди.

    Ғўза селекцияси сингари уруғчиликнинг назарий асоси ҳам генетика ҳисобланади. Шунинг учун ҳам ирсият ва ўзгарувчанликнинг генетик қонуниятларининг барчаси шундай пойдеворки, ғўза уруғчилиги ишларида олиб бориладиган тадбирларнинг барчаси ана шу омилдан келиб чиқади. Шу асосда уруғчилик навнинг ҳосилдорлик имкониятларини тўла тўкис рўёбга чиқариш ҳамда унинг хўжалик, биологик хусусиятларини сақлаб қолишга қаратилган ўз хусусий иш қоидалари ва усулларини ишлаб чиқади ҳамда улардан амалда фойдаланади.

    29 август 1996 йилда “Уруғчилик тўғрисида” [1] махсус қонун қабул қилинганлиги уруғчиликка Давлат томонидан катта аҳамият берилаётганини кўрсатади.

    Н.М.Макрушин [2] ҳар бир худудда уруғчилик учун оптимал худудларни ажратган. Бунда у умумий услубий қарорларни қўллаган. Уруғни экиш жойининг ҳосилдорликка таъсирини ўрганиш учун, авлодларда экиш ва ҳосилдорлик таркибини ўрганиш мақсадида илмий тадқиқот институтлари ва олий ўқув юртларида яратилган элита уруғларидан фойдаланган.

    Ғўзада хўжалик учун қимматли бўлган мураккаб белгиларнинг наслдан-наслга ўтишини ўрганишнинг асосий йўли, уларни таркибий элементларга ажратиш ва улардан ҳар бирининг наслдан-наслга ўтишини алоҳида тарзда ўрганиб чиқишдир. Бунда, мураккаб белгининг таркибий элементлари генетик табиатига кўра анча оддий ва ўрганиш учун қулай бўлиб чиқиши ҳам мумкин.

    Юқоридагиларни назарда тутган ҳолда тажрибамизда олинган ўсимликларда ҳосилдорликнинг таркибий элементларидан битта кўсакдаги пахта вазни белгиларини шакилланиши ўрганилди. Т-18 тизмаси оилаларида (О-1–О-5) битта кўсакдаги пахта вазни ўртача 5,4-5,6 г, ушбу оилалар иштирокида олинган Ғ1 дурагай комбинацияларида 5,2-5,8 г. ни ташкил этди. Андоза С-6524 навида эса бу белги кўрсаткичи ўртача 5,5 г. ни ташкил этиб, О-1 – О-5 оилаларига нисбатан ушбу белги бўйича фарқланиш деярли кузатилмади.

    Ўрганилган 20 та дурагайлар орасидан ушбу белги бўйича андоза С-6524 нави ва оилаларга нисбатан ижобий кўрсаткичларни намоён этди. Белги бўйича ижобий гетерозис ҳолати 11 та дурагайда аниқланиб (Ғ1О-2 х О-1 да (hp=7,6), Ғ1О-2 х О-5 (hp=3), Ғ1О-3 х О-1 (hp=5,4), Ғ1О-3 х О-4 (hp=9), Ғ1О-3 х О-5 (hp=5,2), Ғ1О-4 х О-5 (hp=8,8) Ғ1О-5 х О-3 (hp=8,6)), 6 та дурагай комбинацияларида ушбу белши кўрсаткичи бўйича салбий доминантлик дарадасида бўлганлиги (hp=-1,1; -10,0) кузатилди.

    Жадвалда келтирилган маълумотларда Т-18 тизмаси оилаларида битта кўсакдаги пахта вазни белгисининг доминантлик даражасини шаклланиши келтирилган.

    Тажрибаларда Т-18 тизмасининг 5 та оиласи ўзаро чатиштирилиб, генетик нуқтаи назардан таҳлил қилганимизда, О-1 оила оналик сифатида олинган барча комбинацияларда салбий доминантлик даражаси (hp=-0,4; -10,0) бўлганлиги кузатилди. О-2 оиласи иштирокида олинган дурагайларнинг биттасида салбий Ғ1 О-2хО-3 (hp=-0,8), қолган дурагай комбинациялада эса ижобий (hp=0,5; 7,6) гетеросис ҳолатда бўлганлиги аниқланди. Ушбу ҳолат О-3 оиласи иштирокида олинган олинган дурагай комбинацияларида ҳам қайд этилди, яъни Ғ1 О-3хО-2 дурагай комбинациясида салбий (hp=-1,1), қолган 3 та дурагай комбинацияларида эса кучли ижобий доминантлик даражасида (hp=5,2; 9) бўлганлиги қайт этилди.

    Оналик сифатида иштирок этган О-4 оиласи иштирокида олинган дурагай комбинацияларининг 2 тасида Ғ1 О-4хО-5, Ғ1О-4хО-2 кучли ижобий (hp=2; 8,8), биттасида (Ғ1О-4хО-3) кўрсаткич нолга (hp=0) тенг бўлганлиги аниқланди.

    О-5 оиласи оналик сифатида иштирок этиб олинган дурагай комбинацияларнинг 2 тасида (Ғ1 О-5хО-2, Ғ1 О-5хО-3) кучли ижобий (hp=5,8; 8,6), қолган 2 тасида эса Ғ1О-5хО-1, Ғ1О-5хО-4 кучли кучли салбий (hp=-2,8; -4) доминантли ҳолати кузатилди. Битта кўсакдаги пахта вазни белгисининг шаклланиши 1-2-расмлардаги гистограммаларда бошқача шаклда аниқроқ қилиб кўрсатилган.

    Фойдаланилган адабиётлар

    1. “Уруғчилик тўғрисида” ги қонун. Тошкент. 29 август 1996 йил. 2. Макрушин Н М. Экологические основы промышленного семеноводства зерновых культур.

    //Агропромиздат 1985, С. 208.

  •  

    Жадв

    таси (кузаттизма

    О-

    О-

    ♀ 

    вал

    Т-18 ти

    О-1

    О-2 О-3 О-4 О-5 Хулоса қи

    (О-2, О-3, О-тилди. Бундаасининг ўзаги

    1-расм

    2-расм

    -1; О-1; 0

    -2; О-1; -0,4

    О-3; О-1; -4О-4; О-1;

    О-5

    ♂ 

    измаси оила

    О-1

    х

    7,6 5,4 0,6 -2,8

    илиб айтганд-4) иштирокиан келиб чиқини ташкил э

    м. Т-18 тизма

    м. Т-18 тизмадаражасин

    О-1; О-2; 7,6

    О-2; О-2;

    О-3; О

    -2,8

    О

    5; О-1; -1

    аларида битт(hp)

    да ўтказилганида олинган дқадики, ушбуэтиш мумкин

    аси оилаларида

    аси оилаларини шакллани

    О-1; О

    ; 0

    ОО-2; -0,8

    О-4; О-2; 0,55

    О-5; О-2;

    14

    та кўсакдагидаражасини

    О-2

    -0,4

    х -1,1

    2 5,8

    н генетик таҳдурагай комбу (О-2, О-3, н.

    ида битта кўаражасини ш

    ида битта кўиши (рессип

    О-3; 5,4

    О-2; О-3; -1,1

    О-3; О-3; 0

    О-4; О

    3

    О

    и пахта вазнии шаклланиш

    О-3

    -4

    -0,8 х 0

    8,6

    ҳлил натижабинацияларнО-4) оилала

    ўсакдаги пахшаклланиши

    ўсакдаги пахпрок чатишт

    О-1; О-4; 0,6

    О-2; О

    0

    О-О-3; 9

    О-5; О-3; 5,2

    и белгисиниши

    лари шуни кинг деярли барнинг чигит

    хта вазни бели

    хта вазни белтирилгандаг

    6

    О-1

    О-4; 2

    3; О-4; 9,5

    О-4; О-4; 0

    О-5; О-4

    инг доминант

    О-4

    -2,8

    0,5 9 х -4

    кўрсатдики, 5барчаси домитлари жамлаш

    лгисининг д

    лгисининг дги ҳолат)

    ; О-5; -2,8

    О-2; О-5; 5,8

    О-3; О-5;

    О-4

    4; 8,8

    тлик

    О-5

    -10

    3 5,2 8,8 х

    5 та оиланининантлик ҳолштирилиб, Т

    доминантлик

    доминантлик

    ; 8,6

    4; О-5; -4

    О-5; О-5; 0

    О-

    О-

    О-

    О-

    О-

    нг 3 лати Т-18

    к

    к

    1

    2

    3

    4

    5

  • 15  

    БУҒДОЙ ЎСИМЛИГИНИНГ ЎСИШ-РИВОЖЛАНИШИ ВА ҲОСИЛДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА БИОЛОГИК ПРЕПАРАТЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ

    З.У.АБДИКУЛОВ, С.УСМОНОВА

    Гулистон давлат университети

    Республикамиз мустақиллигининг мустаҳкамланиб бориши, билан ғалла қишлоқ хўжалигининг асосий стратегик экинига айланиб бормоқда. Чунки, республикамиз аҳолисини ғалла билан таъминлаш бош стратегик муаммолардан бири ҳисобланади[1]. Бугунги кунда руспубликамизда ушбу муаммоларни бартараф қилиш учун бир қанча буғдой навлари яратилган ва янги навлар устида тадқиқот ишлари олиб борилмоқда. Бизнинг тадқиқотимиз мавжуд буғдой навларидан юқори ҳосил олиш йўлларини тадқиқ қилишга қаратилган. Охирги вақтда турли биотик ва абиотик факторлар таъсирида буғдой навларидан олинадиган ҳосилдорликни пасайишига олиб келмоқда. Айниқса, тупроқ шўрланиши[2,3], замбуруғли касалликлар[4] буғдой навларининг ўсиш ривожланишига ва улардан олинадиган ҳосил сифатига салбий таъсир кўрсатмоқда. Бунда биологик препаратларнинг ўсимликлар ўсиш-ривожланишида ва ҳосилдорлигини оширишда алоҳида аҳамият касб этади.

    Ушбу тадқиқотимизда буғдойнинг Дўстлик, Краснодар ва Восторг навларига таркибида мис компоненти(МК) тутувчи препаратнинг таъсирини ўргандик. МКнинг 0,01 % ли эритмалари билан маълум вариантларда буғдой донига ишлов берилди. Қолган вариантларда донига ишлов бериш билан бирга бошоқлаш фазасида пуркалди. Назоратда эса сув пуркалди. Ҳамма навларда буғдойнинг онтогенетик ўсиш ва ривожланиш босқичларида фенологик кузатувлар олиб борилди. Олиб борилган фенологик кузатувлар натижалари эса назоратдаги кўрсаткичлар билан ҳам қиёсий таққослаб борилди.

    Ўсимликнинг ўсиш ва ривожланиши барча физилогик-биологик жараёнларнинг бир-бирига мос келиши натижаларидир. Озиқлантириш режими ва буғдой донига экишдан олдин МК билан ишлов берилиши натижасида ниҳолларда ижобий белгилар кузатилди. Жадвалда келтирилган маълумотлар асосида шуни айтиш мумкинки, ўсимликни озиқлантириш режимига қатъий риоя қилиш поя ҳосил бўлиш жараёнини стимуллайди ва шунинг билан бирга бошоқлар ва уларда дон ҳосил бўлиши ривожланади ва дон массаси ортади. Тажрибалар асосида шулар маълум бўлдики, МК препарати буғдойнинг ўсиш-ривожланиши жараёнини тезлаштириш билан бирга ҳосилдорлик шаклий элементларини ҳам ҳосил бўлишини тезлаштиради.

    Маълумки, ўсимлик поясининг ўсиб кетиш ҳолатлари шамолда ёки ўсимликни суғориш шароитида пояларни ётиб қолишига, донларни нобуд бўлишига олиб келади. Буғдойнинг уруғлик дони экишдан олдин МК препарати билан ишлов берилиб экилганда барча навларда назоратга нисбатан поя узунлиги қисқарган: Дўстликда препарат билан донга ишлов берилганда 5см,ишлов берилиб ҳам пуркалганда 7,8 см,фақат пуркалганда 2,3 см. Восторгда эса препарат билан донга ишлов берилганда 8,8 см,ишлов берилиб ҳам пуркалганда 6,2 см,фақат пуркалганда 5,5 см га қисқарган. Краснодар навида эса препарат билан донга ишлов берилганда ўсимлик пояси 5 см,ишлов берилиб ҳам пуркалганда 3 см,фақат пуркалганда 4 см га қисқарган. Таня навида эса препарат билан донга ишлов берилганда ўсимлик пояси 1,7 см,ишлов берилиб ҳам пуркалганда 2.7 см қисқарган.,фақат пуркалганда 0,5 см га узайган.

    Назоратдаги ва препарат таъсир эттирилгандаги варианларда бошоқ оғирлиги ўрганилди.Назоратга нисбатан МК препарати билан донга ишлов бериб, пуркалга�