ı. Uluslararası Kocaeli ve Çevresi

Kültür Sempozyumu Bildirileri

CİLT II

20-21-22 NİSAN 2006 KOCAELİ

Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları No: 9

1. Uluslararası Kocaeli ve Çevresi Kültür Sempozyumu Bildirileri

Cilt il

Editör Yrd. Doç. Dr. Işıl ALTUN

isil@kou.edu.tr

Redaksiyon Arş. Gör. Gürkan YAVAŞ gurkanyavas@gmail.com

Grafik Tasarım Şule SEZER

sule.sezer@hotmail.com

Baskı - Cilt - . i:UROMAT Entegre Matbaacılık -Tel: 0212 451 70 70 (pbx)

İletişim Adresi Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı/ KOCAELİ

Tel: 0262 321 89 48 - Faks: 0262 321 89 47 e-ınail: kultur@kocaeli.bel.tr kultursanat@kocaeli.bel.lr

www.kocaeli.be1.ır

ISBN: 978-975-01333-0-5

KOCAELİ 2007 Yayımlanan bildirilerin dil, imla ve ilm1 sorumluluğu yazarlarına aittir.

(Bildiri kitap kapağında sempozyum afişi kullanılmışur. Afiş tasanmı Tanju Ergün'e aittir.)

1. Uluslararası Kocaeli ve Çeı1resi Kı1/ıDr Sempozyumu

OSMANLI'DAN CUMHURİYET'E ADAPAZARI İSLAM TİCARET BANKASI

Arş. Gör. Mustafa SARI* Resül NARİN ..

OSMANLI'DA BANKACILIGIN GELİŞİMİ Osmanlı Devleti ' nde bankacılığın gelişimi üç aşamalı bir süreçte

gerçekJeşmiştir. Bunlar: "borçlanma bankacılığı dönemi", "yabancı

sermayeyi destekleyen bankacılık dönemi" ve "milli bankacılık

dönemi"dir [Erkan, vd, 1993: 6-7].

Borçlanma dönemi bankacılık faaliyetleri , Bank-ı Dersaadet'in (İstanbul Bankası = Banque de Constantinople) Alleon ve Baltazzi adında iki Galata bankeri tarafından kurulması ile başlamışttr. Osmanlı topraklarında banka adını taşıyan ilk kurum olan bu oluşum 1852 yılında tasfiye edilmiştir [Ulutan, 1957: 141-142; Tarhan, 1986: 62]. Osmanlı

mali idaresi bu başarıs ız teşebbüsten sonra. bütçe açıklarını kapatmak için yabancı mali kuruluşlara yönelmiş, böylece yabancı sermayeyi destekleyen bankacılık dönemine girilmiştir. İçinde Osmanlı Bankası'nın da bulunduğu bu dönem bankalarının temel kar kaynaklan yüksek faizlerle devlet borçlanmaları olmuş ve faaliyetlerini, başına buyruk olarak ve sadece yüksek kfu- amacı güderek yürütmüş l erdir [Siler, 1975: 489; Erkan, vd, 1993: 7]. Bu yapılanma çerçevesinde oluşan bankacılık faaliyetleri toplumun genel ihti yaçlarına cevap vermemiştir.

Osmanlı Devleti'nde milli bankacılığa geçiş, ünlü devlet adamı Mithat Paşa' nın girişimleri yle gerçekleşmiştir. Mithat Paşa, halkı

Sakarya Üniı•ersiıesi Fen-Etlelıinıt Faklilıesi Tarilı Böliimil Öğreıim t:lemwıı. ·· Sakarya Ü11iversiıesi Sosyal Bilimler Eıısıiıiisii Yakmçağ Tarilıi Bilim Dalı, Yüksek liwm Ôğrmcisi.

938

1. Uluslararası Kocaeli ve Çewesi Külcür Sempozyumu

tefecilerden kurtarmak için 1861 'de Niş'te bir zirai kredi sandığı

kurdurmuş, bütün ülkeye yayılan bu sandıklar 1888'de birleştirilerek

Ziraat Bankası'na dönüştürülmüştür [Tarhan, l 986: 72; Ulutan, l 957: 160]'. Mithat Paşa tarafından kurulan diğer milli banka ise İstanbul Emniyet Sandığı'dır. Bu banka, 1868 yılında, geniş halk topluluklarına tasarruf alışkanlığı kazandırarak halkın elinde dağınık halde bulunan paralan bir araya getirmek ve bu biriken paralarla bürokrat, asker, esnaf ve zanaatkarları desteklemek amacı yla kurulmuştur [Tarhan, 1986: 75; Ulutan, 1957: 164-165). İyi ni yetlerle kurulan bu iki banka, halkın eline geçen kredileri bilinçsiz kullanması nedeni ile kuruluş amaçlanndan sapmıştır [Kazgan, 1997: 144-145].

Milli bankacılığa asıl geçiş, İttihat ve Terakki Partisi'nin iktidara gelmesinden sonra "mill i iktisat" politikaları çerçevesinde gerçekl eşmiştir [Avcı, 1996: 165]. İttihatçılar, kredi kunımlarınm ülke ekonomisinde oynadıkları rolü görmüş ve özellikle yabancı sermayenin etkin olduğu bu alanın kontrol altına alınması gereğini kavramışlardı.

İttihat ve Terakki Partisi' nin vilayetlere gönderdiği bir genelgede "millet bir u:viyete ben-;,etilince bu u-;,\liyetin kanı itibar (kredi) dediğimi-;, şeydir ve millete bir kalp gibi bütün itibarları toplayıp dağıtan müessese ise bankadır'' denilm iş ve taşra örgütlerinden yerel kredi kurumları

oluşturmaları istenmiştir [Toprak, 2003: 47-48]. İttihat ve Terakki Partisi, benimsemiş olduğu "milli iktisat"

politikası doğrultusu nda milli bankalara ön ayak olmuş, üyelerine bu noktada tavsiyelerde bulunmuş ve onları özendirmi ştir. Kuruluşları

sırasında da her türlü yardım ve kolaylığı sağlayarak Osmanlı para piyasasını ve kredi kurumlarını millileştirmeyi amaçlamıştır [Toprak, 1982: 164]. Bu pot itikal ar sonucunda gücünü artıran Müslüman-Türk esnaf-çiftçi-tüccar, milli bankalar sayesinde yabancı ve gayrimüsl im tüccar karşısında pazarlık gücünü artırmış, daha önce tefeciye kaptırdığı malını yüksek fiyatla piyasaya sürebilmiştir. Böylece, o günlere kadar yabancıların ve gayrimüslimlerin tekelinde olan para piyasası zamanla Müslüman-Türk esnaf-çiflçi-tüccarın eline geçmiştir [Ökçün, 1975: 458-459; Toprak, 2003: 79]. Bu şekilde taşrada kurulan milli bankalardan bazıları şunlardır: Konya iktisadi Milli Bankası ( 1911 ), Adapazarı İslam Ticaret Bankası (l 914), Emvali Gayrimenkule ve ikrazat Bankası (1914), Milli Aydın Bankası (l914), Karaman Milli Bankası (1915), Akşehir Bankası (Akşehir İktisadi Osman! Şirketi) ( 1916), Kayseri Milli İktisat

1 Ziraat Bankası lıakkmıla dalıa dt•w,1•/1 bilgi için bkz.: [Ha<.ar, 1986/.

939

/. Uluslararası Kocaeli \'e Çe~-resi KDfcDr Sempozyumu

Bankası (1916), İtibari Milli Bankası (1917), Manisa Bağcılar Bankası (1917) ve Adapazarı Emniyet Bankası (1919)2

•

İktidarın sunduğu uygun koşulJara rağmen, bu bankaların birçoğu ülkede faaliyette bulunan yabancı bankaların karşısında rekabet edemeyerek faaliyetlerine son vermişlerdir. Nitekim, 1911-1922 yılları arasında kurulan milli bankalardan on dördü Cumhuriyet dönemine ulaşmış ve bunlardan ancak ilcisi günümüze kadar varlıklarını

sürdürebilmişlerdir [Erkan, vd, l 993: 8]. Bu iki banka "Milli Aydın Bankası-Tarişbank" ile bu çalışmanın konusunu oluşturan ve günümüzde "Türk Ticaret Bankası A.Ş. (Türkbank)" olarak bilinen "Adapazarı İslam Ticaret Bankası "dır.

ADAPAZARI'NIN VE DÖNEMİN İKTİSADİ KOŞULLARI

Adapazarı, coğrafi konumu ve ikl im şartları nedeniyle Osmanlı Devleti'nin son iki yüzyılında çok çabuk büyüyen şehirlerinden birisi olmuştur. Adapazan yöresinin zengin ve değerli ormanlara sahip olması, şehirde ağaç endüstrisine dayalı çeşitli sanayi kollarının kurulmasını

mümkün kılmıştır [Tabakoğlu, 2000: 223; Dinçer, v.d, 1998: 103). Kesilen ormanlar yerini tanm arazilerine bırakmış, XIX. yüzyılın ildnci yarısından itibaren Kırım. Kafkasya ve Balkanlardan gelen göçmenler bu bölgelere yerleşti rilmiş, böylece zirai faaliyetler aıtmışttr [BOA, Y.A.RES, l 10/14; BOA, Y.PRK.MYD. l7/6J. Şehirde aynca, "alaturka" denilen yarım ay biçiminde iç içe geçme kiremitler imal edilmekte, yörede pek çok yerde ipekböceği yetiştirilmekte, keten ve pamuklu kumaş dokunmaktaydı [Yurt Ansiklopedisi, C. 9, 1982-1983: 6461]. Öte yandan, bölgede küçük ırmakların suyu ile çalışan bir çok un değinneni vardı. Adapazarı ve civarında zengin su kaynaklan bulunması nedeniyle balı kçı lık da yapılmaktaydı. Diğer taraftan başta mermercilik olmak üzere madencilik de iktisadi faaliyetler arasında bulunmaktaydı [Erendi!, 1990: 91].

xıx. yüzyılın ikinci döneminde hızlı gelişen bi r ticaret merkezine dönüşen Adapazarı' nda, Uzunçarşı ' yla beraber onun etrafında kurulan Tenekeciler, Kasaplar, Abacılar, Aynalı Kavak, Bakırcılar, Ayakkabıcı lar Çarşısı ticaretin kalbi durumuna gelmiştir [Tuncel, 1999: 2; Erendi!, 1982: 57-58]. Diğer taraftan, Osmanlı Devleti' nin en kalabalık nüfusunu

2 Bıı bankalar hakkında dtıluı geııiş bilgi için bk.: [Ökçüıı, 1975: 415-458; Talısiıı ı•d., 1930: 353-426}.

940

1. Uluslararası Kocaeli ve Çe~resi Kiılcür Sempozyumu

barındıran İstanbul, her zaman Adapazarı ve çevresinin ticaretını etkileyen en önemli pazar olmuştur. Burada üretilen meyve, sebze, süt ürünleri, ağaç ürünleri ve diğer ticari mallar İstanbul pazarlarında kolaylıkla yer bulmuştur3 . Adapazarı, 1852 yılında İzmit sancağına bağlı bir kaza merkezi durumuna gelmiş [Tuncel, 1988: 354), daha sonra da 1869' da burada belediye teşkilatı kurulmuştur [Tuncel, 1999: 3]. Adapazarı'nın iktisadi durumunu göz önüne alan Osmanlı Devleti Demiryollan İdaresi, Arifıye'den kasabaya bir bağlantı inşa ettirmiş, 2 Haziran 1890'da, ilk tren Adapazarı İstasyonu'na girmiştir [Konukçu, 1999: 16). Demiryolunun yapıJmasL ile daha da gelişen Adapazarı, XX. yüzyılın başında 25.000'i aşan nüfusuyla önemli bir tanın ve ticaret merkezi halini almıştır.

Adapazarı ' nda bu iktisadi süreçte tüccar sınıfL ve onların ilişkide olduğu tarımla uğraşanlar gittikçe güçlenmeye başlamıştı. Adapazarı

örneğinde gelişen bu süreç aslında Osmanlı Devleti'nin diğer

bölgelerinde de görülmekte idi. XIX. yüzyLI ile XX. yüzyılın ilk çeyreğinde Osmanlı Devleti Avrupa ile ekonomik ilişkileri daha da artırmıştır. Avrupa devletleri ile "mamul madde satın alma ve hammadde ve yiyecek maddeleri satma'' şekJinde olan bu ilişkiler, haliyle daha çok tüccar ve toprak sahipleri yararına olmuş ve bunlar daha güçlü hale gelmişlerdir [Ökçün, 1975: 409-410). Buna rağmen para piyasasına gayrimüsl im ve yabancılar hakimdi. Birinci Dünya Savaşı öncesinde Türkiye' deki sermaye dağılımı şu şekildedir: Rumlar %50, Ermeni %20, Musevi %5, yabancı %10 ve Türkler %15 [Yaşa, 1980: 6). Daha önce bahsettiğimiz üzere İttihat ve Terakki Partisi'nin Milli İktisat politikası ile bu tablo değişmeye başlamıştl. İttihat ve Terakki Partisinin ön ayak olması ve teşvikleri ile Anadolu'da/taşrada Müslüman-Türk şahıs lar yerel barıkalar kurmaya başlamışlardır. Bu bankalardan birisi de iktisadi anlamda gittikçe güçlenen ve fakat kredi çıkmazına giren Adapazarı esnaf ve tüccarlarının kurmuş olduğu Adapazarı İslam Ticaret Bankası' dır.

ADAPAZARI İSLAM TİCARET BANKASI'NIN GELİŞİM SEYRİ

Türkiye' de şahsi teşebbüs ve sermaye ile teşkil edilen ilk milli bankalardan biıi olan "Adapazarı İslam Ticaret Bankası" 14 Ocak 19 l 4 tarihinde kurulmuştur. 20. yüzyılın ilk çeyreğindeki Osmanlı para

.ı 811 konuda daha ayrıntılı bilgi için bkz: [Bilgin, 2005: 305-326]. 941

/. Ulus/Jrarası Kocaeli ve Çevresi Külcür Sempozyumu

piyasasının içinde bulunduğu ortamı iyi yansıtan bankanın kuruluşu şu şekilde gerçekleşmiştir: Bankanın kurulduğu tarihlerde, Adapazarı ' nda

Osmanlı Bankası ' nın bir şubesi bulunuyordu4. Ermeni kökenli bir

Osmanlı vatandaşı olan şube müdürü, Müslüman-Türk tüccarlara kredi vermezken, yegane müşterileri durumundaki gayrimüslim olmayan tüccarlara ise oldukça cömertti [Kutlu ata, 1972: 25-26]. İstanbul' da bulunan bankanın merkezine sorunlarını ulaştırdıkları halde hiçbir sonuca ulaşamayan ve tefecilerin ağır koşullarından bunalan Adapazarı tüccar ve esnafı, belediye reisinin başkanlığında bir araya gelerek, uygun şartlarla kredi temin etmek, piyasada istikrar sağlamak ve milli ticaretin gelişmesine yardımcı olmak düşüncesiyle , bir banka kurma fikrini ortaya atmışlardır [Erdener, 1969: 9; Atalay, 1954: 3]5. Bu fikirler etrafında birleşen Adapazarı ' nın esnaf ve tüccarları sermayelerinin bir kısmını

birleştirmeye ve şirket şeklinde bir banka kurmaya karar vermişlerdir6. Bu karar ile ilk ana sözleşmeyi l Kanunusani 1329 (14 Ocak 1914) tarihinde imzalayan J 3 kurucu üye şu şahıslardan oluşmuştur:

• Hacı Adembeyzade İbrahim Bey (Karasu Nahiyesi Belediye Reisi)

• Sipahizade Hamit Bey (İpek ve koza taciri; Şirket müfettişi) • Numan Beyzade Hacı Numan Bey (Zahire ve un taciri) • Naib Sabık Seyyid Ahmet Efendi (Eski naib) • Hacı Ali Fevzizacte Hacı Rıza Efendi • Diyarbekirlizade İbrahim Efendi (Zahire taciri) • Şumnuluzade Hacı Mehmet Hilmi Efendi (Toptan bakkaliye

ticareti)

~Osmanlı Bankası, Adapa:.orı 'nda il/.. şubesini 1907'de açmış olııp, bıı şube Birinci Dünya Sal'Oşı patlak veriııce tasfiye edilmiştir. Ayrmtılı bilgi içiıı bk:.: [Kııtluata, 1972: 26]. 5 Bir ıfrayete göre ise Adapau:ırı esııaf l'e tiiccarıııı bir banka kıımıaya iten neden, Osmanlı Bankası, Adapau:ırı Şııbesi'ııin Miis/iima11- Türk tilccara kredi açmadan önce, Hıristiyan bir tiiccarm kefil o/masıııı şart koşması idi [Toprak, 1982: 163]. ~ Kemalist Türkiye Ga:.eıesi baş yazarı Miimta:. Apaydm, /Jankanm kurulıışımıı şıı şekilde aıılaımışıır: "O ~ammıııı en mühim ıicareı merkez/eriııden biri olan Adapa;:arı 'nda beş on tane Tiirk ve Müslüman tüccar var. Adapa:.arı o ::.aman pataıes, mısır, meyve gibi gıda maddeleri isıihsa/ ııe ihraç eden bir şehir. O ıarilııe Adapa:.arı 'ııda Osmanlı Bankası 'ııın bir şubesi ııar. Bıı şubenin miidiiril de bir Ermeni.. şubat ayı billıassa patates miibayaa mevsimi olduğııııdan ıüccarlarm işlerini görebilmeleri için bankadan kredi almaları /azmı .. mıılıiııeki gayri Tiirk tii.-car/ara bol bol kredi açan Osmanlı Bankası'nm Ermeni müdürü o sene Türk tüccarlarından krediyi kesiyor. Bıına hiçbir 111a11ııki sebep yok... nihayet aralarında bir toplantı yaparak dertlerine bir çare aramaya karar ı•eriyorlar ... bir kısım tüccarlar belediye reisinin başkanlığı altında bir ıoplantı yapıyorlar. Ve bankanııı kurulmasına karar veriyorlar" {Apaydııı, 1954: 5-6).

942

1. Uluslararası Kocaeli re Çevresi Kü/cür Sempozyumu

• Seyyid Agiç Ahmet Nazmi Efendi7

• Hacı Salimzade Ethem Efendi (Zahire ve un taciri ) • Hacı Haffızzade Mehmet Ziyaettin Efendi (Manifatura taciri) • Hasanzade Mustafa Nuri Efendi (Manifatura taciri) • Hafızağazade Bekir Efendi (Emlak sahibi; otel işletici si )

• Ethem Usta zade İsmail Hakkı Efendi (Komisyonculuk ve yumurta ticareti) [Ökçün, 1975: 436]. Bankanın ilk adı "Hacı Adem Beyzade İbrahim Sipahi~ade Hamit

ve Şürekası Adapazan İslam Ticaret Bankası " olarak tespit ve tescil edilmiştir [Kutluata, 1972: 31 ]8. Bankanın adına "İs lam" kelimesinin konulması . kuruluşunun sırf ticari gayelerden hareketle vücut bulmuş olmadığını , sadece Müslüman-Türklere yönel ik hizmet verme amacı

güttüğünü göstermektedir9. Söz konusu teşebbüsü Prof. Dr. Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu "Adapazarı ba11kact!ığın111 başlangıcı sıradan bir başlangıç değildir. Ekonomik bir hareket olmaktan ziyade sosyal manası

olan bir tezahür bir reaksiyon davramşı karşısmdayı;,. Sonra da Türkiye çapmda orijinal bir lıareket" şeklinde değerlendirmiştir [Fındıkoğlu ,

1968: 40].

Komandit şirket10 olarak teşkil edilen bankanın, kurucular tarafından tanzim olan ilk mukavelenamesinin metni şu şekildedir:

7 Bıı şalımı ismi kayııaklarııı çoğıında Seyyid Ellıaç Ahmet Na:.mi Efeııdi şeklinde geçmesiııe rağnıeıı I Kaıııımısanı 1329'dald il/.. ana sö:Jeşnıedekı mt'finden anlaşıldığı ii::.ere adı geçen k~iııin gerçek ismi Seyyıd Agiç Ahmet Na:;nı Efendi'dir. R Baııkaya bıı ismi Nıımaıı Beyuide Hacı N111rıaıı Bey tarafmdaıı verilmiştir. Daluı ayrmtılı bilgi içiıı bk::.: /Toy, 1976: 6-1}. 9 1922 yılı idare meclisi raporunda ba11kaıı111 kıırıılıış amacı şiiyle dile getirilmiştir: "MiieHesemiıiıı 10 mıe Eı·ı•e/ Teşkiline .faik o/aıı ::.eı•at bittabi hatırlarlar ki şırketimiz tiiccar ı·e esnafı mukaddema pirnsanıı:.ı talıtı tahkim ı·e isti/alarmda bıılıındııraıı ecaııip .femıayesiııiıı l'e rntaıısı:. mııhtekirleriıı mıırabaha ı·e ilıtiklirmdaıı kunanııak ı•e a::. fai:Je lslam ıiiccara ikra:.at yaparak milli ticaretin iııkişafıııa yardım maksadıyla teşekkül etmiştir." Ayrmtılı bilgi içiıı bkz. /Erdeııer. 1969: 9/. Bwıımla birlikte bwıka11111 1926 yılı idcıre meclisi raporı111dt1 geçtiği üzere, Hıristiyan/amı kıırmıış oldııkları Adapawrı Bankası 'ııdaıı ayımıak twıacıyla hankanm adma "/s/am" sıfatı konıılmııştıır f Kııılııata, 1972: 27-28; Erdeııer. 1969: il: Ökçii11. 1975: 460}. ıo Koma11dit şirket: Ticarı hır işletnıeyı bır tıcaret wıı·am altmda işletmek amacı ile kurıılaıı ı·e alacaklılara karşı onaklardan bir ı'e)'a bir kaçıııııı sonımlıılııkları sıııırlanmamış. diğer onak ı·e orraklarm sonımlıılıık/arı i:.e belli bir semıaye ile sıııır/a11mış olaıı finııa. Onaklardan sorıımlıılıık/an smırsı: olaııltıra komaııdite ortak, sorıımlıılııkları koydııkları semıaye ile smırlı olanlara ko111a11diter ortak deııir. Komandite ortak/arm gerçek kişilerden ol111ası gerekirken, komanditer onaklar gerçek kişi vada tii:el kişı olabilir. Şirketi rönetenler komandite onaklardır. Komandıte ortaklar yıl sonııııda şirket hesaplarım iııcelevebilir ı·e kardaıı par alırlar. Z.arara iştirakleri sennaye mikuırı ile smırlıdır. Komandit ortak/ığııı kıırıılabilmesi içiıı onaklar ıarafındcın yaz.ılı şekilde luı:.ırla11an sö:.leşmeııiıı im:.alarıııııı ııaterce oııay/amlıktcm soııra, şirket

943

"

/. Ulııs/Jrarası Kocaeli ve Çevresi KülcDr Sempozyumu

Umumi: 44 Hususi: 1 Yevmiye: 51 Tanzim edilmekte bulunan otu-;, beş maddelik nizamname

mucebince bir taraftan 'Hacı Adem Beyzade İbrahim ve Sipalıiziide Hamid, Numan Beyzade Hacı Numan Beyler (eski naib) Seyyid Ahmed. Hacı Ali Fevzizade Hacı Rı-;,a, Diyarbekir/izôde İbrahim, Şumnulu Hacı Meluned Hilmi, Seyyid Agiç Ahmed Navni, Hacı Salimbeyzade Ethem, Hacı Haft zzôde Mehmed Ziyaiiddin, Hasanzade Mustafa Nuri, Hafı -;,

Ağaztıde Bekir Ethem Ustaztide İsmail Hakkı efendiler aralarında kollektif yani yekdeğerimi-;,e mallarımı::.la ve şirkeı ıaahhütleri borçları ve -;,arar ve ziyanlarım kendi taraflarından konacak sermayeden fa-:,lası için de ıazmine amade ve mes'ul olmak; diğer taraftan (komanditer) yolu ile hissedar kabul etmek usulu şer'i dairesinde ikra<. ve istikraz ve lüzumunda mali, ticari, smai, madeni, emval-i menkule ve gayr-i menkuleye ait bütün mu 'ame/Qt ile iştigal eylemek ve müddet-i 1 Şubat 1929 tarihinden itibaren 12 seneden ibaret olmak üzere Hacı

Adembeyzade İbrahim Sipa/ıizede Hamid ve Şürekası Adapazarı İslam Ticaret Bankası namı ile eshamlı bir komandit şirketi teessüs eylemiştir. Sipalıiziide Hamid Bey miifetriş, Şwmwlu Hacı Mehmet Efendi'yi müdür, Diyarbekirli-;,ade İbrahim Efendi'yi ve-;,nedar olarak intilıab ve tayin eyledik. Umumi mu 'amelôtta şirket müdürü Hacı Mehmed Hilmi Efendiye ve nakde ait mesôilde sandık emini İbrahim Efendi ile birlikte inı::.aya ve müdür bulwımadığı ::.amanlar Hamit Bey'in vekaletine se/{ilıiyet-i kamile ı·ermiş olduğunuzdan iş bu mukavelename iki nüsha olarak tanzim ile birisinin esas olarak saklanması diğerinin tasdikten sonra mes'ul şeriklere verilmesi için Adapazarı noterliğine i'ta kllındı.

1 Kanı111-i Sani 1329" [Kuruluşundan Bugüne Türkbank, :6] 11•

Bu ilk mukavelenameden anlaşılacağı üzere yönetimde Sipahizade Hamit Bey müfettiş, Şumnuluzade Hacı Mehmet Hilmi Efendi müdür, Diyarbekirlizade İbrahim Efendi veznedar olarak görev

merke;:.111111 bıı/ıındıığıı .\-udeki ticaret .ıicili11e tescil re ila11 etıirilme.H gerekır f Eko1101111 Amiklopedisi :160}. 11 Kıırıı/11.ş 11111kal'e/e11a111esiııde11 de 011/a.şıl<ıcağı ii:ere bcıııka 1 Kcmımııscıııi 1329 yc111i, 14 OrnJ. /9N tarilıi11de kıınılmııştıır. Fakat, elimi-::.tleki kaynak/arııı 11eretleı·u tamammll .rnk1111 bmıka11111 kıırıılıı~ tarihini 14 Occık 1913 (yada 9 Man 1913) tarılıi olarııJ. wınnektedır Görüldiiğii ü:ere bıı tarilı kapwkltırtla yanlış olarak gö.rterilmişıır. lsıis11a olllrak Giindii;:. Ökçiin re 'Znfer Toprak /./ Ocak 1914 mrilıini ı·ermi~tir /Ökçün. 1975: 436; Topra/... 2003. 77/

944

1. Ulus/aması Kocaeli ve Çevresi Külcür Sempozyumu

yaparken, bankanrn sandık. emini ise İbrahim Efendi idi 12. Aynca,

Adapazarı İslam Ticaret Bankası çoğu dışarıdan gelip Adapazarı' na yerleşmiş olan tüccar, ulema ve daha başka sosyal grublardan oluşan J 3 kişilik bir kadro tarafından oluşturulmuştu. Kurucu heyeti, göçle şeki llenen Adapazarı nüfus yapısını yansıttığı gibi Anadolu'daki bir kasaba burjuvazisi manzarası da göstermektedir [Fındık.oğlu, 1968: 40] 13

•

Banka, 13.629,63 Osmanlı Lirası ( l.472.000 kuruş - 1.472 kuruş değerinde 1.000 hisse çıkarılmak. suretiyle) sermaye ile 12 yıllığına kurulmuştu. Sermaye, kurucu ortaklarca haftada beşer kuruş ve üç ayda bir, yirmi yedi kuruş ödenerek biriktirilmişti [Erdener, 1969: 13). İlk sermayenin bu şekilde tedariki, bankanrn nasıl zor şartlar altında

kurulduğunu göstermektedir.

14 Ocak 1914' te kurulan banka, 9 Mart 1914 tarihinde fiili olarak faaliyete geçmiş, yöre halkından çok büyük bir ilgi görmüş ve kısa sürede benimsenmiştir. Adapazarı İslam Ticaret Bank.ası , Birinci Dünya Savaşı ' nın oluşturduğu büyük güçlüklere karşı koyabilmiş ve 1 Ekim 1919 tarihine kadar geçen beş sene sekiz aylık süreçte sermayesini 74.545, mevduatını da 48.476 liraya yükseltmiş ve komandit şirket olarak çalıştığı bu müddet zarfında hissedarlarına % 162.5 kar sağlamayı

başarmıştır [Erdener, 1969: 13) 14• Aslında Birinci Dünya Savaşı dönemi

zor savaş yıllan olmasına rağmen, dış ticaret olanaklarının ortadan kalkması ile bu malların ülke içinden karşılanılmasına çalışılmış, böylece geçimlik bölgelerin birçoğu pazara açılmış; Osmanlı toprakları iktisadi açıdan birbirine daha fazla kenetlenmişti. İstanbul ve İzmir gibi kentler Anadolu ile olan iktisadi ilişkilerini artırmıştı. Bu ortamda, mahsulü büyük pazarlara sevk eden Anadolu tüccarı da gittikçe güçlenmişti

11 İbrahim Efendi giiııenilirliliği sayesinde 11111/ıteıııeldir ki bir kasası dahi olmayım bankadan giiııliik toplmuııı paraları lıer akşam bankcıya yakııı olan evine göıiiriip bir be::.e döker ve sayar, ertesi giin tekrar bankaya gui göıiiriirdii (lbralıim Efendi'niıı torımlan ile yapılan 21 Mart 2004 tarilıli görüşmede11 bir alımı). Sandık Emiııi: Deı•leıe ait para ve menkul kıymeıferi alıp ı•eren ı•e elinde tutan \'e bımltırm almıp verilme.ıindeıı ı•e saklcııımasmdaıı mesııl olan memur lıakkmda kıı/lcınılır bir tabirdir. Şimdi bı1111111 yerine« Ve::.ııedtır »denilir f Paknlııı. 1993: 122]. 13 Ko/lekıif sorıımlulıık escısıııa göre orrcıklar, şirkete ma/lcırı ve şirkeı tcıcıfıfıiiıleri. borçları. zararları kendi l(lraflarıııdaıı konacak semıayedeıı fazlası içinde uırar ve ;:iyan ödemeye soruııılııydıılar. Diğer taraftan komanditer yolıı ile hissedar kabııl eııııek. borç almcık, borç vermek. mali. ticcıri. menkul ve gayrimenkul işlere ait biitün klıyıt ile meşgul olmak zorımdaydılar [Erdener. 1969: il]. 14 Ba11ka11111 komcındit şirket olarak çalışrığı miiddeı zarfında lıissedcırlarma dağ1111ğı %162.5 kar oram, bıı yıllardaki enflasyon orcınıııırı ii::.erindedir. Zira Osmanlı Devleti 'nde enflasyon ormıı 1914'ıe %0. /9/5'ıe %30, /9/6 'da %30, 19/7'de %299, 19/B'de 115. 1919 C/c-21 olmcık ii~ere ortalama eııjlcısyon 84.5'ıir /Toprak. 2003: 204}.

945

1. Ulus/aması Kocaeli ~e Çevresi Kültür Sempozyumu

[Toprak, 2003: 200]. Adapazarı' nm büyük tüccarlarından olan bankanın kurucuları da bu süreçte, özellikle İstanbul ile olan ticaret ile büyük kazanımlar elde etmişler, bu da bankanın faaliyetlerine yansımıştı.

1 Ekim l 919 tarihine kadar komandit şirket şeklinde faaliyette bulunan bankanın bünyesinde, bu tarihte ilk önemli değişiklik yapılarak, kurucuları dışındaki fertlerin de iştiraki ni sağlamak maksadıyla, müessese Anonim Şirket haJine dönüştürülmüştür. 9 Haziran 1918 Ticaret ve Ziraat Nezareti ' nin ŞOra-yı Devlet'e gönderdiği yazıda

Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanl ı Anonim Şirketj Nizamnamesi takdim edilmiştir [BOA. MV. 1263/35-lef: 1 O]. 20 Ocak 1919 ve 23 Ocak 1919 tarihlerinde toplanan Şura-yı Devlet, bankanın anonim şirket nizamnamesini onaylamıştır [BOA. MV. 1263/35-lef:l/1; BOA. MV. 1263/35-lef:9/l]. 3 Nisan 1919 tarihinde Ticaret ve Ziraat Nezareti"nden bankaya 50 sene müddet ile Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi u nvanıyla ruhsat verilmesi i stenmiş, bunun üzerine de "Adapazan 'nda mukim Bosnavf Hacı Adem Beyzade İbrahim Efendi ve rüfekası tarafından bir şirket teşkiline Şfira-yı Devlet ve Meclis-i Vükela kararıyla ruhsat verilmiştir" 15 [BOA. MV. 250/92] denilerek bankaya anonim şirket ruhsatı verilmiş ve bankanın unvanı da "Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanli Anonim Şirketi " şeklinde değiştiri lmiştir [Takvim-i Vekayi , 11 Eylül 1335: 6-7]. Bankanın anonim şirket olarak muamelata başlaması ise 1 Ekim 1919'da gerçekleşmişti [Toprak, 2003: 223] 16

. Bankanın anonim şirket haline dönüşmesi üzerine şirket nizamnamesinde ve Takvim-i Vekayi 'de yayınlanan ana sözleşmesinde komandit şirketini n kurucularından diğer on kurucu üye yer aldığı halde Naib-i Sabık Seyyid Ahmet Efendi , Hacı Ali Fevzizade Hacı Rıza

Efendi, Seyyid Agiç Ahmet Nazmi Efendi anonim şirketin kurucusu

15 Belgenin tam meıııi şıt şekildedir: .. Mazbata 3 Nisan 1335 şanı-yı Devlet. Mliliye ve Ntifia dtliresinin ta11zimle lıeyet-i ıımfimisiııdeıı ::.eylerı takdim olunup melfuflarıyla meclis-i biganemi(,()e mutafa 'li olıınan mazbatalarda gösterildiği üzere merkezi Adapa:arı 'nda olarak ııizamniime-i diilıi/isi11i11 birinci maddesinde musarralı lııısfisOt ile iştigal etmek şartıyla elli sene nıiiddeı ve yiiz bin lira semuıye ile "Adapazorı lslam Osmanlı Anonim Şirketi" unvanıyla teşkiline rulısat i 'ıası Adapazorı 'nda mukim Bosıwvi Hacı Adem Beyzade İbrahim Efendi ile rüfeklısı tarafından istidit edilmiş şirketin ni::.a11111lime-i dahili /ayilıasmca icrO kılıııan ta 'dilat ve ıeslıinıat mııı•afık göriirımiiş oldıığıından me:JdJr şirketin teşkiline ait 11111 'amelenin ifası lıusıısunıın Ticareı ı•e Ziraat Nezareti 'ne lııısııs ba tel.kire kaleme alman irade-i seniyye layihası sOlifii' l-beyan mazbata ve melfıifııyla ar.. ve takdim kılmnıağla kat 'iyye-yi alıvôlde." 16 Bazı kaynaklarda ise Adapazarı /s/am Ticaret Baııkası'mıı 5 Ağustos 1919'da anonim şirket lıalirıe döniiştı'in'ildiiğii ya::.ılıdır. Örnek içiıı bk::.: /Ökçiin, 1975: 436]

946

l. Ufııslarar.uı Koaeli \'e Çevresi Knicür Sempozyumu

olarak belirtilmemiştir [BOA. MV. 1263/35-2; Takvim-i Vekayi, 1 1 Eylül 1335: 6-7] 17

•

Anonim şirket nizamnamesının üçüncü maddesinde "şirketin

merkezi Adapazan 'nda olacak ve Osmanlı ülkesinin diğer yerlerinde ve yabancı ülkelerde dalıi şubeleri bulunabilecektir" [Takvim-i Vekayi , 11 Eylül 1335: 6-7] denilerek bankanın bölgesel olmaktan çıkarak ulusal ve hatta uluslararası bir kimliğe bürünmesi yolunda önemli bir adım

aulmıştır. Bununla birlikte ilerleyen zamanlarda ülkenin değişik

mahallerinde şubeler açıldığı halde ülke toprakları dışında herhangi bir şube açılmamıştır.

Anonim şirkete dönüştürülürken bankanın sennayesi de l 00.000 Osmanlı Lirası ' na çı karı lmı ş, arttırılan sermaye beşer Osmanlı Lirası

kıymetinde 20.000 hisseye bölünmüştür. İdare Meclisi azalarından her birinin şirketin en azından yüz hisse senedine sahip olması gerektiği şirket nizamnamesinde belirtilmiştir. İdare Meclisi, şirketin işleri ve muamelelerinin idaresinden ve mallarının tasarrufundan sorumJuydu. Yönetim kurulu her sene mayıs ayında Adapazan'nda toplanırdı. İdare Meclisi vekaleten veya asaleten en az 20 hisseye sahip olan hisse sahiplerinden oluşacaktı [Takvim-i Vekayi. 11 Eylül 1335: 6-7]ı8. Banka, Anonim Şirket olduktan sonra % 5, 7. 12, 14'lük karlar dağıtmıştır [İhsan, 21 Teşrinisani 1929: 827]. Adapazarı İs lam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi 'nin 1 Ekim 1919 tarihinden 29 Şubat 1320 tarihine kadar beş aylık kar ve zarar hesabı ile ilk sene beş aylık

bilançosu şu şekildedir [Erdener, 1969: 33]:

17 Bosnalı Se;~ı·id Agiç Ahmer Navni Efendi 9 Ha<.iran 1918 rarilıiııde. Ticaret ve Ziraa1 Nezareti 'ııe ı•erdiği dilekçeyle ilıracıııı istemiştir. Bu dilekçe ii~eriııı• alııum kararda adı geçen şalısııı istifa.fı 7 Temmıı: 1918 ona.\'laıımışıır {BOA. MV. 1263135-le/:8]. 111 AYrıca, Şirketin mııhasebe.\i Mart arnıııı başından bir sonraki .ıeneııiıı Şııbar aymuı somına kadar bir miladi yıla göre rııtııl11yord11. Şirketin bir yıllık ner ka:.aııcı olan hisJelerin tamamı, bimıci hisse kan olarak ödenmiş Itmıaı·eye ~5 aktarılır, ikinci olarak ihııraı akçesi reşkil ermek ii;:ere adı geçen karların % IO'ıı borç ı·erildikreıı sonra geri kalan kısmı geleceJ..1e raksim olıımırdıı. Taksimat şöyleydi: meclis-ı idare a::.alarına 'k 10. miifetrişlere % 1. müdür ı•e idari ıııemıırlara % 5, idare meclisiııiıı uygun gördüğü kamıı ıe lıayır işlerine%../ ı·e %15'i de kıınıcıı hissesi olarak ödenir, geriye kalem % 65 ikınci hisse kar olarak dağıtılırdı. Kıırucıı lıissesi miktarı 1.100 adetri {Takvim-i Veka.vi. il Eyliil 1335: 6-7).

947

/. U/us/JrarJsı KocJe/i ve Çevresi Kiifciir Sempozyumu

Masraf, zarar ve tenıeltü'-u safi Kiir

Cinsi Lira-yı Cinsi Lira -yı Osmani Osmaııi

il 3860 icar. vergi ve idare masrafı 31 5064 1fr37.aı faizi ve komisyonu

08 550 Demirbaş eşya ve ıe ·'>İsalı 10 1732 Çek ıahsil ve havale Ucreıi imha akçesi ve hukuk müşavirliği tabsisau. 97 364 Emıia ve ıabakhanc

temenü"-u

97 1014 Tevdidaı ve kredi faizleri 59 464 Komisyon ve arzi ye ücrcıi ve çek lıcreti ıahsiliyesi.

37 383 Muhıelif muamelat temettii'-u

61 196 Emtia zaran

57 3386 Tcnıeııll'-u safi

34 8008 Yekun 34 8008 YekOn

Tablo 1- 1919 senesi ilk beş aylık Kar ve Zarar Hesabı

Mevcudat ve Matlubiit Sermaye ve Duyfiniit

Cinsi Lira·)'l Cinsi Lira-yı

Osman! Osmani

10275 Hisse senedatı 100000 Anonim semıayesi

28 17248 Kasa 15025 Komandiı

92 5693 Mevduat 06 18624 lzmit şirketinden müdevver sermaye

25 9223 Esham ve ıahvilat

69 100744 Sencdliı. çek ve bilançolar 64 26711 Hesebaı-ı cariye

42 16389 Hesnbfiıı-ı cariye 07 14586 Tcvdi'fü

09 9138 Emıia-i umumiye 38 6405 Te'diye senedllı-ı ve hevalllı ve duyunat

30 3149 Demir baş eşya ve malzeme ve ıc'sisat

56 2091 Heseblil-ı nıuvakkate

94 11045 Matlub.iiı 90 28018 Hesebfü-ı nazıma

16 6547 Hesebilı-ı muvakkatc 76 1623 Komandiı şirket ıeıneııuaıı

948

r. Uluslararası Kocaeli \e Çevresi Kulcür Sempozyumu

90 28018 Hc...:baı-ı nazıma 57 3386 Anonım Şiıleıi ıemeutiiiıı

9,ı 216476 Yekun 94 216472 Yekun

Tablo 2- 1919 senesi ilk beş aylık Bilançosu

Osmanlı Devleti'nin Birinci Dünya Savaşı dolayısıyla düşmüş olduğu müşkül duruma rağmen ayakta kalmasını bilen Adapazarı İslam Ticaret Bankası, oluşturulan bir çok teşebbüse de örnek teşkil etmiştir. Bu durum 1923 yılı İdare Meclisi raporlarında şöyle dile getiriliyordu:

"Müessesemiz 1329 tarihinde muameleye başlamıştır. Bu tarihte banka muamelatı ile meşgul olmak üzere halkın teşebbüsüyle vücut bulmuş bir şirket henüz mevcut değildi. Mali müessesat-ı milliyemiz başında bulunan İtibari Milli Bankası 10 Kanunisani 1333 (1917) tarihinde teşkil olunduğu gibi Konya'da ve Anadolu'nun diğer birkaç şehri nde ve kasabamızda diğer bankaların tarihi teşekkülleri 1331 (1915) den sonraya ve ekseriyetle 1334-1335 (1918-1919) senelerine tesadüf etmektedir. Türk vatanında en kıdemli bir müessese-i milliye-i maliyeye malikiyetle ve bu hususta başkalarına numune ve cesaret vermekle iftihar edebiliriz" [Erdener, 1969: l 3).

Bu bağlamda, Adapazarı İslam Ticaret Bankası, 1919 yılında Adapazan'nda kendisinden sonra kurulan ikinci ve son mahalli banka olan Adapazarı Emniyet Bankası'na da örnek teşkil etmiştir19 •

Adapazarı İs lam Ticaret Bankası'nın gelişimini hızlandırmak maksadıyla yapılan sermaye artınmının ve bünye değişikliğinin olumlu etkileri beklendiği sırada, 1920 yılı başlarında Adapazan ve çevresinde çıkan olaylar ve Adapazan'nın Yunan işgaline uğraması ve bu halin uzun süre devam etmesi, bankanın faaliyetlerini büyük ölçüde aksatmıştır. Adapazarı bölgesi kritik duruma girince, Mustafa Kemal Paşa 28

1~ Adapazarı Emniyet Bankası. 1919 yılmda 57 kurucu111111 işıiraki ile 200.000 lira sermaye ile koma11diı şirkeı şeklinde kıınılmıışııır. Kıııııluşıında ö11e111/i lıhmetleri geçen kişiler: Tıımıslııziide Sefer, Arapdide Sait, Diyarbekirli:Jide Htıfı: Cafer ı•e Hersekli Ka::.1111 Cafer efendilerdir. Banka. kıırıılıışımdaıı iıibaren 9 yıl komaııdit şirket olarak ı·e tek şube lıalııu/e faaliveti11e deı·am etmiş, 1928 yılında anonim şirket lıali11e getirilmiştir. Şirket şeklini aldıkıan wnra iki sene içinde 1929'dcı lnegöl'de. /930'da da Bımcı'da veııi şııbeleri açılmışfakııı bıı şııbelerinfaaliyeıleri 11:1111

omürlü olmamıştır. 19./3 Adapa-:;JJrı depreminin olıımsıı: neıiceleri ımıramıdll /945"re lnegöl, 1959 nlmda da çeşitli imkamı:.lıklcır nedeniyle Bursa şubesinin faalivetlerine son ı·erilmiştir Adllpll;:.arı Emniyet Bankası Adapa:tırı i.ılam Ticaret Bankası 'nm kıırıılıışıına ben:er sebep ı·e l/ftuıçlarla kıırıılmıış olmasıııa rcığnıen, ıııalıalli bir banktı olma l'tı!lfıııı lıer ::.aman deram eııinııiş, giiıı geçtikçe zarar etmeye haşlllyan ba11kn. 197 f yılırıda wsfiye edilmiştir. Ayrırıtılı bilgi için bk:. [Talı.ıiıı, 1930: 266-268; Kııtlııalcı, 1972: 20-24).

949

1. Uluslmrası Kocaeli ve Çevresi KOlrür Sempozyumu

Temmuz 1920 tarihinde İçişleri, Maliye, Milli Savunma Bakanlıklarına ve Batı Cephesi Komutanlığına çektiği telgraflarla, Adapazarı' nda bulunan Türk bankalarındaki evrak ve para mevcudunun geçici olarak Eskişehir'e gönderilmesini cmretmjşti [Türk İsti klal Harbi, C. 6, 1975: 92]. Bunun üzerine merkez şube, Yunan işgal i son buluncaya kadar Eskişehir'de kalmıştı r. Bu nakil sırasında bankanın bazı emtia ve varlıkları İzmit Osmanlı Bankası'na bırakı lmış, fakat burada sözü edilen varlıklara düşman kuvvetleri tarafından el konulmuştur [Kutluata, 1972: 31]. Adapazarı ve çevresinin 21 Haziran 1921 tarihinde düşman

işgalinden kurtarılmasından sonra, banka Adapazarı'na tekrar taşınarak faaliyetine devam etmiştir. 1 Mart 1920'den 28 Şubat 1922 tarihine kadar bankanın maruz kaldığı şartlar, İdare Meclisi'nin aynı yı la ait 30 Haziran 1922 tarihli faaliyet raporunda şöyle anlatılmaktadır:

"1336 senesi Mart'ının 26 ıncı (26 Mart 1920) günü Adapazan'nın düşman istila felaketine maruz kalması ve bu meş'um devrenin aylarca devamı şirketirruzin ikinci sene-i maliye içtimaı

umumisinin miadında inikadına marn olmuştur. Mütarekeden sonra vatan istiklali uğrunda Anadolu'nun giriştiği kutsal milli direnişe karşı ve memleket ve millet için zararlı olan ters düşüncelerin çok çarpıştığı bölgede bulunması itibariyle, kasabamızın karşı karşıya kaldığı olaylar, birinci mali hissedarlar toplantısından sonra kuruluşumuzu da dolaylı

olarak etki lemiştir. Bu nedenle banka işleri durdurul muş ve Milli Hükümetin emri ile Eskişehir'e nakledilrruştir. 1337 sene-i maliyesi düşman istilası ile başlamış ve isti la devresinde ve ondan sonra meclisi idare azalarının ve memurinin Adapazarı'nda bulunamaması ve bilahare müstahdem.inin askere alınması uzun müddet bankayı mesdut bırakmıştır. Bu sebep tahtında müessesemiL tüccarı vekayeten hicret zamanlan faizini affetmiştir. Müdür ve muhasebecimizin tecilinin yaptırılamaması da sene sonuna kadar matlup olan faaliyenen müessesemizi mahrum etmiştir.

Aynı sebep tahtında şubelerimiz de kısmen mesdut ve kısmen atıl

kalmıştır. Geçen Kanunusani iptidasında başlayan muamelemiz bankanın vikaye-yi itibar ve şahsiyeti için emanet ve mevduatın bir an evvel red ve iadesine inhisar eylemiş ve bir buçuk ay zarfında 50.000 lira derecesinde bir tediyet yapılmışcır" [Erdener, 1969: 16].

Birinci Dünya Savaşı ve Yunan işgalini atlatan Adapazarı İslam Ticaret Bankası. anonim şirket nizamnamesine uygun olarak diğer yerlerde de şube açmaya karar vererek, 22 Ocak 1922 tarihinde İzmit Şubesi'ni açmıştır [Erdener, 1969: 38]. Türkiye Cumhuriyeti'nin rejimine iyice adapte olan Adapazarı [slam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim

950

1. Ulus/Jrarası Kocaeli \"e Çevresi Külcür Sempozyumu

Şirketi, saltanatın ve halifeliğin kaldırı lmasından sonra, 15 Mayı s 1924 tarihinde unvan ında bulunan "Osmanlı" sıfatının çıkararak "Adapazan İslam Ticaret Bankası Türk Anonim Şirketi" olmuştur [Kuruluşundan Bugüne Tiirkbank. 10).

Adapazarı İslam Ticaret Bankası'nın kurucuları, Adapazarı'nın ticari faaliyetlerine de yön vermekte idi ler. Bu bağlamda bu ekip, l 924 yılında teşkil edilen Adapazan Ticaret ve Sanayi Odası ' nın (ATSO) kurulmasına ön ayak olmuştur. ATSO'nun kurucuları arasında yer alan Seyit Ahmet Efendi, Sipahizade Hamit Bey, Numan Beyzade Hacı Numan Bey Diyarbekirlizade İbrahim Efendi bankanın da kurucuları , Asım Bey ise bankanın müdürlüğünü yapmakta idi.

17 Şubat 1925 tarihinde bankanın Bolu şubesi açı lmıştır [Erdener, 1969: 38). Daha sonra da 1 Ekim 1919'de açı lan , fakat kısa bir süre sonra kapatılan İstanbul şubesi, 50.000 lira sermaye tahsisi ile 15 Temmuz l 925'te tekrar açılmıştır [İTO Arşivi, Sicil No: 2883-1, 15 Temmuz l 925]. Bankanın 1925 yılındaki 200.000 liralık sermayesinin 175.000 liralık kısmı ödenmiş durumdaydı. Ödenmiş sermayenin merkez ve şubelere taksimi şöyleydi: İzmit, Düzce ve Hendek şubelerine 25.000'er lira, merkez şubesine 50.000, İstanbul şubesi ne 50.000 Lira şekli ndeydi. Şubelerinde toplanan bankanın kazanç vergisi 520 lira idi. Bu tarihte bankanın şubeleri: İstanbul, İzmit, Düzce, Hendek idi. Muhabirleri ise: İstanbul, Konya ve İzmit bankaları idi [İTO, Sicil No: 2883-1-b6; İTO, Sicil No: 2883-1, 2 Ekim l 926).

7 Ağustos 1925 şirketin yönetim kurulu aşağıdaki gibidir:

• Meclis-i İdare Reisi: Adapazarı tüccanndan Sipahizade Hamit Bey • Meclis-i İdare Reisi müfettişi: Adapazarı tüccarından Hacı Numan Bey • Meclis-i İdare Reisi vekili Adapazarı da'va vekillerinden Şerif Bey • Aza: Adapazarı tüccarından Diyarbekirlizade Hayri Bey • Ala: Adapazarı tüccarından Hacı Salimzade Ethem Efendi • Aza: Adapazarı tüccarından Göncüzade Şevket Bey • Aza: Adapazarı tüccarından İbrahim Ağazade İsmai l Hakkı Bey • Aza: Adapazarı İslam Bankası Umum Müdürü Ahmet Asım Bey

95 1

1. Uluslar<1rası Kocaeli ve Çevresi KatıDr Sempozyumu

• Merkezde müdür Ahmet Asım, veznedar Fikri , muhasebeci Feyzullah Beyler İstanbul şubesinde müdür Nail , veznedar İsmail , muhasebeci Osman Gali p Beyler idi [İTO, Sicil No: 2883- 1, 7 Ağustos 1925). Bankanın sermayesi 1926 senesinde 200.000 liradan 500.000

liraya çıkarılmış, arttırılan sermayenin 200.000 li ra lı k kısmına ait hisse senetleri 3 ay içinde halka satılarak bedeli tamamen tahsil edilmiştir [Erdener, 1969: 17]. l 926 senesi idare meclisi raporunda vatandaşları n bankaya karşı göstermiş olduğu yakın ilgi ve itimat şu şekilde

belirtilmektedir:

"Ulaştığımız neticenin tüccar ve halkımızın izhar buyurdukları

teveccüh ve itimat sayesinde hasıl olduğunu kemali fahur ve şükranla

beyan ederiz. Filhakika gerek hisse kaydında, gerek şuubatm küşadında ve mevduatın tezayüdünde her yerde tüccarın ve halkın ve memurinin her suretle mazharı muaveneti olduk" [Erdener, 1969: 17).

Adapazan İslam Ticaret Bankası , İzmit ve Bolu şubelerinin yanında 3 Mart 1927' de Eskişehir şubesini açmıştır [Erdener, 1969: 38]. 1927 yılı kar ve zarar hesabı ve bilançosu aşağıdaki gibidir:

Zimmet Matlub Kııruş Türk i:.alıat Kuruş Tiirk Lirası i:.alıat

Lirası

14 56581 Merkez ve şubatın 85 230140 i krazat-ı faiz ve idare masrafı komisyonlan

84 14592 Merkez ve şu·btııın 04 20020 Çek tahsil ve havale icar ve vergileri Ucretleri

10 12941 Kırtasiye. posta ve 87 1313 Tahvilat faizi ve telgraf. tenvir nushin temettü'ü ve müteferrika masraflan

25 7157 Muhakeme masrafı 98 22264 Teahhüdiit ve sigorta ve fevkal'ade komisyonu masraflar

79 2923 Demi r baş eşya ve 423 Muhtelif temettüfü te'sisat-ı imha akçesi

83 55885 Tevdiat ve kredi faizleri

81 124085 Merkez ve şu'bfüın

temettüat-ı safiycleri

65 274167 Yekün 65 284167 Yekün

952

1. U/us/Jrarası Kocaeli ve Çevresi Kültür Sempozyumu

Tablo 3 - 1927 serıesi Kar ve Zarar Hesabı

Mevcudat ve Matlubfit Sermaye ve Diiy11111it

Kurıış Tiirk lirası /zalıdı Kuruş holıfit

Türk Lirası

20 124508 Vezne mevcudu 500000 Sermaye

11585 Hisse senedfüı 15 16979 Şirketler müdüratı

5289 Esham ve ıahvilat 74 558799 Hesebiit-ı cari ye

14250 Emval-i gayr-i 61 314382 Va'deli mevduat menkule

94 3995 17 Hesabiiı-ı cariye 26 53644 Bankalar ve muhabirler

17 971753 Senedfü, çek \'e 51 143191 Muhtelif hesebliı ve poliçeler ı.enin-i sabıka

ıemettüaıı

06 22041 Demirbaş eşya ve Ol 1806614 Heseblit-ı nazıma

tesisat

17 178400 Muhtelif heseblit 56 16261 İhtiyad akçesi

Ol 1806614 Hesabat-ı nazimc 71 124085 927 senesi temettü' ü 55 3533957 Yekün 55 3533957

Tablo 4 - 1927 Senesi Bilançosu

Türkjye Cumhuriyeli 1928 yılında laik bir anlayışı benimseyince, Adapazarı İslam Ticaret Bankası buna uyarak unvanında bulunan "İslam" kelimesini çı karmayı düşünmüştü. 1926 senesi idare meclisi raporunda bu değişikliği n nedeni şu şekjlde açıklanmaktadır:

"Bu sene Heyet-i Umumiye fevkalade olarak içtimaa davet ed i lmiştir kj ruznameden anlaşılacağı veçhi le maksadımız J 329 senesinde Hıristiyanlanıı teşki l ettiği Adapazarı Bankasından tefrik için bankamız unvanına konulan 'İslam' sıfatına lüzum kalmadığından İslam kelimesinin ceybi, milletimize izafeten 'Türk' kelimesiyle tebdili ve şirket unvanının Adapazarı Türk Ticaret Bankası Anonim Şirketi kabildir,. [Erdener, 1969: 17].

Bu görüşe uygun olarak 29 Mart 1928 tarihinde yapılan

dokuzuncu sene-i mali yesinde alınan kararla bankanın unvanı:

953

t. U/uslJrJrası Kocaeli ve Çevresi Küttür Sempozyumu

"Adapazan Türk Ticareı Bankası Anonim Şirkeıi" şeklini almışur

[Kutluata, 1972: 33]. Bu durum, 27 Kasım l 929'da Adapazan Türk Ticaret Bankası İstanbul Şubesi'nden İstanbul Ticaret Odası Riyaseti Aliyesine gönderilen yazıda şu şekilde dile getirilmiştir:

"İcra vekilleri heyet-i celilesinin 17 Nisan ve 12 Eylül 1929 tarihlerindeki içtimalarında kabul edilen ve Cumhuriyeti riyaset-i celilesinin fili tasdikine iktiran eyleyen ve 6 Teşrinisani 1929 tarihinde Adapazarı'nda tescil ve 18 Teşıinisarıi 1929 tarihinde ilan olunan esas mukavelename tadilatına nazaran bankamızın unvanı olan (Adapazarı İs lam Ticaret Bankası-Türk Anonim Şirketi) tebdil ve: (Adapazarı Türk Ticaret Bankası-Anonim Şirketine) tahvil edilmiş olmakla şubemizin de unvanı ticarisinin ba'dema (Adapazarı Türk Ticaret Bankası-Anonim Şirketi İstanbul Şubesi ne) tahavvül ettiğinin nazarı dikkate alınması ve keyfiyetin kayt ve işareti ma'al ihtiram rica olunur" [İTO, Sicil No: 2883- 1' 27 Araltk 1929).

Yine aynı yıl bankanın sermayesi de 500.000 liradan 1.000.000 liraya çıkarılmış ve her biri 5 Türk Lirası değerinde muharrer 200.000 hisseye bölünmüştür. Şirketin hisse senetleri l, 5, 1 O ve 20 adedi bir arada olmak üzere idare meclisince uygun görüldüğü miktarlarda dört tertipte bulunuyordu [Dokuzuncu Sene-i Maliye, 1928: 3]2°. Şirketin 1928 yılındaki dokuzuncu mali senesinde şirket nizamnamesinin 34 maddesi kısmen veya tamamen değiştirilmiştir [Dokuzuncu Sene-i Maliye, 1928: 3-7]21

.

~o Banka semıayesindeki bıı artış baııkanm bağlı oldıığıı lsıwıbııl Tictıret Odası 'na bildirilmesi gerekirken bıı yapılmamış: konu. 24 Manı 193/ 'de Ticaret Odası tarafından banka merkeône gönderilen yazıda şöyle dile getirilmiştir: ...... bankam.:. semıayesinin 281311928 de bir milyon lira)·a iblağ edildiği ve İstaııbıı/'a nuılısııs semıayeniıı 125 biıı liradan ibaret olduğu meııııırıımııwn bankanızda yapıığı ıalıkikatla anlaşılmışıır. Bankam:. .çemıayesiııde vukııa gelen bu değişimin iki ay .:.arfında odamı::tı hildirilmesi kaııımeıı İcab ederken maalesef bıı işler şimdiye kadar yapılmamış ı•e odamı:. lıııkuku :.iyaa ıığraıılmıştır. Tezyid edileıı urııuıyeye göre bankamı.ııı 1928 çenesinden itibareıı fevkalade smıf adedi ı•e istanbu/'a meı•zıı semıayeye naz.aran da senede 62.5 lira oda ücreti i'tası la;:.1111 gelmektedir. Bi11aenaleylı 62.5 liradan iuısı icap ederkeıı 30 lira olarak tahsil edilen 1929. 1930, 1931 seııe/eri iicretleri kawtları içiıı 32.5 liradan cem 'aıı 97.5 liralık ücret farkımn gönderilecek memurıımııı:a teı·diini rica eder ı•e bil-ı•esile tey'idi ihtiram eı·leri:. " {ITO. Sicil No: 2883-1. 24 Mt11u 193]. ~i Değiştirilen önemli maddeler şuıı/ardır: • Ni::tımntinıenin birinci maddesine maksada müıe'allik meı•ôd meyôııına (malısulat-ı

da/11/iyemn saıışına taı·assııt ı·e ııın111111 piwualarda reracı temme delaletJ fıkras111111 ilaı•esi. • İkinci maddede şirketııı 11111 ·tııı111da mukaıyıd (İslam} kelime.wıin tebdili ı·e ıım·amnm (Adapa::arı Türk Ticaret Bankası Anonim şirketi} suretinde ta 'dili • Üçüncü maddenin (şirketiıı merke:.i Adapa:;arı 'dır. Mec/fa-i idare kararıyla şirket Tiirkiye C11111/111riyeti11iıı sair bir malıaliııde ıe_ı·a memtilik-i ecnebiyede tlalıi şıı '/)e açabilir) suretinde ta 'dili ı•e e:.ki maddede musa 'de fıkrawıııı ray oluııması.

954

/. U/uslar.ır.uı Kocaeli ve Çe\'Tesi Kulcür Sempozyumu

1928 yılına gelindiğinde bankanın İstanbul, İzmit. Bolu, Eskişehir, Düzce, Hendek, Geyve ve Bozüyük' te şubeleri ve muhtelif şehir ve kasabalarda muhabirleri bulunuyordu [İTO, Sicil No: 2883-1, 2 Eylül 1928]. Bankanın 1926, 1927, 1928 yıllan bilanço durumu şöyledir

[Tahsin, 1930: 259]:

Kasa Mevduat İkrazlar Bilanço Sene Mevcudatı Yekunu

1926 29.994 569.182 844.780 1.413.464 1927 124.568 971.182 1.371.271 3.533.957 1928 262.106 1.354.713 1.888.41 6 4.377.401

Tablo 5- 1926, 1927, 1928 yıllarma ait özet bilanço durumu

Amortismanlar Sene Tesisat Sa/kar Masraflar

1926 10.534 1351 72.213 47.787 1927 22.041 2923 126.085 8 1.271 1928 29.269 4420 149.7 14 128.694

• Beşinci maddenin ilk fıkra.1111111 (şirketin sermayesi bir 111ilyo11 Tiirk Lirasıııdan ibaret olııp belıeri beş Tiirk Lirası kıymetinde 11{i111e·i 11111/ıarrir iki yii:; bin lıisseye 1111111ka.mııdır) sııretinde

ili 'dili ve madde nilıayetine (şirketin lıiue sened{itı birlik ı•e beş 011 ı•e vinııi adedi bir aradtı olmak ii;:.ere nıeclis-i idarece ıemip edilecek miktarlarda dört ıertipıe tabi" olunacaktır)fıkrasırım i/aresi. • Altmcı maddede (şirketin semıayesi11i11 ıanuımı im~ re vii:;de 01111 isti/ısa/ olımdııkıan

soııra) fıkrasmm kmıııııu mııcibince (yii~e yimıi beşi istifa o/wulııkwıı ıoııra 1 şekline kalbi ı·e i'/anat fıkrasma (Ankara) kelıınemıe ilaresi. • Yediııci maddenin ikinci fıkramım (hisse senedôtımn fercığırula ahire hibesinde keyfiyetin eı•ı•e/a meclis·i idarece ıedkiki ı·e şirket defôıiriııe kayd ı·e ıe.ıcili :;ımnıııda beyanname a ·~sı /a:;mu/ır) şeklinde ıa "dili ı·e kanıma f?uyr-i ınııl'tljık olan iiçiiııcii fıkramıı tayy edilmesi ı·e 111tıddeııi11 soııımda tab 'iye 111asrafı11111 beş kıırıtftaıı 011 kıırıışll iblağı. • Oıı ilçii11cii maddeııiıı hisse Slltışıııa aid fıkrasııım (borsalarda ı•eya miizayede 111alıalleri11de) sııreıi11de ıa 'dili. • Mec/is-i idare aw1·111111 ıııikıarııw aid 011 birinci madde11i11 lıı•şım dokuza kadar kaydıııııı (yediden on bire kadar/ Şl•kli11e kalhı. • Otıı:; beşinci 111addede vii:;de beş bin11ci ıemeıııı · mikwrıııııı altıya iblagı ı•e iş bu madde 11ihaveti11e şu fikranııı ilaresı. Aııcak meclıs-i ıdare hisselerinı .ıawcak miienillerin taleb ı·e mııı·affllkiyeıiyle lıer miiessis lıine seııediııe ait son yedi seııelik temetıii ·;;,, ı-iiküııden aşağı

o/ınayaıı bir bedel-i de 'diye ermek şarm·la nıiiessis hisse se11etleriııe banka 1101111110 iştira eder mııbllmll edilen miiessis hisse seııet/ermin te111e11iiaıı bımların eıfawuı hasır ı·e ıalısis o/111111r etfa edileıı miiessis lıisse/erin temeuııatı ilıtıyat akçesiııe ::.ımmedilir. • Meclis-i idare aztılllr111111 şırketle 11111/tld baııka mııamelaımda derllmlar111a mıısaade i 'wsı. /Dokıızııncıı Sene-i Maliye. 1928: 3-71

955

1. UluslarJrJsı Kocaeli ve Çevresi KülcDr Sempozyumu

Tablo 6- 1926, 1927, 1928 yıllarına ait tesisat, amortismanlar, saf kar ve masrafların durumu

Adapazarı Türk Ticaret Bankası, 1926 ve 1927 yıllarında %25, 1929 da % 16 temettü (kfu) vermiştir. 1929 senesinde 1 .000.000 liralık ş i rket sermayesinin 972.450 liralık kısmı tahsil olunmuş durumdaydı

[Tahsin, 1930: 258). Banka, aynı yıl Adapazan kasabasının mahalli belediyesi ile birlikle elektrikle aydınlatma işini üzerine almış ve bunu işletmek için de limited şirket kurmuştur [İhsan. 21 Teşrinisani l 929: 827]. 1929 yılında Adapazan Türk Ticaret Bankası merkezini ziyaret eden Resimli Uyanış Servet-i Fünun dergisi başyazarı Ahmet İhsan, bankanın merkeziyle ilgili şunları söylemişti:

"Anadolu'nun başka yerlerine nispetle ı yı inkişaf eden Adapazan'nın iktisat muhitine mensup olan bu 1.atlar, mesleklerinin pratik hayatına ve faaliyetine girişmiş ve alışmış. kendi başlarına işler kurmuş hakiki tacirler ve kıymetli müstahsiller idi. Adapazarı'na göre çok şirin ve muntazam olan Banka binasını gezdik; İçtima salonları , muhasebe ve idare şubeleri güzel yapılmış ve tanzim olunmuştu, her tarafta ateşli bir çalışkanlık görülüyordu. Çünkü Adapazarı Bankası'nın İstanbul'da, İzmit"te, Bo1.üyük'te. Bolu'da, Gerede'de, Kütahya, Eskişehir, Geyve, Hendek ve Mudurnu'da dahi şubeleri mevcuttur. Bu şubeler muhitinin çok faideli bir iktisat amilidir ... ben bu malumatı dinledikten sonra Adapazarı kasabasının küçük ve çalışkan bankasını ve onun iyi görüşlü meclisi idare azalarını yürekten takdir eyledim" [İhsan, 21 Teşrinisani 1929: 826-827].

Ahmet İ hsan, sözlerine şu şekilde devam ederek bankanın faaliyetlerini izah etmiştir: "Banka ko-:,a, afyon, tütün, emtia ü-::,erine avans işler ile uğraşır. İş Bankası, Akşehir Bankası ve sair Bankalarla yaptrğı itilaflar neticesi olarak Türkiye'nin muhtelif şehirleri ile çok muameleler yapar" [İhsan, 21 Teşrinisani 1929: 827].

Adapazarı Türk Ticaret Bankası, 1928 yı lında sermayesini 1.000.000 liraya çı kararak, 5.000.000 sermayeli i ş Bankası'ndan sonra Türkiye'nin büyük özel bankalanndan birisi haline gelmiştir. Toplam mevduat açısından da Türkiye'nin ikinci büyük bankası olrnuştu22.

ıı 1929 yılmda İş Bankası·,,,,, meı•dıuıtı 43.737.655 iken oııda11 .~oııra eıı biiyiik ö-:..el banka Türk Ticaret Baııkıısm 1.606.576 idi {Sila, 1975: 521 /. Fakııı. ba11kan111 senııtıyesiııin 1.000.000 /İrtı_\'ll aııctık 1930 yılmda çıkıığı. l.mıııbııl Şııbesi ile yaşanaıı bır problemdeıı aıılaşılmtıkradır. Olay şıı şekilde gelişmişti: fswııbııl Ticaret Odası wrafıııdtııı 12 Mayıs 1931 'de yaptırılan bir cırllştımıara göre. Odll \ll 2883 ıiril mııııcırasıyla ikiııci sııııf olarak kay11lı olaıı banka. yılda 10 lira kanı ilrreıi ödemekteydi. Halbııki şirkeıi11 sermayesi 1928"de 1.000.()()() liraya çıkıırılmasma karar ı·erilmişıi. Bıı 11ede11/e birinci Jlll(f (feı•ka/ade} ba11ktılar vııbııııa dahil edilmesi

956

1. Ulııslararası Kocaeli H' Çevresi Kü/rur Sempozyumu

Bankanın büyüdüğü bu yıllarda dünyada ise 1929 ekonomi buhranı yaşanmaktaydı. Buhran, gelişmiş ülkelerin bankaları için iflas yıllan olurken, aynı dönem Türkiye'de özel bankacılığı fazla sarsmamış, üstelik bazı açılardan gelişimini teşvik etmiştir. Bunun başlıca nedenleri şunlardır: 1- Açılan kredilerin mal karşılığında ve çoğunun ülkede üretilmeyen ya da kıt olan ithal mallan stoku için kullanılması, paranın değerinin düştüğü bir ortamda bu tür mal stoklan en sağlam garantilerden birini oluşturmuştur. 2- Türkiye'de para ekonomisi fazla gelişmediği ve bankalar dar bir alanda iş yaptıklan için mevduat çekme paniği

batıdakine oranla daha küçük çapta kalmıştır. 3- Bu yıllarda yabancı sermayenin ekonomi içinde yerinin çok önemli olmaması ve Türk bankacılık sisteminin gelişmiş ülkelerin bankacılık sistemleri ile yoğun bir şekilde ilişkide bulunmamasıdır23 . Buna rağmen, bu yıllarda tarım sektöründe gelirlerin düşmesi ve ticari faaliyetlerin azalması nedeniyle, tek şubeli yerel bankaların kapanmasına sebep olmuştur [Hürriyet Gazetesi. 29 Ekim 1998].

Adapazarı Türk Ticaret Bankası da oyunu kuralına göre oynayarak ticari kredilerin yanında tarım kredisi de vermiş ve verdiği bu kredilerde de karşılık olarak mal istemiştir. Böylece banka bu yıllan fazla sıkıntı çekmeden atlatarak, şube sayısını arttırmaya devam etmiş; son olarak Kütahya, Gerede ve Mudurnu şubelerini [İTO, Sici 1 No: 2883-1, 19 Şubat 1930] açtıktan sonra 5 Mayıs 193 l tarihinde de Bursa şubesi açılmıştır [Erdener, 1969: 38j. Banka, aynca bazı bankaları da bünyesine katarak büyümeye devam etmiştir. Bu bağlamda, 1929 yılında İstanbul' da kurulan Üsküdar Bankası, 1933 yılında Adapazarı Türk Ticaret Bankası ile birleşmiştir [Aydemir, YOK Dergisi, Sayı:3]. Bu arada, banka Adapazarı ve çevresinin ekonomik kalkınmasındaki etkisini devam ettirerek, Türkiye ve Adapazarı için stratej ik önem arz eden Adapazarı Ahşap ve Demir Malzeme Fabrikası'nı24 17 Nisan 1933

gerekiyordu. 16 Mayıs 1931 'de Tiirk Ticaret Baıılwsı /.waııbııl Şııbesi'ııe bir yazı gönderilerek banka sermayesiııiıı hangi tarihte 1.000.000 liraya ıılaştığı sorııldıı. Geleıı cevapta baıılw semıavesiııııı aııcak 1930 yılı soııııııda 1.000.000 lirayı aştığı be/inilmekteydi. Avrıca, 1928 yılı başmda bıı rakamm _rnlm:ca 125.000 lira oldıığu bildirılmişur. Bunun soııııcıı olarak 8 Ha:iran 1931 wrilıınde lstaııbııl Ticaret Odası'ııa ikinci Smıf olarak ka\'ıtlı olan Adcıpa:.arı Türk Ticaret Bankan sennayesiııi 1.000.000 liraya ulaştırdıgmdan 16 l/a,iran 1931 turilıi11de birinci sınıfa (feı•kcılude} terfii ettıri/miş ı•e terfi soııııcıı onaycı çıkan oda ile ret farkımıı ta/ıs ili istenııı4tir [ITO, Sicil No: 2883-1: ITO. Sicil No: 2883-2). ıJ Dalıcı ayrımılı bil({i içiıı bk:.: (Siler. 1975: 524). 2' Adapa:.arı Demir re Alışap Mal:eme Fabrikası. Başkıımaııdan Vekili Harbi\"e Na~ırı Em·er P~u ı·e diger deı·let büyüklerinin kıırıldığı bir merasimle 1915 yılmda açılmış. açılış

koıııışmalarında bıı tür fal>riknnm samş yıllarında kıırıılmasıııııı Osmaıılı Devleti'ııin giiciinii

957

/. Ulus/JrJrJsı Kocaeli ~e Çevresi Külcilr Sempozyumu

tarihinde 151.100 lira bedelle satın almış ve Adapazan Ağaç ve Demir Eşya Fabrikası adıyla yeniden faaliyete geçirmiştir [Oral, 2004: 6].

Adapazarı Türk Ticaret Bankası, bankanın yönetim merkezini, 25 Ekim 1934 tarihinde Adapazarı'ndan, finans ve ticaret merkezi haline gelen Ankara'ya taşımıştır. Bu konu bir gazete ilanında şu şekilde ifade edilmiştir:

"Umum hissedarları bugün banka merkezinde fevkalade toplantı yaptılar. Ruznamenin müzakeresine Sümer Bank umum müdür muavini Osman Nuri Bey' in riyasetinde başlandı. Bankaya bir milyon liral ık yeni hisse ile i ştirak eden milli müesseseler ile banka meclisi idaresinin müştereken tespit ettiği meclis raporu ittifakla kabul olundu ... Bankanın esas mukavelesi bağlı maddelerinin tadili ve merkezin Ankara'ya nakli teklifleri İş Bankası umum müdür vekili Muammer Bey' in verdiği izahattan sonra ittifakla kabul edildi" [Zaman Gazetesi, 27 Teşrinievvel J 934]. Bu gazete ilanından da anlaşılacağı üzere bankanın merkezini Ankara'ya taşıması İş Bankası aracılığı ile hükümetin i steği üzerine gerçekleşmişti. Hükümet aynca, aynı yıl Adapazarı Türk Ticaret Bankası ' nın sermayesinin 2.200.000 liraya çıkarılması ve arttırılan

1.000.000 liralık sermayeye ait hisse senetlerinin 250.000 Lira ile satın alınması hususunda hazine namına maliye bakanını görevlendirmiştir25 .

Görüldüğü üzere, 1924-1934 yılları arasında hızla büyüyen Adapazarı Ticaret Bankası, İş Bankası 'ndan sonra Türkiye'nin ikinci büyük bankası olmuştur. 1929 yılında İş Bankası ' nın mevduatı 43.737.655 iken ondan sonra en büyük özel banka Türk Ticaret Bankasında 1.606.576 idi. 1934 yılında ise İş Bankası 'nın 45 şubesi varken, Adapazarı Türk Ticaret Bankası ' nın 23 şubesi bulunmaktaydı.

Üçüncü büyüklükteki özel banka İzmir Esnaf ve Ahali Barıkas ı 'nın ise sadece 7 şubesi vardı [Siler, 1975: 507, 521].

kanıtladığı v11rgııla11mıştı. lııilıatçıltır için biiyle bir fabrika11111 Adapazarı "nda açılması sanayinin Aıradolu'ya yayılması için bir propaga11da ı•esilesi idi. Bu fabrika ile İııilratçılara göre. Anadolu 'nun sanarileşmesi içiır ilk adım aıılmıştı [Toprak. 1982: 203-204/. Araba Fabrikası önemli özellikleri şımlardır: 1. Birinci Diin.\·a Saıwı'nda ordumu::.un ilıt(\·acı olan binlerce araba ve çeşitli levazımı imal ennesi, 2. Adapauırı 'nm aydmlaırlması içi11 elekırik iireıiminin bıı

fabrikadan sağla11111ası. 3. Adapawrı'nda kıymetli bir w11aat ocağ111111 cmılandırmasıdır [Oral. 2004: 6). ıs 15 Bıı 250.000 lira hazinede meı·cw borç senetleri karşılık gösterilerek bulunacak kredilerle veya bu meblağı karşılayacak mikıan karşılamak suretiyle temin edilerek. bir raraftan gelir bütçesinde lwmsi bir fasla getirilmiştir. Diğer taraftan nuıliye bütçesinde '"Adapazarı Tiirk Ticaret Bankası serınayesi lıazi11erıi11 kaıılım hissesi" adıy/(I açılacak bir fasla ıalı.visaı kaydı suretiyle sarf olımmuşrıır [Diistıır. 16. Cilt, ili. Tertip: 93).

958

/. Uluslararası Kocaeli ve Çevresi Küleür Sempozyumu

1936 yılında T. C. Hükümeti bankacılık kanununu kabul etmişti. Bu kanunla kuruluş amaçlarından saparak tefecilik yapan yerel bankaların çoğu faaliyetlerine son vermek zorunda kalmışlardı. Fakat bu kanun Adapazarı Türk Ticaret Bankası gibi halka güven veren sağlam ve güçlü bankaların yararına olmuştu. Artı k birinci sınıf bir banka konumuna gelen ve yerellikten çıkarak ulusallaşan Adapazarı Türk Ticaret Bankası, 31 Mart 1937 tarihinde unvanını da değiştirerek, "Türk Ticaret Bankası Anonim Şirketi " olmuştur [Türk Ticaret Bankası 1913, 1961: 12].

İkinci Dünya Savaşı yıllarında yaşanan yüksek enflasyon ve spekülasyon ortamında tarım ve ticaret sektörlerinde varlıklı bir özel kesim ortaya çıkmıştır. 1950 yılında da iktisadi liberalizm ilkesini benimsemiş Demokrat Parti iktidara gelmiş; bu dönemde özel sermaye birikimi, özellikle 1950' den sonra tarımda makineleşmenin artması ve hızla genişleyen ekim alanlan ile art arda iyi ekim yıllannm yaşanmasının etkisiyle, önemli ölçüde arttrmıştır. Özel sektörün güçlenmesi ve sanayileşme politikasında meydana gelen değişiklik, etkisini bankacılık sektörü üzerinde de göstermiştir [Ahmad, 2002: 123-124,140-141; Zürcher, 1995: 325-328]. Demokrat Parti iktidarı zamanında İstanbul tekrar finans ve ticaret merkezi olmaya başlamıştı. Bu nedenden dolayı, Türk Ticaret Bankası da, 30 Mart 1952 tarihinde Banka Genel Müdürlüğü'nü İstanbul-Bahçekapı'ya nakletmiştir [Kuruluşundan Bugüne Türkbank, : 10]. 1950 yılında 12 şubeye sahip olan Türk Ticaret Bankası, 1952 yılında Tarsus, Sivrihisar, Düzce ve Ankara'da (Yenişehir) birer şube ve ajans açmıştır 1953 yılında da Ceyhan, Mersin, Konya, Trabzon ve Antalya'da birer şube ile İstanbul' da Fatih, Beşiktaş, Bebek ve Küçükpazar' da birer ajans açmıştır [Atalay, 1954: 186]. Banka bu yıllarda müşterilerine mal ve para ikramiyeleri dağıtarak reklam yapma yolunu seçmiş ve böylece müşteri portföyünü genişletmeye çalışmıştır [Milliyet Gazetesi, 27 Ağustos 1952].

Türk Ticaret Bankası hizmet ve imkfuılarıru daha geniş bir vatandaş kitlesinin istifadesine sunmak, aynca ticari ve ekonomik faaliyetlere daha geniş ölçüde iştirakini sağlamak amacıyla şube sayısını, 1960 yılı sonunda İstanbul'da 34, İzmir'de 6, Ankara'da 4, Adapazarı, Bursa, Eskişehir, Konya, Adana, Nazilli, Denizli ve Erzurum'da ikişer ve diğer belli başlı il ve ilçe merkezlerinde birer olmak üzere 92 şubeye çıkarmıştı [Erdener, 1969: 18]. 1968 yılında bankanın şube sayısı 124'e ulaşmıştır. 1968 yılında ise şube sayısını arttırmak konusundaki faaliyetine hız veren banka, 1971 yılına kadar şube sayısını 200'e

959

/. Uluslararası Koc.ıeli ve Çevresi Külcür Sempozyumu

ulaştırmak üzere hazırladığı programı tatbike başlamış [Erdener, 1969: 18], 1977 yılında ise bankanın şube sayısı 354'e ulaşmıştır [Sakarya Gazetesi, 9 Mart 1977].

Yeni şubelerin açılması ile genişleyen teşkilat ve iş hacmine paralel olarak Türk Ticaret Bankası' nın mali bünyesi de kuvvetlendirilmjştir. Yapılan artınmlarla sermayesi J 958 yılında

16.500.000 liraya, 1963 yılında 20.000.000 liraya ve 1967 yılında

30.000.000 liraya, 1970 yılında da 50.000.000 liraya çıkarılmış

[Kutluata, 1972: 33], aynca biriken kanunj ihtiyatların yanı sıra bankanın statüsüne uygun olarak fevkalade ihtiyatlar da aynlmıştır. Bu suretle 1968 yılı sonunda bankanm. tamamı ödenmiş sermaye ve ihtiyat akçelerinin toplamı 50.000.000 lirayı bulmuştur. Türk Ticaret Bankası' nın mevduatı da bankanın gelişimine uygun bir artış göstererek, 1968 yılı sonunda I.000.000.000 liraya ulaşmıştır [Erdener, 1969: 18].

Türk Ticaret Bankası, l 970'1i yıllara gelindiğinde Türkiye'nin en büyük milli bankalarından biri olma özelliğini korumaya devam etmiştir [Kutluata, 1972: 53]26

. Faaliyetlerini, Ekim 1992 tarihine kadar İstanbul Bahçekapı'da yürüten Türk Ticaret Bankası, Genel Müdürlüğü'nü, bu tarihte İstanbul Gayrettepe'dalci çağdaş hizmet binasına taşımış ve tasfiye edilene kadar burada kalmıştJr [Kurulu,şundan Bugüne Türkbank, 10]. 1995 yılında banka sermayesinin %85.022'lik kısmı banka çalışanları tarafından kuruJan ve idare edilen Türk Ticaret Bankası Munzam Sosyal Güvenlik, Emekli ve Yardım Sandığı Vakfı ' na geçmiştir. Bankanın hiçbir kişi veya grubun sahipliğinde bulunmaması, tamamen kendi çalışanları tarafından yönetilmesi; mensuplarının kurum ile manevi bağlarının güçlü olması sonucunu doğurmuştur. Banka, 5.338 çalışanı ,

4.000' den fazla emekHsi ve bunların aile fertleri ile birlikte 30.000-35.000 kişilik büyük bir topluluk olmuştu [Kuruluşundan Bugüne Türkbank, : 12]. Fakat, bu tablo uzun sürmemiş, siyasilerin yanlış politikaları sonucunda bankanın bazı kurumlara verdiği krediler geri

16 Bu yıllarda Tiirk Ticaret Bankası 'nm işıirakleri şunlardır: Bankalar: T. Sınai Kalkınma Bankası A. Ş., Türkiye Turivn Bankası A. O., Denizcilik Bankası T. A. O., Halk Bankası A. Ş .. T. Birleşik Tasarruf ve Kredi Bankası A. Ş., T. C. Merkez Bankası A. Ş .. Tiirkiye İş Bankası A. Ş., Eskişehir Bankası A. Ş., Türkiye Maden Bankası A. O: sigorta şirketleri: Ankara Anonim Tiirk Sigorıa Şirketi: sanayi şirkeıleri: Bergama Pamuk İpliği Dokuma T. ı'\. Ş., Ereğli Demir Çelik Fabrikaları A. Ş., Aııtalya Dokuma Sanayi T.A.Ş. Aydm Teksıil iplik ve Dokııma Nebaıi Yağlar A. O, Kıırşıııı Sanayi A. Ş., Karamürsel Mensucat A. Ş .. Türkiye Sınai Tesisler A. Ş: enerji şirketleri: Çukurova Elektrik T. A. O; nakliyat şirketleri: Deniz Nakliyat T. A. Ş; diğer işleııııeler: GİMA Gıda ve İlıtiyaç Maddeleri 1~A.Ş, Titaş Makitıe Sanayi ve Ticareı T. A. Ş, Yeni Desen Ticareı Limiıed Şirketi, Basm ilan Kıırıımıı. Kiilıiir Yaym Limited şirketi [Erdeııer. 1969: 32/.

960

1. Uluslararası Kocaeli ve Çevresi Külrür Semµozyumtı

dönmeyince, 1995 yılı Mart ayında devlet, banka yönetimine el koymuş, 15 Haziran 2001 tarihinde Bankacılık Denetleme ve Düzenleme Kurumu (BDDK) Temmuz 2001 'den itibaren bankayı kapatma kararı almış, Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu tarafı ndan tasfiye edilme süreci başlatılmıştır [Milliyet Gazetesi, 21 Tenunuz 2001 ].

SONUÇ Türkiye toprakları içerisinde şahsi teşebbüs ve sermaye ile

kurulan ilk miJl i kredi kurumlarından biri özelliği ne sahip olan Adapazarı İslam Ticaret Bankası, Türkiye'de yabancı bankaların, Müslüman-Türk halka ikinci sınıf vatandaş muamelesi yaptığı bir ortamda 1914 yılında kurulmuştur. Bankanın kurulması İnihat ve Terakki Partisi'nin "milli iktisat" politikası çerçevesinde ele alınmaJıdı r. Banka, taşrada kendinden sonra kurulan diğer bankalara örnek teşkil etmiştir. Öte yandan, Adapazarı İslam Ticaret Bankası 'nın bankacılık alanındaki tecrübesini diğer bankalar üzerinde de görmekteyiz. 1927 yılında kurulan Türkiye Ekonomi Bankası (TEB)'nın kurucuları arasında Adapazarı İslam Ticaret Bankası müdürü de vardı. Ayrıca, 1929 yı l ında İstanbul'da kurulan Üsküdar Bankası, 1933 yılında Adapazarı Türk Ticaret Bankası ile birleşmiştir.

Adapazarı İ slam Ticaret Barıkası, bu yıllarda kurulan milli bankalardan Cumhuriyet dönemine geçebilen 14 bankadan ve bunlardan da hala varlığını sürdürebilen iki bankadan biri olmuştur. Bunun nedenleri şöyle sıralanabilir: Kurucularının çeşitli alanlarda ulusal çapta ticaret yapan tüccarlardan oluşması; Adapazarı'nın büyük ticaret ve pazar merkezlerine yakın olması ( İstanbul, İzmit vb.); Cumhuriyete geçiş sürecinde banka ile yeni rejim ile bir sorun yaşanmaması; ve amaçlarından saparak tefecilik yapan bankaların arasında yer almaması, halka güven vermesidir. Zira tefeciliği yasaklayan kanunun çıkması ile bu yönde faaliyet gösteren bankalar tasfiye edi lmiştir.

Çeşitli esnaf ve tüccar gruplarından oluşan bankanın kurucuları

daha sonra da şehrin kalkınmasında önemli bir paya sahip ol muşlardı. Bu bağlamda 1924 yılında Adapazarı Ticaret Odası'nın kurulmasına bu ekip öncülük ederek şehirdeki ticari hayatın örgütlü hale gelmesini sağlamıştır. Yine, 1929 yılında Adapazarı kasabasının mahalli belediyesi ile birlikte elektrikle aydınlatma iş ini üzeıine alan Adapazarı Türk Ticaret Barıkası, bu işle ilgilenecek bir limited şirket kurmuştur. Öte yandan banka, Türkiye ve Adapazarı için stratejik önem arz eden Adapazarı Ahşap ve Demir Malzeme Fabrikası' nı 1933 tarihinde satın

961

1. Uluslararası Kocaeli ve Çevresi Kültür Sempozyumu

alarak, Adapazarı Ağaç ve Deırllr Eşya Fabrikası adıyla yeniden faaliyete geçirmiştir. Böylece, sanayi alanına giren bankanın faaliyetlerinin yanı sıra, kurucularının da bankadan bağımsız olarak sına! yatırımlarda bulunduğu bilinmektedir. Sözgelimi, Adapazarı'ndak.1 önemli sanayi kuruluşlarından biri olan Adapazarı Bez Fabrikası Sipabizade Hamit Bey ve Oğullan tarafından kurulmuştur. Bankalar şehirlerin en önemli kurumlarından biri olduğu için Adapazarı İslam Ticaret Bankası'nın muazzam binasının bulunduğu cadde daha sonra "Bankalar Caddesi" olarak anılacak olan şehrin en hareketli mekam haline gelmiştir.

Adapazarı İslam Ticaret Bankası 'nm gelişim seyri, Cumhuriyet'in seyri ile örtüşmektedir. Banka, 1919 yılında anonim şirket haline getirilerek "Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi" adını almıştu. Milli Mücadele sırasında Ankara tarafından korunan bankanın merkezi Yunan işgali sırasında Eskişehir'e taşınmıştır. 1924 yılında Hilafet kaldırılınca, 15 Mayıs 1924 tarihinde bankanın

unvanından Osmanlı kelimesi çıkarılarak "Adapazarı İslam Ticaret Bankası Türk Anonim Şirketi" olarak değiştirilmiştir. 1928 yılında da Türkiye Cumhuriyeti laik bir anlayışı benimseyince, İslam kelimesi çıkarılarak bankanın ismi 29 Mart 1928 tarihinde "Adapazarı Türk Ticaret Bankası Anonim Şirketi" olarak değiştirilmiştir. Ankara finans merkezi haline gelince, Banka Genel Müdürlüğü yönetimi 25 Ekim 1934 tarihinde Adapazarı'ndan Ankara'ya taşınmıştır. Bankacılık kanununun kabulünden sonra, 1937 yılında bankanın unvanı "Türk Ticaret Bankası Anonim Şirketi" olarak değiştirilrrllştir. Demokrat Parti ile 1950'li yıllarda İstanbul finans merkezi olarak benimsenince banka merkezini İstanbul' a taşımıştır.

Son olarak, halkı tefecilerden korumak için Anadolu' nun küçük bir kasabasında kurulan, bütün büyük buhranlardan başarılı olarak çıkan ve II. Dünya Savaşı'ndan sonra sermayesini yedi kat artırarak ülkenin ilk dört büyük bankası arasına girmeyi başaran Adapazarı İslam Ticaret Bankası (Türk Ticaret Bankası, daha sonra Türkbank) 1990'1ı yılların sonlarına doğru düşüşe geçerek iflasın eşiğine gelmiş ve devlet tarafından el konulması zaruri olmuştur. Geçmişinde çok büyük badireler atlatmış, kuruluş gayesi ile bir ilk teşkil etmiş ve bu manada önemli bir misyonu üstlenmiş olan bankanın bu şekilde faaliyetlerine son verilmiş olması üzüntü vericidir.

962