Монгол - tuv.nso.mn
TRANSCRIPT
2018 он
ГАЗАР НУТГИЙН ХЭМЖЭЭ:
74 000.0 кв.км
Монгол
улсын
хэмжээнд
12 дугаарт
ордог
АГУУЛГА
• Аймгийн ерөнхий мэдээлэл
• Засаг даргын мөрийн хөтөлбөр
• Хүн амын үндсэн үзүүлэлт
• Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн
• ААНБ-ын тооллогын үзүүлэлт
• Эрүүл мэндийн зарим үзүүлэлт
• Ажил эрхлэлтийн зарим үзүүлэлт
• Боловсролын зарим үзүүлэлт
• Мал аж ахуйн зарим үзүүлэлт
• Аймгийн холбоотой ВЭБ хуудас
1
Ардын Засгийн газрын гишүүдийн 1923 оны 10 дугаар сарын 19-ний
өдрийн 38 дугаар тогтоолоор аймаг, хошуудыг хаад, ноёдын нэрээр нэрлэж
байсныг уулын нэрээр нэрлэхээр шийдвэрлэснээр Богдхаан уулын аймаг
одоогийн Төв, Сэлэнгэ, Дундговь аймаг бүхлээрээ, Өмнөговь аймгийн зүүн
хэсэг, Дорноговь аймгийн баруун хагас, Булган аймгийн зүүн урд хагас,
Архангай, Өвөрхангай аймгийн зүүн хэсгийг хамарсан Монгол Улсын хойд
хилээс өмнөд хил хүртэл хангай, говийг хосолсон өргөн уудам нутагтай,
засаг захиргааны том нэгж байжээ. Энэ 1923 онд Төв аймгийг
байгуулагдсан гэж үздэг.
Монгол Улсын засаг захиргааны 1931 оны өөрчлөлтөөр Төв аймгийг бие
даалган байгуулав. Төв аймгийн төв 1931-1942 он хүртэл Улаанбаатар
хотод байсан бөгөөд Улсын Бага Хурлын тэргүүлэгчдийн 1942 оны 12
дугаар тогтоолоор аймгийн төвийг Богд уулын өвөр Зуунмодны аманд
төвлөрүүлсэн билээ.
Төв аймаг 1921 оноос өмнө халх 4 аймгийн нэг болох
Түшээтхаан аймагт харьяалагдаж байсан.
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
2
Төв аймаг 74.0 мянган хавтгай дөрвөлжин км нутагтай, нутаг
дэвсгэрийн 81.1 хувийг бэлчээр, 15.4 хувийг ой мод эзэлдэг. Ой модны 58
хувийг Сибирийн хар мод, 3 хувийг энгийн нарс, 5.2 хувийг навчит ой эзэлж
байна.
Байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн Богдхан, Нагал хан, Батхан уулыг улсаас
дархалсны дээр Бөөрөлжүүт туул гол дахь Улахын булан, Хэрлэн голын
зарим хэсэг талбайг нөөц газар болгожээ.
Засаг захиргааны хувьд 27 сум 97 баг 29984 өрх 94462 хүн амтай, 4.7 сая
толгой малтай
Уур амьсгал Байгаль цаг уурын хувьд эрс тэс эх газрын уур амьсгалтай,
өвөлдөө -20-30 градус хүртэл хүйтэрдэг, дулааны улиралд халуун нь 30-
38 градус, салхины хурд 5-15 м/сек, заримдаа 34-45 м/сек хүрдэг.
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
2
ЗАСАГ ДАРГЫН МӨРИЙН ХӨТӨЛБӨР
2016-2020 онд хөгжүүлэх аймгийн засаг даргын
үйл ажиллагааны “Эрүүл хүнс-эрүүл монгол
хүн” хөтөлбөр
Эдийн засгийн
тогтвортой өсөлтийг
хангах бодлого
Хүнс, хөдөө аж ахуй,
үйлдвэрлэлийн
бодлого
Дэд бүтэц, төв
суурингийн хөгжлийн
хангах бодлого
Нутгийн удирдлага,
хууль хяналтын
салбар
Байгаль орчин ногоон
хөгжлийн бодлого
34
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
Ёс заншил, өв уламжлал
Монгол улсын уламжлалт ёс, зан заншил, ахуйн соёл нь бусад
улс орноос ялгаатай байдгийн дээр монгол угсаатнууд нь өөр
хоорондоо ялгарах өвөрмөц онцлог ёс уламжлалыг
хадгалсаар ирсэн.
Төв аймагт БСШУЯ-ны сайдын 2009 оны 7-р сарын 8-ны 293
дугаар тушаалын хавсралтаар батлагдсан МУ-ын биет бус
соёлын өвийн төлөөллийн үндэсний бүртгэл болон МУ-ын
яаралтай хамгаалах шаардлагатай биет бус соёлын өвийн 5
төрөл ангилалын 79 төрөл зүйлээр өвлөн уламжлагчийг 2010
онд 196, 2011 онд 268, 2012 онд 425, 2013-2017 онд 131
бүртгэж, 556 өвлөн уламжлагчийг бүртгээд байна. СББӨ-ийн
ай саваар ангилвал:
3
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
Эх хэл, аман уламжлалд - 40
Ардын язгуур урлагт - 265
Уламжлалт зан үйл, ёслол, баяр наадам – 36
Байгалийн болон сав ертөнцийн тухай мэдлэг, заншил,
уламжлалт арга техонологи - 27
Ардын уламжлалт гар урлал – 124
Төв аймаг нь монгол улсын төв хэсэгт оршдог болохоор төв
халхын соёл ёс заншлийг шингээсэн соёлын биет бус өвтэй.
Үүнд:
• Алгуут аман уламжлалын урлаг, Малын уриа дуудлага,
Гийнгоо, Ерөөл, Магтаал, Цол дуудах
• Жүжиг наадмын аман уламжлал Жороо үг хэлэх
• Монгол ардын уртын дууны Баянбараат аялгуу
• Монгол үндэстний хувцасны гар урлал
3
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
•Уламжлалт эсгий гар урлал
• Уламжлалт арьс ширэн гар урлал
• Монгол зургийн уламжлалт гар урлал
• Монгол сийлбэрийн уламжлалт гар урлал
• Уламжлалт уран хатгамал, оёдол, нэхэх, сүлжих гар урлал
Зоосон ширээ, Хавгай сүлжээ буюу гяраг бүс хийх
• Уламжлалт наамлын гар урлал, Зээгт наамал
• Монгол дарханы урлал, Алт мөнгө болон Ган сийлбэр
• Айл гэртэй холбогдох зан үйл, дэг ёс төв халхын хурим
найрын дэг гэх мэт маш олон онцлог өвүүд байдаг
• Мөн БСШУ-ны сайдын 2003 оны №432, 2010 оны №546
тушаалаар батлагдсан Соёлын биет бус өвийн ур чадварыг
өндөр түвшинд өвлөсөн билиг авьяастны жагсаалтад төв
аймгийн 5 өвлөн уламжлагч байдаг.
3
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
Алдар цуутай хүмүүс
• Монгол Улсын баатар 3
• Төр нийгмийн зүтгэлтэн 50
• Ардын хувьсгалын партизан 51
• Монгол улсын Хөдөлмөрийн баатар 60
• Монгол улсын Ардын цолтон 25
• Монгол улсын Гавьяат цолтон 173
• Шинжлэх ухааны академич, докторууд 162
• Төрийн шагналтан 22
• Цэргийн цолтон 125
• Генерал 14
• Хурандаа 29
4
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
Биеийн тамир, спорт
• Биеийн Тамир Спортын Байгууллага 1
• Нийт ажиллагчдын тоо 122
• Дасгалжуулагчид 72
• Эмэгтэй 54
• Биеийн тамир спортоор хичээллэгчдийн тоо 39931
• Спорт заал 51
• Гадаа талбай 56
• Спортын цол зэрэгтэй тамирчид 734
• Олон улсын хэмжээний мастер 15
• Спортын мастер 83
• Спортын дэд мастер 75
• 1-3-р зэрэгтэй тамирчид 561
• Цол зэрэгтэй шүүгчид 6
• Улсын цолтой бөхчүүд 18 5
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
Биеийн тамир, спорт
• Аймгийн цолтой бөхчүүд 84
• Сумын цолтой бөхчүүд 104
Тус БТС-ын Газар нь 2017 онд аймгийн аварга шалгаруулах
тэмцээнийг өсвөр үе 14, залуучууд 3, насанд хүрэгчид 5,
ахмад 4, НБТ-ын 19, ХБИ 1, үндэсний спортын 3 төрлөөр
зохион байгуулж 339 арга хэмжээнд 51052 хүнийг хамруулж,
олон улсын 3, УАШТ 4, бүсийн чанартай тэмцээн 7-г зохион явуулж 5725 тамирчин оролцсон. Тив, Дэлхий, Улс олон улс улсын аварга шалгаруулах
тэмцээнд 21 төрлөөр оролцож 117 алт, 145 мөнгө, 158 хүрэл
нийт 420 медаль хүртэж, ОУХМ -1, СМ-2, СДМ-4, 131 зэрэгтэй
тамирчид төрөн гарсан.
6
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
Биеийн тамир, спорт
Өсвөрийн шигшээ багийг /Цана, тэшүүр, дугуй, ширээний
теннис, чөлөөт бөх, жү-до бөх, бокс, байт харваа, үндэсний
сур, хөл бөмбөг, хөнгөн атлетик, шатар/спортын 12 төрлөөр
138 тамирчинтай байгуулан шигшээ багийн тамирчдын болон
дасгалжуулагчдын сонгон шалгаруулалтт хийгдэж, ОНТ-
төсвөөс 20.0 сая төгрөгний санхүүжилт хийгдэж өсвөр үеийн
шигшээ багийн тамирчид тив, дэлхий, ОУТ-нээс алт 3, мөнгө
3, хүрэл 2, УАШ болон нэрэмжит тэмцээнээс 51 алт, 62 мөнгө,
71 хүрэл нийт 192 медаль авч СМ 1, СДМ 2 төрөн гарсан.
Сорил судалгаанд 42676 хүн буюу нийт хүн амйн 53.41 %-ийг
хамруулсанаас 33.8 %-нь зохих түвшинд хүрсэн.
7
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
Соёл, сүм хийд
• Мэргэжлийн урлагийн байгууллагын тоглолт 26
• Мэргэжлийн урлагийн байгууллагын үзэгчид 16700
• Нийтийн номын сан 27
• Нийтийн номын сангийн суудал 711
• Номын сангийн байнгын уншигчид 23408
• Сүм хийд 4
• Будда 4
8
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
Нутгийн брэнд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ • Аймгийн орон нутгийнхаа үйлдвэрлэлийг дэмжих бодлогын хүрээнд
дотоодын үйлдвэрлэлийг дэмжих тухай аймгийн Засаг даргын А/725
дугаар захирамжийг гарган нутагт үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний
борлуулалтыг дэмжих зорилгоор үзэсгэлэн худалдааны давтамжийг
нэмэгдүүлэн “Цагаан сар”, “Хөдөлмөрийн амт”, “Наадам”, “Хичээлийн
шинэ жил”, “Нэг сум нэг бүтээгдэхүүн” үзэсгэлэн арга хэмжээг жилд
таван удаа зохион байгуулж байна.
• Баянцагаан сум “Илүү нугаламт хонь”
• Баянчандмань сум Мон-Эг ХХК “Өндөг”, Чандмань оргил ХХК “ Шүүдэр
сальфетка”
• Батсүмбэр сум “ Зөгийн бал”
• Эрдэнэ сум “ Голланд сортын монгол бяслаг”
• Алтанбулаг сум Лигийн ухаа ХХК “Хустай Гоуда бяслаг”, С.Бямбацэрэн
“Гярга сүлжмэл бүс”
• Заамар сум Авдрант өгөөж ХХК “Шилдэг гурилин бүтээгдэхүүн”
• Зуунмод сум Могол ноос ХХК “Ээрмэлийн үйлдвэр”, Бонн ХХК “Оёмол
бүтээгдэхүүний бэлдэцийн үйлдвэр”, Цээл бүзэнхий ХХК “Гутал”,
Д.Гантулга “Хүүхдийн гутал”
• Баяндэлгэр сум Өүлэн эх хоршоо “Памбагар цагаан”
9
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
Тээвэр, харилцаа холбоо
• Техникийн хяналтын үзлэгт хамрагдсан авто машин бүгд
• 8138
• Суудлын авто машин
• 4009
• Ачааны автобус
• 3600
• Автобус
• 285
• Тусгай зориулалтын
• 47
• Ашигласан хугацаагаар: 3 жил хүртэл 18
• 4-9 жил 587
• 10-аас дээш жил 7336
10
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
11
Барилга, орон сууц, нийтийн аж ахуй
• Дотоодын барилгын байгууллагуудын гүйцэтгэсэн барилга
угсралт их засварын ажил /сая.₮/
• 29172.6
• Ус түгээс цэгийн тоо
• 140
• Зөөврийн ус хэрэглэдэг өрх
• 18099
• Ус тээврийн машины тоо
• 11
• Хог устгах цэг
• 39
• Хог тээврийн машины тоо
• 37
• Халуун усны цэгийн тоо
• 31
12
Байгаль орчин
• Ойн сан бүхий газар 573.1 (мян.га)
• Ойн модоор бүрхэгдсэн газар 544.9
• Ой модыг огтолсон газар 3.3
• Мод үржүүлгийн газар 7.7
• Ой тэлэн ургах нөөц газар 1.2
• Ойн сангийн бусад газар 16.1
• Гадаргын ус нийт гол горхи 610
• Тасарсан 29
• Ширгэсэн 50
• Рашаан нийт 32
• Булаг 422
• Ширгэсэн 67
• Нуур, тойром 111
• Ширгэсэн 19
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
13
Гэмт хэрэг
• Бүртгэгдсэн гэмт хэрэг бүгд 810
• Хүний амь бие, эрүүл мэндийн эсрэг гэмт хэрэг 231
• Хүүхэд гэр бүл, нийгмийн ёс суртахууны эсрэг гэмт хэрэг 27
• Өмчлөх эрхийн эсрэг гэмт хэрэг 373
• Малын хулгайн гэмт хэрэг 115
• Тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний аюулгүй байдал, ашиглалтын
журмын эсрэг гэмт хэрэг 105
• Гэмт хэрэгт холбогдсон сэжигтэн, яллагдагч 702
• Эмэгтэй 62
• 18 хүртэлх насны 26
• Шүүхээр шийтгүүлсэн хүн 380
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
14
Мөнгө, банк • Иргэдийн хадгаламжийн үлдэгдэл
• 85 890.3 (сая.төг)
• Иргэдийн харилцахын үлдэгдэл
• 14 012.0 (сая.төг)
• Олгосон зээлийн багц
• 477 240.4 (сая.төг)
Төрийн санхүү • Орон нутгийн төсвийн нийт орлого
• 71 273.3 (сая.төг)
• Орон нутгийн төсвийн нийт зарлага
• 75 211.3 (сая.төг)
• Улсын төсвөөс орон нутгийн төсөвт олгосон тусгай зориулалтын
шилжүүлэг
• 42 765.6 (сая.төг)
• Улсын төсвөөс орон нутгийн хөгжлийн нэгдсэн сангийн орлогын
шилжүүлэг
• 1 808.2 (сая.төг)
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
15
ХҮН АМ
Хүн ам зүй
Хүн ам зүй нь математик тооцоолол, загвар
боловсруулахтай холбоотой. Тухайлбал: Хүн амын өсөлт,
өөрчлөлтөнд нөлөөлөх 3 бүрэлдэхүүн хэсэг болох
• Төрөлт
• Нас баралт
• Шилжилт хөдөлгөөний үзүүлэлтүүд
Тэдгээрийн хүн амын өсөлт, өөрчлөлтөнд нөлөөлөх
нөлөөллийг тооцдог. Өөрөөр хэлбэл, хүн ам зүйн үзэгдлүүдийн
хоорондох тоон уялдааг бусад үзэгдлүүдтэй хамаарах талаас
нь тайлбарлахаас илүү тодорхойлон өгүүлэх, задлан шинжлэх
онцлогтой.
16
ХҮН АМ
Хүн ам судлал
Хүн ам судлал нь хүн ам зүйн үзэгдлүүдийн уялдаа
холбоог нийгэм, эдийн засаг, сэтгэл зүй, социологи,
антропологи, газар зүй зэрэг бусад салбар шинжлэх ухаантай
нягт уялдуулан авч судалдаг.
Өөрөөр хэлбэл хүн ам, төрөлт, нас баралт, шилжих
хөдөлгөөнд гарч буй өөрчлөлтийг бусад нийгэм, эдийн засаг,
соёлын хүчин зүйлстэй хэрхэн уялдаж байгааг судалдаг.
Хүн ам судлалын судалгааны ажлууд нь цэвэр хүн ам
зүйн шинж чанартай, зарим нь эдийн засгийн буюу түүхийн
шинж чанартай ч байж болно. Тиймээс ч эдийн засгийн хүн ам
зүй, түүхийн хүн ам зүй, антропологийн хүн ам зүй гэх мэт
ойлголтуудыг эрдэмтэд өргөн хэрэглэдэг байна.
17
ХҮН АМ
Хүн амын хүйс
Хүн амын бүтцэд хүн амын нас, хүйсийн байдал чухал
байр суурь эзэлдэг бөгөөд эдгээр үзүүлэлтүүдийн өөрчлөлт,
түүний шалтгаан зэрэг нь тухайн улс орон, бүс нутгийн нийгэм,
эдийн засгийн хөгжлийн байдалтай уялдсан байдаг.
Хүн амын төрөлт
Төрөлт нь хүн ам зүйн судалгаанд томоохон үүрэг
гүйцэтгэдэг судалгааны чиглэлүүдийн нэг юм.
Хүн амын нас баралт
Нас баралт нь хүн амын бодит өсөлтөнд нөлөөлдөг гол
үзүүлэлтүүдийн нэг юм.
ХҮН АМ
Хүн амын тоо, насны бүлгээр, 2017 он, сумдаар
18
Сумдын нэр Нийт хүн ам 0-14 15-64 65+ Эрэмбэ
Зуунмод 16953 4976 11079 898 I хамгийн их
Алтанбулаг 3260 869 2233 158
Аргалант 1672 437 1135 100
Архуст 1322 389 869 64
Батсүмбэр 7113 2182 4515 416 II
Баян сум 2198 650 1451 97
Баяндэлгэр 1498 389 1044 65
Баянжаргалан 1656 504 1088 64
Баян-Өнжүүл 2227 652 1500 75
Баянхангай 1497 462 959 76 XXVII хамгийн бага
Баянцагаан 1880 496 1288 96
Баянцогт 1922 514 1282 126
Баянчандмана 4218 1192 2781 245
Борнуур 5206 1446 3511 249 IV
Бүрэн 3146 909 2080 157
Дэлгэрхаан 1773 561 1136 76
Жаргалант 6720 2139 4266 315 III
Заамар 5836 1922 3751 163
Лүн 2612 731 1763 118
Мөнгөнморьт 2075 558 1439 78
Өндөрширээт 2044 620 1344 80
Сүмбэр 1828 533 1203 92
Сэргэлэн 2029 564 1362 103
Угтаалцайдам 2723 836 1744 143
Цээл 2632 817 1711 104
Эрдэнэ 3959 1144 2603 212
Эрдэнэсант 4463 1307 2934 222 V
ДҮН 94462 27799 62071 4592
ХҮН АМ
Насны бүлгийн эзлэх хувь, хүйсийн харьцаа, 2017 он, сумдаар
19
Сумдын нэр
Нийт хүн амд
хүүхдийн эзлэх
хувь
Хөгшидийн эзлэх
хувь
Хөдөлмөрийн насны
хүн амын эзлэх хувьХүйсийн харьцаа Эрэмбэ
Зуунмод 29.4 5.3 65.4 I хамгийн их
Алтанбулаг 26.7 4.8 68.5
Аргалант 26.1 6.0 67.9
Архуст 29.4 4.8 65.7
Батсүмбэр 30.7 5.8 63.5 II
Баян сум 29.6 4.4 66.0
Баяндэлгэр 26.0 4.3 69.7
Баянжаргалан 30.4 3.9 65.7
Баян-Өнжүүл 29.3 3.4 67.4
Баянхангай 30.9 5.1 64.1 XXVII хамгийн бага
Баянцагаан 26.4 5.1 68.5
Баянцогт 26.7 6.6 66.7
Баянчандмана 28.3 5.8 65.9
Борнуур 27.8 4.8 67.4 IV
Бүрэн 28.9 5.0 66.1
Дэлгэрхаан 31.6 4.3 64.1
Жаргалант 31.8 4.7 63.5 III
Заамар 32.9 2.8 64.3
Лүн 28.0 4.5 67.5
Мөнгөнморьт 26.9 3.8 69.3
Өндөрширээт 30.3 3.9 65.8
Сүмбэр 29.2 5.0 65.8
Сэргэлэн 27.8 5.1 67.1
Угтаалцайдам 30.7 5.3 64.0
Цээл 31.0 4.0 65.0
Эрдэнэ 28.9 5.4 65.7
Эрдэнэсант 29.3 5.0 65.7 V
ДҮН 29.4 4.9 65.7
ХҮН АМ
Хүн ам, сумаар 1990 - 2017 он
20
Сумдын нэр 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2017 Эрэмбэ
Зуунмод 18,152 17,285 14,837 14,692 13,339 16,263 16953 I хамгийн их
Алтанбулаг 3,191 3,414 3,702 3,144 2,420 3,053 3260
Аргалант 2,424 2,358 1,988 1,881 1,371 1,709 1672
Архуст 2,233 2,045 2,008 1,563 1,214 1,256 1322 XXVII хамгийн бага
Батсүмбэр 6,333 6,376 6,537 6,310 6,913 6,836 7113 II
Баян сум 2,654 2,585 3,193 2,064 1,963 2,157 2198
Баяндэлгэр 2,907 2,331 2,058 1,173 1,477 1,397 1498
Баянжаргалан 1,678 1,762 1,789 1,573 1,378 1,585 1656
Баян-Өнжүүл 2,884 3,016 2,503 2,539 1,511 2,102 2227
Баянхангай 2,261 1,661 1,710 1,524 1,253 1,481 1497
Баянцагаан 2,364 2,643 2,724 2,349 1,401 1,820 1880
Баянцогт 3,941 3,837 2,430 1,928 1,739 1,798 1922
Баянчандмана 4,483 3,810 3,458 3,286 3,740 4,095 4218 V
Борнуур 4,409 4,431 4,206 4,480 4,368 5,041 5206 IV
Бүрэн 3,262 3,521 3,473 3,266 2,777 2,997 3146
Дэлгэрхаан 2,055 2,372 2,470 1,993 1,371 1,646 1773
Жаргалант 5,351 5,787 5,513 5,740 5,657 6,400 6720 III
Заамар 3,695 4,999 6,342 5,923 6,568 5,461 5836
Лүн 2,832 3,047 3,697 2,572 2,418 2,556 2612
Мөнгөнморьт 2,290 2,294 2,569 1,909 2,152 1,985 2075
Өндөрширээт 2,280 2,532 2,265 1,893 1,686 1,904 2044
Сүмбэр 2,048 2,140 1,982 1,581 1,756 1,783 1828
Сэргэлэн 2,562 2,536 2,005 1,816 2,631 1,918 2029
Угтаалцайдам 5,064 4,140 3,534 2,400 2,314 2,644 2723
Цээл 3,464 3,721 3,671 2,444 2,561 2,486 2632
Эрдэнэ 4,003 3,377 3,110 3,442 3,809 3,759 3959
Эрдэнэсант 5,123 5,701 5,494 5,006 4,051 4,289 4463
Нийт 103,943 103,721 99,268 88,491 83,838 90,421 94462
ХҮН АМ
Өрх, сумаар 2005 – 2017 он
21
Сумдын нэр 2005 2010 2015 2016 2017 Эрэмбэ
Зуунмод 3657 4511 4965 5096 5287 I хамгийн их
Алтанбулаг 836 865 983 1021 1072
Аргалант 387 533 598 599 572
Архуст 443 466 415 420 424 XXVII хамгийн бага
Батсүмбэр 1571 1913 2080 2082 2118 II
Баян сум 560 650 683 690 701
Баяндэлгэр 429 493 663 574 606
Баянжаргалан 417 400 564 544 570
Баян-Өнжүүл 642 590 519 670 714
Баянхангай 394 462 495 499 486
Баянцагаан 648 616 629 630 647
Баянцогт 516 612 674 694 700
Баянчандмана 889 1143 1263 1265 1302
Борнуур 1169 1416 1552 1563 1596 IV
Бүрэн 832 826 879 895 920
Дэлгэрхаан 525 499 514 529 541
Жаргалант 1592 1836 1995 2027 2038 III
Заамар 1598 1503 1585 1636 1726
Лүн 731 799 789 792 801
Мөнгөнморьт 593 739 758 770 775
Өндөрширээт 535 582 618 620 670
Сүмбэр 395 509 543 564 575
Сэргэлэн 496 685 722 745 784
Угтаалцайдам 631 718 797 800 809
Цээл 614 729 746 771 797
Эрдэнэ 993 1276 1270 1331 1370
Эрдэнэсант 1216 1264 1323 1343 1383 V
Нийт 23309 26635 28622 29170 29984
ДОТООДЫН НИЙТ БҮТЭЭГДЭХҮҮН
22
2017 онд монгол улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1.9%, төвийн
бүсийн 17.9% болох 518.9 тэрбум төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэв.
Нэг хүнд ногдох
дотоодын нийт
бүтээгдэхүүн
5.5 сая төгрөг,
хөдөө аж ахуйн
бүтээгдэхүүний
үйлдвэрлэлт
дүнгээр 215.3
тэрбумд хүрч
улсын хэмжээнд
3-т орж байна.
474.5
542.6
510.6 518.9
2014 2015 2016 2017
ДНБ, тэрбум төгрөгөөр
ДОТООДЫН НИЙТ БҮТЭЭГДЭХҮҮН
23
ДНБ-ийг салбараар авч үзвэл: ХАА, ан агнуур, ойн аж ахуйн салбар 41.5%,
Аж үйлдвэр, барилгын салбар нь 33.8%, Үйлчилгээний салбар 24.7%-ийг
тус тус эзэлж байна. Нэг хүнд ногдох ДНБ нь 2014 онд 5.3 сая, 2015 онд
6.0 сая, 2016 онд 5.6 сая, 2017 онд 5.5 сая төгрөгт хүрсэн байна.
ДН
Б-д
эзл
эх с
ал
барууд
ын
эзл
эх х
увь
59.0 54.0 49.4 41.5
17.4 24.4 27.6 33.8
23.7 21.6 23.0 24.7
2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7
ХАА Аж үйлдвэр, барилга Үйлчилгээ
АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА
Аж ахуйн нэгж, байгууллагын тоо
24
Сумдын нэр 1998 2006 2011 2016 Эрэмбэ
Зуунмод 234 212 323 570 I хамгийн их
Алтанбулаг 15 19 31 45
Аргалант 19 16 28 48
Архуст 7 13 14 26
Батсүмбэр 27 28 39 87 IV
Баян 14 16 20 30
Баяндэлгэр 8 14 22 22
Баянжаргалан 8 12 15 20
Баян-Өнжүүл 6 15 17 35
Баянхангай 18 34 32 34
Баянцагаан 10 11 18 34
Баянцогт 23 16 23 34
Баянчандмань 39 33 71 87 V
Борнуур 75 39 72 72
Бүрэн 6 21 24 33
Дэлгэрхаан 8 12 13 17 XXVII хамгийн бага
Жаргалант 66 69 106 125 II
Заамар 28 45 68 118 III
Лүн 10 20 33 44
Мөнгөнморьт 12 13 30 45
Өндөрширээт 10 15 19 22
Сүмбэр 28 27 47 51
Сэргэлэн 19 24 41 49
Угтаалцайдам 49 25 44 51
Цээл 106 68 70 78
Эрдэнэ 22 20 70 62
Эрдэнэсант 20 24 31 57
Нийт 887 861 1321 1896
АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА – 2016 ОН
Аж ахуйн нэгж, байгууллагын тоо
1896
Аж ахуйн нэгж 1474
Төрийн бус байгууллага
219
Төсвийн байгууллага
203
2016 оны тооллогод хамрагдсан аж ахуйн нэгж, байгууллагыг төрлөөр нь
авч үзвэл: 77.7% нь аж ахуйн нэгж, 11.6% нь төрийн бус байгууллага,
10.7% нь төсвийн байгууллага байна.
АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА
25
АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА
АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА –ын
ажиллагчдын сарын дундаж цалин
26
656.1
мянган төгрөг
654.1 мян.төг 657.9 мян.төг
ЭРҮҮЛ МЭНД
Эрүүл мэндийн зарим үзүүлэлт, 1995 – 2017 он
Үзүүлэлт 1995 2000 2005 2010 2015 2017
Их эмч 130 128 126 138 189 218
Эм зүйч 8 5 5 7 13 22
Ердийн өсөлт (хүн) 1768 1342 751 1359 670 1517
Нэг эмчид ногдох хүн 806 779 703 634 476 430
Нэг сувилагчид ногдох хүн 487 509 395 376 305 317
1000 амьд төрөлтөд ногдох
нялхсын эндэгдлийн түвшин 18.1 14.2 7.8 12.0 13.3 10.0
Тав хүртэлх насны хүүхдийн
эндэгдлийн түвшин (1000
амьд төрөлт тутамд) 36.9 37.0 20.3 14.0 17.1 17.5
Үр хөндөлт 304 87 107 84 52 62
Халдварт өвчнөөр өвчлөгчид 1994 1060 605 686 1202 804
27
Төрөлт, нас баралтын тоо, жилийн эцсийн байдлаар, сумдаар
ЭРҮҮЛ МЭНД
28
2016 2017 2016 2017
Зуунмод 411 382 124 95 I хамгийн их
Алтанбулаг 57 79 15 14
Аргалант 31 38 7 12
Архуст 31 34 7 7 XV хамгийн бага
Батсүмбэр 164 134 63 52 II
Баян 48 47 12 17
Баяндэлгэр 23 27 9 10
Баянжаргалан 36 33 9 11
Баян-Өнжүүл 50 54 9 20
Баянхангай 33 25 7 7
Баянцагаан 42 48 10 10
Баянцогт 35 26 14 11
Баянчандмань 85 80 27 29 IV
Борнуур 123 104 38 41 III
Бүрэн 80 79 9 15
Дэлгэрхаан 41 43 7 10
Жаргалант 163 162 44 41
Заамар 140 127 26 27
Лүн 48 51 18 23
Мөнгөнморьт 36 47 13 13
Өндөрширээт 42 62 12 9
Сүмбэр 35 31 12 11
Сэргэлэн 40 39 9 14
Угтаалцайдам 51 51 19 14
Цээл 66 72 21 11
Эрдэнэ 91 95 24 28 V
Эрдэнэсант 99 106 27 25
Нийт 2101 2076 592 577
Сумдын нэрТөрөлт Нас баралт
Эрэмбэ
НИЙГМИЙН ЗАРИМ ҮЗҮҮЛЭЛТ
Нийгмийн зарим үзүүлэлт, 1995 – 2017 он
Үзүүлэлт 1995 2000 2005 2010 2015 2017
Төрөлт 2481 1969 1409 2000 1283 2094
Эмэгтэй 1226 936 701 969 626 1032
Нас баралт 713 627 658 641 613 577
Дундаж наслалт 63.7 65.1 67.0 69.8 72.6 72.8
Бүтэн өнчин хүүхдийн тоо 177 170 185 143 113 90
Хагас өнчин хүүхдийн тоо 1900 1968 1704 1255 1026 1021
Өрх толгойлсон эхийн тоо 1860 2188 2636 2723 2544 1954
18 хүртэлх насны хүүхэдтэй
өрх толгойлсон эх 1424 1565 1539 1244 1136 1129
18 хүртэлх насны 4, түүнээс
дээш хүүхэдтэй өрх 3876 3259 1195 656 1041 1321
29
Нийгмийн зарим үзүүлэлт, 1995 – 2017 он
Үзүүлэлт 2017
18 хүртэлх насны 4, түүнээс дээш хүүхэдтэй өрх 1321
18 хүртэлх насны хүүхэдтэй өрх толгойлсон эх 1129
1000 хүнд ногдох төрөлт 22.6
1000 хүнд ногдох нас баралт 6.2
Хүн амын дундаж наслалт 72.8
Эмнэлэгт хэвтэж эмчлүүлсэн өвчтөн 15600
10 000 хүн ам ногдох хорт хавдараар шинээр
өвчлөгчид 28.0
Нас барагчид 6.2
НИЙГМИЙН ЗАРИМ ҮЗҮҮЛЭЛТ
30
2016 2017
2104
86
1004
2129
1954
90
1021
2368
Өрх толгойлсон эхийн тоо
Бүтэн өнчин хүүхдийн тоо
Хагас өнчин хүүхдийн тоо
Өрх үүсгэн ганц биеэр амьдардаг өндөр настан
Ни
йгм
ий
н з
ар
им
үзү
үл
эл
т НИЙГМИЙН ЗАРИМ ҮЗҮҮЛЭЛТ
31
ХӨДӨЛМӨР ЭРХЛЭЛТ
Хөдөлмөр эрхлэлтийн үзүүлэлт 2013 – 2017 он
32
Үзүүлэлт 2013 2014 2015 2016 2017
Хөдөлмөрийн насны
хүн ам 59723 60987 60100 56202 62071
Эдийн засгийн
идэвхтэй хүн ам 45065 43947 47254 49038 50255
Ажиллагчид 41292 41209 45156 47718 48641
Ажилгүй иргэд 3773 2738 2098 1320 1614
Эмэгтэй 1721 968 880 430 462
Бүртгэлтэй ажилгүй
иргэд 1308 437 545 640 298
Эмэгтэй 728 224 263 312 148
Ажиллах хүчний
оролцооны түвшин 75.3 75.2 77.2 77.6 79.6
Ажил эрхлэлтийн
түвшин 69.0 70.5 73.7 75.5 77.0
Ажилгүйдлийн түвшин 8.4 6.2 4.4 2.7 3.2
ХӨДӨЛМӨР ЭРХЛЭЛТ
33
Нийт хүн амд хөдөлмөрийн насны
хүн амын эзлэх хувь, 2017 оноор
29.4%
65.7%
4.9%
Хүүхэд 0-14 Хөдөлмөрийн насны хүн ам 15-59 Тэтгэврийн насны хүн ам 65+
8.4%
6.2%
4.4%
2.7% 3.2%
2013 2014 2015 2016 2017
2017 оны хүн
ам, насны
ангиллаар
Ажилгүйдлийн
түвшин
БОЛОВСРОЛ
Боловсролын үзүүлэлт
35
Үзүүлэлт 2005/2006 2010/2011 2015/2016 2016/2017 2017/2018
ЕБСургуулийн тоо 33 32 31 31 31
ЕБС-д өдрийн ангид
суралцагчдын тоо (1000 хүн) 17.6 14.3 14.0 14.4 14.8
ЕБС-ийн хамран сургалтын
бохир жин (1-9 р анги) 84.9 85.5 87.6 89.1 88.0
ЕБС-ийн суралцагч-багшийн
харьцаа 23.0 17.9 17.3 19.1 19.4
СӨБ-ийн байгууллагын тоо 37 40 49 48 49
СӨБ-д хамрагдсан хүүхдийн
тоо 4667 5538 6899 7309 7533
СӨБ-д ажиллаж байгаа нэг
багшид ногдох хүүхэд 44.4 32.6 33.2 36.4 37.7
БОЛОВСРОЛ
36
Сургуулийн өмнөх боловсролын
байгууллагын үндсэн багш 200
Сургуулийн өмнөх боловсролын
байгууллагад хамрагдсан хүүхэд
7533
ЕБС-ийн
1 дүгээр
ангид
элсэгчид
1840
ЕБС-д суралцаж
байгаа малчин өрхийн
хүүхэд 5034,
үүнээс эмэгтэй 2443
5034
2443
ЕБС-д суралцаж байгаа малчин өрхийн хүүхэд
Нийт
Эмэгтэй
2020
2114
ЕБС-д суралцагчидаас дотуур байранд суух хүсэлт гаргасан
Амьдарч буй хүүхэд
763
ЕБС-ийн
үндсэн багш 697
1716
эмэгтэй
нийт
Техникийн болон мэргэжлийн боловсролын сургалтын
байгууллагад суралцагчид
ЕБС, СӨБ-ийн байгууллагын тоо, сумдаар, 2017/2018 хичээлийн жилд
1 1 1
6
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
4
2 1 1 1 1 1
2
1 1 1
13
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 4
Ал
танб
ул
аг
Ар
гал
ант
Архуст
Батс
үм
бэр
Баян
Баянд
эл
гэр
Баянж
арга
лан
Баян-Ө
нж
үүл
Баянханга
й
Баянц
ага
ан
Баянц
огт
Баянчанд
мань
Борнуур
Бүрэн
Дэл
гэрхаан
Жарга
лант
Заам
ар
Лүн
Мөнгө
нм
орьт
Өнд
өрш
ирээт
Сэргэ
лэн
Сүм
бэр
Угт
аал
Цээл
Эрд
энэ
Эрд
энэсант
Зуунм
од
СӨБ ЕБС
БОЛОВСРОЛ
37
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
Малын тоо
*Бодод шилжүүлэхдээ адуу, үхрийг 1 бод, тэмээг 1.5 бод, 6 хонь 8 ямааг
тус бүр 1 бод гэж тооцов. 2017 оны жилийн эцсийн мал тооллогын
дүнгээр Төв аймгийн 27 сумын 97 багт 4.7 сая толгой мал тоолуулж
2016 оныхоос 20.7 мянган толгой малаар буюу 0.4 хувиар буурлаа.
38
Төрөл 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Бодоор * 723863.7 792067.0 873510.3 983721.8 1158057.5 1248531.3 1314890.7 1293569.1
Толгойн тоо 2710709 2961958 3244721 3572988 4181510 4458608 4705866 4685130
Тэмээ 2227 2868 2443 2738 2912 3133 3394 3528
Адуу 199837 222968 246658 283635 330971 360803 382598 375559
Үхэр 171990 184976 206472 239417 289364 316071 326230 310761
Хонь 1358744 1462267 1633736 1815912 2125718 2271185 2442388 2461124
Ямаа 977911 1088879 1155412 1231286 1432545 1507416 1551256 1534158
Өрх, малчдын тоо, насны бүтэц, тэдний соёл, ахуйн байдал
Төрөл 2008 2009 2010 2011 2012
Малтай өрх 13600 14000 13900 13900 13700
Малчин өрх 9100 9689 9477 9465 9202
Малчдын тоо 18862 18317 18874 18253 17267
16-34 насны 7460 6600 7200 6700 6106
35-аас тэтгэвэрт гарах хүртэл насны 7930 8600 8700 8700 9067
Тэтгэврийн насны 3470 3060 3060 2900 2094
Нийт малчдаас эмэгтэй 8090 8200 8000 7800 7765
Насны бүрэлдэхүүн хувь 100 100 100 100 100
16-34 насны 39.5 36.4 38.1 36.7 35.4
35-аас тэтгэвэрт гарах хүртэл насны 42.0 46.8 45.8 47.6 52.5
Тэтгэврийн насны 18.4 16.8 16.1 15.7 12.1
Нийт малчдаас эмэгтэй хувь 43.0 44.7 42.4 42.7 44.9
Нэг малчин өрхөд ногдох малын тоо
/толгойгоор/ 284 328 286 313 353
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
39
Өрх, малчдын тоо, насны бүтэц, тэдний соёл, ахуйн байдал
Төрөл 2013 2014 2015 2016 2017
Малтай өрх 14000 14389 14800 15000 15231
Малчин өрх 9447 9880 10502 11278 11897
Малчдын тоо 17500 18302 19000 20200 19496
16-34 насны 5800 5781 5500 5600 5398
35-аас тэтгэвэрт гарах хүртэл насны 9600 10195 11100 12000 10574
Тэтгэврийн насны 2100 2326 2400 2600 3417
Нийт малчдаас эмэгтэй 7900 8187 8500 8900 8052
Насны бүрэлдэхүүн хувь 100 100 100 100 100
16-34 насны 38.1 31.6 29.1 27.7 27.7
35-аас тэтгэвэрт гарах хүртэл насны 45.8 55.7 58.4 59.2 54.3
Тэтгэврийн насны 16.1 12.7 12.5 13.1 17.6
Нийт малчдаас эмэгтэй хувь 56.4 44.7 44.7 44.1 41.3
Нэг малчин өрхөд ногдох малын тоо
/толгойгоор/ 378 419 425 417 394
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
40
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
40
34482
39822
64451
67741
76076
80002
86670
95021
97722
103085
112646
122600
141656
162454
167595
178572
181538
200047
217646
222777
229233
240635
290594
305564
367663
372420
393844
Сүм
бэр
Баянча
нд
мань
Архуст
Батс
үм
бэр
Зуунм
од
Баянханга
й
Арга
лант
Мөнгө
нм
орьт
Баянц
огт
Борнуур
Угт
аал
Цээл
Жа
рга
лант
Баян
Сэргэ
лэн
Эрд
энэ
Баянд
эл
гэр
Дэл
гэрхаан
Баянж
арга
лан
Заам
ар
Өнд
өрш
ирээт
Лүн
Баянц
ага
ан
Ал
танб
ул
аг
Бүрэн
Баян-Ө
нж
үүл
Эрд
энэсант
Малын тоо,
сумдаар
32.8%
52.2%
6.6%
8.0%
0.08%
Ямаа
Хонь
Үхэр
Адуу
Тэмээ Бог малын дотор хонин сүрэг
52.2%, ямаан сүрэг 32.8%-ийг
тус тус эзэлж байгаа нь
уламжлалт харьцаа сүүлийн
жилүүдэд ихээхэн алдагдаж
байгааг илэрхийлж байна.
Мал сүргийн бүтэц, 2017 он
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
42
2017 оны жилийн эцсийн мал тооллогын дүнгээр Төв аймгийн хэмжээнд
4 652 556 толгой мал тоологдсон байна.
3 513
371 562
305 232 2 444 252
1 527 997
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
43
Эрдэнэсант 394 171
Баян-Өнжүүл 373 411
Бүрэн 367 663
Алтанбулаг 306 732
Баянцагаан 292 834
Хамгийн олон
малтай сумд
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
44
236
405
428
438
508
Эрдэнэсант
Лүн
Баянцагаан
Баянжаргалан
Баян-Өнжүүл
Малын төрлөөр нь авч үзвэл:
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
45
21677
25020
25192
25691
30983
Баянцагаан
Баян-Өнжүүл
Бүрэн
Алтанбулаг
Эрдэнэсант
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
46
16563
18596
19488
21177
22068
Бүрэн
Эрдэнэсант
Алтанбулаг
Эрдэнэ
Батсүмбэр
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
47
153108
156222
193748
202086
229478
Алтанбулаг
Баянцагаан
Баян-Өнжүүл
Бүрэн
Эрдэнэсант
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
48
103364
108280
114878
123592
139204
Баянцагаан
Алтанбулаг
Эрдэнэсант
Бүрэн
Баян-Өнжүүл
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
49
50
Тариалсан талбай нийт 108 833.5
• Үр тариа 79 758.0
• Хүнсний ногоо 825.7
• Төмс 6 902.4
• Тэжээлийн ургамал 7 394.1
• Бэлтгэсэн өвс хадлан 71 671.1
Хураасан ургац (тонн)
• Үр тариа 10 535.5
• Төмс 41 695.8
• Хүнсний ногоо 3 227.5
• Тэжээлийн ургамал 11 573.0
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
1356
4852
51695
1202
37869
770
26
38487
5309
35356
7073
37
28030
132284
8007
478
3528
22630
23819
2158
4067
240
Арханга
й
Баян-Ө
лги
й
Баянхонго
р
Бул
ган
Говь-А
лта
й
Говьсүм
бэр
Дархан-У
ул
Дорного
вь
Дорнод
Дун
дго
вь
Завхан
Орхон
Өвөрханга
й
Өм
нөго
вь
Сүхб
аата
р
Сэл
энгэ
Төв
Увс
Ховд
Хөвсгө
л
Хэнти
й
Ул
аанб
аата
р
I
II III IV V Хам
гийн б
ага
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
51
349122
77292
165175
240647
102701
19185
14156
119613
211956
151497
179954
8856
342458
89623
267910
71730
375559
105288
110785
222615 280821
27082
Арханга
й
Баян-Ө
лги
й
Баянхонго
р
Бул
ган
Говь-А
лта
й
Говьсүм
бэр
Дархан-У
ул
Дорного
вь
Дорнод
Дун
дго
вь
Завхан
Орхон
Өвөрханга
й
Өм
нөго
вь
Сүхб
аата
р
Сэл
энгэ
Төв
Увс
Ховд
Хөвсгө
л
Хэнти
й
Ул
аанб
аата
р
I II III IV V
XVI
Хам
гийн б
ага
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
52
564943
126837 212878
252007
68089
12584
38177
64788
165704
69677
160266
16579
276139
22705
200015
144785
310761
147269
158769
417173
288600
50275
Арханга
й
Баян-Ө
лги
й
Баянхонго
р
Бул
ган
Говь-А
лта
й
Говьсүм
бэр
Дархан-У
ул
Дорного
вь
Дорнод
Дун
дго
вь
Завхан
Орхон
Өвөрханга
й
Өм
нөго
вь
Сүхб
аата
р
Сэл
энгэ
Төв
Увс
Ховд
Хөвсгө
л
Хэнти
й
Ул
аанб
аата
р
I
II
III IV V
XX Хам
гийн б
ага
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
53
2630741
867354 1257145
1658043
1054760
178340
134985
796544
851309
1603541
1608114
36289
2501419
572809
1638197
614303
2461124
1401146
1147767 2
438377
1949189
130316
Арханга
й
Баян-Ө
лги
й
Баянхонго
р
Бул
ган
Говь-А
лта
й
Говьсүм
бэр
Дархан-У
ул
Дорного
вь
Дорнод
Дун
дго
вь
Завхан
Орхон
Өвөрханга
й
Өм
нөго
вь
Сүхб
аата
р
Сэл
энгэ
Төв
Увс
Ховд
Хөвсгө
л
Хэнти
й
Ул
аанб
аата
р
I
II III
IV
V
XVIII
Хам
гийн б
ага
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
54
1312938
811636
2500444
935404 2081564
169300
81936
826355
513296
1536039
1159523
34751
2233223
1665657
1025249
430712
1534158
1103081
1514509
1872629
1342369
94415
Арханга
й
Баян-Ө
лги
й
Баянхонго
р
Бул
ган
Говь-А
лта
й
Говьсүм
бэр
Дар
ха
н-У
ул
Дорного
вь
Дор
но
д
Дунд
говь
Завхан
Орхон
Өвө
рха
нга
й
Өм
нөго
вь
Сүхб
аата
р
Сэл
энгэ
Тө
в
Увс
Хо
вд
Хө
всгө
л
Хэнти
й
Ул
аанб
аата
р
Хам
гийн б
ага
I
II
III
IV
V
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
55
56
Хэрэглээний бараа
үйлчилгээний үнэ
Гол нэрийн зарим барааны жилийн дундаж үнэ (төгрөг)
• Хонины мах 5817 (кг)
• Үхрийн мах 6675
• Гурил 1160
• Цагаан будаа 2320
• Шингэн сүү 1340 (литр)
• Элсэн чихэр 2264 (кг)
• Цахилгаан 116 (1квтц)
• Халаалт 424 м2
• Бензин АИ-80 1484 (литр)
ХАА-н зарим бүтээгдэхүүний зах зээлийн дундаж үнэ (мян.төг)
• Ямааны цагаан ноолуур 69 000
• Ямааны бор ноолуур 47 000
• Хонины ноостой нэхий 2 000
• Ямааны ноолууртай арьс 23 000
56
Хэрэглээний бараа
үйлчилгээний үнэ
Бараа үйлчилгээ бүлгээр 2014 XII/
2013 XII
2015 XII/
2014 XII
2016 XII/
2015 XII
2017 XII/
2016 XII
ЕРӨНХИЙ ИНДЕКС 109.4 106.1 102.9 106.1
01. ХYНСНИЙ БАРАА, СОГТУУРУУЛАХ БУС УНДАА 108.4 98.4 100.4 104.9
02. СОГТУУРУУЛАХ УНДАА, ТАМХИ, МАНСУУРУУЛАХ БОДИС 105.5 102.9 100.7 106.1
03. ХУВЦАС, БӨС БАРАА, ГУТАЛ 111.1 112.2 104.3 111.7
04. ОРОН СУУЦ, УС, ЦАХИЛГААН, ХИЙН БОЛОН БУСАД ТYЛШ 114.7 104.5 102.9 103.7
05. ГЭР АХУЙН ТАВИЛГА, ГЭР АХУЙН БАРАА 111.9 108.2 103.4 102.3
06. ЭМ, ТАРИА, ЭМНЭЛГИЙН YЙЛЧИЛГЭЭ 104.2 104.9 100.0 107.4
07. ТЭЭВЭР 108.4 105.4 104.9 107.7
08. ХОЛБООНЫ ХЭРЭГСЭЛ, ШУУДАНГИЙН YЙЛЧИЛГЭЭ 89.5 95.9 96.8 98.7
09. АМРАЛТ, ЧӨЛӨӨТ ЦАГ, СОЁЛЫН БАРАА, YЙЛЧИЛГЭЭ 110.1 102.8 99.9 103.9
10. БОЛОВСРОЛЫН YЙЛЧИЛГЭЭ 107.6 132.5 100.0 100.2
11. ЗОЧИД БУУДАЛ, НИЙТИЙН ХООЛ, ДОТУУР БАЙРНЫ YЙЛЧИЛГЭЭ 107.3 100.0 105.3 110.0
12. БУСАД БАРАА, YЙЛЧИЛГЭЭ 115.1 103.7 112.9 105.8
Хэрэглээний бараа, үйлчилгээний үнийн индекс жилээр (хувь)
ТӨВ АЙМАГ
57
Улаанбаатар хотоос өмнө зүгт 43 километр зайд орших
Төв аймгийн Зуунмод хотын төвөөс зүүн хойш 8
километрт Зуунмодны амны эхэнд Ачит дүйнхорын булаг
хэмээх энгэр газар Манзуширын хийдийн туурь оршино.
МАНЗУШИР ХИЙДИЙН ТУУРЬ
ТӨВ АЙМАГ
57
Далайн төвшнөөс дээш 1800 метр өндөрт шинэсэн ойн
дунд байдаг. Манзушир хийдийн анхны сүмийг Манзушир
ламтны анхдугаар дүрийн хувилгаан Лувсанжамбалданзан
удирдан 1733 онд Богдхан уулын энгэрт бариулснаар
Манзуширын хийдийн суурь тавигджээ.
Богд хан уулын магтаалд “Өвөр талдаа хийдтэй, Өргөн их
шажинтай, Махгалын шүтээнтэй, Манзушир ламын
хийдтэй” хэмээн магтан дуулдаг. Манзушир гэдэг нь “Оюун
билгийн тэнгэрийг сахих бурхан” гэсэн утгатай.
“Манзуширын хувилгаан” НТӨ II зуунд Жагар орноо тодорч,
түүнээс хойш Энэтхэгт хоёр, Төвдөд найм, Монголд таван
удаа тодрон залгамжлагдсан түүхтэй.
ТӨВ АЙМАГ
57
XYIII зууны сүүлчээр цогчин дуганыг байгуулж, өмнө талд
нь Богд уулнаас ус татаж, хиймэл нуур үүсгэжээ. 1760 онд
Бадамын дуган, 1770 онд Шар хүрээ хэмээх Богдын
ордонг барьж, Хангал, Цогчин, Эргэдэг Майдар, Суварган
сүм, Сэрүүн лаврин, Мамба, Цанид, Жүд, Мангал зэрэг
сүм дугануудыг уран барилгын гайхалтай шийдлээр
байгуулсан байна.
Эдгээр сүмүүд нь Богдхан уулын үзэмжит сайхан
байгальтай зохицон нийцэж байсан учраас “Халх
Монголын Ар утай” гэж алдаршжээ. XX зууны эхэн үе
гэхэд 500 гаруй шавьтай, гавж аграмбын мяндгийг олгодог
Монголын нэр нөлөөтэй том хийд болсон байна.
ТӨВ АЙМАГ
57
200 гаруй жилийн түүхтэй Манзуширын хийдийг 1937 онд
нураан буулгах үед 21 барилга байгууламжтай байжээ. Энэ
хийдийн туурь, уулын энгэрийн хадан дээр сийлбэрлэсэн том
бурхдын зураг нь түүх соёлын ховор нандин бүтээл дурсгал
болж үлдсэнийг 1998 онд улсын хамгаалалтанд авсан. Өдгөө Манзуширын хийдийн тууринд XYIII зууны сүүлчээр
байгуулсан Манзушир бурхныг тахидаг байсан Зөөлөн эгшигт
хэмээх их хийдийн үлдэгдэл байдаг. Мөн сүүлд сэргээгдсэн
Манзушир хутагтын Сэрүүн лаврин хэмээх барилгыг музей
болгон ашиглаж Богдхан уулын байгалийн материал ашиглан
хийсэн гар урлалын үзмэр, ангийн үс, амьтдын чихмэл бүхий
үзмэрийг дэлгэн үзүүлжээ. Тус музейн зүүн талд 1726 онд аяганы дархан Жалбуу ах дүү нарынхаа хамт урлан бүтээсэн
жасын том тогоо байдаг.
ТӨВ АЙМАГ
57
Нэг удаа 1000 хүний хоол бэлтгэж болдог энэ тогооны амсар
нь 215 сантиметр, гүн нь 140 сантиметр, багтаамж нь 1800
литр, хүнд нь 2 тонн ажээ. 1000 хүний хоол бэлтгэхэд
нэгмөсөн 2 шарын мах буюу 10 гаруй хонины махыг чанахад
4 тэрэг түлээ түлдэг байжээ. Мөн Манзуширийн хийд устаж
ором төдий үлдсэн ч тэртээ нэгэн цагт тэнд бүтээсэн
Сандуйн жүд , Доржзодов хэмээх 52 кг алт, 400 кг цэвэр
мөнгө орсон гайхамшигт судрууд хадгалагдан үлджээ. Эдүгээ
Үндэсний Номын Сангийн дэргэдэх “Үнэт ховор номын
музей”-д хадгалагдаж байна.
Эл хийдийн дэргэд 1993 онд Г.Шагдарсүрэн, С.Сумъяа
нарын цуглуулга дээр тулгуурлан Байгалийн музей байгуулж,
1991 онд хийдийн туурин дээр “Манзушир хутагтын сэрүүн
ламрим” сүмийг сэргээн барьж, улмаар 1993 онд өргөтгөн
музей болгожээ.
ГҮНЖИЙН СҮМ
Улаанбаатараас зүүн тийш 120 орчим километрт Хэнтийн дархан цаазат
газарт байх ба Горхи Тэрэлжийн бүс нутгаар дайран, Тэрэлжийн голыг
гатлан зүүн хойш явж хүрдэг. Баруунбаянгийн зүүн талын намгархаг замыг
өгсөхөд Хөх чулуут гэдэг бөөгнөрсөн хад бий. Тэрхүү хадны хажуугаар
өнгөрөөд битүү модонд хучигдсан газар байдаг. Тэр хавийн газар байгалийн
үзэсгэлэн бүрдсэн газар бөгөөд эргэн тойрондоо нарс модон ойтой.
ТӨВ АЙМАГ
58
1699 онд Манж Чин улсын хааны гүнж Монголын язгуур угсаат
гэр бүлийн нэг Дондовдоржийн хатнаар өргөмжлөгдөн Халхын
нутагт хүрч ирсэн билээ. Тэр гүнж 1740 оны үед нас барсан
бөгөөд гэрээслэлдээ “Миний бие Монгол хүнтэй ханилан сууж
хамаг насыг барсан тул аль хэдийнээ Монгол хүн болсон билээ.
Тийм учраас намайг Монгол газар шороонд оршуулаарай ”
хэмээн захижээ. Гүнжийн дагуул зарц нар нь Сөнчин отгийн
хүмүүс хэмээн нэрлэгддэг байсан бөгөөд үе улиран түүний булш
байгаа газрыг хамгаалсаар иржээ.
ТӨВ АЙМАГ
58
Гүнжийн онгон 1930 он хүртэл хэний ч хөл хүрээгүй дархан
газар байжээ. 1948 оны өвөл, 1949 оны зун анх удаа малтлага
судалгаа явуулах үед аль хэдийнээ хулгайч тонуулчдын гарт
өртөгдчихсөн байсан. Онгоны үлдэгдэл үндсэн зургаан хэсгээс
бүрддэг. Чулуун дурсгал, булшийг хамгаалсан байгууламж, Богд
хаалга, хэрмэн хана, онгон, булшны газар зэргээс бүрдэнэ.
Гүнжийн булш онгоны дотор талд байдаг. Булшийг хамгаалсан байгууламж нь өөрөө хэрэмтэй бөгөөд энэ нь гаднах том
хэрмийн дотор байдаг. Хэрмэн хананы өндөр нь 2.5 метр, өргөн
ба урт нь 70 метр бөгөөд нийт талбай нь 4900 хавтгай дөрвөлжин метр. Хананы зузаан нь 4 тоосго зэрэгцүүлэн
өрсөнтэй тэнцэнэ.
ТӨВ АЙМАГ
58
Хэрмэн дотор өмнө талд өндөр нь 10 метр, өргөн нь 6 метр, хэд
хэдэн баганаас бүтсэн Богд хаалга бий. Онгон нь энэ хаалганы
ойролцоо баригдсан бөгөөд хааш хаашаа тэг дөрвөлжин
хэлбэртэй хойноос урагш нэвт гарах замтай байдаг. Гүнжийн
булш энэ онгоны ард талд байдаг. Судалгааны явцад өмнө талд
нь байгаа булшны доор гантиг чулуун барилга байгаа нь
тодорхой болжээ. Барилгын дотор талд чулуугаар хийсэн шал, 8
давхар тоосгоор нум шиг хэлбэртэй өрсөн хана байдаг. Газраас
доош 3-4 метр гүн ухсан газарт энэ байгууламж байдаг бөгөөд
дотроос нь зандан модоор хийсэн авс олдсон. Шилмүүст модны
давирхайгаар будаж, 9 давхар торгоор ороосон энэ авсыг
онгойлгох үед дотор нь гүнжийн цогцос гэхээр юм юу ч үлдээгүй
байжээ. Өнөөг хүртэл гүнжийн цогцосыг яасан нь мэдэгдэхгүй
байгаа юм.
ТӨВ АЙМАГ
58
ТӨВ АЙМАГ
58
Нутгийн хөгшдийн яриагаар бол зандан модон авс нь
алтаар хучигдсан, дотор талд нь алт мөнгөөр хийсэн
хүний дүрснүүд, таван хошуу малын дүрснүүд, сийлбэртэй
эрдэнийн чулуунууд байсан гэнэ. Сонирхолтой нь гэвэл
гүнжийн булш байсан газрын баруун талаас дахиад нэг
булш олдсон бөгөөд тэр дотор тарган эрэгтэй хүн завилж
суусан чигээрээ оршуулагдсан байсан. Энэ цогцос хөлдсөн
байсан учраас саяхан нас барсан хүн шиг байжээ. Авс нь 7
давхар торгоор ороогдсон байсан бөгөөд дотор нь
тоглоомон сүх, хөрөө, алх, цүүц, хүрз зэрэг багажууд
хийсэн байсан. Энэ цогцос хэнийх болох нь тогтоогдоогүй
боловч хэний ч гар хүрээгүй тэр чигээрээ хадгалагдан
үлджээ.
ТӨВ АЙМАГ
58
Гүнжийн онгоны бас нэг үлдэгдэл бол өмнө зүг рүү хүзүүгээ
сунгасан чулуун мэлхий байдаг. 1.95 метр урт боржин
чулуун мэлхий бөгөөд нуруун дээр нь бичээс бүхий чулуун
хавтан тавиастай байдаг. Чулуун бичээсийн дээд талд
хоёр луу байдаг. Голд нь манж үсэг болон ханзаар “Их чин
улсын албат...”, “...баярыг тохиолдуулан энэхүү чулуун
хөшөөг босгов...” гэж бичсэн байдаг.
Чин улсын энэхүү гүнжтэй холбоотой зүйлүүд нилээд
тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Монгол эхнэр хүний эрдэм
оюун, ёс журмыг чанд даган сахиж “Өглөө эрт босож,
шөнө орой унтаж, хоолны дэглэм барихаас гадна Чин
улсын хатан хүн байсан учраас Манж Чин улсын сургааль
захиасыг хамгаалан сахиж, гэрийн дэг жаягийг ёсчлон
хүндэтгэж байсан” хэмээн эрдэмтэн судлаачид тэмдэглэн
үлдээжээ.
ТӨВ АЙМАГ
58
Нөгөө талаар нөхөр болох Түшээт хан Дондовдорж нь
Автай сайн хааны үр ач бөгөөд сайхан төрсөн эр хүн
төдийгүй эрдэм номд төгс боловсорсон шүлэг яруу
найрганд дуртай хүн байсан хэмээн яригддаг. Манж чин
улсын гүнж болон Дондовдорж ханаас Хаживдорж,
Ринчэндорж, Гэжайдорж нарын 7 хүү төржээ.
Мөн Дондовдоржид нэгэн гүнж байсан гэдэг бөгөөд хожим
Хотгойдын Баярт гүний хатан болсон хойно хоёрдугаар
Богд төрж байжээ. Чин улсын гүнж Монголын ноёнд хатан
болон ирээд хэцүү бэрх амьдралыг туулсан боловч Монгол
хүнийг хайрлан амьдарч нөхөртөө үнэнч байсан учир
түүхэнд нэрээ мөнхлөн үлдээжээ.
ЗОРГОЛ ХАЙРХАН
Төв аймгийн Баян-Өнжүүл суманд орших Зоргол хайрхан уулын
өндөр 1668 метр юм. Зорголхайрхан уул том, жижиг гурван
агуйтай. Хамгийн томыг нь Шижирбаатарын буюу Дансрангийн
агуй, баруун талын үргэлжилсэн уулыг Баянгийн хэц, хойд
талын уулыг Агуйт гэнэ.
ТӨВ АЙМАГ
59
Халх Монголын нутагт байдаг үзэсгэлэнт сайхан боржин
чулуун уулсын нэг нь энэ хангай юм. Зоргол хайрханы чанх
урд тусгайдуу байдаг хадтай толгойг Морин цохио гэдэг. Энэ
цохиог нутгийнхан жил бүрийн зуны эхэн сарын шинийн 8-нд
тахин бэсрэг наадам хийдэг уламжлалтай. Ялангуяа хурдан
морьтой хүмүүс морио авчирч “хийморийг нь сэргээдэг” юм
байна.
Зоргол хайрхан уул нь Улаанбаатар хотоос шууд явбал 150 км
Элсэн уулнаас 40 км зайд орших хосгүй чамин
тогтоцтой. Рашаантын ам гэж уул ус, мод ургамал жигдэрсэн
үзэсгэлэн төгөлдөр газар байдаг. Нутгийн зон олон Зоргол
хайрхан уулыг хүзүүгээ нугалаад хэвтэж байгаа согооны
хэлбэртэй гэж ярилцдаг байна.
ТӨВ АЙМАГ
59
Домог өгүүлэхэд эрт үед илээ дагуулсан нэг согоо тэр нутагт
амьдардаг байжээ. Гэтэл согоог хоол хүнсэндээ явах хойгуур
чоно илийг нь барьчих гээд байж. Иймд эх согоо нь арга хайж
илээ чулуу болгон үлдээгээд явж хоол унд олчихоод ирэхдээ
дээрээс нь сүүгээ дусаан хуучин хэвд нь оруулж авдаг байжээ. Ингээд айх зүйлгүй амар тайван явах болсон байна. Гэтэл нэг
удаа хон хэрээ дээгүүр нь нисэхдээ илийнх нь дээр сүүдрээ
тусгачихсан гэдэг. Эх согоо нь ирээд сүүгээ дусаан илээ босгох
гэтэл хэрээний сүүдэрт бузартсан тул боссонгүй чулуу хэвээр үлджээ. Энэ нь одоогийн Төв аймгийн Баян-Өнжүүл сумын
Зоргол хайрхан уул гэх домог бий.
ТӨВ АЙМАГ
59
Бас нэг домог өгүүлэхэд эрт урьд цагт хангай говийг дамнасан
цасан шуурга болж, хандгай буга, зээр, гөрөөс цөм өмнө зүг
туугдан урууджээ. Хамгийн эхэнд явсан бугын сүрэг нэгэн тал
дээр зогссон нь Их газрын чулуу болж гэнэ. Дараагийн хэсэг буга зогссон нь Бага газрын чулуу гэдэг. Ижил сүргээсээ
үлдэж хоцорсон ганц зоргол их ууртай байснаас Зоргол
хайрхныг догшин Хамгийн сүүлд улдаж ядарсан ганц зоргол
оцойсхийгээд зогсож хоцорсон нь Зорголхайрхан хайрхан
хэмээн нэрийдсэн юм байна.
ТӨВ АЙМАГ
59
ЧИНГИС ХААНЫ МОРЬТ ХӨШӨӨТ ЦОГЦОЛБОР
Төв аймгийн Эрдэнэ суманд Цонжинболдог хэмээх газар бий. Энд Чингис
хааны аварга том морьт хөшөө байдаг бөгөөд суурь барилгын хамт 40 метр
өндөр юм. Хөшөөт цогцолборын нийт талбай 212 га. Мориных нь хөлөөр
дамжин цахилгаан шатаар дээш гарч жижигхэн кино танхимд уг
байгууламжийг хэрхэн яаж бүтээж эхэлсэн тухай богино хэмжээний
баримтат киног үзэж сонирхоно.
ТӨВ АЙМАГ
60
Дараа нь морины дэл буй талбайгаас хавь ойрын газрын
байгалийн үзэмжийг тольдох боломжтой. Тэндээс Бурхан
халдун уул, Дэлүүн болдог толгой, Хөдөө арал гэх мэт Чингис
хааны түүхтэй холбоотой чухал дурсгалт газрууд харагддаг.
Хөшөөний суурь бүхий дугуй барилга нь 36 баганатай бөгөөд
энэхүү тоо нь Чингис хааны Алтан ургийн 36 хаан байсныг
илэрхийлж байгаа ажээ. Барилгын дотор талд уран зургийн
галерей, Хүннүгийн үеийн олдвор бүхий музей,
ресторан, хурлын танхим, уулзалтын өрөө, биллярд өрөө,
бэлэг дурсгалын дэлгүүр зэрэг үзвэр, үйлчилгээний
байгууллагууд байрладаг.
ТӨВ АЙМАГ
60
Тус цогцолборын ерөнхий архитекторчоор Д.Эрдэнэбилэг
ажилласан бөгөөд тус хөшөөт цогцолбор нь албан ёсоор 2008
оны 9 дүгээр сарын 26-ны өдөр нээлтээ хийжээ. Монголчуудын
соёлын нандин өв дурсгалын нэг болох Мэгжиджанрайсаг
шүтээнийг дахин залснаас хойш яг 12 жилийн дараа дахин нэг
агуу гайхамшигт түүх соёлын өвийг бүтээж хойч үедээ үлдээж
байгаагаараа онцлог юм. Чингис хааны хөшөөт цогцолбор нь
бүрэн цогцолж дуусах үед эргэн тойронд нь орчин үеийн техник
технологийн хөгжлийг харуулсан зочид буудал бүхий 200
гэрүүд байгуулж, гольфын талбай, задгай театр, хиймэл нуур,
спортын талбайнууд байгуулан 10 мянган мод тарих ажээ.
ТӨВ АЙМАГ
60
Ташуур тулсан дүр бүхий Чингис хааны хөшөөг 250 тонн ган
төмрөөр бүтээсэн бөгөөд 13 жилд нэг удаа энэхүү төмөр
хуудсыг солих ажээ. Одоохондоо дэлхий дээр байгаа морьт
хөшөөнүүдээс хамгийн том нь болсон байна.
Чингис хаан 1177 онд өөрийн дүү Хасар, Бэлгүтэй нарын хамт
Хэрэйдийн ван Тоорилд бараалхан булган дээлээ бэлэглэж
тусламж эрээд буцаж харих замдаа энэхүү Цонжинболдог
толгойгоос нэгэн ташуур олж байсан гэх домог бий. Монгол
ёсонд эр хүн ташуур олох нь ерөөл бэлгэдэлтэй үйл явдал
бөгөөд сайн учралын дохио хэмээн тайлдаг байна. Тухайн үед
Чингис хаан ташуур олсондоо ихэд бэлгэшээж, “ирээдүйн их
хэргийн зам нээгдлээ” хэмээн айлдсан ажээ. Хожим түүхчид
энэхүү ерөөл үгийг нь “Энэ үйл явдал бол толгойтныг
бөхийлгөн, тойгтныг сөхрүүлэн дэлхийн талыг байлдан
дагуулах их үйл хэрэгт нь ташуур нэмсэн бэлгэдэлтэй сайн
үйл хэрэг болжээ” хэмээн тайлбарласан байдаг.
ТӨВ АЙМАГ
60
Энэхүү хөшөөг үзэж сонирхох аяллын үед XIII зуун хэмээх
цогцолбортой танилцаж болно. Тус цогцолбор нь Эрдэнэ
сумын төвөөс зүүн урагш 18 км буюу Улаанбаатар хотоос
зүүн тийш 96 км-т байрладаг бөгөөд XIII зууны үед
Монголчууд хэрхэн яаж амьдарч, хөдөлмөрлөж байсныг
бодитоор харуулах, тухайн цогцолборт ирсэн зочдод тэр цаг
хугацаагаар аялсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг бичил хаант улс
юм. Цогцолбор нь 6 отогоос бүрддэг.
Өртөө улаач, харуулын отог: Цогцолборын хил хязгаар
дээр байрлах бөгөөд гаднаас ирж буй зочдын тасалбарыг
шалгаж дотогш нэвтрүүлнэ. Улаач нар зочдыг угтаж тухайн
отогийн талаар танилцуулан газарчилна. Энэ отог дээр Та
Монгол эзэнт гүрний цагаан сүлд болон Хар сүлдэнд мөргөж,
Монгол цэргийн хуяг дуулга өмсөн зургаа авхуулж болно.
ТӨВ АЙМАГ
60
Урчуудын отог: Урланд зочлон тухайн үеийн бүсгүйчүүд
хэрхэн яаж эсгий урлал, ширмэл урлал, зээгт наамал, оёдол
хатгамал хийж буй байдалтай танилцахаас гадна төмрийн
дархан, модон эдлэлийн мужааны урлангаар ч зочилно. Энд
Та XIII зууны үеийн гар урчуудын амьдралтай танилцаж,
арвай будаа боловсруулах аргыг харж болно.
Номын өргөө: Дэлхийд ганцхан “босоо бичиг” хэмээгдэх
Монгол бичгийн үүсэл гаралтай танилцаж, тухайн үеийн
бичгийн түшмэлүүдээр өөрийн нэрийг муутуу цаасан дээр
бичүүлж авах боломжтой. Мөн энэхүү өргөөнд монгол
бичгээр бичигдсэн ном сударууд хадгалагдан байдаг.
Монголчуудын ном судар хадгалж ирсэн өв уламжлалтай
танилцана.
ТӨВ АЙМАГ
60
Малчны отог: Бэлчээр даган нүүдэллэх малчин айлд
зочилно. Монголчуудын өдөр тутмын амьдралтай танилцаж,
айраг цэгээ амсаж, цагаан идээ боловсруулах аргыг үзэж
сонирхохын зэрэгцээ өөрсдөө ч гар бие оролцон хийлцэж
болно. Морь тэмээ унаж эргэн тойрондоо аялахаас гадна
морь малтай холбоотой ардын уламжлалт зан үйлийн
үзүүлбэрүүдтэй танилцах боломжтой.
Бөөгийн отог: Монголчуудын анхлан шүтэж ирсэн бөө
мөргөлийн зан үйлтэй танилцаж, бөө удган хүний амьдардаг
гэр сууц, хувцас хэрэглэлийг үзэж сонирхохоос гадна
тэнгэр, газар лусын тахилга, бөөгийн буултанд оролцож хувь
тавилангаа үзүүлэх, буян хишиг дуудуулах, засал ном
хийлгэх боломжтой.
Хааны өргөө: Та энэхүү өргөөнд Монгол үндэсний олон
төрлийн идээ ундаанаас зооглож, хааны шадар сайд,
жанжид, хатдын өргөөгөөр айлчлан тухлах болно.
ТӨВ АЙМАГ
60
ТОНЬЮКУКИЙН ГЭРЭЛТ ХӨШӨӨНИЙ БИЧЭЭС, ЦОГЦОЛБОР ДУРСГАЛ
Түрэгийн гурван хааны зөвлөх байсан мэргэн сайд Тоньюкукт
зориулан босгосон тахилын онгон бүхий дурсгал Төв аймгийн
Эрдэнэ сумын нутагт Налайх хотоос зүүн тийш 15 км, Ар
Жанчивлангийн сувиллаас баруун тийш 4 км зайд оршино.
ТӨВ АЙМАГ
61
1957 онд доктор Н.Сэр-Оджав Тоньюкукын бунхант булшийг
өмнөх судалгаануудаас арай илүү өргөн хүрээтэй малтан
шинжилжээ. Судалгааны үр дүнд битүү тоосгон шалтай,
вааран дээвэртэй, нэг эгнээ өрсөн хөх тоосгон хана бүхий
барилгын нуранги илэрчээ. Ханыг хар улаан, цагаан шаргал
гэх мэт хурц өнгөөр будаж, барилгын баганан дээр өтгөн
хөмсөгтэй, том алаг нүдтэй, хурц соёотой, сартгар хамартай
хүний нүүрийг дүрсэлсэн байжээ. Дэрэвгэр амсартай, хавтгай
ёроолтой цар маягтай ваар сав олон олдсоноос гадна гэрэлт
хөшөөний орчимд дээл өмссөн, ур хийц нь харилцан адилгүй 9
ширхэг саарал боржин хүн чулуу байжээ. Цогцолбор
дурсгалын өмнөөс зүүн зүгт цувуулан 1300 метр зайд 400
орчим цагаан чулуу (зэл чулуу, балбал чулуу гэх мэтээр
нэрлэдэг) байрлуулсан байсан бөгөөд тэдгээрийн зарим нь
газар дээр ил харагддаг.
ӨМНӨГОВЬ АЙМАГ
61
Эртний түрэгүүд нас барагсдаа чандарлан оршуулахын
зэрэгцээ тэдний сүнсийг амаржуулах зорилгоор тахилгын зан
үйл үйлдэж, дараа нь эргэж байхаар тахилын онгоныг тусад нь
байгуулдаг байжээ. Онгон нь нас барсан хүний язгуур гарал,
зэрэг дэвээс нь шалтгаалан их, бага янз бүр байхаас гадна
бүтэц, ур хийцийн хувьд өөр хоорондоо ялгаатай юм. Ерөнхий
зохион байгуулалтын хувьд босоо чулуун хашлагатай
дөрвөлжин булшийг байгуулж, түүний өмнө хүн чулуу
байрлуулж, ойролцоох уулын бэл хүртэл олон чулууг босгосон
байдаг. Ийнхүү чулуу босгодог учир нь уг хүнийг оршуулах
болон тахиж тайх ёслолд оролцсон хүмүүс өөрийгөө
төлөөлүүлж босгосон тэмдэг гэж үздэг.
ӨМНӨГОВЬ АЙМАГ
61
Бунхант цогцолборт мэргэн Тоньюкук амьд сэрүүн ахуйдаа
босгуулсан хоёр гэрэлт хөшөө бий. Нэгдүгээр хөшөө нь 170 см
өндөр, 37 мөр бичээстэй, хоёрдугаар хөшөө нь 160 см өндөр,
25 мөр бичээстэй байдаг. Эл хөшөөдийн бичээсэнд Түрэг улс
нь нанхиадын эрхэнд байсан учир өөрийн хаантай болох
цагийг үзээсэй хэмээн санаж явсан тухайгаа дурджээ. Мөн
тэдний эргэн тойронд дайснууд нь махчин шувуу мэт
эргэлдэж, өмнөдөд нанхиад, дорнодод Хятан, умард зүгт Окуз
нарын олон дайсантай байгаад өрнө талдаа Киргиз, Тардуш,
Согд болон бусад улстай хийсэн аян дайны тухай тодорхой
дурджээ.
ӨМНӨГОВЬ АЙМАГ
61
Тэрбээр, “...зөөлнийг нугалахад, нимгэнийг урахад хялбар. Улс
аймаг буурай байхад эзлэхэд хялбар, харин хүчирхэг бол
эзлэхүйеэ бэрх. Эзлэн авъя гэвэл баатар зориг хэрэгтэй...”
хэмээн сургажээ. Төгсгөлд нь Түрэгийн сүүлчийн гурван хаад
болох Элтэрэс, Капкан, Билгэ нарт хамаг чадлаараа хүчин
зүтгэсний үрээр улс нь улс шиг болж, төр нь төр шиг болсныг
тэмдэглэжээ.
Мэргэн Тоньюкук (646-732) Ашина овгийн гаралтай хүн байсан
бөгөөд Ашина овог нь тэр үеийн Түрэгийн хамгийн том
хүчирхэг ноёд төрөн гардаг овог байжээ. Мэргэн Тоньюкук
төрийн хэрэгт холбогдож шоронд хоригдож байгаад
Кутулукийн бослогын үеэр суллагдан Кутулукийг Элтэрэс
цолтойгоор хаан болоход зөвлөх сайд нь болжээ.
ӨМНӨГОВЬ АЙМАГ
61
693 онд Элтэрэс хаан нас барж, түүний хүү Можо нь хаан
ширээг залгамжлан улс төрийн шинэтгэл хийн хуучин
язгууртан нарыг төрийн албанаас шахан гаргахад Тоньюкук
хамт зайлуулагджээ. Тэдгээр хуучин сурвалжтан нарыг
Тоньюкук удирдан нууц хуйвалдаан зохион байгуулж Можог
хаан ширээнээс унаган хунтайж Могиляныг Билгэ цолтойгоор
хаан суухад хүчин зүтгэсэн ажээ. Мэргэн Тоньюкук 86
насандаа 732 онд нас баржээ.
Дэлхийд хосгүйд тооцогдох уг гэрэлт хөшеөний бичээсийг
монгол уншигчиддаа танилцуулах талаар манай эрдэмтэд ч
бас багагүй анхаарал тавьсаар иржээ. Тухайлбал, 1934 онд
Улаанбаатар хотноо хэвлэгдсэн түүхч Амарын “Монголын товч
түүх” номд уг хөшөөний бичээсийг орос хэлээр орчуулсан
эхээс нь утгачилан буулгасан бол бүр хожим манай улсын нэрт
түрэгч эрдэмтэн Б.Базылхан уг эхийг баримтлан бас
монголчилсон юм.
ӨМНӨГОВЬ АЙМАГ
61
ЦОГТ ХУНТАЙЖИЙН ДУУТЫН ХАДНЫ БИЧЭЭС
Төв аймгийн Дэлгэрхаан суманд орших Цогт тайжийн бичигт хад нь
тус сумын төвөөс урагш 20-иод километр зайд орших Тарамцагийн
уулсын шувтарга Хутаг хэмээх уулын өвөрт байдаг тэр хадыг нутгийн
ард түмэн “Дуут” хад гэж нэрлэдэг. Ийнхүү нэрийдэх болсон нь
түүнээс ширмэн тогоо шиг дуу авиа гардаг байна. Мөн гаднаа хар
боловч дотроос нь цагаан саарал өнгө гарч ирдэг байгалийн нэгэн
гайхамшигт тогтоц юм. Тиймээс Халхын тайж Цогтын бичээс нь хар
самбар дээр цагаан шохойгоор бичсэн юм шиг тод харагддаг юм.
ТӨВ АЙМАГ
61
Долоон бадаг уг шүлгийн утгын цөм хэсэг нь Цогт тайжийн Халуут
эгчээ дурсан шүлэглэсэн хэсэг юм. Цогтын хамгийн дотнын эгч нь
холын овогтноо бэрд гаран одоход угаас улс төрийн хувьд
ганцаардалд орсон байсан Цогт бүр ч ганцаардан эгчийгээ ихэд
үгүйлдэг байсан гэдэг. Автай сайн ханы ач Бахарай хошуучийн хүү
Цоохор Цогтын ганцаардах болсон шалтгаан нь Манжуудын
Монголыг эзлэх бодлогыг эсэргүүцэн тэмцсэн Цахарын Лэгдэн хааны
тэмцлийг Ар Монголоос Цогт тайж бараг ганцаар дэмжин тусалж
байсанд оршино. Цогт тайжийн шүлгээс
Олз идэш олон ядагч хүмүүн хийгээд
Уул модонд явагч араатан хоёрын
Ахуй бие ангид боловч
Алан идэхийн агаар нэгэн буй
Хол ойроос хулгай хийгч хүмүүн хийгээд
Хотыг эргэн гэтэгч чоно хоёрын
Илт бие өөр боловч
Идэх хүсэхийн сэтгэл агаар нэгэн буй
ТӨВ АЙМАГ
61
Цогт тайж \1581-1637\ түүхэн хүний хувьд ихээхэн зөрчилтэй
хүн бөгөөд буддизмын улааны шашныг мандуулахын төлөө
өөрийн биеийг зориулсан. Лигдэн хааныг манж нартай ид тэмцэж байх үед 4 түмэн цэрэг 100 мянган орчим хүн дагуулж
халхаас гарчээ. 1632 онд Хөхнуурт Түмэдийн Алтан ханы ач
Хулачийн нутгийг эзлэн тэнд суурьшин шарын шашныг дарангуйлан суужээ. Хүү Арслан тайж нь хэсэг цэрэг аван
Төвдөд нэвтэрсэн боловч Далай ламын сургаалд орсон тул
Цогт тайж өөрийн зарлигаар цаазалжээ. Далай ламын
хүсэлтээр хошуудын Гүүш Төрбайх Хөхнуурт нэвтэрч халхын
цэргийг бут цохиж Цогтыг хороосон. Зүүн зүгт манж нар
хүчирхэгжиж Лигдэн хаан ганцаардаж байх эгзэгтэй үед өөрийн
шашныг дэмжих гэж халхаас 10 түмэн хүн авч гарсан Цогт
тайжийн хүсэл ийнхүү бүтээгүй байна.
ТӨВ АЙМАГ
61
Төв аймагтай холбоотой ВЭБ
хуудсууд
http://www.tuv.nso.mn
http://www.tov.gov.mn
ТӨВ АЙМАГ
62