Պ l i e s Օ ՜ Ն Ա Կ Ա Ն Ա Մ Ս Ա Գ Ի Ր

< Ա Ց Ր Ա Պ Ե Տ Ա Կ Ս 1 » Ա Թ Ո Ռ Ո Վ

Ս . է & 1 Ո 4 \ է > Ն Ի

է

1 9 6 6

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Խ Մ Բ Ա Գ Ր Ա Կ Ա Ն - c b i հ ա ս տ ա տ ե ա լ l u i f r u i c j n i t j l j p l l n u - ր f > u i q u u n r o f » . . . .

( • Ա ք Ո ն Ն Կ Ա Թ Ո Ղ Ի Կ Ո Ս - 4 ա ո ) ւ ս վ ա ւ .

Մ Ա Յ Ր

II. ԱՐ1) ՝ԼՇ Ա Տ Յ Ա Ն — Հ ո ւ յ ն ո ր G u i r u u u u u i b n i p j i i i l l .

ձ . ո . Ս 1 ' Ր ք | Ի Ն Ի — Կ ո մ ի տ ա ս ի ն

i . Ր Ա Ր Թ Ի Կ Յ Ա Ն , Ա . Տ ե Ր - ՚ Լ ն ՚ Լ Ո Ն Դ Յ Ա Ն — ^ ա ր ա ն դ ե ղ ո ս ի Պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն Յ ո ւ ն ա կ ա ն է ո ր ս ւ -

Ոայւո J u i f p u i q r n i p j n ^ p ( Ղ ա ր ք ) . . . . . . . . . I I . 4 . Հ Ա Ր Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Յ Ա Ն - Ա է ք ե ո փ 1 0 6 3 լ ւ վ ի պ ե ղ ո ւ մ ն ե ր

I I . Ք Ո Լ Ա Ն Ջ Յ Ա Ն — Տ ր ա ն ս ի լ վ ա ն ի ա յ ի ն ա յ ե ր ի պ ա յ ք ա ր ը i u q q i u j ] i l ի ն ք ն ո ւ ր ո ւ յ ն ո ւ թ յ ա ն հ ա մ ա ր

Ռ . 1 ' Շ Խ Ա Ն Յ Ա Ն - Ն ո ր ն յ ո ւ ր ե ր Յ ա յ հ ի ն ւ ո պ ա դ ո ո լ ր ւ ա ն պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն վ ե ր ս ւ ր ե ր յ ւ ս լ

Ա . lu. Ս Ա ! Լ Ր Ա Ս Տ Յ Ա Ն — Կ ա ւ ւ ո ս ւ ն ւ յ է ո ւ պ ո լ ւ փ Յ ս ւ յ ո ւ յ պ ա տ ր ի ա ր ք ա ր ա ն ի կ " Ч ՝ Г | ' я Թ ւ ս ր ք ի ա յ ի

w i ' q i u r u i q u i u i n i j i j u i G և դ ա վ ա ն ա ն ք ն ե ր ի մ ի ն ի ս տ ր ո ւ թ յ ա ն դ ն ե ր կ ա յ ա ց վ ա ծ հ ա յ կ ա կ ա ն

Ն կ ե ւ լ ե ց ի ն հ ր ի Լ վ ա ն ք ե ր ի լ յ ա ց ս ւ կ ն ե ր ն ու p i u ք ր ի ւ - ն ե ր թ .

1Г Ա Յ Ր Հ Ա Յ Ր Ե Ն Ի է՛ Ո Ի Մ

Խ մ p ա q г ո ւ p I ա ն К ա ս q Լ ն'

Հ Ա Տ Կ Ա Կ Ա Ն Ս Ս Ռ, Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն

« Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն » ԱՄՍԱԳՐԻ Խ Մ Բ Ա Գ Ր Ո Ի & 8 Ո Ի Ն

А р м я н с к а я С С Р , Э ч м и а д з и н , Р е д а к ц и я ж у р н а л а « Э ч м и а д э и и » .

r . e a a c t i o n d e l a r e v u e „ E t c h m i a d z i n e " , E t c h m i a d z i n e , A r m é n i e , U R S S .

Մայր Ա թ ո ռ Ս. Էջմիածնի, տ պ ա ր ա ն , 1HH0 p .

ճ г и. ir i l ւ. и. Ի

8 . S . Վ . Ա Զ Գ Ե Ն Ի Ա Ռ Ա Ջ Ն Ո Յ

4ԵՀԱՓԱՈ. ԵԻ ՍՐԲԱԶՆԱԳՈՅՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՅ

М Г Р И Р Н Ш

«ԵԻ ՀՍւՍՏԱՏԾԼևԼ ԱՄՐԱՑՈԻՑԵՐ ՍՈԻՐՌ ԹԱԳԱԻՈՐՕft»

Հ ա յ ե կ ե ղ ե ց ի ն ա մ ե ն տ ա ր ի , հուլիսին, ե ր ա խ տ ա գ ե տ զ գ ա ց մ ո ւ ն ք ն ե ր ո վ նշում է հի-շսւտա1|ը ո ր պ ե ս ս ր բ ե ր ի ՝ Տ ր դ ա տ Դ . ա ր շ ա -կունի թ ա գ ա վ ո ր ի , Ա շ խ ե ն թագուհու և ա ր -ք ա յ ա դ ո ւ ս տ ր Խ ո ս ր ո վ ի դ ո ւ խ տ ի , ո ր ո ն ց ա -Րունն ու գործունեությունը ս ե ր տ ո ր ե ն կ ա պ -վ ա ծ են 3 - ր դ դ ա ր ի վ ե ր ջ ի ն տ ա ս ն ա մ յ ա կ ո ւ մ Ա 4 - ր դ դարի ա ո ա ջ ի ն ք ա ռ ո ր դ ո ւ մ , Հ ա յ ա ս -տանում , ք ր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն կրոնի հ ա ս տ ա տ -ման ա շ խ ա տ ա ն ք ն ե ր ի Ա Ս. Գ ր ի գ ո ր Լուսա-վորչի ա ռ ա ք ե լ ա կ ա ն , մ շ ա կ ո ւ թ ա յ ի ն պ ա տ -մ ա կ ա ն գ ո ր ծ ո ւ ն ե ո ւ թ յ ա ն հ ե տ :

4 - ր դ դ ա ր ը ի ն չ պ ե ս ընդհանուր ք ր ի ս տ ո -ն ե ա կ ա ն եկեղեցում , ա յ ն պ ե ս էլ հւսյ ե կ ե ղ ե -ցու պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն մեջ ն ե ր կ ա յ ա ց ն ո ւ մ է վ ե -րին ա ս տ ի ճ ա ն ի հ ե տ ա ք ր ք ի ր և ուսանելի մի ժ ա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն :

Ի ն չ պ ե ս հ ո ւ ն ա - հ ռ ո մ ե ա կ ա ն կ ա յ ս ր ո ւ թ յ ա ն մեջ, ւս;նպես էլ Հ ա յ ա ս տ ա ն ո ւ մ ք ր ի ս տ ո ն ե ո ւ -թ յ ա ն ա ր տ ա ք ի ն դ ր ո ւ թ յ ա ն մեջ ւսոաջ ե կ ա ծ հ ի մ ն ա կ ա ն փ ո փ ո խ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ե կ ե ղ ե ց ո ւ ներ-ք ի ն կ յանքի ա ճ ի ն , կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւ թ յ ա ն և հ ե թ ա ն ո ս ո ւ թ յ ա ն դ ե մ նրա տ ա ր ա ծ վ ե ր ջ ն ա -կ ա ն հ ա ղ թ ա ն ա կ ի հ ա մ ա ր , ո ւ ն ե ց ա վ պ ա տ -մ ա կ ա ն , վ ճ ռ ա կ ա ն նշանակություն :

Ա ռ ա ջ ի ն չ ո ր ս դ ա ր ե ր ի ը ն թ ա ց ք ո ւ մ ք ր ի ս -տ ո ն ե ա կ ա ն կրոնի և մշակու յթի դ ե մ մ ղ վ ա ծ հ ե թ ա ն ո ս ա կ ա ն պ ա յ ք ա ր ը , հ ա լ ա ծ ա ն ք ն ե ր ը չ կ ա ր ո ղ ա ց ա ն ջ լ ա տ ե լ ե կ ե ղ ե ց ո ւ հոգևոր կ յ ա ն ք ի ա ն ս պ ա ռ կենսունակությունը : Ա ր -տ ա ք ի ն և ն ե ր ք ի ն ա ն ն պ ա ս տ պ ա յ մ ա ն ն ե ր ի մեջ ե կ ե ղ ե ց ի ն ա պ ր ե ց , շ ն չ ե ց լ ի ա կ ա տ ա ր կ յ ա ն ք ո վ և հ ա ղ թ ա ն ա կ ե ց :

4 - ր դ դարում Հ ա յ ա ս տ ա ն ո ւ մ ք ր ի ս տ ո ն ե ա -կ ա ն կրոնի և մշակույթի հ ա ղ թ ա ն ա կ ը պ ա տ -մ ա կ ա ն ո ր ե ն կ ա պ վ ո ւ մ է հւսյ արշակունի Տ ր դ ա տ Գ . թ ա գ ա վ ո ր ի ա ն վ ա ն հետ, որը հ ա ն դ ի ս ա ց ա վ Ս. Գ ր ի գ ո ր Լուսավորչի գ ո ր -ծ ա կ ի ց ը , ա ռ ա ք ե լ ա կ ի ց ը , ի ն չ պ ե ս ա յ դ մասին վ կ ա յ ո ւ մ են Ա գ ա թ ա ն գ ե ղ ո ս ը , Խ ո ր ե ն ա ց ի ն , Ղ ա զ ա ր Փ ւ ս ր պ ե ց ի ն և օ տ ա ր պ ա տ մ ի չ ն ե ր : Ս՛եր շ ա ր ա կ ա ն ա գ ի ր ը հ ա ր ա զ ա տ ո ր ե ն է բ ն ո ւ թ ա գ ր ե լ Հ ա յ ա ս տ ա ն ո ւ մ ք ր ի ս տ ո ն ե ո ւ -թ յ ա ն հ ա ղ թ ա ն ա կ ի համար հայ թ ա գ ա վ ո ր ի կ ա տ ա ր ա ծ ա շ խ ա տ ա ն ք ը , ե ր բ գրում է.

« Ո ր զ ա ր դ ա ր ե ս ղ գ ե ղ ա պ ա ն ծ վ ա յ ե լ չ ո ւ -թ ե ա մ բ Նուրբ ե կ ե ղ ե ց ի , պ ս ա կ ե ց ե ր ւտււսքե-լ ո վ ք Ա մ ա ր գ ա ր է ի ւ ք և հ ա ս տ ա տ ե ա լ ա մ ր ա -ցուցեր սուրբ թ ա գ ա ւ ո ր օ ք » ( շ ա ր ա կ ա ն ) :

4 - ր դ դ ա ր ի ա ռ ա ջ ի ն ք ա ռ ո ր դ ո ւ մ Հ ա յ ա ս -տ ա ն ո ւ մ կ ա տ ա ր վ ա ծ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն , կ ր ո ն ա -կ ա ն հ ե ղ ա շ ր ջ մ ա ն մ ե ծ ա գ ո ւ յ ն դ ե մ ք ը , Լուսա-վ ո ր չ ի հետ, հ ա ն դ ի ս ա ն ո ւ մ է Տ ր դ ա տ 4>-ը: Ա ռ ա ն ց Տ ր դ ա տ թ ա գ ա վ ո ր ի օ ժ ա ն դ ա կ ո ւ -թ յ ա ն , հ ա մ ա գ ո ր ծ ա կ ց ո ւ թ յ ա ն , հ ո վ ա ն ա վ ո -րության Ս. Գ ր ի գ ո ր Լուսավորչի ա ռ ա ք ե լ ա -կ ա ն , կ ա զ մ ա կ ե ր պ չ ա կ ա ն , մշակութային մեծ գործունեությունը և Հ ա յ ա ս տ ա ն ի ա մ բ ո ղ ջ ա -կ ա ն դ ա ր ձ ը դ ե պ ի ք ր ի ս տ ո ն ե ո ւ թ յ ո ւ ն կ դ ա ռ -ն ա յ ի ն դ ժ վ ա ր ի ն , կ ա ս կ ա ծ ե լ ի , ե թ ե ոչ ան-կ ա ր ե լ ի :

Ա յ ս մ տ ա ծ ո ւ մ ն ե ր ի լույսի տ ա կ մեր հին

պ ա տ մ ի չ ն ե ր ն ու մ ա տ ե ն ա գ ի ր ն ե ր ը Տ ր դ ա -

տ ի ն հ ա մ ե մ ա տ ե լ են ք ր ի ս տ ո ն ե ո ւ թ յ ա ն ե ր -

բ ե մ ն ի հ ա լ ա ծ ի չ Սողոս Տ ա ր ս ո ն ա ց ո ւ հետ,

4 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն п)би

որը եղավ հետագայում քրիստոնեության մեծագույն առաքյալը ՝ Պողոսը:

Ագսւթա նգեղո սը Տ ր դ ա տ ի ն համարելով առաքելակից Ս. Գրիգոր Լոաավորչին գրում է. « Ո ՚ ր պ է ս և զիա՛րդ եկեալ, իբ ր և Լու-սաւորք ծագեցին փարատել զ մ է գ խաւարի ի Հ ա յ ա ս տ ա ն աշխարհի, կամ ո ՚ ր պ է ս ան-ձինս իւրեանց փոխանակեցին ընդ Աստու-ծոյ ճշմարտութեանն» ( Ա գ ա թ . «Պատմու-թյուն Հաւոց» , Թիֆլիս , 1914, Ա ռ ա ջ ա բ ա ն , էջ 1 5 ) :

Երկնային նախախնամությունը այս երկու լուսավորիչների ջանքերով « գ թ ա ց ե ա լ այց արար Հայոց աշխարհին» ( Ա գ ա թ . , էջ 1 6 ) :

Բազմավաստակ Լեոն խոսելով Տ ր դ ա տ ի օրոք մեր երկրի և ժողովրդի կյանքում կա-տարված նվաճումների մասին, նրան ար-դարորեն համարում է « ք ր ի ս տ ո ն յ ա մեծա-գործ թ ա գ ա վ ո ր » (Լեո, Երկերի լիակատար ժողովածու, Ա հատոր, Հայոց պատմություն, Երևան, 1.966, էջ 4 4 8 ) :

Ս ե ծ ւսրշակունին որդին էր « ք ա ջ ի ն Խ ո ս -րուիւ արքային Հ ա յ ո ց » : Ինքն էլ « ք ա ջ , ա -ռաքինի, ուժեղ և պատերազմող , որքան զա-մենայն նախնիսն, ք ա ջ եղեալ զսւնցոյց արու-թ ե ա մ բ ք » :

Տ ր դ ա տ ը Հռոմում զինվորական փայլուն կրթություն ստացավ, տիրապեւոեց հելլեն լեզվին ու դպրության, փիլիսոփայական ար-վեստին ու կրոնների պատմության:

Մեծն Խոսրովու այս արժանավոր որդին իր իմացական ուշիմությամբ, իր ֆիզ ի կ ա-կան ա ր տ ա կ ա ր գ և առակի կւսրգ ա ն ց ա ծ ուժովն m քաջագործություններով, որոնք նյութ դարձան Գ ո ղ թ ա ն երգիչների համար, նշանավոր հանդիսացավ Հռոմեական աշ-խարհի մեջ, արժանանալով նաև կայսրերի համակրանքն ու պաշտպանության: 297 թվականին Տ ր դ ա տ ը տ ի ր ա ց ա վ դավադրու-թյամբ ս պ ա ն վ ա ծ իր հոր՝ Խոսրովի գահին և հայրենի ժառանգությանը: Ն ա իշխեց 40 տարի: Դ ր ա ն ք խաղաղության տարիներ էին, երբ նպաստավոր պայմաններ ստե ղ ծ-վեցին հայ պետության կենտրոնացման և ամրապնդման համար:

Տ ր դ ա տ ի երկարամյա թագավորությունը ա ն ց ա վ ընդհանրապես խաղաղության մեջ: Ն ա կարողացավ երկո ւ հարևան, բայց թշնամի պետությունների՝ Հռոմի և Տ ի զ բ ո ն ի միջև պահպանել հայ պետության ինքնու-րույնությունն ու անկախությունը կայուն և տևական խաղաղությամբ:

Իր թագավորության օրով Տ ր դ ա տ ը աշ-խատում էր պ ե տ ա կ ա ն , մշակութային, հոգևոր վերանորոգում մտցնել հայ ժո-ղովրդի կյանքի մեջ, ամրապնդել ազգային

գիտակցություն: Իր գահակալության 40 տարիների ընթացքում Տ ր դ ա տ ը տոգորվել էր հայրենասիրական խորունկ զգացմունք-ներով: Ն ա ցանկանում էր ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ա -պես, մշակութապես, տնտեսապես վերա-կենդանացնել Հ ա յ ո ց աշխարհը:

Երկու մեծ հայրենասերներ՝ տարրեր հո-գու տեր մարդիկ, տարբեր դաստիարակու-թյամբ, տարբեր համոզմունքներով ու հա-յացքներով՝ Ա ն ա գ իշխանի որդի Գրիգոր Պ ա ր թ և և Խ ո սրով Հ ա յ ո ց արքայի որդի Տ ր դ ա տ ւսրշակունին, սիրտ ի սիրտ և ձեռն ի ձեռն լծվում էին հայրենիքի վերւսշինու-թյւսն նվիրական աշխատանքներին սրտե-ռ ա ն դ համագործակցությամբ: Լուսավորիչ՝ « կ ա մ օ ք ն Աստուծոյ , վարդապետութեանն Քրիստոսի պատգամաւոր գ տ ե ա լ » , իսկ « բ ա ր ե ա ց ա պ ա ր տ ն Տրդատ-. , աշխարհա-ծնունդ հայրենեացն որդի գ տ ա ն է ր շնորհօրն Աստուծոյ» :

301 թվին առաջինը աշխարհում ք ր ի ս տ ո -նեությանը պ ե տ ա կ ա ն կրոն հռչակվեց մեր երկրռւմ, մի հանգամանք, որը մեր երկրի և մեր ժողովրդի համար ունեցավ ք ա ղ ա ք ա -կան, կրոնական, պ ա տ մ ա կ ա ն մեծ նշանա-կություն: Տասներկու տարի հետո միայն հռոմեական կայսրության մեջ Մեծն Կոս-ւոանդիանոսի օրոք Միլսւնոյի դաշնադրու-թյամբ, քրիստոնեությունը ա զ ա տ կրոն էր հռչակվում:

Քրիստոնեությունը հանդիսացավ Հ ա յ ա ս -տանում սկիզբ առնող ա զ գ ա յ ի ն , կրոնական վեր ազար թո նքի, մշակույթի գ ա ղ ա փ ա ր ա -խոսական հիմքը և վճռական դեր խ ա ղ ա ց երկրռւմ հայ պետականության հիմքերի ամ-րապնդման, հայ ժողովրդի ազգային գի-տակցությունը վ ա ռ և միասնական պահելու տեսակետից: Տ ր դ ա տ ի ջ ա ն ք ե ր ո վ ք ա ղ ա ք ա -կ ան ապես վ ե ր ա կ ե ն դ ա ն ա ց ա ծ Հ ա յ ա ս տ ա ն ը և Լոաավորչի քարոզչութ յամբ հին, հեթա-նոսական բարքերի և մտայնության « մ է գ ն ու մառախուղը» թ ո թ ա փ ա ծ հայոց երկիրը ոտք էր դնում հոգևոր, ճշմարիտ վե-րածննդյան ճանապարհի վրա:

« Լ ց ա ք առաւօտու ողորմութեւսմբ քո , Տ է ՛ ր » (սաղմ. Ձ Թ . 1 3 ) :

Հ այոց երկրի վրա և հայ հոգիների մեջ ծագել էր նոր կյանքի և հավերժության լույսը:

Я րիգոր և Տ ր դ ա տ ՝ մտերիմներ և բ ա ր ե -կամներ՝ անցան գործի: Ամեն կողմ տիրում էր նորահավատների հատուկ խ ա ն դ ա վ ա -ռություն, ոգևորություն, խնդալից փույթով և խոր երկյուղածությամբ: Հ ա յ հողի վրա համայնական աղոթքով ու ա շ խ ա տ ա ն ք ո վ

1 !)(»<; Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն

բ ա ր ձ ր ա ն ա մ Լին ա ո ա ջ ի ն հ ա յ կ ա կ ա ն տ ա -ճ ա ր ն ե ր ը :

Լուսավորիչը ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ ա կ ա ն լ ա ր ը ձ ե ռ ք ի ն դնում էր հիմքերը հ ա յ կ ա կ ա ն տ ա -ճ ա ր ն ե ր ի ՝ է ջ մ ի ա ծ ն ի Մայր Տ ա ճ ա ր ի , Ս. Հ ո ի փ ս ի մ ե ի ե Ս. Գայսւնեի , մինչ Տ ւ ւ դ ա տ ը « Հ ա յ կ ա բ ա ր » Ա ր ա ր ա տ ի լ ա ն ջ ե ր ի ց հսկա ժւսյոեր Ա մեծ ք ա ր ե ր էր բերում իր թիկուն-քի վ ր ա տ ա ճ ա ր ն ե ր ի շինութ յան հ ա մ ա ր :

Պ ա յ ք ա ր ը հին և նոր կրոնի մեջ , հին ե նոր մ տ ւ ս յ ն ա թ յ ա ն ց մ ի ջ և շարունակվում էր կ ա տ ա ղ ի , վ ճ ո ա կ ա ն : Հ ա յ հեթանոսությունը հեշտութ յամբ չէր որ զիջում էր իր դ ի ր ք ե ր ը նոր կ ր ո ն ք ի ն : Ա յ դ պ ա յ ք ա ր ո ւ մ Տ ր դ ա տ ը միշտ Լուսավորչի հետ է ր :

Տ ր դ ա տ ի Ա Լուսավորչի սւււաջ մ ի ն չ և 3 2 5 թ վ ա կ ա ն ը բ ա ց վ ո ւ մ էր հոգևոր լուսավորու-թ յ ա ն , ա ռ ա ք ե լ ա կ ա ն գ ո ր ծ ո ւ ն ե ո ւ թ յ ա ն լ ա յ ն ա ս պ ա ր ե զ :

Տ ր դ ա տ ի ն ա խ ա գ ա հ ո ւ թ յ ա մ բ 3 0 1 թ վ ի ն Վ ա ղ ա ր շ ւ ս պ ա տ ա մ գումարվում էր ա ո ա ջ ի ն սւզգ. ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն ժ ո ղ ո վ ը , ուր Լուսավո-րիչ ընտրվում էր Հ ա յ ր ա պ ե տ Հ ա յ ւ ս ս տ ա ն -յւսյց ե կ ե ղ ե ց ո ւ , որով վ ե ր ա ն ո ր ո գ վ ո ւ մ էր Հ ա յ ա ս տ ա ն ո ւ մ « ք ա հ ա ն ա յ ա պ ե տ ո ւ թ ե ա ն Ա -թ ո ո ը » և Լ ո ւ ս ա վ ո ր ի չ ը կ ա թ ո ղ ի կ ո ս էր ձ ե ռ -նադրվում «ի տ ե ղ ի ը ն տ ր ե լ ո ց ս ր բ ո ց ա ռ ա -ք ե լ ո ց ն Թ ա դ է ո ս ի ու Բ ա ր թ ո ս լ ի մ է ո ս ի » ( Զ ե ն ո բ Գ լ ա կ , « Պ ա տ մ ո ւ թ ի ւ ն Տ ա ր օ ն ո յ » , Վ ե ն ե տ ի կ , 1 8 3 2 , էջ 5 2 ) :

Հ ա յ ե կ ե ղ ե ց ի ն ս տ ա ն ո ւ մ էր հ ա ս տ ա տ ո ւ ն , ա մ բ ո ղ ջ ա կ ա ն ն վ ի ր ա պ ե տ ա կ ա ն ն կ ա ր ա -գ ի ր :

Լուսավորչի ու Տ ր դ ա տ ի ա ռ ա ջ կ ա ն գ ն ա ծ կ ա ր և ո ր ա գ ո ւ յ ն հ ա ր ց ե ր ի ց ւէեկն Էր ն ա և ժո-ղ ո վ ր դ ի ք ր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն դ ա ս տ ի ա ր ա կ ո ւ -թ յան հ ա ր ց ը : Տ ր դ ա տ ի մ ե կ ե ն ա ս ո ւ թ յ ա մ բ և ն յ ո ւ թ ա կ ա ն ա ջ ա կ ց ո ւ թ յ ա մ բ բ ա ց վ ո ւ մ են ա -ռ ա ջ ի ն հւսյ դ պ ր ո ց ն ե ր ը Հ ա յ ա ս տ ա ն ո ւ մ , թ ե և օ տ ա ր լ ե զ ո ւ ն ե ր ո վ , ո ր ո ն ք հանդիսանում են ամուր հենարսւններ նոր կրոնի և որոնց մեջ պ ա տ ր ա ս տ վ ո ւ մ են ն ա և հսւյ եկեղեցու ա պ ա գ ա գ ո ր ծ ի չ ն ե ր :

Տ ր դ ա տ ի հ ա ն ձ ն ա ր ա ր ո ւ թ յ ա մ բ Ա գ ա թ ա ն -գ ե ղ ո ս ը գրում Է ա ռ ա ջ ի ն հայոց պատմությու -նը ա պ ա գ ս ւ հայ ս ե ր ո ւ ն դ ն ե ր ի ն հանձնելու համար « զ Հ ա յ ր ե ն ե ա ց ն գ ո ր ծ ս ք ա ջ ո ւ թ ե ա ն » :

Լուսավորչի մ ա հ ի ց հ ի ն գ տարի հետո 3 3 0

թ վ ա կ ա ն ի ն մ ա հ ա ն ո ւ մ Է Տ ր դ ա տ ը , « ա ս ա -

վ ա ծ պ ա շ տ ա թ յ ա ն բւսզմաւիայլ ճ ա ռ ա գ ա յ թ ը » ,

ի ն չ պ ե ս նրան բ ն ո ւ թ ա գ ր ե լ Է Դ ո ւ ր յ ա ն Սրբա-

զ ա ն ը :

Տ ր դ ա տ ը հայոց պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն ւսնցավ որ-

պես ա ն վ ա ն ի զ ո ր ա վ ա ր , հմուտ դ ի վ ա ն ա -

գ ե տ , պ ե տ ա կ ա ն մեծ գ ո ր ծ ի չ և դւսրձաւ[ հսւյ

ե կ ե ղ ե ց ո ւ թ ա գ ա կ ի ր միակ Սուրբը, որի տ ո ն ը

ամեն տ ա ր ի կատւսրում Է մեր ե կ ե ղ ե ց ի ն

ս ի ր ո վ և ե ր ա խ տ ա գ ի տ ո ւ թ յ ա մ բ , համարելու!

նրան ա ո ս ք ե լ ա կ ի ց ն ու գ ո ր ծ ա կ ի ց ը Ս. Գ ր ի -

գոր Լուսավորչի , 4 - ր դ դ ա ր ի ա ո ա ջ ի ն ք ա -

ռորդում Հ ա յ ա ս տ ա ն ո ւ մ կատւսրւ |ած պ ա տ -

մ ա կ ա ն , կ ր ո ն ա կ ա ն , ւէշակութւսյին հ ե ղ ա շ ը ր -

ջումների մեջ :

ш ш

Վ Ա Ր Դ

Սիրելի Հայորդի, այս Կիրակի Վարդավա՛ռ

է, մեր ազգային քրիստոնեության լուսափառ

և Հրաշափառ տոնը: Վ ա ր դ ա վ ա Ո շ ատ սիրուն և շատ գեղեցիկ

պատմություն մր ունի հայ մողովբղյան մեջ և մեղ կհիշեցնե՝ մեր ազգային կյանքին հին յրջաններեն մին, առույգ, կենսավետ, շենշող շրջաններեն մին:

Կարժե երբեմն թոթավւել կյանքի վրա ճնշող ծանրությունները և վերանալ, վերա-նալ, խորասուզվելու համար մեր ազգային պատմության ավանդոլթյանց մեջ: Ասիկա մեծապես կը նպաստե մտքի նորոգության և հոգեկան անուշ թեթևություն մը կուտա։

Շատ սիրելի է ինձ Վարդավառ, որ ինչպես ամեն հայոլ, նույնպես ինձի կը կհիշեցնե մանկությանս զվարթությունները, մեր աղ֊ գային տոնական խնծիղներն ու խրախճանք-ները մեր ցեղին կենդանության անկորչ-նելի գաղտնիքը:

•քրիստոնյա Հայաստան ծայրե ի ծայր, և ամեն հայ քրիստոնյա ամեն տեղ, մեր Փրկչին պայծառակերպության վերած յա լ այդ Ավետարանական նշանավոր դեպքին և Դասին մեջ կը վերակենդանացնեն մեր նախ֊ ն յա g Վարդավառը, ջոլրերոլ սրսկումներով և տեղ-տեղ ալ աղավնիներոլ թռոլցմամբք:

երիտասարդությունը, հա յ երիտասարդու-թյուն ր կհավաքվեր հայ տան բակը, աղ-I/ ակ ան ակ ան 1ւ բարեկամական սերտ կապե-րու շրշան ակին մեջ: Ամ Լնքն ալ ուրախ զվարթ: Տարիքի բերմունք, տոնախմբության

Ա Վ Ա Ո՝

հորդորմոլնք իրարու զուգված, կը հրաշա-կերտին ցնծալու և խաղալու իրավունքը մեր ցեղին մեջ, սրսրմանիներոլ խանդով ե եոան-գով:

Հայոց աղջիկներ, Հայոց Աստղիէլներ, ի ֊ րենց Ազգին հին դիցոլհվոյն ամենամաքուր աշխուժությամբ, իրենց ներշնչող անմեղու-թյուններով, կկեն դան ա ցն Լ ին Հայության հին հավատքին զվարթ հուշքերը:

Սիրելի Հայորդի, մեր ազգը այղ ցնծոլ-թյոլններեն ալ զրկվեցավ անցնող չորս հինդ տարիներու ընթացքին, բայց վաղը պիտի վերստանա՝ իր կորուստներուն գինը՝ մ ե ծ ֊ մեծ տոկոօներով:

Եվ ճիշտ այս ս/ատճաոով իսկ 1լարմե որ մեր Աւլդին պատ ամ ական ավանդության g քողը վերցնենք պահ մը, Վարդավառի տոնին աոթիվ, մեր Ավետարանական դա սերուն սկիզբը ե. վերածնելու Հայաստանի մը իրա-կան ա ցմ ան դա ղավ: արին առջև:

Վարդավառ կամ Փրկչին պայծառակեր-պության Տոնը, Հայաստանի Եկեղեցվոյն Հինդ Տաղավարներեն Երրորդն է, և ղոր տո-նախմբելու համար Հայք շաբաթ մը հոգևոր պատրաստություններ կը տեսնեին, պահոք և աղոթիվք: Եվ տոնը փառավորելու համար՝ անոր Նավակատիքը, այսինքն՝ Շաբաթ օրը նվիրված են Եկեղեցու տոնին, որ խորհըր-զավորված է Հին Ուխտի Տապանակին հիշա-տակով և նոր Եկեղեցու հ ի մն արկոլթ յա մ ր: Երկուշաբթի որը նվիրված է Մեռելոց յիշա-տակին։— Վարդավառի տոնը Եկեղեցու մեջ

I!)(>()

1,՝1.ր1,արի մինչև Երեքշաբթի, մեր Շնորհալի Հայրապետին կարգադրությամբ։ Անկե ա֊ ո ա՛յ, մեկ օր 1,ր Վար դավա ո ի տոնախմբու-թյուն ր։

Վարդավառ Հայոց հին հավատքին (հեթա-նոսության) մեջ տոնն է ԱՍՏՂԻԿ դիցոլհվոյն,

Աստղիկ՝ հույն դիցաբանության մեջ նույն է Ափրոդիտեի, այսինքն հաճույքի, փափկու-թյան և հեշտության դաղավսսրին և դիցու-հու հետ։

Իսկ Հայոց մեջ բոլորովին հակառակն էր. ինչպես Անահիտ Տիկինն Հայաստանի և Վա-հագն, նույնպես և Աստղիկ, ի սկզբան կր մարմնացնեին պարկեշտության, մաքրու-թյան գաղավւարր. բայց երբ հույն պ ա ն թ ե ո -նի անպարկեշտ դիրքերեն, զոր օրինակ, Հե-րակլես և Ափրոդիտե ներմուծվեցան հայ մեհեաններոլ մեջ, Հերակլեսը նույնացավ Վահագնի հետ, իսկ Ափրոդիտեն՝ Աստղկան հետ։

Աստղկան և Վահագնի գլխավոր կամ կենտրոնական մեհեանը կգտնվեր Աշտի-շատ (Մուշ) 1 )Լն |ակ վ ա հ ա գ ն ի անունով։ Իսկ Մշո կամ Տարոնո աշխարհին մեջ մե1/ե ավելի լեռնային հանգստավայրեր ուներ Աստղիկ, որոնց հավատարիմ հիշևցոլցիչնևրն են այժմ Ս.ււտւլա|<Լո| կոչված ամրոցները։

Հայք ijuirij կնվիրևին Աստղկան, իր տարեկան աշխարհախումբ տոնին առթիվ, կամ վարզի Ալ и ակներով կվառեին հայ ղի֊ ցոլհվոյն արձանը, որմէ մնացած է հայ լեզ-՛վի և գրականության մեջ ՎԱՐԴԱՎԱՌ/?, պատմական և գեղեցիկ բարդ րառր:— վ ա ր -i]ui(h||i և վարդամատն բանաստեղծական բառեր), ա/ ստորոգե/իներն են Աստղկան։

Հին Հայոց առաջին տոնն էր վ ա ր դ ա վ ա ո ր ՝ Նավասարդին, այսինքն հայակ ական տա-րեգլխին աոաջին ամսվա)։ սկիզբը, որ կր զուգադիպի օգոստոս ամսին։

Աստղկա)։ սանի)։ տեղ I J . Գրիգոր Լուսա-վորիչ հաստատեց Փրկչին Պայծառակերպու-թյան տոնր, առանց խավ։անելոլ տոնին ա-նունր և այդ աոթիվ կատարված ազգային և աշխարհային հանդիսոլթյոլններր։

վ ա ր դ ա վ ա ռ ի ն կապված էր նաև Ջրհեղեղի հիշատակն ալ։

Հայ հեթանոսության մեջ բնության այլա-զան երևույթներ առարկա եղած ե)։ սլաշտա-մոլնքի և երկյուղած հարգանաց;

Լեռներ, դետեր, աղբյուրներ, ծառեր, և այլն, որոնց հետքերն ու շոշորդները մինչև ցալւդ մնացած են մեր ազգին մեջ։

Երասխ և Եփրատ գետեր՝ սրբազան և

պատվելի էին Հայոց մեջ։

7

Ջրհեղեղը, որուն նկարագրոլթ յոլն ր կր զ:ոնե)։ք Ս. Գրոց մեջ, հեթանոս Հայաստա)ւի մեջ ալ պահեց իր հիշատակը։

1'նձ կր թվի թե Վարդավառի Նավակատի-քր, Շաբաթ օրը, ավելի մեծ հարմարությամբ ու խորհրդով, Նոյա), Տաս/անի հիշատակին նվիրված պիտի ըլլար, քան թե Տապանակ Ուխտիին, որ որևէ կապ և աոնչոլթյուն չու-նի Ջրհեղեղի պատմության հետ, մինչ Նո-յա), Տապանը էլամ Տաւզանակը, անմիջական կապ ունի Ջրհեղեղի հես։, և Հայ֊ագգային ավանդությունը կգուրգուրա Նոյան S ապա֊ նին վրա, իբրև երկնային շնորհի մ ր վրա, որ իբր աւանդ արված Է Հայ ազգին։

Նոյան Տապան, իբրև նախատիպ Եկեղե-ցու, ա ոլ ր ե g ոլց ի չր եղավ րնտրյալներուն, ինչպես որ բուն Եկեղեցին ալ ապրեցուցիչ, այսի)ւքն ազատիչ կամ վյրկիչ պիտի րլլար հավ ա տաց յալն երոլն։

Ն ա վ ա ս ա ր դ — ո ր կը նշանակե Ա մ ա ն ո ր , ՆՈՐ Տ ա ր ի — հին Հայոց համար ամի՛սն Էր աշխարհախումբ, ազգային տոնակատրոլ֊ թյանց և Ս. Գրիգոր Լուսավորիչի և հայրե-նասերն Տրդատի կարգադրությամբ՝ այդ տո-ներ փոխանակվեցան քրիստոնեական )ւշսւ-նավոր տոներով, որոնցմե վ ւ ս ր դ ա վ ա ո բ պա֊

է՚Ր անջնջելի հետքերն ու հուշքերը մեր տզզային բարքերու և սովրրոլթյանց մեջ։ Հետաքրքրակոյ՚ն Է հիշել և հիշեցնել թե տեղ-տեղ, Հայոց մեջ ( ս ս տ ր վ ա ն կըսեն փոխա-նակ Վար զա վառի։ Ուրիշ ագգերոլ շարքին՝ Պարսիկներն ալ ունին ջրախաղի կրոնական հանդեսը, որ կր կոչվի Ասլրի |(||>կ |ւս ն :

Սիրելի Հայորդի, այս բոլոր պատմություն-ները, ավանզությոլնները, առասսլելներր հե-տաքրքրական են:

Ասունք մեղ կփոխադրեն հին ժամանակ-ների մտքի աշխարհները։

Հին կրոնքը, իր ներքին և արտաքին արմե-րով զազրած Էր ագդակ մր րԱալե մարդոց ագնվացմա)։ :

Հայաստանի մեջ շուտով գիտվեցավ այս իրողոլթյոլնր. և Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ կա-րող եղավ հասկաց)ւել այգ իրողությունը Հա-յոց անվանի թագավորի)։, Ս՚եծ)։ Տրդս։տա, և երկուքը միասին և միաշունչ ձեռնարկեցին г ործի, I։ հին, ավերված ապակա)։ված գրոլ-թ յա)։ մր տեգ բերի)։ նորոգիչ և կե)։դանա֊ ցուցիչ լո|11|ւ :— Ձեռնարկեցին և հաջողե ցան :

Փրկչին սլայծաոակերպոլթյան կամ այլա-կ ե ր սլ ո լթ յա): լո՛ւյսն Է այդ, Ավետարանին լույսը, որ վւարաաեց Հայաստանի ոլորտ-ներեն տգիս:ության թարձրամած խավարը։

Մեր Ազգն սիրեց այդ լոլյսր, և այդ լույ-սով ապականության տեղ եկավ կյանք,—

Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն

8 Է Տ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 1 9 6 6

գործող մտքի, կենդանի Հավատքի կյանքը: Այդ լույսը մեր սւզգին տվավ Շողակաթը, է ջ ֊ միածինը, Հայերեն այբոլբենր, Հայերեն Ս. Գիրքր,— Ավետարանին կենդանի և կենդա-նացուցիչ կյանքն ու կենցաղը, որուն ապա-ցոլյցներն ու փաստերը իրենց արյամբ տվին Հայող նահատակները՝ Կույսն Սանդոլխտեն մինչև lVl՜J-ի արիացյալները, ամեն չափե և հասակն, և այսս/ես՝ մահվան անապատնե-րուն մեջ հնչեցուցին Հայ-քրիստոնեոլթյան ան լ ո ե լ ի բարբառն ու փառքը:

Հայ քերթող մը այսպես կր ՜մեկնե Փրկչին պ ա յ ծ ա ռ ա կ ե ր պ ո ւ թ յ ո ւ ն ը :

— « Ի ր ր զի Փ ր կ ի չ ն լքեր յ ա յ ս մ աւուր ի խ ո -նարհ տ ե ս լ ե ն է մ ա ր մ ն ո յ ի ւ ր ո յ ' փ ո խ ե ց ա ւ յ ա յ լ կ ե ր պ ա ր ա ն փ ա ռ ա ց ա մ ե ն ա լ ո յ ս պ ա յ ծ ա ռ ո ւ -թ ե ա մ բ դ ի մ ա ց ն եւ հ ա ն դ ե ր ձ ի ց » :

Մենք ամենքս ալ պետք ոլնինք պայծա-ռակերպության: Փրկչին պես պարտինք վե-րանալ կենցաղի սովորական վիճակ ներեն, և մերձենալ առ Աստված, լուսո Հորն, գի-տությամբ և գիտակցությամբ :

Այն ատեն յուրաքանչյուր հայ-թրիստոնեի դեմքը պիտի լուսավորվի: Հոգիներ ինքնին պիտի ճառագայթեն իրենց էոլթենեն և պիտի մաքրագործեն կյանքը, և պիտի գեղեցկաց-նեն զայն:

» :

( Դ ա սեւ՛ Ա ւ ե տ ա ր ա ն է ն , 193(5, էօ 1 2 7 — 1 3 5 ) :

Ա յս է, սիրելի հայորդի, Ավես:արսւնին դասը այսօր:

Եվ ի նչ ասկե ավելի խորհրդավոր և ասկե ավելի կենսական, մեր նոր Հայրենիքի վե-Րաշինության նս:վա!լատիքին մեջ:

Ամբողջ հայության համար Սուրբ Լեոն մըն է, Տավրոսեն Արարատ: Այգ ահագին տս:րածոլթյան վրա Հայ ազդր պետք է ցույց տա Ավեսոսրանի ամենալույս պայծառու-թյունը, փոխվելով իր անչքացած կյանքեն /ուսանորոգ կյանքի մր:

Հայ ազդր ունեցավ իր ւզատմոլթյան մեջ պայծառակերպյալ դեմքեր, ինչպես որ տե-սանք նախորդ դասին մեջ, Ա ւ լ դ ա յ ի ն պ ա յ ծ ա -ռ ա կ ե ր պ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը :

Այն արյունը, որ այդ հրաշքը գործեց Սուրբն Ղևոնդի և Սուրբ): Վասակ Մ ա մ ի ֊ կոնյանի երակաց մեջ, կրնա' քեղ ալ ոգևո֊ րել միևնույն սրբության հավատքով, և ա֊ րիացնել քեղ, որ:ղեսգի գիտակցությամբ բարձրանաս իմա):ալի (Թաբորներու վրա:

Վարդավառ, եթե կր հոչակե և կը հիշեցնե մեղ մեր նախնյաց հավատքն ու կենցաղր, ան՝ նույն Վարդավառը՝ իր ւզայծառակեր-պյալ և ավետարան յաւ իմաստով հարկ է որ խանդավառե մեղ այսօր ալ, վաղն ա/ և հա-վետ, լույսի կ յան րին մեջ:

1Ч1Л'(МА, ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ

Մ Ա Յ Ր Ա Թ Ո Ռ Ո Ւ Մ

Հ ո ւ լ ի ս 1 - ի ն , ո ս ՝ I՝ Ш ր . — Առավոտյան Օամլ։ 12-ին Մայր Տաճար այցելեց աշխարհի շախ-մատի կրկնակի ախոյան Տիգրան Պետրոսյա֊ նր իր հարդելի տիկնոջ հետ։ Տ. Պետրոսյա-նին ընկերակցում կր ճարտարապետ Ռազմիկ Ալավերդյանր։ Այնուհետև Վեհափառ Հայ-րապետը Վեհարանում սիրով ընդունեց ա յ ֊ ցելոլթ յոլնր Տ. Պետրոս յանի և նրան ուղեկ-ցող անձանց։

Վեհափառ Հա յրաո/ետի և Տ. Պ ետրոս յանի միջև տեղի ունեցավ ջերմ ղրոլյց։

Հ ո ւ լ ի ս 1 - ի ն , ո ւ ր բ ա թ . — Կեսօրից հետո, մամր Տ ֊ ի ն , II այր Տաճար այցելեց հյուրա-բար Հայաստանում գտնվող Ջեխոսլովա\լիա-JI՛: կրոնից մինիստրը:

Հար գելի հյուրին ընկերակցում կին Մոսկ-վայից ՍՍՀ Մինիստրների սովետին առըն-[Iեր կրոնական գործերի խորհրդի նախագա-հի տեղակալ Մակարցևը, Հայկական ՍՍՀ Մինիստրների սովետին առրնթեր հայ եկե-ղեցու գործերի խորհրդի նախագահ Կ. Դալ-լաքյանը:

Մեծահարգ հյուրը ե նրան րնկերակցող անձինք Մայր Տաճարում և եկեղեցական գանձատանը լինելուց հետո այցելեցին Վե֊ հափառ Հայրապետին Վեհարանում, ուր տե-ղի Ունեցավ սիրալիր ջերմ դրույց։

Ժամր 4-ին հ արգելի հյուրերի պատ վին Վեհարանում տրվեց ճաշկերույթ, որն ան-ցավ բարեկամական սիրալիր մթնոլորտում։ Հյուրերը հրաժեշտ առին Վեհափառ Հայրա֊ պետից լավագույն տպավորություններով։

Հ ո ւ լ ի ս 3 - ի ն , կ ի ր ա կ ի . — Մայր Տաճարում

պատարագեց հող. Տ. Ներսես ծ. վրղ- Պոգա-

պալյանը։

Ս. պատարագին ներկա կր Վեհավւաո Հայ-

րապետ/։։

Հ ո ւ լ ի ս 4 - | ւ ն , ե ր կ ո ւ շ ա բ թ ի . — ժամր 4-ին Վեհարանում Վեհավւաո Հայրապետի նա-խագահության տակ գումարվեց Մայր Աթո-ռին առընթեր ճարտարապետական հանձ-նաժողովի հերթ ական նիստր։

Ժամր 5-ին Վեհավւաո Հայրաս/ետլ։ բարե-հաճեց Վեհարանում իրեն սեղանակիդ դարձ-նեք ճարտարապետական հանձնախմբի պատ-վական անգամներին։

ճաշկերույթին ներկս։ կին նաև վերջերս սփյուռքից մայր հայրենիք ժամանած տեր և տիկին Բեգլար և Ս՛արիցս։ Նավասարդյան֊ ներր։

Հ ո ւ լ ի ս | ( ) - ի ն , կ ի ր ա կ ի . — Մայր Տաճարում и/ ա տա ր ա գք. g հող. Տ. Արսեն վրդ- Րերրեր-յանը,

Ս. ւղաւոարագին ներկա կր Վեհաւիառ Հ ա յ ֊ րապետը։

Հ ա լ ի ս 1 0 - ի ն , կ ի ւ - ա կ ի . — երևանի Ս. Սար-դիս եկեղեցում Արարատ յան թեմի Աոաջ-նորդակա ն Փոխ

անորդ գեր. S. Վահան եւղսկ. S ե ր յան ր ձեռնադրեց երկու նորընծա քահա-նաների, որոնցից մեկր արժ. Տ. Հաէլոբ բահ. Գեբենյանբ Վեհավւաո. Հայրաս/եաի կարգա-դրությամբ նշանակվեց քահանայագործելու Թբիլիսիի Ս. Գևորգ եկեղեցում, իսկ մյուսը արժ. Տ. Եղիշե քահ. Ար րահ ամ յան ր՝ P ջն ի գյոլղսւքա դա քո։ մ ։

Հ ո ւ յ ի ս 1 7 - | ւ ն , կ ի ր ա կ ի . — Վարդավառ. Պ ա յծ ա ռակերպոլթ իւն Տեառն մերոյ Յիսուս/-•ք՛՛րիստոսի. Մայր Տաճարում մատուցվեց հանդիսավոր и. ոլասոսրագ. պատարագեց և քարողեց վրահայոց առաջնորդ դեր. Տ. Կո-միտաո եպսկ. Ստեվւանյանը «Որ ի լերինն ա յլակերսլե ալ ցուցեր ղԱս տուածս։ յին քո

10 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն I ilC.i:

զօրութիւնդ. ղ բ Լ ղ փառավորեմ իմանալի լոյսл բնաբանով:

Ս. պատարագին ներկա էր Վեհափառ Հայ-րապետը։

Հ ո ւ լ ի ս 1 8 - ի ն , ե ր կ ո ւ շ ա բ թ ի . — Յիշատակ մեռելոց. Մայր տաճարում պատարագեց արժ. S. նշան քահ. Բևյլերյանը։

Հավարտ ս. պատարագի կատարվեց հո-գեհանգիստ aՎասն համօրէն ննջեցելոցյ>:

Հու յիս 2 0 - ի ն , չ ո ր ե ք շ ա բ թ ի . — Վեհափառ Հայրապետը մեկ ամսվա արձակուրդով մեկ-նեց Չ ե խո Ալովակիա «Կարլովի Վարիս-ի հանգստարանը։

Վեհափառ Հայրապետին ընկերակցում էր

հոգ. Տ. Ներսես ծ. վրդ. Պ ո զա սլա լյան ը:

« Օ »

Հ ո ւ լ ի ս £ 4 - ի ն , կ ի ր ա կ ի . — Մ այր Տաճարում

պատարագեց հոգ. Տ. Գրիգոր վրզ. Եզիա-

յանը։

Հ ո ւ լ ի ս 3 1 - ի ն , կ ի ր ա կ ի . — Մայր Տաճարում

պատարագեց արժ. Տ. Հակոբ քահ. Հակոբ-

յանը։

Հ Ա Ն Գ Ի Ս Տ Ա Ր Ժ Ա Ն Ա Պ Ա Տ Ի Վ Տ Ե Ր Կ Ա Ր Ա Պ Ե Տ Ք Ա Հ Ա Ն Ա Հ Ա Կ Ո Բ Յ Ա Ն Ի

( 1 8 8 2 - 1 9 6 6 )

Վերջերս երկարատև հիվանդությունից հե-տո ի տեր հանգյավ արժ. Տ. Կարապետ քահ. Հակոբյանը 84 տարեկան հասակում։

Հանգուցյալը ծնվել էր 1882 թ. Ռոստովի շրջանի Մյասնիկյանի մարզի Նիովիթա դյու-զում։ Սովորել է տեզի ծխական դպրոցում և այնուհետև շուրջ 20 տարի պաշտոնավարել է տեզի հայոց եկեղեցում։ 1955 թվին ձեռ-

նադրվել է քահանա և պաշտոնավարել Ռոս-տովի շրջանի Թոփրի դյուզի հայոց Ս. Փրկիչ եկեղեցում։

Հանգուցյալի վերջին օծումը կատարել է արժ. Տ. Մկրտիչ ավագ քահ. Չորչոփյանը, իսկ դամբանականը խոսել է արժ. Տ. Հակոբ քահ. Տեր֊ՀակոբյանըI

Հանգիստ իր ոսկորներին։

ՂԱԼԱԹ1՝ԱՅԻ Ս. ԳՐԻԳՈՐ ԼՈԻՍԱՎՈՐԻՁ Ե Կ Ե Ղ Ե Ց Ի Ն

12

ղի ղերում, այղ կար ղի Հռետորների Համար շատ ավելի դյուրին է դառնում Համոդել ունկնդիրներին։ Սակայն Համոզելու կարճ և անմիջական ուղին դա ունկնդրին Հուզելն է. նրա միտքն ու Հոդին բոցավառելը իր ոգևո-րությամբ ու պաթոսով։ Իսկական պաթոսը բխում է սրտի խորքից և արտաՀայտում է Հռետորի Հոգևոր էության Հոլզվածոլթյոլնը. Կեղծ ոգևորությունը և գեղեցիկ խոսքերի պաճուճանքը երբեք չեն վրիպում ոլնկնդրհ ուշադրությունից և նա շուտով կարող է Հիաս թափվել նման Հռետորից։ ԱյնոլՀետԼլ Հռե-տորը պետք է կարողանա գրավել ունկնդրին իր անձնավորությամբ, բնավորության գծե-րով, առաքինությամբ, վարքով, արտաքինով ու կեցվածքով։

Հռետորական արվեստի արտաքին գեղար-վեստականության նշանակությունը չեն ժըխ-տել տարբեր դարաշրջանների քաղսւքակս/ն, գիտական, դատական, ռազմական և Հոգևոր Հռետորները՝ առաջնություն տալով, սակայն, գեղարվեստական տարբեր գործոնների՝ խոսքի Հմտության Հիմնական տարրերից որևէ մեկին։ Այսպես օրինակ. Հին աշխարհ/ ականավոր Հռետոր ՛հեմ ո սթ ենե սլ։, ճարտա-սանության ամենակարևոր /г.. ամ՚նս՚էակսւն տարրը Համարել է ա ռ ո գ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը ՝ պարզ, Հս տակ արտասանությունը։ Թեև առոգա-նությունը Հռետորական արվեստի դործոն-ներից մեկն է, բայց Դեմոսթենեսը, իր կյան֊ քի փորձից ելնելով, դրա մեջ է տեսնում ճարտասանության գլխավոր ուժր, որը Հա-ջողություն է բերում Հռետորին։ Նրա կյանքի ւիոըձը կայանում էր նրանում, որ բնությու-նից լինելով թուլակազմ, Հիվանդոտ, նեղ կուրծք ունեցող, թոթովախոս և խոսելու ժա-մանակ ուսերը ցնցող, նա Հատկապես մեծ ջանքեր է գործադրել իր առոգանությունը ուղղելու և թոթովախոսությունը վերացնելու ուղղությամբ։ Ինչպես Հայտնի է Հետագա-յում Դեմոսթենեսը, որո/ես ւսն մ ր g ե լի Հռե-տոր, փայլում էր նաև իր Հիանալի առոգա֊ ն ութ յա մ բ։

Հոգևոր Հռետորներից Ֆրանսիայի քարո-ղի չ, կոլդովիկոս 14-րդի ժամանակակից Բոլրղալոլն իր քարոզներից լավագույնը Հա-մարում էր նախօրոք բերանացի սովորածնե-րը, քանի որ այգ քարողները նա Հնարավո-րություն ուներ և կարողնում էր լավ արտա-սանել։

Խոսքի արտաքին գեղարվեստականության՝ խոսքի Հմտության մի այլ Հիմնական տարրին՝ ձ ա յ ն ի ն չափազանց մեծ նշանակու-յթ յո լ)։ են տալիս բոլոր տեսակի Հռետորները և առաջին Հերթին բեմական-զեղարվեստա-կան Հռետորական արվեստի ներկայացոլ-

I ПГ.6

ցիչներր: Ձայնը բնոլթ (ան ամ ենաթանկար-ժեք սլարղևների g մեկն Է ե նրա ազդեցու-թյունը ժողովրզի վրա շատ մեծ Է: Տ/ւրա -սլետել իր ձայնին, ինչոլես ասել Է աշխար-ՀաՀոչակ զերասան Ս ալվինին, ոգբերգա\լի Հաջողության աոաջին սրսյմանն Է: Եվ իզուր չէ, որ Հայ բեմի գարդ, մեծատաղանդ Պե տ -բոս Ադամյանը ասել է. «Դերասանին Հար-կավոր է ձայն, ձայն, ձայն»: Նույնը վերա-բերում է բոլոր տեսակի Հռետորներին:

Եկեղեցու սեղանը նույնւղես բեմ է, Հոգևոր բեմ, որտեղից արտասանվող խոսքր ւղետք է ունենա ձայնի /ավագոլյն Հատկությունները Հնչունություն, Հստակություն, ուժեղություն, ճկունություն, բ ա րեՀն չո լն ութ յո ւն և մեծ ձայ-նածավալ ( դիապազոն): Իսկ եթե բնությոլնր լավ ձայնի Հետ մարդուն շնորՀել է նաև լավ ձայներանգ (տեմբր), ապա խոսքի Հնչման մշակույթի բնագավառում Հռետորի խոսքր կլինի արտահայտիչ, Հուզական, ոգեշունչ ե գերող:

Խոսքի Հնչման մշակույթի Հետ է m որն չ-վու մ՝ խոսքի տ ե մ ս լ լ ւ , այսինքն խոսքի արա-գությունը, որը Հոգևոր ճառերում՝ քարոզնե-րում չափազանց կարևոր է: Շոլտասելոլկա֊ յին արագությունը սւնՀարիր է քարողին և ոչ էլ սրտամաշ դանդաղախոսությունը։ Խոսքր պետք է Հնչի ո ի թ մ ի կ , արտաՀայտելոլ Հա-մար Հռետորի վերաբերմունքը դեպի Հա-ղորդվող մտքերն ու զգացմունքները։ Իր Հա-մաչափ բաբախումով նա կենդանացնում է խոսքը։ Ինչպես տրամաբանական շեշտա-դրության ժամանակ, մենք սաՀելով սսլա֊ и ար կ ո լ և երկրորդական բառերի վրա յով, ձգում ենք դեպի ղլխավոր, կենտրոնակա): բւսոը և կանգ ենք առնում նրա վրա, նույն կենտրոնաձիգ սկղբունրի կիրաոմ ամ բ ստեղ-ծելով տ ր ա մ ա բ ա ն ա կ ա ն ււիրւք. Հռետորը խոսքր ղարձնո՚մ է ավելի ըմբռնելի, զգաց֊ մ ո ւն քո։ յին ու Հուզական:

Ձայնի մեջ մևղեդոլ (մելոդիայի) երան-գախաղերը կոչվում են բ ա ր ե հ ն չ ո ւ ն ո ւ թ յ ո ւ ն : Կենդանի խոսքի բարեՀնչոլնությոլնը ամ-բողջովին իմաստի Հետևանք է։ 11րչավ։ Հռե-տորը պարզ պատկերացնի խոսքի իմաստը, այն չավ։ Հարուստ ու դեղաՀնչուն կլինի ի։ոս-քը: Այստեղ չափազանց կարևոր գեր է խա-ղում հ ո գ ե բ ա ն ա կ ա ն բ ա ր ե հ ն չ ո ւ ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը , որ կենդանի-ստեղծաղործակա ն է և որը Հեն-վում է մարդու ներքին դիտավորությունների վրա։ Խոսքի մեջ բարեհնչունությունն ավելի մեծ ուժով և համոզչականությամբ արտա-հայտում է հ ո ւ յ զ ը : Եթե հռետորի մեջ այդ հույզը չբռնկվի, ապա նա չի կարող վարա-կել և հուզել ունկնդրին։ Հուզական խոսքը Հարուստ է ձայնական ելևէջներով. առանց

Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն

19(56 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 1 3

ձայնի փովւոխմ ան՝ ուժ եղա էյ մ ան կամ թոլ-րսցման, բարձրացման կամ իջեցման, ինչ֊ •ղես նաե աո ան g խոսբի տեմպի արագաց-էք ան կամ ղանղաղեցման չի կարող ստացվել հոլղական իւ и и ր:

Չնայած րարե ւ)ւչունա թ յունր [и II и րի մեջ տարբեր բնույթի դերեր Լ կատարում ե ար-ձագանքում կ մաքին, կամ րին ու գգացմուն-րին, и ակ այ)։ Հիմնականում նա ղդա ցմուն բ կ արտահայտում:

Խոսբի հոլգականութ յանր չափազանց նպաստում Է հո զ ե ր ա ն ա կ ա ն ւ Լ > տ ր , որր ու-ժեղացնում կ S ո L ա որ ի տրամադրության հաղորդում ր: Հողերանական շեշտր հե-տապնղում կ ոչ թե իասբր ճշտելու կամ ի-մաստաւ/որելոլ, այլ ):րան բարձր հուզակա-)ւու թյու): տալու ն и/աս: ակ:

Եթե խոսբի մեջ շեշտը արտահայտում կ մեր կամքը, հուզմունքը, վճոականոլթյոլնը, եոանդր, որով ե նա խոս րին տալիս կ ճշտու-թյուն, հստակություն, ակտիվություն և հու-զականություն, ապա ւ լադւսրը ( պ ա ո ւ զ ա ն ) խոսբի մեջ հանգստություն կ մտցնում, հանզստությոլն իա սողի ձայնի ե լսողի՝ ա-կա):ջի: Հմուտ հռետորները զիտեն գնահա-տել այդ կարճատև հանգիստը: Խոսողր դա-դարի ժամանակ ոչ միայն հանդստանում կ, այ/և Jամանակ կ ու):ենում կենտրոնանալու, Iկանոնավորելու իր մտքերը ու կաւղ կ ստեղ-ծում խոսքի ու մաքի միջև:

Կանոնավոր դադարը ք ե ր ա կ ա ն ա կ ա ն դա-դարն կ. իսկ նրանից շեղվելն ընդգծում կ խոսքի գեղարվեստական կողմր, որը կա-տարվում Լ տրամաբանական և հոգեբանա-կան դադարներով: Տ ր ա մ ա բ ա ն ա կ ա ն զազա֊ րի դերն այն կ, որ նա խոսբի մեջ ստորա֊ բաժանման սկզբունք կ մտցնում, որն ապա-հովում կ խոսբի հստակությունը, պարզոլ-թյունր և հասկանալի քինելր: Ղազարի մի-ջոցով նա/սազասոլթյանը մասերի բաժանե-լով, մենք իշխում ենք դարձվածքին ու նրան Հաղորդում խելացի, ընզզծված ե. տրամա-բանական միտք:

Տրամաբա)ւական ոչ ճիշտ, չհիմնավորված դադարները խոսքը դարձնում են անըմբռնելի և անիմաստ:

Հ ո գ ե բ ա ն ա կ ա ն դադարը արտասանած խոսբի հոգեկա): ապրումների դադարն կ և նոր հողեբանա1ւան կյանքի ծնոլնդր : Կյան-քում շատ անդամ կրքոտ բանավեճերը հա-ճախ ավարտվում ե): լռությամբ և այդ դա-դար-լո ութ յուն ր երկախոսության ծայր աս-տիճանի լարվածության արտահայտությունն կ: Որքան հուդակա):, խորր, հոդեբա)ւական կ խոսքր, այնքան նա ՞ա բուստ կ հոզեբա֊ )ա: կա): դադարներով :

Խոսբի հմտության հիմնական գործոննե-րիս Է նաև ո ւ ղ ղ ա խ ո ս ո ւ թ յ ա ն ը : Գրավոր խոսքը և բանավոր՝ կենդանի, խոսակցական խոսքր շատ դեպքերում չեն համրնկնում: Հին Հռոմի ականավոր հռետոր Յիցերոնը, յուրաքանչյուր բարեկիրթ հռոմեացու համար բացարձակապես պարտադիր կր համարում մայրենի լեզվի ուղղախոսությանը տիրապե-ւոելը: Նա դատապարտում կր «տառացիս գրային արտասանությունը ե անհոգությունը դեպի բանավոր խոսքը:

Ուղղախոսության անճշտության հիմնա-կան պատճառը՝ տ ա ո ս ւ է յ ի - զ ր ս ւ յ ի ն արտասա-նությունն կ, այսինքն, երբ բառերն արտա-սանվում են այնպես, ինչպես նրանք գրվում են: Այզ երևույթը բացատրվում կ նրանով, որ առհասարակ լեզուների գարգացմա), ըն-թացքում արտասանության գրային ձեր միշտ կլ ունեցել կ ավանղակ ան-պահպանողական բնույթ: Նա ետ կ մնացել բանավոր, կենդա-նի, խոսակցական խոսքի զարգացման տեւէ֊ ՛զերից, ուստի և ժողովրդի կենդանի խոսքի արտաբերումը տարբերվել կ գրային ձևից,

Ուզզախոսական հիմնա/րււն շեզոլմներն ու զժվարոլթյուննևրր վերաբերում են ձայնեղ բազաձայնների):: Արևմտահայ գրական լեզ-վում շատ բաղաձայններ չեն արտասա)ւվոլմ մեսրոպյան նախնական ձևով և խուլ բաղա-ձայններից շատերը արտասանվում են որ֊ պես ձայնեղ, երբեմն կլ՝ շնչեղ-խոլլ բաղա-ձայններ. օրինակ՝ տղեղ֊ղդևղ, տնկել-դնդել, կարդ-գարք, Կարապևտ֊Գարաբեդ, գանգուր֊ քան քուր, տիկին֊դիգին , կապտագոլյն-գաբ-թազոլյն, բոլյն-փոլյն և այլն։

Գեղարվեստական խոսքի հետ առնչվում կ նաև դ ի մ ա խ ա ղ ը ( մ ի մ ի կ ա ն ) և շարժուձևը, որոնք արտահայտում ե), մեր ղզտցմոլնքնե-րը, հարստացնում են խոսքը ե այն դարձ-նում արտահայտի չ, եթե կիրառվում են չ։ ս-էիավոր ու համեստ ձևով։ Հոգևոր հռետորի համար անվայելուչ կեցվածքը, թատերական կոմիկս։ կ ան դիմախաղն ու շարժուձևը տեղի ո։ ժամանակի րմբռնոլմով անթույլատրելի կ ու տրղահատելի։

Հողեոր ճարտարապետության հիմնական կողմր, այնուամենայնիվ, հանդիսանում կ ք ա ր ո զ ի բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը : Արտաքին պեր-ճախոս ութ յունր խիստ դատաս/արտվել կ դեռևս մարգարեների կողմից, երբ մարգա-րեական քարոզչական խոսքը ընկալվում կր ոչ որպես խրատ կամ հրսւհա)։գ, այլ զվար-ճանբ, ժամանց ու լսողության վա)ելք (Եզե-

կիկլ, X X X I I I , .10—32),

14 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն l f l f i l i

եկեղեցական, հոգևոր պԼրձախո иուք)յահ դասական դարում, երբ եկեղեցական ամ-բիոններից հնչում էին Հով Հան Ոսկեբերա-նի, Բարսեգ Մեծի և Գրիգոր Աստվածաբանի ուժեղ խոսքերը I նրանք ես պա խարակելու! խոսքի արտաքին արհեստական պաճուճան-քը, կարևորություն Էին տալիս քարողի բո-վանդակությանը, չնայած որ իրենք հանդի-սանում Էին հոգևոր պերճախոսության չգե-րազանցված վարպետներ։

Քարողի բովանդակության մասին հիշա-տակություն կա ավետարանիչների մոտ՝ վկայություն Փրկչի խոսքերի, որ մարդկանց փրկության համար հասել Է Աստծո արքա-յությունը, և որպես միջոց այդ փրկությանն ու երանությանը հասնելու համար հանձնա-րարվում Է ապաշխարություն և քավություն մեղքերի (Մատթ. Դ. 17, 23, Մ արկ. Ա. 14, 15 J ։

Քարողը պետք Է լուսավորի մարդկանց մտքերը, բացատրի Աստվածային ճշմարտու-թյունը, ամրացնի հավատը, ցրի մոլորու-թյունների խավարը և ցույց տա բարոյական կատարելության և աստվածահաճո կյանքի ուղին, խուսափելով կրքերից, գայթակղու-թյուններից, որոնցով լի Է կյանքը և որոնք ամեն քայլափոխ սպառն ում են մարդկանց։

Փրկության առաջին և հիմնական պայմա-նը՝ հ ա վ ա տ ն է (Մարկոս ԺԶ 16)։ Առանց քա-րողի հավատը չի ամրապնդվի և այն չի ջեր-մացնի մարդկանց հոգիները (Հռովմ. Ժ 14,

Քրիստոսի աշակերտների՝ Դալիլիայի մա-քուր ու ազնիվ ձկնորսների մեջ այդ հավատը եղել Է կայուն, անդրդվելի և անձնուրաց։ Այդ հավատի վրա Է կառուցվել վւրկության ուս-մունքը։ Այդ հավատն Է, որ նրանց հանել Է քարոզչական առաքելության, «թէպէտ ել տգէտ եւս իցեմ բանիւX (Կորնթ. Բ դլ. ԺԱ 6 ) , սակայն հավատը ներշնչել է նրանց ան-հրաժեշտ գիտություն։

Պողոս առաքյալը քարոզչական պարզ խոսքը գերադասել է ու հակադրել մարդկա-յին իմաստությանը, հասկացնել տալով, որ աստվածային ուժով առլեցուն պարզ խոսքը, բխած Սբ. Հոգուց, շատ ավելի ուժեղ է և ներգործուն, քան արվեստի ու մարդկային իմաստության խոսքը։

Հիսոլսի առակների ու լեռան քարոզի, Ա ֊ վետարանների խոսքերի աստվածային ի ֊ մասս։ ութ յան ու ղդացմոլնքի վսեմ շարա-դրանքը, կամ Պողոս առաքյալի Կորնթացի֊ ներին ուղղված Ա. թղթի ԺԴ. ղլխոլմ հիշված խոսքերում, «Եթէ զլեզուս մարդկան խօսի-ցիմ ել գհրեշտակաց, ել սէր ոչ ունիցիմ, եղէ ես իբրեւ զպղինձ որ հնչէ, կամ իբրեւ

զծնծղայս որ զօզանջեն », սլատղամներր ի• րենց մեջ բովանդակում են բո/որ ժամանակ-ների քրիստոնեական քարողիչների համար պարզ, հասկանալի, կենդանի և ուժեղ խոսքի օրինակներ:

Երկրորդ ւղայմանը դա u b r f t է : Դա քարոգ-չից սլահանջվոդ այն որակն է, որը անհրա-ժեշտ է իր սլար աքի ու ծառայության արժա-նավայել կատարման համար: Եթե քարոզչի սիրտը լի է սիրով դեպի այն ժոզովոլրղր, որին նա կոչված է հաղորդելու փրկոլթյա): խոսքը, նա կենդանի ու սերտ կապ կստեղծի նրա հետ, այդ սերը ուժ, կորով ու եռանդ կ Հաղորդի նրա բարողչական իւ пи րին:

Պողոս առաքյալը իր քարոզչական վարձից ելնելով հայտնում է, որ ինբր ուշադրություն էր դարձնում ժողովրղի կտրի քների, անկա-րության և տրամազրության վրա. «Եղէ րնդ Հրեայս՚յ իբրեւ գՀրեսւյ, ղի ղՀրեայսն շահե-ց՛" յց: Եղէ րնդ օրինօք իբրեւ զայնոսիկ որ ընդ ո րին ар): էին, իբր ,,չ եթէ օրինօք): էի, այլ գի որ ընդ օրինօք): իցե): եւ զնոսա շա-*՝ե ցա յց. ընղ տնօրէնս եղէ իբրեւ զանօրէն, իբր ոչ եթէ անօրէն ինչ էի Աստուծոյ, այլ ընդ օրինօք)։ Քրիստոսի, գի շահեցայց գա-նօրէնսն։ Եղէ ընդ տկարս իբրեւ զտկար, ղի տկարսն շահեցայց. ընդ ամենայնի եղէ, դի թերեւս ապրեցուցի g զոմանս։ Ջ ՚ ՚ ՚ յ ս ամենայն առնեմ վասն աւետարանին, գի կցորդ եղէգ նմա» Ա. Կորնթացիս, Բ՝., 20—23):

Այսպիսի կապի ու շփման ժամանակ մատ-չելի կդառնան ունկնդիրների հոգու գաղտ-նիքները և տեսնելով նրա):ց հոզևոր-կրոնա-կան պահանջներն ու կարիք)ւերր՝ զյոլրի)։ կլինի նաև նրանց բավարարումը։

Հավատի և սիրո սկգբուն քներով կառու-ցած քարողի բովանդակության աղբյուրները տարբեր են, սակայն դրանցից կարևորները հետևյալներն են.

Ա. Մ ե կ ն ո ղ ա կ ա ն կ ա մ բ ա ց ա տ ր ա կ ա ն ղ ր ո ւ յ ց Քարոզի այս տեսակը հնագոլյ): է և աոա-

ջին դարերում գրեթե միակ իշխողր։ Գ/խսյ-վորապես Աստվածաշնչի այս կամ այն գլխի բնագրերի մեկնությանն էին նվիրում իրենց քարողր հնագույն քարոզիչները։ Քարողի այս ձևը ներկայումս զործածաէա)։ չ՛՜։

ï ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն աաւ՝վսւ հետ առնչվող թեմաները ներկայումս քարողի բովանդա-կության հիմնական աղբյուրն է հանգիստ֊ նոլմ: Եկեղեցական տարվա տոները բաժան-վում են երկու մասի՝ Տերունական և Սրբե-րի։ Տերունական մասն ընգղրկոլմ է՝ Քրիս-տոսի Ծննդի, Մկրտության, Չարչարանքի, Խաչելության, թաղման, Հարության, Համ-բարձման, Հոգեգալստի, Վերափոխմս/ն և նման տոներ։ Սրբերին նվիրված տո)։երի մա-

n x ; u

иում Հիշվում են եկեղեցու ընտրյալ ու փա֊ ռավորյալ անձինք, որոնցից շատերն իրենց նահատակությամբ արժանացել են սրբերի շարքը դասվելուն։

Ч-. Հ ա վ ա տ ո հ ա ն գ ա ն ա կ ը ՝ երրորդ աղբոլյրն է, որից քարոզիչը միշտ պետք է օգտվի։ Սա եկեղեցու կողմից ընդունված հավատի համառոտ շարադրանքն է, միաժամանակ բարոյախոսական հրահանգներն ու աղոթքը։ Դ. Հ ր ա պ ա ր ա կ ա խ ո ս ա կ ա ն կ ա մ f i u r n q ժ ա -

մ ա ն ա կ ա կ ի ց թ ե մ ա ն ե ր ի շուրշր . Քարոզի մեշ, որպես հիմնական կանոն,

առհասարակ չի հանձնարարվում խոսել քա֊ զաքական և փիլիսոփայական հարցերի մա-սին։ Դրանով իսկ «հրապարակախոսական» արտահայտությունը պետք է հասկանալ պայմանականորեն, քանի որ հրապարակա-խոսությունն առհասարակ առնչվում է հա֊ и ա ր ա կա կան - քա զաքական, գրական-գե-ղարվեստական գրավոր բազմազան ձևերի հետ, իսկ հոգևոր հրս։սլարա1լախոսա\լան քա-րոզր, զա հրապարակային ելույթ է ժամա-նա1յսւ1ւից հարցերի ՀոլՐ!Րւ խրատական֊ բարոյախոսական առումով։ Եկեղեցու պատ-մության մեշ հայտնի են նման կարգի քա-րոզներ զանազան աղանդների, մոլորություն-ների վերաբերյալ, որոնք քարողիչների կար-ծիքով առաջացնում էին հավատացյալների մեշ անկարգություններ, խռովություններ ե զժ վարոլթյոլններ։ Օրինակ. Հովհան Ոսկե-բերանը ՀԼատկական տոներին հարկադրված էր խիստ խոսբ ասելու հ ա ր բ ե ց ո ղ ո ւ թ յ ա ն մասին, նկատի ունենալով այն անկարդոլ-թյոլններր, որ տեզի ունեին այդ սուրբ օրե-րին։ Բաբսեղ Մեծն իր հերթին երաշտի ու սովի հետևանքով առաջացած թշվառու-թյունների ու Iարիքի պատճառով, իր քա-րոզներում հարձակվում էր ընչաքաղց հա-րուստների վրա, ջանալով փափկացնել նրանց խստասրտությունն ու անգթությունը և գրգել նրանց օգնելու քազցյալներին ու թեթևացնել ու նրանց տաոաւգանքներր։

Հայ եկեղեցու պատմության մեջ կան բազ-մաթիվ նման օրինակներ, երբ սովի, կոտո-րածների, անլուր հալածանքների, տարա-գրության և համաճարակների ժամանակ ի-րենց քարոգներով հանդես էին գալիս հոգևոր դասի ներկայացուցիչները՝ համապատաս-խան օգնության իրենց կոչերով։

Ո 6

Քարոզի կաոուցվածքի ու արտասանու-թյան ձևերի մս-սին խոսելիս պետք է հիշել Գրի զոր Աստվածաբանի տեսակետը, երբ նրան հարցրին, թե ինչո՛ւ է նա դիմում ճար-տասանության կանոնների օգնության և

մանրակրկիտ ձևով մշակում է իր յւարուլ-ները այն դ Լ ւզքում, երբ ձկնորս֊առաքյալ֊ ները, իրենց առաքելական քարոզների ժա-մանակ, սւյզւզիսի միջոցներից չէին օզտ֊ վոլմ։ Այդ հանդիմանությանը խոշոըագոլյն րեմբասացր պատասխանեւ է- " հաճույ-քով, ձկնորսների նման, կարհամարհեի ճար-տասանական այդ միջոցները, եթե ես, ինչ-պես այդ ձկնորսները, հրաշքներ գործելու շնորհքն ունենայի»։

Հոգևոր քարողը, որպես ժողովրզի առաջ ասվող խոսք, համրնկնում է հռետորական ճառատեսակների հետ, ե կաոուցվածքի տե-սակետից հիմնականում պետք է բաղկացած լինի երեք մասից՝ ներածությունից, շարա-դրումից և եզրափակումից։

Քաղաքական, զի ։ո ա կա)։, ւլ ա տ ա կա), և ս։ (լ ճառերի ներածութ յունր, եթե ոչ վճռական, համենայն դեպս կարևոր նշանակություն ու-նի։ Նույնը վերաբերում Է նաև հոզեոր ճա-ռերին։ Քարոզի ներած ակ ա)։ մասում հռե-տորը դիմում Է հավատացյալներին պարդ, սրտառուչ խոսքեր ով, S այտ)։ելով իր քսւրողի բնաբանը, կամ ժամանակ։։։ դրա կան հար-ցադրման կարգով նշում Է պատմական այն •"աբեթի,/ր, երբ տեզի Է ունեցել զեսլքր, երևույթը և այլն։

Հոգևոր ճաոի ներածության մեջ երբեմն ընդգծվում Է հ ա ր ց ի կ ա ր և ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը :

Պսւրղ ներածության ժամանակ քարոզիչը պարզ, հասարակ, անկաշկանդ ձևով սկսում Է իր խոսքը և ունկնդիրներին հայտնում իր նպատակը և քարողի թեման։ Կա և ներա-ծության հ ա ն դ ի ս ա վ ո ր ձևը, որը կիրառվում Է որևէ անձի կամ նշանակալից հանդիսավոր իրադարձության առթիվ։

Հ ւ ս ն կ ա ր ծ ա կ ի կսւմ ա ն ս պ ա ս ե լ ի ներածու-թյոլնր ավելի կիրառելի է քաղաքական ճա-ռերում, երբ ունկնդիրները զայրացած են, րոզոքում են տեզի ունեցած անարդարության կամ վայրագ գործողության դեմ և անհամ-բեր սպասում էն, որ հռետորը արտահայտվի, րնթացք տա ու ձևակերպի այդ ցասո-Jը։ Պարդ Է, որ քարողը )։ման ներածությամբ սկսելր նպատակահարմար չէ, ոչ Էլ վայե-լուչ և ոչ Էլ հանձնարարելի։

Քարողի հիմ)։ ակտ)։ և կարևոր մ ասր ընտրված թեմայի շ ա ր ա դ ր ո ւ մ ն է :

ճառի այս մասի հաջողության գրավակա-նը, առաջին հերթին, հռետորի կուռ տրամա-բանությունն Է, մտքերի հերթական ու հետևողական դասավորումն ու ղարդացումր։

Երբ քարոզիչը զդում Է, որ ունկնդիրները բավարար չափով պատրաստ են րնկալելոլ իր հիմնական միտքը, նա իր ուժերը պետք Է կենտրոնացնի նրանց ղգացմոլնքր շարժելու

էհ է Տ Մ 1 ՝ Ա Ծ Ի ն m u s

վրա, վարակելուէ ունկնդիրներին իր խոսքի հուզականությամբ ու անկեղծությւ-ւմբ:

1յ(ւրսւփա1|1ււմր ճառի վերջին և ամենա-կարևոր մասերից մեկն է։ Հաճախ քարողի հաջողոլթ յունր կախված է դրանից։ Շատ հաճախ հռետորները ճառի վերջում համա֊ ոլատասխան ձև ու խոսքեր լեն գտնում ամ-փոփելոլ և եգրավւակելոլ ճառը ո։, թույլ են տալիս կրկնություններ։

Եղրավւակոլմր հետասլնդում է երկու նւղա-տակ համոզել և հուզել մարդկանց։ Համո-դե/ոլ համար պետք է ուժեղ, գեղեցիկ, հա-մառոտ ու վառ գույներով հիշեցնել ճ։սոի I՛իմն/սկան փաստարկումները։ Իսկ հուզելու

համար պետք է լարել բոլոր ուժերը, կիրա-ռել ճարտասանության բոլոր միջոցները և, ինչպես ասել է Քվինտիլիանը, «... բացել ու ձգել պերճախոսոլթյան բոլոր առագաստ-ները»։

Հռետորական արվեստը պատկերավոր և ար-տահայտիչ իա սքին մեծ տեղ է հատկացնում, քանի որ զանագան ոճաբանական ձևերի շնորհիվ հռետորի խոսքը դաոնում է ոչ միայն պատկերավոր, արտահայտիչ, այլև համո-ղիչ, հմայիչ և հուզիչ։

Քարոզչական խոսքի բնույթը հիմնակա-նում եկեղեցական, աստվածաշնչական է. այստեղից էլ ինքնին ծագում է այն հարցը, թե արդյոք քարողի ժամանակ Սբ. Գրքից մեջբերումները պետք է անել գրաբար տե-քըստից, թե աշխարհաբար թարգմանու-թյամբ՝ ավելի հասկանալի լինելու համար։ Եկեղեցական ժամասացության խոսքը ժո-ղովուրդն ընկալում է այնս/ես, ինչպես և ծիսական զգեստները։ նա եկեղեցա-կան պատշաճությանն անվայելուչ կհամա-րի, եթ՛, որևէ հոգևորական պատարագ մա-տուցի սովորական, հասարակ զգեստով։ նույնը վերաբերում է քարողի մեջ աստվա-ծային խոսքի մեջբերումին, երբ նրա վրայից հանվում է եկեղեցական ժամերգության խոսքի զգեստավորումը՝ գրաբար տեքստր։

Քարոգիչր պետք է խոսի մաքուր գրական լեզվով, թույլ չտալով ընդհանուր գրական խոսբի մաքրության խախտում կամ աղա֊ վաղում։ Սակայն քարոզչական խոսքն ունի իր ուրույն առանձնահատկությունն ու բնույ-թը, ինչպես նաև իր արտասանական վ։ա֊ ղաքշող բարեհնչունությունը։ Խոսելով կրո-նա-բարոյական վեհ գաղափարների մասին,

քարոզչի ոճը պետք է յինի վեհ ու վսեմ, սա-կայն ոչ փքուն և ոչ էլ արհեստական պա-ճուճանքներով զարղարված: Քարոզչի լեզուն միաժամանակ չպետք է լինի սանձարձակ, գռեհիկ, անպարկեշտ ու շուկայական։

Բոլոր դեպքերում քարողն իր նպատակին չի ծառայի, եթե նա մ ա տ չ ե լ ի չէ ժողովրդին: Շատ դե պ քերում քարոզչին լսում է մեծ բազ-մություն՝ տարբեր սեռի, հասակի, կրթու-թյան ու մասնագիտության։ Հավատաց յալ֊ ների խավը նրանց մեջ, զարգացման աստի-ճանի տեսակետից, կազմում է փոքրամաս֊ նությոլն՝ իր թվական գերակշռությամբ: Քա֊ րոզիչը պետռ է մտա,ոգվի, որպեսզի իր խոսքը մատչե/ի լինի նաև այգ խավի համար: Հիսուսր իր քարոզներում ճշմարտությունր մատուցում էր ոչ թե մտահայեցոզաբար, այ/ օրինակներով, կերպարներով, համեմատու-թյուններով՝ վերցրած ժողովրդի կյանքից: Ձկնորսների, հողագործների, այգեգործների, հովիվների, մաքսավորների կենցագից բեր-ված այդպիսի օրինակներն ավետսւրանիչ-նևրի մոտ շատ-շատ են՝ մոլորյալ ոչխարի, անառակ որդու, աղքատ Ղազարոսի, իրենց տիրոջը սպասող ծաոաների, հիմար h իմաս-տուն կույսերի մասին և այլն։ Որքան գան֊ ԿալԻ ԿւԻնեՐ որպեսզի մեր քարոզիչները աի-րապետեին խոսքի մատչելիության այդ ձևին։

Մի վերջին հարց, որի վրա անհրաժեշտ է կանգ առնել, դա հոգևոր ճառը հ ա ն պ ա տ -ր ա ս տ ի ց արտասանելու խնդիրն է: Քարոզիչ֊ ների մեջ շատերր պաշտպանում են այն տե-սակետը, որ քարոզի ժամանակ հանպատ-րաստից արտասանած հոգևոր ճառևրր ավե-լի կենդանի, հուզիչ, համոզիչ ու տւզավորիչ էն լինում, քան նախօրոք դրված ճառերը, որոնք կաշկանդում են հռետորին: Բս:յց չպետք է մոռանալ, որ հանպատրաստից քա-րոզ ասելու համար պահանջվում է և' մեծ տաղանդ, և' մտավոր զարգացում, ինչս/ես նաև ճարտար լեզու և լավ ձայն:

հոշորազոլյն. հռետորները գտնում են, որ տանը մտածված, նսւխօրոք գրի առնված ճառերը արտասանվում են ինքնավստահ, ե ֊ թե սերտված են բերանացի: Հոգևոր քարո-զիչների համար ույս ձևը պետք է համարել բնական և անվտանգ։

Հոգևոր ճարտասանության գագաթ Հովհան Ոսկեբերանն անգամ պահանջում էր քարո-զիչն՛երից անընդհատ և անդուլ աշխատանք՝ Աստծո խոսքը լավագույն ձևով հավա-տացյալներին հասցնելու։

л՝. ՍԻՐՈԻՆԻ

Il (1 Մ Ի S Ա Ս Ի Ն Հ Ե Տ

X V . — Ռանկալթիի օճախը

^ Հ ա ; մտավորականությունը Պոլսո մեջ կաս/րեր տարտղնած: հախ խորթ էին իրա-րու մեր մտավորականները։ Կուսակցական կիրքերու ամենեն բռնկած տարիներն էին ու հոգեպես իրարմե ուծացած կապրեին մեր գրողներն ու արվեստագետները։

Հետո սկիգբեն իվեր մտավորականությու-նր ղուրկ էր եղեր սեփական օճախե մը, ուր հավաքվեր, րսեր ու լսեր, թարմանար։

Մատենադարան՝ Պոլիսը երբեք ունեցած չէր, այգ բառին նոր օրերու իմաստովը։ Թա-ղերու մեջ կազմված ղան աղան ընթերցա-ր անները խամրած էին Հա մ իգի օրով, իսկ Հուրրիեթին՝ կուսակցական հավաքատեղինե֊ բու վերածված էին անոնք:

Ազգային մատենադարան շողշողուն ա ֊ նունին տակ գիրքերոլ համեստ կույտ մր ուներ միայն Պո/իսր։ Հակոբ Ար֊ շտկի օրով հիմնված 1800-ական թվա-կաններուն՝ Համիդի ամբողջ շրջանին կղպված կմնար Ղալաթիո խորհրդարանի դարակներուն մեջ՝ Բաբկեն վարդապետի հսկողության տակ, Ս ահ մ ան ա դր ութ են են հե-տո փոխադրվելու համար Բեր ա, միշտ դա-րակներու մեջ կզւղվա ծ, այս սւն զամ Ար ամ Անտոնյանր, հետո ալ Գևորգ Մեսրոպն ու-նենալով իբրև ոլահակ։ Բոլոր փորձեբր ղայն մեր օրերուն պատշաճեցուելու և անոր շուրջ կյանք ստեղծելու անպտուղ ա)։ցան ու ան

Շարունակւ/աձ օէքմիաձին» ամսագրի 1965 ք1վա֊

կանի M M Ա ֊ ի ց , Ե-Զ—է-իը, Ը — Ը ֊ ի ց , ժ ֊ Ի ո ե 196П

թվականի X К Ա-իը, Ր-ից, Գ-ից, Դ ֊ ի ց , 1 / ֊ ի ց և Ջ-ից,

շարունակեց ղի ակ մր մնալ մինչև որ հ։ս/ արվեստի սւո։նր հոն հաստատեց իր կեդ-րոնը 1921-ին, վաղանցուկ ոգևորություն մր ստեղծելու համար հոն։ Այնպես որ Հոլրրիև֊ թի բոլոր տևողությամբ Պո/un հայ մտավո-րականությունը քով քովի գալու հնարավո-րոլթենեն ղրկված էր իսպառ։ Հավաքավայր մը չուներ, ու ունենար ալ հավաքվելու փա֊ ւիագր չկար մարգոց մեջ։

Մի ակ ժամա գրավս։յրը, ուր կրնային հաչ գրոգներն ու արվ ե и տ ագե ան երր զիրար զանել՝ թերթե բու խմբագրատուներ)։ էին, ինչպես եղեր էր երբեմն Համիդի շրջանին ալ։ Բայց կիրքով այնքան բռնկած էր Պոլիսը այն տարիներուն, որ ամեն խմբագրատուն իր ուրույն այցելուն ուներ ու իր սեփական հա-մակիրները, որոնք դուրսը իրարու բարև ։սլ չէին տար:

՝ - : յ գրողները կխրտչեի)։ իրարմե։ Գրս։կան չուրջ թերթ մր չկար, որ համախմբեր բոլոր ուժերը հավաքական ճիգի մր շուրջ։ Եղած-ներ)։ ալ աջեն ու ձախեն մ ուրացված հոդ-վածներոլ անարյուն փունջեր էին լոկ, որոնք ազատված էին շարժում մր и տ ե ղծ ե լու, դոնե հոգեկան կա։զ մր դաոնալու հայ գրչի և ար-վեստի մարդոց միջև: Մրրիկ մր զատեր էր մեղ բոլորս ու ամեն օր ավելի ևս կզատեր: Հայ հրատարակչական ընկերություն մր կազմելու զաղափարն անգամ, որ /գահ մր ո դե.ո ր ե g Պո/իսր 1910-ի)։, երկու ճակատի վերածեց հայ մտավորականությունը երկու տարրեր հրատարակչականներոլ միջև բաժ-նելով ղանոն ք, մեկ կողմին տալով Գրիգոր Տ,ոհրապր, Եղիշե Դուրյանբ, քիուբեն կարդար-

18 է * Մ 1 ՚ Ա Ծ Ի " ս 1ÎHUS

յանը, Երոլխանը, Մելքոն Կիւրճյանը, Հապել Եստյանը և մյուսին՝ Տիգրան Կամսարակա֊ նը, Զիֆթե Սարաֆը, Եր վանդ Ոայանը ու ար-դյունքն այն եղավ, որ վերջիններուն փորձը չձնած չորցավ, մինչ աոաջինները այնքան աղմոլկե Հետո միակ գիրք մը լույս րնծայե֊ ցին ու ցրվեցան անոնք ալ իսպաո:

Ու ահա Կոմիտաս արդեն մեր մեջն է: Բնակարանը, զոր ան ունեցավ Բանկալթիի Հայ գերեզմանոցին ճիշտ դեմը՝ հայ մտա-վորականության համար հոգեկան ապաստան մը եղավ աոաջին օրեն։ Ան կարծես եղբայ-րացոլց մեզ բոլորս։ Հոն իրարու սկսան հան-գիս/ել հայ մտավորականության տարբեր հա տվածն երր՝ այլևս իրարմե աո ան g խրտչելու։ Այն. օրերու մեր բարքերուն մեջ հրաշք մըն էր աս, գոր մինչև այսօր ալ մարդ չի կրնար աոանց հուզումի հիշեր

Կոմիտասի բնակարանը հայ մտավորա-կանության համար տեսակ մը օճախ դար-ձավ այսս/ես։ Քաջալերված այն սրտաբաց վերաբերմոլնքեն զոր Կոմիտաս ցույց կոլ-տար բոլորին հանդեպ՝ շատերը այցի կոլ-գային անոր, օրվան որևէ ժամուն։ Ու հոն զիրար կգտնեին մարդիկ, որոնք դուրսը իրա-րու կգլանային իրենց բարևը։ Հաղորզական այն հոգին, որ Կոմի տա и ինն էր սիրտե սիրտ կփոխանցեր իր ջերմությունը։

Ու դիպվածը Կոմիտասի բնակակից էր րրեր ուրիշ մեծ արվեստագետ մը, որ նկարիչ Թերլեմե։զյանն էր։ Արվեստի երկու մեծ դեմ-քեր միևնույն կտուրին տակ եղբայրաբար կապրեին այսպես, իրենց հասարակաց հմայ-քով ուխտավայրի մը վերածելով Կեօչեօղլի֊ ներոլ պատկանող այս շենքը Բանկալթիի պողոտայի վրա, հայոց երբեմնի գերեզմա-նատան ճիշտ դեմը՝ հայաշատ ամբողջ թաղ մը ունենալով կռնակը։

Ողջամիտ՝ որքան շատ քիչերուն տրված է ըլլալ մեր արվեստ աղետն երեն, խրոխտ՝ իր արվեստագետի եսին մեջ, հանձնապաստան սեպվելու աստիճան, • անկեղծ իր դատաս-տաններուն և արտահայտությանը մեջ, ինչ որ կուզտոլթյան պիտի վերագրեիր, եթե տե-գին չըլլային անոնք, Փանոս Թերլեմեգյան ուրույն տիպար մըն էր արվեստագետի։ Սահմանափակ էր անշուշտ իր տեսական պաշարը և. համեստ արտահայտվելու իր ձիրքը։ Բայց փոխարեն որքան ողջախոհ էր ան իր մ տածումներուն ու իր արվեստին մեջ։ Ան, եթե հարգանք կպարտաղրեր դիմացի֊ նին՝ իր տաղանզին ուժովը, զայն իրեն կկա-պեր միևնույն ատեն՝ իր խոսքին պարզոլ-թյամբն ու անկեղծությամբր։

Կոմիտասի բնակարանը այլապես ալ ար-վեստի բույն մը կդառնա շաբթվան գրեթե

բոլոր օրերուն: Թերլեմեգյան ևս իր ամենօր-յա ս: (ցելոլներն ուներ, և իր աշակերտուհի-ները՝ որոնք շենքը I/լեցնեին տարբեր եոոլ-գեոով մը, ու երկյուղածությամբ կտոգորեին սովորական այցելուն, որ շվարած կմնար պահ մը: Սենյակե մր գաշնամուբին ձայնր կոլդար կամ քրքիջներու Հեղեղը, ուրիշ սրա-հի մեջ ներկերը կխաղային պաստառին վրա, երբեմն խառնվելով վարպետի քրթմնջյուն-ներով, որոնք կբխեին վանեցի ի անբուժելի հագագեն: Ի՜նչ հարկ ուրիշ կոնսերվատոլա֊ րի. անոր մանրանկարը կար արդեն, և ա): առայժմ բավ էր մեգի։

Ու երևակս։յեցեք ի՜նչ կր/լաբ եռուզեռի այս բույնը, եթե Շահմոլրադյանն ս։լ գար բնա-կակից դաոնալու երկու մեծ վարպետներուն։ Արդարև նույն այս շենքի մեջ կապրեր Մշո սոխակը ևս ամեն անգամ, որ Պոլիս ԲԱ՛՛՛Ր՚ Արմենակ Շ ահ մուրա դ յան նոր ոգևորություն կբերեր հետը ու նոր եոոսլեո, ու բնական £ նոր այցելուներ։ Երեք կդաոնային հիմա աղմկարարները, ու երեք՝ նաև դավաոներքկ, որոնք մրցումի կելնեին իրենց կատակներով և հեգնություններով ճաշի ւգահերուն, երբ մանավանդ դուրսեն հյուր մր մասնակից ու֊ ն ե)։ ային իրենց հ ս։ ։։ ար ս։ կ ա g սեղանին։

Վաղուց է կար հոդե1/ան կւսպր հայ երդի երկու վարպետներուն միջև՝ վարպետի և ս։-շտկերտի կ։ս։զ։ Տարիներ հետո, երր Կոմի-տաս աչքերը րնզմիշտ կփակե, կդրեր Շահ֊ մուրադ յան.

«Կճանչնամ Կոմիտաս վարդապետը աշա-կերտությանս շրջանէն,— իրէն աշակերտած եմ Գևորգյան ճեմարանին մեջ։ Ջղային էր ու բարկացոտ,— իր նկարագրի այս դիծր երևան կոլդար մասնավորաբար արբունքի շրջանեն վերջ: Եվ սակայն օժտված էր կամ-քի ուժով մը, որով կզսս/եր իր պոռթկում -ներր։

(C... Շատ անգամներ միասին եղած ենք Կոմիտասի հետ,— Պոլիս, Փարիզ, ժնև, Լո-ղան, Անղլիա։ Շենշող էր, կատակաբան և շատ ընկերական: Գիտեր զսպեր իր բարկու-թյունը ինչ ւզատճառ ա/ ունենար։ Երբեք շա-համոլ չէր, դրամին հարկը չէր գիտեր»1։

Շահմոլրադյան, հակառակ գոռոզության, զոր իր տաղանդը ներշնչեր էր իրեն, ինք-գինք միշտ աշակերտ սեպեց Կոմիտասին։ Անոր հարկին տակ միշտ առիթ ուներ, եթե ոչ սորվելու, գոնէ թարմանալու։ Ինչս/ես չթարմանար արվեստագետ մը այս մթնո/որ֊ տին մեջ։

Շահան Պ եր՛գեր յան, որ մեկն եղավ խան-դավառության մեր օրերու ամ են են ջերմ

1 <rՅաոաքս, 1ՁՅՏ, Հոկտեմբեր 27։

н н ; < ; Ը Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 19

ոգեորվողներեն և ոգևոլւիչներեն, սապես կբնութաղրե մթնոլորտր, ղոր Կոմիտաս իր շուրջն ստեղծեր Պոլսո մեք.

«Կուղս։ Պոլիս, ու այլևս ժողովրդական խանդավառության ծովի մր մեջեն հաղթա-կան ընթացք մըն է իրը։ Այս այն շրջանն է, ուր վարդապետը կըաղմապատկե կարծես ինքղինքը հասնելու ամեն ուր և ինչ բանի մեջ, որ իր առաքելական կոչումը կկանչեր ղինքը։ Պոլիս, Իղմիր, Եգիպտոս, դարձյալ Փարիղ ու դարձ յաք Պոլիս իր համերղներն ու դասախոսութ յունները, իր անձը ինքնին կտարածեն անպատմելիորեն ^րտադեղ մեծ ոգևորությունը, որ աղգային կյանքի վերա-դարձած դարունի այդ շրջանին իր բուն դի-մագիծը կհադցնև։

Ֆրանսական ու ռուսական նորագույն ե-րաժշտոլթյան հետ իր շվւոլմր նոր ո։ գերա-գույն կատարելություն մր բերած է հիմա իր ստեղծ ադործ ութ յուններոլն։ Ու Պոլսո իր բնակարանին մեջ, ։լոր կբաժներ նկարիչ Փա-նոս Բ՚երլե մեղ յանին հետ և որ ս/ոլսահայ մտավորականության հայ արվեստի օճախ մրն էր դարձած, համերգներու պատրաս-տության բոլոր հողն ութ յոլնն և բեն հետո, ան-դադրում իր աշխատանքներեն հայ երաժշտա-գիտոլթ յունր կառուցանելու, հիմնե/ի հայ երաժշտանոցի մր իբր գաղափարական խա-րիսխ, իր աշակերտներուն հասնելու, հայ ֆոլկլորի և եկեղեցական ե ր ա ժշտ ո լթ/ ո ւն ր նորագույն և գեղեցկագույն գործերով օժտե-լու։ Կսկսի նաև երաժշտության մեծ սե-ռերուն մեջ իր անձնական գործը բերելու աշխատանքն եր ոլն, «Անոլշ»-ին վրա օպե-րայի մը ս/ատրաստոլթյան))-։

Կոմիտասի ազդեցությունը Պոլսո հայ մտավորականության վրա սաս/ես կպւստմե Բ՚երլեմ եղյան.

«Կոմիտասի աննման համերգները և. բո-վանդակալից դասախոսութ յունները Պոլսո առաջադեմ տարրերին ոչ միայն ուրախաց-նում ու հիացնում կին, այլև ոգևորում։ Այդ օտար գաղութավայրում եղած մտավորակա-նության ազնիվ և հայրենասեր մասը սկսեց ւիառավորվել և պարծենալ, որ ինքը հայ կ։ Սկսեց գիտակցել, որ իրենց արհամարհած խոռ և խըմպըղ գավառացի հայր, որ մեր դա-րավոր կուլտուրայից մի սաղմնային ժառան-գություն ունի իր մեջ, նրա и տեղծս։ գործ ա -կան միտքն ու զգայնությունն կ կերտել նման նուրբ և հուզիչ երաժշտությունը։ Քանի գի-տակցությունը խորանում կր, այնքան ավե-լանում կր իրենց ղարմանքր՝ նրա համար,

- Շ ա հ ս ւ ն Ռ . Պ ե ր պ ե ւ - յ ս ւ Տ , Կոմի տաս վարդապետ, անձը ե ղորէը, Պուրրեշ, I93S, կ 11։

որ «վարի դասակարգի» mil գետ գյուղացի-ներ)! կին ստեղծած այգ սբա)։չելիք)։երր և ոչ թե վերի խոժոռ ու շահագործող դասակարգի մարդիկ»՝'։

Կոմիտասի բնակարանը ա յցելութ յոլնը հաճախ կընդուներ նաև Պոլսո օտար եր ա-ժըշտագետներուն, որոնցմե կին՝ Ֆուրլանին, Սելվեւին, Հեկեն, Լանկեն, Կոոբին, ինչպես նաև հրասլարակի)։ վրա ծա)։ոթ երկու հայ արվեստագետներուն՝ Հարություն Սինան-յ ա )։ ի և էդգար Մ անասի։

Ու դարմանալի չէր ուրեմ)։, եթե մթնոլոր-տը, որ Կոմիտասի տան մեջ կտիրեր, հան-դոլցիչ բան մր ունենար հայ մտավորական-ներու համար։ Եվ առիթր ւինտբեի)։ բոլորը, թ արմ ա)։ա /ու երթալ հոն։ Հո)։ կհան գիւղեիր Վարուժանին ու Ս ի ամ ան թո յին, Զ ՚ ՚ ՚ ը յանին ու Սևակին, Շահան Պ եր։զեբյա)։ին ու Չ ե ո ֊ կուր յանին, Լեռն յանի)։ ու հաղ ար յա)։ գի)։, վրձի)։ի ու բեմի մարդոց և դեո շատ եր ո լ։ Խոսքր չենք բներ դեո դուրսե)։ և մտն։։։։/ա)։դ Կովկասե)։ եկողներուն, որոնք մեծ մասամբ իր մտերիմներն ալ կին. ինչւզես Գարեգի)։ վրղ. Հովսեվ։ յա)։ր, Եղիշե №ադևոսյա)։ը, Ա ֊ վետիք Իսահակյանր կամ Վրթա)։ես Փա-ւիաղյանը, և որոնց ժամ աղրավա յրր )։ո։յն-։դես Կոմիտասի բնակարանն կր։

Առիթր հաճախ ի)։ձ ալ տրված է Կոմիտա-սի մոտ Ր11"՚լ։ է՛ր գոնե)։ կա)ւցներ տանս ճամբան ու հ ան դգ)։ ո լթ յ ունր երբեք ինձ չպակսե ցավ երթալ զայն խան դարել պահ մր, ամեն անդամ պատրվակ մր գտնելով գաղ-տուկ մը կսւղրղեի ներս, չուզելով, որ րնդ֊ հատե իր աշխատանքը։ Ավելի ճիշտ, գիս կհավւշտակեր այդ աշխատ։։։)։քր, մանավանդ երբ ան դաշնակի)։ առջև, նվագելով և. երգե-լով զբաղած կըւլար՚ Մասնավորաբար գ մ ա յ ֊ լելի Էր սրինգով իր երգերը փորձած ։գահե-րուն . ան հաճախ րսած Էր մեղի, թե սրինգր կախարդական այն նվագարանն Է, որ կր)։ա լրիվ մեզի տալ հայ գեղջուկին երդերը։

Ան կմ ոռն ար րսելոլ, որ ինքն Էր անոնց ձշմարիտ թարգմանքч

Կոմիտասին պատուհանէն երբ որ նայեիր դեպի ւղողոտայի)։ հ ա)։ ղի ։զ ա կս։ g եզերքը, Բանկալթիի հայոց դերեղմանոցը կփռվեր առջիդ։ Մեր օրերուն մեռել չկբ թաղվեր այլևս այնտեղ։ Բերայեն Բանկալթի գտցող ճամբոլ)։ վրա ընդարձակ գետին մրն էր այդ գերեզմանոցը, ղոր խ/ելոլ ւիորձեր հաճախ էին ըրեր թուրք իշխանոլթյոլններր զորա-նոցներ կառուցանելու համար հոն, ու ամեն ան գա մ ո ւն ալ ծառացեր էր հայ ժողովուրդը ու ձախողության կր մատնել բո/որ փորձերը։

3 «ժամանակակիցները Կոմիտասի մասին», էք 191։

S

20 u a ir Ի u ծ Ի 4ւ 19fit)

Որպեսդի զայն չխլեն՝ մեկ գիշերվան մեջ եկեղեցի մըն էր կառուցել հոն հայ ժողո-վոլրգր, նման փորձի մը առթիվ, որուն հրա-մանը բարձրեն էր եկած։ Ուրիշ անգամ մը,— կպատմեին մեր տղայությանը,— դիմացի ղորանոցի վ/աշան, որ հրաման էր ստացել գերեզմանոցը գրավելու, գիշերը /ույս էր տեսեր Հոգեոր Տիրոջ գերեղմանին վրա ու սարսափած առտուն գացեր էր պալատ պատ-մելու։ Սուլթանը, ինքն ալ սարսափած, ետ էր առեր հրահանգը, ու հրաման տվեր էր, որ կանթեղ վառվի վրան, իսկ յուղը ղրկվի պա֊ լատեն։

Կոմիտաս իր պատուհանեն միշտ կդիտեր «Հոգեոր Տերը»։ «Հոգևոր Տելւր» Հակոբ Դ. Ջոլդայեցի կաթողիկոսն էր, որ աչքերը փա-կեր էր Պոլսո մեշ, երբ հոնկե կանցներ հայ ժողովրդի արցունքն ու դատը Արևմուտք ատ-ուելու համար։ 1680-են իվեր ուխտատեղի մր դարձեր էր իր գերեղմ՝անը Պոլսո հայության համար, ու ավե/ի կբորբոքեր զայրույթն անոր մեշ՝ ամեն անգամ, որ գերեզմանոցը կփորձեին իրմե խլել։ Կոմիտասը քանի ան-գամ տեսած եմ ման Ы/ած ատեն գերեգմա-նատոլնը, ու անոր երկյուղածության ։գահե-րը Հոգևոր Տիրոշ շիրիմին առջև։

Ես զայն կհիշեմ նաև 1912 փետրվար S — 21-ի պատմական օրը, երբ ժողովուրդ մը գերագույն ընդվգման մը մեջ տեր կանգնե-ս՛"'I Իր մեռելներուն։ Գերեզմանատունը գրավելու փորձերը, որոնք կանդ էին առեր քանի մը տասնյակ տարի, այդ օրերուն կրկին վերսկսեր էին։ ժեռն Թյուրք կառավարու-թյունը ամեն գինով կուզեր մաս մր կտրել գերեզման ո g են պողոտային կցելու համար, և բանվորներ ղրկեց փլցնելու համար պա-տը, Հայ ժողովուրդը չթողոլց, որ պզծվին իր պապերուն գերեզմանները ե ամեն կողմե խուժեց արգելք ըլլալու համար բանվորնե-րով։ Ու ինչ որ անոնք հաջողել, էին փլցնել ցորեկին՝ գիշերը հյուսեց ինքը,

Ժողովրդական ցասման պահոլ մը հան-դիսատես եղավ Պոլիս այդ օրը։ Հոգևորա-կան ու աշխարհական ձե՛ռք ձեռքի տված Հոգևոր Տերը կպաշտպանեին։ Ավետիք Իսա-հակյանին հետ գացինք տեսարանը դիտելու, հրճվանքեն կխայտար մեծ բանաստեդծր։ Անկյուն մը խռնված էին խումբ մը հայ մտավորականներ։ Պարույր Քեչյանը, Արամ Անտոնյտնը, Սարդիս Մինասյանը, Կիկոն և. ուրիշներ, իրենք ևս ըմբոշխնելով սվւոփիչ պատկերը ժողովրդական ինքնաստեղծ այս

! յ " 4 Ո Ի ն ՚

Ու հեռ ո լեն 1/նշ մարենք հանկարծ Կոմի-

տասի սիլոլետր, որ արագ֊արադ կմոտենա

մեգ: Պիտի չմոռնամ հուզմունքը, որ կկար-ղացվեր դեմքին վրա այդ պահոլն։

— Այս ժողովուրդը միթե կմեռնի ,— գո-չեր էր Իսա!ակյան իր առջև պարզված տե-սաբանեն հմայված:

Կոմիտաս բառ մր միայն շշնջաց, ու ա-րագ-արագ հեռացավ դեռլի իր տունը.

— Փա ոք... Ան ըսել ուզեց՝ ւիաոք այն ժողովրդին, որ

տեր կկանգնի իր սրբոլթյոլններոլն:

X V I . — Կոմիտաս Ա իր շրջապատը

Կոմիտաս քիչ ընտանիքներոլ միայն կայ-ցելեր։ Այդ քիչերեն մեկը Թերլեմեգյաններն էին։ Բ՛եր լեմեղյանց հետ Կոմիտասի այդ կապը Փանոսն էր անշուշտ, որ ստեղծած էր, բա,g ան սերս, մնաց Փանոսի բացակայու-թյան ար Կոմիտաս, երբ մտերիմ հարկ մր կմտներ՝ իր հետ կբերեր նաև զվարթություն, աղմուկ ու կատակ։ Այդպես էր մանավանդ Թերլեմեղյաններուն մոտ։ Այղ օրերուն փոքր աղջնակ մրն էր անոնց դուստրը՝ Արշալույսը, այժմ տիկին Սարդիս յան, բայց ան հուզմուն-քով կոդեկոչե ցնծության վայրկյանները զոր Կոմիտաս կստեղծեր իրենց հարկեն ներս։ Ան կպատմե, օրինակ, «3աոաջ»-ի մեջ, այղ անուշ պահելլեն մեկը,

«Մանկությանս կաղանդի գիշերները իրենց մոգական խաղալիքներով և դեռ շատ մր կաղանդի գիշերներ իրենց անմոռանալի զգացողություններով այնքան խոր հիշատակ չեն թողած մեջս, որքան ան կաղանդի գի-շերը, զոր տոնեցինք Պոլիս, մեր տան մեջ, Կոմիտաս վարդապետի, Շահմոլրաղյանի և հորեղբորս՝ նկարիչ Փանոս Բ՚երլեմեզյանի հետ:

«Անցյալի մշուշի մեջեն, այնքան հստակ, այնքան գրավիչ պատկեր մր կնկարվի աչքե-ր ուս դեմ, ամեն անգամ որ կխորհի մ այգ օրվա մասին։ Փանոսր՝ Վարագա լեռան այ-ծյամներոլ պես կցատկրտե, Շահմոլրադյա-նր սենյակի գռան ապակիներուն վրա ձեռքով կթմբկահարե պարերգներ՝ Մ ուշի զուռնային և նաղարային նմանությամբ և վարղասլետր ծալապատիկ նստած, աչքերը ւիակ՝ կընկե-րակցի երևակայական վին մր նվաղելով իբր աշուղ հնադարյան:

«Եվ ահա վինևն վերջ դաշնակր, որ կա/ե-կոծի վարդապետին հրաշագործ մատներուն տակ ու իր ձայնը, այդ անուշ, աննման ձայ-նը մեր հոգիներուն կվ։տթթվի անպատմելի հուզում ի ալիքներով.

с— Ծիրանի ծսւ՚ո, բար մի տա...»։ Տիկ. Ս արգիս յան կոգեկոչե հետո Կոմիտա-

սի ուրիշ այցերը իրենց.

21

«Այն երանելի, անհալ օրերուն, շաբաթ երեկոներր մասնավոր հրաո/ոլյր մր ունեին ինձ համար։ Հազիվ դպրոց են վերադարձած, կարդ ու կանոնի սիրահար բնավորությանս հակառակ, ս/տ յասակս կնետեի տ)։1/յուն մր ե խոհանոցր կառնեի շունչս։

«— է՚սե', Կո/ե, Ի՛նչ ունինբ այս իրիկուն, համով բաներ եվ։ա՛ծ ես, վարդապետին սի֊ րածներր չմոոցա ր հարկավ։

«Կոչեն, խոհարարուհին, Վանի դյոլդերեն, նմուշ մր հերոսության ու կաոուցվածքի, կամ հպարտորեն կրանար յուրաքանչյուր կաթսայի կաւիարիչր իր հ ր ա շ ա կ ե ր ան ե ր ր ցույց տալով, կամ քիթ ի)։ տակեն խստորեն կմ ո լտ ար. «Կա, ինչ որ Աստված ավեր Էս։

Միշտ այդ Էին իր պատասխանները, օր-վան իր [ավ կամ գեշ տրամադրոլթյան հա-մաձա յն։

«Բայց այդքան շուտով հուս ահա տալն երեն չէի. խոհանոցէն չէի հեռանար, մինչև վստահ չրլլայի, թե թանապուրբ և շոգիով եփած միսը մաս կկազմեին կերակուրներու ցան-կին: Չէ' որ մեր սիրե/ի վարդապետը այգ երեկո, ինչպես միշտ, անոնց ի տես, երա-խայի մը խանդավառ բացականչություննե-րով սեդան պիտի նստեր։ Ա՛խ, այգ երջա-նիկ օրերը»։

Կոմիտաս մտերիմ հարկ մր ևս ուներ, Աստվածատուր Հարենցինր: Աոևտրակ սն մր): էր Հարենցր, բավական ունևոր և մոտիկ ազգական համբավավոր Ո լնճյաններո ւն: Բայց քադքենի բարքերէն շատ բան չէր ժա-ռանգած ան: Աոաջին շրջան ավարտ)։ եր են կեդրոնականի, ու իրեն դասակից ունեցած էր Արշակ Չ ո սլան յա)։ ր ու Ե ր վ ա)։ դ Մ ան վե լ-յա)։ը, Հարենց, իր բազքենիի կյա)։քի)։ մեջ իսկ՝ ջերմ բարեկամ մր մնացած էր միշտ գրականութ յ։ս)։ և արվեստներ։։։։ Աոաջին իսկ պահեն ա)։ կաւզված էր Կոմիտասի)։ և մաս կկազմեր էրս։ժշաա)։ոցի հտնձնախո։ մ-րին՝ միակը թերևս անոր կազմին մեջ, որ սրտանց խանդավառված էր ձեռնարկով: Կոմիտաս Հարենգներոլ հարկին տակ պարզ հյուրե մր ավելին էր, արվեստի и/ահ եր կապրեր հոն. կերգեր ու կնվազեր, հոն կէր-թար վարձել իր նոր հորինած էրգերր, որոնց դաշնակով կրնկերակցեբ համակրելի ար֊ վեստագէտոլհին՝ որ տիկին Արուսյակ Հա֊ րենցն էր։ Հարենց րնտանիքր մտերիմ հարկ մը պիտի մնար միշտ իրեն, ու հոն իր հու-զումները պիտի ամոքեր աքսորե դարձին, ինչպես պիտի տեսնենք հոգեկան մեծ տագ-նապեն քիչ առաջ՛.

Թորգոմյաննէրո։ տունը ևս ասպնջական հարկ մըն էր Կոմի տասին համար, ինչպես եղեր էր և պիտի ըլլար գրչի և արվեստի

ըոլոը մարդոց Համար, որոնք Պոլիս կայցէ-/էին որևէ ատեն: Բժիշկ Թորգոմ յան գուրզոլ-ր ա): բո վ կր)։դո։նէր ղանոնք բոլորը, ու ։զ ա-տ ահա կա)։ չէ, որ իր ր ն ա ան եկ ան շրջաւզա֊ տեն էին երաժշտանոցի հանձն տխում րի և-րեք անդամները, Սիս ա կ Ասճյան, Մարտիկ էկսերճյան և ինք՝ բժիշկը, թեև աոաջինը շատ շուտ աչքերը փակեց, էքսերճյան ան-վանական մասնակցություն բերս։։/ միայն և տոքթ. Թորղոմյանն էր, որ շարունակեց Կո-միտասի կողքին մնալ միշտ, իբրև բարե-կամ և բժիշկ, և ան էր, որ հոգ տարավ վար-դապետին անոր հողեէ/ան տագնապի օրե-րուն, թեև վարդապետր՝ իր հիվանդության նոպաներուն մեջ՝ պիտի խրտչեր բոլոր ա֊ նոնցմէ, որ երբեմն իր շուրջն էի), եզեր և անոնց կարգին նաև բժիշկ Թորգոմ յանէն այ։

Կոմիտաս մոտ էր նա և Չիթոլնիներոլն, Ան թանէ/աղին աշխատակից մը գտած էր հան-ձին Չիթոլնիի, որ 1913-ի աշնան Պոլիս փո-խադրված էր ընտանիքով, մեկ կողմ Լ առև-տրական դործով զբաղվելու և մյուս կողմ h շարունակելու իր բանս։սիրս։կան աշխա-տանքները և հոգածու բլլալոլ անոնց հրա-տարակ ո լթ յան:

«Ես ղրեթե դրացի էի Կոմիտասի)։, կգրէ Չիթունին, և հաճախ իրէ)։ կէրթայի մինակ, կամ փ ո բ ր ի կ)։ ե ր ե и մեկ-երկուքի հետ: Եր֊ բեմն ինքը մեգի կոլդար։ Այս կերպով հագ-վադեսլ էր, որ գիրար չտեսնեինք օր մը։ Այս հաճախակի տեսակցոլթ յոլններր, գագաւիա-րակցութ յունր, անկեղծ և իրեր աթ ավ։ան g մտերմությունը բացին իմ հոդիիս առաջ Կոմիտասի)։ հոդին՝ մաքուր, ւղատվական թրթռուն, բարձրորեն գար գա g ած, անհունո-րեն համեստ, ա)։ձն վեր գորովով—աննմա՛ն մարդ մր։ Մեծ էր՝ մեծի հետ, վաբր էր՝ վաք֊ բերան հետ։ Ոչ աշխարհականդ էր, ոչ վերա֊ ո/ահ ձևեր ու մէջ կծկված կուսակրոն մարդ։ Եղբայր էր ամէնուն, ընկեր՝ ամենքի հետ։ 1'ր բնակարանը բագ էր ամէնուն առաջ, ինչս/ես իր ոսկի սիրտ/։՝ որ ։իակ գուռ չուներ ոչ ոքի հա)։գե ։։/:

«— Բա՛րև, բա՛րև, ինչս/ե՛ս ես։ Հա՛, ղո՛ւ ես, ք ե ր թ ե ն ք ե լ ե ' . . . » :

«Այս և ասոր նման մ եկ֊ երկու իրեն սո֊ վ որա կա), նախաբան խոսքեն՝ ժպտուն և թրթռուն էաթյանր հետ, ներս մտնող ան-ձին կամ ա)։ձե/աւ ազդված, և մ տ ե ր մ ո լթ յու-նր հաստատված և լմնցած էր։ Իր բարձր ու ս/ացիկ հասակր, ուժեղ, կրակոտ նայված֊ քր, արտակարկաո լայն ու /եցուն ճակատը, լերկ ու խաղուն գա)։դր, արտակարգ կամքի հատկանիշ լայն կգակն ու թանձր շբթներր, ջղուտ ձեոնէրբ, հոգեգրավ թրթռուն ձայն/։ միացած իր բարձր արվեստի կարողությանը,

9 9 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի ՛ Ն 196(5

պարզապես հմայիչ կզարձնեին Կոմիտասի

անձր՛է Կոմիտաս հայրենակիցներ ալ ուներ Պոլսո

մեշ: Բավական Է հիշել նահապետական այն ընտանիքը, որ բեոթահյացի Կարապետ Զի-վերինն Էր և որ կբնակեր Օրթագյոլղ:

Այս ընտանիբեն Էր, որ երկու եպիսկո-պոսներ պիտի զային հւյ եկեղեցվո ձ.ով-սե լի եպ. Կարապետյանը և Գրիգոր Գուսան եպիսկոպոսը, աոանց հաշվելու ասոնց մյուս եղբայրները, որոնք նույնպես մտավորական-ներ եղան տարբեր ասպարէզներու վրա: Կո-միտաս հաճախ կըլլար անոնց մոտ Պոլսո իր գործունեության տարիներուն, ինչւզես պի-տի ըլլար մանավանդ այն դժնդակ շրշանին, երբ աքսորեն դարձին, հոգեկան տագնապը կհ ասունն ար իր մեշ:

Եթե իր ծանոթ ը1՛տանիքներէն այս մեկ քանին հիշեցինք անոր համար էր, որ անոնք հաճախ կապ ունեցան նաև իր գործունեու-թյան հետ: Այլապես ասոնցմով չէր փակվեր Կոմիտասի մտերմական շրշանակը: Անմատ-չելի էր ան և միևնույն ատեն մատչելի էր բոլորին: Խրոխտ էր ու համեստ, լուրշ և կա-տակախոս միևնույն ժամանակ: Բոլորը կսի-րեին ղինքը, բայց և կակնածեին։ Թշնամի չուներ և. չէր կրնա ալ ունենար. զինք չհասկցողներ միայն կային, որովհետև ա֊ նոնց համար դեռ շատ կանուխ էր եկած։

Բոլոր իր ծանոթ ընտանիքներոլ կողքին, որոնց կհաճախեր առիթե-աոիթ, և հաճախ աոանց առիթի, Կոմիտասի համար նվիրա-կան բան մը ուներ սակայն Օրմանյանի բնա-կարանը։ Շունչը՝ զոր երբեմն էշմիածնի մեշ թողած էր Ըթրր փողոցի մենակյացը՝ Կոմի-տաս իր ներսը կպահեր սրբազան մասունքի մը պես, ու երբեմն-երբեմն կերթար քաղց-րացնել ճղնոլթյոլնը Պոլսո նախկին պատ֊ բիարքին, որ այդ օրերուն լուռ կտքներ իր խուցին մեշ՝ ա մ բաս տ անութ յան g բեռը իր ուսին։

Մաղաքիա արք. Օրմանյանի անս/արտ հռչակված օրը ցնծության օր մը եղավ Կո-միտասի համար ալ։

X V I I . — Կոմիտաս իր կատակներուն մեջ

Կոմիտաս էլատակը շատ կսիրեր։ Ինչպես իր ուսանողության՝ նույնպես իր վարդապե-տության տարիներուն ան էշմիածինը ողո-ղած է իր ծիծաղով ու իր կատակախոսու-թյուններով։ Իր նախկին պաշտոնակիցներն ու սաները անթիվ նմուշներ կոլտան, իրենց հուշէրոլն մեշ, Կոմիտասի ամենօրյա կա-

* Աի|>ու1ւ|ւ, Կոմիտասի), Հետ, ^Հայրենիք* ամսագիր՛

1936/12, էչ 84—85:

տա կներեն, և ասոնցմէ շատերն ալ բերնե բերան կպատմվեն դեռ մինչև այսօր:

Անոր կատակները կհամեմվեին սրա-մտություններով և բառախաղերով, որոնց գրեթե մոլին էր Կոմիտաս։ Ան կսիրեր մակ-դիրներ փակցնել իր ծանոթներոլ ն ու այդ մակդիրները հեգնություն ու ծաղր կպարու֊ նակեին հաճախ: Բայց անոնցմէ չէր վշտա-նա ոչ ոք։

Ամենեն սիրականը այղ մակդիրներէն «քերթևնքելեն» էր, որով իր սաները կորա-կեր առավելապես։. Իսկ «ղուռնաշի» էին իր բոլոր բարեկամները։ Սրամտություն և կա-տակ անպակաս էին իր նամակներու մեշ

ալ։

Երգիծական այն առակը, զոր Կոմիտաս ներմուծած էր 1906 դեկտեմբեր Տ ֊ ի ն Մար-գարիտ Բաբա յանին ուղղած իր մեկ նամա-կին մեշ, ակնարկություն է այն մոծակնէ-րոլն, որոնք խայթած էին ղինքը, և որոնք սակայն նախընտրելի են, քան անպիտան մլուկը, որովհետև իրենց բղղոցով նախապես կգգացնեն իրենց գալը։ Իր գանգատին մո-ծակը կւզատասխանե արդարև.

« Ա ր զ պ ա 1՝ in f ս է. P u ' j g ինձ լ ս Լ . Ս ւսզով, Նսւզով Ասւյն Լ մ տ ա լ ի ս Ա յ ն ո լ Լ ս զ ա լ ի ս : Ջ զ ո ւ շ ա ց ի ր Դու մ լ ո ւ կ ի ց ՈՐ կ ծ ո ւ մ է մ ՛որթի տ ս ւ կ ի ց » :

Մարգարիտ Բաբա յանին ուղղած իր 1906 դեկտեմբեր S թվակիր լուրշ մե1լ նամակին մեշ հանկարծ կներմուծե ամբողջ հատված մը, ուր «ռ» և «ր» տառերը «լ» դարձած են և «շ» ն՝ «и».

«Բոլոլին նոլից բալև եմ գլում, սատ ապ֊

լիք, ուլախ լինիք, չալը չոլում չոլանա, իսկ

սատանան կուլան ա ։

«Սիլելի օլիոլդ Մալգալիտ. նախ և ալաշ կհալցնեմ ձել թանկագին ալողշոլթյ„լնը. մեղ ոլ հալցնեք, փալք և գ „ հ „ լ թ յ ո լ ն ա ս տ ծ ո կ

սատ տլոլզ ենք և ալողշ, Սատ ու սատ և հա֊ աոլկ բալևնելս կմատոլցանեմ մայլիկին սայլիկին, հին և նոլ հալսելին, մեծ ո, »,սալիկ փիսիկնելին, դոլոլի,, թռչնիկին ե ամենեցուն, ո լոնք մեղ կհա լցնեն և այլն»\

5 Կոմիտաս վարդապետ իր նամակների մ իջով,

•՛Մշակույթ*, Փարիզ, 1933։

1!)(>1> Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 2 3

Արշալույս Սաբղիսյան Կոմիտասի իրենը ии/шд այրերը պատմելու ատեն կհիշե նաև անոր ըրած կատակները.

«Վարդապետը և Փանոսը իրար կգերա-զանցեին կատակներով ու չարաճճիությամբ։ Իրարու պնակե կերակուր գողնալ, ամեն մեկ կերակուրի վրա երգ հորինել և դեո ինչե ր։

«Ամբողջ սան մըն էր, հրաշալի խնճույք մրն էր այղ ճաշի պահր. ուտելե ավելի՝ երդ էր, ծիծաղ էր։

«ճաշեն հետո, բազմոցին անկյունը որոշ տեղն էր վարդապետին, ես ալ քովր, թևին տակ, ւիոբրիկ աղջկան լուռ, կախարդված հիացումով։ Կհիշեմ քույրս կբերե սուրճը և հազիվ թե ա վ։ и ե ն ձեռքը վարդապետին մո-տեցած ահա վարդապետը կիյնա խորունկ սուտ քունի մեջ։ Կսկսեր խռկալ, զառանցել, երևակայական ճանճեր քշել, բայց ինչ որ ընեինք չէր արթննար։ Եվ ասիկա կտևեր, ա֊ ո ան g չավւագանցնելոլ հաճախ հին:/ վայր-կյան և ավելի։ Սուրճը կւզաղեր, քույրս կհոգ-ներ և վերջապես այն պա Հոլն, որ ամենքս ա/ հոլսահատած կրԱսյյԻ^Ք՝ ընդոստ կար-թրննար վարդապետը, որոտագին քրքիջ մը ձգելով:

«Ակամա կվախնայի, ամեն անգամ, այդ հանկարծսւկի ռ/ոռթկոլմեն և ամեն անդամ կզգայի խարտյաշ մաղերուս վրա, գգվան-քը վարդապետին ջղուտ մատներոլնя*։

Իր կատակներէն մեկ բանին հիշողությանս մեջ կմնան մինչև այսօր ալ, այն անուշ վայր-If յաններուն հետ՝ երբ իր մոտը ճաշի կըլլա-յինք Վարուժանն ու ես։

— Վարուժանին ալ ըսե, ու մեկտեղ ճաշի եկեք

այսօր մեղի, թանապուր սքիտի կերցնե մեղ Փանոսը, — կըսեր պատուհանէն՝ փողո-ցէն անցնելս նշմ արածին պես:

Շաբաթ օրերը կպատահեր ատ։ Վարուժան Լուսավորչյան ուսումնարանի

տնօրենն էր այդ տարիներուն, ու ազատ էր շաբաթ օրերը կեսօրեն հետո։

Արդարև սեղանին «քլոլ»֊ն թանապուրը կըլլար, զոր պատրաստած կըլլար վանեցի խոհարարը։ Բայց Կոմիտաս ինքն էր սեղա-նին համ տվողը իր կատակներով ու իր բա-ռախաղերով, որոնց վերջը չէր գար։

Կգրդռեր, որպեսզի վիճինք Թերլեմեղին հետ ու ինքը զվարճանա և ի վերջո բառա-խաղով մը փակէ մեր վեճը։

— Ինքզինքդ իրավ «սիրո՛ւնս կկարծես, ըսավ օր մր Թերլեմեղը. կիները վրադ ան-դամ չեն նայիր: Ինծի հետ փողոց ելիր, որ աղվոր կնկան հանդիպիս...

fi ոՊաՀ մր վարպետին հետս, сгЗшпшуь:

— Աղվոր կնիկներ/։ վանեցի ի՛)։ կնային, թե" Պոլիս մեծցածներուն,— պատասխանե-ցի ես:

— Սիրունի՛, րնդմիջեց Կոմիտաս, մի րաը-1/յյցներ Փանոսը. ի)։չ ալ ըսես ան չի բրտնիր... ( Թ ե ր յ ե մ ե ղ թուրքերեն (՝|ւ ք ր տ ն ի ր , չքրտնող կնշանակեի։

Ուրիշ անգամ մը Կոմիտաս հաըցոլց. — Թ ։։։)։։։։ պո լրին հավնեցա՞ ր. մեր վար֊

ւզետր պատրաստած է. ան ш/ Փան ո սին ։զէս Վանա զեղեն է...

— Գե՛զ մի. դեղբ բո "յոթահիան է. մեր Վանր «քաղաքս է, «քաղաքս,— ղռռաց Ր՝եր-I եմեղ . . .

— Հա՛յ Վա՛ն, մեր Փանոսը սւնտէղեն է, դիանա՛ք,— ըսավ Կոմիտաս 1/ոլշտ-կուշ։,։ ծիծաղելով։

Ուրիշ օր մը, երբ Փանոսը դարձյալ կպար, ծևնար Վանով, ու կհեդնէր Կուտինան, Կո-միտաս պոռաց.

— Չհավնեցի՝ ր ղու մեր Կուտինային, քեղ էլ, քո Վանն է | կ ո ւ տ ի նւս:

Կկատակեր հաճախ խոհարարին հետ ալ։ Վարպետներու քաղաք է Վանը, ըսավ ան

օր մր: Փանոսը՝ վարպետ, խոհարարը՝ վար-ս/ետ։ (Պոլսո մեջ сх վարպետ » կբսեն ատն խո-հարարներուն ալ)։

— Ա/յուրով լեցուն է մեր խոհանոցը, ըսավ ււրիշ անգամ մը,— կուտենք, կուտենք չի

հատնիր։ (Վանա Ալյուր զեղեն էր իր խոհս։֊ բարը),

Պ ատ ահէ ցավ որ, ան զամ մր, եր զ չախում-րի մեկ վարձի): ըլլամ էսա յան վարժարանի սրահը։ Կոմիտաս «Հորովե/ս-ը կփորձեր: Նախաս/ես բացատրեց երգը, ըսէ/ով իմիջի֊ այլոց, որ «Ծիրտ)։», «Տոկան», «Սիրուն» բառերը, որ երգի)։ մեջ կհիշվին, գեղջուկին եղներ)։ են: Հետո սկսավ երգել ամբողջ կտո֊ րբ։ Կարգը եկավ եղներուն, երբ գեղջուկ/։ կվւաղաքշե զանոնք,

— Տե', Ծիրան, է՛լ, ե՛լ... S ե', Տոկան ե՛լ, ե՛լ... ^

Ու հանէ/արծ մատը ի)։ձի ուղղելով ան շա-րոլնակեց.

— Տե', Սիրուն, է՛լ, ե՛լ... Սրահե)։ կվռնտեր ղիս։ Սկզբնական վար-

ձերուն չէր ուղեր, որ ղուրս1Ը)։ ներկս։)։եր ը լ ֊ լո:ն, ու ղանոնք կճամբեր ձևով մը, երբեմն խիստ, երբեմն կատակով, երբեմն բաոախա֊ զով մը...

Կոմիտտսեն մոտս մնացած մասունքնե-րուն մէջ թղթիկ 'Կ*' »Ղ Կ ՛ ՛ ՛ Ր ՛ Տառերու գյու-տին սաներուն առթիվ գրված՝ Կոմիտաս ա֊ նով իր սանուհիներէն մեկը ինձ //i'յանձնա-րարեր: էսայան սանուց միությունը, օրվան խանդավառության մեջ, որոշած էր Մեսրոպ

2 4 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն աս;

Մաշտոցի անունով սան մը որդեգըել և բարձրագույն կրթոլթ յուն տալ անոր: Նման ժեստ մր ըրած էր սուգի առթիվ մը. Ադա-նայի որբերեն սան մը որղԼգրած էր: ւիմա կուզեր նվիրագործեր ցնծության սրօՀը:

1*11 երկտողը մոտավռրասլես սա կերսլ կվերշացներ Կոմիտաս.

— Սիրուն ես, բայց եթե կուզես ավելի սիրուն ըլլալ, այս աղջկան խնղիրբը կա սոս֊ րե, աստծո սիրուն...

Պ ա տահե ցավ որ օր մը Կոմիտասեն խնդրեմ բանի մը տող գրել ալբոմին մեշ անոր, որ հե տո պիտի ըլլար կյանքիս ընկերր: Ալբոմը Վարուժանը կբանար քերթվածով մը, որ սա տողերով կսկսեր.

Կուզեմ բանալ գիրքը Կյանքի ու ընել Մաղթանք մ՝ աղվոր քերթողի...

Իսկ քերթվածի վերջին տողերն էին՝ Չ փ շ ր վ ի ՛ ձ ե ռ ք ի դ բ ա ժ ա կ ն հ ր ե ղ ե ն Ուր կհեզոլ բախտին նեկտարը

Աստված...

Կոմիտաս հետևյալը գրեց Վարուժանի է-ջին կռնակը.

«Հրեղեն բաժակը բերանզ կվառե, աղջի կ: Իսկ ես ի՛նչ մրեմ, մատիտս սրեմ, բերնիս մեջ ջրեմ, գոնե անունս գրեմ...»:

Կոմիտասի խումբին մեջ երկու Վարզան-ներ կային մին Ս արգիս յանը, որ հետա-գային ալ պիտի գուրգուրար վարդապետին թողած ավանդին՝ հայ երգի վրա, և մյուսը՝ Ադկյոլլյանը, որ խումբին ամենեն հռչակա-վոր բ ա ս ն էր, ((քամ փան ա Վարդան» ևս հոլւ-ջորջված և որուն ձայնին «թավշային ձայն» Կըսի Կոմիտաս: Արդ, բառախաղի սիրահար մեր վարպետր Վարղաններեն մէկուն «քաջ Վարդան» կըսեր և մյուսին՝ «քած Վարդան», խնդտլեն մարեցնելով երկու Վարդաններն ալ: Թող ընթերցողը ինձ ներե ղանց անեմ մատնանշել անոնց մե որո՜ւն է որ «քաջ» կըսեր և որուն՝ «քած»: Իրականին մեջ կգուր-գուրար երկուքին ալ վրա:

Այնքան համով էր իր կոյտակներոլն մեջ, ու սրտով այնքան բարի, որ ոչ մեկը կսկիծ կիմանար իր կսմիթներեն...

X V I I I — Կոմիտաս իր երկունքի պահերան

Հակառակ հողերուն, որոնք իր ուսերոլն կդնեին երգչախումբն ու համերգները Պոլսո մեջ, Կոմիտաս չէր ղադրած նաև ստեղծա-գործելե: Իր բոլոր զբաղումներուն մեջ միշտ ատեն գտավ սեվւական ստեղծագործություն-ներով ալ ոլարապելոլ, դաշնակելու իր հա-վաքած երզերը և նորեն ևս հավաքելու ամեն անգամ, որ առիթ ներկայացավ: Ավելին, ան ժամանակ դողցավ ն ա U տեսական հարցերոլ

համար, և մշակեց ուսումնասիրություններ ու հողվածներ:

Պոլսո մեջ էր նաև, որ նոր մշակման մր պիտի ենթարկեր իր պատարագը: Կոմիտաս ինքն իսկ հավա и տած է, ինչպես հիշեցինք, թե յոթ տեսակ բազմաձայն դաշնակած է հայկական :զատ արագը: Դժբախտաբար ադոնցմե ոչ մեկր դեո չհայտնվեցավ: Ոչ իսկ ցարդ գանվեցավ ան, զոր երգել տվավ է ջ ֊ միածնի մեջ: Ավելին՝ ոչ իսկ цւիվ հասած է մեգ այն մեկը, որ պիտի մշակեր Պոլիս գտնված ատեն:

Խոսելով Պոլսո մեջ անոր մշակած պատա-րագին մասին՝ Շահան Պերպեր յան կգրե.

«Պիտի ունենայինք ուրիշ պատարագ մր ևս, որ պիտի ըլլար, ինչպես կըսեր ինք, իր կրոնական երաժշտության կարևորագույն երկը, այս անգամ խառն խումբի համար գոված հնգաձայն-վեցաձայն և կառուցված օր. էմի Աբգարի կողմ է հրատարակված Ջու-ղայի պատարագին մայր եղանակներուն վրա, զորս վարդապետը կնկատեր ամենեն հարազատորեն հայկական պատարագի ե-ղանակներր. պիտի ունենայինք՝ եթե չ:զա-տահեր աղես:ը: Այղ գործը կարևոր մասերով դրված էր արդեն, բայց զարմանալի է, որ անկե ոչ մեկ հետք գտնված է իր թուղթերուն մեջ: Ո ւր անհետացած է արդյոք այդ գոր-ծը»7:

Կարո Ուշադ/յան կորսամ ե իր կս:րզին սա «}Հվարթնոց»-ի մեջ.

«Սույն պատարադը դաշնավորելու ատեն, ես անձամբ մոտր գտնված եմ քանի անգամ-ներ: Ինքր ըսած է ինծի, թե Հնգկաստանեն օր. է. Աբգւսրեն ստացած է սույն պատարա-գը: երր էս ըսի իրեն, որ նույն պատարաղր մեր Կուտին այի հասարակ կիրակիի պատա-րագն է, զարմացած նսւյեցավ և ուզեց որ երգեմ քանի մը կ՚ոորնէր, որուն վրա, ուրա-խությամբ ըսավ. «Տեսա՛ր, որ մեր Կոլտի-նայի մեջ պահած են հայկական եղանակնե-րը, առանց աղզվելոլ Պոլսո մոտիկ կեգրո-նեն»: Որովհետև Կուտինայի հայերեն մեծ մաս մր 80 — 100 տարիի չափ առաջ գաղ-թած են Պարսկաստանէն, և կկարծվի թե ա-վելի հինեն ալ Գողթան գավառի կող մերեն զաղութ մը եկած է Կուտինա':

«Գալով այն պատարագին, ես վստահ եմ, որ անոր դաշնավորած ձեռագիրը ւզետք է մնացած ր չլա վաբզապետին գոլյքերուն մեջ:

7 Շ ա հ ա ն Պ 1 ւ | ՝ 1 | | | յ 1 ՝ յ ա ն , Կոմիտաս վարդապետ, անձլ#

ե գորձը, Պո,բր1,շ, 1ЯЗв, Կ 26։ 8 Կոմիտաս իր ինր)։ակեն։ւա:լրւսկս,ն նոթերուն մԼ-

կՀիշե թե " Սողոմոնյաններն ա ՔեոթաՀիայ/, Հայ Հին

ընտանիքները Հայկական Զոր ցեղիցն են ե գաղթել ե).

ժե է/արու վերքում Գողք Ու զաւ/աոի Տղնո ղյուից»:

I!)(i(i Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն

Իր հ ի վ ան զո լթ են են րավական առաջ էր, որ սկսած էր այդ գործը կարդ ի դնելու, եթե

լրացո։ցած չէ, շատ բան ալ մնացած պետք չէ րլլա լրանալու, քանի որ արդեն աղավաղ-ված եղանակ չէր։ Սակայն ո՛ւր են այդ ձե-ոաղիրներր. հանելուկ...»։

Հուղոլմով ե արցունքով դրված նամակի մր մեջ, որով իմ կարդ մր հարցումներուս կւղատասխանե Կոմիտասի Պոլսո խումբին երբեմնի երդիչներեն Վարդան Ադկյոլլյանբ, մեկր անոնցմե, որ հաճախ վարպետին մ ո ար ղտնված է անոր ստեղծադործած պւսհերոլն ես, ան ինձ կնկարաղրե այդ պահերեն մին,— Այն սլահր, երբ Կոմիտաս նստած դաշնա-մուրին աոջե, իր «Սոլրբ֊Սոլրբ»-ը կհորիներ իր պատարագեն երգելով և նվադելով, մինչ հեոուեն իրեն կունկնդրեին իր սաներեն մեկ քանին, երկյուղած ու ղմայլսւգին։ «Այդ պա-հուն Կոմիտաս իսկական սուրբ մր կերևար աչբիս,— կդրե բարեկամս,— հափշտակված ու վերացած, ու կկարծեի նույնիսկ լուսած իր մր տեսնել իր գլխուն շուրջը»։

Եվ սակայն, ինչպես ըսինք, լրիվ մեր ձեռ֊ քր Հա՛.1 ած չէ այդ պատարագը, թեև ան երգված է լրիվ։ Ինչ որ Փարիզ տպվեցավ 1933-ին՝ իր կողմե գրի տոնված չէ իր ամ֊ ըոզջութ յանը մեջ: Վարդան Ս արդիս յա)։ հետևյալ բացատրություններր կոլտա հրա-տարակության սկիզբը.

«Կում իւ/սոս վարդապետ ներկա Պ ատարա-գի վերջնական վերամշակման ձեռնարկած էր 1912-ին աշնան, գրի անռելով մաս առ մաս ու երեկոները սովորեց)։ ելով ղ։ղրաց խմբի):՝ ինչ որ լրացուցած էր օրվա)։ մեջ։ Արսորե դարձի)։ վյոփսխոլթ յուններու են-թարկեց զայն և, տպագրելու հույսով սկսավ մաքուրի աո)։ել մինչև ներկա հատորի 17-րդ էջը (Սուրբ Աստված )։ Ղմ բա խ տա բար չկրցավ շարունակել հիվանդության սաստ-կացման պատճառով: Վերոհիշյալ 17 էջերե)։ դուրս ներկա հրատարակության մնացյալ մասին համար իբր հիմ ունեցանք այն միակ ինքն ադիր օրինակը, որ դտնվեցավ Պոլսո ւգատրիարքարանեն Փարիզի Կոմիտաս յան հանձնաժողովին ղրկված վարղապետին ձե-ռազիրներուն մեջեն ե զոր կթվի թե հեգի֊ նակր ձեռք առած է բազմաթիվ անգամներ և խճողած է իրարու վրա կրկնված սրբագրու-թյուններով— եվրոպական թե համբարձում-յան նոթագրությամբ—օգտագործելով մինչև իսկ լուսանցքներր և անընթեռնելի գարձնե֊ լով էջերուն կեռեն ավելին:

«Ուշ "՛Ոիր Ր՝1' նոլթենե մ ր երևա)։ կուզս։, որ

վարգասլետր ոչ միայն վախած է բազմաթիվ հ։։։տվս։ծ)։երոլ նա/սկի): ձևերը, այլ նաև ա֊ նոնց տված է մեկե ավելի դաշնավորումներ,

ինքն իսկ վարանելով ա)։ո)։ց մեջ ընտրու-թյուն մր րնել ինչ որ ենթադրել կուտա մեղ, թե անոնք աոաջին ձևերեն ավելի հաջող չեն թված միշտ իրեն։

«Մեր միտբր ամենեն ավե/ի լլկեց ուրեմն րն արության վւավալկ հարցը, որուն մեջ ի գործ դրինք վերջի), աստիճանի զգուշավոր րտրեխգճոլթյոլ)։ գուշակեր,։ համար հեղի-նակին նախասիրությունները կամ գոնե մո-աենալո։ համար անոնց կարելի եղածի)։ չավ։: Դալով այն հատՋ[ածներոլն, որոնք ր„լ„լ,„֊ վին տարակուսելի էին կամ անթ ա ,ի ան ,յ՝ պահեցինք ղանոնք իրենց նախկին ձևի մեջ, հիմնվելով աոաջին բնադրի մեկ արտակնու-թյան վրա:

«նկատելով որ մեր ձեռքը գտնված բնա֊ ղիրներուն մեջ կպակսեին ինչ-ինչ հարակից մասեր, մեր կողմե ավելցոլցինք զանոնք մասամբ հ ի յ ո ւ լ ա բ ա ւ ՝ /՛ մասամբ ( ib inUb|m| այն ոճին՝ որով վարգասլետր ի)։ք), իսկ դաշ-նավորած է միևնույն ձա յնելեվեջ), ունեցող ուրիշ կտորներ»"։

Իսկ ն ույն հր ատ արա կութ յան առաջաբ ա • նին մեջ կսվի.

«Հա յա սա ան յա յց եկեղեցվո պատարագի ղաշնակումր, զոր կատարած է Կոմիտաս վարդապետ մեր բազմավաստակ երաժիշտի), բազմաձայնական արաադրոլթ յանց կարևո֊ րաղոլյ)։ն է: Վարդապետը անոր վրա աշխա-տած է այ)։ օրերեն սկսյալ, որ գսլրապեա էր էջմիած)։/. Մայր Տաճարին, մի)։չե. այ)։ րո-պեն՝ ուր անողորմ հի վ ան զո։թ յուն մր անոր գործունեությունը կասեցուց: 1 ՍՕՏ֊ի աշնան վերջեբր էջմիածին կայացած տզզայի)։ եկե-ղեցական ժողովեն հետո, ուր Իղմիրլյան Սրբազան կաթողիկոս ր),տրվե ցավ, տաճա-րին մեջ մատուցված հան դիս ավ որ պատա-րագի ատեն, ան՝ դպրաց խումբին իր այս զործր երգել տվավ՝ իր աոաջին ձևին մեջ։ Մեր պատարագի հիմնական եղա)ւակ)։երը ան քաղած էր մասամբ՝ ա)։շուք ղ յուղե բու ք ահա), աներ են, որոնցմե իր լսած ավանդա-կան հի)։ եղանակները ինքը կհամարեր ավե-լի հայադրոշմ ու գեղեցիկ, քա)։ Պոլսո, Ր ի ֆ ֊ ւիսի կամ Թեհրանի մեջ երգված պատարագի եղան ակներր, որ ավեյի կամ նվաղ չափով օտար ազդեցություններ կրած կամ տեղա֊ կան տիրացո։)։երու կողմե քմածին ւիոփո֊ խութ յուններու ե)։թ արկվ ած են։ Ու մասամբ ան օղտված էր նաև Հ. Թաշճյանի հրատա-րակ ա ծ որս տար աղ ի պո լսական եղս։)։ ակնե-րև)։ ղանոնբ զտելով, անոնցմե վտարելով բյուգանգական եկամուտ տարրերը»։

,J Elll if ||UI IIIII ւ||ԱՈ)Ա1ւ||1|111, Il ր rj Llj П lj II I ՐքՈ ։)l ր IIրր Г, j Պաաարսոլի, Փարիզ, I У.'1.'1, ),/,ր ա*)ո լիյուն։ ։

26 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն

Բացի իր պատարագի նոր մշակումնն, Կո-միտաս Պոլսո մեջ մշակեց կամ իր բառով՝ fդաշնակեց» նախապես իր գրի առած գեղ-ջոլկ երդերեն հարյուրավորներ: Անոնք լհայտնվեցան, սակայն. Պոլսո իր գույքե֊ բուն մեջ, երբ 1922-ին իր սնտուկները բա-ցինք անոնց պարունակության ցուցակը կազ-մելու համար: Այնուամենայնիվ անոնց մեջ շատեր, բարեբախտաբար, հետզհետե երևան եկան այդ թվականեն հետո աշխարհի զա-նազան անկյոլններեն, ու ինձ համար մինչև այսօր ալ պարզ չէ, թե որ հովն էր զանոնք տարտղնողը...

Գոհարիկ Ղազարոս յան, երբեմն աշակերտ Կոմիտասի, կգրե թե՝ aՀրաշքով մը 1943-ին ձեռս ինկան վարդապետին երկու տետրակ-ները, որոնք կպարունակեին յոթանասուն անտիպ ժողովրդական երգեր, գրի առնված 1913-ին արևելյան ձայնագրոլթյամբ1)՝°t

Պոլսո իր տարիներուն էր, որ Լայպցիդի մեջ տպվեցան 20 երդեր իր դաշնակածնե֊ րենս, ու ասոնցմե զատ որևէ երաժշտական հրատարակություն չունեցավ: Հազիվ թե հո-ժԱյրեցավ իր դաշնակած երգերեն մեկ քանի տպել տալ զանազան պարբերականներում և տարեգիրբևրոլ մեջ, ինչպես « Ի մ չ ի ն ա ր ի յ ա ր ը » 1 2 , « Տ ե ր ո ղ ո ր մ յ ա » » 1 3 , « Լ ո ո ո ւ գ ո ւ -թ ա ն ե ր գ ր » 1 4 , « 0 , մ ե ծ ա ս ք ա ն չ դու լ ե զ ո ւ » 1 5 , « ե ր ի , Լ ր ի , ե ր ի ? ա ն » 1 0 , այս վերջինը առնված «Հայ քնարի» Փարիզյան 1907-ի հրա տարա֊ կոլթենեն:

Ան մոռացության չտվավ նաև հարևան ժո-ղովուրդներու գեղջուկ երդերը: Քրդական ե-ղանակներով ան զբաղած էր զեռ շատ կա-նոլի:են, և քրդական 13 մեղեդիներ լույս ըն-ծայած էր 1904-ին Մոսկվ ային մեջ՝'։ Պոլսո մեջ ան մշակեց թրքական ժողովրդական եր-գեր ալ։

Տարիներ հետո, այն է 1935-ին Պոլսո մեջ լույս պիտի տեսներ, օրինակ, թուրքերեն և հայերեն լեզուներով պրակ մը, որ կպարոլ-նակեր Կոմիտասի ձայնագրած ժողու/բդա-կան երգերեն մեկ քանին։

Մեծ մասամբ սակայն անտիպ մնացին Կոմիտասի դաշնակած թուրք ժողովրդական երգերը, Պրոֆ. Ա. Աբրահամյանի միջոցով

10 «Այիք», ՒէՀրան, 1945, թիվ 73։

" "ՀաՏ 4եԴ1"լԿ երդեր», Լայպր!ւ7, 1913։ 12 «ԱրաղաՍս, 1910, կ 10։ 13 «Ամէնուն տարէցույցը», 1914, կ 258—259։ н «նավասարդս, 1914, կ 336—3391 15 иԱմէնուն տարեցայցր», 1915, կ 247—219։ 10 Անդ, կ 250—251:

1 7 Mel Iles l<urnes recvel l l les ргг a r h l m a n d r i t e Со m i 1ns. Wo.-cov, 1904.

Բեյրոլթեն Էջմիածին բերված նյոլթերոլն մեջ երևան ելավ նաև տետրակ մը, ամբոգջ 140 Էջ, ուր արևելյան֊թրքական եղանակներ կային՛,

Պոլսո մեջ Էր դարձյալ, որ Կոմիտաս սկսավ մշակել իր քանի մը ուսումնասիրու-թյունները հայ գեղջուկ երաժշտության մա-սին։ ճիշտ Է, որ ատեն չունեցավ իրենց վերջնական ձևր տալու այդ ո լսումն աս ի բու֊ թյանց, և ոչ սւլ հուսկ խմբադրոլթենե մը անցնել հայ գեղջուկ երաժշտության մասին իր ծավալուն մեկ երկը, որուն նախնական շարադրանքը կատարված Էր 1907-ին և որ իր այդ անավարտ վիճակին մեջ լույս տեսավ իր մահեն հետո՝9։

Պոլսո մեջ մշակած իր տեսական նյոլթե-րեն քիչերը միայն հանձնեց տպագրության, ինչպես հակիրճ հոդված մը խագերու նշա-նակության մասին20, ուրիշ մը հայ գեղջուկ երդերու վրա2՝, հայ ինքնուրույն երաժշտու-թյան գոյության շուրջ համբավավոր գրու-թյունը՜2, քանի մը նոթեր՝ հայերեն հին ձե-ռս։ գրե մր քաղված՝ երաժշտության օգտա-գործման մասին բժշկության մեջ՜'՝։

Տարակույս չկա, որ Կոմիտաս )։ո։յնիսկ իր ո>1ղ բազմազբաղ օրերուն չէր ղաղրեցուցած իր ուսումնասիրական թաւիաւլո։ մ)։երր հայ անցյալին մեջ։

Պոլիս անշուշտ հարմար միջավայր չէ բա-նասերին ու պրպտողին համար, աղբյուր ո։ ատաղձ կ։զակսեին հոն։ Աղդ. Մաաենադա֊ բանը տարիներն ի վեր լքված իր բախտին գո-հացում չէր տա խաղարկուի),, իսկ ա)։ քս,),ի մը ճռի, զրո,դարա),ները, զորս մասնավոր֊ ներն ունեի),, հեռու էին Կոմիտասի մտահո-գությանը համաւղատասխա)ւելե ։ Բարեբախ-տաբար նյութեր ու ),ոթեր բերած էր ա)։ է ջ ֊ միածինեն ի հարկին օգտագործելու համար զանոնք, իր նոը սլրպտոլմնևրոլ), մեջ: Ադոնց շնորհիվ էր, որ Կոմիտաս կշարունակեր իր հետազոտությանդ առարկա ւզահել հայ հին խաղերը, զորս ոչ իսկ վայրկյան մը հեռա-ցուցած էր իր անմիջական շահա գրգոոլթե֊ նեն, և որոնց մասին պիտի հաջողեր որոշ եզրակացությանը հան գի լ 1914-ի Միջազգա-յին երաժշտական համաժողովին ներկայա-նալէ առաջ։

18 «էչմիաձինւ, 1952, 8-րդ, կ 41, 19 «ԱնաՀիտ», Փարիզ, 1935, X 6, կ 27—36, 1936,

Л? 1—2, կ 41—48, t M 4, կ 1 — 22, 1937, M 1—2,

կ 28—32 ե A» 3—4, կ 17—31,

2° «Տաճար», 191(1, կ 10,

«Ձեոար էոևտր Հայ դէդքոլկ Հ ամերդի», 1911։ 22 « Ադատամարա,i, 1913, Սէպտեմբէր 18jl հոկտեմ֊

բէր։

" 3 «Ամէնուն տարեցույցը», 1915, կ 242—2461

I <)(>() Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 27

Միակ հոդվածը, զոր շարադրեց և տպեց 1914-ին՝ այդ նյութերոլ հիման վրա, նվիր-ված էր մեր նախնիքներու վարձերուն ե ֊ րաժշտությոլնը կիրարկելոլ համար բժշկու-թյան մեջ։ Այդ նյութերը քաղված էին էջ-միածին պահված հին ձեոադիրե մը, որ երաժշտությունը կբաժներ երկու տեսակի՝ «աստվածային և մարդկայինս, որոնցմե ա ֊ „աջինը կերգեն եկեղեցիներու մեջ՝ հանցավոր հո դիները դեպի զղջում ածելու և մեղավոր մտքերը դեպի բարին փոխարկելու համար, իսկ մարդկայինը՝ ուրախության և հանդէս-ներու մեջ։ Կոմիտաս ձեռագրին տվյալներն քաղելով կդրեր թե « Հ ն ե ր ր փ ո ր ձ ե ց ի ն ե գ տ ա ն (լի օ գ տ ա կ ա ր է ի պ է ւ ո ս բ ժ շ կ ո ւ թ ե ա ն ուստի և որոշեցին ե գործադրեցին, որ ե ր գ ե ն Լ ա ո հ ի ւ ա ն դ ս , որովհետև ո ր պ է ս ը մ պ ե լ ի ք դ ե ղ ո յ ր ն դ ն ա շ ա կ ե լ ի ս ն ազգում է հիվանղոլթյան վրա ե ս ա (երաժշտությունը) ր ն դ լ ս ե լ ի ս ն : Քանի որ ձ ա յ ն ն ա ն մ ա ր մ ի ն է և մ ե ծ զ օ ր ո ւ -թ ի ւ ն ո ւ ն ի և ա զ գ ա կ ց ո ւ թ ի ւ ն ա ո հ ո գ ի ն , ու-րեմն ե ը ն դ ո ւ ն ե լ ո ւ ] հ ո գ ի զ վ ւ ս ր ն ա կ ա ն ն կ ի ր ք , ն ե ր գ ո ր ծ է ա ո մ ա ր մ ի ն և ւ ո ր ա մ ա դ ր ե ա լ փ ո խ է ը զ ն ա յ ի ւ ր մ է բ ն ո ւ թ ե ն է ն : Արդ, իմաստուն երաժիշտներ ր հնարում են պարագային

հարմար գործիքներ ու եղանակներ, որոնցմե դժբախտաբար չէ մնացել և ոչ մի օրինակս2*։

Փոխարեն՝ Պոլսո իր նույն այդ տարինե-րուն էր, որ Կոմիտաս շարադրեց իր մեկ քանի ուսումնասիրությունները, որոնք նյութ պիտի ծառայեին իր դասախոսութ յանց Ե ֊ րաժշտական Միջազգային Համաժողովին մեջ 1914-ին, որոնցմե մեկը Լոռու գոլթաներգի մասին ինքն իսկ տպեց մեր «Նավասարգս-ին մեջ2՞, և ուրիշ մը, որուն նյո։թը հայ եկեղե-ցու առոգանության նշաններու սիստեմն էր լույս տեսավ հետմահու21՝։

Կոմիտասի Պոլսո տա րին երր՝ ոչ միայն երկունքի, այլ նաև որոշ չափով ստեղծագոր-ծության տարիներ եղան այսռլես։

2 Հ Կ ո մ ի տ ա ս վ ա ր դ ա պ ե տ , Բժշկություն երաժշտու-թյամբ (մեկ էք Մայր Աթոո II. էք միածնի 235 9 Համար

ձեոաղրեն), «Ամենուն տար եւյույւյրօ, 1915, էշ 242

244• 25 «Նա>1ասարղս, Կ. Պոլիս, 1914, էք 312—3361 26 «Անս, դաս, Փարիզ, 1937, թիվ 5 — 6, էշ 2 — 9,

( { յ ա ւ ՚ ւ ւ ւ ն ա կ ե լ ի )

ԱԳԱ ԹԱՆ ԳԵՂ Ո Ս Ի ՊԱՏՄՈԻԹ6ԱՆ ՀՈԻՆԱԿԱՆ ՆՈՐԱՀԱՅՏ ԽՄՌԱԳՐՈԻԹՅՈԻՆԸ (ՎԱՐՔ)

Թ ա ր գ մ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն հ ո ւ ն ա ր ն ն ր ն ա գ ր ի ց ՝ Հ . Ր Ա Ր Թ Ի Կ Յ Ա Ն Ի Ա ո ա շ ւ ս բ ա ն ե ծ ա ն ո թ ա գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ՝ ՚ Ս.. Տ Ե Ր - Ղ Ե վ Ո Ն Դ Յ Ա Ն Ի

Հայագիտության ամենաշատ ուսո լմնա֊ սիրված բնագավառներից կ ագաթանգեղա-դիտոլթյոլնը։ ժամանակի ընթացքում Ագա-թանգեղոսի Պատմության բազմաթիվ և բազ-մալեզու խմբագրություններ են մեղ հասել։ Այսոլհանգերձ հայագիտության այս ճյուղը միշտ հղի կ անակնկալներով ե. ցնցող նորու-թյուններով, որոնք անհրաժեշտոլթյուն են ստեղծում լրացումներ կատարելու։

Մեր միշնաղարյան պատմ ագրութ յան ա֊ ռաշին երկը համարված Ագաթանգեղոսի Պատմությունը զեռես ԺԸ դարում ունեցավ մի քանի խմբագրությունների հրատարակու-թյուններ։ Դարի սկզբին լույս տեսավ հայ-կական բնագիրը՝, իսկ գարի կեսերին հու-նարեն U լատիներեն խմբագրությունները2։ Վերջիններիս հրատարակիչ Հ. Ստիլտինգը քննարկման ենթարկելով այս երկը տարա-կուսանք կր հայտնել պատմական տեղեկու-թյունների հավաստիության հարցում, որին հակաճառեց Մ. Չամչյանը իր Հայոց պատ-մության՛3 մեշ։

՚ 4՝ՒՐՐ վիպասանութեան որ կոչի հոմանունակի Ապա֊

թանդեղոս, ...Յամի... ՌէճԲ՝ ... ի քաղաքիս Կոս-

տանղնո՚պոլսոյ... ձեոամր Գրիգորի ղպրի որդւոյ

Մկրտչի Մարզուանեըւոյւ 1 V t a Sjnct mim, S гр te ա bris, t. VIII. Antver-

plae, 17(՝՚2. 3 II". Ս ա ւ ք - ե ւ ս ն , Պատմութիւն Հայոց, Ա., Վենետիկ,

1784, կ 668—670։

ԺԹ գարում իրար հաջորդեցին այլևայլ լե-զուներով գոյություն ունեցող խմբագրու-թյունների լույս ընծայումը* և հունական խմբագրության քննական հրատարակությու-նը Պ. ղը Լադարդի 5 ձեռքով։ Դարի վերջում արդեն ամբողջ մենագրություններ՝' նվիրվե-ցին Ագաթանգեղոսի Պատմության բազմա-թիվ հարցերի պարզաբանմանը։

Սակ այն այս բոլոր խմբագրությունները պտտվում են նույն կենտրոնի շուրջը, նրանք բոլորն էլ մեղ հասած միակ հայկա1/ան բնագրի թարգմանությունը կամ համառո-տումներն են։

Ագաթանզեգոսի Պտտմոլթյան մեզ հասած հայկական բնագիրը իր արմատներով հաս-նում կ Ь դար։ Մոտավորս։ ՛դես եյչքլո/գաբ հետո նա թարգմ՛անվել կ հունարեն, որից հետո նրա սկզբում կցվել կ Արտաշրի ապս-տամբության մասին փոքրիկ հա տված ր ։

I Տե' Ս1 Հ. Ա ք ւ ս ւ ս յ ա ն , Հայկական մատենաղիտություն

Երևան, 1959, Ա., կ 174—183,

տ A g a t h a n ç e l u s und die Aklen G r e g o r s von Ar-ménien, GOtllngen, 1887.

E A. V. G u t s c h m l d . A g l l iaugelus , L c l p z ' g . 1877:

P . I J u i r i j u b a i f i , Ագաթս,նղեղոս h իւր րսպմագարեան

գաղտնիքն, Վենետիկ, 1890։

Հ. ՏսւջԼան, Ագաթանգեղոս աո Գեորգայ ասորի

եպիսկոպոսին և ուսումնասիրութիւն Աղաթանղեղեայ

Կրոց՛ ՛Ս՛եննա, 1891։

I !!()(> Է Տ Ս ՚ Ի Ա Ծ Ի ն 2 9

Սրանից մեգ հասել է մեկ ամբողջական ձե-ոագիր ք Ֆլորենցիա յի Լա վր են m յան մատե-նադարան VII —25): Հունական թտրդմանոլ֊ թյու),/։ Ժ դարում ամփոփվել է Սիմեոն Մե-աափրաստեսի Տաքով և մտցվել հունական Հայսմավուրքի մեջ: Ինչպես այժմ հայտնի է վերջինս թարգմանվել է վրացերեն և այլ չեդուներով: Ագաթանգեղոսի հունական թարգմանությունից է ըստ երևույթին օդտվել Գևորդ Ասորին, որը 714-ին գրած իր թղթում տալիս է Գրիգոր Լուսավորչի գործունեության համառոտ նկարագրությունը: Հունականից է ծագում նաև լատինական համառոտ խմբա-գրությունը, որը կատարվել է ԺԲ դարում: Այս բաղմալեղոլ խմբագրությոլններն առանց բացառության աոնՀվում են այն հսւյկւսկան

յէնագրին, որը կրում է «Ագաթանգեղայ Պ ատ֊ մութիւն Հա՜յո՜ց » ՚ խորագիրը՝ ։

Ագաթանգեղագիտութ յան մեջ արմատա-կան հեղաշրջում էր Նիկողայոս Մառի կող-մից 1902 թվականին :Արաբական խմբագրու-թյան հայտնաբերումը, որի հրա տա բակում ր և ուսումնասիրությունը՛՝ պարդեց մի չափա֊ գանց կաըեոր հանգամանք՝ որ մեղ հասած էայկական բնագիրը միակ խմբագրությունը չէ։ որ գոյություն է ունեցել Հայոց դարձի նյութի շոլրջր։ Ն. Մառը իրավացիորեն են-թադրում է, որ նորահայտ արաբական խմբա-գրութ յունր պետք է թարգմանված լիներ հու-նարենից, որն իր հերթին պիտի ունենար մի հայկական մեղ չհասած բնագիր օրինակ։

Բադում նոր կռահումների և եզրահան-գումների առիթ տվեց արաբական խմբա֊ գրության հայտնաբերումը։ Լուծելու համար սրա և մինչ այդ հայտնի րաղմալեղոլ խմբա-գրությունների փոխհարաբերությունը, Ն. Մառը մի ամբոգջ տեսություն ստեղծեց։ Ըստ նրան, ե դարում եղեւ է Ագաթանդեղոսի ա֊ սաջին խմբագրությունը Մեսրոպ Մաշտոցի ձեռքով կազմված։ Սա թարգմանվել է հու-նարեն, որից օգտվեյ է Գևորգ Ասորին 714 թ. ե ապա կորել է, Երկրորզ խմբագրու-թյունը կազմվել է քաղկեդոնական հայերի միջավայրում, որբ թարգմանվել է հունարեն և ապա արաբերեն: Վերջինս նրա (Մառի) ձեռքով հայտնաբերված խմբագրությունն է։ Հ1 գարում հ ակտ քաղկեղոն ական հայ ս,ղ֊ դային եկեղեցին կազմում է երրորդ խմբա֊ գրությունը, հենց այն, որ մեղ հասել է իր

՚ Ս.գաթանգեգ,սյ Պատմութիւն Լալոց, աշիատու֊

թ Լ ս։մր Դ. S 1,1՝ 1П[Г(п *l, ա Г| Il Սւո. ԿանսւյԼանքյ, Տփղիս, 1909:

ь H- . \ lapp, Крещение Армян, Грузин, А б х а з о в и Атамов с в я т и м Григорнием ( А р а б с к а я версия) , С. Метербург.НОб.

հայկական բնագրով և հունարեն թարգմա-նությամբ և. այլն։

Լնդոլնելով հանդերձ երեբ խմրադրոլ-թյոլնների գոյություն/։, Ն. Աղոնցը> որոշ ուղղում է առաջարկում Ն. Մառի մշակած տեսության մեջ: Նա չի ժխտում, որ Մեսրոպ Մաշտոցը կարող էր մշակած լինել Գրիգոր Լուսավորչի մասին գոյություն ունեցող վար-քագրական և այլ կարգի նյութ երբ որպես՝ Վարք Գրիգորի։ Բացի դրանից նա հավանա-կան է գտնում, որ նոլյնա),ման աշխատանք կարող էր կատարած լինել նաև Կորյունը, Սակ այն երկրորդ խմբագրոլթյունր նա հա֊ մարում է է դարի սկգբին ապրած Եզնակ ե ֊ րեցի աշխատս,), քր, որբ ր սա Ագո),ցի վե-րախմբագրել է ոչ միայն Գրիգորի վարբր, այլև Մաշտոցի վարքը (Կորյունի), Անկախ խմրագրռզ մ ատևնադրի ան ձ), ա վ ո ր ութ յո,-նից, Ն. Ագոն g ր երկրորդ խմ բա գրութ յան բ

համարում է 9, գարի վերջի և է դարի սկգբի գործ, քս։),ի որ հայ ն ա խար արու թ յուն)։ երի և եկեղեցական թեմ երի (եպիսկոպոսութ յուն֊ ների) ցուցակներում տարրերություն կս, մեղ ծանոթ հայկա/րս), բնագրի և արաբական խմբագրության միջև, րնդ որում երկրորդի մեջ այս ցուցակները համապատասխանում !ն Ջ դարի վերջի իրազրությանր։

Ն. Մառի ենթադրությունը այն մասին, թե անկասկած պիտի եղած լինի այս խմբադրոլ-թյան հունական օրինակը հաստատվեց, երբ բելդիացի հայագետ և քրիստոնյա արևե/քի ականավոր գիտակ պըոֆ. ժ. Գարիտտր հրատարակեց իր հայտնաբերած հունական նոր խ մ բա զբութ յուն ը, Համեմատելով այս խմ բաղրությոլնը արաբականի հետ ժ. Գա-րիտտր այն եղրակացոլթյա), հանգեց, որ ա-րաբականը հունականի թ ա ր գմ անութ յոլնն է որոշ շեղումներով հանդերձ: Հոլնակա), նո-րահայտ խմ բաղրութ յունը ոչ միայն բանա-

.սիրական մեծ արժեք ունի, այլև տալիս է պատմական նոր տվյալներ, որոնք պակա-սում են մեղ ծանոթ հայկական բնաղրի մեջ և նույնիսկ արաբական խմ բաղրութ յան մեջ, թեև վերջինս հիմնականում նրանից է թարգ֊ մանված։

Այս ,ղիս ով մինչև այժմ հա յա), ի բոր՛բ խմբաղրոլթյոլններր բաժանվում են երկու հիմնական խմբի. Ա խումբր մեղ հասած հայկա1/ան բնագրի՝ բուն Ագ աթ անդեղ։։ սի Պ ատմոլթ յան տարբերակներ), (հունական թ արղմ անութ յուն՝0, Մ ետափրաստյա), օրի֊

• Н. Адонц. Армения ո э п о х у Юстиниана С п б , ИМЯ.стр. .441-342.

10 Այժմ մեր ձեոբի տակ է նաև այս հունականից

կատարված արաբերեն ձեոագիր թարգմանությունը։

3 0 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն i я м

նակ և այլն) են։ Բ խումբը մեզ չհասած հայկական բնագրի հունական և արաբական թարգմանություններն են։ Այս խմբագրոլ֊ թ յունր Ժ. Գարիտտի և ապա Ն. Ակինյանի կողմից մկրտվել է որպես aՎարքЯ։

. նորահայտ խմբագրության գրչագիրը j գտնվում է Իսպանիայի էսքուրիալի մատե֊ / նա դա բանում և 1107 թվա կանն է կրում՝՝։ ՚ Պարունակում է սրբերի վարքեր, ճառեր, քա-

րոզներ և այլն։ Ըստ Ժ. Գարիտտի նյութի այս խայտաբղետությունն է, որ էսքկուրիալի ձեռագրացուցակում նշված «Մ արտիրոսոլ-թիւն սրբոյն Գրիգորի}) անունը խանգարել էր կռահելու նրա արժեքը, թեև գրչագրի հենց ժամանակը պետք էր հետաքրքրություն արթնացներ բանասերների մեշ։

Ձեռագրի հիշատակարանում կ։ս գրչի ա-նոլնը՝ Լեոնտիոս, որը արտագրել է այն Սի-կիլիա կղզու Ս. Փիլիպպոս վանքում։ ԺԶ դա-րում նա արդեն հիշվում է էսքուրիալի ձե-ռագրերի մեշ։ Գրչագիրը հիմնականում մա-գաղաթից է (բացի վերջին թղթե թերթե-

րից, որոնք ԺՋ դարից են) և ինչպես ասվեց կրում է 1107 թվականը։ Ս. Գրիգորի վարքը զբաղեցնում է 241 բ—262ա երեսները։

Դժվար է ասել, թե որտեղի'g և ի՞նչ ճանա-պարհով այս գրչագրի մայր օրինակը հասել է Սիկիլիա։ Հայտնի չէ թե արաբական տի-րապետության շրջանո՛ւմ (fi—ԺԱ դղ.) էր Ս իկիլիա բերվել, թե նորմանների նվաճու-մից հետո։

Զե ռագրի լեզուն անպաճույճ է և հունարե-նի թարգմանիչը բոլորովին լի ջանացել մե-ռած մատենագրական լեզվի կանոններին հավատարիմ մնալ, առատորեն օգտագործե-լով ռամկաբանոլթ յո լններ։ Ուստի դժվար է խոսել առանձին լեզվական շեղումների մա-սին, քանի որ ռամկաբանոլթյոլնները գերիշ-խում ենռ։

Հունական նորահայտ վարքի հատուկ ա֊ նոլնների քերականության և ոճի ուսումնա-սիրությունը բերում է այն եզրակացության, որ սա հայկական յմի կորած բնագրից է թարգմանված։ Հայ մատենագրոլթրՀԵը~ոչ

~մք1նյն վերցիել է օտարներից, այլև որոշ բան ինքն է հաղորդել միջնադարյան աշխարհին»

Ժ. Գարիտտը հատուկ գլխի տակ նշում է հունական Վարքի հա յկաբանոլթյունները, Կան բազմաթիվ ոճական ձևեր, որոնք հա-տուկ չեն հունարենին, բայց երբ նկատի ենք առնում համապատասխան հայկական

1 1 G . Gar l t te , Documents pour l ' é tude du livre d ' A g a t h a n g e , C i l l a del Vatlcano, M C M X L V I , p. 1 5 6 - 1 6 1 .

1 2 Documents , p. 1 6 2 - 1 6 4 .

ձևերը պարզ է դառնում թե ինչքան շատ է թարգմանիչը (որն ըստ Ժ. Գարիտտի հույն պետք է լիներ) ենթարկվել Հայկական բնա-գրին։ Սա առավել ևս ցայտուն է դառնում հատուկ անունների փոխադրման ժամանակ, երբ հայկական Մոկաց, S այո g ձևերի հոլո-վական (հո գնակի սեռական) վերջավորու-թյան վրա ավելանում է հունականը։

Հունական Վարքի սկիզԲԸ թեև պակաս թերթեր չունի, այնուամենայնիվ առաջին հայացքից երևում է, որ արվեստական է։ Ժ. Գարիտտը իրավացիորեն ենթադրում է, որ թարգմանիչը կամ այլ ոք կրճատումներ են կատարել։ Արաբական Վարքի գրչագրի առաջին թերթերը պակասում են և շատ հե֊ տաքրքրակա ն կլիներ, եթե մենք այս խմբա-գրության՝ Վարքի բուն սկիզբը իմանայինք: Դժբախտաբար հունական Վարքը նույնպես այս հարցում մեղ չի օգնում։ Այստեղ չկան ոչ միայն հայկական Ագաթանգեղոսի առա֊ ջաբանի և հունական Ագաթանգեղոսի սկզբնական հատվածի (Արտաշրի ապստամ-բությանJ նյութերը, այլև պակասում է նույնիսկ այնպիսի հիմնական մաս, ինչսլի֊ սին է Խոսրովի և Տրդատի պատմությունը։ Ն. Ակինյանի այն վարկածը՝*, թե Արտաշրի ապստամբության մասին հունական Ագա-թանգեգոսին կցված առեղծվածային հատ-վածը իր ժամանակին այս Վարքի կրճատ-ված մասից է հանվել՝ կարիք է զգում ավելի ուժեղ փաստարկների.

Սակայն հունական Վարքի կողմնակի ակ-նարկներից պարզվում է, որ Խոսրովի և Տրզատի պատմության հատվածը նախապես եղել է նրա սկզբում։ Տրդատն ու Գրիգորը զրույցի ընթացքում հիշեցնում են իրենց հին հարաբերությունները։ Դիոկլետիանոսին գրած նամակում Տրդատը հիշում է, որ ինքը դաստիարակվել է հռոմ այե ցին երի մոտ, իսկ Գրիգորը՝ քրիստոնյա Կեսարիայոլմ։ Կեսա-րիո Ղևոնդիոս արքեպիսկոպոսին գրած նա-մակում Տրդատը հիշում է իր հին մեղքերը և Գրիգորի մարտիրոսությունը, ինչպես նաև. այն, որ ինքը եղել է Լիկիանոսի մոտ, Այս բոլորի (ինչպես ն աև այլ հետքեր)՝* հստակ կերպով ցույց են տալիս, որ այս բաժինը իրոք եղել է և միայն հետագայում է կրճատ-

ՎեՐ Հունական Վարքն սկսում է Գրիգորի մար-

տիրոսության բաժնով, որի սկիզբը նույնպես

1 3 Documents , p. 337. и ն . Ա կ ի ն ե ա ն . Արտաշիր [՛արականէ ւէեպը յունա-

րէն Ագաթանգեղոսի մեշ և Ս. Գրիգորի նորագիւտ յու-

նարէն վարքը, Հան գէս ամսօրեայ, 1947, էշ 567— 581 г

1 5 Documents , p. 2 7 9 - 2 8 3 .

I <)(it> Է S Մ Ի Ա Ծ Ի ՛Ս 3 1

կրճատված է։ Այս բաժինր մեծ մասամբ Հակիրճ Է ե այդ տեսակետից տարբերվում Է հայկական և հունական Ագաթ անգեղոսից և նույնիսկ արաբական Վարքից, թեև հու-նարեն և արաբերեն վարքերն ունեն միայն իրենց հատուկ աոանձին դծեր, Գրեթե նույն վիճակում Է նաև Հոիփսիմեանց նահատտ-1/ութ յան բսւժինր։

Պատմական տեսակետից հունական Վար-քի կարևոր հատվածներից Է Գրիդոր Լուսա-ւորչի կնոջ (Յոլլիտտա հայ. Յոլդիտայ) մա-սին պատմող բաժինը: Հայկական Ադաթան-դեղոսը չի խոսում նրա կնոջ մասին, այ/ շատ հակիրճ և լակոնական ոճով ասվում Է, որ Տրդատ թաղավորին տեղեկացրին, թե Գրի֊ դոբր «մինչ դեո ի մանկութեան արտիսն Էր ղին ո լոր ութ'.։ ամբ՝ տ մ ասն ա g ե и: լ և երկուս որդիս ստացեալ»"ւ նույնիսկ արաբական Վարքը չունի այս հատվածը: Գրիդոբի կնոջ մասին խոսվում Է ավելի ուշ շրջանում : Կա֊ ո/աղովկիայում ստացած նրա ուսման մասին խոսելիս հիշվում Է, որ նա ո1'բրև եղև երկո-տասանամեայ այր ոմն աստուածապաշտ, որ կոչէր Գաւիթ, ամուսնացոլցանէ գնա ընդ դստեր իւրում, որ կոչիւր II արի՛ում : Արդ, իբրև եղէն նորա երկուս որդիք, անուն անդրանկին Վրթանէս և կրտսերոյն Ռստակէս մայրն ե ֊ մուտ ի վանս կանանց...»''<

Ամեն այն հ ա վան ական ութ յամբ Ե ղարի իր նախնական ձևի մեջ հայկական Ագաթանղե-ղոսն ունեցել է Գրիգորի կնոջ մասին վեր ո ֊ Հ ի շ յ ՚ ս լ հատվածը, սակայն ժամանակի ըն-թացքում, երբ կուսակրոնության ղաղափարր ավելի և ավելի է արմատացել, այդ հատվա-ծր խորթ է թվացել ե կարիք է ղգացվել ջնջել այդ տողերը: Հազիվ թե հունական Վարքի թարդմանիչը կամ խմբադրողը իրենց երևա֊ 1-այությունից հնտրեին Գրիգորի կնոջ հատ֊ վածը, բանի որ միջնադարում սրբի կին ու-նենալոլ վւաստը հավասարապես խորթ էր ւչ միայն Հայաստանում, այլև բնականաբար հունական միջավայրում ե ամենուրեք:

Հաջորդ բաժինների մեջ (Հայոց դարձը, Ա. Գրիգորի ձեռնադրությունը, Կոստանտին կայսեր մոտ այցելոլթյոլնը և. այլն) հունա-կան Վարքը ցույց է տալիս իր ինքն!պ,ոլյ-

ftfnj դեպքերում նա ավե՜լի ՜ման-րամասն է, քան հայկական և հունական Աղաթանղեղոսը, իսկ այլ տեղերում ընղհա֊ կառակը՝ համառոտ: Ընդհանրապես եթե համեմատենք հայկական ու հունական Ադա֊ թանդեզոսը հունական ու արաբական Վար-քերի հետ կտեսնենք որ աոաջինների հետ համեմատելիս հունական Վարքն ավելի

10 Ս.<|1Ա յւանդհւլոս, Պատմութիւն Հայոց, 19(քՅ՜՝էյ[՜44Տ՚ 17 Պատմութիւն Տարօնոյ, Երևան, 1941, էք 72։

ինքնուրույն է, քան արաբականը, որբ համե-մատաբար ~մ ոտ ՜՜է կ՛ան զնած' ՜հայկակ ա ն Ա -ղաթ անգեղս սին ։

Այս պ ի и ո վ, վաղ միջնադարում եղել է մի հայկական Վարք, ոյլը մեգ չի հասել։ U ա հու-նարեն է թարզմանվել մի հայն թարգմանչի ձեռքով, ապա որոշ մա սերում կրճատվել և դարձել ինքնուրույն խմբաղրություն։ Վեր-ջինս թարգմանվել է արաբերեն, որը նույն-սլ ե и ինքնուրույն է, քանի որ բառացիորեն չի համընկնում հունականի հետ։

Հունական Վարքի հա յտնաբերում ր հնա-րավորություն ընձեռեց ժ. Գարիտաին իր մանրակրկիտ ուսումնասիրությունը ավար֊ տելոլց հետո, վերանայե/՝՝ ն. Մաոի տեստ-t/եաներր և արաբական Վարքի հրատարակ-ման առթիվ նրա առաջարկած տեսությունը։

նորահայտ հունական ՚Լարքր հաստատում է ն. Մաոի այն ենթաղրոլթյոլնը, թե իր հայտնաբերած արաբական խմբագրոլթյունր պետք էր թարգմանված լիներ հոլ)։ակտնից, իսկ վերջինս էլ իր հերթին՝ հայկականից:

Սակայն Մաոի այն տեսակետը, թե այս խմբագրությունը (Վարքր) քաղկեդոնական միջավայրում է կազմվել, ժ. Գարիտտի մոտ տարակուսանք է առաջացնում։ Ձեռագրի Սինայի ուղղավւաո վանքում գտնվելը կամ թերթերի վրացական համարակա[ում ունե-նալը բոլորովին էլ չէին կարող ապացուցել նրա քաղկեդոնական ծագումր՝'՝։ ն. Մաոի այն վարկածը i թե Հայոց, Վրաց, Լագերի և Ադվանից հիշատակումը որպես մեկ ամբող-ջություն, է դարի խզումից հետո 1/արող էր ընղուն ելի լինել միայն քաղկեգոնիկ հայի կողմից, նույնպես բավարար կռվաններ չու-նի։ Իսկ ինչու չենթադրել, որ հայկական կո-րած բնադրի հեղինակը չի ոլղեցել այսս/իսով շեշտել հենց Հայաստանեայց եկեղեցու դե-րակշռոլթյոլնը մյուս Կովկասյան եկեղեցի-ների նկատմամբ: Գրիգոր Լուսավորչի տե-սիլքի մեջ սպիտակ ոչխարների հոտից սևե-րի անջատոլմր Սառը համարում էր հակա-քաղկեղոնտկաններին ուղղված ակնարկ։ Սա ևս շատ անորոշ լիաստարկ է, քանի որ նույ-նը հիշվում է նաև հայէ/ական Ադաթանղեղո-սի մեջ։

Տարակուսանք Է առաջացնում նաև Տայքի միջավայրի մասին ն. Մաոի վարկածը, որի կռվաններից մե1/ր որոշ տեղանունների մեշ

« D o c u m e n t s , p. 338—350. 19 Ի դեպ նույն ուղղափառ վանքում վերքերս հայտնի

դարձավ նաև արաբական թարգմանությունը Հենը Ա -

ղաթ անդեղոսի պատմության, որը ն. Մ աոի կողմից

Համ արվել Էր Հայ ադդային եկեդեըու Հակաքաղեդո

հական խմբաղրութ յուն։

.42 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն i 9 6 0

վրայյական ձևով (աթ) վերջածանցների ա ռ ֊

կա յոլթյունն է: Նորա Հայտ հունական խմբա-

դրության մեջ համապատասխան տեղերում

այղ տեղանունները նույնպես ունեն նման

վերջավորություններ և այն էլ հունարենի

համար շատ օրինալափ ձևով։ Մառը հենվում

էր նաև Աղձնիք տեղանվան փոխարեն նա-

խարարների ցուցակում արաբական Վարքի

մեշ Արտ անուշ անվան գոյության փաստի

վրա։ Սակայն հունական նորահայտ խմբա-

գրության մեշ նույն տեղում գրված է 'Ao-

,".7vf,;> որը Աղձնիքի հունական ձևն է։ Հե-

տաքրքրական և կտրուկ է այս հարցում Ն.

Ա գոն g ի դեռ իր ժամանակին հայտնած տե-

սակերտը, որ Արտանոլջ ձևը հա-

մարում էր սոսկ գրչական սխալ և տռաջար֊

կում էր կարդալ Արգանուն Որը

շատ հավանական է։

Հունարեն Վարքի հայտնաբերումը և ու-

սումնասիրումը մեծ նշանակություն ունեցավ

ադաթ անդեղադիտոլթ յան համար, մանա-

վանդ մեծ չափով պարզվեց «Վարքa կոչված

խ մ բա գրութ յ ան էությունը։ Մաոի հայտնա-

բերած արաբական Վարքը և նրա ուսումնա-

սիրությունը առաջին վճռական քայլն էր

այս հարցում։ Երկրորդ և կարևոր քայլը

արվեց Ժ. Գարիտտի հունարեն Վարքի լույս

ընծայմամբ և նրան առընթեր փայլուն ու-

սումնասիրությամբ։ Հայագիտությունն այժմ

սպասում է Վարքի հայկական բնադրի հայտ-

նաբերմանը2՝։

• l u i r f և ւ | 1 | ա յ ա ր ս ւ ն ո ւ ր յ ւ ւ ւ Ա . Ս ՚ ե ծ Հ ա յ ք ի u n l r p Լ

փ ա ո ա վ ո ւ - յ ս ւ լ Գ ր ի գ ո ր ի վ կ ա յ ի 1

( I T p â ç s i ; ул\ j i a w ' j p i o v t v j ձ ՚ ր օ ՚ յ x a l svoôÇQ'J

i s p o i w p t y p r j ; J ՝ p 7 ) 7 o p i o u - т ( : M s - ' â / . r , ; ' A p j i e v t a ; )

ï . Այն ժամանակները, երբ Մեձ Լայքում թագավո-

րում էր Տրգատը, տեգի էր ունենում քրիստոնյաների

մեծ հալածանքւ Բ՝ադավորն ասում է սուրբ Գրիգորին,

֊ ° H . А ю м ц , А р м е н и я в Э п о х у Ю с т и н и а н а СГр. 2 9 3 (ծա՛նոթ. 3)։

2' Վերքերս Օքրիղայում (Մակեգոնիա, Հարավսլա-

վիա) Ս. Գրիգորի մի հունական Վարք հայտնաբերվեց

F . H n l k i n , M a n u s c r l p t s b y z a n t i n s d ' O c h r l d a ,

A n a l . B o l l . , t. 8 0 . Газе . 1 - 2 , 1 9 3 2 ) ,

մասամբ համապատասխանում է Ագաթանգեղոսի

Պատմությանը, իսկ մասամբ արաբական Վարքին

( G . G a r i t t e , L a v i e g r e c q u e I n é d i t e d e S . G r é -

g o i r e d ' A r m é n i e , А п э 1 . B i l l . , t. 8 3 . f . 3 - 4 , 1 9 6 5 )

Այս խաոնածին բնագիրը՝ Օքրիգայի Վարքը, Ագաթան-գեղոսի երկու խմբագրությունների մի/ե միացման օղակ J կաղմում։

1 P՝ արգմ անո ւթյուն ը կատարվել է ժ. Գարիտտի հրա-

տարակած հունարեն բնագրից, տե՛ս G . G a r i t t e , D O -

c u m e n t s , p . 2 3 - 1 1 6 :

երբ f վերջինս ) ներկայացավ նրան. (.Ե՛կ. ով Գրիգոր.

գո\ մատուցիր աստվածներին և կլինես մեր սիրելին,

ինչպես նախկինումս։ Իսկ սուրբ Գրիգորն ասում է

թագավորին. Հ՛Ո՛Վ թագավոր, ես այգ շեմ անի, շեմ

սպասարկի կուռքերին, ոշ էլ մեոելներին որեէ գո ,

կմատուցեմ w

г . թագավորն ասում է. «Երբ գա իմ մոտ եկար

ասացիր, որ Հայոց աշխարհի աոաջիններից ես, բայց

այ il մ շի երեամ ո՛չ քո ազնվական ծագումը, ո՛չ

ք„ (Հռչակված) երկիրը, Մեր սիրելին դարձավ ան.

Հայտ և անծանոթ մեկըւ Բայց դո, ինչպե՛ս չես ուղո,մ

սպասարկել աստվածներին, որոնց մենք սպասարկում

ենք և չենք դրժում նախնիների սովորո,[Iյունները», եվ

հրամայեց մինչև առավոտ պաՀել նրան։

3. Հաջորդ օրը թադավորը իր մոտ բերել տվեց սուրբ

Գրիգորին և ասաց նրան, вԻմանալով օտար երկրո,մ

կրած քո տառապանքների մասին, և չմոռանալով ինձ

մատուցած քո ծառայությունները, ցանկանում Լի վար-

ձս/Հատույց լինել քեղ՝ տաքով պաշտոններ ե ընծաներ»и

Վ. Գրիգորն ասում է թագավորին. «Աստվածաշունչ

գրքերն ասում են, որ պետք է '.նազանդ լինել մար մ ֊

նավ որ տերերին, ես, ինչպես դո, ասացիր, ամբողջ

սրտով ծառայեցի քեզ, բայց պետք չ/, կենդանի Աստս,֊

ծ ո փոխարեն պաշտել ու պատվել ուրիշին, Միայն նա

է տերը մարդկանց՛ և Հրեշտակների, որոնք Հավիտյանս

փառավորում են նրա անճառելի մեծությունը, որով-

Հետև նա' է Հիմնադրել երկիրը, նա' է մարդուն կեր-

տել, որպեսզի Հանապազորդ կատարի նրա պատվիրան-

ները և պաշտի նրան, որպեսղի ամեն մի շունչ, որ

ղտնվում է երկնքում, երկրռւմ և ծովում փառավորի

արարչին և կենարարինai

5 . Տրգատը զայրացած ասաց. (էՒզուր էին ինձ Հա-

մար կրած քո տառապանքները։ Քո ազատությունը

փոխարինելու եմ բանտով, պաշտոններդ անարգան-

քով, իսկ նվերների և երջանկության փոխարեն՚ կա-

պանքներ եմ տալու և ապրելու Հույսը կտրող վճիռ,

եթե չփութաս երկրպագել մեր աստվածներին, նախ ե

առաջ մեծ Արտեմիսին22, որ մեծագույն փառք և կյանք

է պարգևում մեր աղ զին. Հենց ինքը Դիոկլետիանո.,

կայսրը, որ աստվածներին է պաշտում, տիրում է ամ-

բողջ աշխարհինսւ

6. Գրիգորը պատասխանում է նրան. «Ես իզուր չեմ

Համարում իմ՝ կրած տառապանքները, որովհետև ես

դրանովճ ըստ սուրբ գրքի՝ ենթարկվեցի երկրային տի-

րոջ, որպեսղի դրա համար վարձահատույց լինեմ կեն-

դանի Աստծուց տեսանելի և անտեսանելի ամենայնի

արարչից, ով և պատվիրեց այդպես աներ Ես չէի էլ

մտածում ստանալ քեզանից անցողիկ նվերներ, երբ

առկա են հավիտենական բարիքները»։

/ . «Երբ դու ինձ Ապառնում ես անարգանքէդ,

բանտով և մահով, դու դրանով Լհավիտենւ

2 Հայ Հեթանո սական աստվածությունների անունները

Հունարեն են թարգմանված» Այսպես՝ ԱնաՀիտ = Ար-

տեմիս, Տիր — Ապոլոն, P արշամին = Հոե ա, Արամազդ =

Տես, Նանե — Աթենաս, Մ իՀր = Դիոնիսոս, Աստղիկ =

Աֆրոդիտէ ( D o c u m e n t s , p . 1 2 9 ) .

1 $)(>(>

կան] կրոն Ր ես նախապատրաստում, âf ո m Լրնա մ Lu

Քրիստոսին, մ հր Աստծուն, ճաշակերէ Հավիտենա-

կան Աստծո '.ետ լինելո, մշտնջենական ուրախռթյու֊

նը, որի թագավորությանը ե ր ար ի բներին վերջ չկա։

Երբ դա ինձ աստիճանների փոխարեն մաՀ եԱւ նախա-

պատրաստում, ապա դո։ ինձ ուղարկում ես Հրեշտա-

կային կյանք վարելոււ Կապանքների մեջ նետելով, ղու

ինձ երանություն ես նախապատրաստում, Հաղորդակից

դարձնելով Քրիստոսի կապանքներին, որը չարչարանք-

ներ ե կապանքներ կրեց մե՛ղ Համար։ Ես Հրճվում եմ

Տիրոջ փաոքի ներկայությունից։ Դո, կարծում ես, թե

ղրկում ես ինձ քեղ Հետ լինելուց, բայց նախապատ«

բաստում ես Հավատքի Հոր ԱբրաՀամի և բոլոր ար֊

դարների ՛Հետ լինելու մեծ Հաճույքը, Սպառնա/ով ինձ

մաՀով, դու ինձ կյանք ես տալիսճ մոտեցնելով Քրիս-

տոսին, որից բոլոր արդարները Հավիտենական կյանքի

Հույսեր ստանալով, ծաոայում են կենդանի Աստծուն,

Դուք ղոՀ մատուցելով մեռելներին ե անշունչ կուորե-

րին, անկյալ եք Հավիաենակսւն կյանքից, դուր մեռ-

յալ եք:

8. «Իսկ Արտեմիսը, որին մեծ աստված ես անվա-

նում, անշունչ լինելով քո Հոգին տանում Է դեպի Հավի-

տենական դժոխք, աոանց որեԼ ոգուս, տալու քեղ.

Դուք պատվելով ոսկե, արծաթե ե քարե արձանները,

ձեղ եք անպատվում, որովՀետե ունենալով Հողի,

մեո յա/ներին եք սպասարկում։ Այդ ն յո, թերը Աստված

տվեց՝ մարդկանց պետքերի Համար, իսկ դուք կուրո-

րեն պաշտում եք դրանք, անղիաանում եք ձեր սեփա-

կան կորուստը։ Իսկ ես կերկրպադեմ ե կպաշտեմ ամեն

ինչի արարիչ Աստծուն ե Որդուն, ով Հոր Հետ միասին

ամեն ինչ ստեղծեց, ե սուրբ Հոգուն կենարար»ւ

Я. Թաղավորն шип,մ Է Գրիգորին, л Արդյոք ինչպի-

սի՚ն Է ձեր կյանբը, ո՛վ Է Քրիստոսը, ի՛նչ Է Սուրբ

Հոգին, որի մասին խոսում ես։ Ասա կարճ։ Բայց ես չեմ

ների այն անար դան բներ ր. է՛ր ւ/ւււ ուղղեցիր աստված֊

ների հասցեին, и ր I/IIL ապականելի ե անջան' համարե-

ցիր անմահներին։

10. Գրիղռրն шип,մ Է. *Ես ո՛ւմ անարգեցի արդյոք,

ո՛վ թաղավոր, ասում ես, թե րո աստվածներին, որոնր

ղուրկ են որևէ ղղայարանից, Չէ' որ ձեր հույսր ար.

ձանների վրա է, Իսկ մենք ճշմարիտ Աստված՝ ճշմա-

րիտ Աստծուց՝ Քրիստոսին ենք խոստովանում, որր

մարմին ստացավ մե՛ղ համար, չարչարվեց ի,աչի վրա

և մահացավ, իսկ հարություն առնելով մեղ անմահու-

թյուն շնորհեց, ով գա/ու է հատուցելու յուրաքանչյու-

րին րստ նրա արարքների, արդարներին՝ հրճվանքը

դրախտի ե երանությունը իր թ աղավո րո, թ յան, իսկ

հանցավորներին ե ամբարիշտներին՝ դժոխքը հավիտե-

նական, քանդի նրանք չցանկացան ճանաչել արարչին

ամենայնի»ւ

11. Րագավռրն ասում է. 0Ինչքան անարգանք, որ

թափեցիր աստվածների վրա, այդքան չարչարանքների

դառնությունը պիտի ճաշակես, որովհետև դու իւորշում

ես ամբողջ Հայաստանին բարիքներ պսլրղևող մեծ

Տեսից ու Արտեմիսիր և նրանց մեռյալ անվանում»!

12. Այն ժամանակ նա Հրամայեց բարձր կախեք

սրբին, րեբե/ նրա մարմինը, աղ ցանն) ո։ քացախ թւս-

վւել։ Եվ թշվւսոականր հրամայեց, որ այղ ամենասար-

սափելի սլատիժր ւոեի երեր ւ,րլ

13. Գրիղորր պատրաստակամ ու թ յամ ր ընդունեց պա-

տիժը։ Նա աղոթում էր, աղերսում աստվածային ղո-

րոլթյանր՝ Հգորաց նել իր թույլ մարմինը և հետևյալ

ս/ղոթբն էր ասում, ft"ճշմարիտ Աստված, որ անդրանիկ

Աստված, Բանով ամեն ինչ ոտեգծեցիր ու կագմեցիր

և անգոյից գոյության կոչեցիր, շնորհք տուր դիմա-

նալու ամբարիշտ բոնակա լի ինձ պատճառ ածին, որ-

պեսղի (մարդիկ ) տեսնելով, թե ինչպես դյուրությամբ

եմ տանում ծանր չարչարանքները, դան քո Հոր, քո

միածին Որդու ե Սուրբ Հոգու իմացության)>։

14. Թագավորը, տեսնելով սուրբ Գրիգորի տոկունու-

թյունն ու պատրաստակամ ոէթյունը, լցվեց ղայրո, յթով

և Հրամայեց սրբին կտխեք մեկ ոտբից, վառել աղբ ե

քթին ծխարկեք, որպեսղի շնչելով այղ գարշաՀոտու֊

թյունը, մեռնի։

15. Իսկ սուրբը դո Հո,թյո,ն էր Հայտնում Աստծուն I,

ասում. «ՇնորՀակսւքՈւթյուն բեղ, երկնային Աստված,

որ ինձ արժանացրիր Քրիստոսի Հավատքի Համար կա-

պանքների և բազմապիսի չարչարանքների ենթարկ-

վեր,։ Քանդի ղո՛ւ կերտեցիր մարդուն, որպես քո

ձեռքերի ստեղծաղործո, թյուն սիրեցիր նրան ե արժա-

նացրիր բնակվել դրախտի երանության մեջ։ Բայց

բանսարկուի խորՀուրղր ղրկեց (մարդուն) անմաՀու-

թյան երանությունից, որը մեղ նորից շն որ Հեց մեր

Աստվ ած ր, Որդին ե Բանն Աստուծո, նա ով մ արմն ա-

ցավ մեղ Համար, որպեսղի մեր ապականեքի մարմինր

անապական դարձնելով, ներկայացնի Աստծուն: Նա

Համաձայնվեց չարչարվել, որպեսղի մե՛ղ վւրկի չար-

չարանքից, որպեսղի միացնի մեղ իր աստվածային

(էությանը), լինելով լույս ի լт ип և կյանք ի կենաց,

նա, ով ծնվեց անարատ կույսից, նա, ով էր, է ե. կլինի

ե կմնա Հավիտյանս Հավիտենից՝ Հոր ե Սուրբ Հոգու

Հետiti

16. Երբ նա աղոթում էր այսպես ե արտասանում

այս խոսքերը մեծ ուրախությամբ, արադազիր դպիր-

ներ ր ամեն մի խոսքր արձանագրեցին, մ ի աժ ամ ան ակ

նշեցին որբի ջերմեռանդություն/,։

17. Տրդատ թագավորը Հրամայեց սրբին ներկայանալ

իրեն ե ասաց նրան. «Դու գեռ շարունակո՛՛ւմ ես մնաք

քո սին գաղափարների մեջ. Վերադարձի'ր մեր լավա-

գույն կենցաղավարության և վւրկիր քեղ»։

18. Սուրբր պատասխանում է նրան. ((Ինձ Համար

կյանքը գա ապագա (կյանքն) է. Հոգու Հեռանալր

մարմնից՝ անմահություն է, ի՛նչ ուղում ես կատարիր,

ո՛վ թաղավոր, ավելի արադ Հեռացրու (Հոգիս) իմ

մարմնից մաՀվան (քո) վճոով։ Ես չեմ կարոդ այլևս

տեսնեյ քեղ ղարշելի կուռքերին եր1ւրպաղողիդ»։

19. Ր՚աղավորր Հրամայեց երկու ւիւսյտի կոճդ եր բերեք

և ինչ որ սարքով սեղմեք ոտքերը, որ (արյունը) Հոսի

և աՀա մատերի ծայրից արյուն կաթեց, կարմիր ներ-

կելով գետինը. Տեսնելով այգ թագավորն ասաց,

քարո՛ւմ ես բո Հավատքի (խոստացած) կյանքը։ (

3 4 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի ՛ Ն i 9 6 0

гп. Իսկ Գրիգորը պատասխանում է. «$ո բութ յուն է

տրված ինձ երկնի աստվածային ուժից Հաղթող դուրս

գալու համար, Հարվածելով թեզճ բռնակալիդ և քո

Հորը՝ բանսարկուին»t

? / . Ո֊ագամ որը առավել ևս գայրացավ և հրամայեց

դամեր գամել (Գրիգորի) ոտքերին (ներբանների տակ)

ե քանդելով կապանքները, կարգադրեց թիկնապահնե-

րին քաշքշել նրան շատ արագ վաղքով և նրա

արյամբ ոռոգել փոդոցր, Եվ ասում էր ամբարիշտր

բարեպաշտին. "Արդյոք դու սա' ես անվանում հավի-

տենական երանությունո։

22. Գրիգորը պատասխանեց. «Սուրբ գիրքը մեզ ա-

վանգել է հետևյալը. «Սերմանի տկարութեամբ և

յառնէ զօրութեամբ3 և թեև անարգված ենք, բայց

կփաո ավորվե նքա

23. Նա հրաման տվեց նորից ծեծել նրան և հար-

վ ածել գլխին, ասելով, «Սա՝ է քո ասած փառքը», Իսկ

и ո ւ ր բ ր պատասխան տվեց և ասաց. «Այո՛, աշխատա-

ւ{որն այն ժամանակ է ստանում իր արդար վաստակը,

երբ ամեն ինչ կատարում է իր ճակտի քրտինքով»։

24. Իսկ թագավորը (•՛•՛)* աղ, քացախ և բորակ

խաոնել և (Գրիդորին) մեջքի վրա պառկեցնելուց հետո

եղեղե խողովակով նրա քթանցքին էր հոսեցրել։ Այնու֊

Հետև նա հրամայեց տոպրակի մեշ դնել մոխիր, ապա

այդ (տոպրակի) մեշ խոթել սրբի գլուխը և վզին կա-

պել, որպեսզի շնչելով բարձարցնի մոխրի փոշին։

Ղրանից հետո նա ասաց սրբին. «ճ աշակեցի ր ձեր

դրախտային կյանքը»։ Իսկ նա պատասխանեց. «Այս

մոխիրը անթառամ ծագիկներից պատրաստված պսակ

բերեց ինձа։

25. (Թագավորն) այնուհետև հրամայեց գետնին

ց բիլէ տալ երկաթե տատասկներ, ապա մերկացնել

սրբին և քարշ տալ, որպեսգի գետինը արյամբ ողողվի։

Թագավորը դարմանում էր, թե ինչպես էր նա շա-

րունակում կենդանի մնալ, որ այսքան օրեր ամենա-

տարբեր չարչարանքների էր ենթարկվել։ Ապա հրա-

մայեց կապար հալեցնել և թափել նրա ամբողջ մարմնի

վրա, ղուցե այղ կերպ կկարողանար սպանել նրան։

26. Բայց սուրբը այդ սլատիժն էլ արիությամբ ըն-

դունեց, փաոաբսւնելով Աստծուն, ով նրան կարոդու֊

թյուն տվեց գիմ անալու ծանր պատիժներին։ Հաջորդ

օրր թագավորը նրան իր մոտ բերել տալով, ասաց.

«Ես ապշել եմ և զայրացել, թե ինչպես դու այսքան

տառապանքներ կրելուց հետո, դեռ կենդանի ես»։

27. Իսկ սուրբ Գրիգորն ասում է նրւսն. «Իմ Աստվա-

ծր վերևից դո ր ութ յուն ընձեռեց ինձ՝ ս/ատրաստակա-

մությամբ տանելու պատիժները։ Ես չեմ վախենում

հրաժ արվելու և ապականության հանձնելու իմ մար-

3 Ա կորնթ. ԺԵ, 43, 4 Անընթեոնե/ի րաոԼրի տեղ Ադաթ անդեղո սն ունի

«Ել ետ Հրաման բերել աղ և բորակ և բարկ քացախ»

(Ւ, 6 3 J , իսկ արաբական Վարրր «Եւ ահա հրամայեաց

ղի րերիցեն քացախ և բորակյ» (Մկրտութիւն Հայոց,

Վրաց, Աբխաղաց և Ալանաց, էք 3՝Jt

մինը, քանդի նա նորոգվելու է, ե անապական դաոնա-

լու։ Այսպիսի ավետումից արիություն ստանալով, մենք

քրիստոնյաներս պահպանվում ենք շնորհիվ Քրիստոսի։

2Տ. Տրդատը վեքքին վճիոն արձակեց, հրամայեց

նրան շղթայակապ տանեն Արտաշատ քաղաքը և նետեն

վիրապր, որտեղ բադում թունավոր օձեր կային ե

որտեղ մահապատժի Լին ենթարկվում նրանից ШПШ,

(մահապարտներր) : Վիրապը լի էր իժերով և կարիճ-

ներով, բայց երբ սուրբն իջավ վիրապր, օձերը մի կոդս

քաշվեցին: Նա սնվում էր Քրիստոսի շնորհքով, քաղա-

քում ապրող մի բարեպաշտ կին հաց և ջուր էր բերում

վիրապր։

29. Սրանից Հետո Տրդատր Հրաման արձակեց Մեծ

Հայքի ամբողջ երկրով մեկ՝ ուղղված կուսակալներին,

շաՀապներին և նախարարներին, որի բովանդակու-

թյունը Հետևյալն էր. «Իմ իշխանությանը ենթակա

կուսակալներին, շաՀապներին, զորավարներին և ամ-

բողջ Ժողովրդին, ողջույն։ Քրիստոնյաների պիղծ դա-

վանանքը Հայտնաբերվեց մեղ շատ սիրելի մի էակի

մոտ, ես նկատի ունեմ Գրիդորին։ Մենք ամենադա-

ժան չարչարանքների ենթարկելով նրան, վիրապր նե-

տեցինք՝Հ Արտաշատ քաղաքում և իսկույն սպանեցինք։

Պետք է, որ մենք այդ մասին Հայտնեինք ձեզ։ Արգ$

Հրամայում եմ ձեզ Հայտնաբերեք նրանց (քրիստոն-

յաներին) և կալանավորելով մեղ ներկայացնեք։ Եթե

որևէ մեկը նրանց թաքցնի, նրան սպասում է ամենա-

դաժան մաՀը։ Եթե մենք չխնայեցինք մեզ սիրելի Գրի•

զորին և այնքան պատիժներից Հետո ուղարկեցինք, որ

սպանվի օձերի և իժերի կողմից, ես էլ ո՛ւմ կարող եմ

խնայել։ Յուրաքանչյուրդ մտքում ունենալով թագավորի

երկյուղը, ղդոն եղեք, ով կՀայտնի նրանց մասին, կար-

ժանանա պարգևների, իսկ ով որ թաքցնի նրանց, կամ

այս գործում անգոսնի՝ կպատժվի»ւ

30. Որոշ ժամանակ անց Հռոմ այե ցիների կայսր

Դիո կլետիանոսը (իր) Հ ավատ արմ ագո ։ յն մարդկանցից

ուդարկեց Հռոմ այե ցիներին Հպատակ բոլոր քազաքնե-

րր, ասելով, որ գտնեն մեծամեծների դուստրերից ամե-

նագեղեցիկին և իր մոտ բերեն կնության առնելու Հա-

մար։

31. Այդ գործի Համար ուղարկված մարդիկ շրջեցին

և կանանց մի մենաստանում Հանդիպեցին անբիծ ու

սուրբ կույսերի, ՛որոնք շատ առաքինի կերպով քրիս-

տոն յաների Հավատքն էին պաշտում։ Սրանց առաջ-

նորդն էր Գայանեն, որը իր մոտ դեռ մանուկ Հասակից

ուներ հռոմայեցի մի Հյուպատոսի դուստր, անունը

Հոիփսիմե, որին նա դաստիարակել էր և սովորեցրել

աստվածաշունչ ղ րրերըւ Այս Հռիփսիմեն մյուսների

Հետ իր կուսությունը նվիրել էր Քրիստոսին, նա շատ

գեղեցիկ էր և իր դեղեցկությամր ղեր աղան ցում էր բո-

լոր կանանց։ Սրանց սնունդը բաղկացպծ էր սերմերից,

որ թրջում էին ջրի մեջ։

( Շ ա ա ւ ն ս ւ 1 | | յ | | ւ )

и . Ч . Հ Ա Ր Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Յ Ա Ն

ԱՆՌԵՐԴԻ 1963 ԹՎԻ ՊԵՂՈՒՄՆԵՐԸ

1936 թվականին ակադեմիկոս Հովսեփ Օր-րեր։։. ղեկավարութ յամր, սկսվեցին Անբերդ/։ պեղումները, որոնցով հիմք դրվեց նրա բազ-մակողմանի ու լուրջ ուսումնասիրությանը։ 1963 թվականից վերսկսվեցին Անբերղի պե-ղումները՝, որոնք նպատակ ունեին պարվե-լու Արխաշանի դարբասից սկսվող ե դեպի արեմոլտք դնացող պարսս/ի կառուցման ժամ տնակը։

Բացեցինք պարսպի արտաքին երեսր ամ-բողջությամբ։ Այն շարված է կո։ղի։ո տաշ-ված քարերից՝ կավե շաղախով։ Պատի հաս-տությունը 1,5 մետր է, ունի 4 րոլորաձե աշ-տարակ, կամ բուրդ։ Պարիսպը չունի խորր թաղված հիմքեր։

Պարսպից ներքև Զաթար յան շրջանին վե-րաբերող կուլտուրական հաստ շերտն է, որ-տեղից հայտնաբերվեցին 12 — 13-րդ դարե-րին վերաբերող ջնարակած և հասարակ խե-ցեղենի բաղմաթիվ բեկորներ, երկաթե իրեր, 12-րդ դարի վերջին պատկանող պղնձի դրամ և այլ առարկաներ։ Ինչպես այստեղ, այնպես էլ ուրիշ տեղերում այս շերտի վրա նկատ-վում են հրդեհի ու ավերածության հետքեր։ Այդ բանը, մեր կարծիքով, պետք է կապել մոնղոլական արշավանքների հետ։

Ան բերդը, որ մինչ այդ Վաչոլտյան իշ-խանների վարչական կենտրոնն էր, ամա յ ա ֊

ւ Պ ե ղումն ե րին մասնակցում էին Անբերղի 1У36 թվա-

կանների արշավս,խմբի պետի տեղակալ Նիկոլայ Տո-

կարսկին և տողերիս հեղինակը։

նում Հ։ 13-րդ ղարի վերջերին վտչուտյան-)։երի)։ հաջողվում է վերաբնակվել Ս. h բեր-դում ։ Այս ժամանակաշրջանի հետ էլ մենք կաս/ում են բ վերոհիշյալ պարսսլի շինարա-րությունը։ Կասկածից վեր է, որ սլարիսպը կառուցվել է 1236 թվա/լանից հետո, քանի որ այղ շերտը դանվում է պարսպի հիմ բե-րից ներքև։

Մինչև 1963 թվականի պեղումներր, Նիկո-լայ Տոկարսկին այն կարծիքն էր հայտնեի թե այդ սլարիսպը ամրոցի նախարարական յրջանի կառույց է։ Ըստ նրա, այդ ժամանակ է կառուցված եղել նաև. միջնաբերդը կամ պալատր, սկդբնական շրջանում ամրոցը վաքը է եղել և այս պարսսքով անջատվել է հրվանդանի մնացած տարածությունից։ Հե-տադայոլմ, ըստ Տոկարսկոլ, երբ ամրոցն ավելի է ընդարձակվել, կառուցվել են նոր պարիսպներ, որոնք իրենց մեջ րնղդրկել են ամբողջ հրվանդան ր՛2։

նախ, մի կողմ թողնելով միջնաբերդի կամ ս/ա/ատի և ամրոցի կառուցման ժ ամանակը, տեսնենք թե հնարավոր կամ նս/ատակա-հ արմ ա՛ր էր ամրոցի կաոոլցմ ան սկդբնա-կան շրջանում ն. Տոկարսկոլ ենթ ա դրոլթ յու-նր։ Բանն այն է, որ ամրոցի դիրքի ընտրու-թյունը որստահական չէ։ Երկու ձորերի միա-խառնումից առաջացած հրվանդանի վրա ամրոցաշինությունը Հայկական լեռնաշխսւր-

2 Н. Токарский, Архитектура Армении I Y - X I V пи., Ереван , 1961, стр. 42-44.

է Я Մ Ի Ա Ծ Ի ՛ւ. 1 ЯКИ

МЖК է Я Մ Ի U. 1Т 1> Ն :ո

համ գերիշխող կ ղեռ շատ հին ժամանակ-ներից։ Այդպես են կառուցված կիկլոպյան ամրոցներից շատերը, այս տրադիցիան շա-րունակվել կ նաև միջնադարում։ նման ամ-րաշինությունը ելնում է,ր տեղի տարածա-կան ամըոդջության և բնականորեն պաշտ-պանված լինելու հանգամանքներից։

Այսս/ես պետք կ վարվեին նաև Անբերդ/։ ամ րո ցա շի ն արս։ ր ն երբ, եթե կառուցման սկդբնական շրջանում ամրոցը փոբր տարա-ծություն կ ղրաղեցնում, ապա այն պետք Հ կառուցված լիներ հրվանդանի հարավ այի)։ մասում։ Այստեղ տեղանքը ավելի անառիկ կ, ամրոցը կառուցողները հնարավորություն կունենային քիշ պարսպապատեր կառուցե-լով ստանալ տ ա ր ած ա կա)։ մի ամբողջու-թյուն։ Այս դեպքում կլ, իհարկե, մ ի ջ)։ ս։ բեր-դը կամ պալատր կդրվեր Հր վ ան դան ի հիմը/։ վրա, սրով և ամրոցը կա)։ջատվեր հրվա)։-դանի հ յ ուսիս tu յ ի )։ տարածությունից։ Այս-պես են կառուցված եղել նաև մեր բոլոր ամ֊ ըոց)։երը ե ն. Տոկաբսկոլ ե)։ թ ա դրած ի նման կառուցված ամրոց մ ե)։ բ չոլնե)։ք: Եթե ճիշտ ւիներ Ն. S ո կ ար ս// ու ենթ ադրութ յոլ)ւր, ապա անըերդցիների)։ անհրաժեշտ կլիներ ամբողջ տարածությունը ւիւս/յել ՛ղ արիս ։դ ՛հերով և, բացի այդ, թշնամուն հնարավորոլթ լռլն կտրվեր ավելի հարմար ու հարթ տեղերից դրոհել ամրոցի վրա, բանի որ վերոհիշյալ պարսպից հարավ ընկած տարած ո։ թ յունր հարթ կ։

Սեր կարծիբով, եթե սկդրոլմ ամրոցը կա-ռուցված !,ր պալատ/։ կամ միջնաբերդի S/fi/# միաս/ւ)։, աւղա միջնաբերդից հարավ ընկած ամբողջ տարածությունը անոված կր ամրո-ցի պարիսոլ)։երից ներս։

Մոնղոլական արշավս։)։բներից հետո, երբ /•՛ուրդ Վաչոլտյանը )։որից կարողացավ իր վարչական կենաբո)։ը վերահաստատել Ան-բերդոլմ, դեռ կա)։դուն Լի)։ պալատր ե. պա֊ րիսպները։ ՚ Հնարավորություն չոլնե)։ալ։։վ զբաղեցնելու ամրոցի ամբողջ տարածոլթյու-նր, նա զբաղեցրեց դրա հ յո։ սիս ա յի)ւ մասը պա/ատի հես։ միասին, ք անի որ վերջինս իշխան/ւ բ)։ակոլթյան համար հարմար վալ/ կր և դրա)։ հարող հարավայ/։ն մասը երկու, կողմից ուներ պարիսպներ։ ՛հրա)։ մնում կր իր ղբաղևցրած մասը նոր պարսպի օդնոլ֊ թյամբ անջատել ամրոցի մնացած հին տա-րածությունից։

Այս պատճառով մեր բացածր մենք անվա-նում ե)։բ նոր պարսպապատ։

նոր պարսպի արտաքին մասում, Л? 2 բուրդի մոտ, հիմքերից ներքև բացվեց մի սենյակ, որի մի մ ասր մտնում կ բուրդի տակ-Դա, հավանաբար, բնակարանային կոմպլեք-

ս ի դ ւ խ ա վ ո ր и ե ն յակ)։ կ, ո։)։ ի սժ ան դա կ կա-ռույցներ, որո), ցից հաջողվեց բացել նրա Հյուսիսային մասում գտնվող թոնրատունը Ր՝ ո)։ բատ)։ ի g հայտնաբերվեց մի ւղղնձ.'՛ դրամ, որբ պատկանում կ 12-րդ դար/։ վեր֊ ջին։ II են յակը և. նրան կից կառույցները ամ ըողջռվին հրդ՚յհվե/ են և պատած են մ։։իւր/՛ հասս։ շեր տ:։ վ :

Հետաքրքիր արդյունքներ տվեց 1 բոլը֊ դի g տրե1. լ բ լ։ ն կ ա լ) տ արած ութ յա)։ ս/եղոլմը։ .Հայտնաբերվեցին խեցեղենի բազմաթիվ բե-կորներ, երկաթե խողովակ, մուրճ, դռա)։ ւիտկի մի մ ասր, եղա)։ պայտ և երկաթյա անորոշ իրերի մնացորդներ: Հնարավոր կ, որ մե)դւ այստեղ գործ ունենք դարբ)ւի արհես-տանոցի հետ։

Հետաքրքիր կր պարգեւ այս նոր պարսպի միացումը Հնի)։: Ղ՝րս։ համար հարկ եգավ ս/եղե/ Արխաշա)։/։ գարսլասի մոտ գտնվոգ աշտարակ/։։ Այստեղ մ ե)։ ր հնարավորութ լու)։ ունեցա)։ բ բացելու երեք շինարաբակա)։ շրջան։ Աշտարակը գոյություն կ ունեցեք բաղրատունյան շրջա)։ո։։1 ։ Ս,)։ըերդր ազա-տագրելուց հետո, Հաքարյանները անմիջտ-։գես ձեռնամուխ ե)։ եղեւ ։ղ ա ր и ։ղ ա պ տ տ ե ր ի և աշտարակ)։!,/։/։ ամրացման գործին:

հավանաբար, որոշ ժտ մ ան ա կ անց, )ւրանյւ բացել ե)։ նոր դարս/աս։ Արխաշա)։/։ դետս։֊ կի կողմից։ IJ.ju բանը ո/արդ երևում կ դար-պասի և բուրգի միացման m եղից։ Բուրդ/։ շտրբերի մ /։ ջ և եղած կրաշաղախը միասնա-կան կ և չի կապվում դարպասի պատի հետ: Ակնառու կ, որ դարս/ասր բացելիս, նրա պա-աերր միացրել են բուրդի)։: նոր պարիսպ/, կառուցելիս վերջինս միացրեք ե)։ հնին, այս անդամ արդեն աոանց կրաշաղախի, ինչպես կառուցված կր ամբողջ նոր պարսպապատը• Այստեղ գտնվեցին հասարակ և ջնարակած խեցեղենի բեկորներ, բազալտ բարից եր-կանքի 1—3 մասը, որոնք բո քորն էլ, հավա-նաբար, պատկանում են 14—1Տ-րգ դարե-րի)։: ՛հոր ս/արսո/ից ներս ւդեղվեց մի սևն յակ " լ լրիվ՝ բնակարանային կոմպլեքսի թոնրա-տունըք Սենյակից .հայտնաբերվեց սանդի ծեծի չ բար, պղնձե դրամ ե խեցեղեն:

Սոր սլար и ։դ ի g ներս и/եղվեց նաև նրա տմենարրձրադիր մ ասր: ն. Մ, Տոկարսկոլ ե)։ թ տ դռութ յամ ր այստեղ ւղետք կ կաոոլցւ/ած լիներ հին՝ 7-րդ դարին պատկանող, եկեղե-ցի: Եկեղեցի)։ գտ)ւե/ոլ ջանքերը աո/արդյո։)։ անցան։ Փոխարենր բացվեց մի սենյակ, որի պատերը շարված և)ւ կոպիտ տաշված քա-րերով, առանց կրաշաղախ/։։ Սենյակ/։ մեջ-տեղում բացվեց մ/։ թոն/ւր: Սա շատ )ւու/։բ կ պատրաստված, ս/ատեըի հաստությունը 2 սմ կ, շատ լավ թրծված, ։դահ։դա)։վել / նաև ակր վրա)։ գծավոր զարդերով։

Է Տ Մ Ի Օ . Ծ Ի Ն 19Bf i

1963 թվականի պեղումներով Հայտնա-բերված առարկաների մեջ առանձնահատուկ տեղ են գրավում երկաթե իրերր (դանակ, կացին, քարագործ վարպետի մուրճ, ման֊ դաղ, խողովակ, երկու իւաչ և այլն), պղնձե թիթեղից պատրաստված գավաթը, կավե անոթի բազմաթիվ բեկորներ ե. այլն;

երկաթե դանակը (նկ. 4) գտնվել է նոր պարսպի Л՝ 2-րդ ԲոլԲԳԻ տակ բացված սեն-յակից։ Ունի 19 սմ. երկարություն, գործող մասի երկարությունը 13 սմ. է, լայնությունը 2,5 սմ., միասայրի է։

'հման դանակներ հայտնաբերվել են Ան-բ-երղի 193G թվականի պեղումներով, սակայն նրանք ավելի վաքր են։ 1963 թվականին գտնված դանակին շատ նման դանակներ գտնվել են նաև Դվինի պեղումներից։ Անդ-րադառնալով Դվինի նույնատիպ դանակնե-բին, պրոֆ. Կ. Ղաֆադաըյանը գրում է, որ նրանք կարող էին գործածվել նաև որս/ես զենքեր, քանի որ գտնվել են դենքեբի հետ միասին, նեղ ու երկար շեղբ ունեն ե չեն ծալվում3»

նույն սենյակից գտնվել է նաև երկաթե ւիոքր կացին (նկ. 3 ) , որի ընդհանուր ե ր ֊ կարություն/։ 14 սմ. է, բերանի լայնությունը՛ 7 սմ., փայտե կռթի համար ունի 2,5 — 3 սմ. անցք, հարվածող կամ կտրող մասի հակա-ռակ կողմում ունի մուրճի նման դուրս ընկած հարթ մաս։

նման կացիններ Հայտնաբերվել են Ան֊ բերդի 1936 թվականի /զեղումներից, սակայն ավելի մեծ են, երկարությունը 23—24 սմ:

Այդպիսի կացիններ հայտնաբերվեք են նաև Դվինի պեղումներից։ Կարո Ղաֆադաը-յանը գտնում է, որ նման փոքր կացինները տան մեջ զանազան թեթև աշխատանքներ կատարելու համար են ծառայեք։ Սակայն հնարավոր է, որ այս կացինը ծառայած լինի որպես զենք։ Մի կողմ թողնելով այն հան-գամանքը, որ պատերազմի ժամանակ, բացի սովորական գործածության զենքերից, մար֊ դիկ զինվում էին նաև այն ամենով, ինչով Կ՛՛՛Ո՛ՂԻ Ր հարվածել թ շ)։ ամոլն, հիշենք այն բազմաթիվ վկայությունները, որտեղ կացինը հանդես է գալիս որպես զենք։ Մեր մատենա-գիրների

տված տեղեկությունների համա-ձայն կացինը հանդես է դալիս, թե իբրև աշ-խատանքային գործիք, թե իբրև դենք։ Հա-տուկ ուշադրության է արժանի կացնի նման

3 Կ . ' Լ ա ֆ ա 1 ] ա ր յ Ա ] է . Դվին քաղաքը և Նրս, լ,/եղում,

ները, Երևան, 195?, կ 165։

* Կ . ' ) . ա ֆ ս ւ ւ ) ա ւ ՝ [ ա 1 1 , նշված աշխատությունը, էշ 157։

զենքերի՝ սակր, վագր, ճիդռ անունների գոր-

ծածությունը: Հավանաբար. դրանք կացնի

տարբեր տեսակներ)/ են: Ավելի ճիշտ կլինի ասել, որ դրանք զենքի

կամ աշխատանքային գործիքի տարրեր տե-սակներ են, որոնք նախատեսված են հատե-լու կամ ջարդելու համար:

Կացինը, որի օգնությամբ կարելի էր փայ֊ ,.-ը տաշե՜լ կամ ջարդել, նույն Հաջողությամբ կա,֊ող էր նաև վիրավորել կամ սպանել մար-դուն։

Վերջապես մեր բրոնզեդարյան կացիննե-րը, որոնցից շատ են հայտնաբերվել, մո-տավորապես նույն ձևերն ունեն, ինչպիսիք Անբերդինը և Դվին ինն են։ Այս կացիններ/,, մասնագետների կարծիբով, նույնպես օգ-տագործվել են որպես զենքեր: Ի դեպ՝ մեր մատենագիրների մոտ հիշատակված վաղրի, սակրի, ճիգռի և մյուսների և ոչ մի տեսակն 1լ պեղումներով չեն հայտնաբերվել։ Սա-կայն ճիշտ կլինի դրանք փնտրել Դվինից, Անբերդից և այ/ տեղերից հայտնաբերված կացինների տարբեր ձևերի մեջ։

նոր պարսպապատի Л? 1 բուրգից արևելք գտնվել է քարագործ վարպետի մուրճ (նկ. 5)։ Մի ծտյրր սուր վւոքր մուրճ է դա, որի Հակաոակ ծայրը թերի է։ Կենտրո)։ո։մ ուսի փոքր անցք: նման մուրճեր մինչև այժմ գոր-ծածվում են նուրբ տաշվածքներ կատարելու համար: Այո մուրճի գյոլս։ ր կարևոր է այն պատճառով, որ այն /րիվ պատրաստված չէ, կիսամշակ է։ հման կիսամշակ առարկաներ ուրիշ տեղերից բերել չէր կարելի։ Այստեղից գտնվեցին նաև երկաթե այլ առարկաներ և երկաթի տձև կտորտանքներ։ Ինչս/ես արդեն նշել ենք, այստեղ հայտնաբերվել է մի շի-նություն, որի միայն մի մասն է պեղվեր Հնարավոր է, որ մենք այստեղ գործ ունենք դարբնոցի հետ։

նոր պարսս/ի № 2 բուրդի մոտից գտնվեց նաև մանգաղի մի մասը (նկ. 6 ), գործող մասը ներսի կողմից է և գոգավոր, հիմքի մոտ պահպանվել է մի փոքր անցք, որր վւայտե կոթի հետ ամրանալու համար է։

Գտնվել են նաև երկաթե խողովակի մի փոքր հատված, պայտեր, մեծագլուխ դամեր և այլ առարկաներ, իսկ M 2 բուրգից արևելք բացված սենյակի միջից գտնվեց նաև երկա-թե երկու խսւչ։

հաչերից մեկի (նկ. 1 ) րնդհանոլր երկա-րությունը 20 սմ է, հորիզոնական թևերից մեկի վրա, որր պահպանվել է լրիվ, երկու կողմից արված են օղակներ։ P՝եերի չափերի հարաբերությունը հետևյալն է՝ հորիգոնա-կտնր 5.5 սմ, ներքեինր 6սմ, վերևինը, որր լրիվ չի պահպանվել, վերակազմ ութ յո՚նոլմ

ւ » օ օ է « Մ Ի Ա tr Ի Ն

համարյա 6 սմ. էէ fi՝ հ Լ րի լայնությունը 1,7 սմ. կ. սրան ր 1/են արոնիւյ '/ես/ ի ծայրերր չ ե ն /այն ան ում:

Մյուս խալի (նկ. 2) հր/քարությունը 211 սմ. կ, վ հր հի թևը 4,5 սմ. կ, Հորիզոնականը՝ 5,5 սմ., նհրըհինր՝ S սմ., ւզոչու/ր 7 սմ. կ, կ հ ն ա ր ո ն ո լ il կամ թևերի միացման տեզում նրանց լայնությունը 1 սւք. կ, որոնք.ւ զ հ и/ ի Սայրերը ասաիճանաբար րսյնանում են Հաս-նելու/ 1,7 սմ.֊/1: Այս խաչր աոաջինի նման թեհրի ձայրերին ունի կլոր օղակներ:

երկաթե խուլերը աոՀասարակ հազվագյուտ են: Անի/, եկեղեցիների շրջապատից Հայտ-նաբերվեք են բազմաթիվ խալեր, որոնք բո-լորն կլ ս/ղնձից են [ բնզհանրասլես եկեղե-ցական արարողությունների համար օգտա-դործվոզ խալերը ս/ղնձից են քինոլմ)լ

Էջմիածն/ւ վանքի թանղարանոլմ պահ֊ սլանվում կ մի մեծ երկաթե /սալ, որր վե-րագրվում կ Աշոտ երկաթին: Պրոֆ. Ասա-քելյանի կարծիքով դա զորքերի առաջից տարվող խալ կ6:

Ամ բերդի g հայտնաբերված խալերը տվեքի փոքր են, քան Աշոտ երկաթին վերաղրվողր և սրանք բոլորն կլ ներքևում ունեն հար-մարանքներ վլայտի վրա ամ բանալու համար; Շատ հավանական կ, որ Անբերղի խալերը, Աշոտ երկաթին վերագրվող խալի նման, տարվել են ղորքի աոջևից:

Անբերղի խալերը եկեւլեցական արարողու-թյունների Համար լեն նաև. այն պատճառով, որ նրանք ղտնվել են եկեղեցուց Հեռու: Ա ֊ նիից հա յտնաըեըված բո քոր /սալերն կլ պատ-րաստված են բավական նուրբ և ունեն ղեղե֊ ցիկ դարդեր, Անբերղի խալերր նման զարդեր չունեն, իսկ Ան ի ի [սալերը լուն են ւիայաի վրա ամրանալու հարմարանքներ:

Հայերը քրիստոնյա կին ե նրանց դրոշակ-ները պետք կ ւ/արդարևին խաչանշաններ/!: Հետաքրքիր կ, որ Մատենադարանում պահ-վող ձեռագրերից մեկում ռ/ատկերված կ Մու-շեղ Մտմիկոնյանի երթը, որտեղ դրոշակնե-րը, որոնք տարվում են Մուշեղ Ս ամ իկոն յանի հետևից, վերևում պատկերված ունեն ճիշտ ա յնսքիսի խալեր, ինչպիսիք Ան բեր դին), են:

նշան, խաչադրոշ, խաչանշան, խաչվառ բառերը շատ են հանդիպում մեր մատենա-գիրների մոտ։ Այդ դրոշն երր և նշանն երք։ հավանաբար հաճախ վերևում վերջանում կին երկաթե խաչերով:

Ինչպես տեսանք, Անբերդից հայտնաբեր-ված խաչերից մեկը Համարյա հավասարաթև

5 I1. Աոաքելյսւն, Հ՚աւչաքները և արհեստները Հա-յաստանում 3—13-րդ դդ-, երևան, 19Ô8, Էշ 137ւ

Կր, իսկ մյուսի ներքևի թեր երկար կր: Մեկր հիմքից մինչև թևերի ծայրեր/։ հավասար / ա յ ֊ նոլթյուն ուներ, իսկ մյուսը հիմքում նեղ կր ե դեպի թեհրի ծայրերը լայնանում կր։

Քննության առնելով խալի պատկերման ձևերի և նրանց զարգացման հարցը, iul/ա-դեմիկռս Օրրե/ին գտ/իս կ այն եզրակացոլ֊ թյան, որ 12 — 13-րդ դարերում Հայաստա-նում պատկերված խաչերի վերեի թևը մի քիչ երկար !, Հորիզոնականից, իսկ ներքևին/։ վերևինիg կլ երկար կ, իսկ ավելի վազ շրջա-նի խալ!, րի թևերի համ ալաւիութ յան մեջ տարբերությունն ավելի բիլ կ, 5 ֊ 6 - ր դ գա. բերում թեերը Համարյա հավասար են՝՝։

Անըերդից Հայ-ոնաբերված խաչերր ճիշտ թվագրվում են 12-րդ դարի վերջով և 13-րգ դարի սկգրով։ Սրանբ ղանվել ե)։ այն սեն-յակից, որր ամբողջ Անբերդ ամրոց/։ Հետ ավերվել կ 1234 թվականին մոնղո/ների ձեռ-քով I։ խիստ Հրդեհվել կ: Իսկ թե 1236 թվա-1լանից ինչքա)։ առաջ են գոյություն ունեցեք այդ խաչերր՝ հայտնի չկ։ Համենայնդես/ս, է!ա մ ա)։ աէ/ր խիստ որոշ կ:

Հայտնաբերված խաչերից մե1/ի թև երր մասմաբ հ ամ աս/ատաս խանում են Օրրելու տված համաչա ւիութ յու)ւն երին, սակայն մյուս խաչր համարյա հավասարաթև կ։ Պետք կ նկատի ունենալ, որ այս եր!լոլ խսւչերր գտնվել են ոչ միայն միևնույն սենյաէքից, այ/և միևնույն տեղից, միևնույն խորության միջից։ Այնս/ես որ, սրանց իրար ժամանա-կակից f ին ե լ/։ որևէ կասկածից դարս կ։ Այժմ մեգ մնում կ սլարգել, թե ինչս/ես կ պատա-հեք, որ միևնույն ժամանակի համար ս/ատ֊ ր ա и տ վ ե / են տարբեր հա մաչա ւիութ (ոլնն եր ունեցող /սաչեր և ինչո՛ւ Հենց 12 — 13-րգ դարերում արդեն հանդիս/ում ենբ հավասա-րաթև խաչերի: Մի ա ն գ ամայն հ ա մա ձայն լի-նել ով ակադեմի!լոս Օրրելու այն կարծիքին, որ սկզբնական շրջանում Հայաստանում պատկերված խաչերր հավասարաթև են ե նրանց համաչափությունը խախտվում կ հե-տագա դարեր/։ րնթացքոլմ, 12—13-րգ դա֊ բերում այդ համաչափությունը ստանում կ խիսս։ որոշուէք/։ I/երս/տրանբ՝ վերեի թևը ա֊ վելի երկար՝ քան Հորիգոնա!լաններր և ներ քեինն Էլ վերևինի g եր!լ։սր. չենք կտրող չնշել, որ Հենց այս ժ ամ անակաշրջտնից սկսվում կ հա/քառակ պրոցես/։, այսինքն վե-րադարձը դես//։ ի։ ա չ ի սկդրնական Հավասա-րաթև պատկերումըլ

6 И. Орб. 'лн. Кило:-.ол с amiiic ими орнамент-альными м и н и м и >11-х111 пека (см. И. Л. Ор-белн. Г з ' р а и н ы е т р у ш , Е р е в а н , 1963, сгр 175-187).

411 լ՛ a ir ի Ա tf ւ՛ ՛ս l a e n

Խոտակերաց սբ• Նշանի սալփը , որը շինել է ավել Պռոշյան է աչի իշխանը 1 ЗОН թվակա-

՛նին, մեջտեղում պատկերված ունի մի մեծ խա;, որը նույնպես մոտենում է հավասա-րաթևի, վերջապես 19— 20-րդ դարերում պատկերված խաչերը նույնպես համարյա հավասարաթև են։

Պետք է նկատել, որ մեղ մոտ, ինչպես նաև Բյոլղանղիայում, դեռ 10 — 1 3 ֊ ր դ դարերում կան պատկերված խաչեր, որոնք խիստ հա-մապատասխան են Օրրելու վերը նշված հա-մամասնություններին, բացի այդ նրանը սլացիկ են և կենտրոնից՝ խաչ/ւ հիմքից դեպի թևերը լայնանում են. այդպես են Հոռոմոսի վանքի ժամատան առաստաղի վրա քան-դակված խաչը3, ինչպես և Կոստանդնոլպոլսի երկու մասնատուփերի մեջ քանդակված խա չերը'։ Մասնատուփերը, որոնք այժմ պահ-վում են Վենետիկի և Լուվրի թանգարաննե-րում, պատկանում են 10-րդ դարին։ Պետք է նկատել, որ Կոստանդնուպոլսի 4-րդ դարի խաչերի ներքևի և վերևի թևերը ավելի երկար են, քան 6 ֊ ր դ դարինը, իսկ 10-րդ դարում երկու տիպն էլ հանդիպում է։ Հայաստա-նում եղած խաչերը 5 ֊ ր դ դարում հավասա-րաթև են, իսկ նրանից հետո խախտվում են, մինչև 12-րդ դարը, որի ժամանակ հասնում են համամասնությունների կամ անհամաչա-ւիոլթյան լավագույն ձևի, որից հետո ներքևի թևը սկսում է անհամեմատ երկարել10։

Օրբելին այնուհետև նշում է, որ թևերը ։.։ւյնանո։մ են հիմքից դես/ի ծայրերը ոչ թե ։։,.ղիղ գծով, այլ կոր։ Այգս/ես է նաև Անբեր-•լից հայտնաբերված խաչերից մեկը։ Օրբե-1ին այս կորաձև լայնացումը նույնպես հա-մարում է Հայաստանի խաչերի կարևոր ա-ոանձնահատկոլթյոլններից մեկը։ Նշենք, որ Բյուգանդական խաչերի մեծ մասը ուղիղ գծով են լայնանում"ւ

Այնուհետև խոսելով խաչերի ծայրերին գտնվող օղակների մասին, Օրբելին գրում է, որ նրանք հայտնի են դեո 5-րդ դարից և հա-րատևում են մի քանի հարյուրամյակների ընթացքում։ Միայն, եթե վաղ շրջանի խա չե-րին բն որոշ էր ամեն մի թևի համար երկոլա-

7 Հրատարակ,//,! և ուսումնասիրվել է Գ. Հովսեփ.

յանի Խաղրակյանո կամ Պռոշյանg ե Ր. ն. Աո ա բ h/յան ի

Քաղաքները և արհեստները Հայաստանս,մ 9—10-ր,,

ղդ. աշխատանքների մեշ, էշ 175, ախտ. 23։ տ П . Ն . U n m f b U i u E , նշված աշխ., Հ 1, „,/„,„. շ7,

" The Art of ConstantInople bv Yolin Becwl th London. 1961, pl. 97. 9Я

1 0 H. Л. Орбелп, աշխ,, i » un 1 1 Teh Art of Constantin pie... I՝J, гз-гв,

.՝>•->, 97, Itti, 103, 117, 110, 120,

կան օղակներ, ապա հետագա դարերի ըն-թացքում սա բաժանվում է 3 մասի, որը և հատուկ է 12—13-րգ դարերին: Անրերդի օրինակները վաղ խաչերի նման նույնպես ունեն երկուական օղակներ, երկուական օ ֊ ,/ակներ ունի նաև Խոտակերաց и. Նշան ինը: Ա յսս/իսով, այստեղ նույնպես մենք տեսնում ենք հին մոտիվների կրկնությունը, այն տարբերո ւթյտմբ միայն, որ Անբերղի խաչե-րի օղակները կլոր են, իսկ Խոտակերաց и. Նշան ինը սուր, վերջինս, ինչպես նշում է Օրրել/ւն, դարձյալ հատուկ է ուշ շրջանի խա-շերին՝1։

Ուրեմն, Անբերդից հայտնաբերված խաչե-րը իրենց ձևով և համաչափությամբ նման են Հայաստանի նույն ժամանակաշրջանի խաչե-րին և բավական տարբեր՝ Բյուգանդական խաչերից։

Անրերդի 19G3 թվականի պեղումներից հայտնաբերված խեցեղենի մեջ կան ղ րոշ-մաղարդ կարասների բեկորներ։ Դրանցից հետաքրքիր է հատկապես մեկը, որը գտնվել է Л " 2 բուրգի մոտ։ Սրա վրա հաջորդաբար պատկերված են երկու կենդանի, հավանա-բար այծեր, աստիճան, որից հետո՝ մեկ աք-լոր։ Վերջինս խիստ ոճավորված է։ Աբլորից հետո պատկերված է խաչ։ Խաչր և աստիճա-նը հիմնական մոտիվների՝ այծերի և աքլոր-ների, համար ծառայել են մի տեսակ միջ-նորմներ, որոնցով նրանք ըաժանվե/ են: Գո-սաւ լտյնո .թյունը 4 սմ է։

Ամեն մի պատկերն ունի 3 — 4 սմ՝ լայնու-թյուն, իսկ որո/ես միջնորմ ծառայող խաշը և. աստիճանը՝ 1,5 սմ։

Սրանց ժամանակը նույնպես 1 2 ֊ ր դ դարի վերջն է և 13-ի սկիզբը։

Գտնվել են նաև հասարակ կարասներ, թե հեղուկ և թե հատիկավոր նյութեր պահերս, համար։ Սրանց համար բնորոշ են համեմա-տաբար նեղ բերանը՝ 10-ից 15 սմ., ոչ շատ լայն իրանը։ Աոանձին զարդեր չունեն, բացի ուռուցիկ հորիզոնական մի քանի բարակ գոտիներից և շատ սակավ պատահող ուղ-ղահայաց, նույնպես ուռուցիկ զարդերից։

Այս կարասները կարելի է բաժանել երկու խմբի՝ աոաջին խմբի մեջ մտնում են բարակ (10,5 սմ) պատերով, շուրթերը ետ շրջված կարասները, երկրորդի մեջ հաստ (1 — 1,5 սմ) պատեր ունեցող կարասներ։

Առաջին խմբին բնորոշ է իրանը շատ կարճ վզով շուրթին միացումը, որր միշտ ու-նի մոտ 1,5 սմ. լայնությամբ բավական ես, ընկած, համարյա հորիզոնական ո/սակ։

Երկրորդ խմբի կարասներն ունեն մոտ 10—12 սմ ուղիղ բարձրացող վիզ, որոնք

1 ! I . А. 0 | бели, г:./и,.) աշխ , է.չ Пи,

HHtfi էջմիածին 41

շրթի մասում փ՚դ-ր ինչ լայնանում Ան, Սրանց բնորոշ կ ոչ ցայտուն պսակը։ Մի բանիսր վգի մասում նույնպես ունեն հորիզո-նական ուռուցիկ կոտիներ։

Անըերդում խիստ գործածական են եղել նաև հասարակ կճուճներն ու փարչերը: Արանը 25— 30 սմ. բարձրությամբ, 20 — 25 սմ. տրամագծով լայնաբերան անոթներ են։ Սովորաբար ունենում են երկու կանթ, դրվում Լին կրակի վրա, ջերմությանը լավ դիմանա-լու համար կավի մեջ մեծ տոկոս է կաղմում ավադը։

նրանց ւղատերի հ и։ и տոլթ յուն ր տարբեր Լ (0,5 սմ.-ից 1 սմ.)! Ընդհանրապես, Անբերղի 1/ճոլճները աչքի են ընկնում բարակ ու նուրբ պատերով։ Փարչերր և կճուճները ունեն դե-ս/ի դուրս շեշտված շուրթ, որի մոտ արտա֊ րին կողմից արված են գծային դարդեր։ Սրանք ոճով խիստ նման են իրար։ Որպես կանոն շրթի սլսակից իջնում է ուղիղ պատը, որր լայնանալու տեղում ունենում կ ձողով արված մեկից երեք հորիզոնական ղծեր։ Ո-րոշ սրին ակներ փորի մասում ունեն ուղղա-հայաց գծեր։ Պատահում են նաև եռանկյու-նու սդնութ յամ բ արված հորիղոնական զար֊ դեր։

Կանթ երր նույնպես իրար նման են, որը արդյունք կ նույն ճաշակի կամ ոճի։ Դրանք ներքևում լայնացող ու ւիոված, իսկ վերևում 3 մասի ը ա J ա )։ վ ած որս ակ երներ են, որոնցիգ երկուսը միանում են ամանին, իսկ մեջտե֊ դինր ուռուցիկ տեսք կ ստանում և մասամբ ետ կ ծալվում։ Սրա կենտրոնում միշտ վւռ-սիկ Լ մնում։

նման կանթեր ունեցող կճուճներ ու փար-չեր հայտնաբերվել են միայն 12— 13-րգ դա-րերին պատկանող շերտից։ Ուրիշ հնավայ-րերում նույնպես այղ ձեր հանդիպում է և այղ նույն շերտից։

Հայտնաբերվել են նաև տարբեր տրամա-գիծ ունեցող խուփեր, որոնք մեջտեղում ու-նեն բռնակներ: Առանձնապես հետաքրքիր կ Л? 4-րդ բուրգի մոտ գտնվածը, որի բռնակի վրա վերադիր զարդ կ արված՝ խոյի դլխի կերս/արանքով։

Անբերղի 1963 թվականի պեղումներով հայտնաբերվել են քրեղաններ։ Սրանք մեծ մասամբ մանրահատիկ կավից են պատ-րաստված։ Բարձրությունը 9—10 սմ. կ, տրա-մաղիծր 18 — 20 սմ.։ Շ ուրթ ը մեծ մասամբ ուղիդ կ, մը վաքը ետ ընկած ։զ սակռ վ ։ Un. վորաբար ոչ մի դաբդաբան ը թե ներսից և թե գրսից չանի։ Աոանց բացառության բ ո ֊ ւ որր պատրաստված են ղոլրղնի վրա։ Սրանց շատ նմա)։ են նաև ջ)։արակած քրեղա)ւները՝ թե ձևով և թե պատրաստման տեխնիկայով:

Միայն պատած ե)։ մասամբ թավւանցիկ ջնարակով։ Ջ)։ո։րս։կված)։երի մեջ սրստա-Հում են թե ներսից և թև դրսից գծաղարղով արւիււծներր։

Հնարակած խեցեղենի մեջ յուրահատուկ տեղ ե)։ գրավում 12—13֊րդ գարի օրինակ-ներր: Չնայած մեծ մասամբ սրահ ր հայտ՚հը են բեկորներով, սակայն եղածն կf հնարա-վորություն կ տաքիս խոսելու )։րտ)ւց մի շարք առանձնահատկությունների մասին։ նախ, այս շրջանի համար բնորոշ կ ջնարակով ներ-սից ու ղրսից պատվելը, զարդերի մեծ մա-սամբ, գծայի)ւ լինելը։ Բոլորովին բացակա֊ յո լ մ կ անգորը հեռացնելու միջոցով արված դարդերը։ Բոլորովին բացակայում կ ա՝։գոլ՛ի միջոցով նկարազարդումը, անթ ա վ։ անց ջնա֊ բակ օգտագործելը ե այլ հատկա)։իշներ։ ՛հույների մեջ գերակշռում են րաց կանաչր, դե դինր, հա)։ղիպում կ նաև կապույտը։ Ջնա-րակի տակից, դծադարղերից բացի, օդաա-դործվում են նաև շագանակագույնը և այլն։

Ան բերդի g հայտնաբերվել են նաև ձիթա-ճրագ)։ եր, որոնց մեջ մեծ տեգ ե)։ գրավում ջնարակածները։ Վերջիններս համեմատա-բար փոքր են, պատրույգների տեգր մեծ մ աս ամ ր սևացած կ, որբ ասրսցոլյց Լ )։րէ:,)։ց երկար ղործածության։

Հայտնաբերվեք ե)։ նաև ա)։ո։սոլ1։նեըի ոս-կորներ, ասզեր, վառված կամ ածիւացած վւայտի ըե1րւբ)ւեբ և այլ բուսական ու կեն-ղ ա )ւ ut կ ա )։ )։ յաթ երի ։1՝նացւ։րդ)։եր:

Այսպիսով, 1903 թվականի ւղևգոլմ)ւեբը իւիսա արժե քավոր եղա)։ Անբերդի ժամանա-կագրության պարզաբանման հարցում: Պարզվեց, որ Արխաշա)։/։ դարբասից ս1քսվ։։ղ և արևմուտք գ)։ացող ւզարիսւղր կառուցված կ 1236 թվականի մո)։ղոքսւկա)ւ արշավանք֊ նեըից հետո, 13-րգ դարի վերջին տասնամ֊ յակներին, երր Ան բերդը Վաչոլտյանների համար նորից դարձավ վարչական կե)ւս։ըոն։ Որոշակիորեն պարզված պետք կ համարել միջնարեըղը կամ պալատր ամբողջ ամըո-ցապաւոեբի հետ միաժամ տնակ կառուցելու

հարցը։ Պե զումն երր պաըզեցին մոնղոլների կող-

մից Անբերդի գրավման ե. ավերման պաա-

կերը:

Հայտնաբերված ՛Առարկաների մեջ երկա-թե ի։։ռչեբը հազվագյուտ են իրենց տեսակ/։ մեջ: Երկաթե կացինը, քարագործ վարպետի ՛է ուրճ՚ը, դա)։ ակր և այլ աո արկ աները նույն-ս/ես իւիսա արժ!,քա։/որ են։

հեղեղեն առարկաները ե այլ իրերը /'/и։/։։/ սքատկերացոլմ ե)։ տաքիս անըերդցինևրի տնտեսական կյանք/։, )։ը։!,նց կենցաղի տաը-ըեը կողմերի մասին:

Ս. ՔՈ ԼԱՆՋ ՅԱՆ

ՏՐԱՆՍԻԼՎԱՆԻԱՅԻ ՀԱՑԵՐԻ ՊԱՏՔԱՐԸ ԱԶԳԱՅԻՆ ԻՆՔՆՈԻՐՈԻՅՆՈԻԹՅԱՆ ՊԱՀՊԱՆՄԱՆ ՀԱՄԱՐ՛

Չնայած այն բանին, որ ԺԸ դարի վերջում սկսել էր պակասել հայախոս հայերի թիվը ե Տրան սիլվանիայի երբեմնի շենշող հայ գա-ղութը իր օրհասն էր ապրում, այնուամենայ-նիվ, ի պատիվ տ բ ան и ի լվան ահա յո լթ յան, անգամ այդ շրջանում նա տվեց ականավոր այնպիսի դեմքեր, որոնք առաջնորդվելով ի ֊ բենց նախնիների շնչով, փորձեցին դարձյալ թումբ կանգնեցնել հայ գաղութին սպառնա-ցող համայնակուլ ալիքների գե❁է։ Եվ ահա այս ժամանակաշրջանում ավանդապահ հա-յերի ղեկավարությունն էին ստանձնել Եղի֊ սաբեթուպոլսի հայոց ժողովրդապետ, Վիեն-նայի Մ խիթար յան Միաբանության ապագա աբբահայր և Տրան и ի լվան ի այի հայաքաղաք-ների պատմության բազմահմուտ հեղի-նակ Հ. Գ. Գովըիկյանր (1841 — 1931 թթ.), (гАгтеШая հունգարերեն հայագիտական ամսագրի հրատարակիչ֊խմբագիր և Գեռլա-յի ոլատմ ահա յր Խ. Սոնկոտյանր (1843— 1907 թ թ ՛ ) , բանասեր և հրապարակախոս Հուլիոս Միրզայանը (1862—1943 թթ.) և ուրիշներ։ Վերջիններս իրենց գործունեու-թյամբ և հրատարակած հայերեն և մասնա-վորապես հունգարերեն արժեքավոր հատոր-ներով և գրքույկներով, ԺԲ՝ դարի վերջում և Ի դարի սկզբում բացահայտեցին Տրանսիլ֊ վսւնիայի հայությանը սպառնացող ուծացման վտանգը և իբրև դարման, դարձյալ օրակար-գի հարց դարձրին հայկական ազգային ե ֊ պիսկոպոսության վերականգնման խնդիրը։

Դուէըիկյանր, ամենայն հավանականու-թյամբ, ԺԹ դարի վերջում ականավոր մի անձնավորության հետ ներկայանալով երկրի հ ամ ակրթութ յան նախարարին, դարձյալ փորձել էր պաշտպան կանգնել հայ գաղութի իրավունքներին։ Երբ նրանք մատնանշել են,

* Շարունակված «էջմիածինս ամսագրի 1964 թվա-

կանի Л' ԺՐ-ից, 196յ թվականի .Y Ա.ից /< 1966 թվա-

կանի Л? Բ ֊ ի ց , Գ.ից, Դ-ից, tl-ից և Զ-ից-

որ Բոսնիայում նոր ե։զիսկոպոսոլթյոլններ են հաստատվել և հրեաներն իսկ ունեն իրենց գլխավոր րաբբին և թե միայն հայերն են, որ ղրկված են այդ իրավունքներից, բարձր պաշ-տոնյան, որ բացասաբար է ս։րս։մա դրված եղել հայերի հիշյալ հարցի նկատմամբ, զար-մանալով պատասխանել է հետևյալը. «Ու-նիք եկեղեցական առաջնորդ։ Հո՛ն է Դրան֊ սիլվանիո եպիսկոպոսը})՜՝7։

Սակայն հայերը այս անգամ էլ չհուսա-հատվեցին։ Եվ ահա 1900 թվականին, R e v u e d ' O r i e n t " »-ի մեջ լույս տեսած մի հայտարարությունից հայտնի էր դառնում, որ մայիսին հունգարահայեբը մեծաթիվ մի պատգամավորություն են ուղարկելու Հոռ մ, պապից հայածես ե ։գ ի и կո պ ո и ութ յան վեր ա֊ հա ստատումը խնդրելու համար։ «Հանդէս ամսօրե այււ֊ն, գրում էր իր կողմից, որ «Եթե Ս. Դահն Հունգարահա յո g երկու դարե ի վեր տածած այս սրտի փափագն կատա-րելու տրամադիր ըլլա, որուն տարակույս չոլնինք, հայերը Հունգարի։։ կառավարու-թյան քով հարկավոր եղած քայլերը պիտի առնուն։ Հաջողությո՛ւն))2՝'։ Այս սկզբից հե-տո, որի արդյունքների մասին մեղ ոչինչ հայտնի չէ, 1.901 թվականին լույս է տես֊ նում Հ. Միրզա յանի V e r i d ÎCUS (ճշմարտա֊ խոս) ծածկանունով «Հայ ծեսին հունգարա-կան առաքելությունը» հունգարերեն գրքույ-կը։ որը շուտով արտատպվեց նաև «Հոլնգա-րիա» թերթում։ Հիշյալ գործի նպատակն էր երկրի նորաբաց ավա դա ժողովի պատգամա-վորների ուշադրությանը հանձնել 200 տա-րիներ շարունակ ձգձգվող և հայերի գոյու-թյան համար այնքան կենսական նշանակու-թյուն ունեցող այս հարցը։ Հեղինակը, հիմ-նականում նշելով հայ եպիսկոպոսության

2,7 Լ. Դ. Դովւփկյսւն, «Հայր ւ11։,իսարհթոլպուիս...ս,

Գ, Հ, 422— 433։

2 | 8 «ձանդԼս ամսօրեայ յ», 19UIJ թ.. Հ ? 188։

ИНН) Է Տ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 4 3

վերականգնման կարևորությունը ազգա-պահպանման գործում, հանգում էր այն եզ-րակացության, որ այն սգի և ջրի նման ան-հրաժեշտ է հայերի գոյության համար։ Սքանչելի են հատկապես այն տողերը, որոնք նվիրված են հայերի երկգտրյա մաքառում-ների պատմությանը։ «Հար յուրոլթ սուն ու հինգ տարիե ի վեր կլսվի այս տենչանքը։ Ուստի, չէ թե' սերնդի մր գաղափարը՝ ցան-կությունն է հայ եպիսկոպոսության վերա֊ կանգնումը, հապա սերունդներու — որ շա֊ ըոլնակյալ մերժմանց բազմապատիկ ընդ֊ դիմությանց Հաէ/սւռակ ալ, չմարեցավ, մեկ՝ կամ մեկսղ սերնդյան հոդվոլյն մեշ — հապա նորս դե ցավ, դալարացավ։ Մերժմանէն՝ ընղ-դիմոլթենեն ու հակառակոլթյոլններեն՝ իբրև թե նոր սնունդ առավ... Ասկե ան կհետևի, թե ։դետք է, որ այս ւիափագն, այս տեն-չա)։ ք)։ արդարության, ճշմարտության վրա

Հիմնված ըլլա))։ Հեղինակը զգացնել է տալիս նաև այն,

որ իրենց իրավոլնքր արդար է. «Որովհետև իրավա)։ց վրա հիմնված տերության մը մեշ, արդարությունը՝ կենթաղրե իրավունք։ Հա-յերը չեն խնդրեր նոր արտոնություն իրենց համար... հաւգա միայն ետ կխնդրեն ան բանր, ղոր արդեն ունեին»։ Վերջում, նկատի ունենալով 1868 թվականի օրենքով հայ կա-թոլիկ եկեղեցի)։ իբրև ի)։ ք)։ ուր ույն եկեղեցի ճանաչվելը, գրում էր. «Աս՝ երկայն ժամա-նակէ, ի վեր հերկոլնս եղած խնդիրը — աս՝ օրեն քով_ ա պ ահ ո վ ղ վ ա ծ հա и ար ակտդ իրս։֊ վոլնքը — աս՝ հավասարության հիման վրա դրված փավ։ադը՝ իր նպաստավոր լուծ ում ր կսպասե... տերության սւվա գա ժողովեն»2՝'։

Ամենա յ)։ Հայոց Կ ut թ ո ղի էր։ и ութ յան պաշ-տոնաթերթ «Արարատ» ամսագիրը 1902 թվականին անդրադառնալով այս հարցին, ճիշտ կերպով պաշտպանում Էր Տրա)էսիլվա-նիայի հայոց արդար իրավունքը, գրելով. «Մեր բոլոր համ աէլրանքը Մ խիթ ար յանների պաշապանած արդար դատի կողմն Է» և ասրս ամբողջությամբ արտատպում «Հանդէս ամ֊ սօրեայս֊ից «Գրանսիլվանիո ազգայնոց վ։ա-փ աղը» գրությունը-20, որից մեջբերումներ արեցինք վերևում։

Մի քանի տարվա տիրող լռությունից հե-տո, հայ ազգային եպիսկոպոսության վերա-կանգնման հարցր կրկին խնդրո առարկա է դաոնում 1906 թվականին, երբ Հոլնդարիայի ազատասեր Ֆրանց Բ Ռակոցի իշխանի աճ-յունը Կ. Պ ո լսի g հայրենիք է տեղափոխվում,

նայն տեղամ, 19(11 թ., Կ ЗЛ8 — 359 I, Հ. Դ . ' h n | -

r ] i l | j i uG , 'Հայր յհ ղիս ար ե թո ւ պո յիս и, Գ, էք 423— 427։

֊20 я Արարատս ւ Վաղարշապատ, 1902 թ։, էշ 43—47լ

Այդ գործում իր օժանդակությունն է ցույց տալիս նաև Կ. Պո/սի հայ կաթոլիկ Պաարի-արրարանը։ Եվ այս առիթ է լինում 1/րկին զբաղվելու S բա)։ и իլվ ան ի ա յի հայ ազգ tu յին ևպիսկոպոսության վեր։ւ։կւ։։)։ղ)։ւքան հարցով։ Սույն գործի համար Պ ատրիարբարսւնից I ի ա ։/ ո րվ ած Հ. Հովհաննես ծայրագույն վար-դապետ Թոլմայանր հատուէ/ հանձնարարա-գրերով նույնիսկ գնում և ներէ/այա)։ոլմ Է S բան սիլվանիայի Գուստավ /ատին ես/իսկս-ii/ոսին և այլ կարևոր ւսնձնսււ/որությոլնների։ Նսւ մեծ ընղոլնելության արժանացավ հատ-կապես Եղիսաբեթոլպոլսում և հայերը, ոգե-վորված, Թումայանին առաջադրեցին աս/ա-ղա հայ եպիսէ/ոպոսոլթյան թեկնածու։ Հայե-րի ոգևորությունը և հույսերր շատ ավե/ի մե-ծացան հատկապես այն ժամանակ, երբ հայ ե ս/ի սէ/ո պ ո սաթյան վերաէ/անզն մ ան գործի մեծագույն ոգևորողներից մեկ/։՝ Գովրիկյա֊ նը, ընտրվեց Վիեննայի Մ խիթ ար յան միտ֊ բան ութ յան ընդհանուր աբբահաւր22՝։

Հ. Միրզա յսէնը, թարգմա)ւը հանդիսանա֊ լռվ ավանղապաՀ հայերի պահանջների, նույն 1906 թվականին Հունգարերեն հրա-տարակեց մի գրքույկ ևս, «Գեռլայի և բալ֊ է/ անն ե ր ի հայ կաթոլիկ է, ։։/իսկ։։։։/։։ и ական Աթոռի նշանակությանը» խորագրով։ Գրքույ-կում հեգին ակը նախ և աո աջ ընդհանուր մի ակնարկ Է գցում S բան и ի լվան ի այի հայոց եպիսկոպոսական Աթոռի անցյալի վրա և. ապա անում մի շարք գործնական առաջար-կ m թ յո։)ւ)ւեր։ Խոսում Է նաև Հա յկաէ/ան արա-րողությունների էլրած լատինական ադդեցոլ-թյան և հայերեն լեզվի թուլացման մասին էլ է/րէ/ին եզրակացնում. որ տիրող վատթար վիճակից հայերին միայն հայ ադգային ե ֊ պիսէ/ո պ ո ։.ոլթ րս)ւ վերահաստատումը կարող Է ւիրկել։ Միրդայանր ի վերջո հայկաէ/ա)ւ եպիս1[ոււ/ոսոէթյտ)է հարցի /ածումն Է համա-րում Վիեննայի Մխիթարյա)ւների տեզաւիո֊ խամը Գեոլա. հ tu յաքա ւլա քում"2։

Հ- Միրղայանը, նույն հարցին վերաբերյալ հրատարակեց նաև «Հայ եպիսկոպոսությու-նը», Կ լաժ, 1896 թ., «Հուշագիր երէ/րի հայերի ևւդիս1/ոսւոսության վերահաստատման օգ-տին», Կ/աժ, 1911 թ. գործերը։ Այս բոլորը, ինչպես նաև հունգարական մամուլում ժտմա֊ նակ աո ժամանակ լա՛յս տեսնող հայա-նս/տստ ակնարկները )։որ եռանդ Էին տալիս Տրանսի/վանիայի հայերին, որոնք քաջ դի֊ աակցելով իրենց օրհասր, Էլ ավելի ամուր կառչում Էին գործի։

"՚ «ՀանղԷս ամսօրեայ», 1910 / / . , Էք 24՜։ — 247l

Ողտվեք են ր Հ/ւշյաւ ղոր՚էի թարգմանությունից

քտե՛ս էՐաշտոբյան II՝ սււո են աղա ր սւն ի Ա. Ա/պոյսէճյանի

,/ ի ՛ յ ut), j i ' J , Î լսմակՆերի րամին, .V 3038J։

4 4 Է Տ Մ Ի Ա Օ ՜ Ի ն

190G թվականի սեպտեմբերին, Տրանսիլ-վանիայի հայածես կաթոլիկ հոգևորականու-թյան ժողովը մի անգամ ևս որոշում է, որ միայն ե միայն հայ եպիսկոպոսության վե-բականգնումը կվւրկի Հայ գաղութին իրեն սւղաոնացող աղետից։ Նույն ժամանակ որոշ-վում է նաև Վիեննայոլմ գործող տրանսիլ-զանահս։յ Մխիթարյանների՝ Հ. Գ. Գովրիկյա֊ նի h Հ. 'Ւ. Տոլհայանի միշոցով մի դիմում հանձնել Հունղարիայի կրոնական գործերի նախարար Աս/պո նինին, Ս ակայն այս անգամ էլ քաղաքական դեպքերի և խորհրդարանի լուծման հետևանքով, խանգարվում և հե-տաձգվում է սույն խնդիրը։

I909 թվականի սեպտեմբերի 19-ին, Գեռ-քս։ հայաքաղաքում «Հայկական թանգա-րան и ֊ ի բացման առիթով գումարված Տրան֊ սիլվանիայի հայ երևելի մարդկանց ընդհա-նուր ժողովում, դարձյալ որոշվեց մի դիմում ներկայացնել երկրի կրոնական գործերի նախարարությանը։ Հ. Ա. Ջնտոյանը, սքան-չանալով Տրանսիլվանիայի ավանդապահ հայերի բացառիկ կամքի և հայրենասիրու-թյան վրա, Գեոլայից 1910 թ։էականին դրում էր. «Հայուն կյանքը որչալի տոկուն ու կեն-սական եղած է, որ դարավոր շրջաններ ընե-լով հանդերձ, վախանակ մինչև ցայժմ բնա-կան ճտմբով ստարոլթենե պարտած, պատ-մական ճամբան բռնած ըլլալու, ահա կարծես ոգի ի բռի)։ կմաքառի մահվա)։ դեմ և դեռ կե)։սա/ւան կյա)։ք մը ձեռք ձգելու կաշ-խատի ])։ Շարունակության մեշ հո դվա ծա դի-րը . խոսելով հայերի տեգից տեգ ցրվելու և ուծանալու մասին, գրում էր, որ Տրանսիլվա-Հ՚իայի Հայոց նույնիսկ կենտրոնը համարված Գեոլա հայաքաղաքը ևս, որ անցյալում 7 000 հայ բնակիչ է ունեցել, այժմ հաղիվ 1 300 հոգի է հաշվում։ Այդ պատճառով էլ

«Հայ եպիսկոպոսի նկատմամբ հունգարահայը կկարծե, թկ պիտի ըլլա իրեն համար Մովսես մը, որ հասցնելով նոր կղերականներ, ցիր ու ցան հոտին գլուխներ, արծարծելով հայ ծե֊ սը, հայ ոգին ու հայ լեզուն, տա հայության այն սպեղանին, որով հուսալի է երկարել հա֊ յուն կյանքը»™։

եվ ահա տիրող քաղաքական անբա-րենպաստ պայմանների հետևանքով մեկ տարի ձգձգվելուց հետո, 1910 թվականի հոկտեմբերի 2 8 ֊ ի ն Տրանսիլվանիայի հայոց պատգամավորությունը հասնելով Բոլդա-պևշտ, ներկա յա g ավ Հոլնգաբիայի կրոնա-կան գործերի և համ ակրթ ութ յան նախարար կոմս Հովհաննե ս Զ ^ Լ / 1 / 1 նէ Պ ա տ պ ա մսւ վորոլ֊

2-'-* Հ՛ IL. Ջնտոյան, «Հունւրսրիո Հայույ հս/իււկոպո •

սու /.I յա՛հ խհ // ի ր ր.«, ահ՛ս «< Հ ա հ ւ/ Լ и ամսօրեայ» , IУ10 f>it,

կ 246, 248,

թ/ոլնը, որ 12 կառքերով հասավ նախարա-րություն, բաղկացած Էր Տրանսիլվանիայի և Հունղարիայի հայ համայնքները ներկայաց-նող сЗ հայ ա)։ձնավորոլթյոլններից: -այ պատգամավորությունը ղեկավարում Էր Վիեննայի Միւիթարյան Միաբանության աբ-բահայր գերապայծառ Գ. Գովրիկյանր, իսկ անդամներից հիշատւսկենք դոկտ. Լաղիղ/ավ Կո բչա յանին՝ կրոնական գործերի և Հա֊ մ ակրթ ութ յան նախարարության աոաջին խորհրդականը (Բուդապեշտ), Էլեմեր Դա֊ նիելյանին՝ նախարարության քարտուղար Հ. Դտվիթ Տոլհայանին՝ առաքելական քարո-զիչ Դանոլբյան իշխանություններում (Նայ֊ սոց), Հ. Ղո՚-կաս Պարանյա)։ի)ւ՝ ավագերեց և ժողովրդաս/ետ (Գեոլա), Հ. Սիմոն Ֆարաոն֊ յանին՝ ավագերեց և ժողովրդապետ (Սեպ֊ վիզ), Ղուկաս Գո տորֆ յանին՝ քաղաքապետ (Գեոլա), դոկտ. Հովսեվ։ Պ ուղ յանին՝ փաս-տաբան (Կլուժ), Հուլիոս Միրգս։յանին՝ Հա-յադետ բանասեր (Կլուժ), դոկտ. Աաըա/ւիա S ոն ոկան յան ին՝ բժիշկ և համալսարանի գա֊ սախոս (Բոլդաս/եշտ), Արթոլր Վակարյա֊ նին՝ լրագրաոլետ (թուրջով) և ուրիշներին։ Հայկական պատգամավորոլթյունր, ներկա-յանալով նախարարին, Գովրիկյանր իբրև ղեկավար նախ պատմե/ոլց հետո հայ տզզա-յին եպիսկոպոսության անցյալի մասին, ապա հետևյալ սրտառուչ խոսքերը ասաց. «Երկու հարյուր տարիի չափ աշխատեցան և խնդրեցին հայ ժոդովրդա/ղետ//լթյոլնն!,րը՝ թև' //• Աթոոեն և թե՝ կառավարո։թենեն, որ իրենց հայածես ևս/իսկոպոս մը տրվի։ Բայց իրենց աղա չան քը մինչև հիմակ լսելի չեղավ։

նորեն կխնդրենք։ Ու կխնդրենք անոնց անվամբն, որոնք ամեն ատեն հայրենյաց խորաններուն վրա ղոհ եղան, իրենց ստաց֊ վածքովն ու իրենց արյամրը։

... Կը խնդրենք մեր հատուկ ծեո)։ ունեցող եկեղեցական վարչություն մր՝ քահանա ձեռ-նադրելու իրավամբ և տեր ութ յան համապա-տասխանող հասույթովJ)։ Գովրիկյանր ապա նշեց, որ սույն ւգահանջը երբեք քաղաքա1/ան կամ ազգային որևիցե անջատում չի հետա֊ պընդոլմ, այլ հանդիսանում է լոկ եկեղեցա-կան հարց և շարունակելով իր խոսքր ասաց. «Ծիսին անվթար պահս/անությունը՝ հայ ցե-ղին մնացակա)։ությոլնը կաւզահովցնե ւ Հ ո ։ ) / ֊ զարական գաղափարին ավելի մեծ ծառայ/// ֊ թյուն կրնան մատուցանել հայերն, իբրև հայ կաթուղիկե հունդարացիներ, քան որ անհետ բլլալով ձոլր/ի)։ ազգին մարմնոլյն մեջ։ Հայկակս։)։ եկեղեցին՝ իբրև լուսատու աշտա-րակ մր, ամեն ատեն լույս պիտի սփււե այն ուղվուքն վրա, որն որ գծես)/ ու գհայրենա֊ սիրո լթյ ո լ ն ն ՝ իրարու հետ կրնղգրկե...։

1 9 6 ( 5

«Հայ եկեզեցվոլյն սեփական գլո։խ ոլնե֊ նա/ր՝ չէ թև միայն Հարկավոր, Հապա նաև արդար ու իրավացի կ։ Իրավացի՝ անոր Հա-մար, վասն դի նախնյաց ունեցած գթությունն և Հունգարական տերության ու ազգին Հետ ուրախության և վշաաց մեք 250 տա րի և ի մեր՝ մեկ սիրտ ու մեկ Հոգի եղած, Հայ ժ ո ֊ ղովուրդր կիավւտդի և հունգարական ազդին համար երբեք չդտդրեւի շնորհապարտության ապաՀովոլթյամրը կխնդրե Ս. Գահոլն և տե-րության ձեոոք իր նախնի եկեղեցվայն վե-րանորոգությունն ու ասով՝ իր ազատությու-նը»։

«Գովրիկյանր վերջում պատգամավորու-թյան անունից նախարարին հանձնեց հուշտ-գիրը, որին ի պատասխան նախարարը ՛Ա-սաց. «Գիտեմ, որ այս բանս Զեր մեկ հին լի ա փ ա զն կ, զոր հիմակ դարձյալ կվերանո-րոգեք։ Սակայն ևս հիմակ այն վիճակի մեղը չեմ, որ այսօր որոշ ու աս/ահով հայտարարու-թյուն մր կարենամ ընել և կամ որոշ ուղղու-թյուն մը ցուցնել այս րանիս նկատմամբ»։ Սակայն խոստացավ հետագայում աշխատել այս ուղղությամբ, և բառացի ասաց նաև Հետևյալը. «Եվ խնդիրն՝ ինչ որ ալ սլատաՀի, կրնաք Համոզված րչլալ, որ հայածես ոլղղա-էիաոաց և անոնց օգտին ի նպաստ՝ միշտ ամենամեծ սիրով և լա վաղգա զութ յամ ր ՛դի-տի ընղգրկե մ »~՝ ։

Ին չուես Հունգարական, այնպես Էլ ս՚իյուո-քահայ բովանդակ մամուլը երկարորեն գրաղվեց այս Հարցով։ Նույնպես Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսության պաշտոնաթերթ «Արարատս ամսաղիրը 1910 և 1911 թվա֊ կ անն ե ր ի մի շարք համարներում ջերմորեն արձագանքեց Տրանսիլվանիայի հայերի գեբմարգկային ճիգերին2՜՝։

Սակայն, ինչպես միշտ, այս անգամ Էլ ան-ցան տա.'։ները և հայոց խնդիրը մնաց ւսն-։ղ ա տ и՛ и ի։ ան :

1-վ այս ՛դե и Տրանսիլվանիայի հայախոս, կամ ինչպես նրանք Էին իրենց սիրում ասել, Հա յա շուրթ կենտրոնները մեծ մասամբ դա֊ .՛ուրկացան Հայերից և Հայորդիների ձոլլոլ֊ մը ՛ո ե դաց ի տարրի մեջ ավելի քան արա դա֊ ցավ

1921 թվականին Տրի անոն ի պայմանագրով •'՝/ ա)։:, ի լվան իա)։ միացվեց Ռոլմինիային և ս՛ !ա կրկին սկսեց արծարծվել հայոց եպիսկո֊

՛գոսության հարցը : Արդեն իսկ 1928 թվա-կանի աո/րիլի 22-ին, Ռումինիայի դավանու-թյան օրենքի 21-րդ հողվածի համաձայն,

22-1 "Հանդէս ամսօրեար, 1910 թ., կ 353—357։ շշտ г Արարատ», 1910 p., կ 932—933, 1055, 19Ո թ.,

էյ. 11)3,

հի շս՛ ""սկված եկեղեցիների շար բում կար նաև հայ էլա թ ո լ ի կ ծևսր։ Շատ շուտով, 1930 թ. հունիսի 5-ին, Ռումինիայի պետ,,,. թ յ ՚ ։ ՚ ) ւ և Վատ ի էլան ի միջև կ),բված կոնկոր-գատով, նախատեսվում Էր, որ հայ ծեսին պատկանող պետության բ ՚ ՚ ր ՚ ր կաթռ/իկները պետք Է որ ունենան իրենց հոդե՛՛ր պետը։ Առաջնորդի նստատեղին Էր լինելու Գեոլան, իսկ այն անմիջականորեն պետք Է ենթարկ-վեր Վատիկանին։ Այսպիսով, հայերի երկ-դարյա պայքարը իր լուծումն Էր գտնում Ռումինական կառավարության օրոք։

1930 թվականի հոկտեմբերի 17-ին, Տրան֊ սիլվանիայի և բովանդակ քհումի)՚իւ:ւյի հայ էլ ա թ ո լ ի էլ նորաստեղծ թեմի հոգևոր առաջի), առաջնորդ ր)՚տբվեց Վիե )ւնայի II՝ խիթ ար յա)՛-ներից Հ. ՍաՀակ Կողյանրւ

1939 թ վ ակ՚")ւի օգոստոսին, Ռո։ մ ի), ահա յ կաթ ո/ր կների թեմի и՛ "աջ)։ որդ ր)։ տրվեց Տրանսիւվանիայի հայության բ)'իկ մեկ գա֊ վ ա կ ր՝ Հ. Հովհաննես֊Զ՚՚լաան Լէ, )////</(անր (1908— 1964 թթ.), որն իր ն,","",ռեդին հ ա и տ ա տեց պա տ մ ա կ ա ն Գե որս հայաքազտ֊ բում։ Սոլյ)։ աո դերը ստորագրոգր բադմիցս աէլանս՚աես Է եղեւ Հ. Լեն ղ ե / յա)՛ ի ազգասի-րական ժրաջան աշխատանքներին։ Նա մի էլ՚ւգմից մեսրոպատառ մևր լէ, ՛լու)։ կր աշխա-տում սովորեցնել հուն գար ա՛յ ած հայ մա), ակ-ներին, իսկ մյուս կողմից Գեոլայի հոյակտ՚ղ մայր տաճարում վաղեմի հայ ղադ՚՚ւթի վեր-ջին բեկորներին հաղորդ՛ս կ ի g կր դաբձ)։ամ հայոց պատարագին։ 'հ"րձյ՚ս( )՚ա Լր, որ երիտասարգական մեծ եռանդով փրկե/ կր Հայերեն ձեռագրերի հարուստ յոգս՛/ածուն ւղաաերադմի արհավիրքներից և դարձյալ ինքն կր, որ Ս՛այր Տաճարում պատահած հրդեհի ժամանակ ա)՚ձնագոՀ կերպով նույն թանկագին գրչադրերր կարողացել կր աղա-տել ստույգ ոչն՛չացումից։ Հ. Լեն գե լյան ի վաղաժամ մահից հետո, ներկայումս, երբ

բացի մի հոգևորականից, ոչ մի հայ հո զ և որ ւգսւշտոնյա չ " ւ ) ՚ ի տեգի Հայաթ յոլ)։ր, դար-ձյալ լատին ե՛ղ ի и էր՛ ՛դո ո), կ, որ իը վերին իրավասության), կ տարածել )։րա)՚ց վրա: ՛Լերջին հայ խլյակներր այսօր այլևս ի վի-ճակի չեն ձսւյն բարձրացնելու հայ ե՚ղիսէլո֊ պոսոլթյ՚սն ե թեմի վերականգնման մասին այնպես, ինչպես իրենց անմահ նաիւնիներն կին արեւ սերունդներ շարու)ւս՚կ։ Պետք կ կարծել, որ հայ կաթոլիկ Պաարիարքաթյու-նր իր հնարավորության սահմաններում կմտածի Տրանսիլվանիայի թեև հոլնգարա-ցած, սակայն իրենց հայ ոգին դեռ ամուր պահած վաղեմի հայ գաղութ ի վերջին բե-կորների ճակատագրի մասին, քանի դեռ ուշ չկ։

Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 1 9 R «

Ավարտելով Տրանսիլվանիայի Հայերի ազ-գային ինքնուրույնության "ամար մղած եր-կու հարյուր հիսունամյա պայքարի պատ-մությանը նվիրված ներկա ուսումնասիրու-թյունը, փաստերի քննությունը հանգեցնում է մեղ հետևյալ գլխավոր հետևությունների.

1. Լեհաստանի հայերի բռնի կաթոլիկա-ցումից հետո, Լվովի նորաստեղծ հայ-կա-թոլիկ թեմը գլխավոր հենակետ հանդիսացավ Տրանսիլվանիայում ապաստանած, ինչս/ես նաև դեռևս Մոլդովայում անհովիվ մնացած հայերին պապականոլթ յան գիրկը մղելու գործում։

2- Լեհահայ կաթոլիկ թեմի առաջնորդ տխրահռչակ Նիկոլ Րորոսովիչի և նրա հա-ջորդների կողմից նաև. Մոլղովայի հայերի հոգևոր առաջնորդ անվանվելը, ինքնահնար և խարդախ մի քայլ էր Մոլդովայի հայերին ևս կաթոլիկացնելու համար։

3. Օքսենտ Վրզար յան վարդապետը, որն իր ուսումը ստացել էր Հռոմի Ուրբանյան վարժարանում, Լվովի հայ կա թոլիկ թեմի առաջնորդ Վարդան եպիսկ. Հոլնանյանի, ինչպես նաև Պրոպագանդայի կողմից նկատ-վեց ամենահարմար թեկնածուն Տրանսիլվա-նիայից Մոլդովա գաղթած հայերին ժամ ա-ռաջ «դարձիя բերելու համար։

4. Քննարկվող փաստերը անվիճելիորեն հերքում են մինչև այժմ պատմագրության կողմից ընդունված այն թյուր կարծիքը, ըստ որի իբր Տրանսիլվանիայում ապաստանած հայերը ամենայն հեշտությամբ ընդունել են կաթոլիկությունը։ Պարզվում է, որ իրակա-նում բաղմաթիվ սերունդներ համառ և երկա-րատև պայքար են մղել լատինական ամեն մի նորամուծության դեմ և ամենայն վճռա-կանությամբ պաշտպան կանգնել հայրենի ավանդություններին և սովորույթներին։

5. Ապացուցվում է, որ Մոլդովայի հայոց հոգևոր առաջնորդ Մին աս Ջիլիֆտար օղլոլ եպիսկոպոսը, ոչ թե 1669—1672 թթ. անցել և գտնվել է Տրանսիլվանիայի Բիստրիցա քաղաքում, ինչպես կարծել են ոմանք, այլ նա հասել է Տրանսիլվանիա միայն 1676 թ. և հաստատվել Ջուրջով քաղաքում։ նույն Մի-նաս եպիսկոպոսը, որը 10 տարի շարունակ բուռն կերպով մերժևլ էր ընդունել կաթոլի-կությունը, միայն իր կյանքի վերջին ամիս-ներին, այսինքն 1686 թ, ինչպես մեծ ցնծու-թյամբ արձանագրել են կաթոլիկական աղ-բյուրները (Վ. Հունանյան, Ստ. Ռոշքա և ա յ լ ն ) , հարեց Լվովում հռոմեական դավա-նությանը։ Բացահայտվում է, սակայն, որ Մինասը իրականում Լվով է տարվել կաթո-

լիկական քարոզչության այնպիսի ղեկավար-ների կողմից, ինչպիսիք են Վ. Հոլնանյանն ու Օք. Վրգտրյանր և ասլահովաբար նրան կաթոլիկացրեք են բռնի կերպով, իսկ վերա-դառնալուց բիչ անց, նա արդեն մահացել է։

6. հերքվում է նաև բաղմաթիվ պատմա-բանների կողմից ընդունված այն կարծիքր, ըստ որի հիշյալ Մինաս եպիսկոպոսը (մա-հացած 1686 թ.) և 1649 թ. ձեռագիր մի Ավետարանում հիշատակված Մինաս վար-դապետը (որը դարձյալ եղել է Մոլդովայի հայոց հոգևոր առաջնորդը), իրը միևնույն անձնավորությունն է եղել։ Աներկբայորեն ասլացուցվում է, որ Տրանսիլվանիա դտդ-l՛ri ո Մին աս եպիսկոպոսը Մոր/ովայի հայոց առաջնորդ դարձած կարող էր լինել, ոչ շուտ, բան 1669 թ. վերջր, քանի որ )։ույն թվակա-նին իբրև Մոլդովայի հայոց առաջնորդ հիշ-վում է Սահ ակ ե։զիսկո։գոսր։ Այնինչ 1649 թ. հիշատակված Մինասը 1656 թ. գոհ է գնա-ցել Սոլչավայի հայոց վանքի վրա կատար֊ վս։ծ մի ասպատակության ժամանակ:

7• Օքսենտ 'Լբդաբյանբ սկսած 1686 թ. մինչև իր մահր (1715 թ. ), հակառակ իր կող-մից ղործադրած բոլոր հորդորներին և ան-դամ բռնի միջոցառումներին, չկարողացավ իր ավարտին հասցնել Տրանս/ւր/ան/ւայի բ ո ֊ Iոր հայերին կաթուիկացնևլու իր aառաքելու-թյունը»։

8. Օքսենտ Վրզարյանը 1690 թ. սկսում է Մոլդովայում դեռևս անղեկ մնացած հայերին ևս պապականության զիրկը մղելու դործր։ Սակայն ինչպես անցյալում, այս և. հետա-գայի նմանօրինակ բոլոր փորձերը մատնվում են անհաջողության։

9. Տրանսիլվանիայում կաթոլիկության հա-րած հայերր շատ շուտով համոզվեցին իրենց նախապես տրված խոստումների սնանկ և կեղծ լինելու մասին, քանի որ նրանց տնտե-սական դրությունը կաթոլիկության ընդու-նումից հետո շատ ավելի վատթարացավ։ Հայերի մի մասը ստիպվեց դուրս գալ երկ-րիցւ իսկ որոշ մասն էլ անսալով երկրի իշ-խան Միքայել Ա. Ապ աֆիի հորդորներին ան-ցավ նրա Բաշդբալով (ապա Եղիսաբեթոլ-պոլիս) կալվածը և ընդունելով նրա հովա-նավորությունը և օգտվելով նրա տված սւ֊ ռանձնաշնորհումներից, դարձյալ վերադար-ձավ հայ եկեղեցու գիրկը,

10. Հայ եկեղեցու գիրկը դարձյալ վերա-դարձած հայերի ուժեղ գիմ ադրոլթ յունր միայն և միայն ջլատվեց 1731 թ. լատին ե ֊ պիսկոպոսի հրահանգով և հայ մեծամեծնե-րի բռնությամբ, որոնք երկրից աքսորելու սպառնալիքով ջանացին բռնի կաթոլիկացնել բոլորին։ 1731 թ. ցարդ ընդունված է իբրև

1 !)fi(5 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 4 7

Տրանսի/վանիայի հս/չերի կաթոլիկացում ր ավարտելու թվական, այնուամենայնիվ գեոես մինչև իսկ 1758 թ. կայսերական հրո-վարտակում հիշատակվում են «ուղղափառ չեղողս, այսինք)։ ոչ կաթոլիկ հայ/,րի մասին, ուստի դժվար չկ հետևցնել, որ անդամ 18-րդ դարի երկրորդ կեսին Տրանսիլվանիայի ոչ րոլոր հայերն են, որ կաթոլիկ կին։

Կաթոլիկության/։ հարած հայերի միջև ևս տեղի կ ունեցել ուժեղ պայքար։ Նրանցից մեծ մասր ընդունելով հանդերձ Հռոմի պաս/ի ձևական ղերիշխանությունր, միաժամանակ г սի ի բռին մարտնչում կր ։ղ ահ սլան ել հայ-րենի ավանգոլթյռւննեըր և սովորույթները, իսկ մյուս կողմից հայերի փոքրաթիվ մի մասը ցանկանում կր հայրենի հնավանդ սո-վորույթներին վերջ տալու միջոցով դուր դալ հայ թեմի ինքնակոչ տերն ու տիրականը դարձած լատին եւդիսկոոլոսին ե. նրանից ե-կամտաբեր պաշտոն ստանալ։

11. Ձարդ ռ/ատմա դրության մեջ տիրե/ կ նաև այն կարծիքը, րստ որի իբր Տրանսի/֊ վանիայի հա յերր իրենց g ա)։ կութ յամ ր թողել են հին տոմար/։ և ընդունել նորը։ Ս.յնինչ վւաստերի քննությունը բոլորովին այ/ հետե֊ վության կ բերում ուսումնասիրողին։ Վրդար-յանը հավանական կ, որ կաթո/իկության տա-րածման հետ միասին 16.90 թ. Տրանսիլվա-նիայի հայերի մի մասի մոտ կիրառության մեջ կր դրել նոր աոմարր, սակայն նրա մա֊ հով ապահովաբար այն մոռացության տրվեց։ Ավելի ուշ հայտնի լեհահայ մատենադիր Ստ. /Իոշբայի կողմից նոր տոմարը մուծելոլ նոր փորձր ևս արմատ չի բռնում հայերի մոտ։ հույնս/ես այն հնարավոր չեղավ հայերին ընդունել տալ ոչ իսկ 1731 թ., երբ աքսորի սպառնալիքով հայերին բռնի կաթոլիկաց-նելոլց բացի, որոշվել կր ընդունել տալ նաե նոր տոմ արբ։ Ի վերջո նոր տոմարը պարտադրվեց Եղիսաբեթոլպոլսի հայերին 1757 թ. և հանդիպեց ժողովրդական ղանդ֊ վածների կողմից ուժեղ դիմադրության, քա֊ նի որ հին տոմարի պահպանումը ավանդա-պահ ժողովրդական խավերի համար հա-մարվում կր իբրև իրենց ադդային ինքնու-րույնությունը պահս/անող կարևոր ազդակ֊ ներից մեկը ; Նոր տոմարի ընդունումը ի վեր-ջո տեղի ունեցավ, ոչ թե հայերի կամքով, այլ երկարամյա բոան պայքարից հետո և այն պարտադրվեց դարձյալ վերևից բռնի կեր֊ պով։ Անդամ Գեոլա հայաքաղաքում, որը համարվել կր իբրև հայ կաթո/իկության կենտրոն, նոր տոմարը ավանդապահ հայե. րի կողմից երկար տարիներ մերժվել կր և այն մուտք գործեց հադիվ 1758 թ :

12. Վր դար յանի մահից հետո Տրանսիլվա-նիայի լատին եպիսկոպոսը ինքնակոչ կեր֊ պով իր իրավ ա սա թ յունր տարածեց նաև երկրի հայ թեմի վրա ե ծրագրված կերպով սկսեց վերջ տալ հայերի մինչ այդ վայելած ինքնուրույնությանը և մայրենի լեդվի ռ սովորույթների պահպանմանը։ Ահա թև ին-չու Տրանսիլվանիայի հայերի կողմից իրենց ինքնուրույնության համար մղած պայքարը ամենից ավելի երկարատև և կազմակերպ֊ ված բնույթ րնդոլնեց հատկաս/ես Հիշյալ հայկական ինքնուրույն եպիսկոս/ոսոլթ յան վ երական ղնմ ան համար մղած ավելի քան երկդարյա համառ մարտերում։

Տրանսի/վանիայի հայերի բացառիկ այս կենսունակությունն ու իրենց ազգային ինք-նուրույնության պահպանման համար մղած համառ ու երկարատև պայքարը արդյունք կը այն բանի, որ նրանք տվյալ ժամանակաշրջա-նում Լեհաստանի հայերի մեծ մասի նման չկին մոռացել իրենց մայրենի քեղուն և կամ չկին ձուր/եի այլ ընդհակառակն, նրանց նախնիները հայրենի երկրից ուղղակի գագ-թելով Մոլդովա և այնտեղ // սրբությամբ պահպանելով հնավանդ սովորույթները, Տրան и ի լվա ն ա կ ա ն հողում իրենց աչքերը բացող նորանոր սերունդներին կարողացել Լին հաղորդակից դարձնել դարերից եկող հայրենի շնչին։ Ազգապահպանման այդ գործին որոշ ժամանակ մեծաս/ես սատտրե/ կին նաև նույն գաղութի ծոցից ծնված հայ առաջավոր մտավորականների այն հույլը, որ հայրենասիրական ողով լուսավորական գործունեություն կր ծսո/ա/ել Տրանսիլվա-նիայի հայաշատ կենտրոններում, իրենց սպառնացող օրհասր գիտակցող հայության մ եջ։

Այդ պատճառով կր, որ հայերը առանց վհատվելու կարողացել կին լատինական նո-րամուծություններին երկարորեն հակադրեք իրենց ադդային ծեսն ու հայրենի նվիրական ա վա նդոլյթր։

Այսպիսով լատինականության դեմ հայերի մղած ս/այբարր, իրականում պայքար կր ալ/գային ինքնուրույնության и/ահս/ան մ ան համարս։

Ահա թե ինչու Տրանսիլվանիայի հայերի կողմից իրենց տզզային ինքնուրույնության և հայրենի ավանդությունների պահպանման համար մղած այդ երկ արաս/ատում պայբարի ժամանակաշրջանը, իր բոլոր հերոսական դրվագներով, արժանի տեղ պետք է գրավի հայ գաղութների մաքառման պատմության ոսկեմատ յանում ։

Ռ. ԻՇԽԱՆՅԱՆ

ՆՈՐ ՆՑՈԻԹԵՐ ՀԱՑ ՀԻՆ ՏՊԱԳՐՈԻԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈԻԹՅԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

Վերջին տարիներս բավական աշխուժացել է հայկական հին տպագրության ուսումնա-սիրման դործր։ Հայկական հին տպագրու-թյան վերաբերյալ մի շարք նոր փաստեր են հայտնաբերվել, որոնք երբեմն լուրջ ճշտում-ներ են մտցնում այգ բնագավառի մասին եղած պատկերացումների մեջ։ Այս գործում լուրջ ավանդ են մուծում սփյուռքահայ մի քանի բանասերներ և գրահավաք֊գրասեր-ներ, որոնք տարբեր ձևերով տեղեկացնում են Հայաստանի մատենագետներին հայկա-կան հին տպագրությանը վերաբերող իրենց հայթայթած նորույթների մասին։

Հատկապես նշելի են Ալբերտ Նալբան դյա-նի (Սան Ֆրանցիսկո) ջանքերն այդ ուղղու-թյամբ։ Վերջին երկու-երեք տարում նա մեղ տեղեկացրել է հայկական մատենագիտու-թյանն անծանոթ մոտ հիսուն անուն հայա-տառ հին տպագրությունների մասին՝ ու֊ ղս֊ըկելով համապատասխան լուսանկար-ներ, հոդվածներ, ցանկեր։ Այդ հազվագյուտ գրքերի մի մասը Ա. նալբանդյանի անձնա-կան հավաքածուի մեջ է, մյուս մասը՝ ար-տասահմանի տարբեր գրադարաններում։

Գրքերի մեծ մասը հրատարակված են եվ-тг։պակ ան տարբեր լեզուներով և ունեն հա-

յատառ տպագիր հատվածներ։ Այդ տպա-գրությունները կարևոր արժեք ունեն մանա-վանդ հայերեն տպագիր տառատեսակների զարգացում ր ուսումնասիրելու տեսակետից։

Բացի այդ, ստացված տեղեկությունների հա-մաձայն, պարզվում է, որ հայկական հին տպագրություն եղել է նաև այնպիսի վայրե-րում, որոնք մինլև այժմ իբրև հայ տպագրա-վայրեր անհայտ են եղել մեր բանասիրու-թյանը։

Մատենագիտական այս նորությունների մասին մի քանի հաղորդումներ արդեն եղել են Հայաստանի գիտական պարբերականնե-րում՝։ Այժմ պիտի խոսենք վերջերս ստաց-ված մի քանի հետաքրքրական նյութերի շո՛ւրջ։ Խոսքը վերաբերում է հնատիպ 12 գրքերի (ստացված են էջերի լուսապատճեն-ները), որոնք օտարազգի տպագրիլների հրատարակություններ են և պարունակում են մեծ կամ փոքր ծավալի հայատառ տպագրու-թյուն։ Այդ գրքերը նույնպես հայերեն հրա-տարակված մատենագիտական ցանկերից և աշխատություններից ոլ մեկում լեն հիշա-տակված։

Ստորև ներկայացնում ենք այդ գրքերր և փորձում որոշել նրանց տեղն ու արժեքը հայ տպագրության պատմության մեջ։

Գրքերի նկարագրոլթյուններր դասավորել ենք նախ ըստ հրատարակության վայրերի, ապա ըստ հրատարակման տարեթվերի։

1 Տե՛ս, օրինակ, Л-Տեղեկագիրл Հայաստանի Գիտու-

թյունների ակադեմիայի (հասարակական գիտություն-

ներ), 1963, M 12, կ 83—90, 1965, A" 6, կ 87—92։

п н ; о Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 49

Լ ո ն դ ո ն 1 (> 5 Г)

Անվանաթերթ\ INTRODUCTIO AdlectlO-nern Linguarum ORFF.NTALIUM... Per B R I A N U M W A L T O N , S . T. D. ... L O N -DINI, Imprimebat Tho. Roycroft .... 1655.

(Ա. նալբանդյանի անձնական գրադա-

րան ի Բրայըն Ուոլտոնի լեզվարանական այս

գրքի առաջին հրատարակությունը, ըստ տե-ղեկությունների, եղել է նախորդ՝ 1654 թվա-կանին։ Այստեղ նկարագրվածը երկրորդ հրատարակությունն է։ Գրքում խոսվում է եբրայերենի, ասորերենի, արաբերենի, ւդարսկերենի, հայերենի ե մի բանի այլ արևելյան լեզուների, մանավանդ նրանը այբուբենների մասին։

Գրքի հիմնական լեդուն թեև լատիներենն է, բայդ այն կազմված է եբրայերեն կամ ա-րաբերեն ղրըերի օրինակով, այսինքն էջերը բացվում են ձախիդ աջ։

Գրքի 103 — 106-րդ էջերում խոսվում է հայկական այբուբենի մասին, արված է հայ-կական այբուբենը (բոլորագիր), տառերի ա-նոլնների ու հնչման նշումով ( լատին ա տս։ ո ),

(1C4J Alphlelum Arminum.

Khn fip ГtufJt Лия F4M.J Ր«ւ,ք, 1 Ai? IU A 70 Ho Г к

('05J '4lph*htm jfrminwn.

N.-vi r,j. J Гл/jIM 6o:o Zzo g Zl 7C00 Hiun L V Sooo Ppior փ PP 90» Ch« Ք Ch

Ira Eu IOOCO Fe F

s Pictl f F 11 Zu 9 Chien Գ Ch 90 Kit դ_ 1՝' 4 Ti ղ Հ loo Ge XG

i I'8 fc le î0° Ml,n ^ M

« » t sr 5 C 0 ՚ I s 4C0 No V 14 littr* hjitxt 7 E կ g

w, a ut, i J-, fg f , , s Jet Ц Ie Щ ո V Գ> Л Գ' է է. I ք/, հհ » ք՛-0 թ Ih 7СО Ccii չ_ Ce fc « éi « 1 J , ft _ք, „ 1 0 Sglt J . 5g 8co Ee ly ը

£>Zi fc, ո jolni и I 900 GSe Հ Gg Clic P> c "- J rr ZI յ f D j I

sol" է ւ 900 Gje Gg je ta /լ, Ь , C M l 1 " " ՚ Rt

Voala font qmraor ա, կ, ի, ղ qoi oHht խ Hh '-°3oSc 0 s

Latinonim A, E, I, U, répondent, voralera ..т, r y jooo Vieu V (Oj non htbcnl. Հ 4000 Diun Ш D

5an.voc.lH font 5. < " C b l c n 4 G h 5=oo£tc £• R

& fcqauntui vocilci, tdiquK Tant сопГопап-Alphabe

Diptborgi Նկ. 1

Լոնդոն, 10G5 ]з.

ինչպես և նրանց թվային արժեքն ե բուէ ( ն կ . 1 ) :

Այբուբենի վերջում հայերեն տառերը խմբավորված են (ձայնավորներ, կիսաձայ-

2 Գրքերի անվանաթերթերը նկարագրված են կրճա-

տումներով, որոնք նշված են բազմակետերով։ Անվա-

նաթերթերի ուղղագրությունը, ինչպես և նրանցում մե-

ծատաոերի ու փոքրատառերի օգտագործում ր նկարա-

գրությունները մեշ պահպանված են։

ներ, երկբարբառներ և այ[ն)3ւ երբ համեմա-տում ենք այս աոանձին խմբերոլւէ բերված տաոերը այբուբենի տախտակում նշվածների հետ, պարզ Է դաոնում, որ ւէիևնւււյ)ւ տառերը տարբեր դծադրոէթյոլններ ունեն, այսինքն, որ այստեղ ղործ ունենք ոչ թե շարժական ձուլված տառերով կատարված տպագրու-թյան, այլ վւայտ ավար ut դրության հետ։

Բ՝եև Ուոլտոնի այս գիրքր եվրոպական մատենագիտության համար մի մոոագված ոէ՚ԲՔ լէ՛ ԲաՏՈ դարմանաւիորեն այն վրիպել I; հայ մատենագետների ոլշադրոլթյունիդ և չի նշվել հայերեն որևէ մատենագիտական ցանկում կամ հայ տռրսղրոլթյան պատմու-թյանը նվիրված մեգ ծանոթ որևէ աշխա-տության մեջ։

Ուորոոնի այս դրբում եղած մեսրոսրստառ տի՛՛ւը Լոնդոնոլւք կատար/յած մեգ հայտնի տպագրություններից աոաջինն է, հնագոլյ-նյ։՝։ Մինչև այժմ հայ մատենագիտության մեջ այս քաղաքում կատարված առաջին հա. յէՀրեն տպագրությունը համարվում Էր Մով-սես Խորենացոլ «Պ ատ մ ութ իւն և աշխարհա-գրութիւն'Я դիրքր. Որ հրասւարակվևլ Էր Կա-րոյի Ակկերսի էլ էէդ մ ի g 1736 թվականին։ Այժմ այդ գիրքը կորցնում Է իր առաջնությունը, թեև մնում Է իբրև շարժակսէն տառերով է/ա-տարված հայերեն առաջին տպագրությունը Լոնդոնում։

1 7 1 3

Անվանաթերթ. ORATIO DOMINICÀ. . . Î Ï I -mirum, Plus C E N T U M Linguls , V e r s i . n l -bns, aut Characteribns. . . LONDINI . . . C lOlDCC XIII.

Այս վերնադիրն ունեցող ^OratiO Domi-l l i c a ) դիրքը։ որր տարբեր լեզուներով տպա֊ դիր նմուշներ Է պարունակում, հրատարակ-վել Է մի շարք անդամ։ Լոնդոնում, բացի այս, եղել Է նաև այլ հրատարակություն, մ ասնավորապես 1 700-ին։

հերկսէ հրատարակության մեջ 61-րդ Էջում աւղտդրվտծ Է «Հայր մեր»-ը հայատառ, և նույնը լատինատառ (հայերեն)։

Հայատառ տսլագրության մեջ միևնույն տառերի տարբեր դրոշմվածքների համեմա-տությունը պարդ ցույց Է տալիս, որ այս տպագրությունը /լուտսւրէ/ած Է փ ա յտ ա վւո-րադիր տախտակից։

3 Խմբավորման մեշ սխալներ են թույլ տրված։

4 եթե գրքի աոաշին հրատարակության (1634J մեշ

Էլ հայկական տիպ կա ( այս հրատարակությունը մեզ

ծանոթ յ է ) , ուրեմն աոաշնությունը նրան է պատկա-

նումt

50 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 1ЯП0

Այս դրքի 1715 թվական ի ամ ստերդամ յան հրատարակության մեշ (տե՛ս ստորև) հայ-կական տպագրությունը արդեն կատարված է շարժ ական տառերով,•

1 7 8 5

Անվանաթերթ. A S P E C I M E N O F Prlntlng Types , BV William C:islon... London: PRINTED BV GALABIN AND BAKER. M D C C L X X X V . (Սան Ֆրանցիսկոյի հանրային գրադարան)։

Ուիւյամ Կասլոնի այս գրքում, ի թիվս արևելյան մի շարք տառատեսակների, ներ-կայացված է նաև հայերեն մի տպագիր հատված: Դա Խորենաըոլ Պատմության սկիգբն է. «Զանըսպառ խաղացմունս աս-տուածայնոցն ի քեզ շնորհացն...»։

Հատվածը տպագրված է Կարո/ի Ակկերսի տառերով, որոնք օդաագործված են Լոնդո-նում 1736 թվականին հրատարակված՝ Մով֊ սես Խորենացոլ «Պատմութիւն և աշխարհա-գրութիւն» գրքի մեշ։ Այղսլիսով, երր 1770՛ա-կան թ վականներին Դրիդոր Խալդարյանցը Լոնդոնում որոնում էր տառեր ձուլող վար-պետ հայերեն տառեր պատրաստել տ ut լու համար, այղ քաղաքում կային այդպիսի տա-ռեր։

Խալդարյանցը մտադրվել էր Ռուսաստա-նում սկսել հայկական տպագրություն։ Նա 10 տարի Լոնդոնում ապրելով, անընդհատ փնտրել է մի վարպետ, որը կարողանար ի-րեն համար հայկական տպագիր տառեր պատրաստել, «և միշոցի սոյն տասնեքի ա-մացս անդադար որոնեցի դտանել ղարհես-տալոր մի, դի փորագրեալ տայցեր ինձ զտառս հայկականս, որք թէպէտ բադումք կային, բայց ո լ կամէին շինել և տալ ինձ գպողպատեայ տառսն և ոլ զմայր տառիցն, այլ միայն զկապարեայսն»'՝։

Կնշանակի Խալղարյանցին հատկապես հետաքրքբել է հայերեն տառերի հայրեր ու մայրեր ունենալը։ Գուցե նա իմացել է Ակ-կերսի՝ Լոնդոնում պահպանված հայերեն տառերի մասին, բայց լի գնել դրանք, քանի որ, ըստ երևույթին, լեն եղել նրանց հայրերն ու մայրերը։ Խալդարյանցը ի վերշո գտնում է մի վարպետ, պատրաստել տալիս հայերեն նոր տառերի հայրեր ու մայրեր, ինլպես և ձուլել տալիս կապարե տառեր և 1780 թվա-կանին տպագրում «Դաւանութիւն հաւատոյ եկեղեցեաց Հա յաս տանե ա յց»-ը, որը և Լոն-

5 «ժ-ամսւկւււոյւսրիւն հ ա ս ա ր ա կ ա ց սւղօրի Çj», Պ հ -

տէրբոլրդ, 1783, հիշատակարանը, կ 572 — 573։

դոնում կատարված հայերեն վեցերորդ (կամ յոթերորդ) տպագրությունը պետք է լինի։

Р՝Ь ինչքան ժամանակ են Լոնդոնում պահ-պսւնվեւ Ակկերսի հայերեն տառերը, գժվար է ասել, միայն գիտենք, որ 1785 թվականի վերը նկարագրված զիըքը հաջորդ 17Տ6֊ին լույս է տեսել նոր հրատարակությամբ և հա-յերեն միևնույն հատվածով։

Հ Ո Ո Մ

1 7 7 0

Անվանաթերթ. A L P H A B E T U M BAR-MANUM S EU BOMANUM.. . . ROMAE MDCCLXXVI . Typis Sac nie Contjreg. de Propaganda Fide. . . ՛ (Սան Ֆրանցիսկոյի հանրային գրադարան j ։

Բն ագիրը լատիներեն է: XIV է/ում բերված են հայերեն մի շարք ս։ առերի նմուշներ։ Օգտագործված են Րւրբանյան (Հավատի տա-րածման) տպարանի հայկական նոր տառա-տեսակները և ո լ թե գրանժոնյան հին (1579) թ. պատրաստված) տառերր։

1 7 8 4

Անվանաթերթ. REGI G V S T A V O REGIS FEDERICI FILIO S V E C I S GOTIIIS VAN-DALIS IMPERANTI. . .

Գրքի վերջում. A B S O L V T V M E S T S P E -

CIMEN HOG IDIOMATVM ET CHARAC-T E R V M EXOTICORVM. . . . TYPIS S A C -RAE C O N G R E G A T I O N I S D E PROPA-GANDA FIDE M E N S E . MARTIO ANNI CIDIOCCLXXXIIII (1784): (Ա. նալբանդյանի անձնական գրադարան)t

Գիրքր տ՛պագրված է Հռոմի Ուր բան յան տպարանում, Շվեդիայի Գոլստավ Գ թագա֊ վորի Հռոմ այցելելու առթիվ։ Գրքում բեր-ված են 46 տարբեր լեզուներից նմուշներ։ Յ ֊ ր դ էջում արաբերեն ե հայերեն նշումներն են։ Վերջինս սկսվում է այսս/ես. «Ետևս եր-բեմն մեծըն Հռովմ...»։

Այստեղ նույնպես օգտագործված են Ուր֊ բանյան տպարանի հայերեն նոր տառերը (fi l] . 2 ) : Այս տառերով է տպագրված նաև միևնույն 1784 թվականին Հռոմի միևնույն տպարանից լույս ընծայված «Այբբենա-րսւն»-ը, որի մեկ օրինակը պահվում է Ալեք-սանդր Մյասնիկյանի անվան Երևանի հան-րապետական գրադարանում։

i 9 6 0 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 5 1

Л R M F. S I С F

I ՀաԼս Irppktli՛՝ |ДАу& Հ՛, ովմ, ղարք,՚՚,յե у [.! այ

ч l \ i " r H n " -

jl^t ազարս,/' Ո։լ՝ ւյւոփր՚ե y /. mnjb , յա, Լ ր կ,

i S / r ' - r " " •

j j , ս կ ։ , յ ն սչյսոը՝ t. կլ!ն ՛ի ահ я / պրսակաէ ՈրյԱ։

^jwTf.MWlIfl „I, . .

I "է։։ո1ււ'ե1. րւսր՝ «KM էմնց էլ թնա էք , Լ ՈՀ^ մլլրյաւյի ,

այլ ւսհյպչէ r,€, է

Ն1|. 2

Հոոմ, 1784 р .

1 7 9 3

Անվանաթերթ. A V G V S T O F R I D F . R I C O

M A Q N A E B R I T A N N i A E P R I N C I P I G E -

O R G I I R E G I S F I L I O . . . A L V M N I S I D I B V S

I A N V A R I I S A N M D C C X C I I I . . .

(Ա. նալբանդյանի անձնական գրադարանJr

Գիրբբ, ուր արված են 37 լեզուներից նմուշներ, հրատարակված Է Մեծ P ր ի տ ա֊ նիայի թագաժառանգ Օգոստոս Ֆրեդերիկի Հռոմ այցելելու առթիվ։ 5-րդ Էշում տպված Է հայերեն մի բանաստեղծություն, որի սկզբնատողն Է. «%աստեղըն պայծառ և հրա-շական»։

Այստեղ ևս օգտագործված են Հռոմի հա-յերեն նոր տառատեսակներր։ ի դեպ, գրքում նույն այդ հայերեն տառերով Է տպագրված նաև քրդերեն մի հատված, որ սկսվում Է՝ crԵք երլտզնա ավրէգիթ եանոլ.. .»։

Պ

1 7 7 4

Անվանաթերթ. P E L S O L E N N E B A T T E -

S I M O D I S . A . R . L V D O V I C O . . .

Վերջո,մ (էջ 50). I M P R E S S O N E L L A R .

S T A M P H R I A D I P A R , M A Լ ՛ A N N O П1 N 0 -

S Ï R A S A L V T E R I P A R A T A M . D C C .

1-Х X I V . . .

(Սան Ֆրանցիսկոյի հանրային գրադարան)։

<դ՚ • հ-«,հկԼԱյՀ ՚ ղչ.Լղ

յաւ խոէան • րՀյյ ՚ ԽսՀկեսվիՀ • իվ1ք

յ օը ու (31 ան

ն-գա • ամենայն • քՀՀ,

վաչ, ան Լ յին . զքե<է

և ՚ կՒյԸ՛ ՚ Ւէբե. • Հեղէ»լք՛

^kujtu ՚ յ ս ՚ ւ ԷյէԼան

ç.tft.^1 * ոլխժւի • վէՀյ ՚

իւ՚ւ՚դազ," թ Լ ան •• վ,ոյ • ղի • Լ ղևէքէ И1 ՛Լ-լ՝ր ՚ J)t

քո ՚ ե- ՚ ՚քայ:գ ՝ ք'քՆ,յԱ1,1Հ-Ն

Ժսւո i 1 ՅՅ'

՛Ա՛՛Ղ ՚

ք f . »

յ ՛ ; . •{^•г.'.-г^,

Ն1|. 3

Պարմա, 1774 թ.

Ջիամրատիստո Բոդոնիի այս գրքում, որ տպագրվել է իտալական Պարմա քաղաքում, արևելյան մի շարք լեզուների հետ կա նաև հայերեն շարժ ական տառերով տպագրված հատված (էջ 42), որն սկսվում է. aԱհա ա֊ մ о թ մի ծածկեսցէ դքեզ...» ( ն կ . 3 ) :

Բոդոնին, բացի այս գրքից, ոլրիշ մի քա-նի անգամ էլ է իր գրքերում հայերեն փոքրիկ հատվածներ դրել։ Օրինակ, 1785 թվականին Պարմայում հրատարակվա ծ „Eplthalamla Exot ic i s Lingll iS. . . " գրքում (նույն հեղի-նակի ) նույնպես կա հայերեն տիպ։

Այժմ սակայն դժվար է աս ել, թե 1774-ի այս նկարագրված ղիրքբ առաջին հայերեն տպագրությո՜ւնն է Պ արմ այոլմ, թե' նրանից

52 էջմիածին 1 9 6 6

առաջ էլ եղել կ այդպիսին: Կարևորն այն է, որ այս բազարում ևս եղել կ հայատառ հին տպագրություն, մի հանգամանք, որը հայ մատենագիտությունը մինլև այժմ լի արձա-նագրել:

Հ ո լ lu ti i] ]ւ ա

(Լմստեոյ tu if, 1715

Անվանաթերթ.' ORATIO DOMINICA IX' DIVERSAS OMNIUM F E R E GENTIUM LINGUAS VERSA. . . EDITORE J О A N N E CI IAMBERL.AYNIO... AMSTELAEDAMI Tvpis GUILÏELMI et DAVIDIS GOEREI M D C C X V . (Ա. ՛նալբանդյանի անձնական գրադարան):

Լատիներեն այս գրքում կան հայերեն տպագիր հատվածներ։ Նախաբանում ( Р Г "

fatlO), մի տեգ, ուր խոսվում կ վրացերեն այբուբենի մասին, բերվում կ Մովսես Խո֊ րենացաց այն հատվածք, որտեղ պատմվում է Մաշտոցի կողմից վյյացերեն տառեր հնա-րելու մասին. «Իսկ Մեսրովբայ երթեալ J Ա՛շ-խարհն Վրադ՝ առնել նոցա նշանագիր...»։

O R A T I O D O M I N I C A . I f

A R M E N I С E .

АГ.'л* ле> -pj'lrcit'bu ես>

IJ ուրքւ եդիչյէ ա՛նոճ քո*

\քկեսցկ արքսցոլթ-էլքե քո • 1 քոՒտէ Կամ՝Ք" I որպկս j'/rբկի&»* Լյ՚էրկրԷ.

յե-ր հանապաղորգ tnnt-ը մէոլ սյյ՚յռը ւ

Լ ՝ լ Բ ՚ ՚ ՚ լ Лг։{_ էլչգարաիս Л-р( որպկս էլ. ւէ-ք թո՚չուվխ

մե՜րոյ ալար^ տապանաց ա

1«՝ լ "՛ս՛՛՛՛իր ղչքե-՚լ 'Է փոըՏութ-ԷՃ. այլ վը!լՆա ղմե-՚լ

'էյարկէ

է) Ի քո £ արքսցոսթիմ, , և. զօրութիւն, է վաօ-ք

յ՚ասիէոէ-անս • I

L Е С T I О.

H-iir micr, ucr hierkins ILS. Surb icgitlî anun khuc • Jckiëllie arlihajuthiiin kliuc : J igitfi knm kucucrpcs hierkins, iev hierbri /.hats micr hanapafucrd tur mies aifor : Jëv thuëg mies fpartis miër, uerpes iev miekh thuëgumkFi

micrliëts partapanats : Jëv mi tanir finies i puërdfuthiun , ail perkeâ fmiës i £ГсЬягс. Si khuc e arkhajuthiun, îëv (omthiun, itv parrkh havitcans:

Aroci՝.

Նկ. 4

Ամսւոե|ւդամ, 1715 p .

Գրքի 15-րդ Էշում տպված Է հայերեն «Հայր մեր»-ը, մեսրոպյան և լատինական տառե-րով (նկար 4 ) :

Մեր կատարած համեմատությունը ցույց տվեց, որ հայատառ այս երկու հատվածներն Է/ տպագրված են վանանգեցիների տառերով (ինլպես հայտնի է, այդ ժամանակ Ամստեր-դամում վանանգեցիների նշանավոր տպա-րանը դեռևս աշխատում էր, ւիակվել Լ 1717-ին),

Սա մեղ հայտնի երկրորդ ղեւզբն է, երբ վանանգեցիների տառերը նրանց տւզազրա-կան աշխատանքի տարիներին օգտագործ-վել են օտարազգի հրաւոարակիլների կող֊ միը (աոաջինը Շրողերի «Արամեան լեդոլին գանձи գրքում են օգտագործվեի Ամ ստեր֊ դամ, 1711 թ.):

Հ ա ւ՝ j L լք

1 7 6 *

Անվանաթերթ. P R O E F VAN L E T T E R E N VAN .1. E N S C I I E D E . 1768. (Ա. նալը անդ յա ն ի անձնական գրադարան).

Այս գիրքր հոլանդական էնշեդե նշանա-վոր տպաղրիլների ընտանիբից Յոհան էնշե-դե ի կազմածն է և պարո նակում է տարրեր լեզուների բաղմաթիվ տառատեսակներ։

Ներկայացված են հայերեն տառերի յոթ տեսակներ ( ն կ ա ր 5 ) , ձուլված հայտնի տա-ռաձոլյլ Ֆլեյշմանի կողմից։ Տառերը (հատ-կապես 10 կետալավ՚ի բոլորագիրը) հար և նման են վանանգեցիների տառերին, միայն ավելի բարակ են և նրբացված։

Րլշագրություն է գրավում նաև. այն հան-գամանքը, որ թեև գիրքը տպագրվել է Հար. լեմ քաղաքում 1768~ին, բայց հայերեն 10 կետալս՚փի տառանմուշների վերջում կա "քանդակե ալ եղև և տպեցաւ ի թոլին Փրկչին ՌՉԾՋ (1756). մայիսի մէկ, յԱմսաէրդամ», իսկ ամենավեըջում՝ ,1. M . Fleischman S C l l I -s i t 1756 և 1757, Նշանա կում է տառերը սլատրաստված են Ամստերդամոլմ 1756 !757 թվականների՛ն, Ֆլեյշմանի կողմից, Սրանք կարոդ են լինել միայն Առաքել Պո-ղոս յան ի տառերը, որոնք 1760-ական թվա-կաններին ուզում էր գնել Սիմեոն Երևան g ի կաթողիկոսը էջմիածնում հիմնվելիք նոր տպարանի համար և որոնք 1817 թվականին գնեց Գևորգ Արծրոլնին և նվիրեց ներ սիս֊ յս՚ն դպրոցի նորաստեղծ տ„ւարանին1',

G Տե՛ւ՛ Մ . 1 1 ա լ ք ֊ յ III II , ft Լր 1Ա կ II, )l II , / / / „ }( ,'f/l J կ Ա1 Ա /, '/I՝'

[եւ/ուին л, Տւիւ[/ւս, 1S2G, Հիշաաա կորան ր, Լջ 597:

1 9 6 6 է Я Մ Ի Ս. Ծ Ի Ն 5 3

Հայտնի է, որ Ա. Պողոս չանը մատղիր էր Ամ и տեր գա մ ում նոր տպարան հիմնել, որ նրան սակայն չի հաջողվում։ Արդյո՛ք այդ տասերը կամ նույն մայրերից հանված նրանց կրկնակները ինչ-որ ձևով ընկել են Հար/եմ էնշեդենևրի տպարանը, թե" էնշեդեները պարզապես Ամստերդամոլմ եդած տառերի նմուշներն են ներկայացրել, այլ)մ դժվար է

.ւԱԼ Ли.

Text Àrmenifch.

ա ըւ զ. ղ. Լ- \ խ շ թ յ - է լ ի ձ կ Հ ձ

'նշոչյղ Օյւ դլււ ։ է տ լ ՛Լ՛Ք ^ ֆ ° ' « ֊ ՚ (

Ը - 1 ՚ ւ 1 " 4 - յ 2 - ձ . ճ ' ձ ք

Ք ' * , ՝ ) • Я г մկ ։փ .![.. յ1չ t% • է լ ՚ ՚ Ր 4 5 %

Auguflyn Armcnifch. ч. • ч. • "к ч . » 1 * „ , .

* * փ ~ \ j | v v s ՝p с ь * * ч т . ռ 4 ՝ '1՝ Ь . ° J , ՝ i \ Թ ֊ fb Ի1 > ՝<>՝ Կ Հ 'Л 'К rflTOI, C J I 11՝ I I i l Г i ) 1 ՝ Փ

՝ 1 ՝ ( ) Ֆ ՝է՝ ՝ ՝ ՝ » ՝ ՝ » ՝ 1 4 3 4 5 6 7 8 9 0 ՝ 1 ՝ Ч ՝ ՝ ՝ ^ Ч г F է T 1 1 V t p- j- Ս Ի S- 44 J i : ' J ՛ r Լո Լ ՛ ֊ "

Mcdinan Armcnifcb.

ջրաըՆաԲ՚հ Լորհ? սեդիկ I մի։[սց՝ ե. ղէպակ ւսսի՛՝) Հեղուկ եըակէ 'է մեա,սըչ։կաԱ Հրոյ . կսլոլ5։ ՀուլլՀ-յի՛ս ւ քաքա։!ակարգ ըեգ ir/AJpy և. յեչոդէ . ցուրտ^ իոեաս ե. սսյիտսւկ յ'աըտսւքոսստ > շեըմ՚չոը՝ կ՚ը՚ֆը ե. ամՍէողոի, 'ի ՜նեըքույ։ տ • (3 ավաքհըՈւկ րԱգ տայս՝ յոր» յեըձե'իալո!իլ ըչւՆաեկ . ե. կ ՛նիւթ ա։Ր մետալից • ղէ պաըաՏւակկ գամ1րնաքն гПгтш/и քանդակե ս։լ Նդև. և. ասչեցաէ ւ ՛Է թ-ո£Լ!ն փրկչյքե

մայիսի մկկ • յ ամստկրղւսմ է

Dcfccndinan Armcnifch.

Ц . М ' * Ы ? Я» Լ՝ Ը13» Յ. Ւ 1 >

, Հ Ո ՝ Ս Ւ Լ Տ Ր Ց 1 ՝ Փ ՝ & 0 ' «Ր -с *г ± ւԻ H հi t* Հյ'կշ*չպ Լո. - վյո րյ^փյէ-ֆ*։ A i - F t r K V e M t i l - m j i / ' , »

J. M. Flcirchmin fcnlpfu 1756 & I7J7-

Նկ. 5

Փ ա ր ի զ

1 7 4 2

Անվանաթերթ. É P R E U V E S G É N É R A L E S D E S C A R A C T E R E S QUI S E T R O U V E N T Chez C L A U D E L A M E S L E . . . A PARIS. . . M. DCC. XLII.

(Սան Ֆր ան g ի и կ ո յ ի Հանրային գրադարան)։

Կլոդ Էամ ելի այս գրքում, ուր ներկայաց-ված են տարրեր լեզուների տառերի նմուշ-ներ, կա նաև Հայել ։ են տառերի մի տեսակ (նկաւ ՝ 6 ) :

Այն մոտ 12 կետաչափի բոլորագիր Է (գլխատառեր չկա)։): Աոտնձի)։ տասերի Հա-մեմատությունը ցույց Է տալիս, որ հայերեն տառերի այս դրոշմվածքը կատարված Է շարժ ական տ и/ ա դրա կան տառերով և ոչ թե փայ տ տ վ՛ Ո ր ա գ իր տախ տ ա կից։

Փարիզում, նախքան ՝ այս գրքի տպագրու-թյունը, հրատարակվել են մի բանի այլ գրքեր, որոնցում կա մեսրոպատառ տիւդ, դրան ցից ե՛ն. Գ. Պոստելի (1538 թ.), Բ. Վիժների (1586 թ.), Պետրոս Գե տան ո и Պա լ ֊ մայի (15.46) գրքերը, որոնց հայատառ տպա-գրոլթյունները փայտափորագիր են։

Փարիզում հայերեն շարժական տառերով տսլսպրված մեզ հայտնի առաջին գիրքը Ֆ. Ռիվոլայի Հա յ ֊ լատիներեն բառարանի երկրորդ հրատարակությունն Է՝ 1633 թվա-կա)։ի)։ կատարված (աոաջինը 1624 թվակա-)ւին լույս Է տեսել Մ ի լան ում ):

Հանրապետական գրադարանն ունի այս բառարանի փարիղյան հրա տարա կութ յան օրինակը։ Մենք համեմատեցինք այղ զրբի հայերեն տառերր ներկա տառանմուշների հետ։ նմանությունն ակն բա ի։ Էր։ Տառերը թեև նույնը չե)։, բայց նմանությունն այն-քան մեծ Է, որ կարե/ի Է ևնթազրեւ, թե 1742 թվակա)ւի այս դրբի Հայերեն տառերր պատ-րաստված են Ռիվոլայի բառարանի տառերի օրինակով։

Հետաքըքըական Է նաև այն, որ ւիարիղյա), այս հայերեն տառերը ինչ-որ չաւիով հիշեց-նում ե)ւ արդի արամյան տառատեսակր, որը նույն Աք ես ստեղծվեց Փարիզում:

1 7 6 7

Անվանաթերթ. E N C Y C L O P É D I E É L É -

MENTAIRE. OU INTRODUCTION A L 'E-T U D E D E S L E T T E R H S . . . PAR M. l 'Abbé D E PETITY. . . Т О М Е I!. PART II. A PARIS, Chez H E R I S S A N T Fils . . . M.DCC.LXVII . . (Սա)։ Ֆրանցիսկոյի հանրային գրադարան)։

Ֆրա)ւսերե)ւ այս ձեռնարկի (2-րղ. հատոր) 373 — 375 Էջերում խոսվում Է հայոց /եղվի և հայերեն տառերի մասին, ապա արվում Է մեսրոպյան տառերի մի աղյուսակ, ուր ներ-կայացված են չորս տեսակ հայերեն տառա-նմուշներ. նշված են հայերեն տառերի ա-նոլննևրը (լատինատառ), հնչումը և թվա-յին արժեքը։

54 էջմիածին

Ն յ ո ւ ր ն ր ե ր զ

1 7 2 1

Անվանաթերթ. D i e W u l - e i n g e r i c h t e t e Buchdruckerij , mit lumdert und iichlzelien Teutsch-LateiniEih-Cric chitcli-i î.d 1 I t l r.i-isclien Schriflten... Nûrnberg.. . .lohtnn Andréa Endters.. .1721. (Սան Ֆրանցիսկոյի հանրային գրադարան)։

Տառանմուշների այս ձեռնարկի (հեղինակն է գերմանացի տպարանատեր 3, էրնեստինJ 30-րդ էշում տեղ է գտել հայկական այբու-բենը։ Տրված են հայերեն գլխագրեր և հա-սարակ բոլորագրեր։ 3յուրաքանչյուր տառի դիմաց կա նրա անունը (լատինատառ), գեր-մաներենում նրան համապատասխանող տա-ռը կամ տառերը և թվական արժեքը։

Քանի որ հնարավոր չէ միևնույն տառի տարբեր դրոշմվածքները համեմատել միմ-յանց հետ (գրքում հայերեն բնագիր չկա և

Arménien au corps de Saint Auguftin.

ն-*ըմ ղկ\գե Ա[ԼՈ զեսմպւԼ [լաս/։] ւ։ՀԼւԼւ;-loif'ւյրԼւշլ ո՚սմսդԼ l'1'Լ՚- ՏըպւՐս ըւլկ^Յ iiiuy ւչՀԼւղ ՛ԼԱ՛Ս ֊*մսւԼ ՝սմո աՏւղլլ -so֊>rj_ ՛Բ՛լէ 1-[1" -j";) ,Ա/ձ'" 'Լ^Գ ' i J - " ֊ > " i սըոը դոՏս եւլձՅ ՛ ս մ ՜ ֊ » / . " կ ՚ լ \ ղ . Ըյւ՚յա " p . t i / . Հօմս ֊»/•. Լ " / ււդԼուզ ձօւ՚Տե ղ գկ \'լք'-֊> մ՛ա։ ւյսդլս բռ/Հե ւ/ կ ՛ լ մ ֊ ւ ը պույտ եսըՀւլ ղ մկ\ ±3>լր.՝ս ֊՛աս ղ պլհ ևկմ պ բ ՚ լ ֊->՝" բւձնոլ ոըյլ տյւլՏ \ե֊>բՀօ ՝սմկ գպ-м ըՏւյա Լո\։։։լ <Լ՝պԼ; պարլլnJau մ ֊ ւ ՚ պ ւ ղ_Լ" ' { պ ՚ ՚ ե ւյւլկմ ՛լկա։ [ Լ " 1 " ՚ յ " մ կ ՚ լ \ է ղ յ չ կ՚սլլո ը ՚յ՚"4 ՀօմՆբ. **կսլ\գ ւլևՏւ։ սմա սլւմ ՛լ"-՛ Տալլսլ ույսեւլ ւ է ^ ՚ լ ՚ մ հ ւ բ յ ւ ֊ *

Նկ. 6

Փարիզ 1742 ւ».

տառերը չեն կրկնվում), ուստի և չի կարելի ասել՝ արդյոք այբուբենի աղյուսակում դրոշմված են շարժակա՛ն տառեր, թե" տպա գրությունը կատարված է փորագիր տախ-տակից։

ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼՍԻ ՀԱՑՈՑ ՊԱՏՐԻԱՐՔԱՐԱՆԻ ԿՈՂՄԻՑ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԴԱՎԱՆԱՆՔՆԵՐԻ

ՄԻՆԻՍՏՐՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎԱԾ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ ԵՎ ՎԱՆՔԵՐԻ ՑՈՒՑԱԿՆԵՐՆ ՈՒ ԹԱՔՐԻՐՆԵՐԸ*

Ա Ն Կ Ա Ր Ա

п и т а ՊԱՏՐԻԱՐՔԱՐԱՆԻ

ԳՐԱՍԵՆՅԱԿԻ ՕՐԻՆԱԿՐ

կ՛ր սւսեն-

յակ ի te֊[i

կար ղի

X-ը

Ի՛ք,շի" մասին

է ղրված

/• ո մ и։՛!։։, ut կ ոք քմ ,,,,'։, , ՚ ՚ ՚ ՚ ՚ Կաղմողլ։

Հ ամ աո ոաաղիրլ. Պեար

Ս h տ if fini.-fil յան

/</ijա կա՛հք!

1Г ա,ր րա-ւք ր m fil յան

/՛/ ij m !f ան ր

1852 •J07 1 1331 /./.

iflU / f l II fl 1331 f l . if ա j/l II/1

1:1

Ա ր դ ա ր ա դ ա տ ո ւ թ յ ա ն և ւ յ ա վ ս ւ ՚ ս ս ն F ն ե ւ փ մ ի ն ի ս տ ր ո ւ թ յ ա ն

Անկարայի վիլայեթում Նալլոլխան կա զա-յում գտնվող հայոց եկեղեցին հաստատվաձ է 5 զիլգագե 1-304 թվա/լիր կայսերական

* Շարունակված «էջմիածին» ամ սաղրի 1UG3 թվա-

կանի M Л! Ա-իը, Ր-Գ—Դ-ից, ժ ֊ ի ը և 1Я66 թվականի

Բ-ից, Գ-ից և Я-Իյ՚

հրամանով, Քեսքին կաղայի 1/են տ րոն ո ւ մ՝

Դեն ո- 1'ադենում գտնվող ե կայսերական

հրամանով չհաստատված հայոց եկեղեցին

/լաոուցված է 1292 թվականին։ Այս մասին

տեղերից Նշված լինե/ով, խնդրում ենք այդ

մասին անհրաժեշտ կարգադրությունն անել։

Այդ մասին.ա.

56 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 1966

I, b Ս Ա Г ի и

ՀԱ iill'J Պ ԱՏ ՐԻ ԱՐ՛Բ ԱՐ ԱՆ Ի

ԳՐԱՍԵՆՅԱԿԻ ՕՐԻՆԱԿԸ

Գրաոեն-

J Ш կի K-ը

կարղի

м ֊ а

Ի՛ւ՛ չի՝ մասին

Է դրված

Բովանղակու թ յան

Համաոոտաղիրը Կաղմ ողը Պետը

Ս ևաղրոլ֊ f l յա՛ս

թ վ ա կ սւն ր

Սաբրա՛ /լրության թ վակ անր

183 184 .103

1083

4 ՚ 1330 թ. ւի եւորվա րի

1в Նու. յնր

Ա ր դ ա ր ա դ ա տ ո ւ թ յ ա ն և դ ա վ ա ն ա ն ք ն ե ր ի մ ի ն ի ս տ ր ո ւ թ յ ա ն

Բուն Կեսարիայի սանշաքում և հարակից վայրերում գտնվող և կայսերական հրամա-նով հաստատված 15 եկեղեցիների անուն-ներն ու կայսերական հրամանի թվականնե-

ՐԸ' ինչպես նաև կայսերական հրւսմանով չհաստատված 33 եկեղեցիների վայրերը, անունները և կառուցման թվականներին վե-րաբերյալ ցուցակը երկու օրինակով սրա հետ ներկայացվում է և խնգբվում, համա-ձայն կանոնի, անհրաժեշտ կարգադրու-թյունն անել։

Կ b Ս Ա Ր Ի Ա

•Y X 184, 303, 1X5 Ֆէրմանով՝ 15։

Աոանց ֆերմանի՝ 33։

Կցված Է 16 փետրվար 1370 f l . Л- 11135 թաքրիրին։

' 1 ա ւ ա ւ ( յ մ ա ն թ . 1. Կեսարիայի սանշաքի Դևելոլ կա զայ՛ում

Ֆենիսե գյուղում հայոց եկեղեցին,

121-7 թ. շեմազի-ուչ֊Էվվելի կեսին, 2. Նախապես Կեսարիայի կաղային, ներ-

կայումս Սվազի վիլայեթ ին ենթակա Բյունյան, այլ անունով Սարմասաքլի գյոլւլի թաղերից Ենիշե թաղում Ս. Աստ-վածածին եկեղեցին, 1282 թ. ռեբի-ուլ-էվվելի սկզբի՛ն։

3• Կեսարիայի էմիր ֊սուլթանի թաղում Ս. Աստվածածին եկեղեցին, 1247 թ. ռեշև֊ բի կեսին։

4. Կե սաըիայի Ս ելի մ -փաշայի թաղում Ս. Եղի ա (Խըտըր Իլյաս) եկեղեցին, նույն ֆերմանով։

5. Կե սարիայի Դալաս գյուղի Աշաղը թա-ղում Ա. Թոբոս եկեղեցին, 1252 թ.։

6. Կե սարիայի Դալաս գյուղի Յոլքաըը թա-ղում Ս. Աստվածածին եկեղեցին, 1253 թ.,

7. Կեսարիայի Հ յ ո վ ւ ր յ ո ւ ֊ ք յ ո յ գյուղում Ս. Ս տեփ ան ո и եկեղեցին, 1264 թ.։

8. Կեսարիայի Թոլսուն գյուղում Ս. Բ՛ոբոս եկեղեցին, 1250 թ. ռեբի-ոլլ֊էվվելի կե-սին։

!). Կեսարիայի Քերմիր գյուղում Ս. Ատե֊ փանռս եկեղեցին, 1250 թ. ,լեշերի կե-սին, 1251 թ. շարանի и կղբին (երկու ֆերման).

10. Կեսարիայի էֆբերի 4Jnl,ll'U Ղ"4,ս Ս՛ Կարաս/ետ վանքի («վանք» հայերեն) հայոց եկեղեցին, վանքի ֆերմանը հիշ-ված է 1142 թ. ռեբի-ուլ֊էվվելի սկգրին,

11. Կե սարիայի էֆբերի գյուղում Դեմիըշի-լիք թաղում Ս. Ստեփանոս եկեղեցին, 1274 թ.։

12. Կեսարիայի էֆքերի գյուղում Դեմիըշի-լիք թաղում Մ. Գևորգ եկեղեցին,

1274 թ.։ 13. Կե սարիայի էֆքերի դյուզում Դեմիը-

քիլ/՚Ք թաղում Ս. Սարդիս եկեղեցին, 1274 թ.։

14. Կեսարիայի էֆքերի գյուղում Դեմիր-ջիլիք թաղում Ս. Աստված ածին եկեղե-ցին, 1274 թ.։

15. Կեսարիայի էֆքերի գյուղում Դեմիըջի֊ լիք թաղում Ս. Եղ},ա եկեղեցին, 1274 թ.։

16. Կե սարիայի Մոնշսան ղ յուղում Ս. հալ եկեղեցին, 1260 թ. ռեբի-ուլ֊էվվելի կեսին։

17. Կեսարիայի (Վանք) գյուղում Ս. Աստ-վածածին վանքի հայոց եկեղեցին, 1276 թ.։

18. Կեսարիայի Մանշսոն գյուղում Ս. Աստ֊ ,[ածածին եկեղեցին, ջեմազի֊ուլ֊էվվե֊ լի սկիզբը։

19. Կեսարիայի Մանշսոն գյուղում Ս. նշան եկեղեցին, 1250 թ.,

20. Կեսարիայի Մանշսոն գյուղում Ս. Բար֊ սեզ եկեղեցին, 1250 թ.։

21. Կեսարիայի Մանշսոն գյուղում Ս. Մի-նաս եկեղեցին, 1250 թ.,

1966 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 57

23

24.

22. կեսարիայի Երքելեթի ղ յուղում Ս. Բ՚ո-րոս եկեղեցին, 1251 թ. ռեբի-ուլ֊էվվե-լի иկղբին, Կեսարիայի и անչարի Դևելոլ կաղայի Չ ո մ ա բլի ղյուղում Ս. Բ՛ոբոս, այլ անու-նով Ս. Լուսավորիչ եկեղեցին, 1253 թ. շարանի կեսին։ Կեսարիայի Դոմարղի գյուղում Ս. Պո-ղոս֊Պետրոս եկեղեցին, 1251 թ. ռեբի-ուլ֊էվվելի սկիզբը։

25. Կեսարիայի (Վանք) գյուղում Ս. Աստ-վածածին վանքում հայոց եկեղեցին, 1264 թ. ռեբի-ուլ֊էվվելի վերջին,

26. Կեսարիայի սանջաքի Դեելու կաղայի Չոմաքլի թաղի մասերից Աշուղի թաղի Ս. Աստվածածին եկեղեցին, 1281 թ. զիլգաղեի սկղբին։

27. Կեսարիայի էվերեկ ղյուղում Մ. Բ՛ոբոս եկեղեցիւն (տե'и լրացուցիչ Արդարա-դատության մինիստրության գրված 1331 թ. մարտ 9 ֊ ի Л? 2029 թաքրիրը) 1251 թ.։

28. Կեսարիայի Ֆենիսե ղյուղում Ս. Բ՛ոբոս եկեղեցին, 1251 թ

Կեսարիայի $օջուն ղյուղում Ս. Աստվա-

ծածին եկեղեցին, 1251 թ.ւ

Կեսարիայի Սել ա լ թ ր թաղում Ս. Լուսա-

վորիչ եկեղեցին, 1275 թ.,

31. Կեսարիայի Յո, քարը Աղ լա и ղյուղում Ռեիս թաղի Ս. Հակոբ. եկեղեցին, 1035 թ.։

32. Կեսարիայի Դրեվանք դյուզում Ս. Բ՛ոբոս եկեղեցին, 1035 թ.,

29.

30.

33. Կե սարիայի Քիսի գյուղում 11. Աստվա-ծածին եկեղեցին, 1035 թ.,

34. Կեսարիայի Նիրզև գյուղում Ս. Բ՛ոբոս եկեղեցին, 1035 թ.,

35. Կեսարիայի Դարստաք գյուղում Ս. Անդ-րեաս եկեղեցին, 1140 թ.։

36. Կեսարիայի Բալա քսի գյուղում Ս. հաչ եկեղեցին, հնուց«

37. Կեսարիայի Բալաքսի (Վանք) գյուղում Ս. Դանիել վանքում Ս. Աստվածածին եկեղեցին, 1240 թ.,

38. Կեսարիայի Դդեվանք գյուղում Ս. Մար-գիս եկեղեցին, հնուց,

39. Կեսարիայի Իլիբե գյուղում Ս. Աստվա-ծածին եկեղեցին, 1215 թ.,

40. Կեսարիայի Ինջե-սու գյուղում Ս. Բ՛ո-բոս եկեղեցին, 1215 թ.։

41. Կեսարիայի Սեյուդ/ի գյուղում Ս. Փրկիչ եկեղեցին, 1300 թ.,

42. Կեսարիայի Ենիջե ղյուղում Ս. Բ՛ոբոս եկեղեցին, 1292 թ.,

43. Կեսարիայի Յադդի Բաըան գյուղում Ս. Կարապետ եկեղեցին, 1300 թ.։

44. Կեսարիայի Կ յո մ գի գյուղում Ս. Հակոբ եկեղեցին, 1291 թ.,

45. Կեսարիայի Դաշ/սան գյուղում Ս. Աստ-վածածին եկեղեցին, 1300 թ.,

46. Կեսարիայի Սազաք ղյուղում Ս. Աստ-վածածին եկեղեցին, 1300 թ.,

47. Կեսարիայի Մոսի֊Հաջիւի գյուղում Ս. հաչ եկեղեցին, 1315 թ.։

48. Կեսարիայի Կարաջա֊Վիրան դյուզում Ս. Աստվածածին եկեղեցին, 1234 թ.,

ԿԵՍԱՐԻԱՅԻ ՎԻԼԱՅԵԹ

щепа ՊԱՏ ՐԻ ԱՈ՛'ԱՐ ԱՆ Ի

ԳՐԱՍԵՆՅԱԿԻ ՕՐԻՆԱԿԸ

(հր ա ո ե ն ֊

յակի .\տ֊ը

Կ ա ր If ի Ինչի՝ if ա օին է դրված

/' ո վ ան դա կութ յան

Համաււոաա դի րր Կադմոդլւ Պեար

Ս h ա ղ րու — թ յան

թ էիս կան ր

Մ արրա֊ If րու. թ յան

թվա կանյլ

J330 թ . մ ա յիւ՚ի

G նու, յնչւ

Ա ր դ ա ր ա դ ա տ ո ւ թ յ ա ն U դ ա վ ա ն ա ն ք ն Լ ր ի

մ ի ն ի ս տ ր ո ւ թ յ ա ն

16 փետրվար 1330 թ. Л? 1985 թաքրիրին կից ցուցակում նշված կր, որ Կեսարիայի սանջաքի էվերեկ գյուղում ղտնվող Ս. Բ՛ո-բոս եկեղեցին կառուցված է 1251 թ. հ կայ-սերական հրամանով հաստատված չի եղել.

Սինչդեռ ներկայումս պարզվում է, որ հիշյալ

եկեղեցին հաստատված է եղել 1322 թ.

սեֆերի 2 ֊ ի կայսերական հրամանով ե այդ

մասին արձանագրված է տեղական կառա-

վարության կողմից, Հետեաըաը այղ. եկեղե-

ցիների համար նորից կայսերական հրամա-

նի կարիք չի մնում.

58 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 1966

ԻԶՄԻՐԻ ԱՅՏԸՆԻ ՎԻԼԱՅԵԹ

iUMIIB ՊԱՏՐԻԱՐՔԱՐԱՆԻ

ԳՐԱՍԵՆՅԱԿԻ ՕՐԻՆԱԿԸ

Գրասեն-յաէլի M ր

Կար ղի

м ֊ а

Ինչի' մասի՛ս

Է դրված

Բովանդակության ՚ ք , , „ , , / „ , £

Համառոտագիրը Պետը

11 հա դ րու֊ թյա՚ե

թ վակ ա՛հ ր j

Մ աբրա֊ պրm թյա՚հ թ վակ ա՛հ ր

1 1329 j 203ծ

1

!

1331 թ. ապրիլի

2 1 ՛հու յնր

Ա ր դ ա ր ա դ ա տ ո ւ թ յ ա ն ե դ ա վ ա ն ա ն ք ն ե ր ի Մ ի ն ի ս տ ր ո ւ թ յ ա ն

Այդըն վիլայեթում և նրան հարակից վայ-րերում գանվող և կայսերական հրամանով հաստատված 13 եկեղեցիների անունները և կայսերական հրամանի թվականները, ինչ-

պես նաև կայսերական հրամանով չհաս-տատված 10 եկեղեցիների վայրերը, անուն-ները և կառուցման թվականները ցուցնող երկու օրինակ ցուցակը սրա հետ ներկայաց-վում է և խնդրվում, համաձայն ընդունված կարգի, անհրաժեշտ կարգադրություն անել։ Այդ մասին... (պակաս է)։

Ի Զ Մ Ի Ր

Ֆերմանովդ 63։

Առանց ֆերմանի՝ 10։

Կցված է 1331 p. ապրիւի 21 ֊ ի Л" 2008 թաքրիրին։

Կ ա ւ ս ս ց մ ա ն թ .

1. Բուն Իզմիրում Ս. Ստեփանոս եկեղեցին, 1269 թ.։

2. Բուն Իզմիրում Ս. Լուսավորիչ եկեղեցին, 1259 թ.,

3. Բուն Իզմիրում Ս. Հարություն եկեղեցին, 1300 թ.։

4. Իզմիրի Բորնսի նահիյեյում Ս. Խալ եկե-ղեցին, 1279 թ., մոլհարրեմի վերջին։

5. Իզմիրի Կ արա դա շ դյուզում Ս. Կարապետ եկեղեցին, 1289 թ., 19 զիլհիջջե։

6. Իզմիրի Կարշոլյակա գյուղի թաղամա-սում Դոն անմաշի թաղում Ս. Աստվա-ծածին եկեղեցին, 1288 զիլհիջջե։

7. Այղըն վիլայեթի Կյոզթեփե գյուղում Ս. Հոգեգալուստ եկեղեցին, 1286 թ.։

8. Այդըն վիլայեթի Բայրաքլի գյուղում Ս. թագավոր եկեղեցին, 1330 թ.։

9. Այդըն վիլայեթի Մեսխիշ (1) կազայոլմ Ս. Սարդիս եկեղեցին, 1251 թ.,

10. Այդըն վիլ այե թէr Սարուքս անի и ան qui-քում Ս. Սիոն եկեղեցին, 1248 թ.։

11. Այդըն վիլայեթի Ս արոլխանի սան չա-քում Ցոլքար ի գյուղում Ս. Լուսավորիչ եկեղեցին, 1292 թ. 29 մոլհարրեմ,

12. Այդըն վիլայեթի Ւորղոլդլի, ա յ/ անու-նով Կասաըայի կագ այո։.մ Ս. Աստվա-ծածին եկեղեցին, 1255 շարանի վերշին,

13. Այդըն վիլայեթի Աքհիսարի կազայոլմ Ս. Աստվածածին եկեղեցին, 1249 թ. ռեբի-ուլ֊էվվելի կեսին։

14. Այղըն վիլայեթի Քըրք֊Աղաջի կաղայոլմ Ս. Աստվածածին եկեղեցին, 1280 թ.

ոերի-ուլ-էվվևլի կեսին։

15. Այդըն վիլայեթի Բերգամայի կաղայոլմ

Ս. Աստվածածին եկեղեցին, 1232 թ.,

16. Այգըն վիլայեթ ի Բերգամայի կազայոլմ

Ս. Աստվածածին եկեղեցին, 1261 թ.

շեվվալի վերջինէ

17. Այղըն վիլայեթի Բայենդեր կազայոլմ

Ս. Աստվածածին եկեղեցին, 1270 թ.

ռեջեբի и կղբին t

18. Այդըն վիլայեթի Կոլշ-Ադայի կազայոլմ

Ս. Աստվածածին եկեղեցին, 1182 թ.է

19. Այդըն վիլայեթի Սյոքեի կազայում Ս.

Աստվածածին եկեղեցին, 1208 թ.։

20. Այդընի սանջաքոլմ Աջեմյան թաղում

Ս. Աստվածածին եկեղեցին, 1249 թ.

ռեբի-ուլ֊էվվելի կեսին։

21. Այդընի վիլայեթի Նաղիլլի կազայոլմ

Ս. Հռիփսիմե եկեղեցին, 1257 թ. ռեջեբի

կեսին։

22. Այդընի վիլայեթի Դենիզլի կազայոլմ Ս.

Աստվածածին եկեղեցին, 1246 թ. շա-

րանի վերջին։

23. Այդընի վիլայեթի Օդեմիշի կազայոլմ Ս.

Հռիփսիմե եկեղեցին, 1219 թ. ռեջեբի

վերջին,

19G6 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 5 9

Ի Զ Մ Ի Թ

Հ Ս.({1111 ՊԱՏ ՐԻ ԱՐԲ ԱՐԱՆԻ

ԳՐԱՍԵՆՅԱԿԻ ՕՐԻՆԱԿ/;

7՛ ր ա и 1՛ Î/ -J Ч! // ի

կարպի M-,.

Ինչի՛ մասին Լ ղրվաձ

Բով ան If ա if ո I./J յան ա մա ո ո ա им դիրր

Կ m if մ ո if ր Պեսւր //IllUIffllll,—

ի! յան ի! վ ական ր

ՄIII բրա-ւք րու. fit յան թ վ ակ ա՛հ ր

1611 2091 1330 f j .

մ и լ и/ ի ЗУ)

1330 / J . մ արա ի

30

Արդարադատության ե դ ա վ ա ն ա ն ք ն ե ր ի

Իզմիթի սանչաքի և նրան հարակից վայ-րերի և կայսերական հրամանով հաստատ-ված 14 եկեղեցիների անուններն ու կայսե-րական հրամանի թվականները, ինչպես նաև

1 ' Զ

1 6 4 1 Ֆերմանով՝ 14։

Աոանց ֆերմանի՝ 36։

Ֆ ե ր մ ա ն ի թ. '1աւաւցմւսն թ .

1. Բուն Իղմիթում Ս. Աստվածածին եկեղե-ցին, 1252 թ.,

2. Իղմիթի սանջաքի Բաղչևչիք նահիյեյոլմ Ս. Հակոբ եկեղեցին, հնուց։

3. Իղմիթի սանջաքի Բաղչեջիք նահիյեյում Ս. թաղավոր եկեղեցին,, սույն եկեղեցու նորոգման մասին 1174 թ. ռեջեբի 5-ին Բարձր Սեղարեթի հրամանագիրը տըր֊ ված ւինելը արձանագրությամբ պարզ-

վում է։ 4. Իզմիթի սանջաքի Բաղչեջիք նահիյեյում

Ս. Մինաս եկեղեցին, հնուց։ 5. Իզմիթի սանջաքի Դյոլնքել գյուղում Ս.

նարգիս եկեղեցին, 1239 թ. ռեջեբի վեր֊ չին,

6. Իզմիթի• սանչաքի Վերին գյուղում Ս. Գևորգ եկեղեցին, հնուց։

7. Իզմիթի սանչաքի Մանուշակ գյուղում Ս. Աստվածածին եկեղեցին, հնուց։

8. Իզմիթի սանչաքի Զաֆար գյուղում Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, հնուց։

9. Իղմիթի սանչաքի Օվեչիք գյուղում Ս. Եղիա եկեղեցին, հնուց։

10. Իղմիթի սանչաքի °վեչիք գյուղում Ս. Եղիա եկեղեցին, հնուց,

11. Իզմիրի սանչաքի Իրսլանիք ( 4 ) գյուղում Ս. Աստվածածին եկեղեցին, 1326 թ. 18 գիլզ ադե։

12. Իզմիրի սանչաքի Իրոլւսնիք (Ղ) գյուղում 11. Ս արգի и եկեղեցին, հնուց,

13. Իզմիրի սանչաքի Ժամավիրա գյուղում

կայսերական հրամանով չհաստատված 36 եկեղեցիների վայրերը, անուններն ու կա-ռուցման թվականները ցուցնող ցուցակը եր-կու օրինակներով սրա հետ ներկայացվում է. Այդ մասին . . . (պակաս է),

Մ Ի Թ

Ս. Կարապետ եկեղեցին, հնուց, 14. Իզմիրի սանչաքի Դւսղ դյուզում Ս. նշան

եկեղեցին, 1256 թ., 15. Իզմիրի սանշաքի Դաղ գյուղում Խնդրա-

կատար եկեղեցին, 1256 թ., 16. Իղմիթի սանշաքի Ադաբաղար կազայոլմ

Ս. Հրեշտակս,,,/ետ եկեղեցին, 1275 թ. մոլհարրեմի կեսին,

17. Իզմիթի սանչաքի Ադաբաղար կաղա֊ յոլմ Ս. Կարապետ եկեղեցին, 1249 թ. ռեբի-ոլլ-Լվվելի սկզրին։

18. Իզմիթի սանչաքի Ադաբաղար կազա-յոլմ U. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, 1246 թ. մռւհարրեմի կեսին։

19. Իղմիթի սանչաքի Ադաբաղար կազա-յոլմ Ղս՚զելլերի թաղում Ս. Ստեփանոս եկեղեցին, 133(1 թ. շարան 16-ին։

20. Իղմիթի սանչաքի Ադաբաղար կազա-յոլմ Ս. Եղիա եկեղեցին, 1229 թ.:

21. իզմիթի սանչաքի Ադաբաղար կազա-յոլմ Ս. Հարություն եկեղեցին, 1325 թ.,

22. Իզմիթի սանչաքի Ադաբաղար կազա-յոլմ, Կաղային կից Սաբանչա նահիյե-յում հայոց եկեղեցին, 1256 թ. ռեբի-ոլլ աիւըըի կեսին։

23. Իղմիթի սանչաքի Ադաբաղար կազա-յոլմ Յենի-Կարիյե գյուղում Ս. Մինաս եկեղեցին, 1292 թ.,

24. Իղմիթի սանչաքի Ֆիրիղլի կազայոլմ Ս. Աստվածածին եկեղեցին 1313 թ.,

25. Իզմիթի սանչաքի Ֆիրիղլի կազայոլմ Ս. Եղիա եկեղեցին։

26. Իզմիթի սանչաքի Դամլըք կազայոլմ Ս. Ս ա ե վ։ ան ո и եկեղեցին, 1281 թ. չեմաղի-"Վ֊էվվևլի սկզբին։

60

27. Իղմիթի սանչաքի Դամլըք կազայոլմ Ս՛ Կար ապետ եկեղեցին, 651 թ.։

28. Իզմիթի ՚ սանչաքի Ֆընդըքլի կազայոլմ Ս. Կարապետ եկեղեցին, 1256 թ.։

2Տ. Իզմիթի սանչաքի էլմալոլ կազայոլմ Ս. Լուսավորիչ եկեղեցին, 1263 թ.։

30. Իզմիթի սանչաքի Աղաբազարի կաղային կից Ազրզլի նահիյեի Ար ամ գյուղում Ս. Ստեփանոս եկեղեցին, 1295 թ.։

31. Իզմիթի սանչաքի Աղաբազարի կաղային կից Ինչիրլի նահիյեի Սուր լուք գյուղում Ս. Խաչ եկեղեցին, 1325 թ.։

32. Իզմիթի սանչաքի Աղաբազարի կաղային կից Ինչիրլի նահիյեյում Քեղամ գյու-ղում Ս. Հովհաննես եկեղեցին, 1303 թ.։

33. Իզմիթի սանչաքի Աղաբազարի կազա-յոլմ Ասրամեչի (1 ) թաղում Ս. Գևորգ եկեղեցին, 1316 թ.,

34. Իղմիթի սանչաքի Ադաբաղարի կազա-յոլմ Չիքոլր թաղում Ս. Աստվածածին եկեղեցին, 1328 թ.։

35. Իղմիթի սանչաքի Ադաբաղարի կազա-յոլմ Բ՚եփե թաղում Ս. Լուսավորիչ ե-կեղեցին, 1325 թ.։

36. Իղմիթի սանչաքի Ադաբաղարի կազա-յին կից Խենդերի նահիյեյում էրմենի

գյուղում Ս. Լուսավորիչ. եկեղեցին, 1306 թ.։

37. Իզմիթի սանչաքի Ադաբաղարի կաղա-յին կից Խենդեքի նահիյեյում Չոբան գյուղում Ս. Կարապետ եկեղեցին, 1327 թ.,

38. Իզմիթի սանչաքի Կեյվե կաղայի Օր-թաքյոյ գյուղում հայոց եկեղեցին, 1294 թ. զիլգադեի 1 2 ֊ ի ն ,

39. Իղմիթի սանչաքի Կեյվե կաղային կից էշմե գյուղում Ս. Աստվածածին եկեղե-ցին, 1314 թ.,

1 9615

40. Իզմիթի սանչաքի Կեյվե կաղային կից Կոլյդիլեն գյուղում Ս. Աստվածածին ե ֊ կեղեցին, 1285 թ. ռեբի-ուլ֊էվվելի վեր֊ չին,

41. Իղմիթի սանչաքի Կեյվե կաղային կից Կյոֆգյոզ գյուղում Ս. Աստվածածին ե-կեղեցին, 1299 թ.։

42. Իզմիթի սանչաքի Կեյվե կաղային կից Կիխբեր f ? ) գյուղում Ս. Սարդիս եկե-ղեցին, 1248 թ.,

43. Իղմիթի սանչաքի Կեյվե կաղային կից Աքհիսար նահիյեյում Ս. Երրորղոլթյուն

եկեղեցին, 1297 թ. ռեբի-ուլ֊էվվելի 27-ին։

44. Իղմիթի սանչաքի Կարա-Մյոլրսել էլա֊ զայում Մերդեգյող գյուղում Ս. Կարա-պետ եկեղեցին, 587 թ.։

45. Իղմիթի սանչաքի Կարա-Մյոլրսել կա-զայոլմ Իլաքղերե գյուղում Ս. Հրեշ տա֊

կաս/ետ (4) եկեղեցին, 1258 թ.։ 46. Իղմիթի սանշաքի Սա մուվե (1) կաղա֊

յին կից Կարսի Ս. Աստվածածին եկեղե-ցին, 1258 թ.,

47. Իզմիթի սանչաքի Սա մուվե կտզային կից Կալի Ս. Սարդիս եկեղեցին, 1260 թ. ռեբի-ոլլ-Էվելի կեսին։

48. Իզմիթի սանչաքի Սա մուվե կաղային կից Շակշաք գյուղում Ս. նիկողոս եկե-ղեցին, 1248 թ.,

49. Իղմիթի սանչաքի Սա մուվե կաղային ԿՒց Չիկոլր գյուղում Ս. Աստվածածին եկեղեցին, 1266 թ. սեֆերի կեսին,

50. Իղմիթի սանչաքի Սա մուվե կաղային կից Կանդերե կաղայի Շեյխլերի նա֊ *՝Ի1ե1Ի Ռեշադիյե գյուղում հայոց եկե-ղեցին, 1328 թ.։

Կըվաà t 1331 p. մայիսի 2 0 ֊ ի Л? 2096 թաքրիրին,

( Շ ա ր ո ւ ն ա կ ե ի )

Է Ջ Մ Ի Ա Ծ ՛ Ի Ն

1Г U. 8 r U 3 P b l i ! > f А М Г

Լ Ո Ի Ր Ե Ր Մ Ա Յ Ր Հ Ա Յ Ր Ե Ն Ի Ք Ի Ց

Աղվանից աշխարհի գրականության մասին.— Մ. Մաշտոցի անվան Մատենադարանը լույս է ընծայել պատմական գիտությունների դոկտոր Ասատուր Մնացականյւսնի հետաքրքիր աշխատությունը՝ նվիր-ված Աղվանից աշխարհի գրականությանը:

Հեղինակը հանգամանորեն ուսումնասիրել է 5— 13-րդ դարերի հայկական գրական հուշարձանները Արցախում, Ուտիքում և Գարդմանում: Աոանձին տեղ է հատկացրել հին Հայաստանի արևելյան մար-գերը Աղվանքի հետ բոնի կերպով միացնելու պատ-մությանը և մատնանշում է, որ չնայած սւյդ միաց-մանը հայերն այդ մարզերում կազմել են բնակչու-թյան գրեթե կեսը և հայոց լեզուն հետագայում դար Տել է պետական լեզու ամբողջ Աղվանքում: Աղվանից աշխարհի բնակչությանը բաղկացած էր 28 տարբեր ցեղերից, մինչդեռ հայերը էթնիկասլես միատարր էին:

Ա. Մնւսցականյանը մանրամասնորեն վերլուծել է գրական տարբեր հուշարձաններն m փւսստաթղթե-րը, ինչպես նաև պսւտմա-գեղարվեաոական աոան-ձին ստեղծագործությունները, որոնք պսւտկանել են 7-րդ դարի բանաստեղծ Դսւվթակ Քերթողին, Մով-ււես Կաղանկատվացոլն, Աղվանից թագավոր և բա-նաստեղծ Հսւմամ Արեելցուն և ուրիշներին: Միաժա-մանակ հեղինակը աչքաթող չի արել նաև բուն Աղ-վանից դպրությունը:

Թլկատինցոլ անվամբ.— Հայաստանի Մինիստրնե-րի սովետի որոշմւսմբ Նոր Խւսրբերտ ավանի միջ-նակարգ դպրոցը կոչված է արևմտահայ նշանավոր գրող և մանկավարժ Թլկատինցոլ (Հովհաննես Հ ա -րությունյան) անվամբ, ի հավերժացումն գրողի հի-շատակի:

Ռ. Պւստկանյանի երկերի հրատարակությանը.— Հայաստանի 4'իտաթյունների ակադեմիայի հրատա-

րակչությունը ղրեթե մ|աւժամանակ լույս ընծայեց Ո՚ափայել Պատկանյանի երկերի 3-րդ և 4-րդ հա-տորները: Հեղինակի բոլոր երկերը հրատարակվելու են ութ հատորով:

3-րդ հ՛ատորի մեջ զետեղված են հեղինակի թա-տերական գործերը, իսկ 4-րդ հատորը ընդգրկում Է f>. Պատկանյանի երգիծական պատմվածքները՝ դրված Նոր Նախիջևանի բարբառով, որոնք վերցված են հեղինակի ծննդավայրի կյանքից:

Բարեկարգումներ Վահանավւսնքամ.— Ղալիանի շրջանում Է գտնվում պատմական Վահանւսվանքը, որը կառուցվել Է 10-րդ դարում Բագրսւտունյաց Գւսգիկ թագավորի որդի Վահանի կողմից: Վանքը ներկայացնում Է հուշարձանների մի խումբ: Սյունիքի միջնադարյան պատմության ուսումնասիրության հ.ււ-մար հուշարձանների այս խումբը մեծ արժեք Է ներ-կայացնում:

Պատմական հուշարձանների պահպանության հան-րապետական ընկերությունը և Հայաստանի Գիտու-թյունների ակադեմիայի հնագիտության ինստիտուտը ձեռնամուխ են եղել Վսւհանավանքի բարեկարգ-մանը և մասնակի ՛պեղումներին: Հայտնաբերվել են ջնարակած խեցեղեն արձանագրություններ հատկա-պես Տաճարի մուտքի մոտ գտնվող կոթողի վրա, որոնք վկայում են, որ ւսյդ կոթողը կառուցել Է Օա-fiանդ ուխտ թագուհին ի հիշատակ Գրիգոր թաաւ.-վորի:

Նոր հայտնաբերումներ Արին-բերդում.— Հնագի-տության ինստիտուտը այս ամառ շարունակում Է պեղման աշխատանքները Արին-բերդում: Հայտնա-բերվել են նոր նյութեր ուրարտական Էրիբունի քա-ղաք-ամրոցի վերաբերյալ: Այդ նյութերը շատ բան են ավելացնում այն ամենին, ինչ հայտնի Է եղել մինչև այժմ Արին-բերդի վերաբերյալ:

G2 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն ю н ՛ ;

Հայտնաբերված նյութերի թվումն են Արգիշտի 1-ի U նրա որդի Սադուրի սեպսւդիր արձանագրու-թյունները, որոնք գրեթե անաղարտ են մնացել: Ար-ձանագրությունները վերաբերում են էրիբունիի պա-լատի կսւաւլցման U քաղաքի տնտեսա1|ան կյանքին;

Առանձին հետաքրքրություն է ներկայացնում պա-լատի մեծ դահլիճը, որի մւսկերեււը կազմում է 440 քառ. մետր, թեպետ այն դեռևս լրիվ չի մաքրված հողից: Դահլիճը ելլել 1; սյունազարդ և ամբողջովին նկարազարդված: Նկարները գրեթե չեն խունացել: Բերդի այլ մասերում ևս հայտնաբերվել են որմնա-նկարների պատառիկներ: Որմնանկարները իրենց բովանդակությամբ տարբերվում են մինչ այժմ հայտ-նաբերվածներից:

Պեղումների ժամանակ գտնվել է եգիպտական Բեււ աստուծո փոքրիկ քանդակը, որը եգիպտական ծա-գումի միակ առարկան է հայտնաբերված Արին-բեր-դւսմ Ա անշուշտ վկայում է երկու երկրների կապերի մասին:

Պեղումներ Իշևանի շրջանում.— Գիտությունների ակադեմիայի հնսպիտության ինստիտուտի ավագ գիտական աշխատող Ս. Եսայսւնը այս ամւսռ հե-տաքրքիր պեղումներ է կատարել Իջևանի շրջանի

•Ենոքավան գյուղի մոտ գտնվող Աաողսւբլուրի շրջա-կայքում: Հայտնաբերված Լ ցիկլոպյան ամրոց և գերեզմանատուն: Պեղված են 25 դամբարաններ, որոնք պատկանում են նախաքրիստոնեական շրջա-նին (10—15-րդ դ դ . ) :

Դամբարաններում հայտնաբերված են նուրբ աշ-խատված բրոնզյա զարդեր և իրեր, հետաքրքիր Տևի և չափերի խեցեղեն անոթներ, երկաթյա դաշույններ՝ բրոնզյա բռնակներով և այլ իրեր: Ցիկւոպյւսն ամ-րոցի սենյակներից մեկում հայտնաբերված է երկ-հարկանի տան կսւվե մոդել՝ երկկողմանի տանիքով: Այս մոդելը մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում:

Հւսյտնւսբերւխւծ առարկաները նոր լույս են սվսւոլմ Հայաստանի հնւսգայն պատմության հատկապես հարևան երկրների հետ ունեցած մշակութային կա-պերի վբւս:

Հակոբ Մեղապարտի ւսնվամբ.— Հայաստանի Մի-նիստրների լւովետի որոշմամբ Երևանի ամենսւխո-շոր և ամենաբարեկարգ տպարանը կոչված է Հակոբ Մեղապարտի անվամբ՝ ի հավերժացումն հայ տպա-գրության: Ինչպես հայտնի է, Հակոբ Մեղապարտը 1512 թվականին Վենետիկում լայս ընծայեց առաջին հինգ հայերեն գրքերը:

Տպարանի շենքի սւասջ դրվելու է Հակոբ Մեղա-պարտի արձանը:

Հետաքրքիր թվեր.— 1966 թվւսկանի հուլիսի 1-ի դրությամբ, Երևանի բնակչության ընդհանուր թիվը կազմում էր 663079 մարդ:

Մայրաքաղաքի հանրակրթական դպրոցներում սո-վորում են 141 հազար աշակերտ: Երևանում գոր-ծում են 11 բարձրագույն ուսումնական հաստատու-թյուններ, շուրջ 39 հազար ուսանողներով: 20 միջ-

նակարգ մասնագիտական դպրոցներում սովորում են 19364 աշակերտ:

Քաղաքի 86 գիտահետազոտական ինստիտատնե-րում աշխատում են 4242 գիտնականներ, որոնցից 108-լւ գիտության դոկտորներ են և 917-ը՝ գիտության թեկնածուներ:

Երևանի փողոցները.— Հայաստանի մայրաքաղա-քը ներկայիս ունի ավելի քան 900 ւիողոց և պողո-տա: Դրանց ընդհանուր երկարությանը հասնում Է շուրջ 100 կիլոմետրի: Դա տասն անգամ ավելի Է, քսւն 40 տարի առաջ: 1926 թվականին Երևանի ւիո-ղոցների ընդհանուր երկարությանը հավասար Էր մոտ հարյուր կիլոմետրի:

Երկրաբանական նոր հաստատություն.— Հայաս-տանի գիտությունների սւկսւդեմիւսյի երկրաբանա-կան գիտությունների ինստիտուտին կից ստեղծվւսծ Է նսւվթի և գազի երկրաբանության աոանձին բաժին: Այդ բաժինը ստեղծված Է հատկապես այն նպատա-կով, որպեսզի ավելի գործոն և արդյունավետ դաոնա նավթի և գազի երկրաբանական որոնումները և պատրաստվեն որակյալ մասնագետներ այդ աշխա-տանքների համար:

«Արմենիսւ» հյուրանոցի նոր հատվածը.— Ավարտ-վում Էէն «Արմենիսւ» հյուրանոցի նոր հատվածի շի-նարարական աշխատանքները: Այս հատվածը հյու-րանոցի ընդհանուր շենքի երրորդ մասն Է նույնպես յոթ հարկանի և նայում Է դեպի Օւսհումյան փողոցը: Այն ունի 65 հարմարավետ սենյակներ՝ տաք և պաղ օդամուղներով: Շենքի 7-րդ հարկում կա բացօթյա սրճարան: Հյուրանոցի ամբողջ կահույքը պատրաստ-ված Է Երևանում:

Եկող տարվա սկզբից կսկսվի հյուրանոցի 4-րդ հատվածի կառուցումը, որն ամենամեծ հատվածն Է լինելու:

Նոր գործարաններ.— Հայաստանում կառուցվում են պահածոների մի քանի նոր գործարաններ: Շու-տով կավարտվի Մասիսի (Ուլոլխանլււլ) պտղա-բանջաբեղենի պահածոների խոշոր գործարանը, որը տարեկան կտա 20 միլիոն տափ արտադրանք:

Պահածոների գործարան Է կառուցվում Թալինի շրջանի Կարմրաշեն գյուղում: Այս գյուղը, որը հիմնվել Է նախկին ամայի ղռերում, այժմ զբաղվում Է այգեգործությամբ ու բանջարաբուծությամբ, գոր-ծարանը պետք Է վերամշակի ինչպես Կարմրսւշենի, այնպես Էլ մյուս գյուղերի գյուղատնտեսական մթերք-ները:

Պահածոների գործարաններ են կւսոուցվամ Դորի-սում, Արտսւշատի և Նոյեմբերյանի շրջաններում:

Հրազդանի ջերմաԷւեկտրակայանը.— Հայաստա-նում կառուցվող 4 հզոր ջերմային էլեկտրակայան-ների թւլին է պատկանում Հրազդանի (Ախտայի) ջերմաէլեկտրակայանը, որը ապագա արդյանաբե-րւսկան քաղաքի առաջնեկներից մեկն է: Այն կա-ռուցվում է նախկին Դնդամալ գյուղի մոտ: Թե Ռնդամալր և թե Աթսւրբեկյան գյուղերը մտնում են ապագսւ քաղաքի հողամասի մեջ:

1966 է 9. Մ Ի Ա U Ի ՛Ա

Աասջիկա ամիսներին գործարկվելու է ջերմա-էլեկտրակայանի աոաջին գեներատորը 50.000 կիլո-վատ կարողությամբ: Մյուս գեներատորը նույն կա-րողությամբ կգործարկվի եկող տարի, իսկ հետագա-յում գործարկվելու են 2 ուրիշ գեներատորներ՝ յու-րաքանչյուրը 100.000 կիլովատ կարողությամբ: Այս-ս|իսով Հրազդանի շերմաէլեկտրակայանը կունենա 300.000 կիլովատ կարողություն:

Միայն Երևանի և Հրազդանի ջերմաէլեկտրւսկսւ-յանները կտան 800.000 կիլովատ էլեկտրաէներգիա; Դւս երկու անգամ ավելի է, քան Սևանի կասկադի բոլոր վեց ջրային էլեկտրակայանների կարողությու-նը միւաւին վերցրած:

՛Սոր ջրամբար Արթիկի շրջանում.— Մանթսւշի խո-շոր ջրսւմբար]ւց բացի, Արթիկի շրջանում, Հոռոմ գյուղի մոտ կառուցվում է մի նոր ջրամբար: Կա-ռուցման աշխատանքները սկսվել են այս տարվա մարտի1ւ և մեծ թափով առաջ են տարվում: Շինա-րարները հինգ ամսում կատարել են ավելի քան 300000 խոր. մետր հողային աշխատանքներ և գե-

տակի առաջ փակա) նողաււլւսւոնեշը բարձրացրել են ինը մետրով:

Հոռոմի ջրամբարը ոռոգելու է 1400 հեկտար անջրդի հողեր, որոնք պատկանում են Արթիկի շրջա-նի կոլտնտեսություններին: Ջրամբարի մակերեսը հավասար կլինի ութ հարյուր հեկտարի և տարեկան կսւմբարի մոտ չորս միլիոն խոր. մետր ջուր: Նախա-տեսվում է ջրամբարի ափերին կառուցել հանգստյան տներ և տնկել ծաոեր:

Աթաբեկ |սնկոյանի հուշարձանը—Սպիտակի շրջա-նի իւ նկ ո յան գյուղում տեղի ունեցավ հայտնի առա-կագիր և մանկական գրող Աթաբեկ Աւնկոյանի (Խնկո Ապեր) հուշարձանի հանդիսավոր բացումը: Արձանը քանդակել է արվեստի վաստակափւբ գոր-ծիչ Ա. Ահարոնյանը:

Բացմանը ներկա էր հոծ բազմություն, ինչպես Ա՚նկոյան, այնպես էլ մոտակա գյուղերից: Ա. Իւնկո-յսւնի կյանքի և գրական գործունեության մասին խոսեց գյուղի կոլտնտեսության նախագահ Հ . Հով-հաննիսյանը: Ողջույնի խոսք ասացին բանաստեղծ Հ . Շիրւսզը. գրող Սերո Խանզսւդյանը ե ուրիշներ: