Ш Щ

Сәбет Бап-Баба

ПСИХОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ(оқу-анықтамалық қолданба)

ПікірлерҮгымдар

Тусініктер

в е ь ё ш т ч т п м ыГЫ ЛЫ МИ-БИБЛ№ ГР,

ггп в г м » т « т а т і

ГЫЛЫМИ КГТДПХАНА

НАУМИО-БИЕЛИОГРАФИЧЕСКИЙ ОГЛьНАУЧНАЯ 6ИБЛИОТЕКА ИМ . С. БЕЙССМБ• п ..п « д .>с>и» го с» д д » с .м т .ц « . м г о и ш

ірмелер

Алматы2007

1 82

ББК 88.3 С 28

Пікір жазғандар:Қ.Ералин — профессор, педагогика докторыБ. Ортаев - доцент, педагогика ғылымдарының кандидаты

Жауапты редактор:К.Беркінбаев — профессор, педагогика ғьшымдарьшың кандидаты

С 28 Сәбет Бап-Баба (Бабаев).Психология негіздері: Оқу-анықтамалық қолданба. Алматы: Заңәдебиеті, 2007. - 106 бет.

І8ВК 9965-813-11-6

орындарыныңмамандығы студенттеріне арналады.

Пэннің типтік бағдарламасы негізінде бұл оқу құралына енген психологияльщ білім мазмұны ұғым, түсінікгеме, анықгамалар күйінде беріліп отыр. Бұл студенттердің дэрістер мен оқулықтардан игерген білімдерін жалпьшыққа келтіріп, теориялық тұрғьщан бекітуіне жэрдем береді. ,

Кітап автордьщ бұцан бұрын жарық көрген «Жалпы психология» дәрісбаяндар курсьша енбеген соны психологиялық ақпараггарды мо- лынан қамтыды. - - - ... . ”

кұралы сбңымен б.ірге пс ихологиялық танымецоилаимыз

ББК 88.3

о з о з о г о о о о ^ .^ и ғ ы р о в00(05)-Ю6 йыһдағы ПМУ-дің

І[акадөмик С.Бейсембаеп'!* I г-, . ^ П д л К М ; - 1

атындағы ғылыми ;І © Сэбет Бап-Баба, 2007ІЗВИ 9965-|81^г^1^^р^д р . і © Заң эдебиеті, 2007.

Бүкіл қазаққа төнген тауқы метті жылдарда балалығын - аштықпен, есейген шағын — соғыс эардабымен өткізіп, кемелденген кезде сырқат ша- лып, жа лғызынын қызығын көре алмай дүннеден ерте өткен аяулы анам (Пүлжетпес) Күмісай ру- хына арнадым.

Автор

1. Психология пәні және нысаны Психологня міндеттері

Адамның ішкі жан дүниесін, оның сырттай болмыспен өзараықпалдастық байланыстарының жалпы заңдылыктарын зерттеумен ар- найы ғылым - психология (грек.-рзісһе, 1о§оз-ғылым) айналысады.

Психологияның негізгі даму кезеңдеріне сәйкес оған берілген анықтамаларды қарастырайық.

I-кезең — психология жан жөніндегі гылъш. Психологияга мұндай анықтама бұдан екі мың жылдай бұрын берілген. Ежелгі адамзат жан бар деген ұіыммен өзіне түсініксіз барша өмір құбылыстарын дэйекгеуге тырысқан.

II-кезең - психология сана жөніндегі гылым. ХУП-ғасырда жараты- лыстану ғылымдарьшьщ өркендеуімен пайда болды. Адам өзінің ойлау, сезу жэне ниеттеу қабілеттерін сана категориясымен баламаластырған. Ал сананы зерттеудің негізгі эдісі адамның озін өзі бақылап (ицтроспек- ция), одан алған деректерін баяндау болган.

Ш -кезең—психология эрекет-қылық жөніндегі гьільш. XX ғасырда пайда болды. Психология бұл кезеңце өз міндетіне эксперимент жасап, тікелей нақгы көруге мүмкін болғандарды ғана, яғни адамның мінез эрекеттерін, қылық-қимылдарын, сыртқы эсерге жауап қозғалыстарын зертгеуге алды, бірақ оларға себепші болған мотивтерді ескеруді қажет деп білмеді.

ІУ-кезең - психология шынайы заңдылықтарды, психика көріністері мен тетіктерін зерттеуші ғылым ретінде танылды.

Психология - психиканың дамуы мен эрекетке келуі жэне оның көрінісінің жеке-дара типологиялық ерекиіеліктері жөніндегі, сонъшен бірге адамның қоршаган ортамен өзара ықпалдасты байланыстарьіның жалпьі заңдьтықтары туралы гылъш.

3

Психология пэні 1) іс-әрекет субъекті ретіндегі адам, 2) өзін өзі реттеуіне қажет түлганың жүйелі өз сапалары; 3) адам психикасының қалыптасуы мен эрекеттік қызметке келу заңдылықтары; 4) адамның бапмысты бейнеяеу қабілеттері және оны тануы; 5) соның нэтижесіндеөзінің сырттай дүниемен өзара ықпалдасты байланыстарын реттейалуы.

Психология нысаны: психиканың пайда болуы мен оның дамуы; психикалық іс-әрекетгің нейрофизиологиялық негіздері; психиканың ең жоғары формасы - адам санасы; сырттай болмыстың ішкі жан дүниелікке ауысу заңдылықтары; адам психикасының әлеуметтік- тари- хи жағдайларға тәуелділігі; психикалық әлем бейнелерінің қалыптасуы мен сол бейнелердің адамның сырттай тұрмыстық, тәжірибелік іс-эрекеттерінде көрініп, іске асуы; биологиялық жэне элеуметтік жағдаяттардың адамның өзін өзі реттеуіндегі бірлігі; адам психикасының Құрылымы; түлғаның танымдық, еріктік жэне көңіл-күй үдерістері мен жеке-дара психологиялық ерекшеліктерінің бейнелеу-реттеушілік мэні; адамньщ әлеуметтік ортадағы қьшьщ - эрекетінің психологиялық ерек- шеліктері; адамның нақты іс-әрекет түрлерінің психологиясы.

Психологняның негізгі міндеттері:- психикалық қүбьшыстарды сапалық тұрғыдан зерттеу;- психикалық қүбылыстардьщ қалыптасуы мен даму барысьш талдау;- психикалық құб ыл ыст ардың физиологиялық тетіктерін зерттеу;

психологиялық білімдерді адам өмірі мен іс-әрекетіне жоспарлы ендіруге жәрдем ету.

Психология зерттеулерінің міндеттері мен әдістері қогамдық жэне жаратылыстану ғылымдарының тоғысьгаан туындайды.

Психологияның негізгі әдіснамалық принцинтері: 1) затгасқан болмыстағы психикалық құбылыстардың себеп-салдарлылығын мойын- дау, 2) психикальщ құбылыстарды танудың генетикалық бағытьга ұстану жэне оларды даму үдерісінде зертгеу; 3) психика мен іс-эрекеттің ажы- ралмас бірлікте болатьшын қолдау; 4) адам психикасын биологиялық жэне элеуметтік жағдаяттардың бірлігін ескерумен зерттеп бару.

ХХ-ғасьфдың соңьгаа қарай психология адами ғылымдар жүйесіндеөзекті пэнге айналды, ал оның қолданбалы салалары адамзат тір-шілік әрекеттерінің барша тарауларындағы тиімділікгің кепілі ретінде қолданылуда.

4

Жетістіктерінің соншалықты ауқымды болуынан психология ғылымы бұл күнде адам жөніндегі ғылымдар жүйесінің бірінші катарларынан орын иелеуде.

Қазіргі заманда психолгияның келесідей қолданбалы салалары:экономикалық, педагогикалық, қүқықтық, әскери, ғарыш тық,спорттық, өнер, басқару, менеджмент, т.б. - жедел де өнімді қарқынмен дамуда.

2. Психология әдістері Психологиялық зерттеулер кезеңдері

«Әдіс» сөзі гыльши білім жүйесін түзу мен негіздеудің жолын біл- діреді, сонымен бірге бстмысты тәжірибелік жэне теориялъщ түргыдан игерудің тәсілдері мен қимыл-әрекеттер тобын танытады.

Психологияға орайластыра здісті психика жөніндегі деректерді алудың ждне оларды тачдап түсінудің жолы деп білеміз.

Кейбір басқа да ғылымдардағыдай, психологиядағы зертгеу әдістерінің негізгілері - бақылау жэне эксперимент.

Еақылау — зерттеудің гыльши эдісі - деректі суреттеп баянда- удан оның ішкі мәнін түсіндіруге өту үиіін қажет. Бақылау әдісінің негізгі тиімділігі — психикалық үдерістерді табиғи жағдайларда зерттеу мүмкіндігінің мол болуы.

Араласа бақылау - зерттеушінің зерттелуші топпен етене жақын ңатынастар әрекетінде болуы.

Сырттай бақылау - элеуметтік-психологияльщ құбьиҒыстарды шеттен, зерттелуші адам не топпен қарьш-қатынасқа түспей-ақ зерттеп, мэліметтер жинақтау.

Өзіндік бақылау (интроспещия) - адамньің өзін-өзі бақылап, өзінің ішкі жан дүниелік үдерістерін тану жолы.

Дегенмен, психологиялық зерттеу әдістерінің арасьгадағы ең басты- сы — зксперимент - психологияпық деректердің ашылуына жагдайлар жасау мақсатында зерттеушінің сыналушы адамның не топтың іс- эрекетіне белсенді араласуы.

Психологиялық эксперименттің негізгі міндеті - жан дүниелік іш-тей психологиялық үдерістердің мэнді ерекиіеліктерін шынайылылықпенсырттай бақылауга жагдайлар жасап, мол нақты деректерге қол жеткізу.

5

Зертханалық эксперимент — сірнойы жагдайлардсі жүрзізіледі, арнайы снсабдықптар пайдаланылады, сыналушының әрекепипері нүсқаулармен белгіленеді, сыналушы экспериментке түсетінін біледі,бірақ оның тольщмднін аңгармауы да ықтнмал.

Табиги эксперимент - еңбек, оқу, қарым-қатынастың әдеттегіжагдайларында жүргізіледі, ал адам өзінің эксперименттік сыналуда екенін сезбейді.

Тестілеу здісі — адамньің белгілі психикалық сапаларын сынақтанөткізіп, анықтау.

Психологиялық тест — сыналушының жеке басының кейбір ерек-шеліктерін анықтау үшін орындалатын, эдетте, қысқамерзімді шагын стандартты сынақ тапсырмалары беріледі. Бұл күвде психологияда адамның ақыл-ес даму деңгейін, кеңістікте бағыт-бағдар аңдау кабілетін, психикалық әрекетке келу мумкіндіктерін, жадын, кәсіби іс-әрекеттерге қабілетін, тұлғалық сапаларын анықтаушы тестер жиі қолданылуда.

Қүжаттарды талдау әдісі - адамның қызмет, іс-эрекеттік өнімдерін талдауға арналған жалпы психологиялық әдістердің бір түрі. Құжаттарды талдау әдістері сапалық және сандыц болып ажыралады. Сапалық тап- дауда баяндалған мэтіндік ақпарат сандық көрсеткіштерге келтіріліп, кейін матемагика-статистикапық өңцеуге түседі. Бұл ғылымда контент- талдау атауын алған.

Қүрастырып жобалау эдісі - осы күнгі психологиялык зерттеулер- де кең қолданымдағы жалпы ғылымдық әдіс. Оның мэні - психикалық қүбылыстарды таңба күйіне келтіру немесе адам іс-әрекеттерінің эрқилы түрлерін жасанды қүрастырылган ортада үйымдастыру. Осы жолмен қабылдаудың, жадтын, қисынды ойлаудың кейбір қырларын қолдан жобалап жасауға, сондай-ақ психикалық іс-әрекетгің бионикалық модельдерін тұрғызуға болады.

Сауалнама эдісі - әлеуметтік-психологиялық зерттеулерде кең қолданылатын әдіс. Оның мәні Іобьектив не субъектив деректер жөнінде сауалға тартылған адам аузынан ақпар топтау.

Өмірнамалық эдіс - кейінгі уақыттары тұлғаны зерттеуде көп қолданылатын әдістердің бірі. Мұнда жеке адамның қашптасуындагы өзекті жагдаяттар, оның өмір жолы, дамуындагы дагдарысты кезеңдер, элеуметтенуіндегі ерекшеліктер анықтапады. Адам өміріндегі күнделікті оқигалар талданып, болашақта кезігер жагдайлар болжас- тырылады, өмірлік кестесі түзіледі, каузометриясы жасалады.

6

Каузометрия (лат. саиза-себеп, грек. теіго-өлшем) —оқигалар арасындагы қатынастардьің себептік сарабы, тұтаның психологиялық мерзім -кезеңдерінің талдауы беріледі, оқигаларга қатысы бар жагдайлар анықталады, тұлга дамуының не тоқырауының кейбір кезеңдерінің бастау оқигалары ащындалады.

Жас ерекшеліктері психологиясында салыстырмалы-генепшкалық эдіс қолданылуда Бұл әдістің мэні — психикалық заңдылықтарды жеке адамның психикалық дамуының әр кезеңдерін салыстыру арқьілы зерт-теу.

Социометрия - әлеуметтік психологиядағы зертгеу әдісі - бірлікті іс-әрекетке не оқигага араласу (араласпау) мүмкіндіктерін анықтау мақсатында иіагын топтың әрбір мүшесін жеке сауалга тартуәрекеттері. Бұл әдіс нәтижелері топтағы қатынастар құрылымын гра- фикпен бейнелейтін социометриялық кесте, социограмма, сондай-ақ топтағы психологиялық қатынастарды сандық көрсеткіштермен таньпуга болатын социометриялық индекстер күйінде өрнектеуге болады.

Жеке тұлганың багыт-багдарына әлеумет ықпалын зерттеу үшін жасақталган топ әдісі қолданылады.

Тұлганың мэнді әлеуметтік сала-қасиеттерін диагностикалау мақсатында эксперттік багалау жэне щлганы топпен багалау эдістері пайдаланылуда.

Түлганы топпен багалау эдісі - адам мінездемесін топ мүшелерінің өзара бағалау ы арқылы алу. Бұл әдіс топтағы адамдардьщ өзара таныстыгы мен бірлікті іс-әрекеті жэне қатынасы нәтижесінде топтың әрбір мүшесі жөнінде қалыптасқан топтық санаға негізделген.

Қандай да психологиялық проблеманы зерттеуде сол мэселеге сәйкес зертгеу тэсілдері мен ережелері, яғни нақты зерттеу эдістері қолданылады. Олар: болжам үсыну, эксперименталдық тэсіл мен соган сай материал, сыналушылардың бастапқы бақылау және экс- перименттік топтарын айыру, эксперимент серияларын анықтау, эксперименталды материалдарды статисти калық жэне теориялық өңдеуден өткізу және т.6.

7

3. Психологияның қоғамдық және гуманитарғылымдар жүйесіндегі орны

XIX ғасырда позитивизм бағытьшдағы философияның негізін қалағанО. Конттың (1798-1857) ғылымдарды топтастыру жүйесі кең қолданымда болды. Дегенмен осы жүйеде психологияға орын табылмады. Ғалым пайымдауынша, психология элі (үш кезең заңына орай) метафизикалык сатыда, ғылым ретінде пісіп жетілмеген. XIX ғасырдың бірінші жартысы үшін мұндай түжырым, әрине, эділ болатын.

Ол заманнан бері үланғайыр озгерістер болды: психология дербес ғьшымға айналды. адамзатқа қажет табыстарымен көзге еленді. Екі ортада ғылымдарды жүйесімен топтастырудың талай амалдары талдау, талқыдан өтгі. Солар арасында аса танымал болғаны орыс философы жэне ғылымтанушысы Е.М. Кедров (1903-1985) үсынған топтастыру амалы еді. Кедров пікірінше, ғылымдарды бір беткей түзулік (линейный метод) сипатымен топтастьфуға болмайды. Ол барша ғылымдарды үш топқа:жаратылыстану, алеуметтік және философиялың - бөлуді үсынадыда, олардың бастарын бір түзу бойында емес, үшбүрыш шыңдарына орналастыра қосады. Сонда, үшбұрыштың жоғары шыңында жаратылыс- тану қылымдары, төменгі сол жақта - әлеуметтану, ал төменгі оң тарапта— философиялық пэндер жайғасады. Психология осы ғылымдардың бэрімен бірдей тыгыз байланыста, сондықтан ол үшбұрьпптьщ ішінен кеңорынға ие болады. Себебі адам ойы, ойлауы (психологияның маңызды бөлімдерінің бірі) тек психология түрғысынан зерттеліп қалмастан, олармен философия да, логика да айналысады. Психология, сонымен, барша ғылыми білімдермен өзара байланысқа келеді.

Психологияньщ аса маңызды мэселелерінің қандайы болмасын, басқа ғылымдармен байланыспай шешілуі мүмкін емес. Психиканың пайда болуы мен дамуын зерттеу үшін биология, генетика, антропология, білімдері мен әдістерін қоддану қажет; психофизиологиялық проблема- ларды шешу үшін нейрофизиология, нейроанатомия, нейрохимия, меди- цина эдістерін тартуды талап етеді; психикаға орай биологиялық және әлеуметтік жағдаятгар байланысы проблемасы элеуметгік, биологиялық, психологиялық білімдердің басьш қоспай мүлде шешілмейді. Осылайша! психологияньщ басқа ғылымдармен, ғылым салаларымен ара қатынас түрлерін шексіз жалғастыра беруге болады. Өз кезегінде, психологиялык

8

зерттеулер нэтижесінде алынған деректер психологиямен сыбайлас пәндер үшін өте қажет.

Психология және логика байланысы ойлау жөніндегі психологиялық білімдер тарихында анық көрінеді. Осы гылыми білімдердің эрбірі ойлау қүбылыстарын ашуда өз зерттеу аймақтарына ие. Логиканың шұгылданатыны ақиқат жөніндегі мэселе, ойлаудың болмысқа деген танымдық қатьгаасы туралы проблема. Ал психологияның айналыса- тыны - ойлау үдерісінің жүрісі, жеке адамның ойлау іс-әрекеті, ойлау қүбылысының сананың басқа да тараптарымен аралық нақты байланыс, қатынастары. ' ІІ>

Психология жэне элеуметтану байланысы әлеуметтік психоло- гияны жарыққа келтірді. Әлеуметтік психологияны қызықтыратын екі өзекті проблема: түлга және топ арасындағы өзара ықпалдасты қатынас; түлғааралық байланыстар. Шагын социологиялық зерттеулер деңгейінде (кіші топ зерттеулері: отбасы, еңбек үжымы) әлеуметтік бақыт пен әлеуметтік-психологиялық бағыт айырмашьшықтарын ажырату қиынға соғады. Дегенмен, элеуметтанудың (социологиялық) әлеуметтік психо- логиядан бөліне көрінетін түсы - ондағы зерттеулердің ірі де ауқымды, макроэлеуметтік деңгейде жүргізілуі, зерттеуге түскен қүбьшыстарды қоғам жэне оның құрылымдық бөлшектерінің жасауы мен әрекетке түсу заңдары тұрғысьшан түсіндіруге ұмтылыстың болуы.

Психология жэне педагогика байланысы ежелден келе жатқан, дәстүрлі калыптасқан құбылыс. Барша ғұпама педагогтар адамның табиғи қасиеттерін, оның тума қажеттері мен мүмкіндіктерін түсіну керектігін, тұлғаның психикалық іс-эрекетгері жэне дамуына брай тетік- тер мен заңдарды ескеруді, солар негізінде оқьпу, білім беру, тәрбиелеу маңыздылығын алға тартты.

Психология жэне биология байланысы. Адам дамуының табиғи және әлеуметтік жағдаяттарының ара қатынасы жөніндегі проблема- психология үшін аса маңызды мәселелердің бірі, ол биология үшін де ізденіс азығы. Екі ғылыми білімдердің қосыла зерттеулері нәтижесінде эрбір жеке адамның даралықгы дамуындағы тума берілген жэне өмірбарысында қальштасатьга сапа-қасиетгерінің сыры ашылады.

Психология жэнемедицина байланыс ымедициналық психологияның туындауына әсер етті. Бұл сала дәрігер қызметінің психологиялық ере- кшеліктерін жэне сырқат адамның эекет-қылығындагы психологиялық көріністерді зерттейді, емдеу мен психотерапия, сондай-ақ психика дамуьгадагы ауытқулар мен әртүрлі ми науқастарьгаа байланысты психика

9

зерттеуші медициналық білім саласыорайластырады

ж энесу&ьектив тетіктерін, оларға ықпал

істар сана, адам к ө ң і л күйі, еркі, оның нанымдары, құндылықты бағдарлары және ұстанымдарын зерттеуші саясат психологиясы болды. Бұл ғылым адам әрекет-қылығын үдеріс ретінде танып.

тұлғаның қоршаған ортамен өзара ықпалдастықықпалдар

талдаудың тікелей нысаны болған субъектт :үсіну ерекшеліктерімен анықталады.

құрылымыПсихологияның арнайы жэне қолданбалы салалары

Осы заман психологиясы ғылымдарменадамзат

дамудағы құбболады: жаңа ізденіс бағытгары, проблемалар туьшдап отырады, жаңа жобалар іске асып жатады, нәтижеде психологияның соны салалары гылым қорына ене береді. Психология салаларының бәріне ортақ қубшыс - бұл пзн біртектілігінің сақтаауы: психология білімдерінің бэрі де психика деректерін, заңдылықтары мен тетіктерін жагдашаоаиланысты, іс-эрекет барысьшда, даму деңгешеріне орайластырып зерттеп отьірады.

психологияжогары

мен тетіктерш зерттейді. Аса маңызды психологиялық пәндердің бф. психология тарихы. Бұл пән өз назарын психологиялық білімдердіңқачыптасуы мен дамуына байланысты тарихи үдерістердің мэн- магынасына аударып, оларга түсіндірме береді.

Көп түрлі психология салаларының өз алдына бөлінуінің негіздеме-лері де сан қилы. Әдетте, олаолын жіктет/і МРи ТЛПТОлгл г«*г» __С___жағдайлар

I) нақт ы іс-зрекет (еңбек психологиясы, медициналық,икалық

2)— - * - ( ----------—7 ^

психологиясы, балалар психологиясы жэне т.б.)*даму

10

3) адамның элеуметтік жагдайы мен оның қогамга қатынасы (әлеуметтік психология; тұлға психологиясы; топ психологиясы; тап, тайпа психологиясы; ұлыс, ұлт психологиясы және т.б.).

Жэне бір аса маңызды жағдаят - бұл іс-эрекет мақсатгары (жаңа біл ім- дерді ашу, алу немесе олардың қолданылуы): тұгырлы жэне қолданбалы ғылымдар; зерттеу аймағьшаорай: даму, шыгармашылық, түлга және т.б. психологиясы. Өзге гылымдармен байланысынақарай психология келесі салаларға бөлінген: психофизиология, нейропсихология, математикалық психопогия. Психологияның эртүрлі қызмет, тәжірибемен болған күрделі байланыстары үйымдастырушылық, инженерлік, спорттық, педагогикалық психологияда байқалады.

Жануарлардың психикалық ерекшіліктерін зоопсихология зерггейді.Балалар психологиясы өсіп, кемелденудегі адамның санасын,

психикалық үдерістерін, іс-әрекеттерін, барша түлгалық сапа- қасиеттері мен жедел даму шарттарының заң-заңдылықтарын зерт- тейді.

Әлеуметтік психологияның айналысатыны: адамның түлгалық сапаларының әлеуметтік-психологиялық көріністері; оның адамдар және топтармен қарым-қатынастары; адамдардың психологиялық үйлестігі, ірі топтардагы әлеуметтік-психологиялық қатынастарзаңдылықтары (адамдардың әрқилы қауымдастығына радионың, теледидардың, басылымдардың, моданың, өсек-аяңның ықпалы).

Педагогикалық психология түлганың оқу жэне тэрбие үдерісіне байланьісты даму заңдылықтарын зерттейді.

Саясат психологиясы саясатқа орай қалыптасатын әреқеттердің субъектив тетіктерін, оларга ықпал жасаушы сана жэне астар сана, адам көңіл күйі жэне еркі, оның нанымдары, қүндылықты багыт- багдарлары мен үстанымдарын зерттеумен шүгылданадьі.

Адамның нақты қызметі, іс-әрекеті түрлеріне орайласқан проблема- ларды зерттеуші көптеген психология салаларын бөліп атауға болады. Мысалы, еңбек психологиясьі — адамның еңбектену және іс-эрекетке келуінің психологиялық ерекгиеліктерін, еңбектену дагдыларының даму заңдылықтарын айқьшдаумен шүгылданады.

Инж енерлік психология — адам жэне осы замангы техника арасындагы өзара ықпалдасты қатынастар үдерісінің заңдыльіқтарын зерттеп, оларды о/собалау тэжірибесінде, автоматтасқан жаңа басқару жүйелерін, техниканың соңы түрлерін жасаумен пайдалануда қолдану жолдарын қарастырадьі.

11

Авиация жэне гарыиітық психология - ұшқыш, гарышкер іс- әрекетінің психопогнялық ерекшеліктерін талдайды.

Медіщиналық психология—дәрігер қызметінің психологиялық ерек-шеліктерін және сырқат адамның әрекет—қылыгына тән психологиялықкөріністерді зерттейді, емдеу мен психотерапияның психологиялық эдістерін орайластырады.

Патопсихология — психика дамуындағы ауытқулар мен әртүрлі минауқастарына байланысты психика бұзылыстарының заңдылықтарын ашады.

Заңгерлік психология — қылмыс үдерісіне қатысқандардың мі- нез-құлығындағы психологиялық заңдьшықтарды ашып, қылмыскер тұлғасының қалыптасуы мен оның бойына біткен мінез-құлығының психологиялық проблемаларымен айналысады (куәгер психологиясы, сауалнама жүргізудің психологиялық талаптары жэне т.б.).

Әскери психология - соғыс әрекеттері жағдайьгадагы сарбаздар мінез- Құлығының психологияльщ ерекшеліктерін зерттейді.

5. Адам психикасы жөнінде түсінік

Психика — бүл адамның қоршаган ортамен белсенді өзара қарым- қатынас әрекеттеріне негіз болушы болмыстық санальіқ (идеалды) өрнек жүііесіндегі субъектив ақпардың (сигналдың) әлеуметтікпен гиарттасқан бейнесі. Психика адам мінез-қүлығы жэне іо-әрекеттеріне бағыт-бағдар беріп, реттеу қызметін атқарады.

Адам психикасы өз тіршілігіне арқау болған қоғамдық әдіс-тәсілдер негізінде туындаган ерекше қүбылыс - сана формасына енеді. Деген- мен, сана психиканың барша мэн-мағынасын қамти алмайды. Онымен қатар адамда табиғаттан берілген тума қүрылымдар (тума-бейсанаіс-әрекеттері аймагы), сондай-ақ өмір барысында қабылданып, автоматтасқан дағдылар (астар сана аіімагы) бар.

Психиканың негізгі коріністері: саналық (психикалық) бейнелерқачыптасуына байланыстьі психикальщ үдерістер және іс-әрекетті психикалық тұргыдан реттеп барушы үдерістер.

Меншікті, өзіндік іс-әрекет - адам психикасының қалыптасуы мен жүзеге келуінің басты негізі.

12

Iс-әрекет — жаппы адамзаттың тәжірибе негізінде саналы бел- гіленген мақсаттардың іске асуымен балатын балмысты меңгерудің адамдық эдіс-тэсілі. Адам іс-әрекеті қоғамдық - тарихи ілгерілеудіц қозгаушы күші, сонымен бірге ол жеке адамнын психикалық даму құралы ретінде де қьпмет етеді. Адамнын заттасқан іс-әрекеті, оньщ қоғамдық- тарихи тэжірибесі тұлға санасының сезімдік және ұгым-теориялық аймактарының басын біріктіреді.

Адам психикасының қалыптасу үдерісінде оның загггасқан нысан- дармен болған сырттай әрекеттері ішкі ақыл-ес әрекеттеріне ауысады. Осыдан, ягни ой әрекеті қабілетінен адам нысандар арасындағы әртүрлі қатынастар жобасын қүруға, өз әрекеттерінін нәтижесін күні ілгері барластыруға үйренеді. Бүдан көзіміз жететіні - психика мазмуньі жаппыланган қатынастар, мән жэне мазыналарды, ягни бейнелік қалыптан тыс құрылымдарды да қамтиды.

Психиканың ғылыми түсініктемесі келесідей негіздемелерді сүйенішетеді:

1) психика материя дамуының белгілі сатысында, яғни жануарлар агзасының туындау кезеңінде пайда болып, сол агзалардың икемдесу, бейімделу әрекет-қылығының бейнелеу - реттеу тетігіне айналды. Жануарлардың эволюңиялық даму барысында олардын психикасы жетіліп барды. Өз қальштасу жолында психика екі: инстинкттік кальштасу және даралықты дағдылану - кезеңдерін басып өтті.

2) Адам психикасы, сана - психика дамуының ең жоғары сатысы; оның пайда болуы адамның үжымдық қарым-қатынас жағдайындағы еңбектік іс-әрекеттерімен тікелей байланысты.

3) Адам психикасы оның белсенді іс-эрекеттерінің арқасында қалыптасады. Психика заңдылықтары - сырттай заттармен болған өзара ықпалды қатынастардың алғашқыда психикальіқ бейнелерге ауы- суы жэне кейін сол психикалық бейнелердің өз реттеуімен басқарымдыэрекеттерге өтуі зандылықтары.

4) Психика ми қызметімен жанамаласқан, бірақ ол өздігінен идеалды, яғни әлеуметтік - мэдени жағдаяттар нәтижесінде пайда болган саналық қүбылыс.

5) Психикалық қүбылыстар белгілі қүрылымға жэне үйымдасу жүйесіне ие.

13

6. Ми жәие психика. Психика құрылымыПсихика қызметтері

Адам психикасы - мидың табиғи өнімі емес, әлеуметтік жагдайлар туыидысы. Алайда, ол табиғи, физиологиялық зат - мидын арқасында әрекетке келеді. Психиканы ми әрекетінен ажыратып та болмайды, соны- мен бірге оны бүтіндей нейрофизиологиялық үдеріс деп те атау орынсыз. Психика мен физиологиялық үдерістердің өзара қатынасы - вдеалды дүние мен затгасқан болмыстық ажыралмас байланысы.

Психика — ми қызметінің әлеуметтік жанамаланған өнімі.Адам миының жүмыс ерекшелігі сырттан түсіп жатқан ақпараттың

ерекше тәсілмен таңба, белгілерге айналуынан корінеді. Адамнынболмысты психикалық бейнелеуі — бүл қоғамды- тарихи тәжірибедеқальштасқан сөздік белгі, адамдық үғымдармен жанама күйде берілген өрнек, бейне.

Психиканың негізгі жасау белгілері—оньщ жүйелілігі, біртүтастыгы, бөлшекке түспейтіндігі.

Психика эрқилы күрделілік деңгейіндегі әрекет-қылықты қамтамасыз етуші коп сатьшы (бірінен бірі жоғары) қызметтік жүйелерден түрады. Психика көп деңгейлі ғана емес, ол сонымен бірге көптеген қасиет- сапаларға ие бола түрып, сан алуан қызметгерді орындайды. Көрінген жүйе өз құрылымымен, эрекетгік қозғалысымен, бірліюгі (интегралды) күй-қалпымен жэне жүйелі қасиеттерімен сипатталады.

Психикалық жүйе өзінің үйымдасу шарттарымен ерекшеленеді.Ол жүйе психикалық үдерістерге, психикалық қалыптарга және психикалық қасиеттерге ажыралады. *

Психикалық болмыс өте күрделі, дегенмен, оны келесідей шарггытүрлерге бөліп қарастыруга болады: экзопсихика, эндопсихика және интропсихика.

Экзопсихика - психикалық дүниенің адам агзасынан тыс жатқан болмысты бейнелеуші бір бөлігі.

Эндопсихика — психикалық болмыстыц адам азгысының қалпын бейнелеуші қүрамы.

1 Интропсихика-кхрамды психиканың адам ойын, еріккүиіін, қиялът, үйқыдагы түстерін қамтыган бөлшегі.

Псгаика қоршаган дүние жөніндегі санага келіп түскен ацпараттарды біріктіру және оларга түсініктеме беру, оларды адаиның қажеттеріиен сзикестендіру жзне адам эрекет қылыгының бейімделу, болмысқа икем- делу үдерісінде реттеу қызметтерін атқарып бару үгиін қажет.

14

У.Джемс пікірінше, психиканың негізгі қызметі: сырттай бопмысты бейнелеу негізінде жеке әрекет-қылықты басқару және ретке келтіру, сонымен бірге оны адам қажетіне сзйкестендіру.

Е.Ф. Ломов өз еңбектерінде тұлға әрекет-қылығы мен іс-әрекетіне байланысты психиканың үш түрлі қызметін ажырат: танымдық,ретте- ушілік, ақпарат алмасымен қарым-қатынасқа келу (коммуникативті). Адамның бейімделуі мен шығармашыл әрекетке түсуі осы үш қызметгің орындалуына тікелеу тәуелді.

7. Психикалық үдерістерді топтастыру

Барша психикалық құбылыстар өзара байланыста, дегенмен дәстүрлі психология оларды үш топқа бөліп қарастырады: 1) психикалық үдерістер;2) психикалық қалыптар; 3) түлғаның психикалық қасиеттері.

Психикалықүдерістер негізгі тірек қүбылыстар ретінде қарастырылады, ал психикалық қалыптар мен қасиеттерді уақытша әрі психикалық үдерістердің тектік ауысулары деп білеміз. Барша психикалық қүбылыстар өзара бірігумен бейнелеу-реттеу іс-әрекеттерінің біртүтас сарыньш қүрайды.

Негізгі үш психикалық қүбьшыс сипаттамасы төмендегідей:ГІсихика л ық үдерістер - бейнелеу - ретгеу іс-әрекетгерінің жекелен-

ген түтас қозғалысы. Психикалық үдерістің әр түрі өз бейнелеу нысаньша, өз реттеп бару ерекшелігі және меншікті заңдьшықтарьша ие.

Психикалық үдерістер психикалық қүбылыстардьщ бастау көзі- осы- лар негізінде психикалық өрнектер қальштасады.

Субъекттің бейнеленуші нысанмен белсенді қарым-қатынабы, нысан- ды тануға жэне онымен әрекеттік байланысқа түсуге бағытталған ерекше өту жүйесі осы психикалық үдерістерден көрінеді.

Психикалық үдерістер түрі: 1) танымдық (түйсік, қабылдау, ойлау, қиял және жад); 2) еріктік; 3) көңіл-күйлік.

Адамның психикалық іс-әрекеті - бүл таным, ерік жэне көңіл-күй үдерістерінің бірігімі.

Психикалық қалыптар — іс-эрекет мазмуны жэне сол мазмүнга болган адам қатынасында айқындалушьі психиканың уақытша өзіндіккөрінісі. Психикалық қалып - адам психикасы бейнелерінің үздіксіз жаңаланып, ауысып түруымен болады. Болмыспен араласу барысында адамның барша психикалық әлемі салыстырмалы түрақгы бірігімде бо- лып, оның нақты мезеттегі уақытша көңіл-күйінен, ынта-ықыласынан, яғни психикалық қалпынан байқалады.

15

Психикалық қалып псңхикалық белсенділіктің жалпы қызметтік деңгейінде адамның нақты мезеттік іс-әрекетіне, бағдары мен оның тұлғалық ерекшеліктеріне тәуелді көрініс береді.

Психикалық қалыптьщ барша түрлері төмендегідей өзара топтасуы- мен ажыралады: >•

• сеп түрткілік (мотивтік) - қажеттіктерге байланысты ұстанымдар, ниеттер, қызығулар, мүдделер, құмарлықтар.

■сана дайындыгы қалпы - зейінділік пен жұмыс қабілеттілігінің эрқилы деңгейлерінде көрінеді;

• эмоционалдьіқ - көңіл-күйге байланысты түйсіну, көңіл-күйге бай- ланысты сырттай ықпал-әсерге жауап, көңіл-күй шарпулары — стресс, аффект, фрустрация;

■ еріктік - адамның нақты мезеттегі іс-әрекетке деген ынтальшығы, үмтылысы, шешімділігі, табандылығы, өжеттігі т.б. Бүлар қатарында психиканың өзара сыбайлас түлгал ьгқ қалыптары да болады: психопатия, мінез асқынуы, невроздар жэне психикалық дамудың тоқырауы.

Психикалық қасиеттері - психиканың әрбіржеке адамга тән тек- тік ерекшеліктері, түлга бойына біткен психшалық үдерістердің іске асу ерекшеліктері.

Түлғалық психика қасиеттері: I) т&нперамент, 2) түлга багыт- багдары (қажеттер мүдделер, дүниетаным және мүрат-мақсаттар); 3) мінез; 4) қабілеттер.

8. Сана — психиканың жоғары формасы *Сананың пайда болуы және дамуы

Психика дамуы бірнеше кезеңдерден өтеді.I-кезең. қарапайым сезімталдық - бүл сатыда тек өкілдерінің инс-

тинкттері, яғни белгілі орта жағдайларына бейімделудің тума формалары қалыптасады. . •. • ;

II-кезең. Заттай қабылдау. Бүл кезеңнің нэтижесі - дағдьшар, яғни тек өкілінің жеке-дара тәжірибесімен игерілген эрекет-қылықгар фор- масы.

III-кезең. Затаралық байланыстарды бейнелеу, яғни интеллек- туалды әрекет-қылық - заттар арасындағы байланыс - қэтынастарды бейнелеуші психикалық әрекеттердің күрделі формасы.

16

Қарапайым сезімдік сатыда тіршілік иесі сыртқы дүние заттарының жекеленген қасиеттеріне ғана назар аударады, ал оның әрекет-қылығы тума инстинктгерге (қоректену, қорғану, көбею жэне т.б.) байланысты ке- леді. Заттай қабылдау кезеңінде болмысты бейнелеу затгарды тұтастай күйінде тану жолымен іске асады, осыдан тек өкілі үйренуге бейімделіп, жеке-дара эрекет-қылық дағдыларын қалыптастыру қабілеттерін ала бастайды.

Үшінші, интеллекттік кезеңінде жан иесі затаралық байла- ныстарды бейнелеуге, орта жағдайларын түтастай тануға қабілеттеніп, нәтижеде кедергілерді айналып өту, алдағы әрекетке дайындық көріп, оны орындаудың жаңа жолдарын «ойластыру» дәрежесіне көтеріледі. Бірақ «ақыл-ес» эрекеті бүл кезеңде биологиялық қажеттер аймағьиан шықпай, көрнекілік шеңберінде орындалып жатады.

Жануарлар психикасымен салыстырганда адам психикасы біршамажоғары деңгейлі (себебі Ното заріепз - ақылды адам). Адам санасы,ақьш-ойы қажеттіктен туындаган еңбек үдерісінде, ежелгі адамньщ қиьга тіршілік жағдайларының шүғыл өзгерістерінде бірлікті әрекетке келуінен бірте-бірте қалыптасьш барды. Сонымен, адамзаттық материалды, ру- хани мздениеті - барша адамдардың психикалық дамуымен байланысты жүзеге келген жетістіктерінің үжымдық формасы.

Қоғамның тарихи даму барысьгада адам өз мінез-қүлқы мен әрекет- қылыгының әдіс-тәсілдерін өзгертіп барады, өзінің табиги нышандары мен қызметтерін аса жогары психикалық қызметтерге ауыстырады. Енді тума қалыптасқан инстинкт не жагдай үйреткен ауыспалы дағдьшар анайы адамиласқан, қоғамдық-тарихи шарттасқан ес, ойлау^ қабылдау (қисынды ес, дерексіз - қисынды ойлау) формаларьгаа өтеді. Адам бұдан былай тарихи даму үдерісінде қалыптасқан жанама құралдарды пайдала- нып, сөйлеу рәміздерін қолдану қызметтерін атқаратын дәрежеге жетті. Жогары психикалық қызметтер бірпігі адам санасьшың пайда болып, орныгуына арқау болды.

Жануарлар психикасымен салыстырганда адам психикасы келесідей ерекшеліктерге ие:

■ нәсілдік және табиги түрткі (эмпирикалық) жолдармен қабылданган эрекет-қылық формаларымен қатар адам қоршаган ортада багдар таңда)>дың түбегейлі жаңа қүралы - сөзбен үрпақтан үрпаққа берілетін адамзаттық тәжірибе жогары біліммен қаруланган адам психикасыәлеуметтік орта жагдайында, әлеуметтік тэжІоибенГ йгеоү барысындақалыптасады әрі үздіксіз өрістеп, молайып

17

■адам санасы болмыстьің мэнді тараптарын жэне заңдылықты өзара байланыстарын бейнелейді. Тұлға өзінің тіршілігі проблемаларын қоршаған ортаның түрлі жағдайлары арасьгадағы тұрақты да заңды бай- ланыстар мен қатынастарды анықтау негізінде шешіп отырады.

• сана сипатгары: іс-әрекет мақсаттарының түсінімділігі, болашақ оқигаларды үгымдық жобага келтіру, жалпы адамзаттық түсініктер мен білімдер жүйесіндегі өз әрекеттерінің нәтижесін күні ілгері байқастыра білу.

Сана арқасында адамға ғана дарыған қасиет — бұл оның өзәрекеттерінің нәтижесін алдын ала көре біліп, жоспарлай алу жәнесоларға сәйкестендіріп әдіс, тәсілдер мен құрал-жабдықтарды таңдай білуқабілеті. Тұлға өз іс-әрекет, қызметінің бағдарламасьга алғашқыда ойменжобалап, құрастырады. Бұл іс-әрекет жағдайды тікелей қабылдауменшектелмей, оньщ даму заңдылықгарьш білу негізінде орындалып жатады.Адам санасы алдағы оқиғалардың заңдылықты қалануын болжастырады,яғни бұгінгі болмыстың ертеңгі болашағынан хабар бере алады.

•жеке адам санасьі қогамдық санага тэуелді. Қоғамдық сана төмендегідей формаларда көрінеді:

1) гылым - заңдасқан (канонды) білімдер, ұгымдар, тұжырымдар және дүниетаным мен идеялық бағыттар жүйесі;

2) өнер — болмысты бейнелік орнектермен рухани-тэжірибелік тұрғыдан игерудің арнайы түрі, адамзат тірш ілігінің әртүрлі қырларының бейнеге келтірілген моделі;

3) элеуметтік талап, өлшем — іиектеулер — қоғамдық сана аймағы, нақты қоғамның адамгершілік, идеологиялық* саяси жэне құқықтық құндьшықтарының жүйесі;

4) адамдардың өз тіршілігінің экзистенциалды проблемала-рына (өмір мен өлім, ақырет, жақсылық пен жамандық, т.б.) болғанқатынастарын реттеуге қолданатын наным-сенімдері, рәміздері жэнеәрекет-қыймыл үлгілерінің жиынтығын бейнелеуші әлеуметгік-мэдени санаформасы.

Сенім - заттаскан дүние зерттеулері жэне ой қисыны (логика) негіз- дерімен дэлелденбейтін ерекше психикалық құбьшыс.

Қогамдьщ, сананың барша формалары бірлікті идеология құрайды. Идеология - бұл адамдардың болмьісқа, бір-біріне, қогам өміріне болганқатьшастарын реттеуші тірек қүндылықтар мен негіздемелік үгым, пікірлер жүйесі.

18

Сана өзіндік сана және өзіндік жауап әрекетке келу (саморефлекеия)қабіл еттерімен байланысты.

Өз төңірегіндегі дүниені сезінумен адам өзін сол дүниеге байланыс-тыра қабылдайды.

Өзіндік сана — бұл адамныц қоршаган әлемге болган қүндылықты—мәнді түлгалық қатынастарыныц жүйесі.

Адам психикасыньщ ерекшелігі ретінде сана бидоминанта тетік- тері арқылы іске асып отырады. Бидоминанта дегеніміз түлганың көп түрлі «мендік» болмыстары (нақгы «мен», қияли «мен», өткендегі «мен», болашақгағы «мен», отбасындагы «мен», ресми «мен» жэне т.б.) арасындагы «ой ортақтасу» қабілеті, оның өзімен өзі қатынасқа келуі. Осы түлға бойындағы диалог әлеуметтік өлшемдермен жанама күйге енеді. Адамның ішкі «Мені» - интериоризацияланған «Өзге», яғни өмір барысында түлға бойына сіңген әлеуметтік бастау.

Болмыс қүбьшыстары адамның тәжірибе, қажеггеріне тэуелді оньщ санасында өзіндік қалау- тандауға сәйкестендіріле бейнеленеді.

Ой, ойлауға қарағанда сана мэні кеңірек. Ол психикалық іс- эрекеттердің барша формаларын қамтыған сыртқы дүниенің біртүтас, бірігімді бейнесі. Оның күрамы әлемдік бейнелердің сезімдік форма- ларынан (түйсік, қабьшдау, елес), рационалдық танымнан (дүниенің жалпьшама — теориялық бейнесі), сонымен бірге психикальщ өзіндік реттеулердің көңіл-күй, еріктік аймақгарынан түрады.

Сана - болмыстьщ категориялық - қүндылықты бейнесі және жалпы адамзаттық тәжірибені меңгерудің арқасында адамның өз әрекет- қылыгын өзіндік реттеу білімдерінен қүралган психика даму^індагы ецжогары саты, деңгей.

Сана қызметі адамның қоршаған ортамен қатынас жасаудағы бел-сенділігі мен эрекетшеңдігі нәтижесінде қалыптасқан өзара сыбайласбайланысты психикалық бейнелердің үздіксіз ағымы күйінде орында-лып барады. Осыдан сана біршама үдерістік (процессуальные) жәнемазмүндық ерекшеліктерге ие.

Сана үдерістік тұргыдан адамньщ өз тіршілігіне қажет қоршаған ортамен байланыстар түзудегі белсенді қозгалгыиітыгымен (динамика), заттық багдарлъыыгымен жэне бейнелеудегі қателіктерден сақтаушы өзіндік багалау (саморефлексия) қабілетшен сипатталады.

Жеке тұлғаның төңірегіндегілермен ықпалдасты ара қатынастарының берік тұрактанған эдіс-тэсілдері түбегейлі бекіп, оның астар санасы менжогары санасын қалыптастырады.

19

Мазмұндық тұргыдан адам санасы әлеуметтік — тарихи ықпалға тэуелді. Даму (антропогенез) үдерісінде кальштаса отырып, сананьщ барша қүрылымдары әлеуметгік -мэдени сипат алады.

Жеке адам санасы жэне оньщ қүрылымдары кіші балалык шақтан сыртқы элеуметтік жанамаланған іс-эрекеттер құрамын өз бойына сіңіременшіктеумен (интериоризация) қапыптасып барады.

9. Психика деңгейлерінің өзара байланысы

Адамның психикалық іс-эрекеті жэне оның психикасы бірдей уақыттаүш өзара байланысты деңгейде қызмет етеді. Мүндай деңгейлер гылымдакелесідей аталған: бейсана, астар сана жэне ашық сана.

Психикалық іс-эрекеттің бейсана (бессознательный) деңгейі адамда,жалпы жануарлар әлемінде тума инстинктті—рефлекторлы қалыптасады.Бұл деңгейдегі барша эрекет - қьшықтар ой түсінімінде жоқ. ойластыруғакелмейтін биологиялық тетіктер арқылы басқарыльш, реттеледі. Олардыңбэрі биологиялық қажеттерден ту ындайтын әрекетгер, яғни - организмніңжэне тек өкілінің өз тіршілігін сақгауы, жалғастыруы (қоректену, корғану, ұрпақ қалдьфу).

Алайда, адам эрекет-қылығыньщ (генетикалық шартты) бағдарламасытүптен дербес емес, ол дамудың соңғы кезеңдерінде қальштасқан ми құрылымдарының бақылауында болады. Дегенмен, кейбір сындарлы жағдайларда(адам басына қауіп-қатер төнгенде) бейсана психика өзінен өзі іске қосьшып, тіршілік сақгау, қорғану әрекеттерін реттеп, басқарады. Тек өкілінің (индивидтің) бұл көңіл-күй жэне бей-берекет (импульс) эрекеттері аймағы ми жарым шарларының таламус жәнё гипоталамус бөліктерінде орналасқан.

Психикалық іс-әрекеттің астар сана (подсознательный) деңгейі -жеке тұлганың тэжірибесінде жалпыланып, авшомапгтық күйге енген оның өз эрекет-қылыгының тұрақтанган формалары - ептіліктері, дагдылары, әдеттері, сезімдік көрегендігі (интуиция). Тек өкілініңмұндай әрекет-қылықтарының негізі оның алғашқы даму кезеңдерінде қалыптасқан. Бұлар қатарына бас миының қабық асты (лимбикалық) жүиесінде құрылымдық орын тепкен импульстік-көңт-куйлік (импуль-сивно-эмоциональные) эрекеттері аймағы да кіреді. Осы психикалық аймактатек өкілінің өзі сезбейтін ұмтьшыстары, ниеттері, құмарлықгары мен ұстанымдары қалыптасады. Бұлардың бәрі тұлғаның ырықсыз аймағы, «адамның екінші табиғаты» немесе дағдылы жеке қылық- әрекетгерінің «көзі», бойға біткен мінез эдетгері.

20

Астар сана көп деңгейлі құрылым: төменгі деңгейде ол — автаматтасқан дагдылар оюәне олардың бірігімдері, ал жоғары деңгейде бұл — сезім көрегендігі (интуиция).

Астар децгейлі автоматизмдер — бүл орындалатын іс-әрекеттердің біртекті жагдайларда бірыңгай тұрақты қайталанып отыратын көріністері, ягни динамикалық стереотиптер. Бұл ұғым мэні — қалыптыжағдайлардағы жауап әрекеттердің үздік байланысты, «шьшжырлы» тіз- бегі (көлік жүргізушінің әдетті қызметі, «отбасы, ошақ қасы» міндеттерін орындау, қолдағы құрал-саймандарды ойланып жагпастан пайдалана білу, сөйлеу мен ым-ишара әдеттері). Бұлардың бэрі тек өкілінің өз іс-әрекетін реттеуі үшін қолданагын дайын қылық-эрекетгерінің жиьштық топта- масы. Осы дағдылы әрекеттердің болуынан сана жүктемесі жеңілдеп, оның бұдан былайғы шығармашыл істермен айналысуына жол ашылады. Сана үздіксіз қайталанып отыратын біртекті әрекет, міндетгер шешуден құтьшады.

Астар санага әрқилы психикалық бірігімдер де ысырыла, өтіп жа- тады. Олар - орындалмай қапған тілек, ниеттер; шектелген ұмтылыстар; эрқилы қатерлер мен күйзелістер; амбициялар мен эсіре талғамдар (үялшақтық, жасқаншақтық, мансап құмарлық жэне т.б.). Мұндай бірігімдер тұлғаның тұрақты әрекет-қылықтарының астар саналық бағыт-бағдарын аңдатады.

Астар сана — бұл бойға сіңген қалыптар мен ұстанымдар, жоғары деңгейлі адамгершілік қасиеггер мен сапалар. Ашық сана мүмкіндіктері әбден шектелген шақта астар сана эрекетке келеді (шектен тыс ашу, ыза, күтілмеген қуаныш, аса кұшті психикалық жүктеме* күйзеліс жағдайларында).

Астар сананың асажоғары аймағы—сезім көрегендігі (интуиция), аян- бұл проблемді жағдайды бірігімді қабылдау, күтілмеген шешімдердің «жарқьшы», өткен тэжірибенің «суырьш салма» қорытылуьшан болатын алдағы оқиғаның дамуьга ырықсыз жобалай білу, яғни көрегендік.

Адам психикасының санадан тыс аймағы - оның психикасының түңғиығында жатқан күнделікті тұрмыста белгісіз құбылыс. Ол көбіне адамның эволюциялық даму үдерісінде қалыптасқан. Астар сана аймагына келесі құбылыстар енген: түс көру, көрегендік, көңіл шарпуы, гипноз, сенім, қорқыныш, қияли үрей, өзінше пайда болган қауіптер, негізсіз қуаньпн. Тек өкілінің әрқилы жағдайларда қандай да әдіспен, ойланбастан жоспарсыз эрекет істеуге дайын болуы да психиканың са- надан тыс көріністері.

21

Астар сана аймагы өте турақты, бұлжымас. Бұл деңгейдегі адам әрекет-қылығын тек қана психотерапия және гипноз әдістерімен біршама басқаруға болады.

Ойлау аймағынан тыс үдерістер ашық санада өз жалгасын табуымүмкін. Керісінше, ашық санадағы психикалық эрекеттер астар санаға өтіп те жагады.

Психиканың санадан тыс аймағы өзіндік бағамға келмейді, ырықгы бақылауға түспейді. З.Фрейд пайымдауынша, бейсана аймағы ашық санамен сиыспайтын сеп-түрткілік (мотивационный) қуат. Әлеуметгікорта тыйымдары Фрейд пікірінше, санаға «шек» қояды, жүйкелік асқыну сәттеріндегі астар саналық тосын ниеттерді басып отырады.

Дау-дамайлы қалыптан қүтылу үшін адам қорғаныс әрекеттеріне өтеді,яғни психикалық қалпын санадан ығыстырады, ауыстырады, жаңалайды не шегініске мэжбүр болады.

Ал психоаналитик К.Г.Юнг ойы З.Фрейд түжырымдарынан өзгеше. Ол аіиық сана мен астар сананы қарама-қарсьі қоймай, керісініие ашық сананы ұжымдық бейсананың тереңде жатқан қабаттарының жалгасы, ягни архетип -- адамзат тіршілігінің бастау кезеңдерінде қалыптасқан қылықтарының елестері деп түсіндіреді.

Юнг пайымдауынша, адам көпшілікпен араласу себепті жинақталған астар саналық үмтылыстары негізінде өз бойындағы мүмкіндіктерін де-Рбес іске асыруга талпынады. Ненің жақсы, ненің жаман екендігін бізге «сыбырлап» түратын ой не сана емес, ол «көзсіз» сезім, астар сана. Біздің барша бейберекет, ьфықсыз әрекеттеріміздің билігі өз психикамыздыңтүңгиық құрылымдары, тума берілген бағдарламалары мен әмбебап рәміздердің ықпалында жатыр.

Сана қүралы - ұгым, түсініктер, ал астар сана көңіл шарпулары мен сезімдерге арқа сүйейді. Астар сана деңгейінде қабылданған нысандармен қүбылыстарға және олардың астар санада қалыптасқан өлшем-шек- теріне «қас-қағымда» шұғыл баға беріледі.

Астар санамен бір қатар З.Фрейд адам психикасьшың түғьфлы мэндік тетіктері, яғни түлғаньщ элеуметтік ықпап жасау, өзін инабаггьшық арна- сында қадағалай білу қабілетгері ретінде танылған жогары сана - «супер эгоны» ажьфата қарастырады. Адамньщ барша рухани дүниесі - бүл тек өкілінщ өзімшілдік тоқырауына қарсы түратын, идеялық шыңдалуы мен ізгшікті жетілуін білдіруші жогары сана аймагы.

22

< Ашық сана - бұл тұлғаның білімдері және мэдени әлеуметтену саласы. і Ол көп жағдайларда адамньщ тума, табиғи (инстинкт) құмарлықтары мен

әдеттерін қадағалайды әрі шегеріп отырады.Танымал грузин психологі Д.Н.Узнадзе (1886-1950) және оның

шәкіртгері өзекті түсініктеме принципі ретінде ұстаным (установка) принципін ажыратады. Бұл принцип мәні - әрқандай үстанымнан субъекттіц біртұтас модификациясын, оның болмыстьі қабылдауга әрі белгілі нақты тәсілмен эрекеттенуге дайындыгын байқаймыз. Узнадзе пікірінше, ұстанымда психиканың ашық сана жэне астар сана аймақгары бірігімге келеді. Әрбір әрекет - қылық жағдайы ежелден қалыптасқан мінез-құлық, әрекет топтарын жүзеге келтіріп, іске қосады.

Адам психикасы құрамында аиіық сананың, астар сана мен бейсананың болуынан адамның әрекет-қимылдарының келесідей түрлерінің ықтимал дербестігі көрінеді: 1) бейсана - инстинкттік тума қимылдар; 2) бейберекет эрекеттер, жете түсінімге келмеген қимылдар, эдетке айналган, автоматты астар саналы іс-әрекеттер; дағдылы қызметтер; 3) саналы да ырықты, ерікке бағындырылған әрекеттер. Мұндай эрекеттер адамның қоршаған ортамен байланысында жетекшілік рөл атқарады.

Адам санасы — оның іс-әрекеті мен мінез-құлыгын реттеудің ұгымдық тетігі. Іс-әрекеттен біз белсенділіктің ерекше адамиласқан формасьш танимыз. Жануарлар қылығьінан адамның бұл белсенділігі жасампаздық өнімімен ажыралады. Сонымен бірге бұл белсенділік құрылым тұрғысынан жіктемелі. Онда іс-эрекеттің сеп-түрткілері мен мақсаггарьшьщ түсінімге келуі адамзаггьщ мәдени-тарихи даму үдерісінде жасалған құрал-сайман, жабдықгарды пайдалануы, элеуметтену бары- сьшда меңгерілген ептіліктер мен дағдылардьщ қолданьшуы жеке-жеке көрініс береді.

Сана адамның іс-эрекетке келуіне себептік ьіқпал жасап эрі багдар бере отырып, сол іс-эрекетте қалыптасады жэне көрінеді. Күні ілгері санада қалыптасқан психикалық бейне, заттасқан әрекет жобасы осы іс- әрекетте, оның нысаны мен нәтижесінде өз нақгылығын табады. Болмыс заттарының психикалық бейнесі сол заттардьщ іс-эрекет желісінде алған орны мен құрылымына тәуелді.

Заттарды іс-эрекет барысьшда қамтудьщ өзі олардың психикалық бейнесінің сэйкестігін қамтамасыз етеді. Адам іс-эрекеті заттар

23

мағынасын ашумен байланысты, ал оған орай қолданылатын құрал- жабдықгар өз бойында адамның тарихи жетілген әрекеттерінің сұлбасын сақгайды.

10. Психика және іс-әрекет

Адам психикасы оньщ іс-эрекетінде қалыптасады эрі көрініс береді.Іс-эрекет - жалпы адамзаттық тәжірибе негізінде санальі белгі-

ленген мақсаттарга жету арқылы болмыстьі игерудің адамдық әдіс- тәсілдері.

Адамның қандай да әрекеті белгілі сел-түрткілерден боладыда нақты мақсатқа бағдарланады, сонымен бірге ол арқылы түрлі,мәселелер шешімін табады эрі адамның қоршаған ортаға болған қатынас,көзқарасын танытады. Іс-әрекет сананың барша қызметін, толықтайкөңіл-күй толғаныстарын өз ішіне қамтиды. Әрбір адамдық қарапайымәрекет, яғни адамньің нақты тән-денелік эрекеті — міндетті түрдеқайсы бір психологияпық эрекетпен, әрекеттегі адамның басқаларға,қоршаған ортаға қатынасын білдіруші ауқымды күйзеліс-қуаныштары жэне бағаларымен бірлесе жүреді.

Психика Іс-эрекетте қалыптасып, мінез-қүлықта белгі береді.Өзіндік іс-әрекеттің дерек-мәнін түсіну оның орындалу шарт,

жағдайларына өзгерістер ендіреді, нәтижеде оның жалпы жүрісі менсипаты жаңа өң апады; іс-әрекет сыртқы тітіргендіргіштерге жауапқимылдардың қарапайым бірігімі болып қалмастан, ол енді басқашареттелуге түседі: іс-әрекет озіне арқау болған физиология заддьшықтарытұрғысынан түсіндірілмей, психологиялық заңдылықтар биігінен айқындалуды қажет етеді.

Сана адам іс-әрекетін сырттай басқаратын тысқы орта күші емес. Ол іс-әрекеттің алғышарты, сонымен бірге оның нәтижесі де.

Сананың эрқилы денгейлері мен типтері сонымен бірге эрекет- қылықтың да түрлі деңгейлері мен санқилы типтерін білдіреді (бейсана жауап қимылдар, түсінімді әрекет, эдет қылықтар). Сана дамуындагы сатылар эрекеттің не мінездің қылықтық іиікі табигатындагы өзгерістерді аңдатады, ал ішкі табиғи өзгеріс іс-әрекеттің сырттай шынайы өту психологиялық заңдылықтарына ықпал жасап. оларды өзгерістерге келтіреді. Осыдан, сана құрылымын өтіп жатқан әрекеттің сыртқы, шынайы көрінісімен анықтауға, түсіндіруге болады.

24

Сонымен, сана мен іс-әрекеттің не мінездің қыльщтық бірлігі санамен болмыстың не тұрмыстың, субъект пен объекттің бірлігіне негізде-леді. Ал сана осы бірліктің мазмұнын жанама күйге келтіреді. Нысанға деген бір қатьгаастың өзі санаға да, эрекет-қылыққа да себепші болады, бірі - психикалық бейне (ой) пайда етсе, екіншісі - заттасқан эрекетке жұмылдырады.

11. Іс-әрекет кұрылымы және оныц түрлері

Іс-эрекет — бүл саналы түзілген мақсаттың орындалуына багыттальіп, қогамдьіқ мэнді қүндылықтар немесе әлеуметтік тәжірибені игеруге байланысты субъекттің болмысқа деген белсенді қатынасының формасы.

Іс-эрекет барысында адам болмысы жэне оның психикасы көрініс береді, қалыптасады және дамиды.

Іс-әрекет — екі негізгі белгіге ие өте ерекшеленген қатынас формасы:1. Іс-әрекет—бүл қандай да нәтижені қолга түсіруге көзделген өнімді

қатынас түрі. Бірақ мүндай іс-әрекеттің өнімі тек заттасқан күйде ғана (түрмыс қажеттері, қүнды жәдігерлер жэне т.б.) болып қалмай, адамның әлеуметтік тәжірибе формалары да (білім, ептілік, дағды жэне т.б.) болуы мүмкін. Осыдан іс-әрекет үш негізгі түрде көрінеді, іске асып барады. Олар — еңбек, ойын жэне оқу.

2. Іс-эрекет - болашақ нэтиженің идеалды бейнесі ретінде сансиіы танылган мақсатпен реттелуиіі қатынас түрі. Іс-әрекеттің мазмүнын,қүрылымын жэне қозғалысын аиқындаушы оасты өлшем - оүл мақсат. Осынысымен де іс-әрекет адамның басқа белсенділік формаларынан ажыралады.

Іс-әрекетті анықгаушы жоғарыда аталған егсі ерекше белгі оның негізгі жалпы психологиялық қасиеттерін нықгылауға мүмкіндік береді. Мүндай қасиетгерді аггасақ, олар: белсенділік, өнімділік (нэтижелілік), танылу мүмкіндігі, элеуметтік шарттылыгы, іс-эрекеттің заттасқандыгы (субъект әрекетінің міндетті түрде өзінен тыс нысанға бағытталуы), іс- эрекеттің икемшіідігі (жагдай өзгерісіне орай ауысуы, қайта қүрылуы), жүйелілігі.

Іс-эрекепипің сырттай сипаттамасы еңбек (ойын, оқу), «субъект», «нысаны»(объекті), «зат», «іс-эрекет жагдайлары жэне жабдықтары» түсініктері негізінде беріледі.

25

Еңбек заттары — субъекттің өз іс-әрекетінде практикалық не ой жузінде ықпалды өзара қатысқа тусетін мүліктер, үдерістер, қүбылыстар жиынтьігы.

Еңбек құрал - сайм андары — еңбек заттарының ерекиіеліктерін тану жэне оларга ықпал жасауда адам мүмкіндіктерінің жогарылауына себетиі жабдықтар жиынтыгы.

Еңбек шарттары -іс-эрекеттің элеуметтік, психаюгияпық жэне сан итарп ық-гигиенал ық сгтаттамалары.

Іс-эрекеттің ішкі сипаттамасы- үдерістер мен нақты эрекеттің реттеліп бару тетіктерінің, қүрылымы мен мазмүнының, сондай-ақ оны іске асьірудың эрекет-қимыл иіараларының баянын белгілейді.

Белсеиділік - адамньің қоршаган ортамен өзара ықпалдасты қатынас формаларының бірігімі. Белсенділік формаларының бәрі дебірдей негізгі деңгей түрінде қарастырылады. • •

Жогары деңгейде түлганың мінез-қүлық, әрекет-қылық, әлеуметтік себеп-салдарлы белсенділігі көрініс береді, ал төменгі деңгейде — тек өкілінің мекенді жүйешелерінің белсенділігі орын алады.

Іс-әрекет типтері: еңбек, оқу және ойын.Еңбектік іс-эрекет - адам қажеттерін қамсыздандыру мен эрқты

қүндылықтар жасау мақсатында табигат, заттасқан жэне рухани өмір дүниелерін белсенді өзгеріске келтіру үдерісі.

Еңбектік іс-әрекетті психологиялық түрғыдан зерттеу аймағы - бүл адамның еңбектік белсенділігін жэне оның түлғалық қасиеттерін рет-

еңбек әрекетінің ерекшелігін анықтайды және оның барысында өзгеріп барады. *

Ойын - адамдар эрекеті мен өзара қатынастарының тектік эдістері, бекіген іс-эрекеттің ерекшеленген түрі; бала ойын барысында адамзаг жинақтаған қогамдықтәжірибені меңгереді, өзінің ақыл-ес (ког- нитивті), түлғалық және адамгершілікті дамуын қамтамасыз етеді. Бала үшін рольдік ойындар өте маңызды. Ойнай жүріп, сәби ересектер роліне еніп, заттарды өз мэніне сәйкестендіре қолданады. Әлеуметтік талаптар- ды рольдік ойындар арқылы меңгеруден бала түлғасының әлеумеггенуі жеделдеседі, сеп-түрткілік және қажеттілік аймағы жетіле түседі.

Оқу іс-эрекеті — мақсаты адамның білім, ептілік және дагдыларды иге- руге бағытталған ерекше үдеріс түрі. Оқу әрекеттері үйымдасқан формада арнайы білім мекемелерінде іске асьш барады. Сонымен бірге оқу-үйрену эрекеттері үйымдастырьшмаган күйде, басқа эрекет түрлерімен қабагтаса,

26

оның қосымша нәтижесі ретінде атқарылуы мүмкін. Оқу іс-әрекетінщ ерекшелігі — ол тікелей тек өкілінің психологиялық дамуының құралы ретінде қызмет етеді.

Қалаган іс-әрекет түрі сияқты оқу іс-әрекеті де қүрылымдық деңгейге ие бола түрып, жекеленген бірліктерден қүралады (әрекет, амал (опера- ция), шарт-жағдайлар, қажеттер, сеп-түрткілер, міндеттер). Оку іс-әрекеті бірліктерінің өзара қатынасқа түсіп, орайласуы оның даралыкты сипатын береді.

Аталған іс-эрекет түрлері әлеуметтік-тарихи даму барысында бірін- бірі ауыстырып отырады. Осыдан эр кезеңде түлғаның жас деңгейі мен даму ерекшеліктеріне байланысты жетеюиі іс-зрекет түрі алға тартылады.

Жетекші іс-әрекет түрі - бұл адамның қандай да бір дамусатысындагы негізгі психологиялық жаңа құрылымдардың пайда болып, қалыптасуына ықпал етуші әрекет түрі.

Іс-әрекет типі — жеке — дара және бірлікті іс-әрекеттер.Бірлікті іс-эрекет - жеке-дара әрекеттен өзгеше, үжымдасқан субъ-

ект тарапынан орындалады, мұндай субъект ортақ мақсат, міндетгер төңірегінде одақтасқан екі не одан көп адамдардан қүралады.

Іс-әрекет түрлері дәстүрлі екіге бөлінді — сыртқа және ішкі.Сыртқы іс-әрекет — орындалу барысьгада өзінің қозғалыс, әрекет,

көңіл-күй, тілдесу -қатынас бірліктерімен көрінетін іс-әрекетгің барша түрлері, типтері және үдерістері.

Іс-әрекет су&ьект-о&ьектті, су&ьект-су&ьектті болып, екі түрдеажыралады. *

Іс-әрекеттің субъекті-о&ьектті типінде әрекет нысаны ретінде жан- сыз зат алынады, ал субъект-субъектті әрекетке бірі екіншісін «өзге» дептаныған екі не одан көп адамдар қатысады.

Іс-әрекет сондай-ақ орындаушы және басқарушы болып, бөлінеді.Орындаушы іс-әрекетте субъект басқа да субъектгермен байланыс

жсауымен шектелмей, еңбек затына тікелей ықпал жасайды, оныменқатьгаасқа түседі.

Басқару эрекетінде бір субъект өзге субъекттердің қызметін үйымдастырады жэне олардың сатылы өзара бағыну деңгейлерін бел- гілейді.

Қолданбалық түрғыдан іс-әрекет тікелей және жанама типтерге бөлінеді.

27

Тікелей іс-әрекетте еңбек субьекті өқдіруге не өңдеуге, т.с.с, тускен затқа тікелей эсер-ықпап жасайды эрі оган байланысты ақларатгы нақгы табиги көзбен қолма-қол алады. . • • ,

Жанама іс-эрекетте еңбек заты жөніндегі акикат адамга белгі, рэміз күйінде жеткізіледі (код, сұлба, формула, буклет, индикаторлық құралдар).

12. Негізгі психикалық үдерістер

Психикалық үдерістер - психикалық іс-әрекет көріністерінің жиынтыгы. Әрбір психикалық удеріс жалпы бейнелеу нысаны мен бір текті бейнелеу - реттеу ерекшелігіне ие. Мұндай үдерістер танымдьіқ, еріктік жэне көңіл-күйлік болып ажыралады.

Танымдық үдерістер эрекет-қьшықтың багыт-багдар негіздемесін қамтамасыз етеді жэне оньщ ақпараттық қорьш қальштастырады. Бей-нелеу нысанына орай олар бес түрге бөлінеді.

1. Сезімдік (сенсорлы) үдерістер болмыстық жеке қасиеттерін(физикалық, химиялық, т.б.) бейнелейді. Бұл үдерістердің психикалықнәтижесі түйсік деп аталады. Сенсорлы үдерістер түр ерекшелік-терімен бір қатар жалпы психикалық заңдьшықтарга жүгінеді: оларсезімталдықтың жогары жэне төмен, айырма (дифференциалды)табалдырықгарымен шектелген, адаптация (бейімделу), сенсибилиза-ция (сезімталдық), шұғыл айырма (контраст) жэне синестезия (қосарлы түйсік) заңдарына багьшады.

2. Қабылдау (перцептивті) үдерісі заттар мен қүбрлыстардың мәнді айырмашылық белгілерін саналы түсінуарқылы оларды біртүтас күйінде бейнелеу әрекеті. Бұл үдерістердің нәтижесін психологияда

вті үдерістер өздерінің түр ерекшеліктерімен (көру, есіту жэне сезіну) бір қатар ортақ, жалпызаңдылықтарга тэуелді. Олар - қабылдаудың загтық тегі; таңцамалы багьггы; біртұтастыгы; қүрьшымдыгы; апперцепциялылыгы, ягни өткен тэжірибеге байланыстылыгы; константгыгы, ягни зазтық шынайы сана оеинесшщ затты қабьшдау шарттарына тәуелсіздігі.

3. А қы л-ес (инт еллект уал) үдеріст ері- бүл заттар мен қүоылыстардың мэнді өзара байланыстары және ерекшеліктерін бейне-пеу эрекеттері; штеллектуал үдерістер (ойлау) болмысты салыстыру. беинақтылау, сэикестендіру, щ>ыстыру, сырттай заттастыра тану (экстраполяция), іштеи ойда бейнелеу (интерполяция) жолдарымен

28

бейнелеу қызметін атқарадьі; проблемді мэселелерді иіешу барысындагы танымдық іс-әрекеттер мен ойлау эрекеттері және амалдар келесідей кезеңдерді өтуімен ажырылады: салыстыру, қорытындылау, дерек- сіздендіру, нақтылау, топтастыру жэне жүйелестіру; формальды нәтижелерге жету ерекшеліктеріне тәуелді

ойлау формалары: пікір, ұғым, түсінік-болып ажырылады. Соныменбірге ойлау: практикалық және теориялық, эмпирикалық және ғылыми,көрнекі-әрекеттік, көрнекі-бейнелі және бейнақты, стандартты және шығармашыл - түрлеріне де бөлінеді; ашық сана мен астар сананың өзара ықпалдасты қатынасынан сезімдік (көрегендік, аян) ойлау қабілеті қалыптасады.

Тек өкілінің ақыл-ес қабілеттерінің тұрақты құрылымы - интеллект деп аталады. Ол іұлғаның ақыл әрекеттері түрінде көрініп, проблемді мәселелерді шешудің стратегиясын, ой қызметінің өнімді нәтижесін қамтамасыз етеді.

4. Қиял — іс-әрекеттің алда күтілген нәтижелері, зрекет-қылыкбагдарламалары ретінде, соньшен бірге баяндап, суреттеу негізінде пайда болатын жаңа, бұрын соңды көрілмеген бейнелердің туында- уы; қиял бейнелері ақпараттық олқылықтардың орнын толтырады; қиял оқигалардың алдагы дамуы мен нәтижесін көрегендікпен сезуді қамтамасыз етеді.

5. Ес (мнемикалық) үдерістері - өткенде қабылданған материалды санаға түсіру, оның сақгалуы, қайта жаңғыру ы және ұмытылуымен бірге жұретін психикалық әрекеттер; естің келесідей жіктелуін аңғару қажет: ес түрлері (бейнелі, қисынды, дыбысты, көңіл-күй есі), ес.жүйелері (сезімдік, қысқа мерзімді, нақты іс-әрекеттік, ұзақ мерзімді) және ес типтері (естің бағдарлануына, оның кейбір түрлерінің беріктігімен, есте сақталу жылдамдығымен, көлемі мен жетекшілік рөліне байланысты жекеленген - типологиялық ес формалары - ырықты және ьірықсыз ес— ажыралады.

Реттеуші психикалық үдерістер қатарына еріктік жэне көңіл-күй үдерістері еніп, саналы эрекет-қьшық пен кенетген болатьш бейберекет (спонтанно-импульсивные) мінез-қүлық қимыл-әрекеттерін қамтамасыз етеді.

6. £/»/к-жоспарланган нәтиженің мәнін түсінуден адам белсенділігінің өзінен өзі іске қосылуына себепші психикалық үдеріс. Ол белсенділік қарапайым және күрделі ерік әрекеттерімен көрініс беріп, орындалып жатады. Қарапайым әрекет - бұл мақсат - әрекет - нәтиже бағасы

29

араларындағы байланыстан белгілі болады, ал күрделі ерік әреюетінщ күрылымы өзгеше: қажетгік - ықтимал мақсат—сеп-түрткілер күресі- шеші.м кабылдау - орындау әрекеттері жүйесі - оларды багалау және түзету - қорытынды эрекеттер—ақырғы нэтижелердің жинақты бағасы.

Ерік мэні қажетті нәтижеге жету жолындағы табандылықтаы көрінеді.

7. Көңіл шарпулары (эмоции) —сыртқы ықпалдардың қажеттілік мэнін, олардың тек өкілі тіршілігіне пайдасы мен зиянын сезу арңылы бейнелеуге негізделіп, адам қылыгына бейберекет (импульсив) реттеу беруші психикалық үдерістер.

13. Түйсік: жалпы сипаттама

Түйсік - болмыстың қарапайым қасиеттерін (физикалық. химиялық және т.б.), сонымен бірге коршаған ортаның ықпалдарына болған адам сезімталдығын тікелей, сезім деңгейінде бейнелеуші психикалықүдеріс.

Түйсікгпің н егізг і қасиет т ері: м одальды ғы , м екендігі,созылыңкылыгы.

Тітіркенушілігі (модальность) - өте қарапайым психикалық сиг-налдар ретінде (жүйке сигналдарымен салыстырганда) түйсіктің ерекшелігін танытатын сапалық сипаттама. Түйсіктін қандай да түрі өзіне тэн тітіркенушілік сипатына ие. Көру түйсігі үшін бүл — түр-түс, жарық, сәуле голыққандылығы; есту түйсігі үшін - үн деңгейі, ырғақ, дауыс күші; сипай сезу үшін — қаттьшық, кедір-бұдырлығы.

Мекендігі (локальность)- түйсіктік кеңістікке байланыстысипаты.

Созылыңңылыгы —түйсіктің уақыт, мерзімге орайласқан сипаты. Жеделдігі (интенсивность) - түйсіктің сандық сипаты.Түйсік түрлерін ің барш асы жалпы психо-физиологиялық

заңдылықтарга негізделеді. Олар - сезімталдық табалдырықтары, бейімделу, сезімталдық (сенсибилизация), шүғьш айырма (контраст),түисік қосарльшығы (синестезия).

Түйсіну мүмкіндігінің ең төмен табалдырыгы - өте нәзікбайқалатын түйсік тудыру үшін қажет тітіркендіргіш күиітің ең аз мөлшері, деңгейі.

30

Түйсіну мүмкіндігінің ең жогары табалдырьиы - жогарылаган сайын агзага салмақ түсіретін не түйсіну қабілетін жоятын тітір- кендіргіш күштердің ең жогары мөлшері, деңгейі.

Ықтимал сезімталдық — ықпал жеделдігінің өзгерістеріне болган сезімталдық. Ол табалдырық айырмаларъшен өлшенеді.

Айыру табалдырықтары — түйсік жедепдігін өзгертуге қажет екі біртекті тітіркендіргіиипің күшіндегі болар-болмас өзгешелік.

Бейімделу - әрекеттегі тітіркендіргіштің күші мен созылыңқылығына икемдесу нәтижесінде талдагыштар сезімталдығының өзгеріске түсуі.

Сезімталдық (сенсибилизация) - ігикі (психикалык) жагдаяттардың ықпалымен талдагыиипар сезімталдыгының көтерілуі.

Толықтырушы сезімталдық—қандай да бір сезім түрінің жетіспеуі- нен басқа сезім агзалары сезшталдыгының күшеюі (мысалы, загиптердің есіту, иіс сезу қабілеттерінің артуы).

Қосарлы түйсіну (синестезия) - белгілі заттьің нақты өзіне тән сезімдік түйсігіне оның қандай да бір қасиетіне байланыстыра екінші бірсезімді ойдан қосу (тәтті лимонның саргылт түрі ауызда қышқьілт дәм пайда етеді; гүлдің хош иісі, көрмей түрып-ақ оның сүлу бейнесін түйсіндіреді).

Ш үгьіл айырма (контраст) — кейбір қасиеттерге болган сезімталдықтың екінші бір қарама-қарсы болмыс белгілерінің зсерінен көтерілуі. Мысалы, бір түсті фигура ашық фонда қарауытып көрінсе,қара фонда агараңдайды.

Сезімталдықтың кемуі (десенсибилизация) - бір талдагыштар күиіті қозуынан басқа сезім, түйсіктердің төмендеуі.

Көру түйсігі. Көру түйсігінің пайда болуы үшін көру рецепторлары- көз торьша электромагнитті толқындар әсер етуі қажет. Адам айыратын түр-түстер хроматикалық (грек.хрома-түр-түс) жэне ахроматикалық (түссіз - ақ, қара жэне сүр түстің эрқилы реңктері)болып ажыралады.

Түр-түс - эрқипы толқынды электромагниттік сэулелердің эсерінен болатын психикалық қүбылыс. Адам көзі 300-ден 700нм (нанометр) қабілетіне ие.

Есіту түйсігі Есіту агзасы секундына 16-дан 20 мың толқындар шегіндегі дыбыстардьі сезе алады. Дегенмен, есітудің ең тиімді сезімталдыгы 2000-3000 герц аралыгында (бүл аса қорыққан эйелдің жан айгайына сэйкес дыбыс биіктігі).

31

Адам өте төмен жиіліктегі (инфрадыбыстар) дыбысты сезбейді. Табсиідыръщ асты төмен жиіліктегі 6 герц дыбыстар адам психика- сына кері ықпап жасап, бас ауыртады, шаршатады, көңіл күйзелісіне тап қылады, ал 7 герц дыбыстар тіпті жүрек қызметінің тоқтауына соқтьіруы мүмкін. \ ;

Сипай сезу (тактиль) түйсіктері - жанасу түйсіктері. Тактилъдірецепторлар бармақ үштарында көптеп шогырланган.

Қозгалыс сезу (кинестезиялық) түйсіктер - адамның өз тәні мүшелерінің кеңістіктегі жагдайы мен орын ауыстыруын сезінуі.

Тербеліс (вибрациялык) түйсіктері серпінді ортадагы 15-тен 1500 герц дейінгі тербелістерді бейнелеу нәтижесінде пайда болады. Психикалық түргыдан тербелістер адамды қатты жалықтьірады эрі тітпі пайдасыз. Көп жагдайда олардан сақтанган жөн.

Иіс түйсіктері ауа қүрамындагы иісті зат бөлиіектерінің мүрын қуысындагы иіс сезу клеткаларын тітіркендіру әсерінен туындайды.

Дям түйсіктері. Бүл түйеіктердің бариіа түрлері төрт қилы (ащы, түзды, қышқыл және тэтті) дэмнің түрліше бірігуінен пайда болады.

Табиги (органикалык) түйсіктер - ішкі агзаларда жайгасқан ин- терорецепторлармен батанысты түіісіктер. Мүндай түйсіктердің болуьінан адам тойганын, ашырқаганьін, тынысьіның тарылганын, жүрек айныганын сезеді.

Адамның сезімталдық (сенсорлы) қалпы — бүл эрбір тек өкіліне тэн эрқилы сезімталдық қабілеттерінің даму денгейі жэне олардың жүйепі эрекетте болуы.

*14. Қабылдау: негізгі қасиеттері жэне түрлері

Қабылдау - бүл заттармен қүбылыстардың өздеріне тэн белгілгрінің мэнін түсінуден оларды тікелей түтас күйінде сезімдік бейнеге түсіру.

Мақсат багытына, ерік қатысына орай қабылдау екі формаға бөлінеді: ырықсыз (ниеттелмеген, ерік күшімен, алдын ала белгіленген мақсатпен байланыспаган) және ырықты (мақсат багдарлы).

Рецепторлар қызметіне қарай қабылдау көру, есіту жэне сипай сезутүрлерімен ажыралады.

Күрделілігі, жайылымдылыгы, перцептивті әрекетгерімен қабылдаусимультанды (бір әрекетті) жэне сукцессивт і (кезеңді, бірізді) формалдыгына ие.

32

Қабылдаудың төрт түрі белгілі: сенсорлы (сезімдік) - нысанның сезіммен қабылданып, оның санаға өтуі; перцептивті - нысан мэнін түсіну, оны белгілі категорияға, обьекттер тобына жатқызу; оперативті (нақгы әрекеттік) - нысанньщ қандай да тарапьга қамтып, қызметке қосу; іс-әрекеттік — қызмет мақсатьгаа орай нысанмен ықпалдас қатьгаасқакелу.

Қабьшдау түрлері бейнеленетін нысан ерекгиеліктеріне орай өзаратоптасуы мүмкін, мысалы, көркем шығарманы, сөзді қабылдау, табиғат әсерлері мен өрнектерін қабьшдау жэне т.б. әдетте, қабылдау қандай да іс-эрекетке қосыла орындалады, дегенмен ол өз алдына да, дербес жүруі мүмкін.

Қабылдаудың жалпы заңдылықтары: магыналылшы, жалпьілыгы, заттасқандыгы, біртүтастыгы, қүрьілымдылыгы, таңдамалы багыттылыгы, апперцепциялылыгы (өткен тәжірибеге негізделуі), константтыгы (түрақтылыгы).

Қабылдаудьщ магыналылыгы жяне жалпылыгы. Қабылдау нәтижесі- заттың сөзбен өрнекгеліп, белгілі кагегорияға, түсінікке қосылуы. Затгар мен қүбылыстардың аса қарапайымдасқан түсінім формасы - тану.

Қабылдаудың заттасқандыгы - заттар жөніндегі ми ақпаратының шынайы заттармен сәйкес келуі. Қабылдаудың заттастыгы санада қабылданып, өрнектелген бейнелердің шынайы болмыс заттарына адекваттыгын (сзйкестігін) білдіреді.

Қабылдау біртүтастьігы — затты түрақты түтастық жүйе ретінде бейнелеу (нақты жагдайда заттың кейбір бөлшектері болмай қалса да).

Қабылдау қүрылымдылыгы. Әрқилы нысандарды оларды қүраушы түрақты бөлшек, не белгілерін ажыратумен танимыз.

Қабылдаудың таңдамалылыгы. Төңірегіміздегі мың сан заттар мен құбылыстардан біз нақгы мезетте қажетімізге керегін гана бөліп аламыз. - - - ‘ .. ; ■

Апперцепция—қабылдаудың түлгалық тзжірибеге, білімге, мүддепер мен үстанъшдарга тэуелдйіігі, мысалы, түбір - агроном үшін өсімдіктің жер бетінде көрініп қалған бөлігі, математик үшін - 00 фигура, тілші үшін - сөздің мэнді бөлігі.

Қабылдау түрақтылыгы - заттардың шынайы сапаларының (көлемі, түр-түсі, формасы) мида бейнеленуінің оларды қабылдау жагдайларына (жарыққа, қашықтьіққа, көз салу қалпына жэне т.б.) тэуелсіздігін білдіреді.

33

Қабылдау түрлврі: затты, уақыттьі қабылдау; қатынастарды, қозгалыстарды, кеңістікті қабылдау; адамды қабылдау.

15. Елес: жалпы сипаггама

лмдік бейнелердің жасалуынан санада өз лсихикадық құрылым — елестер пайда бо-

ладыЕлес тэжі

қаита жалпылай жасалган психикалықЕлесте заттың барша бітістері мен белгілері теңдей жарқьш, дәлдікпен

нақтылай берілмейді. Егер де кейбір елестер біздің іс-әрекетімізбен бай-ланысты келсе, онда алғы шепке нысанның біздің әрекетімізге тікелейқажет, маңызды тараптары шығарылады, қалған тұстары бұлдыр күйінде қалады. .

Елесгер қабылдану түрлеріне орай бөлінеді (көру, есіту және т.б.). Елестердің негізгі ерекшеліктері:-елестер қабылдаудсігыдай көрнекі келеді, бірақ мұндагы бейне

күңгірттеу;-елеске түскен бейнеде заттың бөлшектері мен жеке бітістерін

ажьіратып болмайды; , Ү ^-елесте эрдайым жалпыланган бейне сақталадьі (тау елесі, мысалы,

ол Алатау не Памир емес, жер бетіндегі барша тауларга тән белгі - шогыр). . 5

бір зат жөніндегі эр адамның елесі жеке-даралықты келеді.

оиік

Бүл адамдардың түлгалық сапа-қасиеттерінің өзіндік ерекшелігі болады;

інен

-елес көрнекі - бейнелі бола түрып, біз үшін қандай да жалпыланганаткаруы

сік ждне қабы: >ш жогары деңге ойлау жуйесінің есте сақталгандьі

жаннактылай

күйіндеа ^ і ы с т ы құрылым, әр мезеттегі нақгы жағдайға байланыс-

тьі жаңаланып, тұлғаның күрделі өмірін бейнелеп барушы психикалық құбылыс.

34

Тұлға өміріндегі елестің маңызды болуының жарқын дәлелі - бұл адамдардың шығармашылық өнері. Шыгармашылық эрекеттің қай түрі болмасын өз бастауын осы елестен алады. Құлақтан қальш, есіту түйсігінен айрылған эйгілі Бетховен эн-күй өрнек елестерін өзінің мэуелі шығармашылығыньщ сүйеніші еткен.

Эйдеттік (грек. еШоя-бейне) елес - ырықсыз бір көргеннен есте қапарлық толық та жарқын елес.

Персевераттық (лат. регхе^егаііо- табандылык) елес - бұл кандай да елес бейненің ырықсыз, ойдан шықпай, қайталана еске түсе беруі.

16. Зейін: негізгі қызметтері мен түрлері

Зейін — бүл психикалық іс-әрекеттің багытталуы меи шогырлануьі. Осы эрекеттің таңдамалылыгы мен сақталуы оның багыттылыгын танытса, ал сол әрекетті тереңдей танумен басқаларын елемеу - зейіннің шогырлылыгын білдіреді. Бұл анықтамадан болатын қорытынды - зейін өз өніміне ие емес, ол тек басқа психикалық үдерістердің нәтижелілігін көтеру қызметін атқарады.

Зейін сана қызметінің іске асуын қамтамасыз ете отырып, сыртқы әсерлерді бөлшектейді, нақгы сэттегі мэнді ықпал бірліктерін ажы- ратады және оларға аса жоғары аналитик-синтетикалық күштерді шоғырландырады. Осыдан сана айқын да анық деңгейге көтеріліп, қажетті бағыт-бағдар алады.

У.Джемс зейіннің келесі түрлерін қарастьфады: 1) сезімдік (сенсор- лы) жэне ақыл-естік (интеллектуалды); 2) тікелей нақты, егер нысан өздігінен көңіл тартатын болса, жэне туынды (жанама); 3) ырьіқсыз не енжар, күш жүмсауды қажет етпейтін жэне ырықты (белсенді)— ерік қосумен болатын.

Ырықсыз зейін қандай да затқа ешбір ниетсіз-ақ багдаріанады жэне ол үшін ерік күшін қажет етпейді.

Ырықты зейін немесе ерікті зейін нысанга эдейі, белгілі мақсат қоюмен багытталып, саналы да ерік жұмсаумен қалаған қажет уақьгг аралығында орындалып жатады.

Егер іс-әрекет адамды қызықгырагын болса, ырыкгы зейін үйреншікті зейінге өтеді де, енді ерік күші тіпті қажет болмай қаладьг. Ырықга зейін сияқты бұл зейін түрі белсенді сезімімен, мақсаг бағдарлылығымен және ниеттілігімен ерекшеленеді. Аталған үш зейін түрлері өзара ауысып, іс- әрекет бабына, мақсатына орай қызмет жасауы мүмкін.

35

В.Н. Страхов өз еңбектерінде өзіндік багдарлау деген зейіннің жэне бір түрін атап көрсетеді.

Өзіндік бшдарлау нысаны жеке адамныц өз бойындагы әрекет-қылық сипаты, өзінің сөйпеу жзне қатынасмзнері, әлеуметтікрөліжэне т.б. болуы мүмкін. Зейіннің бұл түрі арнайы қызмет те атқарады, мысалы, тұлғаға өз бойындағы әрекет-қылық, мінез өзгерістерін өзінше байқап, өзіндік ақпараттарды жинақтауға мүмкіндік береді. Мұндай зейіннің қалыптасуы үшін адам біршама күш-қуат жұмсап, жаттыгуы қажет.

Сыртқа багытталган зейін — тысқы ортадагы мэнді заттар мен олардың маңыздьі түстарын бөліп қарастыруга жұмсалады.

Ішке багдарланган зейін—психиканың өз қорындагы ниетті ньісан- дарды бөліп алу қызметін атқарады.

Зейін эрдайым адамның ұстанымдары мен оның эрқандай іскебейімділігі және дайындығына байланысты. ¥станым, ниет тұлғаағзаларының сезімталдығын, барша психикалық іс-эрекеттің деңгейін арттырады.

Зейін жеке-даралықты жэне үжымдық болып та ажыралады.Үжымдық зейін бір қызметпен шұғылданып, бір мақсатқа жұмылғанорындаушылар арасында қалыптасады, мұндайда топтағы бір мүшенің ықпалы басқалар зейініне өзгеріс ендіруі мүмкін.

Зейін қасиетері: түрақтылыгы, шогьірлылыгы, көлемі мен ауысуы. • ... V к.. :‘|чі

Зейін түрақтылыгы оның уақыт аралыгында шогырлы сақталумерзшімен анықталады. Іс-эрекет барысында субъекттің өзі сезбейтін,бірақ іс өнтіне эсер етпейтін қьісқа мерзімді зейін тербелістерінің балуы да заңдьі. '

Зейін шогыры (концентрация) зейін тобының бір нысангабагытталып, оның аймагьіна енбейтіннің бэрін елемеуімен сипат- талады.

Зейіннің бөлінуі біруақытта бір не одан көп іс-эрекеттерді орындау мүмкіншілігін беретін психикальіқ эрекеттердің ұйьшдасу сипсипы.

Зейін көлемі - бір уақытта анықта айқын қабылдануы мүмкін өзара байланыспаган заттар саны.

Зейін ауысуы - жаца мақсаттың бепгіленуімен психикалық зрекет багдарының саналы эрі ниетті өзгеріске түсуі. Кейде зейін іс-эрекетгің нәтижесіне орай толық ауысуы - не аяқталмаган ауысуга түсуі

36

жеке даралықты ерекіиеяіктері— бірнеще жағдаяттарғаоаиланысты. Олар: жогары жүй психикалық даму жагдайы, оны үйреншікті қызметінің иіарттары.

түрлері

Ес — адамнынтіргииіігіне кажет

қор.таңдаумен қажетті/гәрекетке қосып оаруы, эрекет-қылықты реттеу үшін пайдалануы — тек

өкілің қоршаған ортамен байланысын қамсыздандырушы мидың негізгі қасиеті. Ес арқылы өмір тәжірибесі бірігеді, адамзат мүдениеті мен жеке бас тіршілігі үздіксіз дамиды. Ес негізінде адам бүгінгісін бағдарлап, келешегін болжастырады.

Есті интелекттік және түлғалы қ жүйешелер ретінде белгіліқүрылымға ие қызмет, үдеріс, психикалық болмыс деп сипаттауға бо- лады.

Ежелден қалыптасқан ғылыми көзқарастар бойынша ес, бір тараптан -психикалың қызмет (функция), ал, екіншіден -үдеріс (процесс) ретінде қарастырылып жүр.

Естің психикалық қызметі, яғни қандай да мнемикалық (лат. шпеша- ес) нэтиже беруге қатысуы, оның психикалық болмысы (реальность). Бүл жағдайда назарға ес тиімділігінің нәтижелілік тарапы алынады.

Ес тиімділігі - бүл мнемшалық іс-эрекеттің өнімділігі, сапась сенімділігі

және

Мнемикалық іс-эрекеттің өнімділігі- бүл есте қсиідырылган жэнежаңгыртылган материалдың саны (ес көлемі), есте қалдыру

каитаМнемика, эрекеттің сапасы — есте қалдырылган мен

жаңгыртылганның дэлдігі.Мнемикалық іс - эрекеттің сенімділігі - (валидность): ес беріктігі,

жылдам эрі дэл есте қалдыру жэне жаңғырту ыктимапдығы.Ес нәтижесі оның үдерістік табиғатының (процессуальная сторона)

салдары.Ес психикалық үдеріс ретінде мнемикалық әрекеттерімен, мнемикал ық

амалдарымен, есте қалдыру және қайта жаңғырту және т.б. кезеңдерімен

37

сипатталады. Ес үдерісінің жалпы мнемикалык мазмұнын суреттеп, баяндау үшін бес үдеріс түрін ескеру қажет. Олар: есте қалдыру, есте

және қайта жаңгырту.қалдыру — бұл санага жаңадан түсіп жатқан ақпаратты

ұйымдастыру (рәміздей, бекіту, «меншіктеу»). Есте қаддыру шарттытүрде екіге бөлінеді: ақпаратгың өзін тікелей экадта рәміздеп (коди-ровать) бекіту және ақпараттан апған әсерді ғана есте қалдьіру (запе- чатление). *

Есте сақтау - есте қалдырылган ақпаратты белсенді не енжар (ырықты не ырықсыз) қайта өңдеп, мениіікті ақпаратқа айналдыру (трансформация). ' ~ ‘рФрШЩШ

¥мыту—сақтауга кері үдеріс, есте қалдырылган материалды қайта жаңгырту не тану мүмкіндіктерінің кемеюі.

Қайта жаңгырту — бұрын есте қалдырылган материалды тіктеужаңғыріу

қамтидыТану қатынасқа

калпындаһсті есте қалдыру, сақтау, қаита жаңғырту мақсатындағы ақпаратты

ұйымдастыру үдерістерінің жүйесі және сол ақпараггты өңдеу кызметін атқаратын тұлғаның танымдық қабілетгері мен ол меңгерген білімдердіңжүйелі арақатынасқа келуін қамтамасыз ететін интеллекттік жүйеше деп те қарастыруға болады.

Ел не өндірісті басқарған адам іс-әрекетінде белгілі мөлшерде естің баршанегізгі түрлері көрінеді. Егер есті уақыт- мерзімге орай топтастыра- тын болсақ, ендеше оның келесідей түрлерін ажырата білу қажет: қысқа мерзімді, нақты іс-әрекеттік (оперативті) жэне ұзақ мерзімді.

Қысқа мерзімді ес — қабылдау аймагына түскен нысандар мен жагдайлар тобын бір көргеннен тікелей байқау және бекіту қызметінатқарады. Мұндай мерзімді естің қызмет бабы 30 секундтық, қабыпдаү көлемі - 5-7 нысан.

Нақты іс-әрекеттік ес-қажетті әрімезеттік іс-эрекет нэтижесіне жету үшін гана жасалган ақпаратты іріктеп сақтау және іске асыру жұмысына багытталады. Бұл ес үдерісінің жалғастығы орындалатын іс-әрекетке жұмсалған уақыт мөлшерімен сипатталады.

¥зақ мерзімді ес — аса жогары маңыздылыққа ие болган акпараттытүбегейлі не ауқымды уақыт жадта сақтау қызметімен байпанысты.

38

Сепсорлы (сезімдік) ес — сезімдік ықпалдарды тікелей байқау, ягни нысанның сезімдік эсерін көрнекі бейне түрінде анық әрі толықтай қабыпдап, өте қысқауақыт аралыгында сақтап түру (0,25сек.).

Іс-әрекет субъекті ақпаратты түрлі сезім ағзаларының: көру, есту, иіс сезу, дэм сезу, сипай сезу - арқасында қабылдайды.

Осыған орай көру есі, есту есі, иіс сезу есі, сипай сезу есі және дэмсезу есі ажыралады.

Бұлардың басқа ақпаратты жадта қалдыру сипатына байланыстывербалды (сөздік ес), бейнелі, моторлы (қозғалыс есі), эмоционалды(көңіл, сезім, толғаныс есі), сондай-ақ заттардың кеңістікте, уақытаральігында жайгасу, сандық, аты-жөні, адамдарды жадта қалдьіруес түрлері бөліне қарастырылады.

Жадга қалдыру үдерісінің даму дәрежесін ескерумен есті тікелей нақты жэне жанама деп ажыратудың да үлкен маңызы бар.

Тікелей нақты естің ерекшеліғі - есте қалдырылган материалдың өңдеуі кем, қалай қабылданса, сол күйінде бейнеленіп, психикалық бекімге түседі. Мүндай жағдайларда субьект материалды көп мэрте қайталаумен, ешқандай қүрал, әдіс қолданбастан, өңдеусіз жаттап алады.

Жанама ес —материалды есте қалдырудың эдіс, жолдарын іздестіріп, магынасын түсініп, талдау, салыстырумен орындалатын ес түрі.

Есте қалдыру әдісі бойынша ес механикалық жэне ассоциативті(мағыналы) ес-түрлеріне ажыралады.

Адам жадының негізғі қызметі ақпарат іздерін мағыналы (ассоциа- тивті) байланыстар бойынша есте қадцыру және қайта жаңғырту. Ассо- циативті естің үш түрі танылған: сыбайлас байланысты ес: йқпаратгар қандай да мәнді өңдеуге келтірілмейді, олар арасындағы байланыс түрі өте қарапайым; қарама-қарсы байланысты ес: логикалық (қисынды) қарсы қойып салыстыруға негізделген байланыс түрі; үқсастыққа бай- ланысты ес: қандай да бір жағдайды ойға ала отырып, адам онымен байланысқан жэне бір оқиға, зат, түлғаны есіне түсіреді.

Іс-әрекет мақсатына орай келесідей ес түрлерін айыра белгілеуге болады:

1) ырықсыз ес — ақпараттың өздігінен, қандай да арнайы жатта- уды қажет етпестен іс-эрекет барысында есте қалу түрі. Мүндай ес балалық шақта аса күшті дамиды да жас үлғайған сайын бәсеңдейді;

2) ырықты ес - ақпараттың жадта қалуы мақсатқа багіланысты,арнайы тэсілдерді қолданумен орындалады.

39

Ыриқты еетің тиімдтш есге қалдыру мақсатына (қаншалықты берік, ұзақ уақыт жадта сақтау қажетіне орай); жаттау тәсілдершетәуелді. •••■ Н

18. Ойлау үдсрісі: жалпы сипаттамасы

Ойлау—танымдық проблемаларды иіеиіуде маңызы жогары, нақты жагдайларда багыт-багдар алып жүру ушін өте қажет болмыстың түрақты да заңдылықты қаснеттері мен қатынастарын жалпшай жзне жанама бейнелеуші психикалық үдеріс.

Ойлау үдерісі құбылыстарының арасында ерекш е мәнге ие болғандары: ч‘

1) ойлау іс-әрекеттері - белгілі міндетті шешуге багытталган ой эрекеттері мен амалдарыньің жүйесі.

2) ойлау амалдары: салыстыру, қорыпц\ бейнақтылау, топтастыру, жүйелестіру жэне нақтьілау;

3) ойлау формалары: пікір, үгым, түсінік;4) ойлау түрлері: тэжірибе-эрекеттік, көрнекі-бейнелі жэне

теориялық-бейнакты; ‘ 'Мазмүны бойынша тәжірибелік, гылыми, көркем өнер ойлау іс-

эрекеттері ажыралады.Қүрылымы жағынан ойлау іс-әрекеттері а) алдын ала белгілі ере-

желер бойынша орындалатын алгоритмдік жэне б) қалыптан тысмәселелерді шығармашылдықпен шешуге бағышталган эвристикалық болып бөлінеді. -

Бейнақгылық деңгейіне орай эмпирикалық жэне теориялық ойлау түрлері ажыралады.

Ой әрекеттерінің бэрі ойлау үдерісінің бірлікті байланысқан екі тарапы ретінде көрінетін талдау (анализ) және біріктіру (синтез) өзараықпалдастығы негізінде орындалады. .

Жеке-даральгқты ойлау қызметін сипаттауда келесідей акыл сапаларыескеріледі. жүйеліпік, бірізділік, дэлеп-дәйеюпілік, іікемділік, шапиіацдъщжэне т.б., сондай-ак тек өкілінің ойлау типі мен интеллектуал ерек- иіеліктері.

Психологияда танылған ойлау формалары - пікір, үгым және түсінік.

Пікір — зат жөніндегі нақты таным, оның қандай да бір қасиетін, баиланыс не қатынастарын мақүлдау немесе терістеу. Бейнеленүші

40

зат мазмұнына тәуелді ойлау бірнеше түрге бөлінеді. Олар - жеке және жалпы, іиартты және тиянақты шеиіімді, болымды және теріскей.

¥гым — бірнеше пікірлер негізінде белгілі қорытынды жасауда қолданылатын ойлау формасы.

Дедуктив ұгым — ьіқтимал, жалпыдан жалқыга келтірілген үгым.Индуктив үгым — ықтимал, кейбір қүбылыстардьің жекеленген

белгілері бойынша барша біртекті заттар жөнінде, ягни жалқыдан жалпыга оте, беріпетін үгым.

Түсінік - біртекті топ заттары мен қүбылыстарының мзнді қасиеттерін бейнелейтін ойлау формасьі.

Ойлау эрекетгері - біртекті мәселелерді белгілі әдістермен шешуге негізделген қайта жасаушы (репродуктив) және ізденістік (өнімді- продуктив) болып ажыралады. Қалыптан тыс проблемаларды ше- шуде қолданылатын ойлау әрекеттері өзіндік құрылымға ие болып, ол кезеңдерге бөлініп, бірізді орындалып барады:

1) Бастапқы кезең — танымды әрекеттің бастауы — тек өкілінің туындаған проблемалық жағдайды түсінуі.

2) Екінші кезең - шешілетін мәселе бойынша принңиптерді, жалпы жобаны, шешу әдістерін айқындап, ашып алу. Бұл үшін нақты құбылысты жалпы өзара байланыстар аймағында көре біліп, оның мүмкін болған себептерін жоғары ыктималды болжау - гипотезалармен түсіндіру.

3) Үшінші кезең —мзселе шешімі бойыниіа алга тартылган гипотеза- ларды тексеру. Бұл тексеріс әрқилы іс-әрекеттер сипат, мазмұньгаа орай әртүрлі арнайы әдіс-тәсілдермен іске асырылуы мүмкін.

4) Төртінші, қорыту кезеңінде мәселе бойынша алынған нәтиже бастау талаптарымен салыстырылады. Егер соңғы нәтиже мен бастапқы талап сәйкес келсе, зерттелуші нысанның дүрыс ақпараттық-логикалық сұлбасының (моделінің) жасалғаны, яғни қойылған гіроблеманың шешім тапқаыы.

Ойлау іс-әрекеттері бірінен екіншісіне ауысып баратын ой амалдары түрінде орындалып жатады: салыстыру - жалпьілау, бейнақтылау (абстракңия) - топтастыру (классификация) - нақтылау.

Ойлау амалдары — бір мақсат арнасындагьі ой зрекеттерінің тобы.

Салыстыру—қүбьілыстарды топтастыруга мүмкіндік ашатын зрі қүбылыстар жзне олардың қасиеттерінің үқсастыгы мен ерекшепігін айқындайтын ойлау амалы.

41

Жалпылау - ойлау қасиеті, сонымен бірге негізгі ой амалы. Ойдың жалпылау ісі екі деңгейде өтеді: бірінші, қарапайым деңгеи - ұқсас заттарды сыртқы белгілері бойынша біріктіру, қосу. Екінші деңгеи— заттардың мэнді жолүіы бөлгілсрін ажырапту-

Бешақтылау (абстращия)- құбьшыстардың қандай да бір түргыданмэнді жеке қасиеттерін дерексіздендіре бейнелеу амалы.

Жалпылау және бейнақтылау негізінде топтастыру мен нақгылау ойжұмыстары іске асады.

Топтастыру (классификация) -нысандардьі мэнді белгілері бойыншабір топқа келтіріп, басьін қосу.

Нақтылау (конкретизация) - біртүтас ньісанды оның мэнді өзарабайланыстары бірігімінде танумен оны теориялық қальіпқа келтіру.

19. Ойлау түрлері

Психология гылымында ойлау түрлерін ажыратуға байланысты алғашқы қабылданған генетикалық топтастыру әдісі. Бұл бойынша ойлау әрекеті дамуының үш деңгейі еленген:

-тәжірибе—эрекетті ойлау—нақты заттармен тікелей байланыса,ой қызметін орындау түрі;

-көрнекі-бейнелі ойлау - елестермен психика өрнектерін арқау еткенойлаутүрі; ' \ '

-сөздік — логикалы немесе сөздік — рэмізді ойлау — абстракттүсініктерді пайдалану жэне жалпыланган заңдылықтарды ашуменбайланыстьі ойлау түрі.

Қолданылатын құрал-жабдықтарына тәуелді ойлау үдерісі келесітүрлерге бөлінеді:

Вербалдьі (сөздік) және визуалды (көру), нақты жэне дерексіз {абс-тракт) ойлау.

Бағыт-багдарына орай ойлау үдерісінің келесі түрлері белгілі: теориялық жэне тэжірибелік. Болмыс құбылыстарын түсіндіре баяндау бағытынан теориялық ой туындайды да болмысқа өзгеріс ендіру, қайта жасау багытьінда тэжірибелік (практикалық) ой пайда ету қажеттігіалға тартылады. ,

Ойды тереңдей жалпьшаудан эмпирикалық және теориялық ойларбөліне көрінеді.

42

Эмпирикалық (тәжірибелік) ойлау күнделікті кызмет, тіршілік әрекеттері негізінде алғашқы қорыту, жалпылау мүмкіндігін береді. Мүндай қорытулар абстракциялаудың ең төменгі деңгейінде орьшда- лады.

Теориялық ойлау жалпыланган қагынастарды ашады, таным нысанын өзіне тэн қажетгі байланыстар жүйесінде зертгейді, нәтижеде - адамньщ жасампаздық іс-әрекеттерін қамсыздандырушы әрқилы күбылыстардың даму заңдьшьщтары нақты айқындалады.

Логикалық (кисынды) ойлау - логикалық амалдар (салыстыру, жүелеу, қорыту және т.б.) жзрдемімен орындалатын ойлау түрі.

Синкрет икалық (біріктіру) ойлауда қүбылыстар мәнді қатынастарынан емес, сырттай үқсастық белгілері бойьінша өзарабайланыстьіршады.

Шешілетін мәселе жэне орындалатын іс-әрекеттердің стандартты не стандартты болмауынан келесідей ойлау түрлері ажыралады: алго- ритмдік, дискурсив, эвристикапық және шыгармаиіыл ойлау.

Алгоритмдік ойлау — типтік мзселелерді шешуге қажет алдын ала белгіленген ережелерге, зрекеттердің қалыпты бірізділігіне орайласқан ойлау түрі.

Дискурсив ойлау - әзара байланысты үгымдар жүйесіне негізделген ой зрекеті түрі.

Шыгармашыл ойлау - соны жаңалықтар ашуга, түбегейлі жаңанзтижелерге қол жеткізетін ой қызметі.

Эвристикалық ойлау - қалыптан тыс мзселе, міндеттердің шешімінтабуга багытталган әнімді ойлау үдерісі.

Танымдық үдерістер өздерінің өту сипаттары бойынша шүгыл сезімдік (интуитивтік) және аналитикалық (талдауга негізделген) бо- лып бөлінеді.

ІПүгыл сезімдік (интуитивті) ойлау сипаты: өтуі іиапшаң, толықтүсінікке келмеген, кезеңдері анық емес.

Ойлаудың арнайы бір түрі - аутистикалық ойиіау - психикалықсырқаттармен байланыста көрінеді (мысалы, ақылдан адасу, ес ауу жағдайында). Өмірде мүндай сырқатты ойдың өтпелі формалары көптеп кездеседі: нақты тәжірибеден шамалап ажырасудан бастап, негізсіз, шындыққа тіпті жанаспайтьт қиялилыққа дейін.

20. Ойлау сапасы

Ошіау өрістілігі - адамның мэселені тұтастай қамтып, сонымен бірге оның жекеленген тұстарын да назардан шы&ариау қабілеті.

Ой тереңдігі - күрделі мзселелердің мэніне жете енуден көрінеді. Ойтереңдігіне қарсы сапа - ой үстірттігі. Мұндайда адам басты. нзрсенікөрмей, қажеті кем жагдайлардан аса алмайды.

Ой дербестігі - адамның жаңа міндеттерді алга тартып, басқалар жэрдемінсіз-ақ аларды шешудің жшдарын таба білу.

жактытырып алмай, қандай да бір тарапын үзіп алып, шешім беру, жетерлі ой сарабынан әтпеген жауаптар мен пікірлер айту эдеті.

Ой икемділігі - мэселе шешудің дэстүрпі, бүрыннан қалыптасқан әдіс-тдсілдері құрсауына матсілып қалмай, қалыптан тыс іиешім жол- дарын іздестірудегі еркіндігі, жагдай өзгерістеріне орай жаңаиіа ойжүргізу қабілеттілігі.

0 іі жүйріктігі - адамның ауысқан, бейтаныс жагдайлар мэнінжылдам түсініп, ойланумен дүрыс жол таба білу қасиеті.

Ойлау әрекетінде корініс беретін шабандық жүйке жүйесінің типі - жай қозғалғыштығымен байланысты. Айзенк пікірінше, ақыл үдерістерінін шапшаңдығы адамдар арасындағы ой-өріс, парасатерекшеліктерінің негізгі тірегі.

Ой сындарлылыгы — адамның озінің дел өзгенің де ой, пікіріншынайьі багалай білу ептілігі, алга тартылган түжырымдар мен

іарды тнянақты эрі жан-жақты I

қабіөз қызметімен байланысты ойлау түрлерін таңдай білуіне байланысты.Мысапы, бір адам - корнекі - эрекеттік ой түрін таңдаса, екіншісі- көрнекі - бейнелі ой толгастыруды калайды, ап үшіншісі, түлғалық деңі ейі жоғары адам - абстракт-логикальіқ ойлауды кару етеді.

21. Зерде жэне оның күрылымы

Тұлганың ойлау сапасы, қабілеті оның зердесінен корінеді.Зерде (интеллект-лат. Іпіееііесіиз - ақыл-ес) тек өкілінің ақыл-ес

қабілеттерінің тұрақты құрылымы, оның танымдықмүмкіндіктерінің денгейі, адамның өмір жагдайларына бейімделуіне арқау болар психшалық тетіктері, болмыстың мэнді өзара байланыстарын түсіне

44

білуі, сонымен бірге түлгага тән қауымдық мәдениет тәжірибесіне араласа жүру қасиеті.

Қазіргі күнде «зерде» мәнін түсіндірудің үш жолы бар:1. биологиялық түргыдан зерде - бүл «жаңа жағдайға саналы икем-

десуте қабілетгілік»;2. педагогикалы қ түргыдан зерде — бүл «оқу, оқытуға

қабілетгілік»;3. қүрылымдық түргыдан зерде - бүл барша ойлау қүралдарын

мақсатқа бейімдестіре жүмылдыруға «қабілеттілік» және «әрқилы қабілетгер бірігімі».

Адам бойындағы танымдық үдерістердің жиынтығы сол адамның ақыл, парасатын, яғни зердесін анықтайды.

Векслер анықгауында «Зерде - ақылды, саналы ойлай білу мен тір- шілік жағдайларында үтымды табысқа жеткізетін ауқымды қабілеттілік», яғни зерде адамның қоршаган ортада бейімделе білу қабілеті ретінде қарастырылады.

Зерде қүрылымы. Ч.Спирмен көзқарасында, эрбір адам өзінің жал- пы зердесінің белгілі деңгейімен сипатталады. Осыған орай тек өкілі қоршаган ортаға өзінше бейімдеседі. Сонымен бірге, адамдардың бэрінде әрқилы дәрежеде дамыған, нақгы қызметтерде ғана көрінетін арнайы зерделілік болады.

Торстоун жалпы зерденің әрқилы қүрылым элементтерін қарастыра отырып, алғашқы ақыл-ес мүмкіндіктерін атайды. Олар - 1) есептеу қабілеті; 2) сөз икемділігі; 3) сөздік қабылдау; 4) кеңістікте бағдар алып жүру қабілеті; 5) ес; 6) пікір жүргізу қабілеті; 7)*қабылдаушапшаңдығы.

Р.Кэттел пайымдауынша, эр адамның ақыл, ес, парасаттық, яғни зерделілік мүмкіндігі тумадан беріледі. Осы қасиет түлғаның емір барысындағы ойлау, дерексіздендіру (абстракциялау) жэне пікір жүргізуге деген қабілетгерінің негізін береді. Шамамен, 20 жас деңгейінде түлғаның зерделілік дамуы өзінің шарықтау дәрежесіне жетеді.

22. Ой белсенділігін көтеру эдістері

Ойпау эрекетгері белсенділігін көтеру үшін ой үдерістерінің эрқилы үйымдасқан формаларын пайдалануға болады. Солардың бірі «ақыл шабуылы» (брейнсторминг). АҚШ ғалымы А.Обсорн үсынған бүл эдіс

45

топпен жұмыс істеуде идеялар не шешімдер туындатудың аса бір өнімдіжолы ретінде кеңінен қолданым табуда.

«Ақыл шабуылын»ұйымдастырудың негізгі ережелері келесідей:-топ әрқшіы мамандық багъітындагы түрліше ойлау еркіндігі бар 7-10

адамнан құралады. Олардың 2-3 гана қарастырылатын мәселе бойыншахабардар болса, жеткілікті.

-«сынга тұсау салуга», ягни өзгелер пікірін кесуге, ол бойынша сынайтуга шек қойьшады. Ой бөліскенді мақтау-негізгі шарт, бөгде идеясындамыта жалгастырган немесе өз ұсьшысын ортақгасқан марапаттала-ды.

-қатысушылар ешқандай қысым көрмей, өзін еркін сезінуі үшін жара- сымды қатынастар мен жайлы да шуақгы жагдайлар жасалуы міндетті. Отыргыштар шеңбер бойлап орнапастырылуы тиіс.

-айтылатын ойлардың бәрі магнитті таспага жазылады не стенографиялық эдіспен хатталады. Авторы көрсетілмейді.

-брейнсторминг нәтижесінде алынган пікір, идеялар қаралган про- блемалармен айналысатын мамандар — эксперт тобына қүнды идеялар- ды іріктеу үшін өткізіледі. Зерттеулер дэлелдегендей, багапы идеялар мұндайда 10% көлемінде болуы ықтимал. Қатысушылар эксперт топқаенгізілмейді.

Әрқилы мэселелерді шешу тэжірибесін жинақтаушы топ жүргізетін «ақыл шабуылы» негізінде «синектикалық тай-талас» (зіптопік— басқалар толганысын бөлісу) эдісі пайда болды. Бұл әдісті ұсынган галым У. Тормен міндетті болган төрт арнайы сэйкестікке негізделген тэсілді орындау талабын қояды: тура (берілгенге ұқсас мэсблелер қалай шешілетінін ойланып көріңіз); өз басы не басқа толганысынан болган- эмпатияльіқ (мәселе нысанындагы бейнеге еніп, сол тұргыдан көзқарас білдіріңіз); рәміздік - символикалық (екі ауыз сөзбен мәселе мэнінің ернекті анықтамасын беріңіз); қияли - фантастикалық (ойланып көріңізші, бұл мәселені ертегі сиқыршысы қалай шешкен болар еді).

Ізденіс белсенділігін көтерудің жэне бір жолы - фокальды нысан әдісі (фокаль-фокус- зейін шогырланган нүкте). Бұл әдістің мэні - кездейсок таңдап алынган бірнеше нысан белгілері қарастырылып жатқан нысанга беріледі, нэтижеде тосын, көзге огаш бірікпе пайда болады. Мұндайда адам бұрынгы әдеттенген ойлау қалпынан босанып, өз тогышарлыгын жеңумен жұрт құсап емес, бұрын соңгы болмаган ойлау жүйесіне өтуге дагдыланады. Мысалы, егер кездейсоқ нысан ретінде «жолбарыс» алып.

46

аЛ1 назарда (фокальда) «қалам» болса, санаға «жолақ қалам», «азулы қалам» сияқгы ой кіреді. Осы тіркестерді таразылай және дамыта отырып, сонь^ түбегейлі жаңа шешімдерге келу мүмкін (Архимед «эврикасы»: адам жэне ол шомылған ваннадан төгілген су байланысьгаан таразылап болмайтын ірі заттарды өлшеу тәсілі ашылды).

Морфологиялық талдау әдісі - алғашқыда нысанның өзекті, яғни басты сипаттамалары беліп алынады, ал кейін олардьщ әрқайсысына байланысты балама — элементтер тізімі жасалады.

Ойлау әрекетін жеделдестіруге бақылау сүрақгары, эдістері де үлкен жәрдемін тигізеді. Бүл әдісте ой бөлісу сүхбатьгаа қатысып отырғандарға бағыттау сұрақгары қойьшады, мысалы: «Ал керісінше істесе не болады? Нысан формасын өзгертсе, қалай болар еді? Ал нысанды ұлғайтсақ не кішірейтсек не болмақ? » жэне т.б.

Жогарыда аталған шығармашылық ой мүмкіндіктерінің белсенділігін көтеру эдістері қиялды бейне байланыстарьга мақсатты бағытта дамы- туды көздейді.

23. Ойлау жүйесінің бүзылысы

Маманданған психологтар ойлау жүйесінің бұзылыстарын, оның қалыпты стандартган, «нормадан» ауысу дәрежесін, формасын жақсы тани біледі. Аса көтеріңкі масаттыққа (кейде негізсіз - эйфорияға) бөленіп немесе қандай да бір іспен шектен тыс, қызыға шұғылданған шакта адамда ой үдерісінің тосын шапшаңдығы байқальш, бір ой екін- шісіне «мінбелеп» кететін жэйті бар. Бірін бірі «қуалай», үздіюлз шығып жатқан бұрқасын ойлар біртіндеп үстірт сипат алып, санамызға симай, төңірегіміздегілерге «сел жаңбыр» болып шашыла бастайды. Мұндай ырықсыз, шегі бітпес әрі басқарымнан кеткен ой ағымы психологияда «ментизм» атауын алған.

Ал жоғарыда аталған психикалық қалыпқа - кереғар сапа- орынсыз «ой байсалдьігы». Бұл жағдайда ойлау әрекеті шабандайды, ой өзінің «түйме-түйінінен» бөлініп, басты мэн-мағына ажыратудан қалады. «байсалдылыктың» мұндай түрімен «сырқаттанған» адам бірдеңе жөнінде айта отырып, қажетсіз нәрселерді шексіз «жіпке тізген» баянсыз эңгімесімен тындаушыны әбден жальщтырады.

Шектен тыс сезімтал, қозғыштығы жоғары адамдар кейде сәйкестігіжанаспайтьш заггтар мен құбылыстарды, өзара қарама-қарсылықты идея- лар мен түжырымдарды біріктіруге тырысып, ұғымды ұғыммен шатасты-

47

рып, ой салу әлегіне түседі. Мұндай «субъекгив» ойлау «паралогиялық»(қисыннан тыс таным) деп аталады.

Логикалық байланыстары бұзылған, мағыналық бірлігі жоқ, бірақ сөз тіркестері мен сөйлем құрылымы ойдағыдай дұрыс. Іс-әрекет иесі сізге мейлінше байыппен бірдеңені түсшдіріп жатқан сияқгы, ал сіз болсаңыз одан ешнәрсе түсінбейсіз. Мүндай жағдайдағы психикалық өнімсіз әрекет— «жыртысты ой» (разорванное мышление) атауын алған.

Ескіден тұрақталып, санаға сіңген шешімдер мен тұжырымдарға көзсіз еліктеп үйренген адам күтілмсген не жаңа жағдайларда өз бетін- ше дербес жол табу қабілетінен айрылып, соны, қалыптан тыс шешім шығаруға әлі жетпейді. Мүндайдағы адамньщ ойлау әрекеті психологияда«ой ригидтігі» деп аталады.

Ойлау қызмепгінің ригидмігі—бұл икемсіз қүбылыс мэнін жіті зертте-мей, бұрыннан не өзімшілдхкпен «пішілген» көзқарас тезіне салу, сезімдікықпалды эсірелеу, үлгіден шыға алмай, «көзсіз» бағалауға дағдылану.

Сәби не ересек өзінің қаһарман, өнертапқыш не эйгілі адам болғанынармандайды. Біздің психикамыздың тұңғиьгқ үдерістерін оеинелеуші ішкі қияли дүние кей адамдардың ойлау жүйесінде жетекші жағдаятқаайналады. Бұл «аупшспшммльщ ойлау» деп аталады.

Аутистикалық ойлау негізі — адамның жеке басы толғаныстары дүниесіне тереңдей шомып, шындықтан ажырау; болмыс байланыста- рынан айрылып, төңірегіндегілермен қарым-қатынастан қалуы.

Ой бұзылысының асқынған түрі — сандырақ немесе ақыл-ес моно- маниясы. Сандырақ — бцл болмыс шындығьша жанаспайтын, тіпті оғанқайшы келетін ойлар, идеялар, пікірлер. ^

Сырттай қарағанға, кәдімгідей —ақ адам, ал сөйлеп бастаса, айтқандарының бэрі тыңдағанның миына қонбайды. Мұндай ойлау қызметінің бұзылысына ұшыраған адамдар тобының келесідей түрлері бар: «ойиіап тапқыис сандырақты», «реформатор сандырақтьі», «қызганьіш сандырақты», «эротикалық сандырақты», «күмэншіл сандырақты».

Сандырақты идеялардың «шынайьшылық» дэрежесі мен интел- лекіуалды сапасы олардың «илеуіне түскен» тыңдармандардың ойлау мүмкіндіктеріне тәуелді. Көп алдында құлпырта төгіп, баяндалып жагқан идеялардың «сандьфақтық» сипатын сезу оңай емес, кейде тіпті мүмкін болмайды да. Сондыктан мұндай сандырақты түсіндірмелер мен тұжырымдар кей адамдар тобын жеңіл елікгіреді, ал фанатик не параной- дты тұлғалардың қолында бұл «сырқатты» ойлар аса қауіпті әлеуметтік

48

қаруга аиналуы мүмкін (кешегі дағдарыс жылдары қаптап кеткен «ақ әулиё>'> - «сары әулиелер», т.с.с. есіңізде болар).

24. Шыгармашылық. Шығармашыл ойлау

Шыгармашылық іс-әрекет түрлерінің біріретінде жаңа, қалыптантыс ізденістерге дем беріп, қогамдың дамудың ілгерілеуін қамтамасыз етеді.

Шыгармашыл ойлау — жаңа идеяларга, қогам жаңалықтарын ашумен жаңа шешімдерге қол жеткізіп, проблемалардың түбегейлі, бүрын-соңды болмаган жолдарымен анықталып, өріс апуына мүмкіндік беретін ойлау әдіс-әрекеті.

Әдетте, психологтар шығармашылдыққа кедергі болар төрт психикалық жэйтті атайды:

-Конформизм (еліктегіштік) - адамның басқаға ұқсап бағу ниеті. Адамдар өзгелер ортасында бөлектеніп көріну қаупінен өздерінің

жаңалықгы идеяларын айтудан тартынады. Олардын мұндай қатерленуікөбіне бапалық шақгағы ересектер мен құрбыларының түсініспестігі мен мінеуіне ұшырап, опық жегенінің салдарынан.

-Цензура (тыйым салу) - өз идеясына болған ішкі сын. Қатаң ішкі цензуралы адам проблеманың өз бетінше шешілуін күткенді абзал көреді, немесе шешім жауапкершілігін басқаға аудара салғанды мақұл тұтады. Мұндай ынтасыздық, әдетге, әміршіл-әкімшіл тәрбиені ұстанған және көрінген нәрсені сьштау етіп сынағанды, кейіп жекігенді эдетке айналдырған ата-ана балаларында қалыптасады.

-Ригидтік (кертартпалык) — бір үйреншік көзқарастан, пікірденбасқасына ауысу қиыншылығы. Ригидтік дайын шешімдерді жетілдіру-ге, таныс, қалыптағы заттар мен құбылыстардағы тосын жаналықтарды сезінуге мүмкіндік бермейді.

-Шүгыл жауап табу ниетг. Шұғыл жауап табу - эркімде бола бермей- тін қасиет. Әдеіте, ең «әдемі» шешім «шығармашылық үзілісі» кезінде, адамның шешілуі тиіс проблема үстінде қадалып отыра бермей, зейінін одан ауыстырып, босаңсыған дем алыс шағында ойға түседі.

Шығармашыл тұлғалар психологияда нонконформистер деп аталған. Мұндай адамдар қоршаған орта талаптарын өз ұстанымдарына сәйкес келсе ғана, қабылдайды. Олардың өмір, қоғам, төңіректегі дүние жөніндегі дүниетанымы қалыптан тыс, жұрт ойындағыдай емес. Бүл адамдар идеологиялық құрсаудан азат. Шыгармашьш тұлгалардың интел-

49

бірігімді (синтетичен): олар әркилы кұбылыстар арасында байланыстар түзуге құштар. Сонымен бірге мұндаи тұлғалардың ойлау эрекеті дивергентпй, ягнн бір зат не күбылыстың өзінде әрқилы оайланыстар табуға шебер. Олардың бойында балалық шактан қалған таңдану мен қайран қалу эдеті өмір бойы сақталады. Олар сезімтал, тосындықтанқашпай, қабылдайды, яғни сензитивті.

Шығармашыл тұлға өзіяің жан дүниелік мүмкіндіктерін ұдайы сезіпбарады, оньщ таным, білімдері бір күйде тұрактанып қалмай жана із-деністерге, жаңа материалдык және рухани құндьшықтар жасауга деме-уші үздіксіз қайта құрылым өзгерістеріне түсіп, жаңа нәтижелерге қолжеткізіп жатады. Мұндай түлғаның психикалык белсенділігі қалыптысанадан жоғары, көрегенді.

Тинологиялык ерекшеліктеріне байланысты шыгармашыл тұлғалар өнерде, гылымда және техникада бойьша біткен жасампаздық қасиетгерінөзінше іске асыруга қабілетті.

Тұлганың көркем өнерлі типі дүниені көркем бейнелер түрінде меңгереді, оларды жасаудың тетіктерін игереді, эстетикалық багыты мен дүниетанымын жариялау үшін сөз саптау, бой көрсету, мәнерлі

қарастырадыадамдар арасында ру

құндьшыққа болған оргақ баға орныгады

25. Қиял: жалпы сипаттама және түрлері

Қиял қабылдау үдерісін өткен тэжірибе элементтерімен, адамның жеке басы толғаныстарымен толықтырып, қорыту, сеэім байланысы, түйсік және елестер есебінен өткен мен бүгінгіні жаңалай озгертіп барады.

Қиял - ес бейнелерін цайта құраст ырумен өзгерте жаңапау негізінде богчысты бейнелі - ақпараттық жобага түсіру цызметін атқарады.

Қиял арқылы адам келешекті болжайды, өз әрекет-кылығын реттейді, болмысты шығармашылықпен қайта жасайды.

Ой үдерісінің әр қадамы вз ішіне қиял элементтерін қамтиды, соны- мен бірге қабылдаудың біртүтастыгы мен турақтыл ыгын қамтамасызетеді. Қиял бағыттауымен тұлға болашақтық шексіз кеңістігінде ой сайранына шығады, өткен тарих тұңқиыгы суреттемелерін қайта кұрастырып, бүгінгі үрпак назарьша ұсынады.

50

Циялдыц негізгі қызметтері:-тяқеат пайымдау — іс-эрекеттің болашақ нәтижесі қиялда жасалмп,

ол тек субъект санасыида ғана орын тебеді әрі сол субъект белсенділігін ниетгелгенді қолга түсіру бағытында жетелейді.

-Көрегендік (антиципация) - өткен тәжірибе элементгерін қорыту жэне сол элементтер арасындагы себепті-сапдарлы байланыстарды амықтау арқылы болашақты (үнамды не кері салдарын, ықпалдасты әрекетгер меи жагдай мазмұнын) жобалау.

-Қүрастыру жзне жоспарлау - қабылдау жэне өткен тэжірибе эле- менттерін саналық талдау-біріктіру эрекеттерінің нэтижелерімен салыс- тырып (сәйкестендіру) негізінде ниеттелген болашақ бейнесін жасау.

-Болмыс олқылыгын толтыру - кейде адам өзінің шынайы әрекет жасау мүмкіндігінен айрылады не қоршаган орта ықпалымен болмыстан ажыралады. Мұндай жағдайда адам өз қиялының күшімен қолы, қадамы жетпеген аймаққа өтіп, қияли әрекетке кірісіп, шьшайы болмыста істей алмаған іс-эрекет орнын қиялдық әрекетпен толтырады.

-Бөгде адачның ігикі жан дүниесіне ену - суреттеме не баян түзу не- гізінде қиял басқа адам толғанысын жасауға қабілетгі, сол арқылы оның ішкі көңіл-күй әлемін тануға мүмкіндік береді. Қиялдың бүл қызметі адамдар арасында түсіністік пен тұлғааралық қатынастар жасаудыңқұралына айналады.

Сонымен, қиял адам іс-әрекеті мен оның тіршілігінің, әлеуметтік қарым-қатынасы мен танымының ажыралмас бөлігі есептечеді.

Қиял формаларының баршасын екі үлкен топқа келтіруге болады:-ырықсыз - адам мақсаты мен ниетіне тәуелсіз, сана ж^мысымен

басқарылмайтын қиял. Мұндай қиял сана белсенділігі кемігенде не оның жүмыс әрекегі бұзылысқа түскенде пайда болады;

-ырықты - шығармашыл ойғане іс-әрекет міндеттеріне багындырьшьт, сана басқарымында болатын қиял түрі.

Бірінші топқа түс көру кіреді. Түс бейнелері астар сана қатысуымен не бас миы қабығының жеке бөлімшелерінің қалдық белсенділігімен байланысты туындайды.

Сана жүмысының бұзылысы қиялдық сандырақ формасына себепші болады. Сандырақты қалыпта пайда болатын қиял бейнелері, әдетте, кері, балымсыз эмоционалды сипатқа ие. Кейбір улағыш және наркотик заттар әсерінен галлюцинациялар көрініс береді. Бүл сана бақылауының жетімсіздігінен қияли әзгеріске түскен болмыстың шындыққа жа- наспайтын психикалық бейнесі ретінде қабылдануы.

51

Қиялдың ырықты жэне ырықсыз формалары ортасында асқақ арман (грезы) өз ерекшелігімен назар аударады. Бүл психикалық қүбыльіс туын- дау мезетіне орай ырыңсыз қиялга жақын; себебі ол сана белсенділігі төмендеп, адам агзасы босаңсыган не мүлгу шагында пайда болады.

Ал ырықты қиялға ұқсастығы ниет болуына және адамның өз қалауымен бүл үдерісті басқара алу мүмкіндігіне негізделген. Асқақ арман эрдайым үнамды да болымды сгтатқа ие. Адам эрқашан тэтті өмір мен шуақты сәтті аңсайды, асқақ арман тұтады.

Екінші топқа біріккен қиял түрлері: фантазиялар, өсек-аяң, ересектердің гылыми, көркем өнер, техникалық шыгармашылыгы, балалар иіыгармашылыгы, арман және т.6.

Фантазия — жадтан тоқылган, болмыстан алшақ бейнелер қүрылымы (әпсана, миф, ертегі, әлемнің Жерден тыс бөліктерінің қияли суреттемелері). Фантазия бейнелері бұрыннан бар тәжірибе элементгерінің жаңа бірігімін жасауға, түсініксіз кұбылыстардың бейнелі түсіндірмесін табуға, ақпарат олқылығын толтыруға пайдаланылады.

Арман — ойдагы ниетті болашақ бейнесі. Қиял әрекеттік көрінісі тұрғысынан енжар (пассив — асқақ арман (грезы), негізсіз арман) жэне белсенді (актив) болып екіге бөлінеді. Белсенді қиял өз кезегінде қайта жасаушы (зат бейнесі берілген) және шыгармашыл (жоспарлы ойға сәйкес іріктелген материал бойынша жаңа бейне жасау) түрлергеажыралады. ■ *

Қиялдың жетекші сипаттары : ж арқындыгы, анықтыгы,шынайылылыгы, бақылауга келетіндігі, бейне белсендііігінің дэрежесі.

г • . ' _ ,х . І *

26. Әрекет-қылықтық эмоциялық реттелуі

Эмоция (көңіл шарпуы, сезім)—әрекет-қылықты бейберекет (гшпуль- сив) реттеупиі психикалық қүбылыс. Ол сыртқы ықпалдардың қажеттілік маңызы мен олардың тек өкілі тіршілігіне қолайлы не зияндыпығының сезімдік бейнесіне негізделеді. Эмоциялар адам іс-әрекеті мен мінез- қылығында маңызды роль атқарып, төмендегі қызметтерді орындайды:

-эмоцияның қарайлас - багалау (отражательно-оценочная) қызметі Әрқилы адамдар бір затқа өздерінің сезімдік түргысына қарай түрлішекөңіл аударып, қабылдайды.

Біреудің «жақсы» дегенін, екіншілер «жаман» деп таниды. Бір адамның қүндылық деп жинағанын жэне біреу қоқыс деп айналып өтеді.

52

-гноцияның басқарушылық қызметі. Эмоция адам қыльіқ-зрекетін басқарудың психофизиологиялық тетігі ретінде қабылданган.

-змоцияның қорганыстық қызметі. Адамды шынайы не жорамал қатерден сақтандыратьш қорқыныштың туындауымен байланьісты.

Мұндай қорқыныш адам басына төнген қауіпті жағдайды дұрыс барластыруға, алдағы жеңіс не жеңіліске жету ықтималдығьга тиянақты анықтауға мүмкіндік береді. Осынысымен де қорқыньші адам үшін қолайсыз жәйттерден сақтандырады, тіпті тірі қалудың кепілі де осы бо- лар. «қорықпайтын адам - ақымақ». - деп әйгілі батырымыз Бауыржан Момышүлы бекерге айтпаған.

-змоцияның ынталандырушы қызметі - адамның өз бойындагы табиги куштерді жинақтап, қандай болмасын әрекетті орындауга, кедергілерді жеңуге багышталган рухани батылдықты пайда етеді.

-эмоцияның толықтырушы қызметі Қандай да проблема бойынша шешім қабылдауга не шешім шыгаруга жеткіпіксіз ақпаратқа қосымиіа толықтырулар беруде жәрдемге келеді.

-эмоцияның сигналдық қызметі.. Адамның не жануардьщ басқа бір жанды нысанга ықпал, эсер жасауымен байланысты. Эмоциялыкөңіл-күй сырттай көріністі, сол арқылы тек өкілі екіншіге өз жағдайы жөнінде хабар бере алады (адам сөйлейді, айқайлайды не түртеді, ал жануар өзінше дыбыс шығарады, сүзеді, тебінеді және т.б.)

Эмоциялар үнамды немесе болымсыз — екі сипатта көрінуі мүмкін, яғни көзделген нысан тиісті қажеттікті қанағаттандырады немесе қанағаггандырмайды. Эмоциялар генетикалық тұрғыдан инстинкт және қүмарлықпен байланысты келеді. Алайда, қогамдық - тацихи даму барысында арнайы адами жогары эмоциялар - сезімдер қалыптасты. Бұл сезімдердің негізі — адамның элеуметтік мэні, қогамдық талап, қалыптар, қажеттіктер мен ұстанымдар.

Көптүрлі эмоция көріністері арасында төрт бастау көңіл шарпулары бөліне ажырапған: қуаныш (рахат), қорқыныш, ашу-ыза, таңдану. Эмоциялардың көбі аралас сипатты, себебі олардың бэрі қажеттіктер жүйесінің басымдык (иерархиялық) үйымдасуынан.

Сонымен, эмоция да түйсік секілді психикалық қүбылыстардың арқауы, өзегі. Туйеікте болмыстыңматериалдыгы бейнеленсе, эмоцияда- оның субъект ив - мэн, магынсиіы тараптары психикалық құбылыскейпіне енеді.

Түйсіктің эмоциялық кейпі - бұл біздің түйсік ссигасына болганқатынасымыз, нысанның қажеттілік қасиеттерінің психикапық бейне-

53

лвнуі. Мысалы, біз гүлдің хош иісін, табиғаттың эсем көрінісін ұнатамыз,жағымсыз иістен, шектен тыс шудан тыжырынамыз.

Эмоциопалды үндестік — заттасңан ортадагы күнделікті болыпжататын өзгерістерге орай нақты эмоционалды жауап эрекет. Эмо- ционалды үндестік адамның көңіл шарпуы күшіне, оның көңіл кейпінебайланысты анықталады.

Көңіл-күй (настроение) - бүл жагдаймен шарттасңан түрақты, психикальің эрекетті ңоздырушьі не тежеуші эмоциялың ңалып. Эмоция не сезімнің әсерімен болатын психикалық белсенділіктің аса жоғары деңгейі - шабьіт (воодушевление) ал ең төменгі деңгейі - селқостық (апатия) аталады. ?

Теріскей ықпалдардан туындайтын психикалық эрекеттің шамалы қателігінен адам жабьірқау (расстроенность) қалпына түседі.

Әрқилы эмоциялық ықпалдар жағдайындағы адамньщ көңіл-күй түрақтылығы оның әрекет-қылығының бір қалыптылығы мен мінез- құлықтық ұстамдыльнынан көрінеді.

Сезімдер — бүл элеуметтік мэнді ңүбылыстар бейнесінің эмоциячың формасы. Олар қандай да бір жағдайлардың нақты тұлғаның тіршілік қалпына сәйкестігінен нс үйлеспейтіндігінен пайда болады. Сезім эрқашан тұлғаның өзімен, әлеуметтік мэнді құндьшықтармен орайлас келеді. Әр адамның өзіне тэн, оның түлгалың багьітын айңындаушы жетекиіі сезімі болады. Сол сезім адамның болмыспен орнатқан өзара ықпалдасты байланыстарьга реттеп отырады.

Сезімдер тэжірибелік, іззеттілік, эстетикалық жэне танымдықболып бөлінеДі. *

Тэж ірибелік сезімдер - іс-эрекет үдерісінде пайда болатынпсихикалың ңальіп.

Іззеттілік (нравственные) сезімдер - өзінің жэне өзгелердің эрекет- ңылыгына деген эмоциялың, көңіл-күй ңатынасы.

Эстетикалық сезімдер — ңоршаган материалдың эісэне элеуметтік дүниедегі эсемдікке болган сезімталдың, эрңандай сүлульіңпен эсемдікті ңүндылың ретінде тану.

27. Әрекет-қылықтық реттелуіндегі ерік маңызы

Ерік — эрекет-ңылыңтың саналы өзіндік реттелуі, ңажеттік не мүмкіндік деп субъект пайымдаган маңсатңа жету багытында эрекет- ңылың белсенділігін жүмылдыру.

54

Ьріктік әрскет болашаққа бағышталады, оның эмоциядан ерекшелігі- аиьщдагы жағдайларға тәуелсіз.

Ерік алеуметтік қалыптасқан психалогиялық реттеуші қүбылысретінде танылган. Еріктік реттеу негізінде іс-әрекеттің объектив шаргга-ры, адамның кандай да бір әрекет-қылық қажеттігін түсіну і жаггыр. Баршаерік әрекеттері саналы орындалады. Еріктік әрекет барысында эмоци-ялар (көңіл шарпуЛары) басылып, адам өзіне өзі билік жүргіэеді. Ал бұлбиліктің деңгейі ад&м зердесіне, оның гісихикалық ретгеу сапаларьшың жүйесіне тэуелді.

Қажетті нәтижеге жету жолында табандыльіқ көрсету осы ерік мәнін қурайды.

28. Ерік үдерістерінің негізгі қызметтері:

-ынталандыру (инициирующая) - обьектив не субьекгив кедергілердіжеңе отырып, қандай да әрекет, іс-қимылды бастауға мәжбүр ету.

-тұрақтандыру (стабилизирующая) - әрқилы іиікі не сыртқы кедер- гілерге қарамастан ерік күшімен белсенділікті бір қалыпта ұстау.

-тежестіру (ингибирующая) - қандай да уақыт сәтіндегі іс- әрекеттің мақсатына сай келмейтін ниеттермен тілектерге, әрекет-қылықтың өзге де жтдарына тоқтау беру.

Ерік әрекеттері қарапайым және күрделі келеді.Қарапайым ерік әрекеттерін адам көзделген мақсатқа жету үшін

ойланбастан іске кіріскенде, нені істейтіні түсінікті және қандай жолмен табысқа жететінін білсе, пайдаланады.

Күрделі ерік арекеттерінде төменде аталған кезеңдерден өту қажет:

-мақсатгы пайымдау және оған ұмтылыс;-мақсатқа жетудің мүмкіндіктерін білу;-мүмкіндіктерді қолдаушы не оларды жоюшы сеп-түрткілердің пайда

болуы;-сеп-түрткілер тайталасы және олардың арасынан қажеттісін

таңдау;-мүмкіндіктердің бірін шешім ретінде қабылдау;-қабылданған шешімді іске асыру;-қабылданган шешім мен көзделген мақсат іске аспаганша, сыртқы

кедергілерді, іс-әрекеттің өзіне тән қиыншылықтарды, басқа да әрқилы кесір жәйттерді табандылықпен жеңіп бару.

55

Іс-әрекетті саналы ретгеп бару үшін еріктін психикалық қалыптар жүйесі талап етіледі. Мүндай қалыптар жүйесінің қүрамы: ынталылық, мақсат багыттылық, сенімділік, табандылық, батылдық жэне т.б. Аталған ерік қалыптары іс-әрекеттің үдайы барысында өзара ажыралмасбірлікті қатынастарымен көрінеді.

Еріктік қалыптарды іс-әрекет қүрылымына сәйкес бірізділікпенқарастырайық: ' _

-Ынтальшық—бүл түсіп жатқан ақпараттьі белсенділікпен қайтаөңдеу, бірінші кезектегі проблемаларды анықтау, мәнді мақсаттарқойьіп, олардың орындалу жолдарын белгілеу қалпы.

-Батылдық - бүл мақсатты жзне оны іске асырудың жолдарынтез әрі дзлелді белгілеуге жүмылдыратын психикальіқ күй. Адамның шешімге келуі оның көңіл-күй көтеріңкілігі мен психикасының зерделібелсенділігіне байланысты.

I Тартыншақтық - жылдам шешім қабьиідау қабілетінің жоқтыгьшбілдіретін психикалық қалып.

-Мақсат багыпмпылық — сананың негізгі, аса мәнді ниеттертөңіргегінде шогырлануын қамтамасыз етуші психикалық жагдаи.Мүндай қалып физиологиялық тұрғыдан адамның барша әрекетінмақсатқа жету жолына жұмылдыратын доминанта (басымдылық)құбылысының туындауымен байланысты келеді.

-Сенімділік - бүл бастау шарттарын ескерумен жоспарланган іс- әрекет нәтижесін жогары ықтимапдылықпен күте білу мүмкіндігінберетін психикалық болмыс. Іс-әрекеттің күтілген нәтижелілігін күніілгері анықтайтын да осы сана қалпы. *

- Табандылық психикалық қалып ретінде қиыншылықтарды жеңіпшьігуда, эрекетті қадагалау мен оны мақсат жолына багдарлаудакөрінетін сана қасиеті. РЩД§Рр!

-Үстамдыл ы қ -біршама ерік күшін талап ететін келенсіз жағдайларды тежеуге қажет психикалық қалып. Бұл ерік күші мүмкін болар келеңсіз эмоцияларды басуға жұмсалады.

29. Психикалық қалыптар: түрлері, сипаттамалары жэне топтасуы

Психикалық қалып - тек өкілінің іс-әрекеті мазмүны жэне жагдайларына, сол әрекетке болган түлгсиіық қатынастарына орайласқан уақытша көрініс беретін ерекшелігі.

56

Психикалық қалыптар ситуативті және түлгалық болып бөлійвді-

Ситуативті қалып - оқиға туындаған жағдайларға тэуелді болғанпсихикалық іс-әрекеттің уақытша өту ерекшелігімен сипалталады. Олартұлғаның жалпы әрекет-қылықтық белсснділігін аныктаушы жалпы қышеттік жэне іс-әрекет пен мінез-құлықтық күрделі жағдайларындағы психикалық күйіелісті, сонымен катар дау-дамайлы, жанжалды психикалық қалыгттарга ажыралады.

Түлганың түрақты психикалық қалыптары келесідей: үтьшды. жэне күйзелісті қалыптар, аралық қалыптар (психопатия, невроздар, ақыл-ес кемістігі); бүзылысқа түскен сананың психикалық қаты.

Жалпыланған негізгі психикалық капып - бұл ой, сана сергектігі.Сергектік қалып - бүл сананың жарқын да айқын үтъшды қаіты,

адамның саналы іс-эрекетке қабілеттілігі.Шаршап -шалдыгу қалпы - уақытша жұмыс қабілетінің кемуінен,

физиологиялық қызметтерде болатын қалыптан тыс өзгерістерден жэне жедел әрі ұзақ мерзімді іс-әрекет салдары ізімен туындайтын шаршау сезімдері тобындағы субъектив түйсінулерден пайда болатын ағза қалпы.

П сихикалық күштену (напряж ение) қалпы - іс-әрекеттің күрделенген жағдайларындағы интеллектуалды және эмоциялы - еріктік құбылыстары.

Түлганың дагдарысты қалпы - адамның психталы бүзылысқа кел- тіруші жагдайларга жауап қатынасы, эрекеті. Бейімшіл тұлга, әдетте, өз ұстанымдарын қорганыс багытында қайта жасап, өзгерістерғекелтіре алады. Психикалык жарақаттан болаггын жандүниелік күйзеліс, жөнсіздік қайта түзеуге келген рет-тэртіптілікпен оң бағытқа түседі, ал адамның ішкі жан әлеміндегі кейде орын алатын жалған тәртіптілік (псевдоупорядоченность) тұлганьщ әлеуметгік ортадан аласталып, мұңды қиялга (грезы) баіуына, ал кейде ішімдікке, нашакорлыққа берілуіне себепші болады.

Жабыгу (депрессиялык) қалыптары—сырқатты енжарлықпен бірге көрінетін большсыз эмоциялы- психталық жагдай.

Аралық (пограничные) қалыптар - қоғамдык норма (талап, тэртіп) жэне патология (организмдегі физиологиялық ауытқу) арасындағы сы- байлас психологиялық құбыпыстар: невроздар, психикатқ ауытқулар, психикалық даму тоқырауы (ақыл-ес кемістігі).

57

Психикалық норма сипаттары келесідей әрекет-қылық ерекшелік- теріне ие: әрекет-қылықтың сыртқы ықпалдарға сәйкестігі; себеп- салдарлылығы; тұжырымды болуы; ұтымды тіршілік бағытына сай тэртіптілікте көрінуі; мақсат, сеп-түрткі және әдістердің үйлесімділігі; басқа адамдармен жөн-жосықты қарым-қатынаста болуы; әлеуметтікталаптарға сәйкес өзіндік реттеу мен түзетулер бере бшуі.

Психикалық бұзылысқа түскен түлгалар әрекеттеріне тән сипаттар: жанжалды, берекетсіздік, аяқасты қызбалық, екіниіі сигналды жүйедегі кемшіліктер, түсіне қабылдау тетіктерінің дүрыс іскеқосылмауы.

Психикалық ау ытқу лар уақытиіа (шыдамсыздық, күйбенділік, невроз- дар) және тұрақтьі (психопатия, ақыл-ес кемістігі) болып ажыралады.

Адамның психикальпс қалпын келесідей негіздерде топтастыруға бола- ды: 1) психикалық калып туындау жағдайларына байланысты - түлгалық және ситуативті; 2) психикалық іс-әрекеттегі басымдылық танытқан жетекші бірліктергетәуелді — интеллектуалды, ерікпик, эмоционалды және т.б. 3) адам бойындағы психикалық қалыптың көріну дәрежесіне сәйкес - терең не үстірт; 4) өту мерзіміне қарай - қысқа мерзімді, созылган, үзақ мерзінді және т.б. 5) тұлғаға ықпал жасау сипатына орай - үнамды, болымсыз, күш-қуат арттырушы стеникалық жэне кері - астеникалық; 6) саналылық деңгейіне орай - ойластырылган не тосатты, жоспарланбаган қалыптар; 7) қалыпты туындатқан себеп- терге орай; 8) қалыптың оны пайда еткен объектив жағдайларға сәйкесболуына байланысты.

Көпшілік адамдарға тән типтік ұнамды не болымсыз қалыптарды бөле қарастыруға болады: а) күнделікгі, тұрмыстық (махаббат,<бақыт, қайғы жэне т.б.); б) кэсіби (іс-эрекетке, күтілмеген жағдайларға орайласқан). Бүлар қатарьгаа кэсіби жарамдылық, кәсіп мэнін таиу, қызмет табы- сынан қуаныш, ерік белсенділігі қалыптарын жатқызуға болады.

Еңбек әрекеттерінің тиімділігі үшін өте маңызды психикалық қалып- бүл кәсіби қызызушылық. Бүл қалыпқатэн сипатгар: кәсіби іс-әрекеттің маңыздылығын саналы сезіну; кэсіби қызмет бабында көбірек білуге жэне сол салада белсенді қызмет жасауға ұмтылу; кәсіп саласына болған жоғары зейінділік жэне сол кәсіптің түлға санасын толығымен билеп

Кэсіби іс-эрекетгің көптүрлілігі мен шығармашылық сипаты адамда шьігармашыл шабыт мүмкіндігін ашады. Мұндай шабыт ғалымдарға, жазушыларға, суреткерлерге, актерларға, музыканттарға тән келеді. Шабыт сипаттары: шығармашылық көтеріңкілік; қабылдау әсерлілігі;

58

бұрыннан көрген, білгендерді қайта жаңғырту қабілетінің жоғары дэреледе болуы; қнял қанаттылығы мен қуатгылығы; тосын эсерлер бірігімдерін жасаудағы шеберлік жэне т.6. кәсіби іс-әрекет тиімділігін арттыруға қажет жэне бір қалып — бұл тандаған эрекетке жэне оның элементтеріне психикалық тұрғьщан дайын болу.

Адамның тіршілік (іс-әрекет, қызмет, қарым-қатынас) үдерісінде ұнамды (стеникалық) қалыптармен бір қатар болымсыз (астеникалық) пснхикалық қалыптар пайда болуы мүмкін. Мысалы, батылсыздық психикалық қалып репнде адамның өзіне сенімсіздігінен не дербестігінін болмауынан ғана емес, ол кезіккен шектен тыс жағдайлардың жаңалығынан, тосындылығынан, түсініксіздігінен әрі шиеленіскендігінен де болуы мүмкін. Мұндай шартгар тұлғаны психикалық күйзеліс немесе психикалық күиітену қалпына түсіреді.

Бұл орайда түбегейл і нақпгы іс-әрекеттік (операционная) күштенуге ұшырау орындалып жатқан іс-әрекеттің күрделілігінен пайда болады: сезімдік ажырату қиындығы; аса жоғары қырағылықтың қажеттігі; көру-қозғалу әрекеттерін байланыстыру қиындығы; ойлау жүктемесінің ауырлығы жэне т.б. сонымен бірге тосын эмоциялық жағдайлардан туын-дайтын көңіл-күй шиеленісі.

30. Ашық сана қалпы. ¥й қы жэне түс көру

Дәстүрлі психология адамға тэн екі ашық сана қалпын ажыратады: I) тынығу мезеті ретінде танылған ұйқы және 2) сергектік немесе сананың белсенділік қалпы. Сергектік жағдайында тұлғаның барша ағзасы ұтымды қызметке дайын сырттай дүние сигналдарын қабылдауға жэні талдауға, олардың қай бірін жадқа алуга немесе бұрынғы тэжірибе мен дағдыларғаораи оларға сәикес не кері эрекет-қыльщпен жауап қаитаруға қаошеті. Сонымен, сергектік - адамның қоршаган орта ықпалдарына бейімділік қалпын білдіретін психикалық қүбылыс.

Адам ағзасы орташа 16 сағат сергектік жэне 8 сағат ұйқының алма-са ауысуымен қызмет жасап барады. ¥зақ уақыт психология ғылымы ұйқыны сергектік жағдайында жұмсалған күш-қуатты қайта тіктеуге мүмкіндік беретін ағзаньщ толық тьшығуы деген түсінікпен келген. ¥йқы жетімсіздігі әрекет —қылыққа эсер етеді: ой жэне еңбек эрекеті шабан- дайды не жойылады; кей адамдарды тіпті жол-жөнекей ұйқы қысады; 2-3 күн ұйқысыздықган адам галлюцинацияға тап болып, сандырақтай бастайды. Қазірде белгілі болғаны - ұйқы ағзаны қайта қалпына келтіруші

59

щ

ғана құбылыс емес, ол әрқилы психикалық сатыларды қамтып, түрлі қызметтерді орындайды. Ми белсенділігіне байланысты «жай үйқы»және «шапшаң, эдеттен тыс, ұйқы» - ажыралады.

Хартман болжамынша, ұйқы мезетіндегі адамньщ сыртқы ортаданажыралуы күні бойы жинақтапған ақпаратты өқдеу үшін қажет.

¥йқы кезіндегі коретін түстеріміз біздің сеп-түрткілеріміз бен ни- еттерімізді бейнелейді. Түс көру адамньщ орындалмаган тілектерінін символдық іске асуын қамтамасыз етеді, бітпей қалган істен не қатерліойлардан болган қозу ошақтарына басу береді.

Фрейд пікірінше, түс көру күні бойы жинақталган эмоционалдықкүйзеліс, күштенуді азайтып, психологиялық жайльшық (комфорт) бе-реді, осыдан адам қанағаггану сезімін алып, бойын жеңілдетеді. Фаулксзерттеулері көрсеткендей, түс көру, ұйқы кезіндегі мидың жедел қызметіадамға үйқы мезетінде оньщ проблемаларьш шешуге жэрдем беру немесеадамды күйзелткен ниеттер мен толғаныстарды басу касиетіне ие.

Ф ренч жэне Ф ромм болжамдарына орай, түс көру адамныңпсихологиялық қалпын түрақтандыру тетігі ролін атқарып, осьщан адамөз проблемаларын шешу үшін қажет күш-қуатын көтереді. Түс арқылыадам бейсаналық дүниеге ерекше бір «терезе» ашады. Сонымен бірге, түс бейсана мен ащық сана арасында ақпарат алмасуга қажет «арна» қызметін де атқарады. Осыдан ақпарат қоры басымдау бейсана рэміздік не айқьш формада ашық санаға керекті ақпарат жеткізеді (мысалы, болашақта күтілген оқиғалар, болып қалар сырқаттар, ішкі жандүниелік сыркатты нүктелер жөніндегі сэуегейлік болжамдар.

31. Түлга түсінігі. Түлға жэне қоғам

Психология көптеген жаратылыстану және қоғамтану ғылымдар қатарында адамды, түлғаны зерттейді, бірақ олардын хсеке өздеріне тэнерекше қырлары мен сырларын бөле қарастырады.

Бүл орайда психология іщлга терминімен бір қатар адам, тек өкті (индивид) жэне «даральіқ» түсініктерін пайдаланады. Бүл ұғымдардың бэрі өзіндік өзгешелікке ие, дегенмен олар өзара кіріге байланысқан. Асажалпыланған, бірігімді түсінік — бұл адам.

Адам - өмірдің ең жогары даму сатысын, қогамдық еңбек удерісінің өнімін, табигилық пен әлеуметтіктің ажыралмас бірлігін танытуиіытіршілік иесі. Әлеуметгік-тайпалық мэнге ие болуымен бірге, әрбір адам өз алдына бөлектенген табигат туындысы, тек окілі.

60

Тшк өкілі - бүл һото заріепз (саналы адам) ретінде нақты адам, дамудың адамдық алгы шарттарын (ныиіандарын) бойьіна сіңірген жаратылыс туындысы.

Даралық — нақты адамның тұтастай болмысының, оның табизи және әлеуметтік меңгерілген қажеттерінің қайталанбас, ерекше сипаты. \ ■ ' ?

Даралық әр адамның меншікті тәжірибесінен, білімінен, пікірі- нен, ұстаным - көзғарастарынан, мінезі мен темпераментіндегі өзгешеліктерден көрінеді, адам өз даралығьш дәлелдейді, бекітеді.

Адам дарапыгыньің негЬгі көрсеткіштері - сеп-түрткілері (моти- втері), темпераменті, қабілеттері, мінезі.

Сеп-түрткілер (мотивы) — іс-әрекетке ынталандьірушы не мәжбүрпеуші, белгілі қажеттердің қанагаттандырылуьімен байла- нысты, «не үшін іс-әрекет орындалып жатыр?» деген сүраққа жауапберетін ниет, талаптар (побуждения). Тіршілік жағдайына, қажетгеріне орай эрбір адам өзіне тэн салыстырмалы тұрақты және қайталанбас сеп- түрткілер жүйесін (мотивация) пайдаланады.

Темперамент — психикальщ іс-әрекеттердің жүйке-динамикальщ ерекиіеліюпері тұргысынан тек окіліне берілетін сипаттама.

Қабілеттер - қандай да бір не бірнеше іс-әрекеттерді табыстыорындауга кепіл болар психикалық қасиеттер.

Мінез - тұлганың құндылықты - багыттаушы және әрекет- қылықты сапаларының жиынтьігы, адам әрекет-қылыгының типі.

Тұлга түсінігіне байланысты біз ең алдымен адамның әлеуметтік мәнді сапалары жүйесіне назар аударамыз. Қоғаммен байлайыста ғана адам қалыптасады жэне оның элеуметтік мэні көрінеді.

Психология ғылымы тұлганы қогамның сыртқы ықпалдарын өзбойынан өткізіп, бвлгілі психикалық қурылымза квлүпіруші іиікі ишрт-тар жиьінтыгы ретінде қарастьірады. Бұл ішкі жандүниелік жағдай, шарттар өткендегі әлеуметтік ықпалдар негізінде қалыптасқан нәсілдік- биологиялық қасиетгер мен әлеуметгік себептерден болған сапалардың ажыралмас бірлігінен құралады. Тұлғажетіліп барған сайын ішкі шартгар тереңдей түседі, нәтижеде бір ықпалдың өзі әрқилы адамдарға эртүрлі эсер жасауы мүмкін. Сонымен, тұлга қогамдьщ қатынастар нысаны жэне внімі гана емес, сонымен бірге ал іс-дрекеттің, қарым-қатынас ждне ортақтасудың, сана мен өзіндік сананың белсенді субъекті.

61

Тұлға бес түрлі мүмкіндіктерімен сипатталады. Олар келесідей. танымдьіҚу құндылықшы, шышрмашылдьіҚу ара-қшпынасмық (ком-муникативтік) жэне көркемөнерлік.

Түлганың танымдық (гносеологиялық) мүмкіндігі оның әзіжинаціпаган ақнарашшың көлемі жэне саұіасымен анықшалады. Бүлақпарат сыртқы дүние (табиғат және әлеуметтік) жөніндегі білімдер мен өзін өзі тану мәліметтерінен құралады, сонымен бірге бұл құрамға адамның танымдық іс-әрекетімен байланысты психологиялық сапаларда кіреді.

Тұлганың құндыльіқтық (аксиологиялык) мүмкіндігі оның ізгілік-тілік, саяси, дінгі, эстетикалық салалардың құңдылықтары жүйесіне орай элеуметтену үдерісінде игеріп қабылдаган мұраттары, өмірлік мақсаттары, наным-сенімдері жэне ұмтылыс-ниеттері, яғни бұл психологиялық және идеологиялық сәттердің бірлігі, түлға санасы мен оның өзіндік санасы жөнінде эрі бұлардың бәрі көңіл-күй, ерік және зерделік (ақыл-ес) тетіктердің жэрдемімен қалыптасып, тұлғаның дүниетанымында, көзқарастарында және тіршілік ұмтылыстарындаашылып, көрінуі.

Тұлганың шыгармашылдық мүмкіндігі - ол қабылдаган жэне әз бетінше меңгерген ептілік жэне дагдылар, жасампаздық , өнім беру немесе қайта жасау> эрекеттеріне деген, қабілеттілігімен жэне олардың қандайда бір не бірнеше еңбек, элеуметтік-ұйымдастыру мен қадагалау- багала)> салаларындагы іске асыру шамасы. $

Тұлганың қарым-қатынас (коммунинативті) мүмкіндігі - оныңбасқа адамдармен жасаган, орнықтырган эңгіме сұхбатқа түсу, байланыс түзу эрекеттерінің сипаты жэне беріктілігі. Өз мазмұны бойынша тұлғааралық тілдесу, ортақтасу әлеуметтік рөлдер жүйесіндебайқалады. 1 '

Тұлганың көркемөнерлік мүмкіндігі - оның эсемдік элеміндегіқажеттерінің деңгейі, мазмұны жэне жеделдігімен, сонымен біргеолардың қаншалықтьі қанагаттандырылуымен өлшестірілуі. Тұлғаныңкөркемөнер белсенділігі кәсіби жэне өзіндік дербес шығармашылығындаэрі өнер туындыларын қажетсінуінде, пайдалануында ен жая,ашылады. ;

Әрқандай қоғам өзінің тұлғалық сап а- қасиеттерді бағалау өлшемін(критерии) тағайындайды.

32. Тұлғаның психологиялық мүмкіндіктері

62

Тұлга көп деңгвйпі ұйымдасу құрылымына ие. Тұлғаның психологиялық ұйымдасуының ең жоғары эрі жетекші деңгейі - оның қажетсіну - сеп- түрткілік аймагы, ягни тұлга багдары, оның когамга, жеке адамдарга, өзіне және өзінің еңбектік міндеттеріне қртынасы. Тұлгалықгың мэнді тараптары—оның ұстаным багыт—бағдары ғана емес, өзі қалаған қарым- қаггынастарын ісие асыра білу қабілетгілігінде. Бұл адамның іс-әрекетгік мүмкіндіктерінің даму деңгейіне, оның қабілеттеріне, білімдері мен ептіліктеріне, көңіл - күй, еріктік жэне ақыл - ес, зерделік сапаларына тэуелді.

Адам дайьш қабілет не мінезбен дүниеге келмейді. Бұл қасиетгер өмір барысында, белгілі табиғи тіршілік желісінде қалыптасады.

Адамның анатомиялық — физиологиялық ерекшеліктері, жүйке жүйесінің негізгі сапалары, жүйке үдерістерінің жүрісі оның нэсілдік (генотип) болмысына тәуелді. Әр адамның биологиялық құрылымында, ягни бастау табиғатында оның психикальщ даму мүмкіндіктерінің бар- иіасына негіз қаланган, Дегенмен, әлеуметтік тіршілік иесі білім мен ғылымда, салт — дэстұрде, заттасқан және рухани мэдениетте бекіген откен эуле'ггер тэжірибесін меңгергеннен соң гана тұлға санатына көтеріледі. Адамның табиғи тарапын оның элеуметгік мәніне қарсы қоюға болмайды. Адам табиғатының өзі тек биологиялық эволюция өнімі ғана емес, ол тарихтың датуындысы. Адам бойындағы биологиялықгы оның “хайуандық” белгілері деп қарауға типті де болмайды. Адамның барша биологиялық табиги нышандары адами болмысқа ғана тәц, олардың бірде бірі жануарларда болмайды. Нақты қоғамдық шарт, жағдайларда гана адам қалыптасып, тұлгалық дэрежеде көрінеді.

Тұлганың дамуы оның мүмкіндіктерінің үздіксіз кеңейіп баруымен, қажетсіну деңгейлерінің жогарылай ауысып отыруымен байланысты.Әр адамның даму деңгейі ол ұстанған қарым-қатынас сипатынатәуелді. Күнделікті тұрмыстық күйбең, пайдакүнемдіктен аса алмаған адамды төменгі даму деңгейіндегі тұлға деп білеміз. Ал жогары деңгей адамныңқогамдық мэнді құндылы қ т а р ь ш а н , оның рухани жігерлі шабытынан көрінеді.

Тұлга ерекшелігі- оның дербестігі. Өзінің жеке дербестігін таныған тек өкілі қапай болса, солай өтіп, ауысып жаггқан әлеуметтік нұсқау талап- тардан өзің тәуелсіз, еркін сезеді; элеуметгік жүгенсіздіктер мен эміршіл- экімшіл, қуғын-сүргін замандарда өз болмысын билеп біледі, қогамдық

V 33. Тұлғаныц психологиялық үйымдасуы

63

ең жогарырухани жігерлілікпен

Рухани жігерлілік түлғаның жоғары санасынан, барша ұждансыздыкқа табанды қарсы тұра білуді қажетсінуінен, ұлағатты мұраггарға жан-тәнімен берілгендігінен, азаматтыққа сай келмейтін өресіз, өнегесізниетгерден алшақ болуьшан, бір мезеттік мансап пен пайдакүнемдікке берілмеуі мен жалған әлеуметтік жалтаң белсенділіктен аулақ жүруінен керінеді. Неғүрлым қоғамның рухани-мәдени деңгейі төмен болса, ол қоғамда жалпыламай теңдестіру бағыты белең алып, адам қадірін тануқалады, талапты саяси-идеологиялық стандарттарға көзсіз бшгьшушылар,құлдық психологиядағы пенделер саны ұлғаяды.

Түлга сапалары оньің түрмыс - қызметтік жеке қатынастарыныңөрісімен әлеумет тіриіілігінің эрқшы саласына еніп, араласа білуіменанықталады. Шығармашьш тұлға тікелей әлеуметтік қоршау шеңберіндетұсауланьш қалмай, ауқымды да кең қоғамдық өмір даңғылында дамубағытын алады. Бір тұлга бойының өзінен бүкіл әлеуметтің болашақ даму желісін аңгарамыз. Себебі тұлғалыққа жетіскен әрбір адам - қоғам келешегінің айнасы, содан да ол елдің бүгінгі жағдайынан озық жүреді. Түлга дербестігі оның матаульі тұйық топ тұсауынан тәуелсіздігін білдіреді, тұлга дамыгандыгыньің көрсеткіші есептеледі.

Түлга дамуы - оньің әлеуметтік ұнамды сапалары жүйесінің эр өмірқалыптасып

жүруін, адамдыитермелейтін жағдаяттардың күшін жойып отыруын талап етеді.

Тек өкілінің тұлғалыққа жетілу інде ұқсастыру (идентификация) ментұлгалық дербестену (персонализадия) үлкен маңызға ие.

Идентификация — тек өкілі санасында өзін басқа адамдармен, Шш- ті бүкіл адамдар қауымы, қогамымен теңдестіру, ұқсастыру сезімініңқалыптасуы.

Персонализация - эрбір тұлганың басқа адамдар арасындагы әзінің ке- мелді өкілеттілігін, қадір-қасиетін ұльіқтай білуімен нақты элеуметтік қауымдастықта өз мүмкіндіктерін ашып, іске асыра бічу сезімі *

Өзге адамдармен тұлға өзінің «Мен» сезімімен, яғни өзі жөніндегі өз тұжырымдарымен, өз мүмкіндіктерімен, өз мәнділігі негізінде қатынас жасайды. Тұлғаның өзіндік танымы (рефлексия) нақты «Мен» мәніне сәйкес болуы да, болмауы да мүмкін. Өз «Менін» орынсыз асқақ тұту не оның деңгейін жөнсіз әбден қарапайымдылықга төмендетіп жіберуден ішкі тұлгалық дау-дамай күйзелісі (конфликт) пайда болады.

64

>Іұлғаның өмір жолы нақты тарихи- әлеуметгік кеңістікте өтеді. Өнліоістік - материалды жағдайлардың, тұтыну аймақтарының, элеуметгік катынастарының өзіндік ерекшелігі адамның тіршілік, әмір сүру қалпын айқындайды, оның әрекет — қылығындағы тұрақтанған меншікті ерекшеліктері тұлга типін айырады.

Әр тұлға өзінің өмірлік ізгілікті багыт — багдарын (страгегиясын) қалыптастырады. Ізгілікті бағыт - бағдар мәні — тұлганың өмірлік ұстанымы, өз құндылықты багытына сәйкес агымдагы тіршілік жагдайларын өзгерту және оларды пайдаланудың, жасаудың жалпылай эдістері жүйесінің тұрақталган бет алысы.

Тұлға қалпының аса маңызды көрсеткіші оның өзіндік психикалық реттеу әрекеті, оның әрекет — қылығының әлеуметтік қалыптасқан өлшем - шектерге сай емес, тікелей жанама қарым - қатынасқа түсебілуі.

Тұлға өзінің тұрақтанған қасиеттер бірігімімен сипатталады. Олар:- сыртқы ықпалдарга сезімталдыгы, тұрақты сеп — түрткі, қызыгу, қоршаган ортамен қатынас түзу қабілеті және өзіндік әрекет- қылықты реттеудің адамгерштік припциптері. Тұлғаның бұл ерекшеліктерінің бәрі тума (генетикалық), нәсілдік жэне әлеуметтік- мәдени жағдаятардың біріге іске қосылуының нәтижесі.

34. Тұлғаньщ психикалык дамуындағы биологиялық жәнеәлеуметтік жағдаяттардың өзара байланысы

Тұлғаның болашақ психикалық даму мүмкіндіктері оның биологиялық ұйымдасу табигатында күні ілгері берілген. Оның жекеленген даму сұлбасы (схемасы) да тек өкілінің осы табиги негізі - генотипімен анықталады. Дамудың әрқилы кезеңдері түрлі гендер бақылауында бола- ды, дегенмен, олардың белсенділігі аяқ асты оздігінен көрінбей, сыртқы ықпалдар эсерінен іске асьш жатады.

Психикалық даму удерісі тек генетикалық себептерден гана бол- май, оган ықпал етуші әлеуметтік жагдайлардың да себептік эсерінің мсщызы үлкен. Бұп себептердің (детерминанттар) бәрі де өзара байланыс- ты. Қалыптастырушы қызмет (функция) негұрлым күрделі келсе, табиги жэне элеуметтік себептердің өзара байланысы да тыгыз болады.

Дамудың дрбір нақты кезеңінде белгілі қориіаган орта ықпалдарьша деген сезімталдық жогары таңдамалық сипатқа (сензитивтікке) иелігі- мен ерекиіеленеді.

65

Сензитивтік - бұл кей орта ықпалдарын өткізіп, қалгандарынатосқауыл болатын түмсиіық елеуііи қисиет.

Ол айырым адамдарда тар, ал өзгелерде кеқдеу келеді. Нақты текөкіліне, оның даму багытына қоршаган орта ықпал-эсерінің ауқымы мезеттік жагдайга сәйкес көрініс береді.

Әр даму кезеңі ендігі дамуға негіз қалайды. Адамның даму субъек- ті болуына оның бір ғана белсендіпігі жетюліксіз. Оның қандай орта ықпалдарын қалайтыны сол адамның психикалық ерекшеліктеріне тэуелді. Өзін қоршаған ортаға жаңалықты өзгерістер ендіре отырып, адам өз генотиптік бағдарламасын іске асыру үшін тиімді жағдайлар жасайды. Дамудың апгаиіқы кезеңдерінде баршага бірдей әрекет-қылық формалары қаланып, ал кейінгі кезеңдерде даралықты, жекеленген қылықформалары пайда бола бастайды.

Адамның табиғи түстарын оның әлеуметтік мэніне қарсы коюғаболмайды. Адамдағы биологиялық сипаттарды оның бойындағықандай да төменгіліктің белгісі деп түсінуден аулақ болған жөн. Адамқүрьшымындағы биологиялық ньпландардың өзін де тек адамилық ныша-ны деп білген дүрыс. Адам тумадан өзінің әмбебап дамуынын генетикалықмүмкіндіктеріне негіз болған жогары биологиялык құрылымға ие. Адам ^ыпппгмягынкін оіі пе элеүметтік себепті, яғни оның қоғамдық - тарихидамуымен ораиласқан.

Психиканың пісіп жетілуі мен қалыптасуын ажырата білген орынды. Психиканың пісіп жетілуі—бұл адам психикасының іиипей өз бетін-

ше (спонтанное) езгерістерге түсуі.Психиканың қалыптасуы - бүл психиканың сыртщ ықпалдарга

жэне ең апдымен элеуметтік эсерлерге тэуелді дамып, белгілі нэтижегекелуі. **•1 ? Һ;Г' : ^ ‘' 5 - ; к:’4

Жалпы генетикалық жағдаяттардың әсері себебінен болатын текөкілінің барша морфологиялық, физиологиялық жэне психикалықерекшеліктердің бірлігі — адам қүрылымын (конституциясын) түзеді.

Биологиялық жэне әлеуметтік жағдаяттардың өзара ықпалдастықпроблемасы психология тарихында психологиялык дамудың бірнешетеорияларының пайда болуьша негіз қалады.

Биологиялық пісіп ж етілу теориясы адамның психикалыққызметтері нэсілдікпен анықталатынын, оның қоршаган ортага тэуелсіздігін, агзаның биалогиялық пісіп жетілуі барысында дамитыны жәнінде түжырым жасайды. Өрбір тек өкілінің дамуы бүкіл адамзат тегінің дамуын қайталап отырады (биогенетикалық заң).

66

Қоршшан ортаньщ жетекшілікролі теориясы бойынша - адамның психщальщ дамуындазы шешуші жшдаят — бұл қоршшан орта. Бұл теорияяы қолдаушылар психикалық дамудагы сапалык өзгсрістерді жастық кезеңдермен байланыстырмай, олардың бэрі білім, епті лі к және дағдылардьщ топталуынан деп түсіндіреді.

Қазіргі заман ғылым деректері белгілі биологиялық жагдаяттардың адамның қандай да лсихикалық сапаларының қалыптасуын қиьшдататын не жеңілдететін шартгар ретінде қызмет ететінін айгақтайды.

Генетикамен сыбайлас психология саласы - психогенетика - тек өкілінің әрекет-қылық ерекшеліктерінде корінетін генотип пен орта жагдайларыньщ өзара байланысын зерттейді.

35. Түлға теориясына байланысгы тужырымдамаларға шолу

Түлға проблемасына орасан көп зерттеулер арналган. Олардын бәрін үш үлкен топқа бөліп, қарастыруга болады:

1.Тұлга проблемасының әдіснамалық жзне жалпы теориялық зерттеулері. Бұл зерттеулер келесі эдіснамалық приіщигггер мен пробле- маларды ашуга арналған: санажэне іс-эрекет бірпігі принципі; тулгалық принципі, тұлганың себептілік принципі, биачогиялық пен әлеуметтіктің өзара қатынасы принципі, тұлга бойындағы даралық және қогамдық сипаттар, субьект проблемасы, жуйелілік багтпының іске асып баруы, және т.б. Тұлға психологиясындағы жалпы теориялық проблемалар: тұлга құрьиіымы проблемасы, тұлга типологиясы, қозгалысы (динами- касы) жэне дамуы, т.б. проблемалар.

2. Тұлганың нақты құрылым бірліктерін жяне тұлга ерекшелік- терін, ягни тұлганың сеп-түрткі - қажетсіну аймағын, агрессивтігін, күйзелісін, мінезін жэне т.б. эмпирикалық талдауга арналган зертте- улер.

3.Тұлга жөніндегі біртұтас авторлық теориялар: Фрейд, Юнг, Рубиниггейн және т.б. ғылыми көзқарастары.

Тұлға жөніндегі зерттелеулердің бұл үш тобы өзара байланыстыкеледі.

Психологиядагы тұлға зерттеулерінің жалпы бағыттарына шолу бере отырып, екі негізгі бағытты - номотетикалық жэне идеографиялық -ажырата атамай болмайды.

Номотетикалық багыт - тұлга қызметтерінің жалпы, эмбебапзаңдарын талдауды көздейді. Бұл салада қолданылатын басты

67

эдістер — жаратылыстану әдістері: бакылау, эксперимент, деректердіематикалық - статистикалық өңдеуИдеографиялық багыт - тұлга бірегейлігіи, оның қайталаибас түтастыгын дәрштейді де негізгі зерттеу әдістері ретінде рефдек- і және «жекеленген жагдайлар» эдістерін қолдана отырып, олардан

теориялық жалпылыққабаяндайды

Тұлға психологиясындағы психоаналитикалық багдар ХІа - а а ғ .ғ

ысында пайда болды. Оның негізін қалаушы Зигмунд Фреид. Фрейдтің тұлға теориясыньщ басты бөлімдері: бейсана проблемалары

ақпарат му жэне

жэнебейсаналық деңгейде өтіп жатады. Бейсана аймағы мұзтаудын су асты бөлігі сияқты басқа сана түрлерінс қараганда көлемді де салмақты келіп, өз ішіне адамның барша әрекет-қылығындағы инстинкттер мен табиғиқозғаушы күштерді қамтиды.

инстинкттерініңқиратушы

тинктері.инстинктгер

жыныстыкқамтамасыз

Өлім инстинкггері - қиратқыш күштер тек өкілінің ішкі жан дүниесіне (мазохизм не өзіне қол салу), сондай-ақ сырттай болмысына (өшпенділікжэне агрессия) бағдарланады. *

Көп жылгы клиникалық зерттеулері негізінде В. Фрейд өзінің инс- тинкттер жөніндегі тұжырымдамаларын ұсынды. Осыган байланысты ол

қүрьшымының үш деңгейлі бірліктерін анықгады:ЭНО), «МЕН»(ЭГО-Я),» ЖОҒАРЫ МЕН»(СУПЕР

сверх Я).«ОЛ» (Ид-Оно) - Абай оз философиясында

биологиялыкинстинктті құмарлықтардьщ (агрессивті және сексуалды) бүркрнысты ошагы. «ОЛ» «либидо» деп аталатын сексуалды энергиямен қаньщқан. Адам - түйықталған энергетикалық жүйе, эр адам бойындағы күш-қуат-т\/пяк-тм іпямя Кейсяналылығынан әоі акьш олшеміне келмейтіндігінен

алу (рахаттану) принципіне бағьгаадыадам өмірінің басты мүраты инстинкттен

68

«МЕН»(Эго-Я) - инстинкті «Ол» талаптарьш үздіксіз шынайылылық (реалщость) принципі негізінде орындап баруга ұмтылады. «МЕН» адам бойында бейсана және ашық сана күйінде бірдей орын иелейді. «МЕН» деңгейі инстинктті «ОЛ» - мен ұдайы тайталаста болып, адамның сексуалды кұмарлықтарын басып отырады. «МЕН» үш ықпал әсеріне:«ОЛ», «ЖОҒАРЫ МЕН» жэне өз талаптарына бағьгадыруды көздеген қоғамға - тэуелді хеледі. «МЕН» аталғандар арасында үйлесімділік орнатуға ат салысаді.і, бірақ рахаттану принципін басты мақсат түтпай, болмыс шындығымен жүргенді қалайды.

«ЖОҒАРЫ МЕН» (Супер - эго, сверх - я) - ата-аналар жэне қогамдық моралъ ықпалдарының иесі. Бүл қүрылым бала өмірінің ба- рысында қалыптасып, сол бала жынысына тектес ересек туыскан бол- мысына үқсап дамиды. Ұқсау не сәйкестену (идентификация) желісінде ер балаларда «Эдип комплексі», ал қыз балаларда «Электра комплексі»қалыптасады. Бұл комплекс түрлері бапаның сәйкестену нысанына(әке не ананың біреуіне) болган екі ұшты, бірі-біріне қайшы толганыс

Тұлға «Мені»анықтайды. «Ол» (эго) және Жоғары

өзара сиыспайтын талаптар қояды. Мұндай жағдайларда «МЕН» күпггі ықпалдарға тап болып, оны «үрей» билейді. «Мен» осы үрейге қарсыере- кше тосқауылдар - психологиялық қорганыс тетіктерін іске қосады.

Әлемдік психрлогияда тұлға теориясына орай өз маңыздылығымен эйгіленген бағыт - бүл бихевиоризм. Бихевиоризмнің зерттеулері аясы — адам әрекет-қылыгы, ал психология сол әрекет-қылықты күні ілгері болжау жзне қадагалауды міндетіне алган жарат^ільістану гылымының эксперименталды саласы есептелінді.

Бүл бағыт негізін қалаушы Д.Уотсон пікірінше, адам тумадан қарапайым реакциялар мен рефлекстерге гана бейімделген, бірақ мүндай нэсілдік иіарттар саны шектеулі, аз санды. Осыдан тек өкілінің бариіа эрекет-қылыгы оқу-үйретудің нэтижесінде пайда болады.

Уотсонның анықгауынша, тұлға - әдетті дағдылар жүйесінің туын- дысы. Сондықган да ғалым тұлға сипатын, оның практикалық қызметін ұзақ уақыт зергтеу барысьгада анықгалған әрекеттерінің жиынтығынанбайқауға болатынын алға тартады.

Бихевиоризм ұстанымына сәйкес, әрекет-қылық талдауы қатаң объ-ективті сипатта больш, сырттай байқалатын жауап әрекеттерге (реак- ция) ғана негізделуі тиіс (объекгив таиым, қолға түспейтіндердің бэрі бекео. яғни адам ойы, санасы өлшестіруғе, санаққа келмейді, осыдан

69

<шр зертте> нысшш бола алыайды). Адммым нш і жам дүниес і нде больш жнтқанньщ бәрі — тьшсьш сыр. Шынайы ж р т к л и и изрсс — 6 р —д-----— тыскы эсерге болган жзлап әрекеті, онын сырттай керінетіңэрекет-кылықтары және осы зрекеттерғе иәжбүрлгутш қоршаган орт»ыкпалдары (гпшулы) мен жағдайлгц>ы. Психаюггың міндеті - жауап эреюепсе орай ьжтимал ыкпатды аньпспгг. сол ыкпалды пайымдал- аркылы к-яндай жауап зрекет боларын бшжастыру.

Сонымен. бичевиориш түрғысынан тек өкіліпің бойында қоршаган ортага икемдесу ге кажгг жауап әрекетке байланысты каңдай мүмкіндікіер болса. солардыд бәрі т\геддей түліалык сииапы береді. ягни түлға-бүл да* дыдар, саналы басқарылахын инс гинкпер, о ле> мегітешсн эмоциялар,аэи-.: ш ды.аар түзуге кажет бейіндесу қабисп, калыптасқан даі дылардыбекіту жзне сактап каі> қасиеті;

Осыдаи. түлға - үйымдасқан жэне ыкгималды түракты дм дыдар *уй*с» Дағдйшар түрақты эрекет-қылык негіэі, сонымен бірічг олар тіршшнгии «Vермслі жаі іай -іарына бейімдескен. боамыс еагерісіне і.эйкес жаиа да*ды.ирды қа тьштастырады

Тү.іга псих&іогиясының гуманистік бигыты- психшншш жэне “ихвткфшш принципт-:ріне карсы түжырымдарымен калыптасты. Бүл якичскм т я ы х теорияның басты үетанымы аМш - 6ірегей лпрмг цііііа» іи-иАіг. м ем и п і ашыщ бем м я м тк и м , ннч <гя жсті нИ[цп б>щіувакабі. і -тті йі/да ретзь едгіым«г Гуманистік пснхож» иянын ірі өкілдерінін бірі Л,Мвслоу.

Г уманнсі ік нси и»лоі ияны баска гылыми агымдардан •рекшелейтін принциіпер гөмендегідей:

- адамфм (нртутас дүние ретінде корасты0,- шкіша дсген қаиқаряық негт - псгтітеріітаиіың жярдем.• тһіч г:юлмысы бастауының субыхтішпт;- тұяіа тусішктері лыгн құні)і-і.іы.қтщтның (мм. ымн%ілыжы.- ту.гш бойындшы ұшшды қаі ист атащрды > іматтау, ипардың

өшнше ккг »>іЖ'ы.гуы мен қалыптасуын жрштеу,- туітның отхсн өміріне паіпаныспіы себеңтік жшдаяттары

тайьшта қатынас жааау.- сьфқат шЭашкфйя башт дпиаичн жекелтген деректерді вмлс,

дм&ытпы тмесе <х*шг*т тушіарОы щяітеуге бшыттаман ядістершм тжіміерт иашКімігя шшігііяну

Тұлганың ролдік теорнясы адам әрекет-қылығын екі түсінік негізінде ситлтайды: «әлеуметтік мәртебе», «әлеуметтік рөл». Бұл теорияньщ не- гізгі Хужырымдарын берген қалымдар ТшІІарсонс, Р.Мертон және т.б.

Әлеуметтік мэртебе (статус) - бүл тек өкілініц қогамдыққүқықтары мен міндеттері жүйесіндегі басқа да көптегсн амал-эрекеттерімен байланысқан негізгі де нақтьі дэрежелік багыт -

багдары.Әр адамның әлеуметтік мәртебесі оның ішкі жандүниелік ұстанымдары

мен құндылықгарынан, сондай-ақ сырттай кейпінен (киім киісінен, мінез- құлығынан, жүріс-тұрысынан, сөз саптау мәнерінен және т.б.) көрінеді.

Әлеуметтік мәртебе өзінің жоғары деңгейінде болса - ол мақтаныш, ол тұлға қанағатының белгісі, ал егер ол төмен дәрежеде көрінсе, жеккөрушілік, тіпті жеркеніш күйзелістерін туындатады.

Қай деңгейде болмасын, адамның әлеуметтік бағдар - бағытының ауысуы тұлғалық қасиет-сапалардың өзгеруіне себепші болады да, оның «Мен» құрылымына ерекшеленген сипат ендіреді, өзіндік санасы мен езіндік бағамын жаңа арнаға салады. Адам араласқан әлеуметтік қатынастар жүйесі де жаңаланады, сырттай қатынастағы адамдар көзқарасы да ауысып, назарындағы тұлғадан күтетін тілек-ниеттері жүйесі еткендегі қалпынан шығады.

Әлеуметтікрөл — қоршаган орта адамдары қалау-күткеніне сэйкес нақты түлганың мэртебесіне орайласқан эрекет-қылық үлгісі (моделі),

| +

ягни өзге адамдардың өз әрекетгерін накты мәртебелі тұлғада бекіген кұқықтар мен міндеттерге сәйкестендіріп, немесе оларды бұлжытпай қайталал, орындауы. *

Тұлғаның шығармашылық мүмкіндігі де осы әлеуметтік рөлді атқару барысында өз өрісін тауьш, іске асып жатады. Субъект ретіндегі адамньщ өз элеуметтік ролін атқаруы оның қызығулары мен қажеттеріне сай болған білім, дағды және ептіліктерінен көрінеді.

Ролдік әрекет-қылық - әрдайым әлеуметгік жүйе, сонымен бірге тек өкілінің субъектив қүндылықты бағыт-бағдары, қызығулары мен қажеттеріне орай қойьшатын шынайы рөлдік талаптар бірлігіне сәйкесіске асып отырады.

Сондықтан, эр адамның түрлі әлеуметтік топтармен, олар арқылы бүкіл қоғаммен байланыстыратын өз әлеуметтік рөлін орындау әрекеті тікелей оның санасы, психикасы, даралығы және бірегей «Мені» тұргысынан өңдеуден өтеді.

71

36. Тұлганың әлеуметтенуі жане оның даму кезеңдері

Түлга әлеуметтенуі — бұл түлганың қозамдық қүндылықтар мен адамзаттык үнамды әрекет-қылық әдістерін. меңгеруі негізінде қауымтіршілігіне қажет қабілеттерді қалыптастыруы.

Әлеуметтену үдерісінде адам элеуметтік қалыптарды меңгереді, әлеуметтік рөлдерді пайдалану әдістері мен қоғамдық әрекет-қылық дағдыларьш игереді. Түлғаның әлеуметтенуі әлеуметтік шындықтытанунегізінде қапыптасып барады.

Түлға әлеуметтенуінің негізгі көздері:1) ерте балалық шақ тзжірибесі—психикалық қызметтер мен эрекет-

қылықгық қарапайым формалар ыны ң қалыптасуы,2) элеуметтік мекемелер - тэрбие, оқу, білім жүиелері,3) қарьім-қатынас және іс-әрекет үдерісіндегі адамдардьщ өзара

ықпал-эсері.Әрқандай элеуметтік роль өз. ішіне коптеген мэдени қальптгар, ереже-

лер жэне эрекет-қылық үлгілерін қамтиды. Өмір барысында эрбір адам жасы мен қызмет бабының өсуіне орай бір емес, бірнеше элеуметтікрөлдерді меңгеруіне тура келеді.

Өз мазмұны бойыншэ әлеуметтену қүбылысы - екі тарапты үдеріс.Бір жағынан, ол - қоғам тарапынан әлеуметтік тарихи тәжірибені,рэміздерді, қүндылықтар мен қалыптарды келесі эулетке жетюзу болса,екінші жағынан, - оларды тек өкілінің игеруі, өз меншігіне өткізуі (ин-териоризациялауы). и лп-пьжгх ■

Бүл орайда иитериоризациялау дегеніміз сыртгай көрін^сті қоғамдықөмір үдерістерінің ішкі санальщ үдерістерге өтіп, тиісті өзгерістерге келуі, яғни жалпылануы, сөздік (вербалды) формаға енуі, бүдан былайғы дамуқабілетіниемденуі. , , . . , I

Түлға үшін элеуметгену үдерісінің алғашқы кезеңдердегі басты мэні- өз әлеуметтік орнын іздеп, табуы. Бүл үдерістегі тек өкілі үшін өзектімэселе: 1) өз «Менін» тану; 2) өз «Менінің» мән-мағынасын түсіну.

Өз «Менін» тану мен оның мәніп түсіну тұлға дербестігініңорнығуы мен «Мен - бейнені» қалыптастыру үдерісінде әрқайсысы өзмағынасымен ажыралады.

Өз «Менін» тану ерте балалық шақга өтеді: 2-ден 5-жасқа дейін тік жүруге және сөйлеуге үйренеді, ойы мен санасы дамиды, күрделі іс-әрекет (сурет салу, таным қабілеті, еңбектену) дагдьшары қалыптасады, ең бас- тысы - орга жэне соңғы балалық шақта мектеп оқуымен айналысу.

72

Өз «Менінің» мэн-магынасын түсіну - бұл тұлғаның құндылықты бой сөтеріп, кемелденуі. Бұл үдеріс орта балалық шақта басталып, «Мен^е» (яғни «маған») ұқсаған «басқа адамдармен» өзін ұдайы салыс- тыра біғалау негізінде жүріп жагады. Осы үдеріс барысында тұлғаның жақсылық пен жамандық, өмір мақсаты мен мэні және басқа да рухани- адамгершілік пен дүниетанымдық ұстанымдары жөніндегі түсініктері қалыптасады.

3. Фрейд әлеуміЕтгенудің келесідей психологиялық тетіктерін ажы- ратады: үңсау (имитация), теңестіру (идендификация), үят және кінәсеэімдері.

¥қсау (имитаңя) - баланың қандай да белгілі әрекет-қылық үлгісін саналы қайталауға тырысуы. Мұндай үлгі ата-ана, жақын-жуық, достарының жэне т.б. әрекеттері болуы мүмкін.

Теңестіру (идентификаңия) - қандай да қауымдастық мүшесі екенін сезіну. Өзін теңестіру арқылы бала ата-аналарының, ағайын- туыстарының, достарының, көршілерінің жэне т.б. әрекет-кылык үлгілерін, олар бойындағы құндылықты өнегелерді өзінің меншіктісапа-қасиеттері ретінде қабылдайды.

Психологиялық ұқсау мен теңестіру ұнамды тетіктер ретінде танылған, себебі бұлар белгілі әрекет-қылық қалыптарын қабылдауға бағдарланған. Ал үят пен кінэ — кейбір әрекет-қылық үлгілерін қабылдауга шек қояды немесе тіпті қабылдаггпайды, осыдан мұндайтетіктер болымсыз не кері деп есептеледі.

¥ят, эдетте, адамды маскара, әиікере ету сезімімен бірге жүреді.Бұл сезім тұлға эрекетін басқалар көзімен бағалауға негізделген.

Кінэ сезіну - эр адамның өз айыбын өзі бағалауымен іштей күйзеліскетүсуі. Адам өз жазасын өзі береді, ал мұны кадағалау әр тұлғаның өз ар-намысына байланысты.

Амеркан психологі Ч.Кули бала санасы мен оның өзіндік санасыныңқалыптасуында сол баланы қоршаған бастапқы ұжымдардағы өзге адамдар (ата-аналар, туыстар, көршілер, достар жэне т.б.) пікірлері ментүсініктерінің маңызды болатынына назар аударады.

Қоршаған орта адамдарының пікірлері тұлға үшін соншалықтымаңызды да мәнді, себебі солардың ықпал-әсері арқасында тек өкілінің«Мен» сезімі дамиды. Ч. Кули бұл құбылысты «айналы (зеркальное)Мен» деп атаған.

Өзге адамдар — тек өкілінің көрінісін беретін айна іспетті, осыөзге адамдармен ұдайы қарым-қатынасқа келуден баланың өз «Мені»

73

қалыптасады, яғни адам «Мені» әрбір тек өкілінің басқаларменықпалдасты байланысынан туындайды.

п іы н ы н /т я да «айналы Мен» баланың өзіндік санасының маңыздыэлементі есептеледі- Осының арқасында балада өзіндік баға беру қабілетідамиды, өз бойьша басқалар көзімен қарауға үйреніп, өзін олардан саналытүрде ажырата біліп, өз қадірін мақтанышпен тануға немесе өз «Менін»қадірлемеуге дағдыланады. ЩШШЩЩЛ

Уақыт өтумен, бастапқы ұжымдардғы элеуметтік ықпалдыбайланыстардың кеңеюімен субъективті «Мен» нығайьш, тұрақтанабастайды: қоршаған адамдар ықпалымен тек өкілінің өзіндік қадағалау,бақылау қабілеті артады, әлеуметтік топ қалыптары мен құндылықтарьшжоғары дәрежеде игеруге қол жеткізеді.

Ч. Кули теориясының ұнамды тарапы — адами «Мен» қалыптасу ын да әлеуметтік қарым-қатынастарға улкен мэн беріп, кіші әлеуметтік топтардың (ата-аналар, жақын-жуықтар, көршілер және т.б.) ықпалын жоғары бағалауында. Дегенмен, ол бала өміріндегі «Мен» дәрежесінің кемелденуінде бастапқы ұжымдардың ролін әсірелей отырып, әлеуметтік мекемелер (оқу, білім, тәрбие орындары) ықпалына ақау тұсірді. Мем- лекеттік тапсырыс жэне арнайы тәрбие болмаган жерде болымды «Мен» қалыптаспайтынын Ч.Кули ескермеді

Американдық галым- психолог Дж.Мид баланьщ элеуметтік кемелде- нуінде элеуметтік қарым-қатынастармен бір қатар, адамдармен араласу барысында қолданылатын рәміздер және ым-ишараларды түсініп әрі пайдаланудың үлкен маңызды болатынына баса назар аударды.

Өзара түсінісу мен әлеуметтік қатынастарға келуде Дж.іуіид балалық шақтағы басқа адамдар рөлін қабылдау қабілетіне байланысты екеніне ден қойды. Мұндай қабілеттің орныіуында балалың иіақтагы ойындар маңызды болатынын алға тартты. Үжымдық ойынға енуден бала белгілі рөлді атқаруға кіріседі, соң өсіп тәжірибе жинақгай отырып, ол ойынға қатысқан бірнеше адамдардың релін орындауға тырысады.

Сонымен бірге, оның ақылы, өзіндік санасы дамиды, келе-келе әлеуметгік топ қалыптары мен қүндьшықгарын меңгере бастайды, өзіне болған талаптар мен ұстанымдардың мэнін түсінетін болады.

Кемелге жетіп, «Мен» дэрежесіне көтерілген тұлғаның көрсеткіші— элеуметтік топ қалыптары мен құндылықтарын, сол элеуметтің өзіне қойган талаптары мен ұстанымдарын қабылдауы, яғни Д ж Мид пікірінше, бұл нақгы тек өкіліне қойылған талаптар мен ұстанымдардың жалпыланған ұжымдық бейнесі.

74

ч Өзі қатысып отырған элеуметтік топ талаптары мен ұхтанымдарынқабылдағаннан бастап, тек өкілі өзінің кемелденген субъектив «Меніне» ие б&лады.

Осы сәттен бастап, ол топтың басқа да мүшелерімен бірге топ мүдделеріне ортақгасып, жалпы проблемаларды шешуге араласады.

Әлеуметтену - бұл белгіл і әлеуметгік шарттармен үйлескен тұлғаның белсенді түрде өзін-өзі қальштастыруы. Әлеуметтенуден тұлға қоғамның толыққанды мүшёсі ретінде танылады.

Адамның сән көрінісі, талғам, қажегсіну багдары ауыспалы болса, ал дүниетанымдық көзқарастары, жалпыадамзатгьщ мәдени құндылықтары тұрақтьшау келеді. Әр эулет өкілінің омірге араласуы өз проблемаларьш пайда етеді. Әлеуметтену - бұл жаңа эулетті өткен салт-дәстүрлер мен құндьшықгарға бағьшдыру емес. Егер бұлай болса, тарихи үдеріс өз да- муьгаан қалады, әке мен баланың айырмашылығы жоғалады. Әлеуметтену- эрбір ұрпақгьщ өз дэуіріне сай жасай білуі, өз қоғамына орай әлеуметгік- психологиялық ұстанымдарды түсініп, тіршілік қызметін орындауы.

Әміршіл-экімшіл црвамдагы әлеуметтену — жас әулеттің ересек- тер ұстанымын бұлжытпай қайталап, орындауы. Ал өркениетті де- мократияшыл қогамдагы әулеттер арасьгадағы қатынастар теңдік пен қызметтестік негізінде болып, жаңа әулеттің жалпыадамзаттық құндьшықтар шеңберінде дамуына жол ашуы басты шарт.

Тек өкіл інің әлеуметтік мұраға ортақтасуы - оның қогам мэдениетін қабылдауы.

Мэдениет — бұл рухани жэне материалды құндылықтарда, элеуметтік жэне тұлгааралық қатынастарда көрініс берген адам- зат табысы. Адамдардың әрқилы өмір саласындағы (еңбек, тұрмыс, қоғамдық жэне саяси тіршілік, т.б.) қажетті әрекет-қылық, қалып, талаптарының бэрі - мәдениетте көрінеді. Тек өкілінің элеуметтенунэтижесі оның элеуметтік құнды деп танылган ерекшеліюперінде: ақыл, мінез, іс-қимыл эрекеттерінде, тэрбиелілігі мен оқьімыстылыгында, қогамдық бейімдесе білуінде байқалады.

Тек өкілінің әрқилы жас даму кезеңдеріндегі психикасы белгілі сапалардың дамуына бейім келеді. Әлеуметтену үдерісінде тұлғаның өмірлік ұстанымдары мен мінез бітістері, жалпыланған әрекет-қыпық әдістері мен принңиптері қальпггасады.

Сонымен, элеуметтену — бұл элеуметтік мекемелердің арнайы багытталган жагдайларында немесе тұлгага болган эртүрлі өмірлік шарттардың кездейсоқ ықпалынан туындайтын элеуметтік

75

қундылықтар мен элеуметке бейімдескен әрекет-қылық әдістеріжүйесін игеру үдерісі (сонымен бірге — нзтижесі).

Әлеуметтену сапасы мен сипаты көп жағдайда нақты коғамныңәлеуметтік құрылысымен анықгалады.

Әлеуметтенген тұлғаның психикалық қалып шенберінде көрініс бе-ретін бірнеше ерекшеліктерін атауға болады.

Т ұ л ғ а өз дамуында әлеуметтік бейімділікпен бір қатар тұлғалықдербестік, өз даралыгын түрақтандыру қажеттігіне ие. Сындар- лы жағдайларда мұндай тұлға өз өмірлік бағытын қорғай алады, өзұстанымдары мен құндылықты көзқарастарын сактап қалу кұшіне ие. Қагерлі жағдайларда қандай да ауытқулардың алдьш алып, психикалыққорғаныс табуға тырысады.

Тиянақты кемелденген тұлға үшін қалыпты шарттар: үздіксіз дамужағдайында болып, өзін-өзі жетілдіріп бару жэне өз мүмкіндіктерін іскеасыра білу; өзі үшін жаңа табыс шектерін белгілей отырып, «ертеңгікүн қуанышын» коре бшу; өз қабілеті мүмкіндіктерін ашып, пайдала-ну; ал қиыншылық баска түскенде — ымырашылдыққа келіп, жағдайғабейімдесумен әрекет жасай білу. Психикалық ұстамды тек өкілі басқаадамдармен тілектестік қарым-қатьшаста болып, олардьщ мүдделері менқажеттеріне сезімтал келеді.

Өз өмірлік жоспарын түзуде психикалық тұрақганған түлға шынайымүмкіндіктерінен аспай, күші келмейтін талаптарга үрынбай, орын- сыз эрекеттерден сактана біледі. Дамыган түлга жогары дэрежелі эділдік, ар-намьіс жэне абырой сезімдеріне бай келеді. Ол ^лдына қоиған шындыққа сай да мэнді өз мақсаттарын орындауда табандылық көрсетіп, көздегеніне жетпей, тьшбайды. Қиьшдау талаптар кезіксе, бұл тұлға психикалық күйзеліс ауытқуына түспей, тактикалық жол-жосық табуда шеберлік таныта алады. Өз табыстары мен үтылыстарының себебін басқадан кормей, өз мойнына ала біледі. Күрделі өмір жағдайларьшдажауапкершілік көтеруге эрі орынды тэуекелдікке бел буып, қалаган істі бастай алады. Көңіл-күй тұрақтылығынан жетілген тұлға әсемдік пен қастерлі рухани дүниеге сезімталдығымен ерекшеленеді. Өз сый-кадірін құрметгей білумен бірге, ол өзіне сырттай көз жіберіп, бағалауға бейім, сонымен қатар, әңгіме-сүхбагта орынды әзіл пайдаланып, фәлсафалыксын, күмән айтуда шеберлік танытады.

Әлеу.меттенудің келесідей кезеңдерін ажырата көрсетуге болады.1. Бейімделу кезеңі (туғаннан жасөспірімдік шаққа дейін бала

76

злеущттік тәжірибені отанбастсш. қабылдайды, соган бейімдеседі,икемоётеді, еліктейді).

І.Даралану кезеңі (басқалар арасынан өзін бөле көрсету ниеті пайда болады, қогамдық әрекет-қылық қалыптарын сындарлы ой қалыбына сала, қабылдайды).

3. Бірігу (интеграция) кезеңі (қогамдагы өз орнын табу ниеті пайда бшып, қоршаган ортамен үйлесім табуга үмтылыс жасайды).

4. Еңбеккерлік кезеңі (адам тек элеуметтік тэжірибені меңгеріп қана қоймастан, өз еңбек эрекетімен қориіаган дүниеге ықпал жасап, сол тэжірибені қайта жасайды, өңдеп жаңа өнімге айналдырады).

5. Еңбеккерліктен соңгы кезең (элеуметтік тэжірибені қайта жасауда эрі оны келесі эулетке өткізуде үлкен де маңызды үлесімен танылатын адамның егде жасы).

37. Тулғанын психологиялық бітістері

Психикикалық қасиетттер жиынтыгьі түлганың психикалық бітістерін қүрайды. Өмірлік проблемаларды шеше отырып, адам өзінің психикалық мүмкіндіктерін ескереді, ортамен байланыста өз әдістерін қолданады, өз тіршілігіне сай даралығын пайдаланады.

Тек. өкілінің жеке психикалық қасиеттері өзара жүйелі қарым- қатынасқа түсіп, түлға санасын қүрайды. Түлғаның мұндай психикалық сапалары дәстүрлі төрт топқа бөлінеді: темперамент, багыт-багдар, қабілеттер, мінез.

Бүл психикалық сапалар жүйесі түлга қүрылымын түзеді. Түлғаның психологиялық құрылымындағы элементтер - әдетте,

«түлга бітістері» деп аталатын психологиялык қасиеітер және ерек-шеліктер.

Тұлға қасиетгерін бірнеше топқа бөліп, атауға болады.Тұлганың ең төмен деңгейлі қасиеттер тобы - бұл адамның

биологияльіқ иіарттасқан сапалар жиынтығы: психиканың жасқа, жынысқа байланысты жэне жүйке жүйесі тгті мен темпераменткеорайласқан тума қасиеттері.

Келесі топ өз ішіне адам психикалық үдерістерінің тума жэнежагдаяттарга тэуелді, сонымен бірге жаттыгумен де дамып, жетілуші даралықты ерекшеліктерін қамтиды, ягни ес, жад, түйсік,ойлау, қабылдау қасиеттері.

77

Психикалық қасиеттердің үшінші тобы тұлганың даралықты алеуметтік тәжірибесі, яғни адсшның өмір барысында меңгерген бічімдері, дагдылары, ептіліктері мен әдеттері. Бүл сапалар, эдетге, әлеуметтік сипатта болып, арнайы оқу жэне тәрбие барысындақапыптасады. " ”

Түлғаньщ ең жогары деңгейі — бүл оның багыт-багдарлылыгы.Бүл деңгей өз ішіне адамның құштарльщ, тілек, қызыгу, бейімділік,мұрат, сенім-наным, дүниетаным сезімдерін, сондай-ақ мінез-құлықерекшеліктері мен өзіндік багалау қабілетін қамтиды. Тұлға бағыт-бағдарлылығы әлеуметгік негізді, осыдан бүл жоғары қасиеттер қогамдықтәрбие ықпалымен қалыптасып, сол адам жасап жатқан нақгы қоғамныңидеологиясына сай келеді.

Түлғаның қүрылымдық деңгейлері жанама тетік - іс-әрекетке орайөзара байланысты.

Психология ғылымында тұлғаның психикалық кұрьшымьш анықгауғаорай бірнеше тұжырымдар қалыптасқан.

Б.Г. Ананьев - тек өкілі, тұлга, даралық, іс-ярекет субъектісияқты жекеленген категориялардың баршасын біріктіре, жалпыланган«адам» категориясын пайдаланғанды дұрыс кореді. Ол эрбір элементіоз құрылымшаларына ие адамның жалпы құрылымын ұсынады. Текөкілі ретіндегі адам құрылымы осыдан өз ішіне жас жэне жыныстық,даралықты және тектік (дене құрылысы, жүйке қозғалысы жэне т.б. ере-кшеліктер), психофизиологиялық қызметтер, органикалық қажеттер,нышандар мен темпераменттерді қамтиды.

Тұлғалық ұйымдасудың өзі де екі дәрежеде көрінетін бірціама күрделіқұбылыс: алғашқы, жоғары тұлға дәрежесі 1 бұл мәртебе, әлеуметтікроль, құндылықты багыт-багдарлар, ал екінші дәрежелі, жалпыға бірдейтұлғалық қасиеттер — әрекет-қылық тобы, сана және т.б.

Тұлға құрылымы жөнінде ғылымда танымал болған теориялық тұжырымдардың жэне бірін З.Фрейд, оның шэкірті КГ.Юнг ұсынған. Ол бойынша эрқандай тұлға өз алдына жүйе ретінде танылып, өз ішіне келесідей элементтерді қамтиды: «Мен» (эго), дара бейсаналық жэне оның бірігімдері, ұжымдық бейсана жэне оның бастау негіздері, текөкілі (персона) жэне т.б.

Көптеген психолог-ғалымдар тұлғаның құрылымдық бірлігі ретінде «бітіс» (черты), категориясын ажыратады. Осыған орай «бітістер те- ориясын» ұсынған Г.Олпорт бұл тұлға элементін екіге ажыратады: 1) жалпы тұлгалық бітістер (белгілі мәдениет шеңберінде жасап жатқан

78

адам)цардың көпшілігіне тән қалаған тұлғалық сипат); 2) дара түпгалыц бітіс (диспозиция - басқа адамдармен салыстырып болмайтын, тек бір ғана тұлғаға тэн болып, оның бірегейлігін таньггушы ерекше қасиет).

Тұлға бойьшдағы психикалық бітістердің бәрі өзара байланысты, дегенмен өз дербестігіне ие, бір-біріне тәуелсіз. Әр адамдағы бітіс екінші біреудің не көпшіліктің таңған ойы емес, ол нақгы адамда накгы көрінетін иіынайы құбылыс (біреудің өкпешілдігі, екіншінің - даңгойлыгы, үшіншібіреудІң - иман жүзділігі жэне т.б.).

Тұлға бітістерін эрқилы негізде топтастыруға болады:1) үстірпйн бітістер — тұлғаның біртекті негізге ие болмаған эрі

тұрақсыз, өзара сыбайлас келген бірнеше әрекет-қылықтық сипат-қаейеттері;

2) түгырлы бастау бітістері - адамның әрекет-қылық қасиеттерінің тұрақтылығын аңдатып, кемелденген тұлғалық ой мен бой дәрежесін таньггушы психологиялық жағдаяттар жиынтығы.

Сонымен, түлга бітісі - бүл адамның әрекет-қылыгында көрініс беретін, сонымен бірге ярқилы жагдайлар мен мезеттерде біртекті ярекет-қимыл жасауга бейімдестіруші психикалық дүние бірліктері{Р.Кеттелл).

38. Тұлға типологиясыI 4

Тұлғаның көптүрлі ғылыми типологиясын шартты түрде бірнеше топқа келтіруге болады.

Тұлға типологиясын аньщтауға негіз болған ең ежелгі психологиялық таным жетістігі — гуморалдьіқ (сұйьщтық) теориялар. Бұл теориялар бойынша тұлға типі адам (жануар) ағзасындағы қандай да сұйықтық (қан, шырын және т.б.) түрімен байланыстырылады. Бұл орайда типологиялық ажыратудың бастау көзін ежелгі грек ғалым дәрігері Гиппократ берген. Ол тұлға типін ағзадағы төрт сұйықтыққа байланыстырады — қан, өт, қара және сары шырын (запыран). Осылардың қай бірінің басымдылығы темперамент типіне ықпал жасайды: сангвиник, холерик, флегмашик,меланхолик.

Ал Гален темпераменттің аталған түрлерін артериялық жэне веноздық қсш қүрылымдарының әзара қатынасымен байланыстырады.

Қанньің сапалық ерекшеліктерінің түлга қасиеттерімен байланыстылыгы И.Кант теориясына да арқау болды. Ол темпера- менттерді келесідей бөлістерге келтіреді: сезім темпераменттері

79

(сангвиник - көңілді адам темпераменті; меланхолик - жабығыңқы адам темпераменті) іс-эрекеттік темпераменттер (.холерик - ұстамсыз адам темпераменті; флегматик — байсалды адам темпераменті).

Орыс ғалымы П. Ф. Лесгафт темпераменттердің дәстүрлі типтерінадамның қан айналу жүйесінің ереюиеліктері және агзадагы зат алмасужылдамдыгына байланыстыра ажыратады.

Морфологиялық теорияларда тұлға қасиетін ажыратудың бастыбелгісі ретінде адамның дене құрылысындағы ерекшеліктері аталады. Ф.Галль бас сүйегі типтері мен мінез бітістері арасындағы байланыстьщбарына назар аударды.

Тұлғаның дене көрінісіне (конституционалды типология) орайЭ. Кречмер адамды төрт типке бөледі: астеник, пикник, атлетик,дитіастик (Конституционалды типология негізі - жаггырдағы ұрықтықдаму динамикасынан болатын туғаннан соңғы дене құрылымының ере-кшеліктері). ,

1) астеник (әлжуаз) адам - нэзік денелі, қуиіық кеуде, тар иық, қол-аягы серейген үзын, сопақ жүзді, бірақ жүйке жүйесімен басмиы күшті дамыган; ынжық;

2) пикник (шэлтік) адам - кіші не орта бойлы, етіиең, биік кеуделі, қарынды, қысқа мойын, дамалақ басты; көпиііл;

3) атлетик (шомбал) адам - ірі, қарулы денелі, бұлшьіқ етті, денебөліктері өзара сәйкес дамыган, кең иықты; маңгаз;

4) дипластик (мүгедек) адам - тән-дене қүрылымы қисынсызжаралған, тартыншақ;

Психофизиологиялық теорияларда тұлға типтерін^ажыратудың басты белгісіне субъекггің психологиялықәрі физиологиялық ерекшелік- тері алынады, әсіресе тек өкілінің жүйке жүйесі қасиеттеріне басымды назар аударылады. Осы түрғыдан зерттеу жүргізген И.П.Павлов әрекет- қьшықта көрініп, Гиппократтық төрт түрлі темперамент түріне сай ке- летін жоғары жүйке қызметінің төрт типін айырады -күшті, тепе-тең, қозгалмалы, қозу жэне тежелу сапаларына байланысты.

Дегенмен, аталған психофизиологиялық сапа - қасиетгер таза күшнде жеке-дара көрінбей, өзара араласа бірігіп, жүйкелік қасиетгердің көпсанды түріне негіз береді.

Психология ғылымындаорьш алған келесі біртоорш-психиатрикалықтипология атамасын алған. Бүл теория психикалық сырқаттану (пато-психология) белгілеріне негізделіп, дәрігерлік емдеу тэжірибелеріндепайдаланылады.

80

Пеяхикалық науқастар материалдарын талдау негізінде мінездік сырқайітардың төмендегідей түрлерін ажырапгуға болады:

Делқұлы - есуас (шизоидты) тип - сырттай дүниемен байланысы үзілген, ой-сана бірізділігі жоқ, әрекет-қылығы басқарымсыз, алда не істейтінін болжастыру мүмкін емес, басқалармен қатынасы түйық, өте көңілшек, өз білгені гана дүрыс, талаптары шындықтан алшақ, ойын өз логикасымен ғань түзеді, осыдан оның ой-санасы даралықты, кейде санальшардьщ түсіне де кірмейтін бірегей пікір айтып салуы бекер емес; бүлар түйық, ашушаң, копшіліктен болекгенгенді қалайды.

Құйылма мінезді (циклоидты) тип - әрекет-қылығы түрақсыз ауыспа- лы, қуаньппы мұңға, мүңы қапелімді жан күйзелісімен алмасуы қиын емес; қүлшына іске кірісіп, демде қолын суытады. Мүндай жанкүйлік қалыптардың жылдам ауысуынан адам шаршайды, осыдан оның әрекет- кылығы қарама-қарсылыкты, не боларын болжастыру мүмкін емес.

Желікпе (гипертимді) тип - үдайы, қай жағдайда да көңілді, бейғам, қойны дерексіз қуаньшща толы; жоғары белсенділікті, күш-қуаты то- льш-тасқан, апайда бүлардың бэрі көбіне жайсыз мақсапарға бағыталып кетеді (ішімділікке, нашақорлыққа, жыныстық байланыстар мен бұзақьшыққа және т.б.). Мұндай адамдармен іскерлік қатынас жасау қиын, себебі бұлардьщ уәде, борьпшығы кем, мүдделері үстірт, тұрақсыз, сынғашыдамсыз, «мүмкін» мен «мүмкін емес» арасын айыра бермейді.

Мұңшыл (сензитивті) тип — эрдайым жабығыңқы, өмір шуағын көре білмейді, төңіректегінің бэрі ол үшін мэнсіз, қатерлі, өкпелегіш, тез шаршайды, жақьшдары тарапынан жақсылық лебі бола қойса, жайдары күйге келіп, ал оңашада қайтадан баяғы қара уайымға шомады.

Тартыншақ (психоастеник) тип - шектен тыс табансыз, үркек, қадамының бэрі ол үшін күмэн, түгелдей қоркыныш қүрсауында. Осылардың бәрінен қалайда қорғану үшін ырым сақгауға, өзінше салт,шаралар жасап әлекке түседі.

Қояншық (эпилептоидгы) тип - шектен тыс ашушаң, жүрт пікірінетөзімсіз, карсы сөзге шыдамсыз, отбасыньщ билеп тостеушісі, ұстамсыз,балағат сөзге, қол жұмсауға бейім, кейде не күйге түскенін өзі сезбей,бас билігінен айырьшады.

Шарбая (истероидты) тип - қандай да жолмен болмасын өзіне назараудартуға бейімшіл, өз дегеніне жетуде жөн-жосық таңдамаиды (қаруы- отірік, жапа, арсыздық жэне т.б.).

Күдікшіл (параноидты) тип - қандай да идея, ой, сезім құрсауынамагалып, ұдайы әсіре күйзелісте жүреді, кызғаншактық, секемшщцік,

81

кекшілдік сезімдеріне беріліп, қаядай да идеяны орынсыз әсірслеумснкалған дүниені кере алмайды.

Елікшіл (конформды) тип - өмірлік ұстанымы - «басқалар кандай бол-са, мен де сондай», өз бағыт-бағдар ьша ие бола алмай, нақты әлеуметтік топтык әрекет-қылық, пікір, көзқарас шарттарыньщ матауында жұреді.

Қазіргі кезеңде нсихология ғылымында тұлғаны типтестірудің жоғарыда апгалі ан 3 теориясынан өзге әлеумепіпик-мұлгалық типолоғия (тұлғаның басқа адамдармен қатынасына негізделген Юнг теориясы), психогеометриялық пшпология (адамньщ қандай да іеомегриялық фиіу-раларды қызыға таңдауьша негізделген СДеллингер теорнясы), сезшдік (сенсорлы) типология (адамның көру, есіту, қозғалыс әрекеттеріне йегіз- делген ЭА.Голубева және т.6. теориясы), щ лга - өмір жаяы типологиясы (тұлі аларды өзара салыстырумен емес, ал олардың эрқаисысьшьщ өз жеке өмір жолына катысты типтестіруге негізделген КЛЛбдулханова - Славская теориясы) қабылданып, зертгеу нәтижелерін берігі жатыр.

39. Тұлға бағыт-бағда ры. Тұлі а дамуы

Тұлга багыпг-багдары - бул әрбір тек өкілінің құндылықты базыт- багдар жүйесі, өмірлік арқау еткен қажетсрі, әрекет-қылықтарьиш ықпаі жасаушы қүндылықтармен сеп- түрткілер, түманың вміржшы жүйесін қүраст ырушы негізгі сапа-қасиеттері.

Түлгалық багыт-багдарлар төмендегідей ерекшеліктерімен ажы-ралдды: . ч „ , (гі(

/ . Түлга қарым-қатынастарының элеуметтік маңыздылыгы, олардың қогамдық мәнділігі - күнделікті әрекет-қылыгыАдагы ізгілік, инабаттылык нышандары, тұлға адамгершІлігінің прогресті элеуметтік идеяларға сэйкестігІ, тұлғаның саяси-элеуметгік саналылығы.

2. Түлга қажетсінулерінің көп қырлылығы, оның қызыгушылық ауқымының кеңдігі мен негізгі кызықсыну багдарының нактылыгы -тұлганың ізгілікті мұрат белгілеп, оған табанды ұмтыла білуі.

5 Қарым-қатынастарының түрақтылық дэреж есі — тұлга эрекеттерінің біріэділігі мен бірегей беріктілігі.

Әрқандай тұлганың эрекеі - кылыгы мен мінездік ұстанымы оның мұрат еткен өмірлік багыт-багдарына сай анықталады. Тұлгалық бақыт-бағдар - бұл накты адам санасынын құндылықты орайласкан кагтегориялык деңгейге кетгерілуі. Тұлганын барша ниеттері мен сенім- дері. жакын да алыс (тактикалык, стратегиялық) мақсаттар жүйесі осы категория негізінде қалыптасып барады.

82

Қажетсінуден адам агзасының, тек өкілінің, тұлга жэне әлеуметтік қауыцдастықтың тіршілігі мен даму шарттары түзіледі эрі іске асып барадһ

Қажеттік - адамның биологпялық тіршілік иесі, тек өкілі және тұлга ретінде өзіне ұтьімды болган өмірлік шарттарының тиісті қалпын жою не ауысу жагдайларын түзетуге деген ұмтшьіс ниеті.

Аса мәнді, тұғ>ірлы қажеттіктер адамның барша психикалық багыт-багдарын —ягни сезімдерін, ой-өрісін, еркі мен аззаның сырттан қабьілдау (сенсорпы) жүйелерін ащьтдайды.

А.Х.Маслоу тұлғаның бірі бірінен басым келетін сеп-түрткілік (мотивация) жобасын түзе отырып, адам әрекет-кылығын бағыттауда жоғары қажеттіктердің орындалуы төменғі қажетгіктердің іске асуына байланысты болатынын түжырымдаған, яғни, қарапайымдап айтатын болсақ, қарны аш баладан жоғары ой-өріс күту орынсыз.

Сонымен, А.Х.Маслоу пікірінше, мән-маңыздылықдеңғейі біртіндеп жоғарылап баратын адам қажетгері төмендегідей:

1) физиологиялық (органикалық) қажеттіктер: аштық, шөл,жыныстық ниет жэне т.б.;

2) қорганыс қажеттіктері: өзін қатерсіз сезіну, қорқыныштан, сэтсіздіктен жэне агрессиядан қоргау, құтылу;

3) қоріиаган ортага керекті болу жэне сүйіспеншілік, мейір қажепртігі: қауымга мүшелік, адамдар сапынан көріну, танымалдыққа жету жэне көпшіліктің қабылдауы;

4) сый-қүрмет (үлагатты болу) қажеттігі: таңдаган саладагы жогары білімділік пен шеберлік, табыскер бола білу, қолдау-қуаттау көру, танымалдыққа ерісу, бедел;

5) таным қажеттіктерй білу, епті болу, түсіну, зерттей алу;6) эсемдік (эстетикалык) қажеттері: жан-жақты үйлесім, сим-

метрия, тэртіп-реттілік, сұлулық;7) оз бойындагы мүмкіндіктерді аша білу қажеттігі: мақсат,

қабілеттерді іске асыру, түлганың өзіндік дамуы.Сеп-түрткі (мотиваңия) - бүл ниеттелген қажеттікке орай агзаның

белгілі багытта белсенділікке келуіне ықпал жасаушьі нақты жүйке құршымдарының (функционалды жүйенің) қозуы.

Әрекет-қылық сеп-түрткісі әрдайым эмоңионалды келеді. Біздің ұмтылыс әрекеттеріміздің қай-қайсысы да көніл шарпуынсыз болмайды. Бүл орайда кей эмоңиялар алыс мүратгарға бағытталған стратегиялық қызметтерді орындап, біз көздеген кей нысандардың маңыздылығын, оған

83

байланысты адамның қажетсіну деңгейін байқагады, ал өзге біреулері қажеттік нысаньгаа жетуді қамтамасыз етуші жекеленген жағдайлар меншарттардың мэн — мағынасынан хабар береді. , , 1 1

Адамның сеп - түрткілік қалпы келесі психологиялық категори-ялардан көрінеді қызыгулар, тілектер, умтылыстар, ниеттер,құіитарлықтар, құмарльіқтар, ұстанымдар.

Қызыгу - адамның тұрақты қажеттерімен байланысты көңіл-күигетольщ сәйкестенген багыт-багдары. Қызьиу түрақгы маңызга ие болганнысанга жоғары көңіл бөлуден көрінеді.

Тілек - қажеттікті қамтамасыз етуге сай келген затпен байла-нысты сеп- түрткілік қалып. Тілек қандай да қажетгіктің пісіп жетілукезеңін білдіріп, оның әрекет мақсаты және жоспарына сәйкес болуынансезіледі. . . . ^

Үмтылыс —тілек нысанына болган көңілдің көтеріңкілікпен багыталуъі. ... Н . ... ;; ..., , Щ . , !

Қүштарлық - белгілі нысанга болган түрақты да шарпулы көңуіүмтылысы. Мүндай аффектгі жағдайдағы қажеттік өзге қажеттікгердің бәрінен басым келіп, адам тіршілігінің барша бағыт-бағдарына ыкпал жасайды. Қүштарлық адамның ерік жэне көңіл-күй ниетгерінщ басын біріктіреді. Ол адам көздеген нысанның қоғамдық құндылығына орайүнамды да үнамсыз болуы ықтимал.

Қүмарлық - адамның қандай да нысандар тобына көзсіз зуестенуіненболатын психикалъщ қалып. Адам бойындағы қүмарлық тума, табиғи не- гізді болуы да, сондай-ақ оның өмір барысында әлеуметтік жағдайлардыңсебебінен қалыптасуы да мүмкін. »

Ниет — белгічі мақсатты іске асыруга көзделіп, эрекет қүралдарымен әдістері айқын саналы қабылданган шешім. Ниет ауқымында

орьгадалады.¥станым - адамның белгілі жагдайларда эрекет-қылықтың

үйреншікті әдістерін қолдануга дайын болу қалпы; бүл әрекет-қышқтьщ нейродинамикалық түргыдан шартталган түрақты жобасы. Үстаным- адам мінез-қылығына біткен, өзгеріске келе бермейтін, аса тұрақганған психикалық белгі. Екі түрлі ұстаным өз алдына көрініс беруі мүмкін:жалпы жэне жіктемелі (бекіген).

Жалпы ұстаным - қандай да қүбылыстардың үлкен тобына байла- нысты көрініс берсе, жіктемелі ұстаным - дарсиіанган нысандарга ораибайқалады.

84

40- М інл штншж гүсімік Мінеі курамм ш и курш ы м м

Мінеі - в? дадышг (кіртан*ан тұлмлық гюл иысты қүрікты^шы лрекет- қһіпықтар&ың ссп-түрткіаері иен яНстерінің түрақтанаамжутсі ' " ■ ■ V '

Өпеумегтік жаі ддйларда калыптасып әрі әлеучсттік орта ыкнаіыіш бола отырыи, міиет&гінің дтху барысынЛа тек өкчінің .'енетикіііыщ, еретиетктерімеп, г>мы/( жшары йке эрекеті тптмеп баіианысты

Мінеч - тұя?г:ты.ң меуметтік қаіыптасқан лрекет-қьиһиының ж өн~жобасы; бекіген, өъгеріеке шшейтт жекеленген қытқтар ерекшелігіОсыдан да бір адам екініпіге ұксамайды. Дегенмен. міне ідщ бір бетксй-лігін мойындай сггырып, әрқилы өмір жағдайларында бір адамнын віж де

беретінесте үстаганымьп жен

Мінеч және онын әрқилы кырларынын кллыптасуі*інда корніаганажетп

іаіттәсіресе, адамға оның балалық және жас өспірімдік шақгарындз күшті

ІНІ

камтамоағьгг

ересек шақта да белгілі мақсатты оагдарда жедел күиде калыптасып.өрістеп баруы мүмкін.

Мінездің біршама элементтерден құрадатынын бүгінде баршағалымдар мойындап отыр. Ондай элементтер - бпістер, қасиеттер,сапалар жэне т.б.

Мінез бітістері - бұл жеке адам ерекшеліктерінін даралықтыкөрсеткіш. белгілері. Бітістерді зерттеуде аса маңызды келетіні олар ара-сында нақты адам бойындағы жетекиіі бітісті таба білу. Осы талапқаооай НЛЛевитов барша мінез бітістерін екі топқа бөледі: багыт-багдарбітістері және ерік бітістері.

ажьшату

ұсынадыральды (адалдық, жауапкершілік), еріктік (батылдық, табанды ұстамдылык), ой-өрістік (бакылағыіптык. қызығушьшық, ойлампаз,зеректік, тапқьголық).

85

Ортақ бітістер - белгілі топ өкілдерінің өмір жағдайларына бірдей сәйкес келіп, ондағы эрбір мүше, адам бойында үлкен не кіші мөлшердекөрінетін жаппылама психикалық белгілер.

У.Э.Фреми психологиясындаадам мінезі мәнін оныңтіршілікбағыт- бағдары аныктайды, осыған ораи адам төңірегіндегі дүниемен қарым-қатынасқа түседі. >

Ғалым пайымдауынша, түлга мінезі - бұл біреуі басымдау келген бір-неше тіршілік багыттарының жиынтыгы. Э.Фреми екі басты бағытты ажырата, қарастырадьп өнімді және өнімсіз. Ал бүлардың әрқаисысы өзішінде белгілі мінез типтерін қамтиды.

О.Ранке типологиясында адам мінезі (орташа адам, жүйкесішалдыққан (невротик) адам, шығармахпыл адам) ерік түрғысынан дамугенезисіне байланысты қарастырылады; ал АЛоуэн типологиясьшдамінез типтері «Мен»-бейне ерекшеліктеріне байланыстырыла зерттеледі(жағымпаз (мазохист), шарбая (истерик), махаббатшыл (нарциссичес-кий), делқүлы (есуас - шизоид) типтер).

Сонымен, мінез ~ бұл тек өкілінің өмірлік жоспарымен шарттасқан тұрақты да жалныланган әрекет-қылықтарының жүйесі М інез-тек өкілі психикасы ерекшеліктерінің бекіген бағдарлы әрекеттік болмысы. Мінезде эрбір адамның әлеуметтік ортақ және даралықты, жеке өзіне тэн сапа-қасиеттері бекиді, оның элеуметтенуі мен тэрбиесінен қаланғансапалар көрініс береді.

Бір мінез бітістері жетекшілік деңгейде көрініп, түлғаның мінездіккейпін танытады. Ал өзгелері екінші дэрежелі болуы мүмкін. Мінез- дегі мәнді сапа - бүл психталық бітістердің өзара сәйкёс келуі, ягни түтастыгьі, түрақтылыгы, тепе-теңдігі.

Мінездің еріктік бітістері - әрекет-қылықты саналы реттеу үшін қажет түлгалық, түрақты дараланган типологияльіқ ерекшеліктері. Мінездің негізгі сапалары: табандылыгы, жігерлілігі, үстачдылыгы мен байсалдылыгы - түлғаның еріктік болмысына байланысты келеді.

Мінез табандыльігы - әрқилы жагдайлардагы багьіт-багдар және көзқарастар түрақтылыгы, сөз бен әрекет-қылық үйлесімділігі.

Мінез күш-куаты—адамның қайраттылыгы, үзақтьі төзімділікпен күрделі жагдайлардагы кедергілерді жеңе білу қабілеті.

Мінез беріктігі—мінез күші мен түлгалық принциптііік бірлігі. Мінез байсалдылыгы — эрекет-қылықтық бір қалыптылыгы мен

үстамдылыгы, түлганың көңіл-күй — еріктік түрақтылыгы.

86

Мшездің көңіл-күйге орай ерекшеліктері — тек өкілі психикалық қасие^терінің аса көрнекі, тікелей қабылданагьш белгілері. Өз мінезінің көңіл-күйлі ерекшеліктеріне байланысты бірнеше түлға типтері ажы-ралады: иіұгыл жауапты, қызбалы, терең ойлы, жайсаң, бір беткей, талгамды жэне т.б.

Мінездің зерделік, ой-өріс (интеллекіуал) бітістері - ақыл қызметіне байланысты жеке (ідамның тұрақты - типологиялық ерекшеліктері.

Түлғаның ақыл-ес, ой-оріс болмысын таньпушы сапалар арасындааса маңыздылары келесідей: ақыл өнімділігі, бірегейлігі, жалпыланган ойпау әдістерін меңгеруі, тұлганың бекімді ақыл-ес багдарьі (әуесқойлыгы), парасаттылыгьі және ойлампаздыгы.

Мінез сан - алуан бітістерге ие, дегенмен, әрекет-қылықгы ретгеу қажеттігі туғанда олар арасынан нақты мезетте керек болатыны алғы шепке шыгады. Бүл орайда, эсіресе, адам психикасьшьщ еріктік тара- пы маңызды келеді. Себебі, өмірдің әрқандай күрделі жағдайларында адамның өзін-өзі билей алу қабілеті оның саналы ерік кушіне, бүл сапа- мен бірге жүретін тұраңтыльщ пен табандылық қасиеттеріне байла- нысты келеді. Ал тұлғаның құндыльіқтық сапалары оның инабаттылық және танымдық (когнитивтік) бағыт-бағдарларымен айқындалады.

М і нез б іт іст ерін ің асқынуы - м інездің қалы птан тыс жағдайлары, жалпылай мінез түрақтылығына ие болумен бірге кейбір.әсер — ықпалдарды көтере алмауы (эзілге шыдамсыздық, сын көтермеу және т.б.).

41. Темперамент: қасиеттері мен типтері *

Темперамент — тек өкілінің психіисалық белсенділігінен көрінетін психодинамикалық қасиеттерінің бірлігі, ягни психикалық жауап эрекеттерінің жеделдігі, шапшаңдыгы, қарқыны.

Академик И.П.Павлов темпераменттің физиологиялық негіз- дерін талдай отырып, бүл психикалық қасиеттің жүйке жүйесі типіне тәуелділігін, бас миы қызметінің жеке жүйке үдерісі - козу мен теже- луге байланыстылығын дәлелдеді. Жүйкенің қозу мен тежелу күші, тепе-теңдігі жэне қозғалмалылығы тумадан, әр адамда эркилы.Осы қасиеттердің ара қатынасьгаа орай И.ГШавлов жоғары жүйке қызметінің4 типін ажыратты: «ұстамсыз» (жүйке жүйесі күшті, қозғалмалы, қозуы басым - холерик темпераментіне сәйкес) ; «тіршең» (жүйке жүйесі күшті, қозғалмалы, қозуы мен тежелуі тең - сангвиник темпераментіне

87

сәйкес);«байсалды» (жүйке жүйесі күіхггі, қозуы мен тежелуі тең, селқос- флегматик темпераментіне сәйкес); «мсіз» (жүйке жүйесі нашар, тежелуі басым, қозғалысы кем - меланхолик темпераментінің негізі).

Темперамент атауларьш ғьшымға алғаш ежелгі грек дәрігері Гип- пократ (460-377ж. б.э.д.) енгізген. Ол темперамент түрлерін адам ағзасьшдағы эрқилы сүйықгықгардың басымдылығьша қарай ажыратқан: қаны (сангвис) басым - сангвиник (қайратты, жылдам, өмірі шуақ, көпшіл, қуанышқа д а , күйзеліске де бірдей төзімді; сары өті (холэ)-хо- лерик ( ашушаң, шыдамсыз, қызбалы, үстамсыз, күйгелек, көңіл кейпі ауыспалы; ишрышы( флегма) басым - флегматик (байсалды, жайсан, үстамды, бір істен екіншісіне ауысуы қиьш, жаңа жағдайларға бейімделуі ауыр); қара өпй (мелайнахолэ) басым (запыранды) —меланхолик (тұйық, үяң, көңілшек, тартьгашақ, тез шаршайды, қиындыққа төзімсіз).

Темпераментте біріге корінетін жүйкелік қасиеттер тобы тек өкілініңбірнеше психикалық ерекшелікгерін береді:

1. Психикалық үдерістер шапшаңдьігы мен жеделдігі, психикалықбелсенділік, бүлшық ет — моторлы қимыл, қозгалыстар түрі.

2. Сыртқы ауыспалы жагдайларга бейімділік, икемшілдік не бір -беткейлік. ’ ;

3. Әрекет-қылықтың біртарапты сырттай әсерлерге басыбайльиіыгы(жстраверсия) не адамның өз ішкі дүниелік сезімдері мен үгымдарынатәуелділігі (интроверсия).

4. Сезімталдық, көңілшектік, қабылдагыіитық, көңіл қызбалыгьіменіиарпулылыгы және олардьің түрақтылыгы.

Кейбір темперамент түрлерінде аталған сапалар жеке ад^м болмысынаорай «араласа» көрінеді.

Әрқилы өмір жағдайларына байланысты туындайтын психикалық қалыптар адам темпераментіне тәуелді келеді. Алайда, адамның әрекет-қылық мәдениеті темпераменттен болмай, тэрбиеге тәуелдіқалыптасады. . р . | р > , ...

Қүбьшыстарға, өмір міндетгеріне, төңіректегі адамдарға қатьшасыныңшама, деңгейіне орай әр адам өз мейлінше күш-қуат жүмсап, өзініңтөзімділігін нығайтуға қабілетті, өз эрекеттерінің жеделділігімен жүмысқарқынын өзгерте алады.

Адам мінезінің ерекшеліктері, ягни оның әрекет-қылықтарыныңмэнері (стилі) - тікелей темпераментке тэуелді. Осьщан, темпераментмінезге тиісті жеке қасиеттерді өрбітуші, адамның айырым қабілеттеріндамытушы табиғи негіз.

88

Адамдар әрқилы жол, тәсілдерді пайдаланумен өздерінің «әлсіз» тарактарына психикалық толықгырулар беру арқылы бірдей табыстарға жетуі %іүмкін.

ӨмІр жағдайларының әсерінен холерикте селқостық, шабандық, енжарлық, ынтасыздық туындап жатса, ал меланхолик қайратты да табанды болып шыға келеді. Тұрмыстық тәжірибе мен адам тәрбиесіоның темпераментіне әрдайым «бүркеме» қызметін атқарады. Деген- мен, тосын, аса күшті ықпалдардан, қатерлі жағдайлардан, бүрыннан қалыптасқан тежеулі жауап эрекеттер қозу калпына келіп, жаңа сапаға котерілуі мүмкін. Холериктер, меланхоликтер шыдамсыздық пен психикалык ұстамсыздыққа бейім келеді. Алайда, тұлға қылығы мен жаппы адамдардың әрекеттік болмысын түбеғейлі бір тума, табиғи ере- кшелікке байланыстыра бағалау ғылыми тұрғыдан қате.

Сонымен, адамның өмір жэне іс-қызмет шарттарына тэуелді оньщ қайсы бір темпераменттік қасиеттері күшейе түссе, енді біреулері бэсең дэрежеде білшеді. Табиғи шартгылығына қарамастан, темпераментті тұлғалық сапа ретінде қарастырған жөн, себебі онда адамның табиги да, әлеуметтік игерілген де қасиеттері көрініс береді.

42. Қабілеттер: психологиялық тетіктері мен құрылымы

Қабілет — адамның әрқилы іс-әрекеттерге орай көрініс бере- тін психикалъщ мүмкіндіктерін анықтаушы тума анатомиялық- физиологиялық және өмір барысында меңгерген реттеу-түзету сапаларының жиьштыгы.

Әрқандай қызмет, іс-әрекет адамның тән-дене, психофизиолоғиялық жэне психолоғиялық мүмкіндікгеріне байланысты талаптар легін алғатартады. Осыдан, қабілет-түлла қасиеттерінің нақты іс-әрекет талап- тарына сзйкестік шама-шарқын көрсетеді.

Қабілеттер жалпы жзне арнайы болып бөлінеді.Жалпы қабілеттер іс-әрекеттердің барша түрінде қажет. Олар

қарапайым жзне күрделі болып ажыралады.Қарапайым қабілеттер - болмысты жай бейнелеуде, қабылдау,

ес, ойлау, қиял мен еріктің здеттегі, барша тек өкіліне тзн деңгейдеқалаган зрекет орындауда іске қосылады.

Күрделі қабілеттер — оқуда, бақылау, шыгармашылық істеріндекөрініп, ақыл-ес дамуының жогары деңгейін танытады. Қарапаиым жзне күрделі қабілеттердің қажетті деңгейдегі дамуы болмаса, түлга адами іс-зрекеттердің бірде біріне араласа алмайды.

89

Іс -ә р е к е т тү р л ер ін е орай арнайы қаб ілет т ер — сызу, көркемөнер — әдеби, нсщты-іылыми (мсипемотиксілық эюэне т.б.), тәжірибелік-ұйымдастыру, тұрмыстың-жассшпсіздық, т.с.с. болыпажырапады.

Қабілеттер тек өкілі бойындағы білім, ептілік және дағдылармен шектелмейді. Олар нақіпы іс-әрекет тәсілдерінің иіапшаң әрі берік игерілуінен көрінеді, тек әкілінің психикалық әрекеттерін реттеп ба- рушы тетік ретінде қызмет етеді.

43. Қабілет жэне нышан, нәсілдік

Қабілеттер ньішан күйіндегі даму үшін қажетті болатын табиғи,нәсілдіктен бекіген алғы шарттарға негізделеді.

Адам қабілеттері тумадан берілмейді. Алайда, кейінгі өмір барысында дамуына арқау болар белгілі табиги алгы шарт - нышан оньщ гендіктұгырында бекіген. ,

Қабілет нышандары - бүл әрқилы талдығыштар мен мидың кей-бір қабық аймақтары жэне жарымшарларының жүмысын қамтамасыз етуші жүйке жүйесінің ерекшеліктері. Тума нышандар уақытша жүйке байланыстарының жеделдігін, олардың түрақтылығын, бірінші жэне екінші сигналдық жүйелердің ара қатынасын анықтайды.

Адамдар арасындағы бастапқы табиғи айырмашылықтар дайын қабілетгерден емес, ал осы нышандық белгілердің әртүрлілігінен.

Нышандар мен қабілеттер арасындағы алшақтықты өлш^п болмайды. Оны түлғаның бүкіл өмірлік даму жолымен ғана салыстыра, атау мүмкін. Нышандар көп мэнді эрі түрлі бағытта жайыла, өрбу-өрістеуі ықтимал. Нышандар - қабілеттер дамуьіның алгы шарты гана. Нышандар не- гізінде дамушы - қабілеттер, бірақ олар нақты нышандардың қызметінен болмай, нышандарды өзінің қүрамдас бөлігі ретінде қамтыған даму қүбылысының өнімі. Тек өкілінің тіршілігіне етене еніп, олар өзіндік дамуға түседі, қайта жасалады жэне өзгеріп барады.

Нәсілдік белгілер адам дамуына қажетті шартгарының бірі ретінде, әрине, қатысады, алайда оның дамуы нәсілдік ықпалға тікелей байла- нысты емес, себебі, біріншіден - нэсілдік белгілер мен түлғаның өмір барысында нақты игерген сапа - қасиеттері ажырамас бірлікті қүрайды; осыдан қандай да психикалық қабілетгі нәсілдіктен деп айту қателікті;

90

екіншіден нәсілдіктен нақты психологиялық мазмұнға ие психикалық қабілеттің өзі пайда болмайды, оның дамуына негіз болатын табиғи алғы шарт — нышан ғана беріледі. Қабілет дамуының табиғи алғы шарты тек себепші ғана, ал адамның дарындылығы мен оның даму мүмкіндіктерінол бойынша күні ілгері анықтап болмайды.

44. Қабілет және іс-әрекет

Қабілет іс-әрекет талаптарына орай бастау алады эрі сол накгы іс- эрекетге қалыптасады.

Қабілет іс-әрекетке қосылмаған күннің өзінде, түлға бойьшда оның іске асар мүмкіндігі ретінде сақгалады. Қорытындылап айтсақ, қабілет— тұлганың қандай да нақты іс-әрекет, қызметке жарамдылыгын та- нытушы күрделі әрі бірігімді психикальщ ерекшеліктер жиынтыгы.

Қандай да жетістікгер барысында іске аса отырып, адам қабілетгері тек көрініп қана қалмастан, жаңа белес деңгейінде қалыптасып, одан эрі дамуда болады.

Адамды басқа тіршілік түрлерінен ажыратушы белгі ретіндеқабілеттер сол адамның табиги - ялеуметтік болмысын құрайды, ал ол болмыс - тарих өнімі. Адам табиғаты оның еңбектік іс-әрекетіне негіз- деліп, тарихи даму процесінде қалыптасады, сонымен бірге өзгерістерге түсіп отырады. Зерде (интеллектуал) қабілетгері адамның қоршаған дүниені мейлінше таныган сайын, оны өзгеріске келтіре білу ептілік, дағдьшарыньщ өрістеуімен бірге дами түседі. Түлғаньщ көркем-өнер, эдеби шығармашылық, ән-күй және т.б. қабілеттері өнердің эрқилы түрлерінің даму барысына орайлас келеді.

Еңбектік іс-эрекет аясының кеңеюі жэне оньщ жаңа түрлерінің пайда болуымен адамда қабілеттердің де жаңа түрлері қалыптасып барады. Адам қабілеттері мен олардың қүрылымы тарихи өзгерісте болатын еңбек бөлісі формаларына тәуелді келеді.

Тарихи даму барысында адамзат қауымында әрқилы маманданған қабілеттер қалыптасып отырады. Олардың бәрі де адамның дербес еңбектенуіне жэне тарихи дамуға байланысты жасап, жинақтагандарды оқьш, үйреніп меңгеруіне қажет қабілеттерде түрліше көрініс табады. Нәтижеде, іс-эрекеттің эрқилы түрлеріне орай - арнайы қабілеттер жэне жалпы қабілеттер өзара жіктеледі. V

91

45. Қапбілет және дарындылық

Жалпы қабілет көбіне “дарындылық" терминімен белгіленіп жүр. Дарындылық - бұл белгілі іс-әрекет саласындагы табысты

қамтамасыз етуші қабілеттер тобы (комплекс).Арнайы қабілетгер нақты мамандыққа орай іс-әрекет түріне қатысты

көрінеді. Қандай да бір арнайы қабілетгер ішінде тек өкілінің адами қызметтерінің жетекші формаларының жалпы шарттарымен сәйкескелетін жалпы дарындылық та байқалуы мүмкін.

Адамның шынайы дарындылық кейпі осы жалпы жэне арнайы қасиеттердің ажырамас, өзара кіріге, бірігуімен гана қамтамасызетіледі. " Щ * уя • * ■.' н щ і

Дарындылықтың асажоғары деңгейі «талант» және «данышпандық»ұғымдарымен айқындалған.

Талант — нақты іс-әрекетке болган жогары кабілеттілік.Даныиіпандық - бір дэуірлік мәні бар жетістіктерге арқау болган

қабіч еттердің ең жогары деңгейі.Дарындылықтың, әсіресе, данышпандықтың психикалық ерек-

шеліктері жоғары дамыған түлғада (интеллектге) оның қалыптан тыс ойлау мүмкіндігінен, жасампаздық сапаларынан, күшті көрегендігіненсезіледі. _ ; .... . ^,.и. ^

Данышпандық табыстардың алғы шарты - шыгармашыл жанпидальіқ,бірегей жаңальгқ іздестіруге құлшьшыс, жалпыадамзаттық мэдениеттің эрқильі саласында аса жогарьі жетістіктерге болган ұмтылыс. Дарынды адамдар бала күннен ерте жедел псрхикапық да- муымен ерекшеленеді. Дарындылық пен данышпандықтың дамуына түлғаның бірегей, тек өзіне тән ерекше психикалық бітістеріне кедергілікетпейтін ұнамды әлеуметтік жағдайлар қажет.

Данышпан дарындылығы белгілі бағытта өрбиді, сонымен біргесол бағыттың кандай да қырлары басымдау келіп, оларға байланыстықабілет түрлері оның шығармашылығында жетекші бағдар күйіндекөрініп барады.

Қабілеттердің даму барысындағы аса маңызды да мәнді көрсеткішгер- сол қабілет қарқьшдылығы эрі оның жеңіл де шапшаң игеру мен алға іл- герілеуге жарасымдылығы. қабілетгердің нақгы көрінісі мен дэлелдемесі білім игерудегі шапшаңдық және білімдіктабыс нәтижесі, қажетгі білім- дер шеңберін мүлтіксіз меңгеру. Әр түрлі адамдар бір орайлас білімдерді игере отырып, әрқилы ойлау, ақыл деңгейіне котеріледі.

92

Дарындылық көрсеткіші ретінде тұлғаның даму дәуірлері де алы- нуы мүмкін. Оның ерте жаста көрінуі (жағдайлардың әртүрлілігіне қарамастан) — дарындылыктың аса жоғары болуының белгісі. Бірақ, дар&ндылық ерте жаста көрінбеді, сондықтан ол болашақта өріс ала алмайды деп қорытындылауға болмайды. Мүның дәлелі әйгілі физик Эйнштейн - бала күнінде мектепте физикадан үштік бағаға «зар» болған окушы, кейін, есейген шақта осы ғылым саласының әйгілі жетекшісіне айналды. Кейде дарындьшық ерте көрініп, бірақ соңынан біз күгкендей даму деңгейіне жете алмай қалады. Сондай-ақ, бар беретінін жастық шағында жарқыратып, кейін тоқырауға түсетіндерде аз емес. Мүндай жастарды халықаральщ тілде «вундеркиндтер» деп атайды.

Сонымен, қабілеттердің ерте жастан көрінуі әлі дарындыльщ белгісін бермейді. Бүл тек адамның жалпы дамуындағы мәнді мезетгер ретінде ғана танылуы мүмкін.

Сырттай кедергіліік жагдайларьшдагы үлкен жетістіктерді ңолга кіргізу - жогары қабілеттіліктің дәлелі. Алайда, жағымсыз жағдайларды жеңе, өтіп, жоғары жетістіктерге жету тек қабілетгіліктен болмайтынын, оның тікелей түлғалық ерік сапасына байланысты болатынын үмытпаған жөн. Көптеген қабілеттер жоғары әрі жасампаздығы мол адамдар, өздерінің дамуына кедергілік жасайтын жағдайларды жеңе алмай «сөніп» қалған сәттері аз болған емес. Сондықтан қабілеттердің дамуында қоғамдық жағдайлардың мәнді келетінін бірде естен шығармаған жон.

46. Ортақтасу түсінігі. Ортақтасу және сөйлеуИІ-Л : г . х \ ш"- I

Ортақтасу (общение) - адамдар арасындагы рэміздік жүйе арқылы қогамдық тәжірибе мен мәдени мүраны бірден бірге өткізуге және бірлікті іс-эрекет үйымдастьіруга багышталган өзара әлеуметтікықпалдасты қатынас түрі.

Ортақтасу әрекеті өзінің мазмүны, қі>аиеті және қүрал-жабдык/парыбойынша ажыралады.

Ортақтасу мазмүны көп мәнді, оның мақсаттары атқаратынқызметтерімен байланысты келеді. Психологияда ортактасудың төрт не- гізгі қызметі аталады: ақпараттық - тілдесу (ақпарат қабылдаужэне жеткізу); реттеу-тілдесу (адамдардың өзара бірлікті іс-эрекеттерін үйымдастыруга багышталган иніперактивті саналық қатынасы; қабылдау-тишділік (адамдарды элеуметтік нысан ретінде қабылдап,

93

олардың көңіл-күй аймагына ықпал жасау); кәңіл-куи - сезім шарпуы(адамның өзіндік көңіл толганысын сездірв білуі).

Қолданылған құрал-жабдықтарына орай ортақтасу тікелей жәнежанама, тура және қосымша, сөздік (вербалды) және ым-ишаратты(паравербалды) болуы мүмкін.

Ортақтасу техникасы—психикальщ байланыстар құру, ортақтасқанадамга ықпал жасау үиіін әрқилы психикальіқ тәсілдерді қолдану,ортақтасу формасына сэйкес құрал-жабдықтар таңдау.

Ортақтасу формалары: іскерлік, кэсіби, түрмыстың, жеке жэнежасау.

Свйлесудің лексикалық жәнесинтаксистік ұйымдасқан табиғи ау ызша сөз. Сөйлесу барысында хабар- лаушы айтатынын рәміздік (код) жүйеге келтіреді де ақпараг қабылдау шыоны рәміздік күйден ұғымға келтіреді (декодирование). Ақпаратгы рэмізге түсіру, оны сөздік құрамға келтіру ақпараттың мән-мағынасын алдын алаұғып алуға байланысты орындалады. Ал ақпаратты қабылдау сөздік сигналдардың рэміздік шешімін табу (декодирование) және олардың магьінасын ұгу үдерістерінің бірлігімен атқарылады.

Сөйлесу үдерісінің құрылуы - күрделі іс-эрекет түрінен, алдымен адамда сөйлесу әрекетіне деген ынта-ықылас (мотив) туындайды, кейін айтар ойын бағдарламаластырады, лексикалық жэне синтаксистік тұрғыдан өрнектейді, іштей (күбірлеп) айтып шығады, содан соң ғана дауыстап, хабарлайды. Ауызша сөйлесуде бұлардың бэрі бірқалыпты(стереотипті) қайталанып барады.

Айтушының сөзі экспрессивті (сезімдік) аталады, ал тыңдарманның қабылдау эрекеті импрессивті сөзбен байланысты. Импрессивті сөз

құрамдыажыралады) сөйлемнің жеке элементтерібіріктіріліп, мағыналық сұлбаға түсіріледі) бірге жүреді.

Тек өкілінің сөзі оның мэдени деңгейін, жан дүниесін, психикалық өзіндік реттеулер ерекшеліктерін байқатады, яғни «ауызын ашса —

Дұрыс адамның» > * — г

шорқақтығының белгісі. Сөйлеу мэнері мен ортақтасу тэсілі - тұлғаның дүниетанымын, нэзік сезімталдьнын, ой-өріс, ақьш мүмкіндіктері мен жалпы сауатгылығын танытады.

ақпаратжагдаяті Үік емес (п

жэне

94

Мұндай жабдықтардьщ үш түрі ажыралады: дыбыстьщ (фонахщонды), кръгалыстыц (кинетикалық) жэне графикалық (жазба).

Дыбыстыц паралингвистикалық қүралдар қатарьша—дауыс ыргагы,сөшёу жеделдігі мен көтеріңкілігі, екпін түрақтылыгы, дыбыстау ере- кшеліктері және іркілістер мезетіндегі әрекеттер - кіреді.

Сойлеудің қозгалыстық қосымшалары — дене қимылы (жесты^, дене қалпы (поза/. ым-ишара (мимика).

Адам ым-ишарасы оз бастауын жануарлар әлемінен алады. Адам мен жануардың ортақ ым-ишаралары баршылық, мысалы қорқыныш, үрқу, қатерлену сезімдерін білдіру өзара үқсас келеді. Алайда, тек окілі - адам өзіне тән ерекше ишараларымен жануарлардан болектенеді: иіабыттану, таңдану, кәңіл білдіру - жануарлар мимикасында жоқ белгілер.

Тілдесудің сөздік не сөздік емес қүралдары ортақтасу мақсатына, формасына, әріптеске болған қатынасқа орайлас болуы шарт. Көптеген коңіл-күй - шарпулы сезімдер астар саналы (подсознательные) келіп, ортак эңгіменің жасырьш сыр-қырларьшан мәлімет беруі ықгимал (көз астынан сүзе қарау — ашу белгісі, айқара қүшақ жаю - шын ниет белгісі, қол үшын әзер үсына сәлемдесу - менсінбеу, т.б.). Оқыс сөз, кібіртіктеу, аңдамай сойлеу - бүлар да ортақгасу субьекттерінің астар саналы бағыт- бағдарынан хабар береді.

Ортақтасу барысында түлғаларды өзара түсіністікке келтіретін негізгі тетіктер- ұқсату (идентификаңия^, басқаның көңіл-кейпіне ене білу (эмпатия), су&ьекттің озін-өзі тануы мен басқаның кейпін сезе білуі (рефлексия).

Ортақгасу түрғысынан идентификация—бүл түлғаның өз сүхбаггтас не іс-әрекеттік әріптесін тану және оның ойы мен ұгым-түсініктерін анық қабылдау мақсатымен ой аймағында оған ұқсап бағуы жэне өзін оның орнына қоя, бағалауы. Эмпатия - бұл да тұлғаның оймен өзін басқаға сәйкестендіруі, бірақбұл үдерістегі негізгі мақсат - әріптестің толғаныс не күйзеліс сезімдерін түсіне, көңіл білдіру.

Өзара түсіністікке келу проблемасындағы рефлексия мэні - әрбір тұлганың оз бойындағы қасиетгерін әріптесінің көзімен ой сарабына сала білуі. Өзара түсінісу барысьшда рефлексия субъекттердің қатынас жасау эрекет-қылығын багытгап, қалыптастыруға, олардың бір-бірінің ішкі жан-дүниесі ерекшеліктерін барластыруға жэрдемдесетін ерекшекері байланыс қүралы ретінде кабылданған.

Қарым-қатынас барысында кері байланыс - әріптес әрекет-қимылы, оның сөйлесу мазмүньгаа болған қатьгаасы - кең колданылады. Әріптестің

95

ішкі ойын, жасырьш сырларьш жарыққа шығару үшін оны кері байланысәрекеттеріне әдейі келтіру де көзделеді.

Қарым-қатынас жасау, әңгіме-сұхбат жүргізу шеберлігі әріптестердіңәрқайсысы өзін сұхбаттас адамының орнына қоя білуі, ол оилағандайойлауы, төңіректегілерді ол қабьшдағандай қабьшдай білуі, эріптесініңкөңілі тұрғысынан оның әрекеттеріне сипаттама бере алуы сияқты психологиялық қабілеттерден құралады.

47. Тұлғааралық қатынастар психологиясы

Түлгааралық қатынасшар - бүл адамдар арасындагы объектив пайымдалатын, эрқилы дэрвжеде түсіністікпен багаланатын өзарабайланыстар.

Мұндай қатынастар негізінде өзара байланысқан адамдардын эмоциялық қалпы мен психологиялық ерекшеліктері жатыр. Іскерлік қатынастардан ажырату үшін мұндай байланыстарды экепрессиялы,эмоциялы деп те атау қабылданған.

Түлгааралъщ қатынастардыц дамуы жыныстьщ, жас, үлттықжэне басқа да жагдаяттарга тэуелді. Аралық байланыстарда әйелдер,мысалы, өзін айқара ашып танытқанды қалайды, өзі жөніндегі мәлімет,ақпараттарды басқалар алдында жайып салуға оңтайлы. Олар көбінежалгыздығына қиналатынын әңгіме арқауы етеді. Әйелдер адам аралыққатынастарда көрінетін ерекшеліктерімен еленсе, ерлер—іскерлік сапала-рымен таньшады. Әртүрлі ұлттық қау ымдастықгарда өзара байланыстарадамның қоғамдағы беделіне, жыныстық - жастық мәрт^бесіне, түрліәлеуметтік топтарда болуына тәуелді түзіледі.

Тұлғааралық қатынастардың ен жаю үдерісі, аралық байланыстардинамикасын, реттеу механизмдері мен олардың даму шарттарынқамтиды. . - ■ ^ '

Тұлғааралық қатьшастар дамуының қозғалысты көрінісі: олардыңтуындауы, бекуі, кемелденуі, кейін бұл үдеріс біртіндеп әлсірей бастай- ды. • , .. - .V-.,-.

Түлгааралық қатынастар дамуы бірнеше кезеңдерден өтеді: танысу, ашыналық, жолдастық жэне достық. Таныстыққоғамдақалыптасқанәлеуметтік —мәдени нормаларға сәйкес қалыптасады. Ашыналық қатынастар өзара байланысты бұдан былайда үзбеуге дайын тұрудан бо- лады. Жолдастық қатынас кезеңінде пікірлер жақындығы пайда болып, адамдар бір-біріне қолдау көрсетуді ниеттейді.

96

Достық қатынас ортақ мүдделік мазмүнға ие болып, мүндай деңі ейдегі араласуда адамдар қызығулары, үмтылыстары мен мақсаттары бір аш аш түседі.

Түлғалар арасындағы озара ықпалды байланыс қатынас мүшелерінің элеуметгік бағыт-бағдарларымен, олардьщ мән-мағьшасымен, әлеуметтік- психологиялық таным — рефлексиясымен айқындалады. Түлғалар қатынастарының мәні әлеуметтік қабылдау (перцепция) тетіктері мен себептік (каузальды) жағдаяттардьщ шарттарына орайласады.

Қабылданатын әлеуметтік нысан нақты адам таңдап алған байла- ныстар жүйесіндегі мэн-мағьшамен бағаланады. Қатынасқа түскен адам- дар сапалары сәйкес не озара толықтыратын болса, адамдар арасьшдағы байланыстар үнамды сипат алады, ап мүндай екеу не көпшілік сапа, қасиеттері бірі-біріне кереғар келіп, озара психологияльщ сыйымсыздық сипагта болса, қатьшастар болымсыз күйге келеді.

Қабылданушы элеуметтік түлға эрдайым өзі ниеттеген эсер қалдыру үшін байланыстар табысынажол ашагын, нақгы элеуметтік топтар күткен оз кейіп I келбетін - имиджін, яғни өзінің белгілі тұлғалық бейнесін қалыптастыруға үмтылады.

Сұхбаттас өз әріптесіне ықпал жасай отырып, әдетте, өз мақсатына жету үшін оған қолайлы әсер қалдыруға, байланыс түзіп отырған адамының мінез-құлығы мен сырттай кейпіне сәйкес эрі бейім өз ұғымын қалыптастыруға тырысады.

Адамның сырттай кейпі оның ұлттық, әлеуметтік сипаты, психикалық сапалары мен мәдениет деңгейі жэне т.б. жоніндегі көптеген ақпарат мэліметгердің бірігімі ретінде пайымдалады. Бірін-бірі қабылдай отырып, адамдар сұхбаттасының мінезі, психикалық қалпы, оньщ коммуникативті жэне іс-эрекетгік бейімдері жонінде қорытындыға келеді.

Басқа адамдар эрекет-қылыгына берілетін баға кобіне асығыстьі, бір жакты болып қана қоймай, кейде тіпті қисынсыз да болады. Әрекет- қылықгың кейбір себептері орьшсыз эсіреленеді не өз деңгейінде еленбейқалады.

Ер мен әйелдің бағалауы мен өзіндік бага беруі сәйкес келмейді. Ер- лер өзін не басқаларды сапалық тұрғысынан багаласа, әйелдер көңіл-күй әсерімен баға береді. Өз қьшықтарын әйелдер тоңірегіндегі жағдайларғабайланыстыра түсіндіруге тырысады.

Адамдардың өзара ықпалдастық байланыстарында тұлғаның бағалау жүйесі ғана көрініп қоймай, олардың ақыл-ес (интеллект) типі де ашы- лады. Мысалға, эмпирикалық тип түрмыстағы күнделікті күйбең, майда-шүйдеден эрі аса алмайды, құбылыстар арасындагы жүйелілікті,

97

көіггараптылық пен олардың элементгері арасындағы динамиканы аңдай бермейді. Басқа адамдардың зрекет-қылықтарының астарындағы себеп- терді қарапайымдастыруға бейім. Ал абстрактты тип жалқылықтан ғөрі жалпылық қорьггынды жасап, заттар аймағынан шығып, дерексіздікдеңгейде ой топшылауға қабілетті келеді.

Әрқилы багалау шектері нақты қызметтестік жэне қарама-қарюылықтаржағдайында өзінің шынайы көрінісін алады. Дау-дамайлы жағдайды адам қарсыласының әлсіздеу тұстарын табуға ынталы келеді.

Қарым-қатынас субъекттерінің әрқилы мэртебелік деңгейі де өзара бағалау сипатына ықпал жасайды. Басшы өз қарауындағы адам сапа- сын бір тұрғыдан зерделесе, бағынышты басшыны екінші бір тұсынан бағалайды, мұндайда алдымен басшының сыртгай көріністі белгілері көзге түседі де, бағьшьшггы тұлға басшыда өзіне ғана қажет болған сапакөріністерге мэн береді.

Сырттай көрініс, ақпарат белгілерін пайдалану адамаралыққатьшастардьщ бэрінде бірдей қабылданған эдіс. Қай жағдайда да адамөз қалауына сәйкес екінші адам эрекетін күтеді. Әрекеті өз ойындағыдайболса, адам қанағат табады, ал күткеніндей болмаса, өкінеді, дағдарысқатүседі, тіпті жек көретін болады.

Адамдардың көбі өздерін өзінде қальштасқан мінез-құлық талапта- рына сай көрсетуге бейімделген. Қарым-қатынас нәтижелерін алдьш апа жоспарлай отырып, әріптесін қалайда өзі күткен эрекетке түсіруге ты- рысады. Көңілшек адам өзін «өкпелі» көрсетеді, тэкаппар тұлға қайткен күнде де қарсыласына «соққы беруге» дайын тұрады. Адамдар эрдайым өз бойьшда құнды деп таныған қасиеттерін алға тартуға тырысады. Кей- бір адамдардың істерін істеп алып, «қайтейін, мен осындаймын!» - депқасарысатыны осыдан.

Қайсы бір коңіл әсерлері адамның сырттай кейпі, көріністеріне (бойұстау, ым-ишара, қозғалыс қимылдары) орай қалыптасады, дегенмен мұндайда асығыс пікір топшылаудан аулақ болған жөн. Адамның шы- найы мэнін оның әрқилы жағдайдағы әрекет-қылығын талдай отырып, қандай да рольде көріну үшін жамылған бет пердесі түскенде ғана түсінумүмкін. .... . .

Кобіне жақын адамдар арасы нда қатынастар, бейтаныстарараларындағьадан горі қиындау соғады. Мұның себебі: адамды неғұрлымжақсы танысақ, соғұрлым оның нені қаламайтынын білеміз. Құндылықгы бағыт-бағдарлары орайласа келген адамдардың өзара түсіністігі

98

жогарылау келеді. Ал рухани бірлестік болған жерде катынас мызғымас сипагқа ие болады.

Әр^түлға басқа адамдарды бағалаудың өзіндік өлшеміне ие. Екінші адамды тани отырып, тек окілі онымен қатынас жасаудың жол-жобасын түзеді, күні шгері оның мінез-құлыгынасәйкестене эрекет жасаудың жол- дарын қарастырады. Сонымен бірге, өз әрекетінің эріптесі түрғысынан қалай қабылданатынын пайымдайды. Осыдан адамда әлеуметтік рефлексия қүбьшьсы пайда болады. Адамдардың бәрі өз бейнесінің араласқан адамдары көңілінде үнамды кейіппен орныңңанын қалайды, өз қадір-қасиетінің беделінің жогарыдан көрінгенін армандайды.

48. Дау-дамай нсихологиясы

Дау-дамай (конфликг)—эрқилы мүддеге багытталган тараптардың қарама-қайшыльіқты тайталасы.

Дау-дамайлы ара қатынастарды талдауда олардың негізгі типтерін ажырата білу аса маңызды келеді.

Мүндай байланыстардьің субъекттеріне тәуелді дау-дамай келесідей типтерге бөлінеді: түлганың өз бойындагы, түлгалар арасындагы, топ- тар байланысындагы, топ ішіндегі, топтар арасындагы қайшылықты қатынастар.

Тек өкілдері арасындағы дау-дамайлар мен кіші топтар арасындағы жанжалдар тайталасқа түскен тараптардың әрекет-қылықтарымен көрінетін мүдделер сәйкессіздігіяен болады. Ал ірі топтар арасында бола- тын дау-дамайлар негізі к ө і і ш і л ік көңіл-күйі мен когамдык гцкірл ердің қарама-қарсылыгынан туьшдайды.

Дау-дамайлар әлеуметгік біртекті қүрылымдар ішінде — горизонталды жэне басқарушы мен басқарылушы қүрылымдар ара қатынасында - вер- тикалды — пайда болуы мүмкін. Дегенмен, қай жағдайда да ол өз араалшақгауға, таиталасқа алып келеді, кооіне-жауласу мен жеккөрушшіккетоғыстырады. Жанжалдар қатынастардың бір саласында пайда болуымен шекгелмей, екінші аймақгарына өтіп, жаңа келіспеушіліктер жүйесінің туындауына себепші болады.

Дау-дамайлы жағдайлар қатынасқа түскен тараптардың болмысқа де- ген көзқарастарының өзара сәйкес келмеуінен шынайы жэне жалган си- пат алады. Кейде туьшдаган қайшылықтар әсіреленіп, елеуге түрмайтын түстары көзкөре күрделендіріледі, оларды шешудің қарапайым жолда- рына мән берілмейді.

99

Айырым кезеңдерде негізсіз ойдан жасалған қайшылықтардың се- бебінен жалған, әдейі ұйымдастырылған дау-дамайлар кезігіп жатады. М ү н пяй тайталас екінші тарап ниетін орьщды бағаламай, оның әрекетіншындық тезінен өткізбей түсінуден келіп шығады. Кейде адамдар өздеріне қаратылған ақпарат қателігінің көп мәнділігін үқпай, оның арасынан өз пайымына сай мәліметті орынсыз бөліп алып, жанжалдықатынастарына арқау етеді.

Әлеуметгік жүйені дамьпудағы рөліне орай дау-дамайлар бипіспйруші(конструктивті) не бұзақы (деструктивті) болып ажыралады.

Бітістіруші дау - жуйенің өзгермелі қоршаган орта шарттарынаикемдесуге ңолайлы жагдайлар жасауда жәрдемін көрсетеді, ал бұзаңыдау — белгілі құрыяым тиімдйіігін төмендетіп, оның біртіндеп жойы-луына себепші болады.

Даулы қарама-қарсылықтар — тек өкілі мен әлеуметтік жүйедамуының негізі. Адам даулы жағдайлардан қашпауға тырысқаны жөн, керісінше, одан бейімділікпен жол табуға ынта білдіргені дұрыс.

Жанжалға араласушы адамдар әрекет-қылығы үш түрлі бағытта көрінуі ықтимал: бұзақы — деструктивті, жагымпаз-конформды, бітістіруші-конструктивті, осыган орай адамдар типі ажыралады.

Бүзақы тип - өз мүддесінің матауында қалып, оны қалайда іске асы- ру үшін жанжалға «май құйып», үдете түсуге шебер адам. Бұл типтегі тек өкілдері эрдайым дауға «әпербақандықпен» дайын тұрып, көздеген мақсатынан қайтпайды, екінші таралтың келісім жасауға деген ниетін бірде көре білмейді (террористер, экімдік беделді адамдар, құбылысмәнін пайымдай алмайтын тек өкілдері). *

Жагымпаз тип - қойылган талаптардьі ойсыз бас шұлгумен, иііе қабылдай отырьіп, екінші тараптың жанжалды зрекеттерін үдететүсуге итермелейді.

Бітістіруші тип - екеуара тиімді болған шешімдер тауып, жанжалөртін басуға ниетгі адам.

Дау-дамайлы жагдайларга бақьшау қоюдың бір қатар жолдарыбар:

1) болуы мүмкін жанжалдың алдын алып, оған қатысушылар жөніндемәліметтер топтау ; , -

2) жанжалды басқарымсыз қалдыруға бағытталған эрекетгерге жолбермеу;

3) дау-дамай шешіміне бейтарап бедел иелерін тарту;4) даулы екі тарапқа да тиімді шешім мүмкіндіктерін қарастыру;

100

>*») іскерлік, әріптестік қатынасқа қолдау беріп, оны бітістіріп, кейін болатын алауыздық көңіл-күй шарпуларының көзін басу.

Қйеіргі заман дау-дамай мэселесімен айналысатьш юонфликгологиялық психология жанжалды жагдайлардан шығу әдістеріне көп коңіл белуде:

1) өзара жанжалды әрекетгерден (өз беделі мен табыстарын эсірелей көрсету, басқаны қеміте, әдейі дауга шақьіру) қашу;

2) «проблеманы бірлікті шешу » ережесін (басқа есебінен пайда ниет- темеу, екі тарапқа да тиімді шешім жолын ойластыру) ұстану;

3) келісім (компромисс) — екі тараптың да көзқарас, пікірлерінің үйлесім табуы;

4) үшінші тараптан көмек сұрау - тікелей дау-дамайдан тыс, бейтарап бедел иелерін екі тарап мүшелерін бітістіруге шақыру.

49. Кіші топ психологиясы

Кіші топ —барлық мүшелері бір — бірімен тікелей қаръш-қатынасқа келген адамдар бірлестігі. Әдетте, мұндай бірлестік өз ішіне екі не оданкөп бірнеше ондаган адамды қамтиды.

Бұл сипапггағы топтар қатарына отбасы, дос-жарандар, көршілестер, сынып, студенттік тоц, спорт командасы және т.б. жатады.

Бірігу сипатына орай кіші топтардың келесідей түрлері ажырайды:1) диффузды топ - бірлікті іс-әрекет мазмұны болмаған, ашыналык

қатынасқа негізделген шашыраңқы бірігім;2) ассоциативті топ - жеке тұлғалық мэнге ие болған ̂ мақсаттар

төңірегіндегі байланысты бірігім (аңшылар, балықшылар жэне т.б.)3) корпорация - жеке - топтық ортақ мүдделермен жанамаланған өз

дербестігі шектелмеген тұлғалар қатьшасьшан пайда болған ірі бірігім;4) үжым - жеке жэне қоғамдық мүдделер бірлігімен жанамаланған

тұлға аралық қатынасқа келген адамдар бірлестігі.Ақпарат алмасу арналарының көптүрлілігіне байланысты топтар

орайластырылган жэне жеке билікті, тізбекті, иіеңберлі жэне т.б.түрде бөл інеді.

Ақпарат көзі орайластырылган топта оның бір ғана мүшесі (басшы, лидер) топ байланысын ұйымдастырады, топ тіршілігіне жеке басшылықжасайды.

Жеке билікті топта мүшелердің бэрі ақпарат алмасуға теңдей қагысады, олардын қатынас құқы ешқандай талаптармен шектелмейді.

101

Әлеуметтік топтардьщ ерекшеленген түрі -референтті топ.Референпит топ - бұл шынайы не қияли элеуметгік бірлестік. Бұған

мүше болған тек өкілдері өз әрекет-қылығы мен өзіндік бағасын осы топта қабылданған шарттар және талаптар деңгейімен өлшестіреді.

Кіиіі топ қүрылымы - бұл түлгалар арасында орныққан байла- ныстар жиынтыгы. Кіші топтағы тек өкілдерінің белсенділігінің негізгі аймағы бірлікті іс-әрекет пен сөйлесу болғандықтан кіші топты зерттеуде ортақ қызметтен туындаған байланыс және қатынастар құрылымына (нақты жұмыс орындау, ұйымдастыру, экономикалық басқару) жэне тіл- десу мен психологиялық қатьшасқа(ақпарат алмасу, көңіл-күй оргақтасу,роль жэне бедел бөлісу) мэн беріледі.

Кіші топтың ақпарат алмасу (каимуникативті) қүрылымы — бұл тек өкілдері арасындагы байланыстар жиынтыгы. Бұл құрылымда аса маңызды болатындар: ақпарат алмасу жүйесіндегі түлзалардың иелей- тін беделі (топ айналымындағы ақпаратгы алу жэне жеткізу мүмкіндігі, ақпарат көлемі, оның топ тіршілігін қамтамасыз етудегі маңызы), топтагы ақпарат алысудың багдары мен жеделдігі.

Кіиіі топтың рольдік қүрылымы - бұл тек окілдері арасындагықатынастар бірлігі.

Бұл құрылымда аса маңызды келетін жағдаят - бұл топтықралдерді,яғни топтық үдеріс қатысуиіыларына таңылган, опардьің күтетін және іске асыратын әрекет-қътықтарының көпке ггіэы эдістерін бөлістіру.

Кіші топтагы әлеуметтік билік жяне ықпал қүрылымы — бүл түлгалар арасындагы өмір, тіршічік багыт-багдарлары және озара ықпал жасау жеделдігімен сипатталган байланыстар тобы.

Ықпалды жүзеге асыруға тэуелді әлеуметтік билікгің әрқилы типі өзара ажыралады: марапаттау, мэжбүрлеу, өкілетгі, экспертгі және ре-ферентті.

50. Топтағы жеке тұлғалар арасындағы катынастарТоп көшбасшысы

Топ жасалуы—бұл ачгашцыда шашыраңқы (диффузды) элеуметтік бірігімдегі адамдарды өзара байланысты іс-эрекетке жэне өзара тэуелді қатынастарга түсіріп, қайта үйымдастыру.

Топтық жіктеме (дифференциация) - бұл элеуметтік топ мүшелерінің өзара қатынастарындагы қызметіне сэйкес бедел үстемдігі (иерархия).

102

хРесми топтық жіктеме - ресми - рольдік беделдердің өзаратәуслдйіігі (завод директоры - цех, бөлімшелер бастықтары — брига- дирлЬр — жұмысшылар).

Ресмиленбеген топтың жіктеме - бірлестіктегі жеке түтанъщбеделі топтың әрқилы мүшелерінің оган болган қатынасына тзуелді анықталады.

Кіші топта еленепин негізгі қүбылыстар: топішілік қатынастар қүрылымындагы бірігім мүшелерінің орны мен жагдайы, олардың багыт- багдары, беделі, ролі, топтың әлеуметтік-психопогиялық динамикасы,ягни оның пайда болуы, дамуы, топ басшылыгы, топ ішіндегі қатынас- башаныстар, топта бекіген талаптар жэне топтық бақылау.

Кіші топ мүшесінің үстаным сипаты — үстанымның топішілік қүбылыстарга багытталган қатынас жүйесінің түрақтылыгы. Топқа мүше болган адам үстаньімының (позициясының) кемелді түлгалық деңгейге жетіп, орныгуы оның түрақтыльігына, қайшылыңсыз, ягни бір принциптігіне және әлеуметтік маңыздыльігына байланыстыайқындалады.

Топтық бедел (статус) — топ мүгиесінің топішілік қатынастар жүйесінде иеленген орпы, әлеуметтік ролі.

Топ тіршілігінің негізгі реттеушісі - топта қалыптасқан талаптар жүйесі (нормалар) мен топтық қүндылықтар.

Топ басшысы (бұйрықпен белгіленғен) ресми топ қатынастары мен қызметтеріне жетекшілік жасайды. ал топтагы бейресми тұлғааралық байланыстар көшбасшы (лидер) тарапынан орындалады. ^Іидер топмүшелері тарапынан жоғары бағаланатын психикалық сапаларға ие болады да тән де, ал топ бастығы заңмен белгіленген ресми басқару мен бағындыру өкілетгеріне ие.

Лидер — топ ішіндегі бір адамның өзінің белгілі жагдайларда басым келген шешім қабылдау қүқыгымен топ мүшелері арасында танъшалбашп, қабылдануы.

Түлғалық және қызметгік жөн-жосықты жоғары деңгейде тани білген бастық лидер де болып көріне алады, дегенмен басшылардың көбінің, әдетте, әкімдік басқарушы (администратор) дәрежесінен ары көтерілуге шамасы жетпейді.

Лидердің басшыдан айырмашылығы - ол топтың барша тіршілігіне араласа бермейді, эрі топ мақсатына жетекшілік ету оның міндеті емес.

103

Топка басшылық жасау қызметі әрқилы тәсілмен, яғни стильмен атқарылуы мүмкін. Басқару стильдерінін танымал түрлері — әміршіл-әкімшіл (авторитарлы), либералды және демократиялы.

Әкімиііл басшылық стилі - жеке өзімшіл, субъектив сипатты мадақтау эюәне кінәлау жояымен, көбіне бүйыруды құрал еткен оасқарутүрі. ’ _'•

Либералды басшылық стилі - топ өмірінің бір жақты шешім күтетін, жауапкерлімэселелеріне араласпауды үстаным еткен басқарутүрі.

Демократиялы басшылық стилі - топ мүшелерінің бэрімен жолдастық, эріптестік қатынас түзуге багытталган, олардың жұмыс бабындагы ынтасы мен белсенділігін ыждагатты тану жэне топ тір- шілігі мэселелерін ортақтаса талқылау сипатты басқару түрі.

Басшылықтың әміршіл-әкімшіл (авпгоритарлы) стилі - қай қызмет саласында болмасьін, негізінен өкім, бұйрық басымдылыгымен сипат- талады, мадақтау мен жазалау өрескел субъективтігімен еленеді

Басшылықтың өзбастылық (либералды) стилі—топ өмірі мен оған байланысты көкейкесті мәселелерге араласпау, топ мүшелерінің жетігіне парықсыз еріп, көрінген проблемаға орай «бас шүлғьш», келісімпаздықганәрі аса алмау.

Басшылықтың үлағатты лы қ (дем ократиялы қ) стилі- басшы тұлганың топ мүшелерінің баршасымен жолдастық қатынас түзе білуімен, олардың қалаган істегі бастау қадамына зерделі ден қоя жүріп, топ қызметінің қалаган мэселесінде дау-дамайсыз еркін пікір- таласты қолдап-қуаттауымен ерекшеленеді. *

104

М а з м ү н ы

1. Псқхология пэні және нысаны. Психология міндеттері........................................... 32. Психология эдістері. Психологиялық зерттеулер кезевдері...................................53. Психологияның қоғамдық жэне гуманитар ғылымдар жүйесіндегі орны............84. Осы заман психологиясының кұрылымы

Психологияның арнайы және қолданбалы салалары.............................................105. Адам психикасы жөнінде түсінік.................................................................................126. Ми жэне психика. Цсихика құрылымы. Психика қызметгері.............................. 147. Психикалық үдерістерді топтастьфу...........................................................................158. Сана — психиканың жоғары формасы

Сананың пайда болуы және дамуы............................................................................. 169. Психика деңгейлерінің өзара байланысы.................................................................. 2010. Психика жэне іс-әрекет ................................................................................................. 2411. Іс-әрекет кұрылымы жэне оньщтүрлері.....................................................................2512. Негізгі психикалық үдерістер........................................................................................ 2813. Түйсік: жалпы сипапама................................................................................................ 3014. Қабылдау : негізгі қасиеттері жэне түрлері.............................................................. 32! 5. Елес: жалпы сипаттама................................................................................................. 3416. Зейін: негізгі қызметгері мен түрлері.......................................................................... 3517. Ес: жалпы сипаггамасы және түрлері......................................................................... 3718. Ойлау үдерісі: жалпы сипатгамасы.............................................................................4019. Ойлау түрлері..................................................................................................................... 4220. Ойлау сапасы ................................................................................................................... 4421. Зерде жэне оның құрылымы...........................................................................................4422. Ой белсенділігін көтеру әдістері ................................................................................4523. Ойлау жүйесінің бұзылысы............................................................................................4724. Шығармашылық. Шығармашыл ойлау........................................................................4925. Қиял: жалпы еипатгама жэне түрлері.........................................................«...............5026. Әрекет-қылыктың эмоцияльек реттелуі.......................................................................5227. Әрекет-қылыкгың реттелуіндегі ерік маңызы...........................................................5428. Ерік үдерістерінің негізгі қызметтері:......................................................................... 5529. Психикалык калыптар: түрлері, сипапгтамалары жэне топтасуы......................... 5630. Ашық сана қалпы. Ұйқы жэне түс көру......................................................................593 1. Тұлғатүсінігі. Тұлғажәне қоғам..................................................................................6032. Тұлғаның психологиялық мүмкіңдіктері....................................................................6233. Тұлғанын психологиялық ұйымдасуы........................................................................6334. Тұлғаның психикалық дамуындағы биологиялык және элеуметтік

жағдаяттардың өзара байланысы................................................................................6535. Тұлға теориясына байланысты тұжырымдамаларға шолу.....................................6736. Тұлғанын әлеуметгенуі және оның даму кезеңдері.................................................7237. Тұлғаның психологиялық бітістері.............................................................................. 7738. Тұлға типологиясы............................................................... ...........................................7939. Тұлға бағыт-бағдары. Тұлға дамуы............................................................................. 8240. Мінез жөнінде түсінік. Мінез құрамы мен құрылымы........................................... 85

105

41. Темперамент: касиеттері ментиптері.......................................................................... 8742. Қабілеттер: психологиялық тетіктері мен құрылымы............................................. 8943. Қабілет, нышан және нәсілдік.........................................................................................9044. Қабілет және іс-әрекет.............. .......................................................................................9145. Қабілет жэне дарындылык.................................................... ......... -........................... —9246. Ортактасу түсінігі. Ортактасу және сөйлеу...................... ......................................... 9347. Тұлғааралык қатынастар психологиясы.................... ................................................. 9648. Дау-дамай психологиясы..................................................................................................9949. Кіші топ психологиясы ................. ................................................................................10150. Топтағы жеке тұлғалар арасындағы қатынастар. Топ көшбасшысы.................102

Сэбет Бап-Баба

ПСИХОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ

Оқу-анықтамалық қолданба

ЖШС «Заң эдебиеті» бас директорыЖансеитов Н. Н.

Техникалың редаюпор: Омарқожаева Г.К.Бепипеуші: Төребаева Г.А.

Дизайн: Савельев А.О.

*Басуға 20.12.2006 қол койылды. Офсеттік басылыс.

Пішімі 60x90У1Г Қағазы офсеттік. Қаріптүрі «Таймс».Шартты баспа табағы 6,6.

Таралымы 500. Тапсырыс № 31.

«Заң әдебиеті» баспасы 050057 Алматы қ.,

М. Өзтүрік к-сі, 12 үй. Тел/факс: (727) 2747-833, 2742-650. Е-таі 1: Іа\¥-1ііегаіиге2006^гашЫег.т

ЖШС “Заң өдебиеті’' баспаханасында басылған