ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Η ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

τχ 112 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ12

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Η ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

112_1_εισαγωγηProtypi 111 23092009 1154 ΠΜ Page 12

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ τχ 112 13

Αεροφωτογραφία του αρχαιολογικού χώρου της Κασσώπης που ανασκάφηκε από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων καιτο Τμήμα Αρχιτεκτονικής του DAI από το 1976 έως το 1986 (Φωτογραφικό Αρχείο Ιδρύματος Ακτία Νικόπολις)

112_1_εισαγωγηProtypi 111 23092009 1154 ΠΜ Page 13

Αντί εισαγωγής 25 χρόνια μετά την έκδοση του έργου laquoHaus und Stadt im klassischen Griechenlandraquo

Οι πρώτες ανασκαφικές έρευνες με κρατική μέ-ριμνα στις χώρες της Μεσογείου ξεκινούν ου-σιαστικά στα μέσα του 18ου αιώνα στην Πο-

μπηία Βαθιές τομές στα συσσωρευμένα στρώματα τωνεπιχώσεων από την έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μΧέφεραν στο φως κατοικίες και επαύλεις δημόσια οικο-δομήματα και ιερά (εικ 1) Η αποκάλυψη της αρχαίαςκαταχωσμένης πόλης ωστόσο δεν αποτέλεσε το έναυ-σμα για την ενασχόληση των ερευνητών με την οργά-νωση του χώρου και την καθημερινή ζωή μέσα στις αρ-χαίες κατοικίες Το ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στουςκαλλιτεχνικούς θησαυρούς και τις τοιχογραφίες πουαφαιρέθηκαν από την πόλη για να καταλήξουν στον βα-σιλικό οίκο των Βουρβώνων της Νεάπολης και στουςφιλικούς προς αυτόν ηγεμόνες1

Η ανάπτυξη των ανασκαφικών μεθόδων και οι νέεςιστορικές και κοινωνικές προσεγγίσεις των μελετών γιατις αρχαίες κοινωνίες στα τέλη του 19ου αιώνα οδή-γησαν σε ακμή την αρχαιολογική έρευνα που κορυφώ -

νεται το 1885 με τις ανασκαφές των τότε ΒασιλικώνΜουσείων του Βερολίνου στην Πριήνη (εικ 2)2

Ωστόσο η ευρωπαϊκή κλασική αρχαιολογία παρέ-μενε ακόμη προσηλωμένη στην ιστορία της τέχνης καικυρίως στη μελέτη της πλαστικής Μόνον ο David MRobinson (1880-1958) καθηγητής στην ΑμερικανικήΣχολή Κλασικών Σπουδών της Αθήνας είχε ένα άλλοόραμα να κατανοήσει μια ελληνική πόλη της κλασικήςεποχής Έτσι ξεκίνησε μια εκτεταμένη ανασκαφικήέρευνα στην περιοχή της γνωστής πόλης της Ολύνθουστη Χαλκιδική (εικ 3)

Αυτό το άξιο θαυμασμού επίτευγμα των αμερικανώναρχαιολόγων κατατεθειμένο σε 13 τόμους που εκδό-θηκαν πριν και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο χάρισεσε όλους εμάς τους μελετητές της κλασικής αρχαιότη-τας απίστευτες νέες γνώσεις για την ιδιωτική ζωή τωνΕλλήνων των κλασικών χρόνων3 Με τον τελευταίο τόμοτης σειράς των ανασκαφών στην Όλυνθο το 1952 τοενδιαφέρον για την έρευνα της αρχαίας ελληνικής κα-

τχ 112 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ14

1 Ανασκαφή του ιερού της Ίσιδας στην Πομπηία Έγχρωμη χαλκογραφία του P Fabris για το βιβλίο του Sir W Hamilton Campi Phlegraei Νεάπολη 1776

(A Ciarallo Scienziati a Pompei tra Settecento e Ottocento Ρώμη 2006 εικ 5)

Ernst-Ludwig Schwandner

Επίτιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Humboldt του ΒερολίνουΠρώην Επιστημονικός Διευθυντής του Architekturreferat DAI Berlin

Αντί εισαγωγής 25 χρόνια μετά την έκδοση του έργου laquoHaus und Stadt im klassischen Griechenlandraquo

112_1_εισαγωγηProtypi 111 23092009 1154 ΠΜ Page 14

τοικίας φθίνει και σχεδόν εκλείπει σε διεθνές επίπεδοΤο 1973 με απόφαση της Κεντρικής Διεύθυνσης του

Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου του Βερολίνου

ιδρύθηκε ένα Τμήμα Αρχιτε-κτονικής (Architekturreferat)προκειμένου να διασφαλιστεί ημακροπρόθεσμη σχετική έρευ - να μέσα στους κόλπους τουΙνστιτούτου Η ενέργεια αυτήκρίθηκε απαραίτητη επειδήστα γερμανικά Πολυτεχνεία(Technische Universitaumlten) με -τά τις καταστροφές που υπέ-στη η Γερμανία κατά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο η εκπαί-δευση των αρχιτεκτόνων στηνιστορία της αρχιτεκτονικήςδεν είχε πλέον ως προτεραιό-τητα την έρευνα των ελληνι-κών στοιχείων στον δυτικό πο- λιτισμό η οποία αποτελούσεπαράδοση στο παρελθόν αλ -λά βασιζόταν στη μελέτη τουΜεσαίωνα και της νεότερηςεποχής Ως διευθυντής τουνέου τμήματος επιλέχθηκε ο

φιλέλληνας Wolfram Hoepfner πράγμα που προϊδέαζεγια την έρευνα στην κατεύθυνση της αρχαίας ελληνι-κής αρχιτεκτονικής Ήταν για μένα τιμή να διοριστώ

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ τχ 112 15

2 Τα ερείπια της πρόσοψης ενός σπιτιού του βορειοδυτικού τομέα της Πριήνης στα δυτικά της οικίας αρ

XXXIII (Th Wiegand H Schrader Priene Βερολίνο 1904 εικ 318 σ 300)

3 Άποψη των ανεσκαμμένων σπιτιών της αρχαίας Ολύνθου μετά το αναστηλωτικό πρόγραμμα που υλοποίησε η ΙΣΤ΄ ΕΠΚΑ με υπεύθυνη την αρχιτέκτονα

Φ Αθανασίου (Φωτογραφικό Αρχείο ΙΣΤ΄ ΕΠΚΑ)

112_1_εισαγωγηProtypi 111 23092009 1154 ΠΜ Page 15

πρώτος επιστημονικός συνεργάτης του τμήματός τουΟι δυο μας σε συνεργασία με άλλους συναδέλφουςσχεδιάσαμε ένα ερευνητικό πρόγραμμα για τους μελε-τητές της αρχιτεκτονικής αρχιτέκτονες-αρχαιολόγουςτο οποίο δεν επικεντρωνόταν στα σημαντικότερα ιεράτα ταφικά μνημεία ή τα δημόσια κτήρια αλλά αντίθεταστην ανώνυμη αρχιτεκτονική των απλών κτισμάτων τηνlaquoιδιωτική αρχιτεκτονικήraquo μας απασχολούσε για παρά-δειγμα το ερώτημα πώς ζούσαν και πού κατοικούσαν οιάνθρωποι που έκτισαν τον Παρθενώνα της κλασικής πε-ριόδου Απαραίτητη προϋπόθεση για την έρευνά μαςήταν η συγκέντρωση και η μελέτη των οικιστικών κατα-λοίπων που είχαν έρθει στο φως σε διάφορες περιοχέςτου ελληνικού χώρου εκτός από την Όλυνθο και τηνΠριήνη ή ακόμη η διεξαγωγή νέων ανασκαφικών ερευ-νών (εικ σ 12-13) Χωρίς τη φιλική συνεργασία των ελ-λή νων συναδέλφων αυτό το εγχείρημα θα ήταν αδύνα -το Ιδιαίτερα χωρίς την υποστήριξη των αείμνηστων Νί -κου Ζαφειρόπουλου στην Ακαρνανία και Σωτήρη Δάκα -ρη στην Ήπειρο αλλά και πολλών φίλων και συναδέλ-φων στους οποίους ο περιορισμένος χώρος δεν επι-τρέπει να αναφερθώ ονομαστικά δεν θα είχαμε επιτύ-χει να κινήσουμε τα πράγματα

Η καλή συνεργασία ανάμεσα στην ελληνική Αρχαιο-λογική Υπηρεσία τα ελληνικά πανεπιστήμια και τουςερευνητές από πολλές χώρες για τους κοινούς αυτούςστόχους οδήγησε το 1986 στο πρώτο βιβλίο με τίτλοHaus und Stadt im klassischen Griechenland (εικ 5)4

Παρόλο που οι κριτικές δεν ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντι-κές ωστόσο το βιβλίο έδωσε νέα έμπνευση και ώθηση

στην έρευνα της αρχαίας κα-τοικίας επειδή οι ανασκα-φείς εκτεταμένων οικιστικώντομέων αρχαίων πόλεων ό -πως στην Πέργαμο τη Δή λοτον Πειραιά κα αποδέχθη-καν την πρόκληση να αντιπα-ραθέσουν τα ευρήμα τα καιτις απόψεις τους στις δικέςμας σκέψεις και υποθέσεις5

Το 1994 κυκλοφόρησε μιαβελτιωμένη και συμπληρω-μένη με νέα στοιχεία έκδοσητου έργου στον πρόλογο τηςοποίας τονίσαμε ποιες ακρι-βώς ήταν οι προθέσεις μαςδεν προσπαθήσαμε ποτέ ναπροσδιορίσουμε με τρόποαπόλυτο τη μορφή της ιδιω-τικής κατοικίας στην κλασικήπερίοδο αλλά αντίθετα επι-

χειρήσαμε να διερευνήσουμε πώς μπορούσε κάποιοςνα κτίσει τότε μια λειτουργική κατοικία σε ένα οικόπεδοτου οποίου το εμβαδόν είχε καθοριστεί από τη Βουλήτης πόλης-κράτους κατά την ίδρυση και το σχεδιασμόμιας νέας πόλης Οι πολύπλοκες συνθήκες της ίδρυσηςμιας πόλης τις οποίες στην εποχή μας κάθε αρχιτέ-κτονας γνωρίζει εκ των προτέρων απαιτούν εκτεταμένοσχεδιασμό ιδιαίτερα μάλιστα όταν οι νόμοι επιβάλλουνόπως μαρτυρείται σε πολλές περιπτώσεις για την κλα-σική περίοδο ισομεγέθη οικόπεδα Ας φανταστούμεσήμερα ένα σχέδιο πόλεως με οικόπεδα ίσων διαστά-σεων Η κατανόηση αυτού του είδους των προβλημά-των πολεοδομικού σχεδιασμού των αρχαίων ελληνικώνπόλεων ως προς τις επιπτώσεις τους στην ιδιωτική αρ-χιτεκτονική ήταν το μέλημά μας

Έτσι μελετήσαμε μέσα από τα αρχιτεκτονικά κατά-λοιπα τους τύπους κατόψεων των κατοικιών που πα-ρουσιάζουν ομοιότητες σε πόλεις που σχεδιάστηκανμε ίσες διαστάσεις οικοπέδων Καταλήξαμε στην πρό-ταση ότι υπήρχαν τύποι κατοικιών τους οποίους ονο-μάσαμε laquoTypenhausraquo (laquoτυποποιημένη κατοικίαraquo) πουθα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως πρότυπα γιατον πολεοδομικό σχεδιασμό και θα αποτελούσαν μιαεπίσημη οδηγία των αρχαίων πολεοδόμων (εικ 4) Εξαι-τίας αυτής της πρότασης δεχθήκαμε έντονες επιθέσειςαπό την αρχαιολογική κοινότητα επειδή όπως είναι λο-γικό οι κατοικίες των αρχαίων πόλεων δεν ήταν ομοιό-μορφες (και άλλωστε δεν περιμέναμε να βρούμε κάτιτέτοιο) Εμείς όμως προσπαθήσαμε να κατανοήσουμεμε ποιο τρόπο μια αρχαία πολιτεία θα μπορούσε να

τχ 112 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ16

4 Πρόταση αποκατάστασης νησίδας (οικοδομικού τετραγώνου) της Ολύνθου με δέκα laquoτυποποιημένες κατοικίεςraquo

(Haus und Stadt im klassischen Griechenland Μόναχο 1994 εικ 64)

112_1_εισαγωγηProtypi 111 23092009 1154 ΠΜ Page 16

προσφέρει στους πολίτες της ένα οργανωμένο σχέδιοπόλεως Το πόσο δύσκολη θα ήταν και κατά την αρχαι-ότητα η ανοικοδόμηση των κατοικιών σε ισομεγέθη οι-κόπεδα χωρίς μια νομικά ρυθμισμένη οικοδομική δρα-στηριότητα μπορούμε να το συμπεράνουμε και απότην laquoεπιγραφή των Αστυνόμων της Περγάμουraquo η οποίαδείχνει πόσο σχολαστικά ήταν καθορισμένα στους νό-μους θέματα όπως το πάχος των τοίχων και των μεσο-τοιχιών6 Άλλωστε η οικοδομική νομοθεσία που ρυθμί-ζει τις σχέσεις μεταξύ γειτονικών σπιτιών έδινε και στηναρχαιότητα αφορμές για διαμάχες

Το ερώτημα κατά πόσον οι αρχαίες ελληνικές κα-τοικίες ακολουθούσαν συγκεκριμένους τύπους δεν μπο- ρεί να απαντηθεί εύκολα Οι γεωγραφικές και τοπικέςιδιαιτερότητες από τη Βόρεια Βαλκανική έως την Πε-λοπόννησο τη Μεγάλη Ελλάδα και τα νησιά του Ιονίουτα νησιά του Αιγαίου τη Θράκη την Ιωνία και την Κρήτημέχρι την Κύπρο είναι τόσο πολλές ώστε μια κατά προ-σέγγιση ερμηνεία θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνολαμβάνοντας υπόψη τα τοπικά χαρακτηριστικά δηλαδήτο κλίμα την τοπογραφία το οδικό δίκτυο κα θώς καιτα διαθέσιμα οικοδομικά υλικά Αυτό άλλωστε είναι τοθέμα ενός τόμου με άρθρα πολλών διακεκριμένων συγ-γραφέων από διάφορες χώρες που εξέδωσε πρόσφαταο Wolfram Hoepfner Το συλλογικό αυτό έργο που έχεικυκλοφορήσει και στα ελληνικά παρουσιάζει την ποικι-λία των ανασκαφικών ευρημάτων από τους αρχαίουςελληνικούς οικισμούς ως προς το ζήτημα της κατοικίας7

Είμαι εξαιρετικά ευγνώμων στην κυρία Άννα Λα-μπράκη που μου ανέθεσε την επιστημονική επιμέλειαενός αφιερώματος στην αρχαία ελληνική κατοικία γιατο περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες ώστε αυτά τα θέ-ματα να γίνουν γνωστά σε ένα ευρύτερο κοινό Με με-γάλη γενναιοδωρία διέθεσε στο αφιέρωμα αυτό τρίατεύχη του περιοδικού (τχ 112-114) Επιλέχθηκαν συ-γκεκριμένες περιοχές κυρίως από την Ελλάδα ενώ ηοργάνωση των άρθρων στα τρία τεύχη είναι κατά κύριολόγο χρονολογική στο τρέχον τεύχος το πρώτο τουαφιερώματος (112 Σεπτέμβριος 2009) παρουσιάζονταιοι πρώιμοι χρόνοι έως την ακμή της κλασικής περιόδουστο επόμενο τεύχος (113 Δεκέμβριος 2009) η ύστερηκλασική και η ελληνιστική περίοδος και στο τρίτο (114Μάρτιος 2010) η ύστερη ελληνιστική περίοδος και ηρωμαϊκή αρχαιότητα Παρουσιάζονται συστηματικά ανα- σκαμμένα δημοσιευμένα και πλήρως αξιολογημένα οι-κιστικά σύνολα αλλά και πιο πρόσφατα ευρήματα σχε- τικά άγνωστων περιοχών όπως το Καλλίθηρο Καρδί-τσας όπου οι μέχρι σήμερα σωστικές ανασκαφές φέρ- νουν σταδιακά στο φως νέα ευρήματα χωρίς ακό μη ναεπιτρέπουν μια ολο κληρωμένη εικόνα του αρχαί ου οι κι-σμού Στο αφιέρω μα περιλαμβάνονται και επισκοπήσεις

θεμάτων όπως οιοικιακές λατρείεςη επίπλωση τα ψη-φιδωτά καθώς καιτο ιστορικό αλλά καιοι προ οπτικές τηςέ ρευνας για την ελ- ληνική κατοικία στηναρχαιότητα

Θα ήθελα να εκ-φράσω και από τηθέση αυτή τις θερ -μές μου ευχαριστίεςστους προσκεκλημέ -νους μας διεθνούςκύρους έλληνες καιξένους επιστήμονεςοι οποίοι επεξεργά-στηκαν τα θέματα του αφιερώματος και καταθέτουν εδώτις απόψεις τους Την αλληλογραφία και το συντονισμόανέλαβε η Κατερίνα Χαρατζοπούλου η οποία τα έφερεσε πέρας με υπευθυνότητα αφοσίωση και με φιλική διά- θεση την ευχαριστούμε γιrsquo αυτό όλοι οι συμμετέχοντες

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ1 A Ciarallo Scienziati a Pompei tra Settecento e Ottocento Studi della

Soprintendenza Archeologica di Pompei 14 laquoLrsquoErmaraquo di Bretschneider Ρώμη

20062 Th Wiegand H Schrader Priene Ergebnisse der Ausgrabungen und Un-

tersuchungen in den Jahren 1895-1898 Βερολίνο 1904 (και στο διαδίκτυο

στη διεύθυνση digiubuni-heidelbergdediglitwiegand19040003)3 DM Robinson (επιμ) Excavations at Olynthus τόμοι I-XIV Βαλτιμόρη

1929-19524 W Hoepfner E-L Schwandner Haus und Stadt im klassischen Griechen-

land Μόναχο 1986 δεύτερη βελτιωμένη έκδοση Μόναχο 1994 5 Για παράδειγμα πρόσφατα έχοντας πλήρως παρεξηγήσει την ερευνητική

μας προσπάθεια και με αρνητικά σχόλια γιrsquo αυτήν N Cahill Household and

City Organisation at Olynthus Λονδίνο 2002 (ηλεκτρονική δημοσίευση στο

διαδίκτυο στη διεύθυνση wwwstoaorghoppertextjspdoc=Stoatext -

2003010003)6 G Klaffenbach laquoDie Astynomeninschrift von Pergamonraquo Abhandlungen der

Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin Klasse fuumlr Sprachen Li-

teratur und Kunst 61953 Η ρωμαϊκή αυτή επιγραφή διασώζει ένα νόμο της

ελληνιστικής εποχής και οι αστυνόμοι ήταν στην αρχαιότητα όπως θα λέ-

γαμε σήμερα οι αρμόδιες πολεοδομικές αρχές Την επιγραφή έχουν σχο-

λιάσει πολλοί ερευνητές αναφέρουμε ενδεικτικά M-Chr Hellmann Choix

drsquoinscriptions architecturales grecques traduites et commenteacutees Travaux de

la Maison de lrsquoOrient Meacutediterraneacuteen 30 Λυών 1991 σ 13-21 7 Wolfram Hoepfner (επιμ) Ιστορία της κατοικίας 5000 πΧ-500 μΧ μτφρ

Η Τσιριγκάκης University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005 850 σελ (πρω-

τότυπος τίτλος Geschichte des Wohnens 5000 v Chr-500 n Chr Vorge-

schichte ndash Fruumlhgeschichte ndash Antike Deutsche Verlags-Anstalt Stuttgart 1999)

Βλ την παρουσίαση της ελληνικής έκδοσης από τον Κ Σουέρεφ Αρχαιο-

λογία και Τέχνες 102 (2007) σ 106 και στην ιστοσελίδα του περιοδικού στη

διεύθυνση wwwarxaiologiagrsitecontentphpartid=2690

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ τχ 112 17

5 Το εξώφυλλο του βιβλίου Haus und Stadt

im klassischen Griechenland (21994)

112_1_εισαγωγηProtypi 111 24092009 1227 ΜΜ Page 17

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ τχ 112 13

Αεροφωτογραφία του αρχαιολογικού χώρου της Κασσώπης που ανασκάφηκε από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων καιτο Τμήμα Αρχιτεκτονικής του DAI από το 1976 έως το 1986 (Φωτογραφικό Αρχείο Ιδρύματος Ακτία Νικόπολις)

112_1_εισαγωγηProtypi 111 23092009 1154 ΠΜ Page 13

Αντί εισαγωγής 25 χρόνια μετά την έκδοση του έργου laquoHaus und Stadt im klassischen Griechenlandraquo

Οι πρώτες ανασκαφικές έρευνες με κρατική μέ-ριμνα στις χώρες της Μεσογείου ξεκινούν ου-σιαστικά στα μέσα του 18ου αιώνα στην Πο-

μπηία Βαθιές τομές στα συσσωρευμένα στρώματα τωνεπιχώσεων από την έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μΧέφεραν στο φως κατοικίες και επαύλεις δημόσια οικο-δομήματα και ιερά (εικ 1) Η αποκάλυψη της αρχαίαςκαταχωσμένης πόλης ωστόσο δεν αποτέλεσε το έναυ-σμα για την ενασχόληση των ερευνητών με την οργά-νωση του χώρου και την καθημερινή ζωή μέσα στις αρ-χαίες κατοικίες Το ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στουςκαλλιτεχνικούς θησαυρούς και τις τοιχογραφίες πουαφαιρέθηκαν από την πόλη για να καταλήξουν στον βα-σιλικό οίκο των Βουρβώνων της Νεάπολης και στουςφιλικούς προς αυτόν ηγεμόνες1

Η ανάπτυξη των ανασκαφικών μεθόδων και οι νέεςιστορικές και κοινωνικές προσεγγίσεις των μελετών γιατις αρχαίες κοινωνίες στα τέλη του 19ου αιώνα οδή-γησαν σε ακμή την αρχαιολογική έρευνα που κορυφώ -

νεται το 1885 με τις ανασκαφές των τότε ΒασιλικώνΜουσείων του Βερολίνου στην Πριήνη (εικ 2)2

Ωστόσο η ευρωπαϊκή κλασική αρχαιολογία παρέ-μενε ακόμη προσηλωμένη στην ιστορία της τέχνης καικυρίως στη μελέτη της πλαστικής Μόνον ο David MRobinson (1880-1958) καθηγητής στην ΑμερικανικήΣχολή Κλασικών Σπουδών της Αθήνας είχε ένα άλλοόραμα να κατανοήσει μια ελληνική πόλη της κλασικήςεποχής Έτσι ξεκίνησε μια εκτεταμένη ανασκαφικήέρευνα στην περιοχή της γνωστής πόλης της Ολύνθουστη Χαλκιδική (εικ 3)

Αυτό το άξιο θαυμασμού επίτευγμα των αμερικανώναρχαιολόγων κατατεθειμένο σε 13 τόμους που εκδό-θηκαν πριν και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο χάρισεσε όλους εμάς τους μελετητές της κλασικής αρχαιότη-τας απίστευτες νέες γνώσεις για την ιδιωτική ζωή τωνΕλλήνων των κλασικών χρόνων3 Με τον τελευταίο τόμοτης σειράς των ανασκαφών στην Όλυνθο το 1952 τοενδιαφέρον για την έρευνα της αρχαίας ελληνικής κα-

τχ 112 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ14

1 Ανασκαφή του ιερού της Ίσιδας στην Πομπηία Έγχρωμη χαλκογραφία του P Fabris για το βιβλίο του Sir W Hamilton Campi Phlegraei Νεάπολη 1776

(A Ciarallo Scienziati a Pompei tra Settecento e Ottocento Ρώμη 2006 εικ 5)

Ernst-Ludwig Schwandner

Επίτιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Humboldt του ΒερολίνουΠρώην Επιστημονικός Διευθυντής του Architekturreferat DAI Berlin

Αντί εισαγωγής 25 χρόνια μετά την έκδοση του έργου laquoHaus und Stadt im klassischen Griechenlandraquo

112_1_εισαγωγηProtypi 111 23092009 1154 ΠΜ Page 14

τοικίας φθίνει και σχεδόν εκλείπει σε διεθνές επίπεδοΤο 1973 με απόφαση της Κεντρικής Διεύθυνσης του

Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου του Βερολίνου

ιδρύθηκε ένα Τμήμα Αρχιτε-κτονικής (Architekturreferat)προκειμένου να διασφαλιστεί ημακροπρόθεσμη σχετική έρευ - να μέσα στους κόλπους τουΙνστιτούτου Η ενέργεια αυτήκρίθηκε απαραίτητη επειδήστα γερμανικά Πολυτεχνεία(Technische Universitaumlten) με -τά τις καταστροφές που υπέ-στη η Γερμανία κατά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο η εκπαί-δευση των αρχιτεκτόνων στηνιστορία της αρχιτεκτονικήςδεν είχε πλέον ως προτεραιό-τητα την έρευνα των ελληνι-κών στοιχείων στον δυτικό πο- λιτισμό η οποία αποτελούσεπαράδοση στο παρελθόν αλ -λά βασιζόταν στη μελέτη τουΜεσαίωνα και της νεότερηςεποχής Ως διευθυντής τουνέου τμήματος επιλέχθηκε ο

φιλέλληνας Wolfram Hoepfner πράγμα που προϊδέαζεγια την έρευνα στην κατεύθυνση της αρχαίας ελληνι-κής αρχιτεκτονικής Ήταν για μένα τιμή να διοριστώ

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ τχ 112 15

2 Τα ερείπια της πρόσοψης ενός σπιτιού του βορειοδυτικού τομέα της Πριήνης στα δυτικά της οικίας αρ

XXXIII (Th Wiegand H Schrader Priene Βερολίνο 1904 εικ 318 σ 300)

3 Άποψη των ανεσκαμμένων σπιτιών της αρχαίας Ολύνθου μετά το αναστηλωτικό πρόγραμμα που υλοποίησε η ΙΣΤ΄ ΕΠΚΑ με υπεύθυνη την αρχιτέκτονα

Φ Αθανασίου (Φωτογραφικό Αρχείο ΙΣΤ΄ ΕΠΚΑ)

112_1_εισαγωγηProtypi 111 23092009 1154 ΠΜ Page 15

πρώτος επιστημονικός συνεργάτης του τμήματός τουΟι δυο μας σε συνεργασία με άλλους συναδέλφουςσχεδιάσαμε ένα ερευνητικό πρόγραμμα για τους μελε-τητές της αρχιτεκτονικής αρχιτέκτονες-αρχαιολόγουςτο οποίο δεν επικεντρωνόταν στα σημαντικότερα ιεράτα ταφικά μνημεία ή τα δημόσια κτήρια αλλά αντίθεταστην ανώνυμη αρχιτεκτονική των απλών κτισμάτων τηνlaquoιδιωτική αρχιτεκτονικήraquo μας απασχολούσε για παρά-δειγμα το ερώτημα πώς ζούσαν και πού κατοικούσαν οιάνθρωποι που έκτισαν τον Παρθενώνα της κλασικής πε-ριόδου Απαραίτητη προϋπόθεση για την έρευνά μαςήταν η συγκέντρωση και η μελέτη των οικιστικών κατα-λοίπων που είχαν έρθει στο φως σε διάφορες περιοχέςτου ελληνικού χώρου εκτός από την Όλυνθο και τηνΠριήνη ή ακόμη η διεξαγωγή νέων ανασκαφικών ερευ-νών (εικ σ 12-13) Χωρίς τη φιλική συνεργασία των ελ-λή νων συναδέλφων αυτό το εγχείρημα θα ήταν αδύνα -το Ιδιαίτερα χωρίς την υποστήριξη των αείμνηστων Νί -κου Ζαφειρόπουλου στην Ακαρνανία και Σωτήρη Δάκα -ρη στην Ήπειρο αλλά και πολλών φίλων και συναδέλ-φων στους οποίους ο περιορισμένος χώρος δεν επι-τρέπει να αναφερθώ ονομαστικά δεν θα είχαμε επιτύ-χει να κινήσουμε τα πράγματα

Η καλή συνεργασία ανάμεσα στην ελληνική Αρχαιο-λογική Υπηρεσία τα ελληνικά πανεπιστήμια και τουςερευνητές από πολλές χώρες για τους κοινούς αυτούςστόχους οδήγησε το 1986 στο πρώτο βιβλίο με τίτλοHaus und Stadt im klassischen Griechenland (εικ 5)4

Παρόλο που οι κριτικές δεν ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντι-κές ωστόσο το βιβλίο έδωσε νέα έμπνευση και ώθηση

στην έρευνα της αρχαίας κα-τοικίας επειδή οι ανασκα-φείς εκτεταμένων οικιστικώντομέων αρχαίων πόλεων ό -πως στην Πέργαμο τη Δή λοτον Πειραιά κα αποδέχθη-καν την πρόκληση να αντιπα-ραθέσουν τα ευρήμα τα καιτις απόψεις τους στις δικέςμας σκέψεις και υποθέσεις5

Το 1994 κυκλοφόρησε μιαβελτιωμένη και συμπληρω-μένη με νέα στοιχεία έκδοσητου έργου στον πρόλογο τηςοποίας τονίσαμε ποιες ακρι-βώς ήταν οι προθέσεις μαςδεν προσπαθήσαμε ποτέ ναπροσδιορίσουμε με τρόποαπόλυτο τη μορφή της ιδιω-τικής κατοικίας στην κλασικήπερίοδο αλλά αντίθετα επι-

χειρήσαμε να διερευνήσουμε πώς μπορούσε κάποιοςνα κτίσει τότε μια λειτουργική κατοικία σε ένα οικόπεδοτου οποίου το εμβαδόν είχε καθοριστεί από τη Βουλήτης πόλης-κράτους κατά την ίδρυση και το σχεδιασμόμιας νέας πόλης Οι πολύπλοκες συνθήκες της ίδρυσηςμιας πόλης τις οποίες στην εποχή μας κάθε αρχιτέ-κτονας γνωρίζει εκ των προτέρων απαιτούν εκτεταμένοσχεδιασμό ιδιαίτερα μάλιστα όταν οι νόμοι επιβάλλουνόπως μαρτυρείται σε πολλές περιπτώσεις για την κλα-σική περίοδο ισομεγέθη οικόπεδα Ας φανταστούμεσήμερα ένα σχέδιο πόλεως με οικόπεδα ίσων διαστά-σεων Η κατανόηση αυτού του είδους των προβλημά-των πολεοδομικού σχεδιασμού των αρχαίων ελληνικώνπόλεων ως προς τις επιπτώσεις τους στην ιδιωτική αρ-χιτεκτονική ήταν το μέλημά μας

Έτσι μελετήσαμε μέσα από τα αρχιτεκτονικά κατά-λοιπα τους τύπους κατόψεων των κατοικιών που πα-ρουσιάζουν ομοιότητες σε πόλεις που σχεδιάστηκανμε ίσες διαστάσεις οικοπέδων Καταλήξαμε στην πρό-ταση ότι υπήρχαν τύποι κατοικιών τους οποίους ονο-μάσαμε laquoTypenhausraquo (laquoτυποποιημένη κατοικίαraquo) πουθα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως πρότυπα γιατον πολεοδομικό σχεδιασμό και θα αποτελούσαν μιαεπίσημη οδηγία των αρχαίων πολεοδόμων (εικ 4) Εξαι-τίας αυτής της πρότασης δεχθήκαμε έντονες επιθέσειςαπό την αρχαιολογική κοινότητα επειδή όπως είναι λο-γικό οι κατοικίες των αρχαίων πόλεων δεν ήταν ομοιό-μορφες (και άλλωστε δεν περιμέναμε να βρούμε κάτιτέτοιο) Εμείς όμως προσπαθήσαμε να κατανοήσουμεμε ποιο τρόπο μια αρχαία πολιτεία θα μπορούσε να

τχ 112 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ16

4 Πρόταση αποκατάστασης νησίδας (οικοδομικού τετραγώνου) της Ολύνθου με δέκα laquoτυποποιημένες κατοικίεςraquo

(Haus und Stadt im klassischen Griechenland Μόναχο 1994 εικ 64)

112_1_εισαγωγηProtypi 111 23092009 1154 ΠΜ Page 16

προσφέρει στους πολίτες της ένα οργανωμένο σχέδιοπόλεως Το πόσο δύσκολη θα ήταν και κατά την αρχαι-ότητα η ανοικοδόμηση των κατοικιών σε ισομεγέθη οι-κόπεδα χωρίς μια νομικά ρυθμισμένη οικοδομική δρα-στηριότητα μπορούμε να το συμπεράνουμε και απότην laquoεπιγραφή των Αστυνόμων της Περγάμουraquo η οποίαδείχνει πόσο σχολαστικά ήταν καθορισμένα στους νό-μους θέματα όπως το πάχος των τοίχων και των μεσο-τοιχιών6 Άλλωστε η οικοδομική νομοθεσία που ρυθμί-ζει τις σχέσεις μεταξύ γειτονικών σπιτιών έδινε και στηναρχαιότητα αφορμές για διαμάχες

Το ερώτημα κατά πόσον οι αρχαίες ελληνικές κα-τοικίες ακολουθούσαν συγκεκριμένους τύπους δεν μπο- ρεί να απαντηθεί εύκολα Οι γεωγραφικές και τοπικέςιδιαιτερότητες από τη Βόρεια Βαλκανική έως την Πε-λοπόννησο τη Μεγάλη Ελλάδα και τα νησιά του Ιονίουτα νησιά του Αιγαίου τη Θράκη την Ιωνία και την Κρήτημέχρι την Κύπρο είναι τόσο πολλές ώστε μια κατά προ-σέγγιση ερμηνεία θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνολαμβάνοντας υπόψη τα τοπικά χαρακτηριστικά δηλαδήτο κλίμα την τοπογραφία το οδικό δίκτυο κα θώς καιτα διαθέσιμα οικοδομικά υλικά Αυτό άλλωστε είναι τοθέμα ενός τόμου με άρθρα πολλών διακεκριμένων συγ-γραφέων από διάφορες χώρες που εξέδωσε πρόσφαταο Wolfram Hoepfner Το συλλογικό αυτό έργο που έχεικυκλοφορήσει και στα ελληνικά παρουσιάζει την ποικι-λία των ανασκαφικών ευρημάτων από τους αρχαίουςελληνικούς οικισμούς ως προς το ζήτημα της κατοικίας7

Είμαι εξαιρετικά ευγνώμων στην κυρία Άννα Λα-μπράκη που μου ανέθεσε την επιστημονική επιμέλειαενός αφιερώματος στην αρχαία ελληνική κατοικία γιατο περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες ώστε αυτά τα θέ-ματα να γίνουν γνωστά σε ένα ευρύτερο κοινό Με με-γάλη γενναιοδωρία διέθεσε στο αφιέρωμα αυτό τρίατεύχη του περιοδικού (τχ 112-114) Επιλέχθηκαν συ-γκεκριμένες περιοχές κυρίως από την Ελλάδα ενώ ηοργάνωση των άρθρων στα τρία τεύχη είναι κατά κύριολόγο χρονολογική στο τρέχον τεύχος το πρώτο τουαφιερώματος (112 Σεπτέμβριος 2009) παρουσιάζονταιοι πρώιμοι χρόνοι έως την ακμή της κλασικής περιόδουστο επόμενο τεύχος (113 Δεκέμβριος 2009) η ύστερηκλασική και η ελληνιστική περίοδος και στο τρίτο (114Μάρτιος 2010) η ύστερη ελληνιστική περίοδος και ηρωμαϊκή αρχαιότητα Παρουσιάζονται συστηματικά ανα- σκαμμένα δημοσιευμένα και πλήρως αξιολογημένα οι-κιστικά σύνολα αλλά και πιο πρόσφατα ευρήματα σχε- τικά άγνωστων περιοχών όπως το Καλλίθηρο Καρδί-τσας όπου οι μέχρι σήμερα σωστικές ανασκαφές φέρ- νουν σταδιακά στο φως νέα ευρήματα χωρίς ακό μη ναεπιτρέπουν μια ολο κληρωμένη εικόνα του αρχαί ου οι κι-σμού Στο αφιέρω μα περιλαμβάνονται και επισκοπήσεις

θεμάτων όπως οιοικιακές λατρείεςη επίπλωση τα ψη-φιδωτά καθώς καιτο ιστορικό αλλά καιοι προ οπτικές τηςέ ρευνας για την ελ- ληνική κατοικία στηναρχαιότητα

Θα ήθελα να εκ-φράσω και από τηθέση αυτή τις θερ -μές μου ευχαριστίεςστους προσκεκλημέ -νους μας διεθνούςκύρους έλληνες καιξένους επιστήμονεςοι οποίοι επεξεργά-στηκαν τα θέματα του αφιερώματος και καταθέτουν εδώτις απόψεις τους Την αλληλογραφία και το συντονισμόανέλαβε η Κατερίνα Χαρατζοπούλου η οποία τα έφερεσε πέρας με υπευθυνότητα αφοσίωση και με φιλική διά- θεση την ευχαριστούμε γιrsquo αυτό όλοι οι συμμετέχοντες

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ1 A Ciarallo Scienziati a Pompei tra Settecento e Ottocento Studi della

Soprintendenza Archeologica di Pompei 14 laquoLrsquoErmaraquo di Bretschneider Ρώμη

20062 Th Wiegand H Schrader Priene Ergebnisse der Ausgrabungen und Un-

tersuchungen in den Jahren 1895-1898 Βερολίνο 1904 (και στο διαδίκτυο

στη διεύθυνση digiubuni-heidelbergdediglitwiegand19040003)3 DM Robinson (επιμ) Excavations at Olynthus τόμοι I-XIV Βαλτιμόρη

1929-19524 W Hoepfner E-L Schwandner Haus und Stadt im klassischen Griechen-

land Μόναχο 1986 δεύτερη βελτιωμένη έκδοση Μόναχο 1994 5 Για παράδειγμα πρόσφατα έχοντας πλήρως παρεξηγήσει την ερευνητική

μας προσπάθεια και με αρνητικά σχόλια γιrsquo αυτήν N Cahill Household and

City Organisation at Olynthus Λονδίνο 2002 (ηλεκτρονική δημοσίευση στο

διαδίκτυο στη διεύθυνση wwwstoaorghoppertextjspdoc=Stoatext -

2003010003)6 G Klaffenbach laquoDie Astynomeninschrift von Pergamonraquo Abhandlungen der

Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin Klasse fuumlr Sprachen Li-

teratur und Kunst 61953 Η ρωμαϊκή αυτή επιγραφή διασώζει ένα νόμο της

ελληνιστικής εποχής και οι αστυνόμοι ήταν στην αρχαιότητα όπως θα λέ-

γαμε σήμερα οι αρμόδιες πολεοδομικές αρχές Την επιγραφή έχουν σχο-

λιάσει πολλοί ερευνητές αναφέρουμε ενδεικτικά M-Chr Hellmann Choix

drsquoinscriptions architecturales grecques traduites et commenteacutees Travaux de

la Maison de lrsquoOrient Meacutediterraneacuteen 30 Λυών 1991 σ 13-21 7 Wolfram Hoepfner (επιμ) Ιστορία της κατοικίας 5000 πΧ-500 μΧ μτφρ

Η Τσιριγκάκης University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005 850 σελ (πρω-

τότυπος τίτλος Geschichte des Wohnens 5000 v Chr-500 n Chr Vorge-

schichte ndash Fruumlhgeschichte ndash Antike Deutsche Verlags-Anstalt Stuttgart 1999)

Βλ την παρουσίαση της ελληνικής έκδοσης από τον Κ Σουέρεφ Αρχαιο-

λογία και Τέχνες 102 (2007) σ 106 και στην ιστοσελίδα του περιοδικού στη

διεύθυνση wwwarxaiologiagrsitecontentphpartid=2690

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ τχ 112 17

5 Το εξώφυλλο του βιβλίου Haus und Stadt

im klassischen Griechenland (21994)

112_1_εισαγωγηProtypi 111 24092009 1227 ΜΜ Page 17

Αντί εισαγωγής 25 χρόνια μετά την έκδοση του έργου laquoHaus und Stadt im klassischen Griechenlandraquo

Οι πρώτες ανασκαφικές έρευνες με κρατική μέ-ριμνα στις χώρες της Μεσογείου ξεκινούν ου-σιαστικά στα μέσα του 18ου αιώνα στην Πο-

μπηία Βαθιές τομές στα συσσωρευμένα στρώματα τωνεπιχώσεων από την έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μΧέφεραν στο φως κατοικίες και επαύλεις δημόσια οικο-δομήματα και ιερά (εικ 1) Η αποκάλυψη της αρχαίαςκαταχωσμένης πόλης ωστόσο δεν αποτέλεσε το έναυ-σμα για την ενασχόληση των ερευνητών με την οργά-νωση του χώρου και την καθημερινή ζωή μέσα στις αρ-χαίες κατοικίες Το ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στουςκαλλιτεχνικούς θησαυρούς και τις τοιχογραφίες πουαφαιρέθηκαν από την πόλη για να καταλήξουν στον βα-σιλικό οίκο των Βουρβώνων της Νεάπολης και στουςφιλικούς προς αυτόν ηγεμόνες1

Η ανάπτυξη των ανασκαφικών μεθόδων και οι νέεςιστορικές και κοινωνικές προσεγγίσεις των μελετών γιατις αρχαίες κοινωνίες στα τέλη του 19ου αιώνα οδή-γησαν σε ακμή την αρχαιολογική έρευνα που κορυφώ -

νεται το 1885 με τις ανασκαφές των τότε ΒασιλικώνΜουσείων του Βερολίνου στην Πριήνη (εικ 2)2

Ωστόσο η ευρωπαϊκή κλασική αρχαιολογία παρέ-μενε ακόμη προσηλωμένη στην ιστορία της τέχνης καικυρίως στη μελέτη της πλαστικής Μόνον ο David MRobinson (1880-1958) καθηγητής στην ΑμερικανικήΣχολή Κλασικών Σπουδών της Αθήνας είχε ένα άλλοόραμα να κατανοήσει μια ελληνική πόλη της κλασικήςεποχής Έτσι ξεκίνησε μια εκτεταμένη ανασκαφικήέρευνα στην περιοχή της γνωστής πόλης της Ολύνθουστη Χαλκιδική (εικ 3)

Αυτό το άξιο θαυμασμού επίτευγμα των αμερικανώναρχαιολόγων κατατεθειμένο σε 13 τόμους που εκδό-θηκαν πριν και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο χάρισεσε όλους εμάς τους μελετητές της κλασικής αρχαιότη-τας απίστευτες νέες γνώσεις για την ιδιωτική ζωή τωνΕλλήνων των κλασικών χρόνων3 Με τον τελευταίο τόμοτης σειράς των ανασκαφών στην Όλυνθο το 1952 τοενδιαφέρον για την έρευνα της αρχαίας ελληνικής κα-

τχ 112 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ14

1 Ανασκαφή του ιερού της Ίσιδας στην Πομπηία Έγχρωμη χαλκογραφία του P Fabris για το βιβλίο του Sir W Hamilton Campi Phlegraei Νεάπολη 1776

(A Ciarallo Scienziati a Pompei tra Settecento e Ottocento Ρώμη 2006 εικ 5)

Ernst-Ludwig Schwandner

Επίτιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Humboldt του ΒερολίνουΠρώην Επιστημονικός Διευθυντής του Architekturreferat DAI Berlin

Αντί εισαγωγής 25 χρόνια μετά την έκδοση του έργου laquoHaus und Stadt im klassischen Griechenlandraquo

112_1_εισαγωγηProtypi 111 23092009 1154 ΠΜ Page 14

τοικίας φθίνει και σχεδόν εκλείπει σε διεθνές επίπεδοΤο 1973 με απόφαση της Κεντρικής Διεύθυνσης του

Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου του Βερολίνου

ιδρύθηκε ένα Τμήμα Αρχιτε-κτονικής (Architekturreferat)προκειμένου να διασφαλιστεί ημακροπρόθεσμη σχετική έρευ - να μέσα στους κόλπους τουΙνστιτούτου Η ενέργεια αυτήκρίθηκε απαραίτητη επειδήστα γερμανικά Πολυτεχνεία(Technische Universitaumlten) με -τά τις καταστροφές που υπέ-στη η Γερμανία κατά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο η εκπαί-δευση των αρχιτεκτόνων στηνιστορία της αρχιτεκτονικήςδεν είχε πλέον ως προτεραιό-τητα την έρευνα των ελληνι-κών στοιχείων στον δυτικό πο- λιτισμό η οποία αποτελούσεπαράδοση στο παρελθόν αλ -λά βασιζόταν στη μελέτη τουΜεσαίωνα και της νεότερηςεποχής Ως διευθυντής τουνέου τμήματος επιλέχθηκε ο

φιλέλληνας Wolfram Hoepfner πράγμα που προϊδέαζεγια την έρευνα στην κατεύθυνση της αρχαίας ελληνι-κής αρχιτεκτονικής Ήταν για μένα τιμή να διοριστώ

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ τχ 112 15

2 Τα ερείπια της πρόσοψης ενός σπιτιού του βορειοδυτικού τομέα της Πριήνης στα δυτικά της οικίας αρ

XXXIII (Th Wiegand H Schrader Priene Βερολίνο 1904 εικ 318 σ 300)

3 Άποψη των ανεσκαμμένων σπιτιών της αρχαίας Ολύνθου μετά το αναστηλωτικό πρόγραμμα που υλοποίησε η ΙΣΤ΄ ΕΠΚΑ με υπεύθυνη την αρχιτέκτονα

Φ Αθανασίου (Φωτογραφικό Αρχείο ΙΣΤ΄ ΕΠΚΑ)

112_1_εισαγωγηProtypi 111 23092009 1154 ΠΜ Page 15

πρώτος επιστημονικός συνεργάτης του τμήματός τουΟι δυο μας σε συνεργασία με άλλους συναδέλφουςσχεδιάσαμε ένα ερευνητικό πρόγραμμα για τους μελε-τητές της αρχιτεκτονικής αρχιτέκτονες-αρχαιολόγουςτο οποίο δεν επικεντρωνόταν στα σημαντικότερα ιεράτα ταφικά μνημεία ή τα δημόσια κτήρια αλλά αντίθεταστην ανώνυμη αρχιτεκτονική των απλών κτισμάτων τηνlaquoιδιωτική αρχιτεκτονικήraquo μας απασχολούσε για παρά-δειγμα το ερώτημα πώς ζούσαν και πού κατοικούσαν οιάνθρωποι που έκτισαν τον Παρθενώνα της κλασικής πε-ριόδου Απαραίτητη προϋπόθεση για την έρευνά μαςήταν η συγκέντρωση και η μελέτη των οικιστικών κατα-λοίπων που είχαν έρθει στο φως σε διάφορες περιοχέςτου ελληνικού χώρου εκτός από την Όλυνθο και τηνΠριήνη ή ακόμη η διεξαγωγή νέων ανασκαφικών ερευ-νών (εικ σ 12-13) Χωρίς τη φιλική συνεργασία των ελ-λή νων συναδέλφων αυτό το εγχείρημα θα ήταν αδύνα -το Ιδιαίτερα χωρίς την υποστήριξη των αείμνηστων Νί -κου Ζαφειρόπουλου στην Ακαρνανία και Σωτήρη Δάκα -ρη στην Ήπειρο αλλά και πολλών φίλων και συναδέλ-φων στους οποίους ο περιορισμένος χώρος δεν επι-τρέπει να αναφερθώ ονομαστικά δεν θα είχαμε επιτύ-χει να κινήσουμε τα πράγματα

Η καλή συνεργασία ανάμεσα στην ελληνική Αρχαιο-λογική Υπηρεσία τα ελληνικά πανεπιστήμια και τουςερευνητές από πολλές χώρες για τους κοινούς αυτούςστόχους οδήγησε το 1986 στο πρώτο βιβλίο με τίτλοHaus und Stadt im klassischen Griechenland (εικ 5)4

Παρόλο που οι κριτικές δεν ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντι-κές ωστόσο το βιβλίο έδωσε νέα έμπνευση και ώθηση

στην έρευνα της αρχαίας κα-τοικίας επειδή οι ανασκα-φείς εκτεταμένων οικιστικώντομέων αρχαίων πόλεων ό -πως στην Πέργαμο τη Δή λοτον Πειραιά κα αποδέχθη-καν την πρόκληση να αντιπα-ραθέσουν τα ευρήμα τα καιτις απόψεις τους στις δικέςμας σκέψεις και υποθέσεις5

Το 1994 κυκλοφόρησε μιαβελτιωμένη και συμπληρω-μένη με νέα στοιχεία έκδοσητου έργου στον πρόλογο τηςοποίας τονίσαμε ποιες ακρι-βώς ήταν οι προθέσεις μαςδεν προσπαθήσαμε ποτέ ναπροσδιορίσουμε με τρόποαπόλυτο τη μορφή της ιδιω-τικής κατοικίας στην κλασικήπερίοδο αλλά αντίθετα επι-

χειρήσαμε να διερευνήσουμε πώς μπορούσε κάποιοςνα κτίσει τότε μια λειτουργική κατοικία σε ένα οικόπεδοτου οποίου το εμβαδόν είχε καθοριστεί από τη Βουλήτης πόλης-κράτους κατά την ίδρυση και το σχεδιασμόμιας νέας πόλης Οι πολύπλοκες συνθήκες της ίδρυσηςμιας πόλης τις οποίες στην εποχή μας κάθε αρχιτέ-κτονας γνωρίζει εκ των προτέρων απαιτούν εκτεταμένοσχεδιασμό ιδιαίτερα μάλιστα όταν οι νόμοι επιβάλλουνόπως μαρτυρείται σε πολλές περιπτώσεις για την κλα-σική περίοδο ισομεγέθη οικόπεδα Ας φανταστούμεσήμερα ένα σχέδιο πόλεως με οικόπεδα ίσων διαστά-σεων Η κατανόηση αυτού του είδους των προβλημά-των πολεοδομικού σχεδιασμού των αρχαίων ελληνικώνπόλεων ως προς τις επιπτώσεις τους στην ιδιωτική αρ-χιτεκτονική ήταν το μέλημά μας

Έτσι μελετήσαμε μέσα από τα αρχιτεκτονικά κατά-λοιπα τους τύπους κατόψεων των κατοικιών που πα-ρουσιάζουν ομοιότητες σε πόλεις που σχεδιάστηκανμε ίσες διαστάσεις οικοπέδων Καταλήξαμε στην πρό-ταση ότι υπήρχαν τύποι κατοικιών τους οποίους ονο-μάσαμε laquoTypenhausraquo (laquoτυποποιημένη κατοικίαraquo) πουθα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως πρότυπα γιατον πολεοδομικό σχεδιασμό και θα αποτελούσαν μιαεπίσημη οδηγία των αρχαίων πολεοδόμων (εικ 4) Εξαι-τίας αυτής της πρότασης δεχθήκαμε έντονες επιθέσειςαπό την αρχαιολογική κοινότητα επειδή όπως είναι λο-γικό οι κατοικίες των αρχαίων πόλεων δεν ήταν ομοιό-μορφες (και άλλωστε δεν περιμέναμε να βρούμε κάτιτέτοιο) Εμείς όμως προσπαθήσαμε να κατανοήσουμεμε ποιο τρόπο μια αρχαία πολιτεία θα μπορούσε να

τχ 112 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ16

4 Πρόταση αποκατάστασης νησίδας (οικοδομικού τετραγώνου) της Ολύνθου με δέκα laquoτυποποιημένες κατοικίεςraquo

(Haus und Stadt im klassischen Griechenland Μόναχο 1994 εικ 64)

112_1_εισαγωγηProtypi 111 23092009 1154 ΠΜ Page 16

προσφέρει στους πολίτες της ένα οργανωμένο σχέδιοπόλεως Το πόσο δύσκολη θα ήταν και κατά την αρχαι-ότητα η ανοικοδόμηση των κατοικιών σε ισομεγέθη οι-κόπεδα χωρίς μια νομικά ρυθμισμένη οικοδομική δρα-στηριότητα μπορούμε να το συμπεράνουμε και απότην laquoεπιγραφή των Αστυνόμων της Περγάμουraquo η οποίαδείχνει πόσο σχολαστικά ήταν καθορισμένα στους νό-μους θέματα όπως το πάχος των τοίχων και των μεσο-τοιχιών6 Άλλωστε η οικοδομική νομοθεσία που ρυθμί-ζει τις σχέσεις μεταξύ γειτονικών σπιτιών έδινε και στηναρχαιότητα αφορμές για διαμάχες

Το ερώτημα κατά πόσον οι αρχαίες ελληνικές κα-τοικίες ακολουθούσαν συγκεκριμένους τύπους δεν μπο- ρεί να απαντηθεί εύκολα Οι γεωγραφικές και τοπικέςιδιαιτερότητες από τη Βόρεια Βαλκανική έως την Πε-λοπόννησο τη Μεγάλη Ελλάδα και τα νησιά του Ιονίουτα νησιά του Αιγαίου τη Θράκη την Ιωνία και την Κρήτημέχρι την Κύπρο είναι τόσο πολλές ώστε μια κατά προ-σέγγιση ερμηνεία θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνολαμβάνοντας υπόψη τα τοπικά χαρακτηριστικά δηλαδήτο κλίμα την τοπογραφία το οδικό δίκτυο κα θώς καιτα διαθέσιμα οικοδομικά υλικά Αυτό άλλωστε είναι τοθέμα ενός τόμου με άρθρα πολλών διακεκριμένων συγ-γραφέων από διάφορες χώρες που εξέδωσε πρόσφαταο Wolfram Hoepfner Το συλλογικό αυτό έργο που έχεικυκλοφορήσει και στα ελληνικά παρουσιάζει την ποικι-λία των ανασκαφικών ευρημάτων από τους αρχαίουςελληνικούς οικισμούς ως προς το ζήτημα της κατοικίας7

Είμαι εξαιρετικά ευγνώμων στην κυρία Άννα Λα-μπράκη που μου ανέθεσε την επιστημονική επιμέλειαενός αφιερώματος στην αρχαία ελληνική κατοικία γιατο περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες ώστε αυτά τα θέ-ματα να γίνουν γνωστά σε ένα ευρύτερο κοινό Με με-γάλη γενναιοδωρία διέθεσε στο αφιέρωμα αυτό τρίατεύχη του περιοδικού (τχ 112-114) Επιλέχθηκαν συ-γκεκριμένες περιοχές κυρίως από την Ελλάδα ενώ ηοργάνωση των άρθρων στα τρία τεύχη είναι κατά κύριολόγο χρονολογική στο τρέχον τεύχος το πρώτο τουαφιερώματος (112 Σεπτέμβριος 2009) παρουσιάζονταιοι πρώιμοι χρόνοι έως την ακμή της κλασικής περιόδουστο επόμενο τεύχος (113 Δεκέμβριος 2009) η ύστερηκλασική και η ελληνιστική περίοδος και στο τρίτο (114Μάρτιος 2010) η ύστερη ελληνιστική περίοδος και ηρωμαϊκή αρχαιότητα Παρουσιάζονται συστηματικά ανα- σκαμμένα δημοσιευμένα και πλήρως αξιολογημένα οι-κιστικά σύνολα αλλά και πιο πρόσφατα ευρήματα σχε- τικά άγνωστων περιοχών όπως το Καλλίθηρο Καρδί-τσας όπου οι μέχρι σήμερα σωστικές ανασκαφές φέρ- νουν σταδιακά στο φως νέα ευρήματα χωρίς ακό μη ναεπιτρέπουν μια ολο κληρωμένη εικόνα του αρχαί ου οι κι-σμού Στο αφιέρω μα περιλαμβάνονται και επισκοπήσεις

θεμάτων όπως οιοικιακές λατρείεςη επίπλωση τα ψη-φιδωτά καθώς καιτο ιστορικό αλλά καιοι προ οπτικές τηςέ ρευνας για την ελ- ληνική κατοικία στηναρχαιότητα

Θα ήθελα να εκ-φράσω και από τηθέση αυτή τις θερ -μές μου ευχαριστίεςστους προσκεκλημέ -νους μας διεθνούςκύρους έλληνες καιξένους επιστήμονεςοι οποίοι επεξεργά-στηκαν τα θέματα του αφιερώματος και καταθέτουν εδώτις απόψεις τους Την αλληλογραφία και το συντονισμόανέλαβε η Κατερίνα Χαρατζοπούλου η οποία τα έφερεσε πέρας με υπευθυνότητα αφοσίωση και με φιλική διά- θεση την ευχαριστούμε γιrsquo αυτό όλοι οι συμμετέχοντες

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ1 A Ciarallo Scienziati a Pompei tra Settecento e Ottocento Studi della

Soprintendenza Archeologica di Pompei 14 laquoLrsquoErmaraquo di Bretschneider Ρώμη

20062 Th Wiegand H Schrader Priene Ergebnisse der Ausgrabungen und Un-

tersuchungen in den Jahren 1895-1898 Βερολίνο 1904 (και στο διαδίκτυο

στη διεύθυνση digiubuni-heidelbergdediglitwiegand19040003)3 DM Robinson (επιμ) Excavations at Olynthus τόμοι I-XIV Βαλτιμόρη

1929-19524 W Hoepfner E-L Schwandner Haus und Stadt im klassischen Griechen-

land Μόναχο 1986 δεύτερη βελτιωμένη έκδοση Μόναχο 1994 5 Για παράδειγμα πρόσφατα έχοντας πλήρως παρεξηγήσει την ερευνητική

μας προσπάθεια και με αρνητικά σχόλια γιrsquo αυτήν N Cahill Household and

City Organisation at Olynthus Λονδίνο 2002 (ηλεκτρονική δημοσίευση στο

διαδίκτυο στη διεύθυνση wwwstoaorghoppertextjspdoc=Stoatext -

2003010003)6 G Klaffenbach laquoDie Astynomeninschrift von Pergamonraquo Abhandlungen der

Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin Klasse fuumlr Sprachen Li-

teratur und Kunst 61953 Η ρωμαϊκή αυτή επιγραφή διασώζει ένα νόμο της

ελληνιστικής εποχής και οι αστυνόμοι ήταν στην αρχαιότητα όπως θα λέ-

γαμε σήμερα οι αρμόδιες πολεοδομικές αρχές Την επιγραφή έχουν σχο-

λιάσει πολλοί ερευνητές αναφέρουμε ενδεικτικά M-Chr Hellmann Choix

drsquoinscriptions architecturales grecques traduites et commenteacutees Travaux de

la Maison de lrsquoOrient Meacutediterraneacuteen 30 Λυών 1991 σ 13-21 7 Wolfram Hoepfner (επιμ) Ιστορία της κατοικίας 5000 πΧ-500 μΧ μτφρ

Η Τσιριγκάκης University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005 850 σελ (πρω-

τότυπος τίτλος Geschichte des Wohnens 5000 v Chr-500 n Chr Vorge-

schichte ndash Fruumlhgeschichte ndash Antike Deutsche Verlags-Anstalt Stuttgart 1999)

Βλ την παρουσίαση της ελληνικής έκδοσης από τον Κ Σουέρεφ Αρχαιο-

λογία και Τέχνες 102 (2007) σ 106 και στην ιστοσελίδα του περιοδικού στη

διεύθυνση wwwarxaiologiagrsitecontentphpartid=2690

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ τχ 112 17

5 Το εξώφυλλο του βιβλίου Haus und Stadt

im klassischen Griechenland (21994)

112_1_εισαγωγηProtypi 111 24092009 1227 ΜΜ Page 17

τοικίας φθίνει και σχεδόν εκλείπει σε διεθνές επίπεδοΤο 1973 με απόφαση της Κεντρικής Διεύθυνσης του

Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου του Βερολίνου

ιδρύθηκε ένα Τμήμα Αρχιτε-κτονικής (Architekturreferat)προκειμένου να διασφαλιστεί ημακροπρόθεσμη σχετική έρευ - να μέσα στους κόλπους τουΙνστιτούτου Η ενέργεια αυτήκρίθηκε απαραίτητη επειδήστα γερμανικά Πολυτεχνεία(Technische Universitaumlten) με -τά τις καταστροφές που υπέ-στη η Γερμανία κατά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο η εκπαί-δευση των αρχιτεκτόνων στηνιστορία της αρχιτεκτονικήςδεν είχε πλέον ως προτεραιό-τητα την έρευνα των ελληνι-κών στοιχείων στον δυτικό πο- λιτισμό η οποία αποτελούσεπαράδοση στο παρελθόν αλ -λά βασιζόταν στη μελέτη τουΜεσαίωνα και της νεότερηςεποχής Ως διευθυντής τουνέου τμήματος επιλέχθηκε ο

φιλέλληνας Wolfram Hoepfner πράγμα που προϊδέαζεγια την έρευνα στην κατεύθυνση της αρχαίας ελληνι-κής αρχιτεκτονικής Ήταν για μένα τιμή να διοριστώ

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ τχ 112 15

2 Τα ερείπια της πρόσοψης ενός σπιτιού του βορειοδυτικού τομέα της Πριήνης στα δυτικά της οικίας αρ

XXXIII (Th Wiegand H Schrader Priene Βερολίνο 1904 εικ 318 σ 300)

3 Άποψη των ανεσκαμμένων σπιτιών της αρχαίας Ολύνθου μετά το αναστηλωτικό πρόγραμμα που υλοποίησε η ΙΣΤ΄ ΕΠΚΑ με υπεύθυνη την αρχιτέκτονα

Φ Αθανασίου (Φωτογραφικό Αρχείο ΙΣΤ΄ ΕΠΚΑ)

112_1_εισαγωγηProtypi 111 23092009 1154 ΠΜ Page 15

πρώτος επιστημονικός συνεργάτης του τμήματός τουΟι δυο μας σε συνεργασία με άλλους συναδέλφουςσχεδιάσαμε ένα ερευνητικό πρόγραμμα για τους μελε-τητές της αρχιτεκτονικής αρχιτέκτονες-αρχαιολόγουςτο οποίο δεν επικεντρωνόταν στα σημαντικότερα ιεράτα ταφικά μνημεία ή τα δημόσια κτήρια αλλά αντίθεταστην ανώνυμη αρχιτεκτονική των απλών κτισμάτων τηνlaquoιδιωτική αρχιτεκτονικήraquo μας απασχολούσε για παρά-δειγμα το ερώτημα πώς ζούσαν και πού κατοικούσαν οιάνθρωποι που έκτισαν τον Παρθενώνα της κλασικής πε-ριόδου Απαραίτητη προϋπόθεση για την έρευνά μαςήταν η συγκέντρωση και η μελέτη των οικιστικών κατα-λοίπων που είχαν έρθει στο φως σε διάφορες περιοχέςτου ελληνικού χώρου εκτός από την Όλυνθο και τηνΠριήνη ή ακόμη η διεξαγωγή νέων ανασκαφικών ερευ-νών (εικ σ 12-13) Χωρίς τη φιλική συνεργασία των ελ-λή νων συναδέλφων αυτό το εγχείρημα θα ήταν αδύνα -το Ιδιαίτερα χωρίς την υποστήριξη των αείμνηστων Νί -κου Ζαφειρόπουλου στην Ακαρνανία και Σωτήρη Δάκα -ρη στην Ήπειρο αλλά και πολλών φίλων και συναδέλ-φων στους οποίους ο περιορισμένος χώρος δεν επι-τρέπει να αναφερθώ ονομαστικά δεν θα είχαμε επιτύ-χει να κινήσουμε τα πράγματα

Η καλή συνεργασία ανάμεσα στην ελληνική Αρχαιο-λογική Υπηρεσία τα ελληνικά πανεπιστήμια και τουςερευνητές από πολλές χώρες για τους κοινούς αυτούςστόχους οδήγησε το 1986 στο πρώτο βιβλίο με τίτλοHaus und Stadt im klassischen Griechenland (εικ 5)4

Παρόλο που οι κριτικές δεν ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντι-κές ωστόσο το βιβλίο έδωσε νέα έμπνευση και ώθηση

στην έρευνα της αρχαίας κα-τοικίας επειδή οι ανασκα-φείς εκτεταμένων οικιστικώντομέων αρχαίων πόλεων ό -πως στην Πέργαμο τη Δή λοτον Πειραιά κα αποδέχθη-καν την πρόκληση να αντιπα-ραθέσουν τα ευρήμα τα καιτις απόψεις τους στις δικέςμας σκέψεις και υποθέσεις5

Το 1994 κυκλοφόρησε μιαβελτιωμένη και συμπληρω-μένη με νέα στοιχεία έκδοσητου έργου στον πρόλογο τηςοποίας τονίσαμε ποιες ακρι-βώς ήταν οι προθέσεις μαςδεν προσπαθήσαμε ποτέ ναπροσδιορίσουμε με τρόποαπόλυτο τη μορφή της ιδιω-τικής κατοικίας στην κλασικήπερίοδο αλλά αντίθετα επι-

χειρήσαμε να διερευνήσουμε πώς μπορούσε κάποιοςνα κτίσει τότε μια λειτουργική κατοικία σε ένα οικόπεδοτου οποίου το εμβαδόν είχε καθοριστεί από τη Βουλήτης πόλης-κράτους κατά την ίδρυση και το σχεδιασμόμιας νέας πόλης Οι πολύπλοκες συνθήκες της ίδρυσηςμιας πόλης τις οποίες στην εποχή μας κάθε αρχιτέ-κτονας γνωρίζει εκ των προτέρων απαιτούν εκτεταμένοσχεδιασμό ιδιαίτερα μάλιστα όταν οι νόμοι επιβάλλουνόπως μαρτυρείται σε πολλές περιπτώσεις για την κλα-σική περίοδο ισομεγέθη οικόπεδα Ας φανταστούμεσήμερα ένα σχέδιο πόλεως με οικόπεδα ίσων διαστά-σεων Η κατανόηση αυτού του είδους των προβλημά-των πολεοδομικού σχεδιασμού των αρχαίων ελληνικώνπόλεων ως προς τις επιπτώσεις τους στην ιδιωτική αρ-χιτεκτονική ήταν το μέλημά μας

Έτσι μελετήσαμε μέσα από τα αρχιτεκτονικά κατά-λοιπα τους τύπους κατόψεων των κατοικιών που πα-ρουσιάζουν ομοιότητες σε πόλεις που σχεδιάστηκανμε ίσες διαστάσεις οικοπέδων Καταλήξαμε στην πρό-ταση ότι υπήρχαν τύποι κατοικιών τους οποίους ονο-μάσαμε laquoTypenhausraquo (laquoτυποποιημένη κατοικίαraquo) πουθα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως πρότυπα γιατον πολεοδομικό σχεδιασμό και θα αποτελούσαν μιαεπίσημη οδηγία των αρχαίων πολεοδόμων (εικ 4) Εξαι-τίας αυτής της πρότασης δεχθήκαμε έντονες επιθέσειςαπό την αρχαιολογική κοινότητα επειδή όπως είναι λο-γικό οι κατοικίες των αρχαίων πόλεων δεν ήταν ομοιό-μορφες (και άλλωστε δεν περιμέναμε να βρούμε κάτιτέτοιο) Εμείς όμως προσπαθήσαμε να κατανοήσουμεμε ποιο τρόπο μια αρχαία πολιτεία θα μπορούσε να

τχ 112 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ16

4 Πρόταση αποκατάστασης νησίδας (οικοδομικού τετραγώνου) της Ολύνθου με δέκα laquoτυποποιημένες κατοικίεςraquo

(Haus und Stadt im klassischen Griechenland Μόναχο 1994 εικ 64)

112_1_εισαγωγηProtypi 111 23092009 1154 ΠΜ Page 16

προσφέρει στους πολίτες της ένα οργανωμένο σχέδιοπόλεως Το πόσο δύσκολη θα ήταν και κατά την αρχαι-ότητα η ανοικοδόμηση των κατοικιών σε ισομεγέθη οι-κόπεδα χωρίς μια νομικά ρυθμισμένη οικοδομική δρα-στηριότητα μπορούμε να το συμπεράνουμε και απότην laquoεπιγραφή των Αστυνόμων της Περγάμουraquo η οποίαδείχνει πόσο σχολαστικά ήταν καθορισμένα στους νό-μους θέματα όπως το πάχος των τοίχων και των μεσο-τοιχιών6 Άλλωστε η οικοδομική νομοθεσία που ρυθμί-ζει τις σχέσεις μεταξύ γειτονικών σπιτιών έδινε και στηναρχαιότητα αφορμές για διαμάχες

Το ερώτημα κατά πόσον οι αρχαίες ελληνικές κα-τοικίες ακολουθούσαν συγκεκριμένους τύπους δεν μπο- ρεί να απαντηθεί εύκολα Οι γεωγραφικές και τοπικέςιδιαιτερότητες από τη Βόρεια Βαλκανική έως την Πε-λοπόννησο τη Μεγάλη Ελλάδα και τα νησιά του Ιονίουτα νησιά του Αιγαίου τη Θράκη την Ιωνία και την Κρήτημέχρι την Κύπρο είναι τόσο πολλές ώστε μια κατά προ-σέγγιση ερμηνεία θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνολαμβάνοντας υπόψη τα τοπικά χαρακτηριστικά δηλαδήτο κλίμα την τοπογραφία το οδικό δίκτυο κα θώς καιτα διαθέσιμα οικοδομικά υλικά Αυτό άλλωστε είναι τοθέμα ενός τόμου με άρθρα πολλών διακεκριμένων συγ-γραφέων από διάφορες χώρες που εξέδωσε πρόσφαταο Wolfram Hoepfner Το συλλογικό αυτό έργο που έχεικυκλοφορήσει και στα ελληνικά παρουσιάζει την ποικι-λία των ανασκαφικών ευρημάτων από τους αρχαίουςελληνικούς οικισμούς ως προς το ζήτημα της κατοικίας7

Είμαι εξαιρετικά ευγνώμων στην κυρία Άννα Λα-μπράκη που μου ανέθεσε την επιστημονική επιμέλειαενός αφιερώματος στην αρχαία ελληνική κατοικία γιατο περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες ώστε αυτά τα θέ-ματα να γίνουν γνωστά σε ένα ευρύτερο κοινό Με με-γάλη γενναιοδωρία διέθεσε στο αφιέρωμα αυτό τρίατεύχη του περιοδικού (τχ 112-114) Επιλέχθηκαν συ-γκεκριμένες περιοχές κυρίως από την Ελλάδα ενώ ηοργάνωση των άρθρων στα τρία τεύχη είναι κατά κύριολόγο χρονολογική στο τρέχον τεύχος το πρώτο τουαφιερώματος (112 Σεπτέμβριος 2009) παρουσιάζονταιοι πρώιμοι χρόνοι έως την ακμή της κλασικής περιόδουστο επόμενο τεύχος (113 Δεκέμβριος 2009) η ύστερηκλασική και η ελληνιστική περίοδος και στο τρίτο (114Μάρτιος 2010) η ύστερη ελληνιστική περίοδος και ηρωμαϊκή αρχαιότητα Παρουσιάζονται συστηματικά ανα- σκαμμένα δημοσιευμένα και πλήρως αξιολογημένα οι-κιστικά σύνολα αλλά και πιο πρόσφατα ευρήματα σχε- τικά άγνωστων περιοχών όπως το Καλλίθηρο Καρδί-τσας όπου οι μέχρι σήμερα σωστικές ανασκαφές φέρ- νουν σταδιακά στο φως νέα ευρήματα χωρίς ακό μη ναεπιτρέπουν μια ολο κληρωμένη εικόνα του αρχαί ου οι κι-σμού Στο αφιέρω μα περιλαμβάνονται και επισκοπήσεις

θεμάτων όπως οιοικιακές λατρείεςη επίπλωση τα ψη-φιδωτά καθώς καιτο ιστορικό αλλά καιοι προ οπτικές τηςέ ρευνας για την ελ- ληνική κατοικία στηναρχαιότητα

Θα ήθελα να εκ-φράσω και από τηθέση αυτή τις θερ -μές μου ευχαριστίεςστους προσκεκλημέ -νους μας διεθνούςκύρους έλληνες καιξένους επιστήμονεςοι οποίοι επεξεργά-στηκαν τα θέματα του αφιερώματος και καταθέτουν εδώτις απόψεις τους Την αλληλογραφία και το συντονισμόανέλαβε η Κατερίνα Χαρατζοπούλου η οποία τα έφερεσε πέρας με υπευθυνότητα αφοσίωση και με φιλική διά- θεση την ευχαριστούμε γιrsquo αυτό όλοι οι συμμετέχοντες

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ1 A Ciarallo Scienziati a Pompei tra Settecento e Ottocento Studi della

Soprintendenza Archeologica di Pompei 14 laquoLrsquoErmaraquo di Bretschneider Ρώμη

20062 Th Wiegand H Schrader Priene Ergebnisse der Ausgrabungen und Un-

tersuchungen in den Jahren 1895-1898 Βερολίνο 1904 (και στο διαδίκτυο

στη διεύθυνση digiubuni-heidelbergdediglitwiegand19040003)3 DM Robinson (επιμ) Excavations at Olynthus τόμοι I-XIV Βαλτιμόρη

1929-19524 W Hoepfner E-L Schwandner Haus und Stadt im klassischen Griechen-

land Μόναχο 1986 δεύτερη βελτιωμένη έκδοση Μόναχο 1994 5 Για παράδειγμα πρόσφατα έχοντας πλήρως παρεξηγήσει την ερευνητική

μας προσπάθεια και με αρνητικά σχόλια γιrsquo αυτήν N Cahill Household and

City Organisation at Olynthus Λονδίνο 2002 (ηλεκτρονική δημοσίευση στο

διαδίκτυο στη διεύθυνση wwwstoaorghoppertextjspdoc=Stoatext -

2003010003)6 G Klaffenbach laquoDie Astynomeninschrift von Pergamonraquo Abhandlungen der

Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin Klasse fuumlr Sprachen Li-

teratur und Kunst 61953 Η ρωμαϊκή αυτή επιγραφή διασώζει ένα νόμο της

ελληνιστικής εποχής και οι αστυνόμοι ήταν στην αρχαιότητα όπως θα λέ-

γαμε σήμερα οι αρμόδιες πολεοδομικές αρχές Την επιγραφή έχουν σχο-

λιάσει πολλοί ερευνητές αναφέρουμε ενδεικτικά M-Chr Hellmann Choix

drsquoinscriptions architecturales grecques traduites et commenteacutees Travaux de

la Maison de lrsquoOrient Meacutediterraneacuteen 30 Λυών 1991 σ 13-21 7 Wolfram Hoepfner (επιμ) Ιστορία της κατοικίας 5000 πΧ-500 μΧ μτφρ

Η Τσιριγκάκης University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005 850 σελ (πρω-

τότυπος τίτλος Geschichte des Wohnens 5000 v Chr-500 n Chr Vorge-

schichte ndash Fruumlhgeschichte ndash Antike Deutsche Verlags-Anstalt Stuttgart 1999)

Βλ την παρουσίαση της ελληνικής έκδοσης από τον Κ Σουέρεφ Αρχαιο-

λογία και Τέχνες 102 (2007) σ 106 και στην ιστοσελίδα του περιοδικού στη

διεύθυνση wwwarxaiologiagrsitecontentphpartid=2690

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ τχ 112 17

5 Το εξώφυλλο του βιβλίου Haus und Stadt

im klassischen Griechenland (21994)

112_1_εισαγωγηProtypi 111 24092009 1227 ΜΜ Page 17

πρώτος επιστημονικός συνεργάτης του τμήματός τουΟι δυο μας σε συνεργασία με άλλους συναδέλφουςσχεδιάσαμε ένα ερευνητικό πρόγραμμα για τους μελε-τητές της αρχιτεκτονικής αρχιτέκτονες-αρχαιολόγουςτο οποίο δεν επικεντρωνόταν στα σημαντικότερα ιεράτα ταφικά μνημεία ή τα δημόσια κτήρια αλλά αντίθεταστην ανώνυμη αρχιτεκτονική των απλών κτισμάτων τηνlaquoιδιωτική αρχιτεκτονικήraquo μας απασχολούσε για παρά-δειγμα το ερώτημα πώς ζούσαν και πού κατοικούσαν οιάνθρωποι που έκτισαν τον Παρθενώνα της κλασικής πε-ριόδου Απαραίτητη προϋπόθεση για την έρευνά μαςήταν η συγκέντρωση και η μελέτη των οικιστικών κατα-λοίπων που είχαν έρθει στο φως σε διάφορες περιοχέςτου ελληνικού χώρου εκτός από την Όλυνθο και τηνΠριήνη ή ακόμη η διεξαγωγή νέων ανασκαφικών ερευ-νών (εικ σ 12-13) Χωρίς τη φιλική συνεργασία των ελ-λή νων συναδέλφων αυτό το εγχείρημα θα ήταν αδύνα -το Ιδιαίτερα χωρίς την υποστήριξη των αείμνηστων Νί -κου Ζαφειρόπουλου στην Ακαρνανία και Σωτήρη Δάκα -ρη στην Ήπειρο αλλά και πολλών φίλων και συναδέλ-φων στους οποίους ο περιορισμένος χώρος δεν επι-τρέπει να αναφερθώ ονομαστικά δεν θα είχαμε επιτύ-χει να κινήσουμε τα πράγματα

Η καλή συνεργασία ανάμεσα στην ελληνική Αρχαιο-λογική Υπηρεσία τα ελληνικά πανεπιστήμια και τουςερευνητές από πολλές χώρες για τους κοινούς αυτούςστόχους οδήγησε το 1986 στο πρώτο βιβλίο με τίτλοHaus und Stadt im klassischen Griechenland (εικ 5)4

Παρόλο που οι κριτικές δεν ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντι-κές ωστόσο το βιβλίο έδωσε νέα έμπνευση και ώθηση

στην έρευνα της αρχαίας κα-τοικίας επειδή οι ανασκα-φείς εκτεταμένων οικιστικώντομέων αρχαίων πόλεων ό -πως στην Πέργαμο τη Δή λοτον Πειραιά κα αποδέχθη-καν την πρόκληση να αντιπα-ραθέσουν τα ευρήμα τα καιτις απόψεις τους στις δικέςμας σκέψεις και υποθέσεις5

Το 1994 κυκλοφόρησε μιαβελτιωμένη και συμπληρω-μένη με νέα στοιχεία έκδοσητου έργου στον πρόλογο τηςοποίας τονίσαμε ποιες ακρι-βώς ήταν οι προθέσεις μαςδεν προσπαθήσαμε ποτέ ναπροσδιορίσουμε με τρόποαπόλυτο τη μορφή της ιδιω-τικής κατοικίας στην κλασικήπερίοδο αλλά αντίθετα επι-

χειρήσαμε να διερευνήσουμε πώς μπορούσε κάποιοςνα κτίσει τότε μια λειτουργική κατοικία σε ένα οικόπεδοτου οποίου το εμβαδόν είχε καθοριστεί από τη Βουλήτης πόλης-κράτους κατά την ίδρυση και το σχεδιασμόμιας νέας πόλης Οι πολύπλοκες συνθήκες της ίδρυσηςμιας πόλης τις οποίες στην εποχή μας κάθε αρχιτέ-κτονας γνωρίζει εκ των προτέρων απαιτούν εκτεταμένοσχεδιασμό ιδιαίτερα μάλιστα όταν οι νόμοι επιβάλλουνόπως μαρτυρείται σε πολλές περιπτώσεις για την κλα-σική περίοδο ισομεγέθη οικόπεδα Ας φανταστούμεσήμερα ένα σχέδιο πόλεως με οικόπεδα ίσων διαστά-σεων Η κατανόηση αυτού του είδους των προβλημά-των πολεοδομικού σχεδιασμού των αρχαίων ελληνικώνπόλεων ως προς τις επιπτώσεις τους στην ιδιωτική αρ-χιτεκτονική ήταν το μέλημά μας

Έτσι μελετήσαμε μέσα από τα αρχιτεκτονικά κατά-λοιπα τους τύπους κατόψεων των κατοικιών που πα-ρουσιάζουν ομοιότητες σε πόλεις που σχεδιάστηκανμε ίσες διαστάσεις οικοπέδων Καταλήξαμε στην πρό-ταση ότι υπήρχαν τύποι κατοικιών τους οποίους ονο-μάσαμε laquoTypenhausraquo (laquoτυποποιημένη κατοικίαraquo) πουθα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως πρότυπα γιατον πολεοδομικό σχεδιασμό και θα αποτελούσαν μιαεπίσημη οδηγία των αρχαίων πολεοδόμων (εικ 4) Εξαι-τίας αυτής της πρότασης δεχθήκαμε έντονες επιθέσειςαπό την αρχαιολογική κοινότητα επειδή όπως είναι λο-γικό οι κατοικίες των αρχαίων πόλεων δεν ήταν ομοιό-μορφες (και άλλωστε δεν περιμέναμε να βρούμε κάτιτέτοιο) Εμείς όμως προσπαθήσαμε να κατανοήσουμεμε ποιο τρόπο μια αρχαία πολιτεία θα μπορούσε να

τχ 112 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ16

4 Πρόταση αποκατάστασης νησίδας (οικοδομικού τετραγώνου) της Ολύνθου με δέκα laquoτυποποιημένες κατοικίεςraquo

(Haus und Stadt im klassischen Griechenland Μόναχο 1994 εικ 64)

112_1_εισαγωγηProtypi 111 23092009 1154 ΠΜ Page 16

προσφέρει στους πολίτες της ένα οργανωμένο σχέδιοπόλεως Το πόσο δύσκολη θα ήταν και κατά την αρχαι-ότητα η ανοικοδόμηση των κατοικιών σε ισομεγέθη οι-κόπεδα χωρίς μια νομικά ρυθμισμένη οικοδομική δρα-στηριότητα μπορούμε να το συμπεράνουμε και απότην laquoεπιγραφή των Αστυνόμων της Περγάμουraquo η οποίαδείχνει πόσο σχολαστικά ήταν καθορισμένα στους νό-μους θέματα όπως το πάχος των τοίχων και των μεσο-τοιχιών6 Άλλωστε η οικοδομική νομοθεσία που ρυθμί-ζει τις σχέσεις μεταξύ γειτονικών σπιτιών έδινε και στηναρχαιότητα αφορμές για διαμάχες

Το ερώτημα κατά πόσον οι αρχαίες ελληνικές κα-τοικίες ακολουθούσαν συγκεκριμένους τύπους δεν μπο- ρεί να απαντηθεί εύκολα Οι γεωγραφικές και τοπικέςιδιαιτερότητες από τη Βόρεια Βαλκανική έως την Πε-λοπόννησο τη Μεγάλη Ελλάδα και τα νησιά του Ιονίουτα νησιά του Αιγαίου τη Θράκη την Ιωνία και την Κρήτημέχρι την Κύπρο είναι τόσο πολλές ώστε μια κατά προ-σέγγιση ερμηνεία θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνολαμβάνοντας υπόψη τα τοπικά χαρακτηριστικά δηλαδήτο κλίμα την τοπογραφία το οδικό δίκτυο κα θώς καιτα διαθέσιμα οικοδομικά υλικά Αυτό άλλωστε είναι τοθέμα ενός τόμου με άρθρα πολλών διακεκριμένων συγ-γραφέων από διάφορες χώρες που εξέδωσε πρόσφαταο Wolfram Hoepfner Το συλλογικό αυτό έργο που έχεικυκλοφορήσει και στα ελληνικά παρουσιάζει την ποικι-λία των ανασκαφικών ευρημάτων από τους αρχαίουςελληνικούς οικισμούς ως προς το ζήτημα της κατοικίας7

Είμαι εξαιρετικά ευγνώμων στην κυρία Άννα Λα-μπράκη που μου ανέθεσε την επιστημονική επιμέλειαενός αφιερώματος στην αρχαία ελληνική κατοικία γιατο περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες ώστε αυτά τα θέ-ματα να γίνουν γνωστά σε ένα ευρύτερο κοινό Με με-γάλη γενναιοδωρία διέθεσε στο αφιέρωμα αυτό τρίατεύχη του περιοδικού (τχ 112-114) Επιλέχθηκαν συ-γκεκριμένες περιοχές κυρίως από την Ελλάδα ενώ ηοργάνωση των άρθρων στα τρία τεύχη είναι κατά κύριολόγο χρονολογική στο τρέχον τεύχος το πρώτο τουαφιερώματος (112 Σεπτέμβριος 2009) παρουσιάζονταιοι πρώιμοι χρόνοι έως την ακμή της κλασικής περιόδουστο επόμενο τεύχος (113 Δεκέμβριος 2009) η ύστερηκλασική και η ελληνιστική περίοδος και στο τρίτο (114Μάρτιος 2010) η ύστερη ελληνιστική περίοδος και ηρωμαϊκή αρχαιότητα Παρουσιάζονται συστηματικά ανα- σκαμμένα δημοσιευμένα και πλήρως αξιολογημένα οι-κιστικά σύνολα αλλά και πιο πρόσφατα ευρήματα σχε- τικά άγνωστων περιοχών όπως το Καλλίθηρο Καρδί-τσας όπου οι μέχρι σήμερα σωστικές ανασκαφές φέρ- νουν σταδιακά στο φως νέα ευρήματα χωρίς ακό μη ναεπιτρέπουν μια ολο κληρωμένη εικόνα του αρχαί ου οι κι-σμού Στο αφιέρω μα περιλαμβάνονται και επισκοπήσεις

θεμάτων όπως οιοικιακές λατρείεςη επίπλωση τα ψη-φιδωτά καθώς καιτο ιστορικό αλλά καιοι προ οπτικές τηςέ ρευνας για την ελ- ληνική κατοικία στηναρχαιότητα

Θα ήθελα να εκ-φράσω και από τηθέση αυτή τις θερ -μές μου ευχαριστίεςστους προσκεκλημέ -νους μας διεθνούςκύρους έλληνες καιξένους επιστήμονεςοι οποίοι επεξεργά-στηκαν τα θέματα του αφιερώματος και καταθέτουν εδώτις απόψεις τους Την αλληλογραφία και το συντονισμόανέλαβε η Κατερίνα Χαρατζοπούλου η οποία τα έφερεσε πέρας με υπευθυνότητα αφοσίωση και με φιλική διά- θεση την ευχαριστούμε γιrsquo αυτό όλοι οι συμμετέχοντες

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ1 A Ciarallo Scienziati a Pompei tra Settecento e Ottocento Studi della

Soprintendenza Archeologica di Pompei 14 laquoLrsquoErmaraquo di Bretschneider Ρώμη

20062 Th Wiegand H Schrader Priene Ergebnisse der Ausgrabungen und Un-

tersuchungen in den Jahren 1895-1898 Βερολίνο 1904 (και στο διαδίκτυο

στη διεύθυνση digiubuni-heidelbergdediglitwiegand19040003)3 DM Robinson (επιμ) Excavations at Olynthus τόμοι I-XIV Βαλτιμόρη

1929-19524 W Hoepfner E-L Schwandner Haus und Stadt im klassischen Griechen-

land Μόναχο 1986 δεύτερη βελτιωμένη έκδοση Μόναχο 1994 5 Για παράδειγμα πρόσφατα έχοντας πλήρως παρεξηγήσει την ερευνητική

μας προσπάθεια και με αρνητικά σχόλια γιrsquo αυτήν N Cahill Household and

City Organisation at Olynthus Λονδίνο 2002 (ηλεκτρονική δημοσίευση στο

διαδίκτυο στη διεύθυνση wwwstoaorghoppertextjspdoc=Stoatext -

2003010003)6 G Klaffenbach laquoDie Astynomeninschrift von Pergamonraquo Abhandlungen der

Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin Klasse fuumlr Sprachen Li-

teratur und Kunst 61953 Η ρωμαϊκή αυτή επιγραφή διασώζει ένα νόμο της

ελληνιστικής εποχής και οι αστυνόμοι ήταν στην αρχαιότητα όπως θα λέ-

γαμε σήμερα οι αρμόδιες πολεοδομικές αρχές Την επιγραφή έχουν σχο-

λιάσει πολλοί ερευνητές αναφέρουμε ενδεικτικά M-Chr Hellmann Choix

drsquoinscriptions architecturales grecques traduites et commenteacutees Travaux de

la Maison de lrsquoOrient Meacutediterraneacuteen 30 Λυών 1991 σ 13-21 7 Wolfram Hoepfner (επιμ) Ιστορία της κατοικίας 5000 πΧ-500 μΧ μτφρ

Η Τσιριγκάκης University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005 850 σελ (πρω-

τότυπος τίτλος Geschichte des Wohnens 5000 v Chr-500 n Chr Vorge-

schichte ndash Fruumlhgeschichte ndash Antike Deutsche Verlags-Anstalt Stuttgart 1999)

Βλ την παρουσίαση της ελληνικής έκδοσης από τον Κ Σουέρεφ Αρχαιο-

λογία και Τέχνες 102 (2007) σ 106 και στην ιστοσελίδα του περιοδικού στη

διεύθυνση wwwarxaiologiagrsitecontentphpartid=2690

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ τχ 112 17

5 Το εξώφυλλο του βιβλίου Haus und Stadt

im klassischen Griechenland (21994)

112_1_εισαγωγηProtypi 111 24092009 1227 ΜΜ Page 17

προσφέρει στους πολίτες της ένα οργανωμένο σχέδιοπόλεως Το πόσο δύσκολη θα ήταν και κατά την αρχαι-ότητα η ανοικοδόμηση των κατοικιών σε ισομεγέθη οι-κόπεδα χωρίς μια νομικά ρυθμισμένη οικοδομική δρα-στηριότητα μπορούμε να το συμπεράνουμε και απότην laquoεπιγραφή των Αστυνόμων της Περγάμουraquo η οποίαδείχνει πόσο σχολαστικά ήταν καθορισμένα στους νό-μους θέματα όπως το πάχος των τοίχων και των μεσο-τοιχιών6 Άλλωστε η οικοδομική νομοθεσία που ρυθμί-ζει τις σχέσεις μεταξύ γειτονικών σπιτιών έδινε και στηναρχαιότητα αφορμές για διαμάχες

Το ερώτημα κατά πόσον οι αρχαίες ελληνικές κα-τοικίες ακολουθούσαν συγκεκριμένους τύπους δεν μπο- ρεί να απαντηθεί εύκολα Οι γεωγραφικές και τοπικέςιδιαιτερότητες από τη Βόρεια Βαλκανική έως την Πε-λοπόννησο τη Μεγάλη Ελλάδα και τα νησιά του Ιονίουτα νησιά του Αιγαίου τη Θράκη την Ιωνία και την Κρήτημέχρι την Κύπρο είναι τόσο πολλές ώστε μια κατά προ-σέγγιση ερμηνεία θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνολαμβάνοντας υπόψη τα τοπικά χαρακτηριστικά δηλαδήτο κλίμα την τοπογραφία το οδικό δίκτυο κα θώς καιτα διαθέσιμα οικοδομικά υλικά Αυτό άλλωστε είναι τοθέμα ενός τόμου με άρθρα πολλών διακεκριμένων συγ-γραφέων από διάφορες χώρες που εξέδωσε πρόσφαταο Wolfram Hoepfner Το συλλογικό αυτό έργο που έχεικυκλοφορήσει και στα ελληνικά παρουσιάζει την ποικι-λία των ανασκαφικών ευρημάτων από τους αρχαίουςελληνικούς οικισμούς ως προς το ζήτημα της κατοικίας7

Είμαι εξαιρετικά ευγνώμων στην κυρία Άννα Λα-μπράκη που μου ανέθεσε την επιστημονική επιμέλειαενός αφιερώματος στην αρχαία ελληνική κατοικία γιατο περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες ώστε αυτά τα θέ-ματα να γίνουν γνωστά σε ένα ευρύτερο κοινό Με με-γάλη γενναιοδωρία διέθεσε στο αφιέρωμα αυτό τρίατεύχη του περιοδικού (τχ 112-114) Επιλέχθηκαν συ-γκεκριμένες περιοχές κυρίως από την Ελλάδα ενώ ηοργάνωση των άρθρων στα τρία τεύχη είναι κατά κύριολόγο χρονολογική στο τρέχον τεύχος το πρώτο τουαφιερώματος (112 Σεπτέμβριος 2009) παρουσιάζονταιοι πρώιμοι χρόνοι έως την ακμή της κλασικής περιόδουστο επόμενο τεύχος (113 Δεκέμβριος 2009) η ύστερηκλασική και η ελληνιστική περίοδος και στο τρίτο (114Μάρτιος 2010) η ύστερη ελληνιστική περίοδος και ηρωμαϊκή αρχαιότητα Παρουσιάζονται συστηματικά ανα- σκαμμένα δημοσιευμένα και πλήρως αξιολογημένα οι-κιστικά σύνολα αλλά και πιο πρόσφατα ευρήματα σχε- τικά άγνωστων περιοχών όπως το Καλλίθηρο Καρδί-τσας όπου οι μέχρι σήμερα σωστικές ανασκαφές φέρ- νουν σταδιακά στο φως νέα ευρήματα χωρίς ακό μη ναεπιτρέπουν μια ολο κληρωμένη εικόνα του αρχαί ου οι κι-σμού Στο αφιέρω μα περιλαμβάνονται και επισκοπήσεις

θεμάτων όπως οιοικιακές λατρείεςη επίπλωση τα ψη-φιδωτά καθώς καιτο ιστορικό αλλά καιοι προ οπτικές τηςέ ρευνας για την ελ- ληνική κατοικία στηναρχαιότητα

Θα ήθελα να εκ-φράσω και από τηθέση αυτή τις θερ -μές μου ευχαριστίεςστους προσκεκλημέ -νους μας διεθνούςκύρους έλληνες καιξένους επιστήμονεςοι οποίοι επεξεργά-στηκαν τα θέματα του αφιερώματος και καταθέτουν εδώτις απόψεις τους Την αλληλογραφία και το συντονισμόανέλαβε η Κατερίνα Χαρατζοπούλου η οποία τα έφερεσε πέρας με υπευθυνότητα αφοσίωση και με φιλική διά- θεση την ευχαριστούμε γιrsquo αυτό όλοι οι συμμετέχοντες

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ1 A Ciarallo Scienziati a Pompei tra Settecento e Ottocento Studi della

Soprintendenza Archeologica di Pompei 14 laquoLrsquoErmaraquo di Bretschneider Ρώμη

20062 Th Wiegand H Schrader Priene Ergebnisse der Ausgrabungen und Un-

tersuchungen in den Jahren 1895-1898 Βερολίνο 1904 (και στο διαδίκτυο

στη διεύθυνση digiubuni-heidelbergdediglitwiegand19040003)3 DM Robinson (επιμ) Excavations at Olynthus τόμοι I-XIV Βαλτιμόρη

1929-19524 W Hoepfner E-L Schwandner Haus und Stadt im klassischen Griechen-

land Μόναχο 1986 δεύτερη βελτιωμένη έκδοση Μόναχο 1994 5 Για παράδειγμα πρόσφατα έχοντας πλήρως παρεξηγήσει την ερευνητική

μας προσπάθεια και με αρνητικά σχόλια γιrsquo αυτήν N Cahill Household and

City Organisation at Olynthus Λονδίνο 2002 (ηλεκτρονική δημοσίευση στο

διαδίκτυο στη διεύθυνση wwwstoaorghoppertextjspdoc=Stoatext -

2003010003)6 G Klaffenbach laquoDie Astynomeninschrift von Pergamonraquo Abhandlungen der

Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin Klasse fuumlr Sprachen Li-

teratur und Kunst 61953 Η ρωμαϊκή αυτή επιγραφή διασώζει ένα νόμο της

ελληνιστικής εποχής και οι αστυνόμοι ήταν στην αρχαιότητα όπως θα λέ-

γαμε σήμερα οι αρμόδιες πολεοδομικές αρχές Την επιγραφή έχουν σχο-

λιάσει πολλοί ερευνητές αναφέρουμε ενδεικτικά M-Chr Hellmann Choix

drsquoinscriptions architecturales grecques traduites et commenteacutees Travaux de

la Maison de lrsquoOrient Meacutediterraneacuteen 30 Λυών 1991 σ 13-21 7 Wolfram Hoepfner (επιμ) Ιστορία της κατοικίας 5000 πΧ-500 μΧ μτφρ

Η Τσιριγκάκης University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005 850 σελ (πρω-

τότυπος τίτλος Geschichte des Wohnens 5000 v Chr-500 n Chr Vorge-

schichte ndash Fruumlhgeschichte ndash Antike Deutsche Verlags-Anstalt Stuttgart 1999)

Βλ την παρουσίαση της ελληνικής έκδοσης από τον Κ Σουέρεφ Αρχαιο-

λογία και Τέχνες 102 (2007) σ 106 και στην ιστοσελίδα του περιοδικού στη

διεύθυνση wwwarxaiologiagrsitecontentphpartid=2690

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ amp ΤΕΧΝΕΣ τχ 112 17

5 Το εξώφυλλο του βιβλίου Haus und Stadt

im klassischen Griechenland (21994)

112_1_εισαγωγηProtypi 111 24092009 1227 ΜΜ Page 17