ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAt>NA??0?

PAWA**0* ΦΙΑΟΑΟΝΚΟΝ ΓΚΝΦ Ι̂ΚΦΝ

ΚΑΤΑ Τ Ι̂ΜΗΝΙΑΝ <Κ Ι̂ΑΟΜ<ΝΟΚ ΤΟΜΟΣ ΚΘ' ΑΡ. 4 (ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1987>

ΜΝΗΜΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΔΗΜ. ΤΣΑΤΣΟΥ

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΨΗΦΙΣΜΑ 'Εφορείας (Δ.Σ.) τοϋ Φ.Σ.Παρνασσός . . σελ. 387 ΤΣΑΤΣΟΥ Δ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ, Πνευματικό, Καταπίστευμα » 389­398 ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Ό Παλαμάς καΐ ή Ελληνική 'Ιδέα » 399 ­ 404 ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΥ Κ., 'Αντιγόνη στ. 905 ­ 20 . . ; » 405­416 ΔΕΛΛΗ Γ.Ι., Οί ορισμοί τής Φιλοσοφίας κατά το «Υπόμνημα» τοϋ

'Αμμωνίου ·. . Λ » 417­431 ΜΑΡΚΟΥ Γ. ΑΝΤ., Ή έννοια τής «σοφίας» στον ποιητή Εύηνο^ » 432­445 ΛΑΖΑΝΑ Ι, ΒΑΣ., Προπέρτιου, Ελεγεία Τρίτη τοϋ Πρώτου Βιβλίου . . . . . . » 446­448 ΔΕΛΗΚΩΣΤΑΝΤΗ ΚΩΣΤΑ, Ή αγάπη στή φιλοσοφία τοΟ Κάντ . . . . . . . » 449'­ 461 ΦΡΑΓΚΟΜΙΧΑΛΟΥ Ε.Κ., Το νόημα καί ή χρήση τοϋ δρου «ελεύθερος» και

των παραγώγων του στον Πλάτωνα — : . » 462 ­ 479 ΤΣΑΜΟΥΡΑ,ΝΙΚΟΥ, Οί Παραμυθάδες » 480 ­ 5Q4

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ

. Κ.Ε.Χ., Π α ύ λ ο υ Φ ή μ η : «Καταφυγή», Ρ ό η Π α π α γ γ έ λ ο υ : «Μο­

νόλογοι», Λ ί ν α ς Γ α ρ υ φ α λ ά κ η ­ Ν ι κ ο λ ά ο υ : «Στην'Ανέμη τής Ζωής», Π ί τ σ α ς Ά σ τ έ ρ η : «Θαμπές­γκραβοϋρες» » 505 ­ 506

­ΧΡΟΝΙΚΑ

ΖΩΡΑ Γ. ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ, Διάρθρωση τής ύλης τών Χ ρ ο ν ι κ ώ ν . . . . . . . . ' . » 5Ò7 ­ 510

♦IA*A*riKW Π<Μ^ΙΚ«Η ΚΑΤΑ TNMHHIAH <KAIA$M<FW

Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ Γραφεία: Πλατεία * Αγ. Γεωργίου Καρύτση 8 — 'Αθήναι (Τ. 105 61)

' Ε π ι τ ρ ο π ή " Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς

ΝΙΚΟΛΑΟΣ Α. ΛΙΒΑΔΑΡΑΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός Γ. Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ : Γενικός Γραμματεύς Φ.Σ.Π. ΠΑΝ. ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ : Μέλος 'Εφορείας Φ.Σ.Π, Γ. Μ. ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ : Μέλος Εφορείας Φ.Σ.Π.

'Υπεύθυνος κατά νόμον έκδοτης Νικ. Α. Λιβαδάρας Σοφ. Βενιζέλου 140, Χαλάνδρι 152 31

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς Τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΕΥΑΓΓ. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΣ 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933

Τιμή τεύχους Δρχ. 300 (Α.Ν. 1092/1938, άρθρον 6, § 1)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καΐ τών ταχυδρομικών): ΈσωτερικοΟ Δρχ. 1000. Έξωτερικοϋ $ 30.

Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 500.

Δια Τράπεζας, Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, Ανωνύμους Εταιρείας, Δήμους καΐ Κοινότητας Δρχ. 5000.

Βιβλία αποστελλόμενα είς το περιοδικόν αναγγέλλονται. 'Αποστελλόμενα είς διπλούν βιβλιοκρίνονται. Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δέν επιστρέφονται.

'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός.

Ψ Η Φ Ι Σ Μ Α

Ή Εφορεία (Δ.Σ.) τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, συν­

ελθοϋσα εκτάκτως σήμερον 8ην 'Οκτωβρίου 1987, ήμέραν Πέμπτην εις εκτακτον συνεδρίαν επί τω θλιβερω άγγέλματι τοϋ θανάτου τοϋ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΔΗΜ. ΤΣΑΤΣΟΥ

Διδασκάλου τοϋ Γένους, έπιφανοϋς πολιτικοϋ Άνδρος, τέως Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας, Καθηγητοΰ Πανεπι­

στημίου Αθηνών, Μέλους της 'Ακαδημίας 'Αθηνών, τακτικοΰ Μέλους από πολλών ετών τοϋ Παρνασσού και 'Επιτίμου Μέ­

λους τοϋ Συλλόγου άπό επταετίας

Ψ η φ ί ζ ε ι

1.—Να κατατεθή στέφανος δάφνης επί της σοροΰ αύτοΰ. 2.—Να σταλούν συλλυπητήρια γράμματα εις τήν οίκογένειαν αύτοϋ. 3.—Να διατεθοϋν 20.000 δραχμές υπέρ τών Σχολών 'Απόρων Παί­

δων τοϋ Παρνασσοΰ. 4.—Να δημοσιευθούν τα δέοντα εις τον «Παρνασσόν». 5.—Να δημοσιευθή τό παρόν δια τοϋ Τύπου.

Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΙΩ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ Καθηγητής Πανεπιστημίου 'Αθηνών

Ο ΓΕΝΙΚΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΥΣ

ΓΕΩΡΓ. Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ "Au. 'Err. Καθηγητής Πανεπιστημίου ΆθηνΛν

P A ^ N A * * ^ * ΤΟΜΟΣ ΚΘ' ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ­ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1987 ΑΡΙΘ. 4

ΜΝΗΜΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΔΗΜ. ΤΣΑΤΣΟΥ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Δ. ΤΣΑΤΣΟΥ

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΑΤΑΠΙΣΤΕΥΜΑ*

ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ ΜΑΣ, ΕΧΟΥΝ ΩΣ ΠΡΩΤΗ ΑΙΉΑ ΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ ΜΑΣ

Κάθε έθνος, μέσα στη διαδρομή των αιώνων έχει πρώτο χρέος να εισφέ­

ρει όλες του τις πνευματικές και ηθικές δυνάμεις στην προαγωγή του πολι­

τισμού της ανθρωπότητας. 'Ιδίως τα έθνη πού οι ιστορικές συγκυρίες και ή θεία δωρεά προίκισαν

μέ ξεχωριστά πνευματικά και ηθικά χαρίσματα έχουν για τήν επιδίωξη αυ­

τού του θεμελιακού σκοπού της ιστορίας μιαν έπηυξημένη ευθύνη. 'Ανάμεσα σέ αυτούς τους προικισμένους λαούς πιστεύω ακράδαντα δτι

συγκαταλέγεται και ό ελληνικός. Και γι' αυτό τίθεται το ερώτημα: πώς μπο­

ρεί και πώς οφείλει να εκπληρώσει αυτό το χρέος του. Και πιο συγκεκρι­

μένα πώς μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη τών ηθικών και πνευματικών αξιών, μέ μια λέξη τοΰ πολιτισμού, για το καλό της ανθρωπότητας.

Ή συμβολή της Ελλάδος στο παρελθόν δέν είναι ανάγκη να εξαρθεί. Παραμένει ενα τεράστιο απόθεμα ενέργειας ηθικής και πνευματικής, και σήμερα ακόμη, για όλους τους πολιτισμένους λαούς ιδίως τους ευρωπαϊκούς. 'Αλλά και δέν μας απασχολεί τό παρελθόν μέ τήν άσβηστη ακτινοβολία του, πού πάντα προβάλλεται και στους κατοπινούς χρόνους.

Τό ερώτημα συγκεντρώνεται στο μέλλον, στην συμβολή τής Ελλάδας στο σύγχρονο κόσμο.

Ή Ελλάδα είναι σήμερα μια χώρα μικρή και φτωχή και γι' αυτό μέ

* Καταπίστευμα: Κωδίκελλος διαθήκης μέ τον όποιο ό διαθέτης αναθέτει σέ ενα πρό­

σωπο τήν εκτέλεση μιας επιθυμίας του. Κοινός νομικός όρος. Βλ. εφημερίδα «Καθημερινή», Κυριακή 28­6­1987.

390 Κωνσταντίνου Τσάτσου

πολύ περιορισμένες υλικές δυνάμεις, ενώ μεγάλοι εθνικοί όγκοι τήν περιβάλ­

λουν. Ή συμβολή της στη ρύθμιση των μεγάλων πολιτικών διεθνών προβλη­

μάτων, όσο κι αν θέλουμε να τήν μεγαλώσουμε, δεν συγκρίνεται με τήν συμ­

βολή τών ισχυρών και μεγάλων εθνών του καιρού μας. Και όπου ή συμβολή της κάτι μπορεί να σημαίνει, αυτό γίνεται όταν ενσωματώνεται σε μεγάλες ομάδες λαών, όπως ή Ευρωπαϊκή Κοινότητα. "Ετσι είναι στενά τα όρια της επιρροής της Ελλάδας στις πολιτικές και τεχνικές εξελίξεις τής οικουμέ­

νης. Διότι σέ αυτόν τον χώρο νικά ό αριθμός, ή στρατιωτική και ή οικονομι­

κή δύναμη. Στο χώρο αντιθέτως του πνεύματος, αυτές οί δυνάμεις πολύ απέχουν άπό

τό να είναι αποφασιστικές. Επιβάλλονται όμως εδώ ορισμένες διακρίσεις. Και πρώτα στο χώρο τών

επιστημών. Ιδιαίτερα στις εφαρμοσμένες επιστήμες, χρειάζονται όλο και περισσότερα οικονομικά μέσα για τήν προώθηση τής έρευνας. Έκεΐ υπερ­

τερούν τα οικονομικώς ισχυρότερα έθνη. Οί στερούμενοι αυτών τών μέσων είναι μοιραίως ουραγοί, πού προσπαθούν να μιμηθούν τους ισχυρότερους, ή να τους ακολουθήσουν σέ αρκετή απόσταση. "Ετσι ή συμβολή τους και σέ αυτό τό χώρο κατά κανόνα υστερεί και θα υστερεί για πολύν χρόνο.

'Αντιθέτως στην καθαρή θεωρία, λ.χ. στα μαθηματικά, έκεΐ όπου υλικά μέσα δέν χρειάζονται, παρά μόνον ό καθαρός λόγος, εκεί και οί μικροί και οί φτωχοί λαοί μπορεί να γίνουν ισοδύναμοι μέ τους μεγάλους και τους πλού­

σιους. Στην ίδια κατηγορία εντάσσονται ή αρχαιογνωσία, ή αρχαιολογία και

ή ιστορία, γιατί είναι επιστήμες σχετικώς άδάπανες, όπου αρκούν μια βιβλιο­

θήκη και πολύ λιγότερα τεχνικά μέσα. Σέ αυτές, λοιπόν, τις κατηγορίες του επιστητού όπου ισοδύναμα μπορούν και οί μικρές και φτωχές χώρες να αγωνισθούν, πρέπει ή Ελλάδα να επιδοθεί και να καταστήσει αξιόλογη τήν προσφορά της. Άλλα και μέσα στο χώρο αυτόν περικλείεται μια στενό­

τερη περιοχή, όπου, όχι μόνο ισοδύναμα, άλλα μέ ουσιαστικά πλεονεκτή­

ματα προβάλλεται τό ελληνικό έθνος. Ή περιοχή αυτή είναι ό ελληνικός κόσμος, ή ιστορία του, τα πνευματικά και τα καλλιτεχνικά του επιτεύγματα.

Βέβαια και άλλοι λαοί παρουσιάζουν επιτεύγματα σέ αυτό τον πνευμα­

τικό χώρο και κάθε λαός πρέπει να προβάλλει τα δικά του και να τά προάγει. Τοΰ ελληνικού όμως κόσμου τά επιτεύγματα αποτελούν ενα άπό τά κυριό­

τερα βάθρα τοΰ καθόλου πολιτισμού. Κατά ενα ορισμένο μέτρο αυτά θεμε­

λιώνουν τήν Ευρώπη. Και έχουν γι' αυτό μιαν οικουμενικότητα, πού κανέ­

νας άλλος πολιτισμός δέν έχει. Σέ αυτή, λοιπόν, τήν περιοχή καλείται και ό σύγχρονος ελληνισμός να

διεξαγάγει τον ιστορικό του αγώνα. Ό αγώνας για τον ελληνικό πολιτισμό είναι κοινός όλων τών πολιτι­

Πνευματικό καταπίστευμα 391

σμένων και ιδιαίτερα των ευρωπαϊκών χωρών. Άλλα σέ αυτόν προσέρχονται οί "Ελληνες με περισσότερα όπλα. Όλοι σπουδάζουν και τρέφονται με τις ελληνικές αξίες, άλλα μόνο οί Έλληνες διαθέτουν (τήν ελληνική φύση, το ελληνικό αίμα), τήν ελληνική γλώσσα και τήν ελληνική παράδοση μέ όλες τις διακλαδώσεις της.

"Από τή μοίρα της ιστορίας έτσι εφοδιασμένοι οί "Ελληνες μπορούν και να εισδύσουν καλύτερα, και καλύτερα νά αξιοποιήσουν τις ελληνικές αξίες έκεΐ όπου δέν χρειάζονται παρά ελάχιστα υλικά εφόδια.

'Αχίλλειος πτέρνα της εποχής μας

Στην εποχή μας γενικά ή ουμανιστική παιδεία φθίνει. Πνίγεται άπό τήν εκπληκτική πρόοδο των θετικών επιστημών, τών συνδεδεμένων μέ τις εφαρ­

μογές πού αποτελούν τήν λαμπρή επίδοση τοϋ αιώνα μας. Οί θετικές επιστή­

μες καλλιεργούν τον συνειρμικό λόγο, βοηθημένες από τήν ιχνηλασία της φαντασίας. Είναι όμως κυρίως καί έξοχοι καρποί τοϋ λόγου. Δέν καλλιερ­

γούν τήν ψυχή, τον συναισθηματικό, τον μέσα κόσμο. Δέν καλλιεργούν τον άνθρωπο, άλλα μέρος άπό τα επιτεύγματα του. Ή ουμανιστική παιδεία, πού ασχολείται μέ τον άνθρωπο συρρικνώνεται καί είναι φανερό ότι θα συρρικνω­

θεί καί περισσότερο. Οί αξίες τών επιστημών πού αποβλέπουν στή γνώση καί στην καθυπό­

ταξη της ύλης στον άνθρωπο, θα επικρατούν ακόμα για δεκαετηρίδες, ενώ εκείνες πού μελετούν τον πνευματικό άνθρωπο τις ηθικές αξίες, αυτές θα αργοπορούν ή θα είναι στάσιμες. Μαζί καί οί αισθητικές αξίες καί αυτές δέν θα μείνουν αλώβητες άπό αυτήν τήν ανισορροπία μεταξύ υλικού πολιτι­

σμού καί πνεύματος. Γενικά αυτή ή ανισορροπία αποτελεί τήν αχίλλειο πτέρνα της εποχής

μας. Πιστεύουμε όμως ότι θα έλθει ή ώρα όπου ένας υλικός κορεσμός θα στρέψει όλο καί περισσότερους, πάλι προς τις ηθικές καί αισθητικές αξίες καί πιθανόν γενικότερα προς τό πέρα άπό τον θετικό λόγο στοχασμό. Τό πάθος της υλικής κυριαρχίας, χωρίς νά σταματήσει, θα συγκλίνει καί προς άλλες αναζητήσεις, προς άλλες ευγενέστερες μορφές ζωής καί θα εκλείψει ή δραματική ανισορροπία τών τάσεων πού σήμερα κυβερνούν τον άνθρωπο.

"Αν οί αισιόδοξες αυτές προγνώσεις ανταποκρίνονται, όπως πιστεύω, σέ αδήριτους νόμους του ιστορικού γίγνεσθαι, τότε μπορούμε νά θέσουμε πιο συγκεκριμένο τό ερώτημα ποιο είναι τό ειδικό χρέος τοΰ ελληνισμού στις δεκαετίες πού θα έλθουν ώσπου νά φθάσει ή αναστάσιμη μέρα;

Οί τρανοί της γης θα συνεχίζουν επί πολύ τήν θριαμβευτική τους πορεία προς τήν κατάκτηση της ύλης. Καί εμείς άραγε θα τρέχουμε απλώς πίσω τους καθυστερημένοι μιμητές καί ουραγοί; Βεβαίως θα τρέχουμε καί εμείς

392 Κωνσταντίνου Τσάτσου

πίσω τους. Αυτό είναι μοιραίο. "Αλλά θα κάνουμε μόνο αυτό; Θα είμαστε μοιραία ταγμένοι μόνο σέ δεύτερους ρόλους του μεγάλου δράματος της ιστο­

ρίας; Ό χ ι . Μπορεί ό ρόλος μας να είναι και άλλος, δικός μας, πρωτοπορια­

κός. Άρκεΐ με τό βεληνεκές της πολιτισμικής μας σκέψης να συλλάβουμε, πέρα άπό τα εγγύτερα, τα απώτερα. Αυτά πού θα συμβούν μετά μισόν η και όλόκληρον αιώνα.

Τότε θα αποφασίσουμε να σταθούμε αντίθετοι στο ρεύμα. Ό σ ο περισ­

σότερο εκτείνεται ή μοναξιά γύρω άπό τις πνευματικές αξίες, τόσο εμείς θα αγκιστρωθούμε σέ αυτές. Και γι' αυτές δέν χρειάζεται ô πλούτος και ή δύ­

ναμη πού εμείς δέν έχουμε. Οί Μούσες διωγμένες άπό την λαμπηδόνα των υλικών θριάμβων θα καταφύγουν εκεί δπου μέ πάθος και μέ πνεύμα θα λα­

τρεύονται. Θα μετατρέψουμε πάλι τήν ελληνική γή σέ καταφύγιο όπου θά περιμένουν πάλι τήν ώρα πού ισότιμα θά λατρευθοΰν άπό άλλους τρανούς λαούς και ισοδύναμα θά πορεύωνται σέ όλο τον πολιτισμένο κόσμο.

Δέν αποκλείω και άλλοι λαοί μικροί, άλλα και μεγάλοι, να εκτελέσουν αυτήν τήν ιστορική στροφή. Διότι είναι κοινός ό κίνδυνος και για όσους βλέπουν μακριά είναι ορατός. 'Αλλά σέ αυτόν τον αγώνα καταλαμβάνει μια ιδιαιτέρα θέση ό ελληνισμός. Όσον άφορα τήν Ευρώπη, τουλάχιστον, τολ­

μώ να πω τήν πρώτη. Γύρω άπό αυτόν τον άξονα πρέπει να κινηθεί και να αναπτυχθεί ή πολιτισμική πολιτική της Ελλάδας.

Άφοϋ, όπως κάθε άλλη χώρα εξασφαλίσει τήν ανεξαρτησία της, τήν èv χώρφ ακεραιότητα της καί τήν εν χρόνω ταυτότητα της και άφοΰ στεριώ­

σει και προαγάγει — έργο συνεχές — τήν οικονομική της υποδομή πού θά της επιτρέψει να άμιλλαται μέ άλλους μικρούς ευρωπαϊκούς λαούς, θά ρίξει όσες διαθέτει υλικές καί ηθικές δυνάμεις, κατά κύριο λόγο, στην παιδεία.

Όλες οί πολιτικές καί κοινωνικές μας αδυναμίες έχουν πρώτη αιτία τήν παιδεία μας καί δή τήν ουμανιστική παιδεία μας.

Ξέρω ότι τήν παιδεία αυτή δέν τήν δίνει μόνο ή Πολιτεία μέ τα σχολεία, φευ μέ τα τηλεοπτικά μέσα καί μέ άλλες εκδηλώσεις κατά θεωρίαν προορι­

σμένες να φρονηματίσουν. "Αντιθέτως ξέρω ότι ίσως μεγαλύτερο ρόλο παί­

ζουν ή οικογένεια καί οί ποικίλοι εξωσχολικοί παράγοντες πού θά έπρεπε να μορφώνουν τον άνθρωπο.

Το σχολείο

'Αλλά σήμερα θά σταθώ πρώτα στο πιο εφικτό, αυτό πού εξαρτάται άπό τήν πολιτεία, τό σχολείο.

Δέν είμαι οραματιστής. Ή πολύχρονη συμμετοχή μου στα δημόσια μέ έχει άπό καιρό σκληρά προσγειώσει. Ξέρω πόσο περιορισμένο είναι, πόσο αργός είναι ό ρυθμός της ανύψωσης τοΰ μορφωτικού επιπέδου ενός όλόκλη­

Πνευματικό καταπίστευμα 393

ρου λαοϋ, όσες και αν καταβληθούν προσπάθειες. 'Αλλά ξέρω επίσης ότι τά πνευματικά επιτεύγματα ενός έθνους είναι έργο λίγων εκλεκτών και ότι αυτοί είναι οι φορείς της πνευματικής αίγλης και της δημιουργικότητας του. Και ακόμη ξέρω πώς ποτέ δέν ευσταθεί μια δημοκρατία χωρίς να την βαστάζει και να την προστατεύει μια αυστηρώς αξιοκρατικά επιλεγμένη πνευματική αριστεία.

Αυτή ή αριστεία διαπλάσσει και προβάλλει τήν πολιτισμική μορφή του έθνους καί αυτή έχει από τή φύση τών πραγμάτων τήν ευθύνη γι' αυτό τό θεμελιακό του έργο.

Κάθε δημοκρατική πολιτεία έχει χρέος να βοηθεϊ αυτή τήν πνευματική αριστεία στο έργο της καί ακόμη να ταυτίζεται μαζί της κατά τό μέτρο πού ή Πολιτεία μπορεί να τό συντρέχει, χωρίς να παρεμβαίνει στην ελευθερία πού αποτελεί τον πρώτο νόμο της.

Αυτή ή πολιτική στον ελληνικό χώρο, για να μήν εξαντληθούμε σε ανέ­

φικτες εξαγγελίες προσλαμβάνει τήν ακόλουθη μορφή: Πρώτα στην σχολική παιδεία. Δέν είναι δυνατόν να αλλάξει ό σκελετός της παιδείας πού θα παρέχεται

στο σύνολο. Μοιραία θα αυξάνονται κατά λόγον της απορροφητικότητας της κοινωνίας οι σπουδές στις θετικές επιστήμες καί στις τεχνικές εφαρμο­

γές τους. Ή αύξηση θα γίνεται μέ ενα περιθώριο αισιοδοξίας ότι ή απορρο­

φητικότητα σέ πολλούς κλάδους, πλην τών αγροτικών θα αυξάνει, διότι θα ελαττωθεί, χάρις στις τεχνικές προόδους, ό πληθυσμός πού χρειάζεται για τήν χειρωνακτική καλλιέργεια της γης.

Μέ άλλους λόγους ή γενική διάρθρωση πού καθιερώθηκε στή μέση παι­

δεία, στα γυμνάσια καί στα λύκεια δέν αλλάξει κατά βάση. Θα αποτελούσε μια περιττή αναστάτωση. Όμως στον περιορισμένο χώρο της ιστορίας, καί τής γλώσσας, καί γενικά της αρχαιογνωσίας θα πρέπει να επιχειρήσουμε μιά ποιοτική εξύψωση πού θα καθοδηγείται άπό τήν γνήσια ελληνική στροφή τής πολιτισμικής πολιτικής του έθνους. 'Αλλά αυτή ή εξύψωση του συνόλου τής μέσης παιδείας δέν αρκεί, αν καί αποτελεί μιά πρόοδο. Οι σπουδές προ­

βλέπω ότι θα γίνουν κάπως πιο βαρείες καί γΓ αυτό πιστεύω πώς υπάρχουν περιθώρια. Διότι ενώ θα αυξηθούν οί ώρες πού θα αφιερώνονται στην αρχαι­

ογνωσία, τήν ιστορία καί προ παντός τις δύο κλασικές γλώσσες, θα πρέπει να παρέχωνται καί τά απαραίτητα εφόδια θεωρητικών γνώσεων τών φυσικών επιστημών πού κάθε καλλιεργημένος σύγχρονος άνθρωπος χρειάζεται, μέ ιδιαίτερο βάρος στα μαθηματικά.

Θέλω να πιστεύω πώς μέ μιά καλύτερη εκπαίδευση μπορούν τά παιδιά άπό 10­12 ετών (τά χρόνια τά πιο κατάλληλα για εκμάθηση μιας γλώσσας).

394 Κωνσταντίνου Τσάτσου

Θα αρχίσουν νά διαβάζουν άπλα χρηστομάθεια και κείμενα και άπο τα τέσ­

σερα Ευαγγέλια. Ακόμη περισσότερη θα είναι ή εκμάθηση της αρχαίας στα γυμνάσια.

Στροφή προς τήν ειδική παιδεία της πνευματικής άριστείας

Ή μεγάλη όμως στροφή πρέπει νά γίνει άπο τήν ειδική παιδεία της πνευ­

ματικής άριστείας πού πριν ανέφερα και πού θα εκδηλώνεται στα λύκεια. Ή παιδεία αυτή θα παρέχεται άπο ειδικά λύκεια. Σε αυτή τή μεταβολή ρίχνω όλο το βάρος των προτάσεων μου.

Αυτές όμως οι πιο βαρείες αριστοκρατικές σπουδές πού καταλήγουν μόνο σέ περιορισμένες θέσεις ακαδημαϊκής διδασκαλίας και έρευνας δέν θά αναζητηθούν μέ πρωτοβουλία τους, παρά μόνο άπό ελάχιστους. Και αυτοί οί ελάχιστοι δέν αρκούν. Για τους άλλους χρειάζονται πρόσθετα κίνητρα και επαγγελματικές εξασφαλίσεις πού θά προσφέρουν τήν βεβαιότητα ότι ό­

ποιος αφιερωθεί σ' αυτούς τους κλάδους θά μπορεί νά σταδιοδρομήσει άνετα. Τολμώ νά πώ πώς οί άνθρωποι πού θά αφιερωθούν σέ αυτό τό έργο πρέ­

πει νά έχουν νοοτροπία κληρικού. Νά γίνουν ιερείς χωρίς ράσα, διάκονοι του πνεύματος. Πρέπει νά είσάγωνται μέ αυστηρές εξετάσεις μόλις τελειώ­

σουν τή στοιχειώδη εκπαίδευση και νά έξέρχωνται επίσης μέ αυστηρές εξε­

τάσεις. Για πολλά χρόνια σέ όσους αποφοιτήσουν θά χορηγούνται δίχρονες τουλάχιστον υποτροφίες και ύστερα θά διορίζωνται σέ ερευνητικά κέντρα, αλλά έν ανάγκη, και σέ πρότυπα λύκεια της ίδιας κατηγορίας και μόνο σέ πόλεις πού διαθέτουν πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες. Αύτονοεΐται ότι οί άριστοι άπό αυτούς θά πρέπει νά καταλαμβάνουν πανεπιστημιακές έδρες.

Ή ελληνική γλώσσα πρέπει νά εκφράζει ένα μοναδικό στοιχείο, τήν ελληνικότητα. Κάποτε προσπάθησα νά σκιαγραφήσω τήν ελληνικότητα μέ τα ακόλουθα:

«Τό ελληνικό τό αισθανόμαστε σά μιαν αρετή φωτός πού διώχνει τό σκιερό, τό θαμπό, και αποφεύγει τό άλλόκοσμο του μυστηρίου­ πού δίνει σα­

φήνεια στή γραμμή καί στο περίγραμμα' πού φέρνει τα αντικείμενα σέ από­

σταση μιας χερολαβής. Μιαν αρετή μέτρου, πού δέ σηκώνει τήν υπερβολή καί τήν υπέρταση· πού θυσιάζει τα τιτανικά καί τα γιγάντια στα ολύμπια και στά ανθρώπινα­ πού ήνιοχεΐ τήν ψυχή, καί, μετά κάθε της ξέσπασμα, όσο γοργά μπορεί, τήν ξαναφέρνει στο μέσο ρείθρο­ πού στρέφεται προς τό όλο, θυσιάζοντας τήν ηδονική λεπτομέρεια στην πειθαρχία αυτού του όλου, καί τό πάθος της αίσθησης στην τάξη της ϊδέας. Μιαν αρετή μέτρου πού θαυμα­

στά συγχωνεύει εντός της καί τό άμετρο, προσθέτοντας του τή συνειδητό­

τητα καί τήν ευλύγιστη ισορροπία των μερών. "Ενα μέτρο σταθερό καί όμως εύκαμπτο, σάν τον μολυβένιο κανόνα της λεσβίας οικοδομής. Καί μαζί μέ

Πνευματικό καταπίστευμα 395

το μέτρο, ή αρχή των κλειστών ολοτήτων. Ή κυριάρχηση, όχι για να μικρύ­

νει, αλλά για να άντικειμενικοποιηθεΐ, να μορφοποιηθεί το πάθος από τήν ξύπνια πάντα συνείδηση, πού δέν παύει ποτέ άπο ψηλά να το έφορεύει. Έλλογο είναι το ελληνικό χωρίς να δουλεύει στον διανοητικό λόγο, εγκό­

σμιο χωρίς να τοϋ απολείπει του μυστικού ή απεραντοσύνη, ιδεατό χωρίς νά μακραίνει άπό τα πράγματα, άξιο να συμφιλιώνει τή διάσταση τών αντι­

θέτων χωρίς νά καταπνίγει τήν ύπαρξη τους». "Ηθελα με αυτά τά λίγα νά διακρίνω μέσα στον ευρωπαϊκό χώρο τό κα­

θαρό ελληνικό και νά τονίσω τήν διαφορετική ύφή του άπό όλους τους άλ­

λους. Δέν ξέρω αν αυτά θα έπρεπε νά λέγονταν σε ολόκληρα βιβλία φανερώ­

νονται σε αυτές τις λέξεις. Αυτό τό απλό και δυσέκφραστο ισχύει και για τις εικαστικές τέχνες και για τή μουσική.

Δέν πρόκειται εδώ νά υπαγορεύσω τεχνοτροπίες ή περιεχόμενα. 'Απλώς διατυπώνω ή διαπιστώνω θετικό τό κλίμα πού αυτοδύναμη δημιουργεί ή ελ­

ληνική ψυχή και προσλαμβάνει τά γνωρίσματα της ελληνικότητας. Ή τέ­

χνη και τά πολιτισμικά εϊδη της τέχνης είναι ενιαία. Μόνο άποκλείνουν άπό τό είδος τοϋ οργάνου.

Φανερό όμως είναι ότι ή ελληνικότητα μας ζει σέ ανώτερα ΰψη και ού­

τω ξεπροβάλλει στα λαογραφικά εϊδη της τέχνης και της μουσικής. Προτού έγκολπωθοΰμε (σχεδιάζουμε) πρόγραμμα — θα πρέπει νά διαπι­

στώσουμε άπό εδώ τή μεθιστορική αρχή. Νά ξαναβρούμε τήν ελληνικότητα μας εναντίον άλλων άξιων και ευρω­

παϊκών πολιτισμών, και εκείθεν νά αρχίσουμε για νά καταλήξουμε σέ αξιώ­

σεις. Έφ' όσον στόχος μας τελικός είναι ό ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι φυ­

σικό νά προσλάβουν στα ειδικά ανθρωπιστικά σχολεία ευρύτερες διαστάσεις και οι λατινικές γνώσεις. Και αυτό θα έπρεπε νά αρχίσει και ϊσως και πριν άπό τις τρεις τάξεις τοΰ λυκείου. Δέν νοείται πολίτης ή επιστήμων όποιας ειδικότητας πού νά μήν τοΰ είναι οικεία στοιχεία της λατινικής γλώσσας.

Τέτοια γυμνάσια δέν χρειάζονται νά ιδρυθούν περισότερα άπό δέκα σέ όλη τή χώρα. Τά λύκεια μπορεί νά είναι ακόμη λιγότερα.

Ή ύπό αυτούς τους όρους 'ίδρυση τών ειδικών σχολείων ανθρωπιστικής παιδείας, χωρίς νά δημιουργεί αναταραχές στο όλο εκπαιδευτικό πρόγραμ­

μα, βάζει μιαν αποφασιστική σφραγίδα στην πολιτική της χώρας. Σηματο­

δοτεί τή μορφή πού θα πρέπει νά προσλάβει ό πολιτισμός μας. Για νά αποδώσει καρπούς μια τέτοια πολιτική θα περάσει τουλάχιστον

μια δεκαετία, οπότε θα μπορεί νά ιδρυθεί και ενα 'Ινστιτούτο Κλασικών Σπουδών, σαν επιστέγασμα όλης αυτής της παιδευτικής προσπάθειας.

396 Κωνσταντίνου Τσάτσου

Ελληνική πολιτισμική πολιτική

Ή δαπάνη για αύτη τη μεταρρύθμιση, τήν περιορισμένη σε 10 έστω και 15 σχολεία δεν είναι δυσβάστακτη. Κάποτε πρέπει να καταλάβει ή ελληνική πολιτεία ότι αν θέλει να ασκήσει ελληνική πολιτισμική πολιτική πρέπει να παρεκκλίνει από τις μεθόδους πού κρατούν στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες και να ακολουθήσει αυτό το δρόμο της μοναδικής προσφοράς αιωνίων ελ­

ληνικών αξιών προς όλη τήν Ευρώπη. Μέ όσα είπαμε θέσαμε μερικούς θεμέλιους λίθους και χαράξαμε μιά

γραμμή πλεύσεως. Για να μεταβληθεί ή μεταρρύθμιση αυτή σε πραγματικό­

τητα απαιτείται ή επεξεργασία πολλών μερικότερων θεμάτων. Και αυτό εί­

ναι έργο επιτροπής πού θα εργασθεί επί μακρόν και μέ μεγάλη άνεση. Βια­

στικές λύσεις πού θα χάριζαν ικανοποιήσεις στους πολιτικούς ηγέτες πού θα ξεκινούσαν αυτό τό εγχείρημα θα άπέβαιναν εις βάρος του σκοπού.

"Ισως να προβληθεί τό επιχείρημα ότι μιά τέτοια μεταρρύθμιση θα έξέ­

τρεπε τους άριστους νέους άπό τήν επίδοση σέ τεχνικές γνώσεις πιο χρήσι­

μες για τήν ανάπτυξη της οικονομίας άπό ο,τι είναι ή ανθρωπιστική παιδεία, πού εμείς θεωρούμε ώς τον κύριο σκοπό της. 'Αλλά τέτοιος κίνδυνος δέν υ­

πάρχει. Πάντα οί περισσότεροι και μεταξύ αυτών πολλοί άριστεΐς θα στρέ­

φονται προς τις θετικές και ιδίως τις εφαρμοσμένες επιστήμες. 'Αντίθετα τό ρεύμα προς τήν ουμανιστική παιδεία χρειάζεται προώθηση

και κίνητρα. Χωρίς να θίξω τα αμετακίνητα μιά πιο γενναιόδωρη παροχή ουμανιστικής παιδείας και δή μιά πληρέστερη μάθηση τών κλασικών γλωσ­

σών, πιστεύω πώς θα συμβάλει και στην προαγωγή τών θετικών επιστημών. Θέλω εδώ να αναφέρω μιά σκέψη πού διατύπωσε ό πρύτανης τών Ελ­

λήνων οικονομολόγων, ό συνάδελφος κ. Ξενοφών Ζολώτας. 'Αποφαίνεται ότι αν χωλαίνει ή οικονομία σήμερα στον κόσμο, χωλαί­

νει κυρίως άπό τον παράγοντα: άνθρωπος. Αυτού του παράγοντα τήν γενι­

κότερη μόρφωση τήν ήθικοκοινωνική, χρειάζεται ή οικονομία για νά αυξη­

θεί ή παραγωγικότητα και ή δικαιότερη σύνταξη τών παραγωγικών δυνά­

μεων. Χρειαζόμαστε ιδίως εδώ στην Ελλάδα άξια άτομα, αυτοδύναμα, δη­

μιουργικά και εμπνευσμένα άπό υψηλές ηθικές και πνευματικές αξίες. "Ετσι ή μεταρρύθμιση αυτή όσα σέ πλάτος θα αφαιρέσει άπό τήν τεχνι­

κή μάθηση, τόσα θα αποδώσει σέ βάθος. "Ετσι ή μεταρρύθμιση αυτή δέν εξυψώνει μόνο τον άνθρωπο ώς ελεύθερο άτομο και ώς πολίτη αλλά ωφελεί και τήν υλική πρόοδο της κοινωνίας. Πληροφορούμαι ότι στή μεταπολεμική Γερμανία, σέ διαγωνισμούς για προσλήψεις αποφοίτων μέσης παιδείας, πολ­

λές μεγάλες επιχειρήσεις προκρίνουν τους αποφοίτους κλασικών και όχι πρακτικών λυκείων διότι προσαρμόζονται γρηγορότερα, σκέπτονται μέ με­

γαλύτερη ακρίβεια και διατυπώνουν και προφορικά και γραπτά καλύτερα.

Πνευματικό καταπίστευμα 397

Ή γλώσσα

Καί αυτές οί τελευταίες λέξεις με φέρνουν σε ενα κρίσιμο πρόβλημα για όλους τους λαούς τουλάχιστον της Ευρώπης, πού προσλαμβάνει δραμα­

τική μορφή στην Ελλάδα: τή γλώσσα. Για όσους ή γλώσσα είναι απλώς ένα μέσο συνεννόησης για τις καθημε­

ρινές πρακτικές ανάγκες, γλωσσικό ζήτημα δέν υπάρχει. Το μέσο αυτό τό διαθέτουν και οί κάτοικοι της Νέας Γουϊνέας και τοϋ Μπουρούντι, καθώς και τα νήπια όλων των λαών.

Ή γλώσσα γίνεται πρόβλημα όταν γίνεται βασικός φορέας πολιτισμού, ή δίοδος άπό τήν όποια περνάει όλος ό πλούτος της συνείδησης πού μπορεί να μεταπλασθεί σέ συνειρμικό λόγο. Δέν αναφέρομαι στον πλούτο πού μόνο ή μουσική καί οί εικαστικές τέχνες μπορούν να εκφράσουν. "Η γλώσσα είναι σαν κληματαριά γύρω άπό τήν οποία πλέκεται όλος ό πολιτισμός και στην οποία στηρίζεται.

Ή γλώσσα μεταβάλλει τα άρρητα σέ ρητά. Διοχετεύοντας προς τα εξω τον εσωτερικό άνθρωπο, δίνει σέ ό,τι διοχετεύει τή δική της μορφή, όπως τό χώμα στο νερό πού τό διατρέχει. Άλλα συγχρόνως πλάθεται άπό τό νερό. Ή γλώσσα ορίζει τή διαδρομή της σκέψης. Γι' αυτό κινδυνεύει κάποτε νά σκέπτεται για μας.

Ό σ ο αναπτύσσεται ό εσωτερικός λόγος, τόσο πλουταίνει καί ô εξωτε­

ρικός λόγος καί έτσι ή γλώσσα πλουταίνει σέ λέξεις καί σέ συνδυασμούς λέ­

ξεων ώσπου νά γίνει ένας τέλεια οργανωμένος λειτουργικά οργανισμός λε­

κτικών κυττάρων. Καί καθώς ή συνείδηση θέλει νά εκφρασθεί στην έντενέστερη μορφή

της παρεμβάλλεται, στα προχωρημένα στάδια της εξέλιξης της, καί τό αι­

σθητικό στοιχείο. Ή συνείδηση θέλει νά φανερωθεί φωτεινή καί όμορφη καί πλούσια σέ αποχρώσεις πού πληθαίνουν όσο αυτή καλλιεργείται.

Τέτοιο ιερό σκεύος της ψυχής είναι ή γλώσσα καί ενα άπό τα κύρια μέ­

τρα τού πολιτισμού ενός λαού είναι ό πλούτος καί ή ευρυθμία της γλώσσας του.

Δέν θα ασχοληθώ με τήν άρθρωση της λέξης όταν ό λόγος είναι προφο­

ρικός.'Απλώς μνημονεύω ένα ζήτημα, πού τόσο στον τόπο μας παραμελούμε. Ή ελληνική γλώσσα αυτή καθ' εαυτή, είναι ένας θησαυρός πολιτισμού

άπό τον όποιο όλοι οί ευρωπαϊκοί λαοί πάντα, άλλα καί σήμερα, αντλούν. Καί εννοώ όλες τις φάσεις της γλώσσας μας άπό τον Όμηρο ώς σήμερα. Νά μή λησμονούμε ότι οί "Ελληνες μέ τή γλώσσα τους έδωσαν ευρωπαϊκή μορ­

φή στην ιουδαϊκή σκέψη. Ή ελληνική γλώσσα ή οποία έπλασε π.χ. τήν λέξη πού δέν βρίσκεται σέ καμιά άλλη γλώσσα —xòCARITAS δέν σημαίνει αγά­

πη— έπλασε καί τή γλώσσα τού χριστιανισμού. Πέρασε πολλές περιπέτειες

398 Κωνσταντίνου Τσάτσου

και στους ελληνιστικούς και στους νεώτερους καιρούς. "Αλλά παρ" όλους αυτούς τους διχασμούς έμεινε μια αδιάσπαστη αλυσίδα, μια υπαρξιακή ενό­

τητα, όπως ενότητα αποτελεί και ή ελληνική συνείδηση. Τα τελευταία χρόνια δικαιούμεθα να ελπίζουμε σε μια σχετικά γενικό­

τερη αποκρυστάλλωση ύστερα από τήν επικράτηση της δημοτικής γλώσ­

σας πού ανώδυνα και ομαλά έξετόπιζε τήν καθαρεύουσα. Με τή διδασκαλία τής δημοτικής έγινε ένα αναγκαίο και αποφασιστικό βήμα. Δέν έλειπαν οί διπλοτυπίες πού πολλοί θέλουν να εξοβελίσουν, ενώ εγώ προσωπικά τις δέ­

χομαι όπου τις δέχεται και ή γλωσσική ευαισθησία τοϋ λαού. Και ενώ έβαιναν τα πράγματα κατ" εύχήν μπήκε ό κακός δαίμονας τής

πολιτικής. Μερικοί έκριναν πώς άφοΰ οί συντηρητικοί νομοθέτες υιοθέτη­

σαν τή δημοτική, αυτοί έπρεπε να κατασκευάσουν μιαν ύπερδημοτική αδια­

φορώντας αν έτσι άπαθλιώνουν τό ωραίο έργο πολλών αιώνων άπό τον ακρι­

τικό κύκλο και τον Έρωτόκριτο ως τους συγχρόνους μας. Αυτός ό κακός δαίμονας τελεί ύπό τήν πλάνην ότι ή γλώσσα νομοθετεί­

ται άπό τήν όποια πολιτεία, ενώ τήν γλώσσα τήν πλάθει μέ κρυφές διεργα­

σίες μόνον ό λαός κυρίως δια μέσου των δοκίμων συγγραφέων του. Ή εξέλι­

ξη τής γλώσσας βρίσκεται στα χέρια τών διανοουμένων, όχι τής πολιτείας και δέν έχει καμιά σχέση μέ τις πολιτικές εξελίξεις. Μερικοί μάλιστα τι­

τάνες παραμέρισαν και τους πολλούς διανοουμένους και τήν πολιτική πολυ­

πραγμοσύνη καί σχεδόν μόνοι τους άπέθεσαν τή βαθειά σφραγίδα τους στή γλώσσα τους καί αναγνωρίζονται σαν μονάρχες γλωσσοπλάστες, όπως ό Αούθηρος καί ό Ντάντε "Αλιγκιέρι.

Εΐπα ότι ή γλώσσα είναι τό ιερό σκεύος πού περικλείνει τό σώμα καί τό αίμα του πολιτισμού. "Αν σε κάθε πολιτισμένο λαό τέτοια είναι ή σημασία τής γλώσσας σέ εμάς έχει σημασία πολλαπλάσια. Δέν εΐναι θησαυρός μόνο για μας. Εΐναι θησαυρός για όλη τήν Ευρώπη. Ή καλλιέργεια τής γλώσσας μας, κυρίως τής αρχαίας καί τής ελληνιστικής ωφελεί όλη τήν Ευρώπη. Σέ λίγες δεκαετίες όταν στερέψει ή ψυχή της άπό τήν πολλή τεχνική πρόοδο, ή Ευρώπη θα έλθει όπως είπα έδώ στην Aima Mater καί θά βρει τό λάλον ύδωρ.

Καί τότε καί μόνο τότε, δέν θά ζητούμε μόνο άπό τους ευρωπαϊκούς λα­

ούς, άλλα θά μπορούμε καί να τους προσφέρουμε, μόνο εμείς, τα άρίφνητα άντιδωρήματα, καθώς άπό αιώνων αναβλύζουν ανεξάντλητα, άπό τις πιο γνήσιες πηγές τοΰ ελληνικού πολιτισμού.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Δ. ΤΣΑΤΣΟΥ

Ο Π Α Λ Α Μ Α Σ Κ Α Ι Η Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η ΙΔΕΑ

Σ.Σ. Τά τελευταία χρόνια θρηνήσαμε τον Ιωάννη Θεοδωρακόπου­

λο, πριν λίγους μήνες τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο και τώρα (8­

10­1987) τον Κωνσταντίνο Τσάτσο. ΚαΙ οι τρεις ήταν φωτεινά άστέ­

ρια­μετέωρα στο σκοτεινό σύγχρονο πνευματικό μας ορίζοντα. Δεν πάει πολύς καιρός πού ζήτησα από το Μεγάλο Νεκρό κάποιο φιλολο­

γικό τον κείμενο για τον «Παρνασσό». Κι' αυτός πρόθυμος μου 'δώσε ενα Θαυμάσιο κείμενο τον σχετικό με έ'να πανηγυρισμό της 'Εθνικής Εορτής πού είχε εκφωνήσει στο Μορφοπικό Σύλλογο «Αθήναιον». Τό προώριζα για ενα πανηγυρικό τεύχος τοϋ ((Παρνασσού)), πού θά ήταν αφιερωμένο στο Επίτιμο Μέλος τού Παρνασσού. Σήμερα νομίζω 'ότι είναι άριστον επιτάφιον και το παραθέτω μαζύ με μιαν εκφραστική φωτογραφία τον.

Γ. Κ. Π.

τΗταν ευτυχισμένη ή έμπνευση τοϋ (('Αθηναίου» πού, για να μετάσχη με τον καλλίτερο τρόπο στον πανηγυρισμό της Εθνικής μας εορτής, αφι­

έρωσε τούτη τη βραδιά στον εθνικό μας ποιητή, τον Κωστή Παλαμά. Δεν δίνω τυχαία τον κακομεταχειρισμένο αυτόν τίτλο «εθνικός ποιη­

τής». 'Απεναντίας θα ήθελα να θεμελιώσω τούτο τον χαρακτηρισμό μου. Και νομίζω πώς δεν βγαίνω άπό τό εορταστικό πνεύμα τής ημέρας, αν τό επιχειρήσω με λίγα λόγια.

Για τους πνευματικούς ανθρώπους οι επέτειοι, οί πανηγυρισμοί και οί εορταστικές ώρες, εϊναι ώρες ενδοσκόπησης και λογοδοσίας. Είναι οί ώρες όπου άνατρέχομε τήν ιστορική διαδρομή του έθνους μας, και από τή σκο­

πιά τής πάντα άνανεούμενης εμπειρίας, τήν αναμετρούμε και τήν επανατο­

ποθετούμε μέσα στο σύνολο των γεγονότων τής ιστορίας, κάνοντας έτσι μια νέα αξιολόγηση, κάθε φορά πιο ακριβέστερη και δικαιότερη.

Τις ώρες αυτές προσπαθούμε να σκαλίσωμε βαθύτερα στις ρίζες τής εθνικής μας ζωής, να βρούμε τους ψυχολογικούς της προσδιορισμούς και τις όδηγητικές της αρχές.

Διεξακριβώνοντας όλα τούτα τα στοιχεία πλουτίζομε τήν ίδια τήν εθνι­

κή συνείδηση μέ τή βαθύτερη γνώση τού εαυτού της. Και πάλι, χάρη σε τούτη τήν εμβάθυνση τής εθνικής συνείδησης κα­

400 Κωνσταντίνου Τσάτσου

τορθώνομε δεοντολογικά πια να όρίσωμε την ορθή πορεία τοΰ έθνους, να στηρίξωμε σε σταθερώτερα βάθρα το μέλλον του, τον προορισμό του.

Φυσικά, δεν μιλούμε μονάχα για την πολιτική ιστορία του έθνους. Μι­

λούμε για τήν ιστορία του πολιτισμού του, του ήθικοΰ, του επιστημονικού και του αισθητικού πολιτισμού του.

Ό λ α τοϋτα χρειάζεται να επισκοπηθούν, να σταθμισθούν, να βιωθούν για να μπορέσωμε να ποϋμε τί ήταν και τί είναι ελληνικό στή βαθύτερη ουσία του* ποία ήταν ή αρχή πούμας κράτησε και μας ώδήγησε στην πολι­

τική, στην ηθική ζωή, στην επιστημονική και τήν αισθητική δημιουργία και στον θρησκευτικον ετασμό· ποιο είναι, ανάμεσα σε όλους τους αιώνες, το βαθύτατο μόνιμο στρώμα της ζωής μας, πού δεν πρόκειται να άλλάξη όσο ύπάρχομε ώς ενιαία φυλή.

Σέ τούτη τήν επιστροφή τοΰ έθνους στον εαυτόν του, το βαθύτερον εαυ­

τό του, ό ποιητής μπορεί να προπορεύεται. Στή δική μας λογοτεχνία αυτή ή δυνατότητα είναι σχεδόν ό κανόνας. Γιατί; Διότι ή ατομική ζωή όλων μας πού είναι ή πηγή του λυρισμού, κινήθηκε πάντα κάτω άπό τήν απειλή ενός γενικού χαμού. Πάντα γενικές συμφορές μας χτυπούσαν και ήταν τόσο μεγά­

λες πού έκάλυπταν τα ατομικά περιστατικά. Γι' αυτό και είναι τόσο στενά συνδεδεμένη ή προσωπική μοίρα τοΰ καθενός μας μέ τήν εθνική μοίρα.

Γι" αυτό «τό έθνος» έχει καταλάβει τέτοιο χώρο στην ψυχική και τήν πνευματική ζωή —και φυσικά στην ποίηση πού διοχετεύει τα βαθύτερα νά­

ματα της ψυχής μας. Γι' αυτό οί περισσότεροι ποιητές μας στέκουν τόσο κοντά στο έθνος

και στους αγώνες του. "Αλλοι πλησιάζουν περισσότερο και αποκλειστικά τις μεταφυσικές κορυφές τοΰ εθνικού θέματος· άλλοι στρέφονται προς τό συγκεκριμένο, στα συμβάντα, στην ιστορία. Ό Σολωμός είναι πιο κοντά στην ελληνική μεταφυσική, ό Βαλαωρίτης πιο κοντά στην Ελληνική ιστο­

ρία. Ό καθένας πλησιάζει τήν Ελλάδα μέ τον τρόπο του. Θα ήταν τόλμημα να θελήσω να προσδιορίσω εδώ τοΰ καθενός τον τρόπο.

'Αλλά, για τον Παλαμά, θα ήθελα τοΰτο μόνο νά πώ: "Ισως γιατί τό έρ­

γο του εΐναι πιο εκτεταμένο, ϊσως γιατί ψυχικά είναι πιο πολύμορφος, ό Παλαμάς αγκαλιάζει όλη τήν κλίμακα τοΰ ελληνικού θέματος, άπό τά ανώ­

τατα αιτήματα της ελληνικής ιδέας ώς τις συγκεκριμένες πράξεις της ελλη­

νικής ιστορίας. "Αν έπρεπε όμως νά βροΰμε και σ" αυτόν μιαν άρχουσαν όψη, θα έλέ­

γαμε πώς ή ιστορική, ή επική είναι ή πιο χαρακτηριστική. Θάέλέγαμεπώς τήν ιδέα της Ελλάδας τή σχηματίζει ό Παλαμάς σχεδόν επαγωγικά άπό τή συναίρεση όλων τών στιγμών της ιστορίας.

Ό Παλαμάς πράγματι ζή όλες τις φάσεις της ελληνικής ιστορίας. Σέ άλλες μπορεΤ νά έπιμένη περισσότερο, σέ άλλες λιγώτερο. Ή ψυχική του

Ό Παλαμάς και ή Ελληνική 'Ιδέα 401

διάθεση τον τραβά περισσότερο προς το Βυζάντιο και λιγώτερο προς τον κλασσικό κόσμο. Καμμιά φάση όμως δεν λείπει άπό τό έργο του. Περικλεί­

ει όλες τις μορφές της ελληνικής ζωής ή συνείδηση του. Βέβαια, όλες παίρ­

νουν την έντονη σφραγίδα τής προσωπικότητας του. Όλες ενώνονται κάτω από αυτήν τήν σφραγίδα, χωρίς να παραμορφώνονται.

Πάντα τον οραματίζομαι να περνά ανάμεσα άπό τις εποχές και τα το­

πία τής ελληνικής ιστορίας, όπως ό πλάνητας «Γύφτος», πού περνά άπό λογής­λογής τόπους. Και καθώς αυτός παίρνει ουσία άπό όλες τις χώρες πού περνά, έτσι και ό Παλαμάς παίρνει καί κράτα μέσα του τήν ικμάδα κάθε ιστορικής στιγμής του γένους του.

Σάτυρος μέσα στο αττικό λιοπύρι του Γ υ μ ν ο ύ Τ ρ α γ ο υ δ ι ο ύ . Στον " Υ μ ν ο τ ή ς ' Α θ η ν ά ς , αθηναίος πολίτης καί μαραθωνομάχος. Στον θρίαμβο του Β ω μ ο ύ έλληνας τής ρωμαϊκής εποχής. Βυζαντινός στα μεγαλύτερα έργα του. Ραγιάς στην Π ο λ ι τ ε ί α καί Μ ο ν α ξ ι ά καί ύστε­

ρα "Ηρωας του Εικοσιένα καί τέλος σύγχρονος Έλληνας. Κλασσικός καί ρομαντικός. Εθνικός καί Χριστιανός. Πιστός καί άπι­

στος μαζί, σαν έλληνας πού είναι —τό ομολογεί ô ίδιος σέ ενα τετράστιχο, υπερήφανος καί ταπεινός σαν τό Γύφτο του. Πάντοτε παλεύοντας με διλήμ­

ματα, πάντοτε προχωρώντας ανάμεσα σέ αντιφάσεις καί σέ αντινομίες προς τήν ανεξιχνίαστη μοίρα τής πιο πολύμορφης φυλής.

Ό λ η ή Ελλάδα βρίσκεται μέσα στον Παλαμά. Γι" αυτό καί μέσα του βρίσκομε τόσο έντονα εκφρασμένο τό κυρίαρχο

πρόβλημα τής ιστορίας, τήν αντινομία των δύο βασικών συστατικών τής ελληνικής ψυχής, τοϋ κλασσικού καί του χριστιανικού πνεύματος καί τήν ανάγκη τής οργανικής σύνθεσης των.

Πιστεύω πώς, κάποτε, πίσω άπό όλα τα προβλήματα, πού γεννά ή βυ­

ζαντινή καί ή σύγχρονη ιστορία, θα άνακαλύψωμε στή ρίζα του τούτο τό πρόβλημα: τή σύνθεση κλασσικού καί χριστιανικού πνεύματος, κατά τον ιδιότυπο τρόπο πού μπορεί ή σύνθεση αυτή να συντελεσθή μέσα στην ελλη­

νική φύση καί τον ελληνικό χαρακτήρα. Άπό αυτό τό πρόβλημα πηγάζουν όλα τα άλλα πνευματικά προβλήμα­

τα μας. Άπό τή λύση του θα προσδιορισθή ή λύση όλων τών άλλων. Θα προσδιορισθή ή μορφή τοΰ σύγχρονου πολιτισμού μας.

Βέβαια τό πρόβλημα δεν είναι μόνον ελληνικό" είναι ευρωπαϊκό, παγ­

κόσμιο. Ά λ λ ' εκεί είναι διαφορετικά τα δεδομένα. Έδώ υπάρχει πρώτα ή ελληνική φύση καί δ,τι αυτή υπαγορεύει. Υπάρχει ή εθνική παράδοση πού

26

402 Κωνσταντίνου Τσάτσου

ζή στις φλέβες και στους μύθους μας. Υπάρχει το Βυζάντιο και ή γειτονία της 'Ασίας. Αυτά τα δεδομένα δεν υπάρχουν στην άλλη Ευρώπη. Έδώ χρει­

άζεται μια ειδική λύση, εντελώς πρωτότυπη. Και νομίζω πώς αύτη ή λύση είναι ή κυριότερη πολιτιστική αποστολή του "Εθνους μας.

Αυτή δικαιώνει τήν ύπαρξη του, τήν αυτονομία του, το δικαίωμα να ζή πνευματικά και πολιτικά ελεύθερο.

'Ακόμη σημειώνω πώς εδώ είναι πιο επιτακτική ή ανάγκη να βρεθή ή σύνθεση των δύο αυτών κόσμων. Ή φύση ή εξωτερική και ή εσωτερική μας φύση το αξιώνουν αυτό. Και γι' αυτό εϊναι βασικότερο, κεντρικότερο το πρόβλημα τούτο για μας παρά για τους άλλους ευρωπαϊκούς λαούς.

Ό Παλαμάς και στή Φλογέρα και στο Δωδεκάλογο και σε άλλα έργα μικρότερα εκφράζει επίμονα τούτο το πρόβλημα και με τήν έκφραση αυτή, σαν ποιητής, χαράζει μια λύση.

Αισθάνεσαι, καθώς τον διαβάζεις, να άμβλύνωνται, να αΐρωνται οί αν­

τινομίες και να συγχωνεύωνται σε μια πίστη, σε ενα μύθο, σε ενα πνευματικό κλίμα τα αντιφατικά αιτήματα πού απορρέουν άπό τους δύο αυτούς κόσμους. Είναι νομίζω τούτο, —πέρα και άπό τήν καθαρή αισθητική ποιότητα τοϋ έργου (αν και αυτά δεν μ' αρέσει να τα χωρίζω) —ή κολοσσιαία του συμβο­

λή στην εξέλιξη του ελληνικού πνεύματος. Και αυτός είναι ό πρώτος λόγος πού μας επιβάλλει σε αυτόν ειδικά και όχι στους άλλους ποιητές μας, να άναγνωρίσωμέ τον τίτλον τοΰ «Εθνικού ποιητή».

Καθώς παλεύει ό Παλαμάς με τό τεράστιο πνευματικό πρόβλημα της φυλής, κατορθώνει να ξεχωρίση τα μόνιμα άπό τα πρόσκαιρα στοιχεία κάθε στιγμής τής πνευματικής μας ιστορίας. Γιατί βέβαια στή σύνθεση τούτη πού γυρεύει, μόνο τα μόνιμα στοιχεία διατηρούνται. Δεν μπορώ, βέβαια, έδώ να κατονομάσω αυτά τα στοιχεία. Μόνο παραδείγματα σκόρπια τολμώ να ση­

μειώσω, τή δωρικότητα τοΰ ύφους και τοϋ ήθους, τό σκληρό, τό μονοκόμ­

ματο, τό συχνά εκπληκτικά ζεστό, και ύστερα τήν έμμονη σε δ,τι είναι πρω­

ταρχικό, όπως οί αρχαίοι. Δεν έχομε περάσει άπό τα μακρυά κοσκινίσματα των Δυτικών έμεΐς οί

Έλληνες, και άπό τις συχνά επίπλαστες αποχρώσεις και φωτοσκιάσεις. Πλάϊ σ' αυτή τή δωρικότητα δε λησμονώ τήν ύπαρξη τών αντιθέτων

στοιχείων. Ντυμένο τήν προφύρα με τα χρυσά ξόμπλια, τον βαρύ επιτηδευ­

μένο βυζαντινό λόγο. Και μέσα σε αυτόν τό λόγο ενα μοναδικό τύπο χριστι­

ανισμού τόσο διάφορον άπό τον ευαγγελικό, τόσο διάφορον άπό τον Δυτικό. Τα στοιχεία τούτα, μόνιμα στή βάση τους, βρίσκουν τρόπο να χωρέσουν

στην παλαμική ποίηση, να ταιριάξουν, να συμφιλιωθούν κάτω άπό ενα κοινό πνευματικό στερέωμα.

Έτσι , με τό έργο του ό Παλαμάς κατορθώνει και αυτό τό δύσκολο δια­

χωρισμό, τον αναδασμό τών πνευματικών άξιων τοΰ Έθνους.

Ό Παλαμάς καί ή Ελληνική 'Ιδέα 403

Άλλα πέρα από τοϋτο, εκείνο πού περισσότερο βαραίνει στη σκέψη μου είναι το παλαμικό ήθος, αυτό πού προκύπτει άπό τήν ενότητα του έργου του.

Ό Παλαμάς είναι ό έλληνας κατ' εξοχήν. Άπο τή συναίρεση όλων τών αντιθέτων κατέχει μιαν ελληνική καθολικότητα πού κανένας άλλος άνθρω­

πος δεν επέτυχε ώς τα σήμερα. Κορυφή αυτής της σύνθεσης είναι το θεμελιακό αίτημα του ελληνι­

κού ήθους: Ό ελεύθερος άνθρωπος, το αδούλωτο πνεύμα —ό παλαμικός Γύφτος— ό Βουλγαροκτόνος, στους τελευταίους λόγους της Φλογέρας.

Αυτό το ήθος, αυτή ή ριζική ελευθερία, ή ελευθερία μπροστά σε Θεούς καί ανθρώπους. Αυτή πού μας έδωσαν οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι καί οί Ελεύθεροι πολιορκημένοι. Αυτή είναι πού μας τοποθετεί σαν ενα μοναδικό γεγονός μέσα στην ιστορία του πολιτισμού. Καί αυτήν τήν ελευθερία σε όλο της τό πλάτος τήν είπε, τήν έκανε λόγο καί ουσία τέχνης ό Παλαμάς.

Άπο τον Άσκραΐο ώς τον Βουλγαροκτόνο καί ώς τό Γύφτο καί ώς τήν Τρισεύγενη καί τήν Μελένια καί τό Φήμιο καί τό Δημοφώντα τών τελευταί­

ων του χρόνων. Πώς να μήν πώ, πώς ήταν ευτυχισμένη ή έμπνευση του «Αθηναίου» να

αφιέρωση τούτη τήν ώρα του πανηγυρισμού της 25 Μαρτίου στον Παλαμά; Άφοϋ καί τα δυο τούτα γεγονότα της ιστορίας του πνεύματος καί ό Παλα­

μάς καί τό 21 δεν είναι παρά δύο τρόποι πού εκφράζουν τήν ϊδια σε έσχατη ανάλυση ιδέα* τήν ελευθερία. Άφοΰ καί τα δύο κορυφώνονται σε αυτήν τήν πρώτη αρχή της ιστορίας του ελληνικού πνεύματος. Άφοΰ τήν εκφράζουν αυτή τήν ίδέα με έναν τρόπο κοινό μεταξύ τους, αλλά καί διάφορο άπο όλους τους άλλους τρόπους πού βρήκεν ό άνθρωπος. Εκφράζουν τήν ιδέα τής ελευ­

θερίας υψωμένη άπο χέρια ελληνικά. Είπα στην αρχή, ότι για τον σκεπτόμενο άνθρωπο οί εορταστικές ώρες,

είναι ώρες ενδοσκόπησης καί λογοδοσίας. Πιστεύω πώς γυρίζοντας στον Παλαμά αντλούμε αυτήν τήν ενδοσκόπηση καί γυρίζομε εμείς οί "Ελληνες σε ενα βαθύτερο καί καλύτερο εαυτό μας.

Σήμερα πού ή φυλή μας δοκιμάζεται άπο μια δοκιμασία πού μεγαλύτερη "ίσως να μή γνώρισε στους περασμένους καιρούς· άπο μια δοκιμασία πού, αν τήν περάση νικηφόρα, θα ύπαρξη στο μέλλον ώς αυτόνομη δημιουργι­

κή δύναμη, αλλιώς θα χαθή για πάντα· σήμερα ακριβώς είναι επιτακτικό­

τερη παρά ποτέ ή ανάγκη να ξαναγυρίσωμε στον βαθύτερο εαυτό μας, στις πηγές μας, για να άνατοποθετηθοΰμε πιο στερά μέσα στα πράγματα καί για να έπιβεβαιώσωμε τον προσανατολισμό μας καί τήν πορεία μας.

Χωρίς τούτη τήν αυτοσυνείδηση κινδυνεύει ό αγώνας μας να χάση τό περιεχόμενο του. Οί λόγοι γίνονται κενοί καί μένει στην ψυχή του καθενός μόνο μια στίλβουσα επιφάνεια χωρίς βάθος.

404 Κωνσταντίνου Τσάτσου

Σέ αυτή την αυτοσυνείδηση όμως, στην επιστροφή στον εαυτό μας, στην άναστερέωση των στόχων μας και των σκοπών μας παραστάτης και οδηγός αποφασιστικός μπορεί και πρέπει να είναι ό διανοητής της φυλής.

Στή φυλή τή δική μας, για τήν ώρα τή δική μας, ένας είναι πού μπορεί τόσο ασφαλώς να όδηγήση και τόσο βαθιά να φωτίση: Ό Παλαμάς. Γι' αυτό είναι εθνικός ποιητής και γι' αυτό ή ενδοσκόπηση πού μας προσφέ­

ρει τό έργο του, γίνεται σέ μια μέρα σαν και τούτη, ή φωνή, ή στιβαρή και άτρομη φωνή πού μας ξαναφέρνει και μας στερεώνει στον δρόμο της ελευ­

θερίας και του καθήκοντος και της εθνικής αρετής.

Κ. ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΥ Δρ Φ. 'Αγγλικού Πανεπιστημίου

ΑΝΤΙΓΟΝΗ στ. 905 ­ 20*

ου γαρ ποτ οντ αν ει τέκνων μητηρ εφνν οϋτ' εϊ πόσις μοι κατθανών έτήκετο, βία πολιτών τόνδ' αν ηρόμην πόνον. τίνος νόμου δη ταντα προς χάριν λέγω; πόσις μεν αν μοι κατθανόντος άλλος ην, και παις απ' άλλου φωτός, ει τοϋδ' ημπλακον, μητρός δ' εν "Αιδου και πατρός κεκευθότοιν ουκ εστ' αδελφός όστις αν βλαστοί ποτέ. τοιωδε μέντοι σ' έκπροτιμήσασ' εγώ νόμω, Κρέοντι ταϋτ' εδοξ7 άμαρτάνειν και δεινά τολμαν, ώ κασίγνητον κάρα. καί νϋν άγει με δια χερών ούτω λαβών άλεκτρον, άνυμέναιον, ούτε του γάμου μέρος λαχοϋσαν ούτε παιδε'ιου τροφής, αλλ' ώδ' έρημος προς φίλων ή δύσμορος ζώσ' ες θανόντων έρχομαι κατασκαφάς'

(Άντιγ. 905­20)

Ή 'Αντιγόνη στους παραπάνω στίχους της ομώνυμης τραγωδίας του Σοφοκλή προβάλλει το λόγο για τον όποιο αποφάσισε τον ενταφιασμό του αδελφού της Πολυνείκη. Ισχυρίζεται ότι δε θα έθαβε παρά τη θέληση των πολιτών οΰτε άντρα οΰτε παιδί, αν είχε, γιατί θα μπορούσε, αν αυτοί πέθαιναν, να έχει άλλον άντρα καί παιδί· αδελφό όμως, άφοϋ οί γονείς της βρίσκονταν στον "Αδη, δε θα ήταν δυνατό να αποκτήσει.

* Κάποιες από τις ιδέες του ίίρθρου μου περιέχονται και στη διδακτορική μου διατρι­βή, πού γράφτηκε στην 'Αγγλία με τήν επίβλεψη τοϋ Καθηγητή Ν. G. L. Hammond καί κρίθηκε άπο τους Η. D. F. Kitto καί G. S. Kirk, καί πρόκειται νά δημοσιευθεί άπό το Κολλέγιο 'Αθηνών.

406 Κ. Χρονοπούλου

Ό λόγος πού προβάλλει έδώ ή 'Αντιγόνη έρχεται κατά τη γνώμη πολ­

λών φιλολόγων σ' αντίθεση μ' αυτόν πού εϊχε εκθέσει στους στ. 450­60:

ου γαρ τι μοι Ζευς ήν δ κηρύξας τάδε, ούδ' ή ξύνοικος των κάτω θεών Δίκη τοίονσδ' εν άνθρώποισιν ώριύεν νόμους, ουδέ σβένειν τοαοϋτον φόμην τα σα κηρύγμαθ' ώστ' άγραπτα κάσφαλή θεών νόμιμα δύνασθαι θνητον ονθ' ύπερδραμεΐν. ου γάρ τι νυν y ε καχθές, άλλ' αεί ποτέ ζη ταΰτα, κούδεις οϊδεν εξ δτου 'φάνη' τούτων εγώ ουκ εμελλον, ανδρός ούδενος φρόνημα δείσασ', εν θεοϊσι την δίκην δώοειν θανουμένη γαρ εξηδη, τι δ' ου;

Σύμφωνα μ' αυτούς γνώμονας για τις πράξεις της ήταν ό σεβασμός πού τρέφει προς τους αιώνιους νόμους· πιστεύουν δηλ. ότι τα λόγια της στους στ. 905­20 αποτελούν αντίφαση καθώς αναιρούν τα προηγούμενα καί, συνε­

πώς, ότι έχουμε μια ασυνέπεια χαράκτηρολογική στο πρόσωπο της 'Αντιγό­

νης. Οί στ. 905­20 αποτελούν πρόβλημα για πολλούς κριτικούς1. Πολλοί μάλιστα φιλόλογοι θεωρούν τους στίχους αυτούς ή μερικούς απ' αυτούς υποβολιμαίους καί τους αθετούν. "Ηδη ό Goethe ευχόταν να παρουσιαστεί ένας tiichtiger Philolog, πού θα αποδείκνυε τους παραπάνω στίχους νόθους2.

1. Έδώ καί χρόνια ό R. C. Jebb (Antigone, Cambridge 1891, σ. 164, σημ. στ. 904­920) παρατηρούσε χαρακτηριστικά: «Few problems of Greek Tragedy have been more discus­

sed than the question whether these vv., or some of them, are spurious»­ πβ. και σ. 258. Τή δυσκολία τοϋ προβλήματος υπογραμμίζει καί ό Β. Μ. W. Knox (The Heroic Tem­

per, Berkeley καί Los Angeles 1966, σ. 104): «Opinions are still divided as ever, and no conclusive proofs are likely to be forthcoming; every reader must make up his own mind». Κι ο R. P. Winnington ­ Ingram (Sophocles. An interpretation, Cambridge Univ. Press 1980, σ. 145) ομολογεί (προς τιμή του) ότι «weak ­ minded persons like the present wri­

ter have changed their view again and again». Βλ. επίσης G. Norwood, Greek Tragedy, N. 'Υόρκη 1960, σ. 139, καί M. Bowra, Sophoclean Tragedy, 'Οξφόρδη 1965, σ. 94.

2. Βλ. Α. Ζάκα, Κρίσις περί της Δ. Σεμιτέλου εκδόσεως της 'Αντιγόνης Σοφοκλέους και της Δ. Βερναρδάκη των Φοινισσών Εύριπίδου, 'Αθήνα 1891, σ. 133, καί Jebb, δ.π., σ. 259 [ή γνώμη τοϋ Goethe κατά τον Eckermann ήταν ή έξης: «Κατά τή διάρκεια του έργου ή ηρωίδα έδωσε τους πιο αξιοθαύμαστους λόγους για τή διαγωγή της καί έδειξε το ευγε­

νικό θάρρος μιας άσπιλης ψυχής" άλλα τώρα, στο τέλος, προβάλλει ενα κίνητρο τό όποιο είναι εντελώς ανάξιο τοϋ έαυτοϋ της («ganz schlecht») καί τό όποιο άπτεται σχεδόν τοϋ κωμικοϋ»]. Ή άποψη τοϋ Goethe διατυπώθηκε τό 1827" τον είχε όμως προλάβει ό φιλό­

λογος Α. L. W. Jacob, ό όποιος τό 1821 στο Sophocleae Questiones είχε εκφράσει τή γνώμη ότι τό χωρίο δέν ήταν τοϋ Σοφοκλή* βλ. Perrotta, Sofocle, Ρώμη 1963, σ. 118, σημ. 1.

Αντιγόνη στ. 905-20 407

Όπως είναι γνωστό υπάρχει στον Ηρόδοτο ενα παράλληλο χωρίο, όπου ό Δαρείος συλλαμβάνει τον Ίνταφρένη μαζί με τα παιδιά και τους συγ­

γενείς του μέ σκοπό να τους θανατώσει, επειδή φοβόταν ότι ό Ίνταφρένης συνωμοτούσε εναντίον του. Ή γυναίκα του Ίνταφρένη πλησιάζοντας στις θύρες του βασιλιά έκλαιγε και οδυρόταν. Ό βασιλιάς τη λυπήθηκε και μέ απεσταλμένο της έδωσε το δικαίωμα να σώσει έναν άπο τους δικούς της —ό­

ποιον ήθελε. Εκείνη διάλεξε τον αδελφό της. Ό βασιλιάς πού απόρησε έ­

στειλε και τή ρώτησε γιατί προτίμησε να σωθεί ό αδελφός της, πού και πιο ξένος άπό τα παιδιά της ήταν και λιγότερο αγαπητός από τον άντρα της. Κι εκείνη απάντησε: ώ βασιλεν, άνήρ μεν άν μοι άλλος γένοιτο, εΐ δαίμων εθε­

λοι, και τέκνα άλλα, ει ταντα άποβάλοιμΓ πατρός ôè καί μητρός ονκέτι μεν ζωόντων άδελφεος αν άλλος ονδενι τρόπω γένοιτο. Ταύτη τη γνώμη χρεωμένη ελεξα ταντα. "Αρεσε στο Δαρείο ή απάντηση της γυναίκας καί άφησε ελεύθερο τον άντρα της καί τό μεγαλύτερο γιό της· τους άλλους τους σκό­

τωσε όλους3. Τα δύο χωρία, του Σοφοκλή καί του Ηρόδοτου, μοιάζουν4. Τό συμπέ­

ρασμα πού βγαίνει είναι : α. ή ότι ό Σοφοκλής δανείστηκε τήν ιδέα άπό τον 'Ηρόδοτο καί τής έκανε τήν κατάλληλη χρήση—οπότε οίστ. 905­20 είναι γνήσιοι. (Έδώ πρέπει να αποκλείσουμε τήν αντίθετη περίπτωση5.) β. ή ότι κάποιος άλλος, ένας ηθοποιός π.χ. ή ό γιος του Σοφοκλή Ίοφών6, πρόσθεσε τήν ιδέα αυτή στο κείμενο, γιατί τή βρήκε για κάποιο λόγο ενδιαφέρουσα.

Ποικίλοι είναι οί λόγοι πού έχουν προβληθεί για τήν υπεράσπιση ή όχι των στ. 905­20. Αυτοί πού αθετούν7 είναι σε ενα μεγάλο ποσοστό εκείνοι, οί

3. Ηρόδοτος 3, 119. 4. "Ας σημειωθεί ότι οί δύο περιπτώσεις, τής Περσίδας καί τής 'Αντιγόνης, δέν παρου­

σιάζουν κατά βάση απόλυτη ομοιότητα, γιατί ή 'Αντιγόνη δέν έχει σύζυγο ούτε παιδιά καί ό αδελφός της είναι νεκρός" γι ' αυτό καί μερικοί φιλόλογοι μιλάνε για σόφισμα ­ βλ. Bowra, ο.π., σ. 95. Πβ. Η. D. F. Kitto, Greek Tragedy, Αονδίνο 1966, σ. 130, καί Knox, δ.π., σ. 107.

5. Κατά τήν άποψη τοϋ Jebb (ο.π., σ. 165, σημ. στ. 909 κ.έ.) τό χωρίο του Ηρόδοτου έχει σαφώς παράσχει όχι μόνο τή σκέψη άλλα καί τή μορφή των στίχων τοϋ Σοφοκλή ­

πιστεύω ότι έχει δίκιο σ' αυτό. Για τον Campbell (ο.π., σημ. στ. 899) όμως δέν ήταν σαφές ποιος άντλησε άπό τον άλλο. Ή γνώμη τοϋ Bowra (ο.π., σ. 94) είναι ότι καί οί δύο πήραν τήν Ιδέα άπό τις άπλες συζητήσεις, άπό τήν αγορά κι όχι άπό τή λογοτεχνία ­ λίγο πιο πριν δμως στην ίδια σελίδα έχει εκφράσει τήν άποψη ότι ό Σοφοκλής ήταν εκείνος πού πήρε τήν ιδέα άπό τον Ηρόδοτο .

6. Βλ. Jebb, ο.π., σ. 164 καί 259, C. Η. Whitman, Sophocles. A Study of Heroic Hu­

manism, Cambridge Massachusetts, 1971, σ. 92, καί D. L. Page, Actors' Interpolations in Greek Tragedy, 'Οξφόρδη 1934, σ. 86­90. Τήν εικασία για τον Ίοφώντα έκανε ό Wolf: βλ. Γ. Μιστριώτη, ΤυαγωΟίαι Σοφοκλέους. Αντιγόνη, 'Αθήνα 1891, σ. 218.

7. Ά π ό τους παλαιότερους, ανάμεσα σ' άλλους, άθετοΰν ό Jacob (βλ. Μιστριώτη,

408 Κ. Χρονοπούλου

όποιοι έχουν εξιδανικεύσει το πρόσωπο της 'Αντιγόνης. Ένας άπ' αυτούς ό C. Η. Whitman γράφει : «A more disillusioning passage could scarcely be imagined, but fortunately it can be safely expunged as spurious»8. Φυσικά υπάρχουν κι εκείνοι πού θεωρούν τό χωρίο γνήσιο9.

δ.π., σ. 218), ό Δ. Χ. Σεμιτέλος, Σοφοκλέους 'Αντιγόνη, 'Αθήνα 1887, ό Millier (βλ. Whit­

man, ο.π., σ. 145, σημ. 80), ό Α. Καραπαναγιώτης ('Αντιγόνη, 'Αθήνα 1917, σ. 97, σημ. στ. 905) και ό Dindorf (τους στ. 900­928· βλ. L. Campbell και Ε. Abbott, Sophocles, 'Οξ­

φόρδη 1899, σ. 212, σημ. στ. 905 κ.έ.). 8. "Ο.π., σ. 92. 'Ανάξια τοΰ Σοφοκλή θεωρεί τή σύνθεση των στ. 909­12 ό Jebb, δ.π.,

σ. 164, σημ. στ. 904­20. Ό Μιστριώτης (ο.π., σ. 218)έγραφε: «Ή Σοφόκλειος 'Αντιγόνη, καί αν πολλούς αδελφούς ήδύνατο να απόκτηση, δένήθελεν αφήσει άταφοντό σώμα τοΰ Πολυνείκους». Φυσικά υπάρχει και ή μερίδα εκείνων πού θεωρούν τό χωρίο υποβολιμαίο γι' άλλους λόγους­ σ' αυτούς συγκαταλέγεται καί ό Winnington ­ Ingram (ο.π., σ. 145), πού πιστεύει ότι τό πρώτο μέρος τοΰ μονολόγου της 'Αντιγόνης (891 ­ 903) είναι εξαιρετικό όσον άφορα την εύγλωττία καί ότι οί τελευταίοι οκτώ στίχοι δεν είναι κατώτεροι­ αντίθετα βρίσκει ότι τό ενδιάμεσο τμήμα μειονεκτεί χωρίς να μπορεί αυτό να αποδοθεί στην ψυχο­

λογική κατάσταση τής 'Αντιγόνης. Ή αθέτηση τοΰ Winnington ­ Ingram στηρίζεται κυ­

ρίως akSîïlgefûhl. Στην υποσημείωση του σημειώνει πιο συγκεκριμένα τους εξής λόγους: α. είναι αναπόφευκτο αυτός πού έκανε τήν παρεμβολή να αναφερθεί σέ παιδιά επη­

ρεασμένος άπό τον Ηρόδοτο, αν καί ή 'Αντιγόνη δε μιλάει για παιδιά­ β. τό ίδιο άτομο βάζει τήν 'Αντιγόνη να αναφέρει ονομαστικά τον Κρέοντα, πράγμα πού ή 'Αντιγόνη δέν κάνει μεταξύ 806 και 943, όπου χρησιμοποιεί τον πληθυντικό αριθμό στην αναφορά της­

γ. ή λ. κατασκαφή στο στ. 920 με τήν έννοια τοΰ τάφου, παρατηρεί με επιφύλαξη ό συγγρα­

φέας, είναι ασυνήθιστη, άλλα μπορεί να παραβληθεί με τους στ. 1008 και 1037 των 'Επτά επί Θήβας τοΰ Αισχύλου, πού κι αυτοί είναι ύποπτοι. Στή σημ. 81 προσθέτει ότι, αν αθετη­

θούν οί στ. 904­20, τίποτα δέν εμποδίζει τή μετάβαση άπό τό στ. 903 στο στ. 92 Γ θα φανεί ίσως ή μετάβαση λίγο άπό τομή, άλλα, αν έχει γίνει παρεμβολή, μπορεί κάτι νά έχει χα­

θεί. (Να παρατηρήσω μόνο ότι τό επίθετο κατασκαφής άπαντα στο στ. 891). 9. Ό Α. J. Α. Waldock (Sophocles the Dramatist, Cambridge 1966, σ. 142), π.χ., ισχυ­

ρίζεται ότι, αν πράγματι ό Σοφοκλής έγραψε αυτούς τους στίχους, «τότε ή έχασε, αυτά τα λίγα δευτερόλεπτα, τον ελεγχό του (αγωνιζόταν για κάτι πού έμεΐς δέν μπορούμε νά τό καταλάβουμε) ή βρήκε τήν ευκαιρία γι' αυτό τό μάλλον πικάντικο αποτέλεσμα και δέ θεώ­

ρησε μεγάλη βλάβη τήν παρέκκλιση άπό τήν αλήθεια»­ ασπάζεται τήν άποψη πού διατύ­

πωσε ό D. L. Page, ότι «θα ήταν ένας εξαιρετικά όξύνους θεατής εκείνος πού άκούοντας αυτές τις γραμμές έκφωνούμενες για πρώτη φορά, γρήγορα επίσης καί μέ μεγάλο πάθος, μάντεψε έκεΐ καί τότε τήν αδυναμία καί τήν ασυνέπεια». Δέ νομίζω ότι στην περίπτωση αυτή ό Σοφοκλής, ένας ιδιαίτερα λεπτολόγος συγγραφέας, έχασε τον ελεγχό του ή ότι θα άφηνε συνειδητά ασυνέπεια στο κείμενο του. Ό Ε. Bruhn καί ό Perrotta πίστευαν ότι τό χωρίο είχε τήν έννοια φιλοφρόνησης προς τον Ηρόδοτο­ ό T. von Wilamowitz, αν καί παραδεχόταν ότι ήταν άσχετο, πρόβαλλε προς υπεράσπιση του τήν τάση τοΰ Σοφοκλή για τή ρητορική­ ό Pohlenz θεωροΰσε τους στίχους αυτούς απάντηση στην κριτική τοΰ χοροΰ­ ό Weinstock διατεινόταν ότι δείχνουν τήν ιερότητα τής συγγένειας στην αρχαιό­

τητα­ βλ. Whitman, ο.π., σ. 92, σημ. 31. Ό Knox (ο.π., σ. 106,7) υπερασπίζεται τό χωρίο για τον έξης λόγο: «Στή σχεδόν υστερική υπερβολή τοΰ ίσχυρισμοΰ της ότι δέ θα άνα­

'Αντιγόνη στ. 905­20 409

Είναι λοιπόν σκόπιμο να εξετάσουμε το κείμενο του Σοφοκλή άπό κοντά, για να δοϋμε αν είναι δικαιολογημένη ή αθέτηση των παραπάνω στίχων μό­

νο καί μόνο επειδή αμαυρώνουν τήν εικόνα πού έχουν σχηματίσει κάποιοι φιλόλογοι για τήν Αντιγόνη. Πρίν όμως προχωρήσω σ' αυτό είναι αναγκαίο να εξεταστούν ενα δύο θέματα ακόμη.

Οι στ. 911, 2 τής 'Αντιγόνης απαντούν καί στον "Αριστοτέλη: μητρός δ' εν "Αώου και πατρός βεβηκότων ουκ έ'στ' αδελφός δς τις αν βλαστοί ποτέ.10

"Αν υποθέσουμε λοιπόν ότι έγινε παρεμβολή στίχων, αυτό συνέβη κατά τα τέλη τοΰ 5ου καί κυρίως τό πρώτο μισό τοΰ 4ου αϊ. π.Χ. Δε θεωρώ πολύ πιθανό να έγινε ή παρεμβολή τον 5ο αι., γιατί μέχρι τό 406 ό Σοφοκλής ζού­

σε, πράγμα πού θα απέτρεπε οποιονδήποτε να αλλοιώσει τό κείμενο, καί διότι δε γινόταν ακόμη διδασκαλία παλαιότερων έργων σε ευρεία κλίμακα11· άλλα καί αν ακόμη είχε παρουσιαστεί ή 'Αντιγόνη στους δήμους τής 'Ατ­

τικής αλλοιωμένη, δέ θα ήταν τό κύρος της τέτοιο, ώστε ή προσθήκη να εν­

σωματωθεί στο κείμενο πού μας είχε παραδοθεί. "Αν έγινε λοιπόν παρεμβο­

λή, αυτή πραγματοποιήθηκε μάλλον στις αρχές τοΰ 4ου αϊ. Θα πρέπει όμως να αναρωτηθούμε αν θα ήταν δυνατό στον 'Αριστοτέλη, τό συγγραφέα τής Ποιητικής, ό όποιος έζησε στην 'Αθήνα άπό τό 367 μέχρι τό 348/7 καί άπό τό 335 μέχρι τό 323, ενδιαφερόταν για τα θέματα τοΰ θεάτρου καί, όπως είναι

λάμβανε τέτοιο κίνδυνο για εκείνον τον άντρα καί εκείνα τα παιδιά πού τώρα δέ θα ζήσει να τα δει λέει στον Πολυνείκη ότι καμιά άλλη αγάπη, ούτε εκείνη πού μπορεί να είχε για τό δικό της παιδί, δεν μπορούσε να ξεπεράσει τήν αγάπη της γι' αυτόν». Κι ό Η. D. F. Kitto (Form and Meaning in Drama, Λονδίνο καί Ν. 'Υόρκη 1964, σ. 170, 1) δέ βρίσκει καταρχήν ασυνέπεια­ άλλα καί ή συμπεριφορά τής 'Αντιγόνης δικαιολογείται και δέν μπο­

ρούμε να περιμένουμε συνέπεια άπ' αυτήν, ή οποία ούτε φιλόσοφος είναι ούτε ζηλωτής αλλά ενα παθιασμένο παρορμητικό κορίτσι τή στιγμή πού πρόκειται να ταφεΐ ζωντανό χωρίς ίχνος κατανόησης άπό κανένα. Ό P. W. Harsh 04 Handbook of Classical Drama, Stanford 1970, σ. 108) δέ βρίσκει αντίφαση. Ό Ζάκας (ό'.π., σ. 133­7) υπερασπιζόταν τους στίχους φέρνοντας ώς επιχείρημα τήν ένταση τής αδελφικής αγάπης στο σύγχρονο Έλ­

ληνα. Ό Campbell (ό'.π., σ. 531, σημ. στ. 899) πρόβαλλε τήν εξήγηση TOùSeyffert: «ή 'Αντι­

γόνη, πρόσωπο με πρόσωπο με τό θάνατο, σέ απόλυτη μοναξιά καί χωρίς ανθρώπινη συμ­

πάθεια, κατεβάζει τον αγέρωχο τόνο πού είχε στην πρώτη της απάντηση στον Κρέοντα καί αναγνωρίζει τό απλό γεγονός ότι ή δύναμη τής αγάπης της ήταν αυτή πού τήν έκανε να αψηφήσει τό νόμο». Οί Boekh καί Bellermann ήταν υπέρ τοΰ χωρίου" βλ. Μιστριώτη, ό'.π., σ. 261, 2, ό όποιος αναφέρει καί τους Thudicum καί Seyffert. Τέλος ό Bowra (ό'.π., σ. 96) πιστεύει ότι οί δύο λόγοι τής 'Αντιγόνης αλληλοσυμπληρώνονται.

10. Ρητορική 3, 16. 11. Μόνο γύρω στό 340 καθιερώθηκε στά Μ. Διονύσια ή παρουσίαση μιας παλιάς

τραγωδίας­ βλ. Α. Pickard ­ Cambridge, The Dramatic Festivals of Athens, άναθ. εκδ.

410 Κ. Χρονοπούλου

γνωστό, έκανε συλλογή «πρωτότυπων» έργων, να μην είναι ενημερωμένος για τη νοθεία και να αναφέρει τους παραπάνω στίχους ώς γνήσιους. Να προσ­

θέσω ότι αν υπάρχει αμφιβολία γι' αυτό το χωρίο, για το όποιο έχουμε τή μαρτυρία του 'Αριστοτέλη, τότε τί θα έπρεπε να σκεφτούμε για όλα τα άλλα χωρία, για τα όποια στηριζόμαστε στή μαρτυρία χειρογράφων γραμμένων 1500 χρόνια περίπου μετά τήν παράσταση του έργου12.

Τό άλλο θέμα έχει σχέση με τον Πλούταρχο στο Περί Φιλαδέλφειας έργο του οποίου άπαντα τό ακόλουθο χωρίο: αδελφού δ' άντίκτησις ουκ ε­

στίν, ώσπερ ουδέ χειρός άφαιρεθείσης ούδ' δψεως εκκοπείσης' αλλ' ορθώς ή ΠερσΙς ειπεν, αντί των τέκνων ελομένη σώσαι τον άδελφόν, δτι παΐόας μεν ετέρους κτήσασθαι δύναιτ' αν, αδελφός δ' άλλος αυτή, γενέων μη δντων, ουκ αν γένοιτο13. Θα ήταν δυνατό να σκεφτεί κανείς δτι δεν υπήρχε τό σχε­

τικό χωρίο στην 'Αντιγόνη πού είχε διαβάσει ό Πλούταρχος, γιατί, ενώ τοϋ χρειάζονται τα παραδείγματα αδελφικής αγάπης στο δοκίμιο του γι' αυτήν, δεν αναφέρει τα λόγια τής 'Αντιγόνης άλλα τής Περσίδας άπό τον Ηρόδο­

το κι ένώ είναι προφανές ότι γνωρίζει καλά τό Σοφοκλή. Να σημειωθεί δτι αμέσως μετά άπό τό παραπάνω χωρίο ό Πλούταρχος κάνει μνεία του Σοφο­

κλή για άλλο θέμα και μετά άπό λίγες σελίδες μνημονεύει τό στίχο τής 'Αντι­

γόνης: ω παΐ κάκιστε, δια δίκης ÌOJV πατρί1*. Θα μπορούσε βέβαια να αντι­

ταχθεί ότι ό Πλούταρχος ξέχασε τό χωρίο τής 'Αντιγόνης­ πιστεύω όμως ότι πιο εύκολα θα θυμόταν τα λόγια τής 'Αντιγόνης παρά τό χωρίο άπό τον "Ηρόδοτο. Ή περίπτωση τοϋ Πλούταρχου μάλλον ενισχύει τήν άποψη εκεί­

νων πού θεωρούν τό χωρίο νόθο. Είναι πάλι πιθανό ό Πλούταρχος να είχε υπόψη του έκδοση τοϋ έργου χωρίς τους στίχους 905­20 ή κάποιους άπ' αυ­

τούς15. Τό χωρίο υπάρχει και στον Κλήμη τον 'Αλεξανδρινό :

Σοφοκλέους τε εν 'Αντιγόνη ποιήσαντος' μητρός τε εν "Αιδου και πατρός τετευχότων,

άπό τους J. Gould καί D. Μ. Lewis, 'Οξφόρδη 1968, σ. 79. Πβ. καί Ν. G. L. Hammond, Spectacle and Parody in Euripides' Electra στο Greek Roman and Byzantine Studies, τόμ. 25(1984), άρ. 4, σ. 386.

12. Βλ. Knox, δ.π., σ. 104. Νά θυμίσω ότι σύμφωνα μέ τή μαρτυρία τοϋ Πλούταρχου ('Ηθικά, Λυκούργος, 841 F) ό Λυκούργος ψήφισε νόμο πού πρόβλεπε τήν καταγραφή των έργων τοϋ Αισχύλου, τοϋ Σοφοκλή καί τοϋ Ευριπίδη· αυτό τό επίσημο κείμενο έπρεπε να διαβάζεται στους ηθοποιούς.

13. 7 (481 Ε). 14. παγκάκιστε κατά τους κώδικες τής 'Αντιγόνης (στ. 742). 15. Νά ισχυριστεί κανείς ότι ό Πλούταρχος αποφεύγει να χρησιμοποιήσει τό παρά­

δειγμα τής 'Αντιγόνης επειδή αυτή δέν έχει παιδιά καί γονείς, οπότε ουσιαστικά δεν υπάρ­

χει δίλημμα, μοΰ φαίνεται εξεζητημένο.

'Αντιγόνη στ. 905­20 411

ουκ εστ' αδελφός όστις αν βλαστοί ποτέ, 'Ηρόδοτος λέγει' μητρός και πατρός ουκ ετ όντων, άδελφον άλλον ονχ εξω.16

Τό παράδοξο είναι ότι ό Κλήμης—αν και μεταγενέστερος τοΰ Πλούταρ­

χου— αναφέρει τους στίχους του Σοφοκλή· της Περσίδας τους αναφέρει παραλλαγμένους.

'Από τα υπάρχοντα λοιπόν εξωτερικά στοιχεία δέν είναι δυνατό να συν­

αχθεί οριστικό συμπέρασμα παρά μόνο ότι, αν έγινε νοθεία, αυτή πρέπει να πραγματοποιήθηκε άπό το 406 μέχρι το 338, έτος της Ρητορικής' κι αυτό το δριο πρέπει να το περιορίσουμε, γιατί ό 'Αριστοτέλης δε φαίνεται να αμφι­

βάλλει για τους στίχους· συνεπώς ή νοθεία, αν έγινε, θα πραγματοποιήθηκε τα τελευταία εξι χρόνια τοϋ 5ου και τις δύο ή τρεις πρώτες δεκαετίες του ' 4ου 'ai .1 7

Και τώρα ας έρθουμε στο κείμενο τοϋ Σοφοκλή. Τό θέμα πού πρέπει να εξεταστεί είναι ό χαρακτήρας τής Αντιγόνης σέ συνάρτηση μέ το νόημα τοϋ έργου.

Πέρα άπό τα επιμέρους νοήματα και τίς δυσδιάκριτες αναφορές σέ σύγ­

χρονα γεγονότα και πρόσωπα ή 'Αντιγόνη (όπως καί ό Οιδίπους Τύραννος) παρουσιάζει ανάγλυφα τή μεταβλητότητα των ανθρώπινων πραγμάτων στή γενική αυτή ΐδέα συνυφαίνεται καί ή ΐδέα τής ανθρώπινης άγνοιας, τής αν­

θρώπινης ψευδαίσθησης. Φορέας στην Αντιγόνη, για να επιδειχθεί πόσο εύθραυστος είναι ό ανθρώπινος βίος, είναι τό πρόσωπο τοΰ Κρέοντα18. Στους στ. 1161­4 δηλώνεται:

Κρέων γαρ ην ζηλωτός, ώς έμο'ι, ποτέ, σώσας μεν εχθρών τήνδε Καδμείαν χθόνα, λαβών τε χώρας παντελή μοναρχίαν ηνθννε, θάλλων ενγενεΐ τέκνων σπορά'

καί σέ λίγη ώρα : και νυν άφεΐται πάντα

(1165)

16. ΣτρωματεΙς 6, 2. 17. Κατά τον Η. J. Blumenthal στους στ. 282 κ.έ. τής 'Άλκηστης τοϋ Ευριπίδη (πα­

ρουσιάστηκε τό 438 π.Χ.) μπορεί να έχουμε ανάμνηση των στίχων 905­20 τής 'Αντιγόνης (άποψη πού πρωτοδιατυπώθηκε άπό τήν Α. Μ. Dale)­ βλ. CR 24 (1974), σ. 174, 5. Επειδή από τή μελέτη τοϋ κειμένου τής "Αλκηστης δέ συνάγεται με ασφάλεια τέτοιο συμπέρασμα (χωρίς καί να αποκλείεται) δέν μπορεί ή ομοιότητα αύτη να ληφθεί ώς αποδεικτικό στοι­

χείο. 18. Πβ. W. Μ. Calder 111, ((The Protagonist of Sophocles' Antigone» στο Arethusa,

τόμ. 4, άρ. 1, 197!, σ. 49 καί 51, καί Η. D. F. Kitto, G. T., a. 126 καί 129.

412 Κ. Χρονοπούλου

Ιώ πρόσπολοι, απάγετε μ' δτι τάχος, άγετε μ' εκποδών, τον ουκ οντά. μάλλον ή μηδένα

(1320­5)

Αυτό αποτελεί το βασικό νοηματικό πλαίσιο και μέσα σ' αυτό πρέπει να ενταχθούν όλα τα άλλα στοιχεία. Ό Κρέων στην 'Αντιγόνη (και ό Οι­

δίπους στον Ο. Τ.) ανταποκρίνεται περισσότερο άπό κάθε άλλο πρόσωπο στο πρότυπο πού δίνει στις οδηγίες του ό 'Αριστοτέλης στην Ποιητική (με τα δικά του, φυσικά, κριτήρια) : ο μήτε αρετή διαφέρων και δικαιοσύνη μήτε δια κακίαν και μοχθηρίαν μεταβάλλων εις τήν δνστυχίαν άλλα δι' άμαρτίαν τινά, των εν μεγάλη δόξη όντων και ευτυχία, οίον Οιδίπους και Θυέστης και οι εκ των τοιούτων γενών επιφανείς άνδρες19' και λίγο πιο κάτω: άλλΛ τουναν­

τίον εξ ευτυχίας εις δυστυχίαν μη δια μοχθηρίαν άλλα δι' άμαρτίαν μεγάλην ή οίου εϋρηται, ή βελτίονος ή χείρονος20. Ό Κρέων δεν εΐναι ό τύραννος ούτε προσωποποιεί μονοδιάστατα τήν κρατική εξουσία 2 1 .

Δέ θα πρέπει επίσης να μας διαφεύγει ότι ό Πολυνείκης σέ βάρος του οποίου εξέδωσε τήν πρώτη του απόφαση ό Κρέων έφερε ξένο στρατό κατά της πατρίδας του* ή περιγραφή του χορού είναι αποκαλυπτική για τον Πολυ­

νείκη και τους συντρόφους του:

οξέα κλάζων αίετος ες γάν [ώς] ύπερέπτα, λευκής χιόνος πτέρυγι στεγανός πολλών μεθ' δπλων ξύν θ' ιπποκόμοις κορύθεσσι.

στάς δ' υπέρ μελάθρων φονώ­

σαισιν άμφιχανών κύκλω λιόγχαις επτάπυλον στόμα22

19. 1453α 8. 20. 1453α 14. 21. Βλ. Bowra, ο.π., σ. 102. "Εχει προφανώς άδικο ό W. Ν. Bates {Sophocles. Poet and

Dramatist, Ν. 'Υόρκη 1961, σ. 90), όταν διατείνεται ότι «the part ofCreon calls for little comment. He is the villain in the play and is represented consistently». Τον αδικεί επίσης καί ό Winnington ­ Ingram (ο.π., σ. 122­127) περιγράφοντας τον ώς τύραννο. Ό Knox (ο.π., σ. 114), μολονότι πιστεύει δτι έχει άδικο ό Κρέων, δέχεται ότι υφίστανται αντικει­

μενικά οι υποχρεώσεις προς τήν πόλη καί ότι κανένας άπό τους θεατές δέ θα αρνιόταν τήν ισχύ τους ή δέ θα τασσόταν μέ το μέρος της 'Αντιγόνης στην άρνηση της να τους υπολο­

γίζει. Κατά το Knox (σ. 76 κ.έ.) βασικό στοιχείο μέσα στο έργο είναι ή σύγκρουση πόλης ­ οικογένειας. Τήν πόλη προσωποποιεί ό Κρέων, ό όποιος είναι έκ πρώτης όψεως (σ. 67, 8) ό ήρωας τοϋ έργου­ ή αντίρρηση του είναι δτι στερείται «heroic temper».

22. Βλ. καί

'Αντιγόνη στ. 905­20 413

Τήν εξωτερίκευση κάποιων τυραννικών ιδιοτήτων του Κρέοντα (ιδιό­

τητες πού σχεδόν όλοι μας λίγο­πολύ έχουμε) τήν κάνει ό Σοφοκλής, για να υπογραμμίσει τήν ψευδαίσθηση, τήν τυφλότητα του ανθρώπου γενικά. Στο στοιχείο αυτό μάλιστα θα δώσει μεγαλύτερη έμφαση στον Ο. Τ.

Ή 'Αντιγόνη —όσο κι αν ό Σοφοκλής διαγράφει το χαρακτήρα της κα­

τά τρόπο πού να έχει συγκινησιακή απήχηση στο θεατή— είναι δραματουρ­

γικά τό όργανο πού επιφέρει τήν πτώση του Κρέοντα. Ό Σοφοκλής διατηρεί

δς γήν πατρώαν και θεούς τους εγγενείς φυγάς κατελθών ηθέλησε μεν πνρΐ πρήσαι κατάκρας, ηθέλησε δ' αίματος κοινού πάσασθαι, τονς δε δονλώσας αγειν

(199­202)

όστις άμφικίονας ναούς πνρώσων ήλθε κάναθήματα κ al γήν εκείνων καΐ νόμους διασκεδών ;

(285 ­ 7) Πβ. και τή χαρά του χοροϋ:

άκτίς άελίον, το κάλ­

λιστον έπταπύλω φαν εν Θήβα των πρότερον φάος,

Ν_ εφάνθης ποτ', ώ χρυσέας άμέρας βλέφαρον, Διρκα'ι­

ων υπέρ ρεέθρων μολοϋσα, τον λενκασπιν ­\­'Αργόθεν φώτα βάντα πανσαγία φυγάδα πρόδρομον όξντέρω κινήσασα χαλινό/

(100­109)

και άλλα γάρ άμεγαλώνυμος ήλθε Νίκα τα πολυαρμάτω άντιχαρεϊσα Θήβα, εκ μεν δη πολέμων των νϋν θέσθε λησμοανναν, θεών δε ναούς χοροίς παννυχίοις πάντας επέλ­

θωμεν, ό Θήβας Ο' ελελί­

χθων Βάκχιος άρχοι. (148­154)

Νομίζω ότι δέν ευσταθεί ή άποψη τοϋ G. Schmeling [«Myth in the two Antigones» στο Dioniso XL IV 1 ­ 2 (1970), σ. 11], πού Ισχυρίζεται ότι «In the Antigone of Sophocles we never learn that Polyneices was evil; Antigone tries to bury a brother who was for the most part respectable». Βλ. και Knox, δ.π., σ. 83,4.

414 Κ. Χρονοπούλου

άπο το σχετικό μύθο —όπως τον διαμόρφωσαν οί προγενέστεροι του— τα ση­

μεία εκείνα πού ενδιαφέρουν τη συγκεκριμένη περίπτωση και συμπληρώνει τα υπόλοιπα όπως ταιριάζουν στην κεντρική του ιδέα. Ή 'Αντιγόνη, πιο συγκεκριμένα, σκιαγραφείται κατά τρόπο πού να δικαιολογείται ψυχολογικά το γεγονός ότι ενα κοριτσάκι έρχεται σε σοβαρή σύγκρουση με τό βασιλιά (τό θείο και κηδεμόνα του) σε σημείο πού να αψηφά τό θάνατο. Πρέπει ή 'Αντιγόνη να έχει εκείνα τα χαράκτηρολογικά στοιχεία, εκείνο τό ήθος, πού θα συντελέσει στην ποθητή άπό τήν πλευρά του δραματουργού εξέλιξη —κατά τό εικός, φυσικά, και τό άναγκαΐον— των πραγμάτων.

Ποιο είναι αυτό τό ήθος; Ό τρόπος πρωτα­πρώτα με τον όποϊο συμπεριφέρεται προς τήν αδελφή

της δέν είναι ό ενδεδειγμένος23. Ακόμη και κριτικοί πού τή θεωρούν «ηρω­

ίδα» του έργου ομολογούν τή σκληρότητα της24. Ή 'Αντιγόνη δέν είναι σκληρή λόγω συνθηκών άλλ' άπό τή φύση της· γιατί αλλιώς θα έπρεπε και ή Ισμήνη να αντιδρά κατά παρόμοιο τρόπο. "Ισα ­ ϊσα ό Σοφοκλής αντιπα­

ραθέτει έντεχνα στο χαρακτήρα της 'Αντιγόνης τό χαρακτήρα της 'Ισμήνης πού έζησε στο ϊδιο περιβάλλον. Ό χορός, πού δε διάκειται πολύ ευνοϊκά απέναντι στον Κρέοντα25, τή χαρακτηρίζει σκληρή (471,2) :

δηλοΐ το γονν λήμ' ώμον εξ ώμου πατρός της παώός' εϊκειν δ' ουκ επίσταται κακοΐς.

Για τήν 'Ισμήνη δέν κάνει τέτοιο χαρακτηρισμό. Θα πρέπει να αναφερθεί και ή κατάρα πού έκστομίζει ή 'Αντιγόνη στους στ. 927,8, ώστε να υπο­

χρεωθεί ό χορός να παρατηρήσει (929,30) :

ετι των αυτών ανέμων αύται ψυχής ριπαί τήνδε γ' εχουσιν.

'Αντιμετωπίζει επίσης τον Κρέοντα —άσχετα με τά σφάλματα του— προ­

κλητικά26. Ό Knox παραδέχεται ότι «His (του Κρέοντα) attempt to of­

fer her a way out is contemptuously refused; he is met with a proud admission of full responsibility, contemptuous defiance which leaves him no way to

23. Βλ. ενδεικτικά τους στ. 9,10, 18,9, 37,8, 45,6, 69­ 71, 76,7, 80, 538,9, 543, 549, 555. 'Επίσης Kitto, G. T., σ. 129, και Winnington ­ Ingram, δ.π., σ. 134 κ.έ.

24. Bowra, δ.π., σ. 82. 25. Βλ. στ. 165­9. 26. Για παράδειγμα να αναφέρω τή φράση (469, 70):

aol δ' εΐ δοκώ νυν μώρα δρώσα τνγχάνειν, σχεδόν τι μώοφ μωρίαν όφλισκάνω.

Βλ. και 453-5, 458,9, 461.

Αντιγόνη στ. 905­20 415

go but forward to the execution of the penalty he has decreed. He is mocked (γελάν)»27. Να υπογραμμίσω ότι σε καμιά στιγμή δε σκέφτηκε, δε νοιάστηκε για τον Αϊμονα· οΰτε καν το δνομά του δεν πρόφερε. (Όσο κι αν δεχτούμε ότι θα ήταν άπρεπο άπό μια νεαρή παρθένα να αναφέρεται δημόσια στο θέμα του γάμου της, όμως είχε ό Σοφοκλής τρόπο να δείξει τήν τρυφερότητα της 'Αντιγόνης προς τον Αϊμονα, αν φυσικά επιθυμούσε να δώσει μια τέτοια πτυχή της.)

Αυτά τα λίγα σχετικά με το ήθος της 'Αντιγόνης, το όποιο είναι αναγ­

καίο να είναι ώμόν, γιατί αυτό απαιτεί ή όλη σύνθεση. Ή 'Αντιγόνη δεν εί­

ναι ή ιδεαλίστρια κατά βάθος28· ή 'Αντιγόνη είναι ενα σκληρό, ατίθασο, πεισματάρικο καί, σ' ενα μεγάλο βαθμό, εγωιστικό άτομο29.

Οι στ. 905­20, όπου προβάλλει ώς λόγο τών πράξεων της τήν αγάπη της για τον Πολυνείκη, δεν είναι ούρανοκατέβατον ταιριάζουν με τήν ίδέα πού θέλει να δώσει ό Σοφοκλής· σ' δλο τό έργο, αδιάλειπτα, μας τονίζει πόσο δε­

μένη συναισθηματικά είναι ή 'Αντιγόνη με τον αδελφό της: φίλη μετ' αντον κείσομαι, φίλουμέτα (73)· αλλ' οϊδ' αρέσκουσ' οϊς μάλισθ' άδεΐν με χρή (89)30. Είναι μάλιστα ενδεχόμενο να είχε ό Σοφοκλής τό χωρίο του Ηρόδοτου κατά νουν όταν έκανε τή σύνθεση όλης τής τραγωδίας καί να μή το χρησιμοποί­

ησε μόνο για τους στ. 905­20. Τα λόγια συνεπώς τής 'Αντιγόνης στους στί­

χους αυτούς εναρμονίζονται με όσα έχουν προηγηθεί καί όσον άφορα τό ήθος τής 'Αντιγόνης καί τό δέσιμο της με τον Πολυνείκη31. Να προσθέσω επίσης καί άλλο ενα στοιχείο πού ό ποιητής τό συνυφαίνει στο χαρακτήρα τής 'Αντιγόνης : τήν επιθυμία της να πεθάνει (παρά τό θρήνο της στο τέ­

λος)32.

27. Ό.π. , σ. 69. Τήν παρομοιάζει μάλιστα με τον Αΐαντα (σ. 65). 28. Σωστά παρατηρούσε ό Ν. P. Vlachos (The Subject of Sophocles' Antigone, Φιλα­

δέλφεια 1901, σ. 38): «But if Sophocles is the author of these lines, it is clear that he did not make his heroine act from an elevated sense of religious duty, or in other words that the prevalent theory of her motives is mistaken». Βλ. καί Kitto, G.T., σ. 130.

29. Πβ. Η. J. Rose, Greek Literature, Λονδίνο 1965, σ. 165, G. Norwood, δ.π., σ. 138, 9, E. Abbott, «The Theology and Ethics of Sophocles «στο Hellenica. A Collection of Essays on Greek Poetry Philosophy History and Religion, Λονδίνο 1880, σ. 53 καί Kitto, G.T., σ. 129. Ό Wilamowitz πίστευε ότι όσοι δείχνουν συμπάθεια για τον Κρέοντα επιδει­

κνύουν «moderne sentimentale Schwàche»­ πολύ εύστοχα σημειώνει ό Α. T. von S. Brad­

shaw [«The Watchman Scenes in the Antigone» στο CQ New Series XII (1962), σ. 209] ότι «ή συμπάθεια για δεσπότες δεν έχει αυξηθεί τα σαράντα χρόνια άπό τότε πού έγραψε ό Wilamowitz». Κι ό G. Perrotta (δ.π., σ. 113) μιλάει για τήν 'Αντιγόνη τήν «inzuccherata ad usum scholarum».

30. Βλ. καί 20­30, 43, 45,6, 71­4, 94, 426­8, 466­8, 502­5, 511, 871, 899, 902­4. 31. Πβ. καί Norwood, δ.π., σ. 139. 32. Βλ. 72 κ.έ., 463,4, 497, 547, 555, 559,60.

416 Κ. Χρονοπούλου

"Εχει λοιπόν ή 'Αντιγόνη το ήθος το αναγκαίο για να παίξει το δραμα­

τουργικό της ρόλο μέσα στή σύνθεση τοϋ ποιητή· και σημασία έχει αυτή ή γενικότερη σύνθεση33. Γι' αυτό και δε γίνεται κανένας πλέον λόγος γι' αυτήν μετά τήν εξοδό της στο στ. 94334.

Τέλος, δε φαίνεται να παραξένεψαν στην αρχαιότητα τα λόγια της 'Αντι­

γόνης στους στ. 905­20. Ό 'Αριστοτέλης, π.χ., δίνει στην Ποιητική του ώς παράδειγμα ανωμάλου (=άσυνεποϋς) ήθους τήν 'Ιφιγένεια τήν εν Αύλίδι35, ένώ, αν θεωρούσαν γενικά τήν 'Αντιγόνη ώς αντιφατική, είναι εύλογο ότι θα τήν είχε προτιμήσει ώς παράδειγμα.

Για όλους τους παραπάνω λόγους πιστεύω ότι οί στ. 905­20 της 'Αντιγό­

νης δεν αποτελούν αναίρεση του συνολικού ήθους πού ήθελε να δώσει στην 'Αντιγόνη ό Σοφοκλής και ότι, συνεπώς, είναι γνήσιοι.

33. μέγιστον δε τούτων εστίν ή των πραγμάτων σνστασις (Άριστ. , Ποιητ., 1450α 15)' πβ. και 1450α 21, 1450α 38 και Kitto, G.T., σ. 129.

34. Βλ. Waldock, ό'.π., σ. 122. 35. Τοϋ δε ανωμάλου ή εν Αύλίδι Ιφιγένεια' ουδέν γαρ

εοικεν ή ίκετενονσα ττ\ υστέρα. (1454α 31)

Ι. Γ. ΔΕΛΛΗ Δ.Φ., Λέκτορος Παν/μίου 'Αθηνών

ΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟ «ΥΠΟΜΝΗΜΑ» ΤΟΥ ΑΜΜΩΝΙΟΥ

«Πρώτον περί 'Ονομάτων όρθότητος μαθεΐνοεϊ»(Πλάτ.,Εύθνο. 277e 3­4)

Μονοσήμαντος και οριστικός ορισμός της έννοιας «Φιλοσοφία» δεν έχει μέχρι σήμερα δοθεί. Πρόσφατα ό άγγλος φιλόσοφος Α. Ayer, εκπρό­

σωπος του νεοθετικισμοΰ έγραφε «τί είναι φιλοσοφία; 'Ακόμα και για ενα επαγγελματία ­ Φιλόσοφο αυτό το ερώτημα είναι πολύ δύσκολο να απαντη­

θεί»1, ενώ ό Henry Johntone παρατηρεί «τό ερώτημα: Τί είναι φιλοσοφία; "Από μόνο είναι ενα φιλοσοφικό πρόβλημα»2, «θα μπορούσε κανείς με δη­

κτική διάθεση» γράφει ό Α. Ewing «να ορίσει αόριστα πώς φιλοσοφία είναι τό καθετί ή και τίποτα»3. Οί αναφορές αυτές πού δέν είναι οί μόνες δείχνουν τον προβληματισμό πάνω στο ερώτημα Τί είναι φιλοσοφία;

Πράγματι ή φιλοσοφία, ενώ ορίζει, ώς λογική, τό πλήθος τών εννοιών, πού συλλαμβάνει ό ανθρώπινος νους και μέ τή γλώσσα εκφράζονται ή ϊδια δέν ορίζεται. Ό ορισμός της υπήρξε τό «άεί άπορούμενο και ζητούμενο»4. Τό περίεργο είναι ότι κανείς άπό όσους ασχολήθηκαν και ασχολούνται μέ τή φιλοσοφία δέν εφησυχάζει και δέν διασφαλίζεται μέ κάποιον ορισμό, πού συνέθεσε κάποιος προηγούμενος άπό αυτόν. Καθένας επιχειρεί να συνθέσει ενα δικό του ορισμό μέ βάση εκείνο τό πρόβλημα της φιλοσοφίας πού γίνε­

ται για τον ίδιο αντικείμενο έρευνας. Αυτό συνεπάγεται ότι μπορεί να υπάρξουν πολλοί ορισμοί τής φιλοσο­

φίας ίσως τόσοι δσοι και φιλόσοφοι. 'Ωστόσο φαίνεται ότι κανένας άπό αύ­

1. Ayer, Α., Central questions of Philosophy, London, Penguin Books 1984, 1. 2. Johnstone, Henry W., What is Philosophy, the Macmillan company, U.S.A.,

19663, 3. 3. Ewing, Α., The Fundamental Questions of Philosophy? London 1980, 9" Βλ. ανά­

λογο προβληματισμό A. Flew, Philosophy, an introduction Teach Yourself Books, 19802, 3­24.

4. Πλατ., Σοφιστής 264α 4­5.

27

418 Ι. Γ. Δελλή

τους τους ορισμούς και στην ad hoc ακόμα περιοχή, πού αναφέρεται, δεν παραμένει «αμετάβλητος»5 και δεν είναι «ουσιώδης» και «πραγματικός» ούτε «ουσίας γνωρισμός»6. "Ισως μια πρώτη αιτία της δυσκολίας αυτής είναι το γεγονός ότι ή φιλοσοφία έχει ενα ευρύ περιεχόμενο «επισκοπεί καθόλου περί του οντος ή δν»7, όπως παρατηρεί ό Αριστοτέλης.

Ή ρευστότητα, πού εκδηλώνεται ώς πολυσημαντότητα, και ή δυσκολία, πού παρατηρούνται, αναφορικά μέ τήν πληρότητα του ορισμού της έννοιας της φιλοσοφίας και ή προσπάθεια, πού έχει καταβληθεί όχι ειδικά μόνο για τον ορισμό τής φιλοσοφίας, άλλα και για τον ορισμό άλλων εννοιών, επι­

βεβαιώνονται άπό μια πληροφορία πού δίνει ό Ξενοφών για τή συνεχή εν­

ασχόληση του δασκάλου του Σωκράτη μέ το πρόβλημα του ορισμού «σκο­

πών σύν τοις συνοΰσι τί εκαστον εϊη τών όντων ουδέποτε έληγε»8. Παράλληλα ή ρευστότητα αύτη, το «γίγνεσθαι» αυτό του ορισμού τής

ëvvoiaç τής φιλοσοφίας, είναι πού δημιουργεί τήν φιλοσοφία και αποδει­

κνύει τή φύση και τήν ιδιαιτερότητα της, άφου ή ίδια, όπως ή «φύσις», «κρύ­

πτεσθαι φιλεΐ»9 και παράλληλα εϊναι έκφραση προσπάθειας αποκάλυψης τής «φύσεως». Υπάρχει μια συνεχής «άμφισβήτησις περί τής ουσίας=είναι» τής φιλοσοφίας, γιατί ή φιλοσοφία δημιουργεί συνεχώς το περιεχόμενο της και προσδιορίζεται ή ίδια συνεχώς άπό αυτό πού πετυχαίνει. Ό Karl Jaspers παρατηρεί «Κάθε φιλοσοφία ορίζεται ή ίδια άπό τις πραγματοποι­

ήσεις της»9α. Ή διαπίστωση αυτή δικαιολογεί τήν συνεχή αναζήτηση ενός σταθερού, όσο είναι δυνατό, ορισμού για να αποτελέσει τήν αφετηρία εκκί­

νησης του πρωτόγνωρου μύστη της, ό όποιος δικαιολογημένα θεωρεί ώς «αρχήν παιδεύσεως τήν τών ονομάτων έπίσκεψιν»10.

Για κάθε ορισμό11 είναι άπό τή μια μεριά αναγκαία ή γνώση τοΰ πλά­

τους και τού βάθους τής έννοιας, άπό τήν άλλη το «προσεχές γένος» (pro­

ximum genus) και ή «ειδοποιός διαφορά» (differentia specifica). Αυτά όμως τα στοιχεία για τή σύνθεση τοΰ ορισμού τής φιλοσοφίας είναι δύσκολο να προσδιορισθούν, γιατί για κάθε φιλοσοφοΰντα είναι διαφορετικά όταν άπό τήν μυθική αβασάνιστη σύλληψη του νοήματος τής ζωής και τοΰ κόσμου

5. Βορέα, Θ., Λογική, 'Αθήναι 19722, 171. 6. Άριστοτ., 'Αναλυτικά Πρότερα, Β3. 90β 30. 7. Άριστ. Μ.τ.Φ. Π . 1003α 23. 8. Ξενοφ. Άπομν. Δ, 6, 1. 9. Ήρακλ. άπ. Β 123. 9α. Karl Jaspers, Einfuehrung in Die Philosophie μτφρ. Χ. Μαλεβίτση, 'Αθήνα XX,

102. 10. Έπικτ. Διατριβαί 1, 17, 12. 11. Βλ. Άριστ., Μ.τ.Φ. Ζ15. 1039β 27 «τών ουσιών τών αισθητών τών καθ'έκαστα

οΰθ' ορισμός οΰτ' άπόδειξίς έστιν».

Ή Φιλοσοφία κατά το «Υπόμνημα» τοΰ Αμμωνίου 419

φτάνει στή λογική θεμελίωση και αιτιώδη εξήγηση τους. Ή Φιλοσοφία σαν πνευματικό αγώνισμα τοϋ ανθρώπου έχει δισυπόστατη φύση: σαν γνω­

σιακο φαινόμενο είναι «υποκειμενική και αντικειμενική γνώση» Πα, δηλα­

δή είναι προσδιορισμός τοϋ «εγώ» σε συνάρτηση προς τον εξωτερικό κόσμο, και ταυτόχρονα ανάλυση και ερμηνεία τοΰ κόσμου αύτοΰ μέσα στην αλλαγή του. Είναι «εύεστώ»12, «εΰροια βίου»13, «θεωρητικός βίος» άλλα και «πρα­

κτικός βίος». Γι' αυτό ό ορισμός της περιλαμβάνει τό «γιγνώσκον υποκεί­

μενο» και τό «γνωστέον αντικείμενο», γεγονός πού επιβάλλει τήν ϊδια στι­

γμή να ορίζεται τό υποκείμενο για να ορίσει τό αντικείμενο. Γι' αυτό «μόνο τότε καταλαβαίνω τί είναι φιλοσοφία όταν ζω ô 'ίδιος μέσα σ' αυτήν, δηλαδή όταν φιλοσοφώ»14, άφοϋ, όπως παρατηρεί ό Κ. Jaspers, «Ή φιλοσοφία εί­

ναι ή καθ' όδόν πορεία —τό πεπρωμένο τοϋ άνθρωπου στο χρόνο»15α. Ή Φιλοσοφία ερμηνεύει, αναλύει προβλήματα15, ενώ ή ίδια παραμένει

πρόβλημα ώς προς τον ορισμό της. Ή Φιλοσοφία αύτό­επαναπροσδιορίζεται συνεχώς με βάση τα προβλή­

ματα τα όποια της υποβάλλει ή ϊδια ή εποχή, γιατί ή φιλοσοφία αυτήν επι­

χειρεί να αναλύσει με προτάσεις, να εκφράσει, να απεικονίσει καινά κρίνει μέ σκοπό ν' αλλάξει εντοπίζοντας τις αρνητικές καταστάσεις της.

'Ωστόσο από τό Θαλή άπό τον όποιον αρχίζει ή Φιλοσοφία16 κάθε Φιλόσοφος, επειδή ή φιλοσοφία αλλάζει μορφές και διαφοροποιείται τό περιεχόμενο τών προβλημάτων της, επιχείρησε τή σύνθεση κάποιου όρισμοϋ πολλές φορές μέ τήν επίγνωση ότι αυτός δέν μπορεί να είναι οριστικός και πλήρης.

Στο πλαίσιο τοϋ παραπάνω προβληματισμοΰ θα αναλύσουμε εξι ορι­

σμούς πού παραδίδονται άπό τα διδακτικά εγχειρίδια τών σχολών της 'Αλε­

ξανδρείας τοϋ Ε' και τοϋ ΣΤ' αιώνα μέ πρόθεση να διαπιστώσουμε πιθανές προεκτάσεις τους στην σύγχρονη σκέψη. Κύρια πηγή γι' αυτούς τους ορι­

σμούς είναι τό έργο τοϋ μαθητή τοΰ Πρόκλου 'Αμμωνίου τοΰ Έρμεία Ι7α (Ε' αιώνας μ.Χ), ό όποιος υπήρξε σχολάρχης της νεοπλατωνικής σχολής στην

11α. Θεοδωρακόπουλου Ι.Ν., Τί είναι Φιλοσοφία, Παρνασσός Ι (1968) 360. 12. Δημ. άπ. Β4, Β140, Α167. 13. Διογ. Λαερτ.νΐΙ, 97. 14. Θεοδωρακόπουλου Ι.Ν., ό.π., 36. Βλ. και Εισαγωγή στή Φιλοσοφία, 'Αθήναι

1974, τ. Α, 1. Παρόμοια Κ., Jaspers, Philosophie I, Heidelberg 1956, 240. 15α. Εισαγωγή στή Φιλοσοφία, δ.π., 102. 15. Πρβλ. Τατάκη, Β.Ν., Φιλοσοφικά Μελετήματα, 'Αθήνα 1972,42­5. 16. Russell, Β.,Ά History of Western Philosophy, New York 1945 (13η άνατυπ.), 3. 17α. Για τή ζωή και τή διδασκαλία τοϋ 'Αμμωνίου Βλ. Later and Early Medieval

Philosophy, ed A, Armostrong, Cabrid. Un. pr. 19702, 317­318· Wallis, R.T., Neoplato­

nism, Duckworth London 1972, 139.

420 Ι. Γ. Δελλή

'Αλεξάνδρεια. Αυτό φέρει τον τίτλο «Υπόμνημα εις την του Πορφυρίου Είσαγωγήν εις τάς Κατηγορίας του Αριστοτέλους».

Ό όρος «φιλοσοφείν» αναφέρεται, ϊσως, για πρώτη φορά από τον 'Ηρό­

δοτο17. Χρησιμοποιείται επίσης από τον Θουκυδίδη18. Πρώτος όμως πού ώνόμασε τον εαυτό του «Φιλόσοφο» είναι ό Πυθαγόρας. Σύμφωνα με μια μαρτυρία του Διογένη Λαέρτιου, την οποίαν αντλεί άπό τον μαθητή τοϋ Πλάτωνα Ηρακλείδη άπό τον Πόντο «Φιλοσοφίαν δέ πρώτος ώνόμασε Πυθα­

γόρας και εαυτόν φιλόσοφον, εν Σικυώνι διαλεγόμενος Λέοντι τω Σικυωνί­

ων τυραννώ ή Φλιασίων,...»19. Στή συνέχεια ό ίδιος δοξογράφος κάνει μια σημαντική ομολογία «μηδένα γαρ είναι σοφόν (άνθρωπον) αλλ' ή θεόν». Με τήν πρόταση αυτή προσδιορίζεται ό άνθρωπος άπό πλευράς γνωστικής δυνατότητας σε σχέση προς το θεό και ή φιλοσοφία ώς πνευματική διαδικα­

σία με τήν οποία δημιουργείται κάποια μορφή γνώσης. Στή συνέχεια ό ϊδιος προσθέτει «Φιλόσοφος δέ ό σοφίαν άσπαζόμενος». Τήν ϊδια άποψη σε σχέση με τον Πυθαγόρα αναφέρει ό Διογένης και σ' άλλο σημείο τοΰ έργου του. Παρουσιάζει τον Πυθαγόρα να κάνει λόγο για τό έργο τοϋ φιλοσόφου απαν­

τώντας σ' ανάλογη ερώτηση του Λέοντα ό οποίος υπήρξε τύραννος τοϋ Φλει­

οϋντα: «και τον βίον έοικέναι πανηγύρει­ ώς ούν εις ταύτην οι μεν άγωνιού­

μενοι, οι δέ κάτ' έμπορίαν, οί δέ γε βέλτιστοι έρχονται θεαταί, ούτως εν τω βίω οί μεν άνδραποδώδεις, έφη, φύονται δόξης και πλεονεξίας θηραταί, οί δέ φιλόσοφοι τής αληθείας»20.

Οί απόψεις αυτές τοΰ Πυθαγόρα, στο βαθμό βέβαια πού δοξογραφικά παραδίδονται αναλλοίωτες, δέν βοηθοϋν στή σύνθεση κάποιου όρισμοϋ τής Φιλοσοφίας, θεμελιώνουν όμως τήν πεποίθηση ότι ή φιλοσοφία αφ' ενός είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα τοΰ άνθρωπου, αφετέρου δηλώνεται ότι ή φιλοσοφία δέν είναι μόνο γνωστική διαδικασία, άλλα και τρόπος ζωής. Ή «Φιλοσοφία» ταιριάζει στον άνθρωπο, ή «σοφία» στο θεό. Ό άνθρωπος δέν είναι δυνατόν να είναι «σοφός»20α ομολογεί ô Σωκράτης.

Αυτό σημαίνει ότι ή «Φιλοσοφία» είναι μία δυνατότητα τοΰ πνεύματος, ενα «γίγνεσθαι», αντίθετα ή «σοφία» αντιστοιχεί προς τό ϊδιο τό «είναι», το όποιο είναι αποκλειστική ιδιότητα τοϋ «θείου». Ό φιλόσοφος είναι εκείνος πού βρίσκεται «μεταξύ σοφοΰ και άμαθους»21. Ό Πλάτων επαναλαμβάνει

17. Ηροδότου, Α. 30. 18. Θουκυδίδου, Β. 40. 19. Διογ. Λαερτ., Ι, 12. Ό Διογένης δέν φαίνεται πώς αποδέχεται τήν άποψη πού

φέρει τον 'Ορφέα ώς «Φιλόσοφον γεγονέναι καί είναι άρχαιότατον» (: Ι, 5). 20. Διογ. Λαερτ., VIII 8,1, 12 καί Κικερ. Tuscul. Disput. V, 3. 20α. Ξενοφ. Άπομν. Δ, VI, 11. 21. Πλατ.,Συμποσ. 204b.

Ή Φιλοσοφία κατά τό «Υπόμνημα» τοϋ 'Αμμωνίου 421

κοντά στους άλλους ορισμούς την παραπάνω άποψη του Πυθαγόρα σχετικά με την ιδιότητα του ανθρώπου πού είναι «φιλόσοφος» και τοϋ «θεοΰ» πού είναι «σοφός»: «Τό μεν σοφόν.,.καλειν έμοιγε μέγα είναι δοκεΐ και θεώ μόνω πρέπειν τό δε ή φιλόσοφον ή τοιούτον τι μάλλον τε αν αύτώ άρμόττοι και έμμελεστέρως εχοι»22. Ό Πλάτων πιστεύει δτι ό φιλόσοφος είναι «επιθυμη­

τής της σοφίας»23, «φιλοθεάμων της αληθείας»23". «Επιθυμεί» και «φιλεΐ» τη «σοφία» ό άνθρωπος και την επιδιώκει. Πώς νοείται ή έννοια της «σοφί­

ας» σέ σχέση με τον άνθρωπο; Ή έννοια της λέξης «σοφία» στην αρχαία σκέψη πήρε διάφορες σημασίες24. Στον Όμηρο 2 5 ή λέξη χρησιμοποιείται μια φορά με τήν έννοια τής πρακτικής κατασκευαστικής εμπειρίας. «Σοφίη» είναι ή εμπειρία τοϋ «τέκτονος», ή πρακτική του δεξιότητα. Ό Bruno Snell26

επισημαίνει ότι ή λέξη «σοφός» σημαίνει κυρίως ενα άνθρωπο ο όποιος κατανοεί τις ικανότητες του26α. Δεν φαίνεται όμως ότι μπορεί να κατανοη­

θεί ό όρος «σοφία» σαν τεχνική επιδεξιότητα ή τεχνική επινοητικότητα, όταν γίνεται δεύτερο συνθετικό τοϋ όρου «Φιλοσοφία». Πρώτον, γιατί ή αρ­

χική αυτή σημασία ατόνησε πολύ νωρίς και δεύτερον, διότι σ' ενα απόσπα­

σμα τοϋ Ηρακλείτου ό «Φιλόσοφος» προσδιορίζεται ώς «άνήρ ϊστωρ πολ­

λών»27 και όχι άπλα ώς «σεσοφισμένος»28. Στο ηρακλείτειο απόσπασμα «ϊστωρ» «σοφός» είναι ό γνώστης ό καλά πληροφορημένος, ό «είδώς», δη­

λαδή εκείνος πού γνωρίζει με λεπτομέρειες κάτι, άφοΰ ή συγγενική λέξη «ιστορία», κατά τήν άποψη τοϋ 'Αριστοτέλη29, είναι ή λεπτομερής και εμβριθής εξέταση συμβάντων. 'Η «ιστορία» συνδέεται με τή «θεωρία». Ό Η. Diels30 συνδέει τήν «θεωρία», πού είναι έργο τής Φιλοσοφίας, όπως

22. Πλατ., Φαιδρός 278d. 23. Πλ., Πολιτεία, 475d «ούκοϋν και τον Φιλόσοφον σοφίας φήσομεν επιθυμητή ν

είναι, ού τής μέν, τής δ' ού, άλλα πάσης; αληθή». Βλ. παρόμοια άποψη Σενέκα «Philoso­

phia Sapientiae amor est et affectatio» (Epist., 89, 3). 23α. Πλατ., Πολιτ. 376 b «τό γε φιλομαθές καί φιλόσοφον ταύτόν». 24. Βλ. αναφορές στό θέμα Μάρκου Α.Γ., Ή ιδέα τής προόδου στον Ξενοφάνη (διδ.

διατρ.) Πάτρα 1938, 64­65. 25. 0, 410­412 «άλλ' ώς τε στάθμη δόρυ νήιον έξιθύνει/τέκτονος έν παλάμησι δαήμο­

νος, ος ρα τε πάσης/εύ είδη σοφίης ύποθημοσύνησιν Άθήνης». 26. Snell. Β., Die Ausdrucke fiir den Begriff de wissens in der Vorplatonischen philo­

sophie, Berlin Weidmann, 81­3. 26u. Για λεπτομερή ανάλυση καί αναφορές για τή λέξη «σοφός» Βλ. Β. Gladigow*

Sophia und Kosmos, Hilesheim 1965. 27. άπ. B40. 28. Ησιόδου, Έργα καί Ήμέραι, 649. 29. Άριστοτ., Περί Ποιητικής, 1451b «τω τον μέν τά γενόμενα λέγειν..., ή δι'ιστο­

ρία τα καθ' εκαστον λέγει». 30. Η. Diels­ W. Kranz: Die Fragmente der Vorsokratiker, vol. II, 13.

422 Ι. Γ. Δελλή

γράφει ό 'Αριστοτέλης31, με τήν «ιστορία». Συγκεκριμένα ό Η. Diels βρίσκει άμεση νοηματική συγγένεια ανάμεσα σε μια μαρτυρία τοΰΚλήμεν­

τα του Άλεξανδρέα, πού παραδίδει γνώμη του 'Αναξαγόρα και στο γνωστό απόσπασμα του Ευριπίδη. Σύμφωνα με τη μαρτυρία αυτή, τήν οποία επιβε­

βαιώνει ό 'Αριστοτέλης32, «λέγουσιν τήν θεωρίαν φάναι (Άναξαγόραν) του βίου τέλος είναι»33 πού αναδείχνει τον 'Αναξαγόρα εισηγητή του «θεω­

ρητικού βίου» καί το ευριπίδειο απόσπασμα «όλβιος όστις, της ιστορίας εσχε μάθησιν»34, ή σύνδεση πού κάνει ό Η. Diels φαίνεται πώς νομιμοποιείται.

Αυτή ή σύνδεση καί ένας ορισμός της έννοιας «σοφία» άπό τους Στωι­

κούς «σοφία είναι επιστήμη θείων καί ανθρωπίνων πραγμάτων»35 μας πείθει ότι ή αντίληψη πώς «σοφία» είναι «έπίνοια» έχει εγκαταλειφθεί προ πολλού. "Ηδη στον Πλάτωνα έχει τήν έννοια της σαφούς καί αιτιολογημένης γνώσης. Ό E. Havelock36 σχετικά με τήν άποψη αυτή παρατηρεί «ή λέξη φιλοσοφία, ώς θηλυκό ουσιαστικό, πού χαρακτηρίζει37 τήν ελληνική πνευματική ιστο­

ρία φαίνεται πώς χρησιμοποιήθηκε τήν εποχή πού ό Πλάτων έγραφε τήν Πολιτεία ή λίγο ενωρίτερα»38. Στην Πλατωνική σκέψη καί ειδικά στην «Πολιτεία» επιβεβαιώνεται αυτή ή άποψη, ότι δηλαδή «σοφία» δεν σημαίνει τεχνική επιδεξιότητα, αλλά πνευματική ιδιότητα καί διαδικασία, όταν στο διάλογο αυτό αναφέρονται τα χαρακτηριστικά του Φιλοσόφου. Αυτός, δη­

λαδή ό Φιλόσοφος πρέπει πρώτιστα να είναι «Φύσει μνήμων..., εύμαθής, μεγαλοπρεπής, εύχαρις, φίλος τε καί συγγενής αληθείας, δικαιοσύνης, αν­

δρείας, σωφροσύνης»39. "Αν ή λέξη «σοφία» σήμαινε «τέχνη» στην εποχή του Πλάτωνα, τότε δέν θα ήταν δυνατό να θεωρηθούν αυτά τα χαρακτηρι­

στικά ώς ιδιότητες του φιλοσόφου. 'Εξάλλου στους «ψευδ(όρους)» του Πλά­

31. Άριστ . Μ.τ. Φ . Δ 2 . 1004α34 «εστί τοϋ φιλοσόφου περί πάντων ούνασθαι θεωρείν». 32. Άριστ . , 'Ηθικά Εύδήμεια, A4. 1215b «τον μέν ούν Άναξαγόραν φασίν άποκρί­

νασθαι προς τίνα διαποροϋντα τοιαΰτ' άττα καί διερωτώντα, τίνος ενεκ' αν τις ελοιτο γενέσθαι μάλλον ή μή γενέσθαι, τοϋ φάναι θεωρήσαι τον ούρανόν και τήν περί τον όλον κόσμον τάξιν».

33. 59Α29. 34. T.G.F., απ. 910. (εκδ. Aug. Nauck Leipzig 18892, ανατ. 1983 μέ συμπλήρωμα

από τόν Bruno Snell). 35. Σεξτ. Εμπειρίκου, Προς Μαθηματικούς IX, 13. 36. E. Havelock, Preface to Plato, 281. 37. Πρβλ. Heiddegger, M., Ti είναι Φιλοσοφία, ελλ. μτφρ. Βαγενά, Αθήνα XX, 10. 38. Ό Havelock παρατηρεί πώς, ίσως, για πρώτη φορά ή λέξη «φιλοσοφία» απαντά­

ται στο διάλογο Χαρμίδης 153d3. Tò «λίγο ενωρίτερα» τοϋ Havelock, ίσως αναφέρεται, στο Έ ρ γ ο τοϋ Ιπποκράτη «Περί άρχαίης Ίητρικής» στοΰ οποίου τό Κεφ. 20 αναφέρεται ή λέξη «Φιλοσοφίη».

39. Πλ., Πολιτεία, 487α.

Ή Φιλοσοφία κατά το «Υπόμνημα» τοϋ 'Αμμωνίου 423

τωνα διαβάζουμε «Σοφία· επιστήμη άνυπόθετος· επιστήμη τών άεί όντων επιστήμη θεωρητική της τών όντων αιτίας»40.

Αργότερα στον Αριστοτέλη ή λέξη «σοφία» παίρνει εξολοκλήρου τήν πνευματική σημασία της. Ό Αριστοτέλης γνωρίζει και αναφέρει όλες τις σημασίες της λέξης. Δέν παραλείπει να αναφέρει τή σημασία της «έπινοίας», δηλαδή της εφευρετικότητας. Προκρίνει και προτάσσει τή σημασία εκείνη με τήν οποίαν ή «σοφία» νοείται ώς επιστήμη εις «φώς άγουσα». 'Επιπλέον ό 'Αριστοτέλης αναφέρεται στον «ονοματικό» ορισμό της έννοιας «σοφία»: «σοφία μεν ούν εκλήθη, οιονεί σάφειά τις ούσα, ώς σαφηνίζουσα πάντα. Τοΰτο δε το σαφές εϊρηται φάες τι όν παρά το φάος και φώς, δια το εις το φώς άγειν τα κεκρυμμένα»41. Ή τελευταία πρόταση αύτοΰ τοϋ ορισμού ότι δη­

λαδή «σοφία» είναι «τό εις τό φώς άγειν τα κεκρυμμένα» δηλώνει ότι ή «σοφία» είναι μια πνευματική δραστηριότητα, με τήν οποίαν επιχειρεί τό λογικό τοϋ άνθρωπου να αποκαλύψει κάτι πού είναι «κρυμμένο» και δέν τό γνωρίζει ό 'ίδιος. Μέ δεδομένη τήν άποψη τοϋ Ηρακλείτου «ή φύσις κρύ­

πτεσθαι φιλεΐ»42, ή σοφία είναι τό μέσο καί ή προσπάθεια τοϋ ανθρώπου για να αποκαλύψει τή φύση, να φωτίσει τα μυστικά της μέ τή λογική εξή­

γηση, ή ϊδια ή αποκάλυψη της φύσης. Ή 'Αριστοτελική ονοματική ανά­

λυση της έννοιας «σοφία» ώς «είς φώς άγουσα» έρχεται σε άμεση σχέση μέ τή θεωρία για τήν αλήθεια ώς αποκάλυψη, ώς «φανέρωμα», πού υπάρχει διάχυτη στον Πλάτωνα.

Μετά άπό τήν ανίχνευση τών νοηματικών αποχρώσεων τις όποιες έλα­

βε ή λέξη «σοφία» γίνεται φανερό ότι ενωρίς καθιερώθηκε μέ τήν έννοια της πνευματικής ενέργειας, μέ τήν οποία ενέργεια ό άνθρωπος φέρει σε φώς τα «κρυμμένα», τά άγνωστα.

Ό άνθρωπος «φιλεΐ» αυτή τή διαδικασία πού οδηγεί στο φανέρωμα τών «κρυμμένων», γιατί αυτή ή «φιλία» είναι εκείνη πού συμπληρώνει ή εξολοκλήρου νοηματοδοτεΐ τήν ανθρώπινη φύση, ή οποία ταράζεται συνε­

χώς άπό μια ασίγαστη «είδητική»43 διάθεση44 πού τον γοητεύει. Ή αντίληψη ότι ή φιλοσοφία είναι ή αγάπη στή διαδικασία της απο­

κάλυψης τοϋ αγνώστου συνεπάγεται τό συμπέρασμα ότι ή φιλοσοφία είναι γνώση, άλλα και ή ίδια ή γνωστική προσπάθεια, πνευματική διαδικασία, πνευματική καλλιέργεια καί εγρήγορση τοϋ λογικοϋ. Άπό αυτό συνάγεται ότι ή φιλοσοφία δέν είναι μόνο «πολυμάθεια», ή καθόλου «πολυμάθεια»

40. Πλ. "Οροι, 414b. 41. Άριστ . , άπόσπ., 8 (εκδ. W. D. Ross). 42 Ή ρ α κ . , ϋ ­ Κ 1 2 , Β30. 43. Άριστ . , Μ.τ.Φ., ΑΙ 982 25­26. 44. Πρβλ. Άριστ . Μ.τ.Φ. ΑΙ. 980α «οί άνθρωποι φύσει τοϋ είδέναι ορέγονται».

424 Ι. Γ. Δελλή

άλλα εξακριβωμένη γνώση, πού γίνεται συνεχώς και πιο αντικειμενική και έγκυρη. Είναι πρώτα ερμηνευτική διαδικασία καί υστέρα γίνεται κανονιστι­

κή υπόδειξη. Ό «ϊστωρ» πού περιλαμβάνεται στο «Φιλόσοφο» δέν είναι ό «πολυ­

μαθής», άλλα ό βαθύς γνώστης, εκείνος πού δέν αρκείται στο «πώς», άλλα αναζητεί επίμονα το «γιατί». Ή πολυμάθεια δέν φωτίζει το «νουν»45, δέν βοήθα στην ανεύρεση του «γιατί» καί δέν διευκολύνει τήν αναγωγή στο «σαφές». Ή Φιλοσοφία είναι εύμάθεια, βαθύνοια, είναι τό «εύρείν μίαν αΐ­

τιολογίαν»46. Έκτος από τον «ονοματικό» ορισμό πού αναλύσαμε παραπάνω, στο

«Υπόμνημα» του 'Αμμωνίου αναγράφονται δύο ορισμοί αριστοτελικοί καί δύο ακόμα του Πλάτωνα.

Ό πρώτος αριστοτελικός ορισμός, δεύτερος στή σειρά, είναι αυτός σύμφωνα μέ τον όποιον ή φιλοσοφία είναι «καί περί του οντος ή ον ταύτης εΐη θεωρήσαι, καί τί έστι καί τα υπάρχοντα ή όν»47. Ό ορισμός αυτός περι­

έχεται σέ πολλά μέρη του θεμελιώδους έργου του Σταγιρίτη «Μετά τα Φυ­

σικά»48. Είναι οπωσδήποτε επηρεασμένος άπό τα προβλήματα πού συζη­

τά ό φιλόσοφος στο έργο του αυτό. Ή Φιλοσοφία είναι «γνώση» τών «όν­

των» καί τό ίδιο τό ερώτημα «περί όντος». Είναι ή αναζήτηση καί ή γνώση τών πρώτων άρχων τών όντων, θεωρεί δηλαδή τό «ον» ώς «ον» καί τί είναι αυτό τό ϊδιο καί τις ιδιότητες του ώς όντος. Γνώση τών όντων σημαίνει για

45. Ή αντίληψη ότι ή «πολυμάθεια» δέν φωτίζει το νοΰ εκφράστηκε ϊσως γιά πρώ­

τη φορά από τον Ηράκλειτο άπ. Β40 «πολυμαθίη νόον ου διδάσκει». "Ομως παρόμοιες απόψεις πού απαξιώνουν τήν πολυμάθεια, γιατί δέν συντελεί στή βαθύνοια, βρίσκουμε σέ δύο αποσπάσματα του Δημοκρίτου Β64 «πολλοί πολυμαθέες νουν ουκ εχουσιν» καί Β65 «πολυνοΐην, ου πολυμαθίην άσκέειν χρή». Γιά τή χρήση της έννοιας στο Δημόκριτο, Βλ. Δελλή, Ι.Γ., Τό πρόβλημα τής 'Ηθικής Συνείδησης στο Δημόκριτο, Πάτρα 1985, 202­

203. Επίσης στον Άνάξαρχο Β1 «Πολυμαθίη κάρτα μεν ωφελεί κάρτα μεν βλάπτει τον έχοντα». "Ιππων άπ. Β20 «Πολυμαθοσύνης ου κενεώτερον ουδέν». Στον «Ιππόλυτο» τοϋ Ευριπίδη «Ώ πόλλ' άμαρτάνοντες άνθρωποι μάτην, /τί δέ τέχνας μέν μυρίας διδάσκετε/ καί πάντα μηχανάσθε κάξευρίσκετε,/εν δ' ουκ έπίστασθ' ούδ' έθηράσθέ πω,/φρονεΐν διδά­

σκειν ούσιν ουκ ένεστι νους;». Ό Πλούταρχος (Συμποσιακά 734d) αποδίδει στον 'Αριστο­

τέλη μια πρόταση μέ παρόμοιο νόημα «...μαρτύρων αύτφ τω Άριστοτέλει λέγοντι τήν πολυμάθειαν πολλάς ταραχάς ποιεΐν» καί Άριστοτ. Περί Παιδείας 1 (εκδ. Ross).

46. Δημ., άπ. Β118­ Βλ. καί Βεργ. Γεωργικά 11,490, «Felix qui potuit rerum cogno­

scere causas». 47. Άριστ. Μ.τ. Φ., El 1026α31. 48. Άριστ. Μ.τ. Φ., Κ2. 1060 b31 «Έπεί δ' εστίν ή τοϋ Φιλοσόφου επιστήμη τοϋ

δντος ή ον καθόλου». Κ3. 1061Ò26 «Ή δέ φιλοσοφία περί των έν μέρει μέν, ή τούτων έκά­

στω τι συμβέβηκεν, ού σκοπεί, περί δέ τό ον τών τοιούτων έκαστον, θεωρεί».

Ή Φιλοσοφία κατά το «Υπόμνημα» τοΰ 'Αμμωνίου 425

τον "Αριστοτέλη εύρεση τών «πρώτων άρχων και αιτιών»49. Ή άποψη αύ­

τη επιβεβαιώνεται από τήν αναφορά στην αιτία, πού οδήγησε τον άνθρω­

πο στη φιλοσοφία και ή οποία γιά τον 'Αριστοτέλη είναι ό «θαυμασμός»50

των ουρανίων σωμάτων και της ροϊκότητας του σύμπαντος. Τον ορισμό αυτό της φιλοσοφίας ώς γνώσης των πρώτων άρχων συμπληρώνει ό Αρι­

στοτέλης πάλι στα «Μετά τα Φυσικά» όταν κάνει διάκριση ανάμεσα στην ((θεωρητική» και «πρακτική Φιλοσοφία»51.

Έξαλλου ό ορισμός αυτός δεν φαίνεται ότι ταυτίζεται πλήρως μέ τήν οντολογία καί τήν μεταφυσική, αν λάβουμε υπ' όψη μας τον ορισμό πού δί­

νει ό "Αριστοτέλης στην έννοια της «αρχής» «Πασών μεν ούν κοινόν τών αρχών το πρώτον είναι όθεν ή εστίν ή γίγνεται ή γιγνώσκεται»52.

Μέ το «έστιν» δηλώνει το «δν», μέ το «γίγνεται» εννοεί τή δημιουργία, τήν εξέλιξη καί τους σκοπούς πού επιδιώκονται μέ κάθε δημιούργημα, μέ το «γιγνώσκεται» έξυπακούονται ή λογική καί ή θεωρία. Έτσι ό ορισμός αυτός δεν αναφέρεται στα στενά πλαίσια του οντολογικού προβλήματος, αλλά σέ κάθε είδους θεωρητικές διερευνήσεις προβλημάτων πού αντιμετω­

πίζει ό άνθρωπος στή γνωστική του πορεία. Ένας άλλος αριστοτελικός ορισμός πού περιλαμβάνεται στο «Υπόμνη­

μα» τοΰ "Αμμωνίου είναι αυτός πού καθορίζει τήν Φιλοσοφία ώς «τέχνη τεχνών καί επιστήμη επιστημών». Γιά να αναλύσουμε αυτό τον ορισμό εΐναι ανάγκη να ερευνήσουμε μέ ποιο τρόπο θεωρεί ό "Αριστοτέλης τήν τέχνη. «Ή τέχνη τα μέν επιτελεί ά ή φύσις αδυνατεί άπεργάσασθαι, τα δέ μιμείται»53. Ό σ ο ν άφορα στή γένεση της Τέχνης σ" άλλο σημείο αναφέρει «γίγνεται δέ τέχνη όταν έκ πολλών της εμπειρίας έννοημάτων μία καθόλου γένηται περί τών ομοίων ύπόληψις»54. Σχετικά μέ το περιεχόμενο της τέχνης ό "Αρι­

στοτέλης σημειώνει «ή μέν εμπειρία τών καθ" έκαστον εστί γνώσις ή δέ τέχνη τών καθόλου»55. Ή τέχνη προϋποθέτει τήν εμπειρία καί τή γνώση, γιατί είναι «έξις τις μετά λόγου»56.

ΓΗ Φιλοσοφία εΐναι «τέχνη τεχνών», δηλαδή πάνω άπό όλες τις επί

49. Μ.τ. Φ., Α2. 982b8 καί Γ2. 1003β 18 «τών ουσιών αν δέοι τάς αρχάς και τάς αιτίας εχειν τόν φιλόσοφον». Άλλα καί κάθε επιστήμη κατά τόν 'Αριστοτέλη ζητεί τις αιτίες Βλ. Μ.τ. Φ., Κ7. 1063 β36­37.

50. Μ.τ. Φ., Α2 982Ò12· Βλ. Παρόμοια θεαίτ. 155d «μάλα φιλοσόφου τοϋτο το πάθος το θαυμάζειν ου γαρ άλλη αρχή φιλοσοφίας ή αυτή».

51. Μ.τ. Φ., Al 993b21 «θεωρητικής φιλοσοφίας τέλος αλήθεια, πρακτικής δ' έργον». 52. Μ.τ. Φ., ΔΙ. 1013α 17­18. 53. Φυσικής Άκρόασις , 199α 15 KUÌ 194u21. 54. Μ.τ. Φ., 981α 5­7. 55. Μ.τ. Φ., ΑΙ. 981α 15­17· Ρήτορ, Α2. 1356β28­29. 56. Άριστ . Ήθικ. Νικομάχεια, Ζ4. 1140α 6­7.

426 Ι. Γ. Δελλή

μέρους τέχνες. Ή «τέχνη» εΐναι σύλληψη, γνώση «των καθόλου». "Αρα και ή Φιλοσοφία έχει το χαρακτήρα της καθολικότητας όσον άφορα στα αντικείμενα πού αναφέρεται, περιλαμβάνει τήν «εμπειρία» πού περιλαμβά­

νει ή τέχνη, άλλα και «ύπέρκειται» της εμπειρίας. Ό ορισμός όμως επιση­

μαίνει ότι ή Φιλοσοφία είναι και «επιστήμη επιστημών». Ή επιστήμη εί­

ναι κατά τον 'Αριστοτέλη αιτιολογημένη γνώση του ειδικού57, αναφέρεται στις αρχές και αιτίες58 καί είναι αποδεδειγμένη59. Ή Φιλοσοφία είναι «επι­

στήμη επιστημών», άλλα και «πρώτη επιστήμη»60. Ό ορισμός αυτός συνε­

πικουρεί ώστε να κατανοήσουμε τα έξης χαρακτηριστικά σχετικά μέ τον ο­

ρισμό της Φιλοσοφίας: α) ή φιλοσοφία ασχολείται και επιχειρεί να συλλά­

βει τα «καθόλου», β) είναι εμπειρία καί γνώση άλλα καί ύπέρκειται της εμ­

πειρίας, γ) ώς επιστήμη είναι αιτιολογημένη καί αποδειγμένη γνώση, δ) εί­

ναι όμως καί θεωρία των επιστημών, ε) αν δεχτούμε ώς οριστικό καί βασικό τον ορισμό της επιστήμης πού προτείνει σ" ενα άλλο σημείο του έργου του ό 'Αριστοτέλης, ότι δηλαδή ή επιστήμη ασχολείται μέ τήν «ακίνητη καί αι­

ώνια ουσία τών πραγμάτων»61 καί ότι ή φιλοσοφία είναι «επιστήμη τών επιστημών», τότε οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι ή Φιλοσοφία «ύπέρ­

κειται» της επιστήμης καί εξετάζει τήν επιστήμη. Σ' αυτό τό σημείο τίθε­

ται το πρόβλημα της σχέσης φιλοσοφίας καί επιστήμης καί της υπεροχής της πρώτης σε σχέση μέ τή δεύτερη.

Σε διαφορετικό κλίμα αντιμετώπισης του προβλήματος μας μεταφέρουν οί δύο πλατωνικοί ορισμοί. Ό πρώτος ορισμός προβάλλει τήν φιλοσοφία ώς μία κανονιστική επιστήμη καί ώς μέσο για τήν διαμόρφωση ενός τρό­

που ζωής. «Όμοίωσις τω θεώ κατά τό δυνατόν άνθρώπω»62. Ό ορισμός αυ­

τός κατανοείται στο πλαίσιο της θεωρίας τών ιδεών. Οί θεοί ανήκουν στον κόσμο του «εΐναι», στον κόσμο τών «ιδεών». Μέ τή φιλοσοφία ό άνθρωπος επιχειρεί να μοιάσει στους θεούς ν" αποκτήσει θεϊκές ιδιότητες. Ή «όμοί­

ωσις» εΐναι μια δυνατότητα πού μπορεί να επιτευχθεί σέ κάποιο δυνατό βα­

θμό χωρίς να ολοκληρώνεται. «Όμοίωσις» δέν σημαίνει οπωσδήποτε ταύ­

τιση, διότι υπάρχει ένας περιορισμός γι'αυτό, τον όποιον γράφει ό Πλάτων σ' ενα άλλο σημείο «θεός άνθρώπω ού μείγνυται»63, άλλα προσέγγιση, θέ­

57. Μ.τ. Φ..Ζ6. 1031b6. 58. Μ.τ.Φ.,ΕΙ. 1026Ò6. 59. Άριστ . Άναλ. "Υστερα, 2. 71 b9. 60. Μ.τ. Φ.,Κ4. 1061Ò16. 61. Μ.τ. Φ., ΕΙ 1026α 10­11: «ει δέ τί έστιν άΐδιον καί ακίνητον καί χωριστόν, φανερόν

δτι θεωρητικής τό γνώνακ..» 62. Πολιτ, 500c, 613a' Νόμοι, 716d" θεαίτητ. 167a. 63. Συμπ., 203α.

Ή Φιλοσοφία κατά τό «Υπόμνημα» του 'Αμμωνίου 427

αση του «θείου», πού εΐναι ή «αλήθεια». Ό άνθρωπος αναζητεί τήν αλήθεια. «Αλήθεια» όμως εΐναι το «άλη­θείον»64, δηλαδή περιπλάνηση γύρω άπο το «θείον» κυνήγι του «θείου».

Ή φιλοσοφία εΐναι το «φιλεΐν τήν σοφίαν» άφοϋ όμως «σοφον» είναι το «θείον»65, άρα φιλοσοφία εΐναι «το φιλεΐν το θείον».

'Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι ή άποψη αυτή για τον ορισμό της φιλοσο­

φίας προαναγγέλλει τήν ήθικοποιητική αρχή πού υποδηλώνει ή ευαγγελι­

κή ρήση «εσεσθε οϋν ύμεΐς τέλειοι, ώσπερ ό πατήρ ημών ό εν τοις ούρανοΐς τέλειος έστι»66. Ό Πλάτων διευκρινίζοντας67 παραπέρα τον ορισμό αυτόν υποδεικνύει τον τρόπο μέ τον όποιον θα επιτευχθεί αυτή ή «όμοίωσις». Ό τρόπος αυτός συνίσταται στην απόκτηση δύο σημαντικών αρετών, της «φρο­

νήσεως» πού είναι «διάθεσις καθ' ην κρίνομεν τί πρακτέον καί τί ού πρα­

κτέον»68 και της δικαιοσύνης ή οποία είναι αρμονία τών τριών μερών69

της ψυχής69α, «έξις»70 εσωτερική. Ή φρόνηση οδηγεί στην ηθικοποίηση καί ή δικαιοσύνη, πού είναι ή «μεγίστη»71 τών αρετών κατευθύνει τήν φρό­

νηση καί τή σωφροσύνη. Αυτές τίς αρετές στον υπέρτατο βαθμό έχει τό «θεί­

ον». Ό ορισμός αυτός της φιλοσοφίας εΐναι περιοριστικός, γιατί ταυτίζει τή φιλοσοφία μέ τον «πρακτικό βίο» μόνο, δηλαδή ή φιλοσοφία γίνεται μέσον αγαθού τρόπου ζωής. Ή φιλοσοφία ως ροπή για τήν απόκτηση της δικαιοσύνης γίνεται ενα σημείο προσανατολισμού για τήν ορθή συμπερι­

φορά άπό τήν οποία θα προέλθει ή κοινωνική αρμονία. "Ετσι ή φιλοσοφία γίνεται παίδευση ψυχής, αγωγή καί ήθος, άφοϋ ή δικαιοσύνη, κατά τον Πλάτωνα χαλιναγωγεί τά άλλα δύο μέρη της ψυχής, τό «θυμοειδές» καί τό «έπιθυμητικόν».

Κλιμάκωση του ορισμού πού προβάλλει τήν Φιλοσοφία «ώς όμοίωσις τώ θεώ» αποτελεί ό δεύτερος Πλατωνικός ορισμός της Φιλοσοφίας πού βρί­

64. Πλατ., Κρατ. 421c. 65. Βλ. Πλ. Φαιδρός, 278d «τό μέν σοφόν —καλείν εμοιγε μέγα είναι δοκεί και θεώ

μόνφ πρέπειν τό δε ή φιλόσοφον ή τοιούτον τι μάλλον τε αν αύτω άρμόττοι καί έμμελε­

στέρως εχοι». 66. Ματθαίου Ε. 48. 67. Θεαίτητ., 176b «Όμοίωσις δέ δίκαιον καί όσιον μετά φρονήσεως γενέσθαι». 68. Βλ. Πλατ., (Ψευδ)οροι, 41 Id: «φρόνησις· δύναμις ποιητική καθ' αυτήν της άν­

θρωπου ευδαιμονίας' επιστήμη αγαθών καί κακών επιστήμη ποιητική ευδαιμονίας' διά­

θεσις καθ' ην κρίνομεν τί πρακτέον καί τί μή πρακτέον»' Βλ. καί SVF, III, 262, 268. 69. Βλ. Πλατ., Φαίδρ., 246α κ.έ. 69α. Πλατ. Πολιτ. Δ, 443d5 ­ e l . 70. Πλατ. Πολιτ. Δ, 433el2 ­ 434a 1 «Καί ταύτη άρα πη ή τοϋ οικείου τε καί έαυτοϋ

έξις τε καί πράξις δικαιοσύνη αν όμολογοΐτο». 71. Πλατ., Νόμοι A, 630c 3­4' Πρβλ. Άριστ . Ήθικ. Νικ. ΕΙ. 1129β26.

428 Ι. Γ. Δελλή

σκουμε στον διάλογο «Φαιδρός»72. Σύμφωνα με την άποψη του Σωκράτη, πού εκφράζεται στο διάλογο αυτό, ή φιλοσοφία είναι «μελέτη θανάτου». Δικαιολογώντας ό Σωκράτης τή βαθύτερη αιτία της αταραξίας του sub Spe­

cie mortis την αποδίδει στην ιδιότητα τοϋ φιλοσόφου τοΰ οποίου ή ζωή εί­

ναι υπέρβαση της φυσικής ζωής, ή οποία αίσθητοποιεΐται μέ την ύπαρξη τοϋ σώματος. Μέ τον ορισμό αυτό ή φιλοσοφία γίνεται περισσότερο «πρα­

κτικός βίος», ηθική και μέσο προετοιμασίας καθόδου στον «"Αδη», όπως κα­

τανοεί τον «"Αδη» ό Σωκράτης73. Για τό Σωκράτη εξάλλου δέν μπορούσε να είναι κάτι διαφορετικό παρά ηθική και «πρακτικός βίος» ή φιλοσοφία, άφοϋ, όπως ομολογούν ό "Αριστοτέλης και άλλοι, ό Σωκράτης ασχολήθη­

κε αποκλειστικά πρώτος μέ τήν ηθική74. Μέ τον ορισμό αυτό πού δίνει στή φιλοσοφία ό Σωκράτης δεν εκφρά­

ζει κάποια απαισιόδοξη διάθεση για τή ζωή και δέν προβάλλει τήν αντίλη­

ψη ότι ή φιλοσοφία εΐναι μέσο αποφυγής δύσκολων καταστάσεων και προ­

βληματισμών πού δημιουργούν πνευματικό αδιέξοδο άλλα εννοεί ότι ή φιλοσοφία είναι ένας τρόπος ζωής, πού προετοιμάζει μια μεταφυσική ζωή τήν οποίαν ό ϊδιος πιστεύει ότι υπάρχει, όταν θα επέλθει ό χωρισμός τοΰ σώματος άπό τήν ψυχή πού είναι τοΰ θεοΰ, όπως χαρακτηριστικά ό ϊδιος λέ­

ει, «έως αν ό θεός άπολύση ημάς»75. Σέ καμιά περίπτωση όμως δέν καταργεί ό Σωκράτης τή ζωή, γιατί προ­

τιμάει τό θάνατο. Αίτημα για τον Σωκράτη στο σημείο αυτό είναι ό «κα­

θαρμός» άπό τις υπέρμετρες επιθυμίες τοΰ σώματος, δαμασμός αυτών των επι­

θυμιών οί οποίες μας κάνουν να ζοΰμε «δουλεύοντες τή τούτων θεραπεία»76

και εξαιτίας αυτών τών απαιτήσεων τοΰ σώματος, πού εΐναι αιτίες «πολέ­

μων»77, «ουδέ φρονήσαι ήμϊν έγίγνεται ουδέποτε ουδέν»78. Έξαλλου μέ τή φιλοσοφία ασχολούμεθα μέ όλα αυτά79. ((Μελέτη θανάτου» είναι ή φι­

72. Πλατ. Φαΐδρ. 64a, 67c, 81a: «άτε μελετώσα αεί τοϋτο. το δέ ουδέν άλλο εστίν ή ορθώς φιλοσοφούσα καί τω οντι τεθνάναι μελετώσα ραδίως· ή ου τοϋτ' αν εΐη μελέτη θα­

νάτου;» 73. Πλατ. Κρατ. 404b «ΣΩ. Καί τό γε όνομα «Άϊδης», ώ Έρμόγενες πολλοϋ δει άπό

τοϋ άειδοϋς έπωνομάσθαι, άλλα πολύ μάλλον άπό τοϋ πάντα τα καλά είδέναι, άπό τούτου υπό τοϋ νομοθέτου «"Αϊδης» εκλήθη».

74. Βλ. Άριστ . Μ.τ. Φ. Α6 987b 1­2 ((Σωκράτους περί τα 'Ηθικά πραγματευομένου». Ξενοφ. Άπομν. Α, 1, 16­ Κικ., Tusc disput, ν, 4, 10' Κικ. Acad. I, 15­ Διογ. Ααερτ. II, 16.

75. Πλατ. Φαΐδρ. 67α «...μηδέ άναπιμπλώμεθα της τούτου (σώματος) φύσεως, άλλα καθαρεύωμεν άπ' αύτοϋ, εως αν ό θεός αυτός άπολύση ημάς».

76. Πλ. Φαΐδρ. 66dl. 77. Πλατ. Φαΐδρ. 66c. 78. Πλ. Φαΐδρ. 66c. 79. Πλ. Φαΐδρ. 66d2.

Ή Φιλοσοφία κατά τό «'Υπόμνημα» τοϋ 'Αμμωνίου 429

λοσοφία και όχι επιδίωξη θανάτου, εξοικείωση με την «μεταφυσική ζωή» διά μέσου της ηθικοποίησης και όχι άρνηση της «φυσικής ζωής». Ό φιλό­

σοφος δέν φοβείται το θάνατο, γιατί τον έχει ερευνήσει, όμως δέν τον επι­

θυμεί οπωσδήποτε. Στον «"Αδη» «καθαρώς έντεύξεσθαι φρονήσει»80. Γι" αυτό δέν τον φοβείται. Ή φιλοσοφία είναι τό μέσο ώστε να μήν «κείται» κά­

ποιος «άτιμος» όταν έλθει τό «πεπρωμένον τέλος»81. Οί Στωικοί παρερμηνεύοντας την άποψη αυτή τοϋ Σωκράτη, ότι δηλα­

δή ή φιλοσοφία είναι μελέτη θανάτου έφθασαν να προτιμούν ϊσως και να προτείνουν τήν «αυτοχειρία» χωρίς βέβαια αυτό να οδηγεί γενικευτικά στην άποψη ότι ή φιλοσοφία είναι «μελέτη φυσικού θανάτου». Ή στωική αυτή άποψη είναι σύμφωνα προς τήν διδασκαλία τους για τήν «εϋλογον έξαγω­

γήν»82, δηλαδή τήν απαλλαγή άπό τα «δεσμά» της ζωής, γιατί ή ϊδια εΐναι κάτι άδιάφορον και μπορεί κανείς να τήν εγκαταλείπει όταν γίνεται αφό­

ρητη, ή όταν ό ϊδιος έχει χάσει τήν αξιοπρέπεια του. Ή αντίληψη αυτή τών Στωικών διαφέρει άπό εκείνη τοϋ Σωκράτη. Για τό Σωκράτη ή αταραξία μπροστά στο θάνατο, πού είναι χωρισμός της ψυχής άπό τό σώμα, ό όποιος εξαρτάται άπό τή θεϊκή βούληση, οφείλεται στην πίστη του και τήν ασφά­

λεια του, ότι υπάρχει ό "Αδης και ή ζωή συνεχίζεται δικαιωμένη άπό τή γή­

ινη συμπεριφορά. Ή «αταραξία» λοιπόν οφείλεται στην συνείδηση της συνέπειας, πού έχει ό φιλόσοφος για τήν επίγεια ζωή του. "Αντίθετα για τους Στωικούς ή ψυχή εΐναι θνητή, επιβιώνει μερικά όταν χωριστεί άπό τό σώμα μέχρι της προσεχούς «έκπυρώσεως»83. Αυτό ισχύει για όλες τις ψυ­

χές. Οί ψυχές τών φιλοσόφων διατηρούνται άπλα λίγο περισσότερο άπό τις ψυχές τών άλλων. Κάποιες παρόμοιες απόψεις, πού φαίνεται να διατυπώνει στή συνέχεια της συζήτησης στον «Φαίδωνα» ό Κέβης, ανατρέπονται άπό τον Σωκράτη84.

Πέρα όμως άπό τους συσχετισμούς αυτούς τών στωικών αντιλήψεων μέ

80. Πλ. Φαΐδρ. 68a. 81. Ξενοφ. Άπομνημ. Β, II, 33. 82. Διογ. Λαερτ. VII, 130 «ευλόγως τέ φασιν έξάξειν εαυτόν τοϋ βίου τον σοφό ν...».

Βλ. καΐ SVF, III, 146· Κικερ. Definibus III, 29 καί SVF, III, 35. Ό «σοφός», σύμφωνα μέ τή γνώμη τοϋ Σενέκα (Epist. 70) μπορεί να αυτοκτονήσει, αν ή τύχη του είναι δυσ­

μενής. Βλ. καί Μ. Αυρηλίου (προς Εαυτόν: Ε', 29). Για τό πρόβλημα της «αυτοχει­

ρίας» στους Στωικούς καί τις ποικίλες προεκτάσεις καί αιτιολογήσεις πού έχουν δοθεί σ' αυτό βλ. J.M. Rist, Stoic Philosophy, Cambridge Un. pr. 1977, 233­255.

83. SVF, II, 596. «'Αρέσκει δέ τοις πρεσβυτάτοις τών άπό της αίρέσεως ταύτης έξαι­

θεροΰσθαι πάντα κατά περιόδους τινάς τάς μεγίστας εις πυρ αίθερώδες άναλυομένων πάν­

των...» 84. Πλάτ.,Φαιδ. 117c/d.

430 Ι. Γ. Δελλή

τον παραπάνω σωκρατικό ορισμό ό Χρύσιππος θεωρεί τη φιλοσοφία «έπι­

τήδευσιν σοφίας» και τήν «σοφίαν έπιστήμην θείων τε και ανθρωπίνων πα­

ραγόντων», σύμφωνα με τήν μαρτυρία του Σέξτου 'Εμπειρικού85. Ό ορισμός αυτός πιστεύουμε ότι είναι πολύ περιεκτικός, άλλα και ευρύς. «Επιτήδευ­

ση» είναι ή επιδίωξη κάποιου πράγματος, ή μεγάλη προσοχή, άσκηση και επιμονή, ενασχόληση με τή «σοφία». "Η «σοφία» δεν είναι μόνο «ars viven­

di»86 άλλα γνώση87 και «Επιστήμη». «Επιστήμη» είναι «κατάληψις α­

σφαλής και άμετάπτωτος ύπό λόγου»88. ΊΛ «Επιστήμη» θεωρείται άπό τα «καθ' έαυτά αγαθά», τα πρωταρχικά αγαθά. "Ετσι ή φιλοσοφία γίνεται τρόπος ζωής, άλλα και γνώση εξακριβωμένη, «ασφαλής» και «άμετάπτω­

τος». Γνώση μετά λόγου και «ύπό λόγου» δημιουργημένη και δέν είναι αυ­

θαίρετες ύποικειμενικές συλλήψεις. Μέ αυτή τήν έννοια ή φιλοσοφία είναι δημιουργός γνώσης ή ήθους, σύνθεση θεωρίας, ερμηνεία «θείων και ανθρω­

πίνων πραγμάτων». Θεωρεί τα «θεία», ερμηνεύει όμως τα ανθρώπινα πρά­

γματα, γιατί ό άνθρωπος, κατά τή στωική άποψη είναι «λογικό ζώον προς θεωρίαν και πρδξιν»89. Ώ ς λογικό λοιπόν δν ό άνθρωπος αντιλαμβάνεται τή φιλοσοφία ώς «επιστήμη» «ύπό λόγον» και ώς «ars vivendi».

"Αναλύσαμε τους εξι ορισμούς90 της φιλοσοφίας στην αρχαία σκέψη και σέ μεγάλο βαθμό διαπιστώσαμε εκείνο πού προαναγγείλαμε, ότι δηλαδή κανείς άπό αυτούς δέν είναι «αποτελεσμένος» και «ισχυρός» ακόμα και για τήν εποχή πού διατυπώθηκε. Πολύ περισσότερο αυτοί οί ορισμοί είναι «ανίσχυροι» για τήν εποχή μας, πού ή φιλοσοφία όχι μόνο ορίζεται μέ πολ­

λούς άλλους διαφορετικούς τρόπους, άλλα και αμφισβητείται91 ή αποτελε­

σματικότητα της ύπαρξης της. Ή προβληματική, πού αναπτύχθηκε, πείθει,

85. Σεξτ. Εμπειρίκου, Προς Μαθηματικούς, IX, 13 και SVF, II 36. 86. Κικ., Acad. II, 23' Βλ. SVF, II 117. 87. SVF, I, 37Α. 88. SVF, Ι, 68 και Σέξτου Εμπειρίκου, Προς Μαθημ. VII, 151 «έπιστήμην είναι τήν

ασφαλή" και βεβαίαν και άμετάθετον ύπό λόγου κατάληψιν». 89. Διογ. Λαερτ.νΐΙ, 130. 90. 'Αναφέρουμε εδώ ενδεικτικά τους ορισμούς πού δίνουν ό Επίκουρος και ό Πλω­

τίνος. Ό Επίκουρος, σύμφωνα μέ τήν αναφορά του Σέξτου 'Εμπειρικού ( = Π ρ ό ς Μαθημ . Ι, 1, 169), θεωρεί τή φιλοσοφία «ένέργειαν είναι λόγοις και διαλογισμοΐς τον εύδαίμονα βίον περιποιοϋσαν». Ό Πλωτίνος θεωρεί τή Φιλοσοφία καθολική επιστήμη «μόνη ή φι­

λοσοφία περί πάντα τα όντα καταγίνεται» (Έν., 1, 3, 6). 91. Βλ. Th., W., Adorno, Σέ τί χρησιμεύει ακόμη ή φιλοσοφία; Έλλ. μτφρ. Π. Σούρ­

λα> εκδ. Έρασμος, 'Αθήνα 19792· Jiirgen Habermas, Ti χρειάζεται ακόμα ή φιλοσοφία, Signum, 9 (1979) σσ. 1­2, 11­16· Ε. Μουτσόπουλου, Φιλοσοφικοί Προβληματισμοί, 'Αθή­

ναι 1971, τόμ. Α', 264­268.

Ή Φιλοσοφία κατά τό «Υπόμνημα» του 'Αμμωνίου " 431

ϊσως, δτι μπορούμε να ορίσουμε τη φιλοσοφία όταν ασχοληθούμε με «πά­

θος» με ενα άπό τα πολλά ερωτήματα πού θέτει ή ϊδια. Δεν φαίνεται ότι εί­

ναι δυνατό να ορίσουμε τή φιλοσοφία προκαταβολικά χωρίς ν" ασχοληθού­

με μέ κάποιο πρόβλημα της, γιατί ή ίδια κάνει τον ορισμό της πρόβλημα και ορίζεται μέ τα επιτεύγματα της a posteriori.

Δρ ANT. Γ. ΜΑΡΚΟΥ Αέκτορος Φιλοσοφίας

τον Πανεπιστημίου Πατρών

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ «ΣΟΦΤΑΣ» ΣΤΟΝ ΠΟΙΗΤΗ ΕΥΗΝΟ

Τον δρο «σ ο φ ί α» χρησιμοποίησε, έστω και «άπαξ» κατά τη Σούδα1, πρώτος ό "Ομηρος2. "Εκτοτε ό όρος συναντάται σέ όλους σχεδόν τους ποιη­

τές και φιλοσόφους. Και άλλοι μέν άπ" αυτούς χρησιμοποίησαν τον όρο εϊτε με την τρέχουσα εννοιά του, εϊτε προσδίνοντας σ' αυτόν και νέα ευρύτερη ή βαθύτερη έννοια. "Αλλοι δέ προσπάθησαν επιπλέον να καθορίσουν την έν­

νοια της «σοφίας», και το ρόλο και την αξία αυτής για τη ζωή, καθώς και τα γνωρίσματα του «σοφού». Και τέλος άλλοι τόνισαν ιδιαίτερα τήν ανωτερό­

τητα και τή σπουδαιότητα της «σοφίας» έναντι κάθε άλλης δύναμης και α­

ρετής και τήν ανάγκη κτήσεως αυτής. "Ετσι, για να αναφέρομε μερικά μόνο παραδείγματα, ο Σόλων3 χαρακτήρισε τή «σοφία» «ίμερτή». Ό Ξενοφάνης4

προέκρινε αυτήν ώς «άμείνονα» άλλων αγαθών και δυνάμεων για τήν «ευνο­

μία» της «Πόλεως»5. Ό 'Ηράκλειτος θεώρησε αυτήν ώς δυνατότητα τών αν­

θρώπων «άληθέα λέγειν και ποιείν κατά φύσιν έπαΐοντας» και έκρινε αναγ­

καίο οί φιλόσοφοι νά εΐναι «ευ μάλα πολλών ΐστορες»6. Ό Δημόκριτος7

έκρινε ότι ή «άθαμβος σοφίη» εΐναι «άξίη πάντων τιμιωτάτη ούσα». Ό Πλάτων8 κατέταξε τή «σοφία» μεταξύ τών ανωτάτων αρετών και διέκρινε σ' αυτήν τον παράγοντα προς «παΰλαν κακών» στο βασικό μάλιστα χώρο της ανθρώπινης ζωής, τον πολιτικό. Ό Αριστοτέλης τήν χαρακτήρισε ανώ­

ι. Σούδα, τόμ. IV, σ. 400, Έκδ. Adler. Ό όρος απαντάται και στον Όμηρικό "Υμνο στον Έρμη, στ. 483.

2. Όμήρ. Τλ. Ο. 411. 3. Σόλων. άπ. 13,52W. 4. Ξενοφ. άπ. 2, 12. Βλ. καί Α. Γ. Μάρκου, Ή 'Ιδέα της προόδου στον Ξενοφάνη,

Διδ. διατριβή, Πάτρα, 1983, σ. 323 κ.έ. 5. Ήρακλ. απ. 112. 6. Ήρακλ. απ. 35 7. Δημοκρ. άπ. 216. 8. Βλ. Πλάτ. Πολιτ. 473c­473d καί 501e 3­5, Νόμ. 708d 7­12, Ζ' έπιστ. 326b.

Ή έννοια της «σοφίας» στον ποιητή Εϋηνο 433

τατη διανοητική αρετή9 και καθόρισε τα γνωρίσματα του «σοφού»10. Ό Τάμ­

βλιχος11 θεώρησε τή «σοφία» «χρησιμωτάτην και ήγεμονικωτάτην». Τέλος ό Θέογνης12 δίδαξε ότι ή κτήση «της αρετής» και της «σοφίας» πρέπει να εΐναι ή κυριότερη φροντίδα, «μελέδημα», των ανθρώπων.

Ταξινομώντας τις απόψεις σχετικά μέ τήν έννοια τής «σοφίας» στην αρχαία Ελληνική εποχή μπορούμε να ποΰμε ότι βαθμιαία αποδόθηκαν στον όρο τρεις κυρίως έννοιες13. Σύμφωνα μέ τήν πρώτη, τήν αρχική, έννοια «σο­

φία» είναι ή ιδιαίτερη επιδεξιότητα, επίδοση και εμπειρία σχετικά μέ μια συγκεκριμένη τέχνη, ενα επάγγελμα, όπως στην ποίηση, στην αρχιτεκτονι­

κή, τή γλυπτική κ.α. 'Έτσι ό Όμηρος χρησιμοποίησε τον όρο «σοφία» για να δηλώσει τήν «τεκτονικήν τέχνην»14, ό Πλάτων 15 έκανε λόγο για τήν «εν­

τεχνον σοφίαν» των ανθρώπων τής παλαιότερης εποχής και ό 'Αριστοτέ­

λης16, αναφερόμενος στή «σοφία» τοϋ Φειδία και τοϋ Πολυκλείτου, χαρα­

κτήρισε αυτή «αρετή τέχνης». Σύμφωνα μέ τή δεύτερη έννοια «σοφία» είναι ή γενικότερη πρακτική εμπειρία, ή σύνεση, ή φρόνηση, ή σωφροσύνη γύρω από τα πράγματα τής ανθρώπινης ζωής, προσωπικής καί κοινωνικής, καθώς και τα πράγματα τής «Πόλεως». Ή έννοια αυτή διαμορφώθηκε και 'ίσχυσε κυρίως κατά το τέλος τής αρχαϊκής και τις αρχές τής κλασσικής εποχής, όπως φαίνεται άπό τήν παράδοση για τους Επτά Σοφούς17, το Σόλωνα18,

9. Βλ. Ά ρ ι σ τ . Ή θ . Νικ. 1139Ò20, 1141a21­22 και 1141Ò2­9, Μεταφ. 982al­3, Fragm. Περί Φιλοσοφίας, άπ. 8.

10. Βλ. Άριστ . Μεταφ. 982a6­25. 11. Βλ. Ίαμβλ. Προτρεπτ. Κεφ. IV, 42, Έκδ . Pistelli. 12. Θέογν. στ. 789­90W. 13. Γενικά για τήν έννοια τής «σοφίας» βλ. Άριστ . Ή θ . Νικ. 1141a 9 κ.έ., Μεταφ.

981a κ.έ., Β. Snell, Die Ausdriicke fur der Begriff des Wissens in der Vorplatonischen Phi­

losophie, Berlin, 1924, σ. 1 κ.έ. Β. Gladigow, Sophia und Kosmos (Spudasmata I), Hilde­

sheim, 1965. F. Maïer, Der σοφός Begriff. Zur Bedeutung, Wertung und Rolle des Begriffes von Homer bis Euripides, Munchen, 1970. A. M. Malingrey, Philosophia. Étude d' un groupe des mots de la littérature grecque des Présocratiques au IVe siècle après J.C., Paris, 1961. F. Heinimann Nomos und Physis, Darmstadt, 19722. J. P. Vernant, Ή κατα­

γωγή τής 'Ελληνικής Σκέψεως, Μετ. Στ. Στανίτσα, Αθήνα, 1966, σ. 47 κ.έ. 14. Σούδα, Τόμ. IV, σ. 400, εκδ. Adler. 15. Πλάτ. Πρωτ. 321d2. 16. Άριστ . Ή θ . Νικ. 1141al3. 17. Βλ. Διογ. Λαερτ. Ι, 40. Πλάτ. Πρωτ. 343a. M. Croiset, La civilisation de la Grèce

antique, Payot, Paris, 1969, σ. 83 κ.έ. Β. Snell, Die Ausdriicke... ο.π. σ. 12. Τοΰ ιδίου Die Entdeckung des Geistes, Gòttingen, 1975, σσ. 154 καί 277. Τοϋ ιδίου, Leben Und Meinun­

gen der Sieben Weisen, Miinschen, 19522. A. Lesky 'Ιστορία τής Αρχαίας Έλλ. Λογοτεχνί­

ας, Μετ. Α. Τσοπανάκη, Θεσσαλονίκη, 1964, σ. 239 κ.έ. W. Windelband­H. Heimsoeth, Εγχειρ ίδ ιο 'Ιστορίας τής Φιλοσοφίας, Μετ. Ν. Σκουτερόπουλου, Αθήνα, 1980, τ. Α', σ. 35κ.έ. J. P. Vernant, ο.π. σ. 56 κ.έ.

18. Σόλων. άπ. 1, 52.

28

434 Άντ. Γ. Μάρκου

το Θέογνη19, τον Πίνδαρο20, τον Ηρόδοτο21, τον Αισχύλο22 και άλλους ποιητές και φιλοσόφους, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι δέν συνέχισε να ισχύει, σε κάποιο βαθμό, και στους μετέπειτα χρόνους. Ή έννοια αυτή τής «σοφίας» αποτελεί μια διεύρυνση της πρώτης έννοιας, ή οποία δέν έπαυσε εντελώς να ισχύει, φανερώνει μια γενικότερη αύτοβεβαίωση του ανθρώ­

που για την ευθύνη και τό ρόλο του στα πράγματα της ζωής του και δεικνύ­

ει τήν αποφασιστική στροφή του άπό τον προσωπικό επαγγελματικό χώρο προς τήν όλη κοινωνική και πολιτική ζωή. Πρόκειται όμως, πράγμα πού ι­σχύει και για τήν πρώτη έννοια, για μια «σοφία» πού σημαίνει, όπως τουλά­

χιστον εκφράσθηκε άπό τους Επτά Σοφούς, ικανότητα προς «έπιτήδευσιν έργων καλών»23, μια δοκιμασμένη άπό τό χρόνο και τή ζωή ιδιαίτερη πρακτι­

κή εμπειρία, ανεξαρτητοποιημένες γνώμες ενός προσωπικού ηθικού στοχα­

σμού24, γνώμες πού απέβλεπαν πέρα για πέρα στην πρακτική δραστηριότητα. Ή «σοφία» αυτή στηριζόταν στην απλή εμπειρία γύρω άπό τα πράγματα του κόσμου, της ζωής και της «Πόλεως», στους «πρακτικούς υπολογισμούς πού γίνονται καθημερινά»25 για απάντηση στα ερωτήματα και τα προβλήματα πού θέτει ή καθημερινή ζωή, στο «εική μάλα τούτο νομίζεται», σύμφωνα μέ τον Ξενοφάνη26. Πρόκειται δηλαδή για μια «σοφία» χωρίς τή βαθειά γνώση και κατανόηση τών πραγμάτων, χωρίς τή δέουσα γνωστική κυριαρχία επί τών πραγμάτων έπειτα άπό έρευνα και διακρίβωση τών λόγων και τών αιτίων αυτών. Τέλος σύμφωνα με τήν τρίτη έννοια, ή οποία διαμορφώθηκε κατά τήν κλασσική εποχή και ίσχυσε κυρίως έκτοτε, «σοφία» εϊναι μια «άξια δύναμη τοϋ πνεύματος»27, μια ιδιαίτερη «ικανότητα αντιλήψεως»28, μια «έπιγνω­

στική»29 και «επινοητική»30, κριτική και διεισδυτική πνευματική δύναμη, ή οποία ξεπερνά τό κοινό επίπεδο τών ανθρώπων και μπορεί, κατά τον 'Αρι­

στοτέλη31, να «σαφηνίζει τα πάντα», να «άγει εις φώς τα κεκρυμμένα», να

19. Θέογν. στ. 876 και 1074W. 20. Πινδ. Πυθ. II, 86 καί Όλ. II, 83. 21. Ήροδ. Α30 και Α60. 22. Αίσχ. Πρ. Δεσμ. στ. 1038­9 καί άπ. 390 Nauck. 23. Δικαιάρχ. άπ. 30. 24. Βλ. W. Windelband­H. Heimsoeth, δ.π. σ. 35­36. 25. Β. Snell, Die Entdeckung... δ.π. σ. 154. 26. Ξενοφ. άπ. 2, 13. 27. Ziegler Κ. Ξενοφάνης ό Κολοφώνιος, ένας επαναστάτης τοϋ πνεύματος, ΕΕ­

ΦΣΠΘ9(1965)138. 28. W. Jaeger, Paideia, W. Cruyter, Berlin­N. York, 1973, σ. 288. 29. Βλ. Διογ. Λαερτ. IX, 20, το διάλογο Ξενοφάνη καί 'Εμπεδοκλή: «σοφον γαρ εϊναι

δει τον έπιγνωσόμενον τόν σοφόν». 30. Βλ. Άριστ. Fragm., Περί Φιλοσοφίας, άπ. 8. 31. Βλ. Άριστ. Fragm., Περί Φιλοσοφίας, άπ. 8.

Ή έννοια της «σοφίας» στον ποιητή Εύηνο 435

επιτυγχάνει τη γνώση «των θείων και ύπερκοσμίων και αμεταβλήτων παντε­

λώς» και να δημιουργεί, κατά τον Ξενοφάνη32, το πρωταρχικό αγαθό για την «Πόλιν», την «ευνομία». Ή «σοφία», με την έννοια αύτη πηγάζει άπο μια βαθύτατη εμβίωση της «απορίας» για το Θεό, τον κόσμο και τήν ανθρώπινη ζωή και στηρίζεται για τή γνώση, τήν αποσαφήνιση, τήν ερμηνεία και τήν κατανόηση αυτών βαθμιαία σε όλα: στο σεβασμό της πραγματικότητας, στην προσεκτική κατ' αίσθηση παρατήρηση και εμπειρία, στην υπέρβαση των αισθητηριακών δεδομένων, στον ορθό λόγο, στο νου και στή συστηματική έρευνα. Με όλα αυτά ανευρίσκει τους λόγους, τις αιτίες, τις πρώτες αρχές και τό νόημα τών πραγμάτων, κατορθώνει γενικά τή γνωστική κυριαρχία επί τοϋ κόσμου και της ζωής. "Ετσι ή τοιαύτη «σοφία» αποβαίνει καταρχήν στοιχείο με τό όποιο «αληθεύει ή ψυχή»33. "Επειτα κτήση πολλών και ανώ­

τερων γνώσεων, ώστε να συμβαίνει τό «χρή δε ευ μάλα πολλών ϊστορας φιλο­

σόφους άνδρας είναι» τοϋ Ηρακλείτου34 και τό «έπίστασθαι πάντα τον σο­

φόν ώς ενδέχεται» του Αριστοτέλη35. Τέλος αποβαίνει νέα ανώτερη πνευμα­

τική μόρφωση και ικανότητα36... Για δλα αυτά αναδεικνύεται πραγματικά «κυριωτάτη σοφία»37, «νους και επιστήμη ώσπερ κεφαλήν έχουσα επιστή­

μη τών τιμιωτάτων»38, «όντως ούσα σοφία»39 και κάνει «τους σοφούς σο­

φούς»40. "Ομως ή «σοφία» με τήν έννοια αυτή έχει δύο διαστάσεις και επιτελεί

σπουδαιότατο για τή ζωή έργο προς δύο κατευθύνσεις. Ή πρώτη είναι, κατά κύριο μάλιστα λόγο σύμφωνα με τον 'Αριστοτέλη41, ή θεωρητική, «τό θεω­

ρεΐν», δηλαδή ή γνώση, αποσαφήνιση και κατανόηση τοϋ κόσμου και της ζωής με αποτέλεσμα τήν «αύτάρκειαν»42 προς «θεωρητικόν βίον»43. Ή δεύ­

τερη, αναπόσπαστα συνδεδεμένη με τήν πρώτη, είναι ή πρακτική, ή στροφή δηλαδή και προς τό πρακτικό μέρος της ζωής και ή σύνδεση της θεωρητικής γνώσεως με τήν πράξη, ή σύνδεση, σύμφωνα με τον Jaeger, «της καθαρής

32. .τ,ενοφ. απ. 2. 33. Άριστ. Ήθ. Νικ. 1139020. 34. Ήρακλ. άπ. 35. 35. Άριστ. Μετάφρ. 982a8. 36. Βλ. W. Jaeger, ο.π. σ. 234­35. 37. Άριστ. Fragni., Περί Φιλοσοφίας, απ. 8. 38. Άριστ. Ήθ. Νικ. 1141a21. 39. Πλάτ. Έπιν. 987c2. 40. Πλάτ. Θεαίτ. 145dll. 41. Άριστ. Μεταφ. 982a­982b και Fragm. Περί Φιλοσοφίας, άπ. 8. 42. Βλ. Άριστ. Ήθ. Νικ. 1177a­1177b. Ίάμβλ. IV, 56 και 58. 43. Άριστ. Ήθ. Νικ. 1095Ò19 και 1096a4. Βλ. καί Ίάμβλ. Περί τοϋ Πυθ. βίου, 12,

58­59. Δημοκρ. Β118. Άναξαγ. Α29.

436 Άντ. Γ. Μάρκου

θεώρησης της αλήθειας με τήν αξίωση για άσκηση κριτικής και ανάληψη ηγετικού ρόλου στην ανθρώπινη ζωή»44. "Ετσι ή «σοφία» αποβαίνει μια νέα πνευματικής υφής αρετή, μια γενικότερης σπουδαιότητας και λειτουργικό­

τητας ανθρώπινη μόρφωση πέραν της εξειδικευμένης επαγγελματικής γνώ­

σεως και πολυμάθειας, ή οποία καθίσταται βάση διαμορφώσεως αρετών πρα­

κτικού βίου και νέων, όπου και όποτε πρέπει, άξιων, τρόπων και μορφών ηθι­

κού, κοινωνικού και πολιτικού βίου. Αυτό δέχθηκαν και πολλοί αρχαίοι φιλόσοφοι. Καταρχήν ό Πλάτων45, χαρακτήρισε τή «σοφία» ώς «έπιστατοϋ­

σα επιστήμη» στην προσπάθεια του άνθρωπου να αναδείξει τον εαυτόν του «σώφρονα και ήρμοσμένον», ώστε αυτό να αποτελέσει τή βάση τοϋ όθρώς «πράττειν» στους άλλους χώρους της ζωής. Μεταξύ των χώρων αυτών είναι και ό «πολιτικός», όπου ή «σοφία» μπορεί, κατά κύριο λόγο, να κατορθώνει τήν «παϋλαν κακών»46 εξασφαλίζοντας εις αυτόν τήν «εύνομίαν»47. "Επει­

τα ό 'Αριστοτέλης48, εκτός τής θεωρητικής κατεύθυνσης, τήν οποία δέχθη­

κε κατά κύριο λόγο, όπως είπαμε παραπάνω, ερεύνησε και τό πρόβλημα τής χρησιμότητας τής «σοφίας» και δέχθηκε διάφορες μορφές τοϋ έργου αυτής και στον πρακτικό χώρο. Επίσης σαφώς συνέδεσαν τό θεωρητικό και πρα­

κτικό μέρος τής «σοφίας» ό Ηράκλειτος49, σύμφωνα με τον όποιον «σοφία» είναι τό «άληθέα λέγειν και ποιεΐν», και ό Ίάμβλιχος, σύμφωνα με τον όποιον ή «σοφία» είναι «χρησιμωτάτη και ήγεμονικωτάτη»50 και ή φιλοσοφία «κτήσις και χρήσις σοφίας»51. Τέλος ό Επίκουρος52, αντίθετα από τον Αρι­

στοτέλη, τόνισε κατά κύριο λόγο τή σημασία τής «σοφίας» και τής φιλο­

σοφίας για τό πρακτικό μέρος τής ζωής και τή συμβολή τους στην εκ τής πράξεως ευδαιμονία. "Αλλωστε αυτή τήν πρακτική κατεύθυνση τής «σο­

φίας» δήλωνε κυρίως και ή δεύτερη άπό τις έννοιες της πού αναφέραμε πα­

ραπάνω. Ή διαφορά είναι ότι στην περίπτωση τής δεύτερης έννοιας ή πρα­

κτική κατεύθυνση τής σοφίας είχε ώς βάση τήν απλή εμπειρία γύρω άπό τα πράγματα τής ζωής, τής έλειπε δηλαδή ή «θεωρητική», ή επιστημονική ερ­

μηνεία, κατανόηση και αποσαφήνιση των πραγμάτων. Αυτό όμως δεν συμ­

βαίνει στην περίπτωση τής τρίτης έννοιας. Για όλα αυτά θα μπορούσαμε, γενικά, να πούμε ότι ή «σοφία» με τήν τρίτη κυρίως έννοια, άπό τήν κατίσχυ­

44. W. Jaeger, δ.π., σ. 236. 45. Πλάτ. Πολιτ. 443e. 46. Πλάτ. Πολιτ. 473d5 και 501e4. 47. Ξενοφ. Β2. 48. Άριστ. Ήθ. Νικ. 1143Μ8 κ.έ. καί Μεταφ. 982a. 49. Ήρακλ. απ. 112. 50. Ίαμβλ. Προτρ. IV 58. 51. Ίαμβλ. Προτρ. VI110. 52. Βλ. Σεξτ. Έμπειρ. Προς Μαθημ. XI, 169 καί Έπικούρ. άπ. 219 και 221.

Ή έννοια της «σοφίας» στον ποιητή Εύηνο 437

σή της κατά τον 5ον π.Χ. αιώνα, αποβαίνει, όπως παρατήρησαν και νεότεροι ερευνητές, ενα «καινούργιο όλο»53, ή υψίστη για τον άνθρωπο αρετή, ή οποία «αναιρεί όλα τα προηγούμενα ιδεώδη, τα εντάσσει και τα υποτάσσει στον εαυτόν της»54, το ανώτερο πνευματικό αγαθό για την ανθρώπινη ζωή, ή βα­

σική για τή ζωή «αυτάρκεια», τήν οποία, σύμφωνα με τον Zeller55, συνιστούν μαζί και «ή ανεξαρτησία της επιστημονικής διανόησης και ή επίσης καθαρά λογικά θεμελιωμένη εσωτερική ελευθερία για τή ρύθμιση της ζωής».

Αυτή τήν τρίτη έννοια της «σοφίας» μπορούμε, νομίζομε, να διαπιστώ­

σομε και στον ποιητή Εύηνο τον Πάριο56. Ό ποιητής αναφέρει τον όρο «σοφία» στο απόσπασμα 3, «ηγούμαι σοφίης είναι μέρος ούκ ελάχιστον / ορθώς γιγνώσκειν οίος έκαστος άνήρ»57, και στο απόσπασμα 4, «προς σο­

φίη μέν εχειν τόλμαν μάλα σύμφορόν έστιν / χωρίς δε βλαβερή, και κακό­

τητα φέρει». 'Αναφέρεται ακόμη καί ό όρος «σοφός» στο αμφισβητούμενο απόσπασμα 8b. Γενικά στα αποσπάσματα αυτά μπορούμε να διακρίνομε καί τις δύο διαστάσεις της παραπάνω έννοιας της «σοφίας». Ί ο απόσπασμα 3 μας δίνει τήν θεωρητική καί τό απόσπασμα 4 τήν πρακτική διάσταση. Στον ακριβέστερο βέβαια καθορισμό της εννοίας της «σοφίας» μας βοηθούν καί τα άλλα αποσπάσματα τοΰ ποιητή.

Ειδικότερα, στή θεωρητική της διάσταση «σοφία», κατά τον Εύηνο, είναι τό να γνωρίζει κανείς ορθώς ποίος είναι στην πραγματικότητα «έκα­

στος άνήρ», κάθε άνθρωπος στην ιδιαιτερότητα του. Ή έννοια αυτή μας δί­

νει, οριστικοποιεί έστω, μια νέα ιδιαίτερης σημασίας κατεύθυνση της «σο­

φίας», μια ιδιαίτερης σημασίας κατεύθυνση τοΰ φιλοσοφικού στοχασμού γενικότερα. Ή κατεύθυνση αυτή, στοιχεία της οποίας βρίσκομε καί σε προ­

γενέστερους ποιητές καί φιλοσόφους58, εΐναι τό ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τήν αξία, τα προβλήματα, τό ήθος, τις «αμηχανίες» καί τις «φροντίδες» τοΰ

53. Β. Snell, Die Entdeckung. . . ο.π. σ. 129. 54. W. Jaeger, ο.π. σ. 235. 55. Ε. Zeller­W. Nestle, 'Ιστορία της 'Ελλ. Φιλοσοφίας, Μετ. Χ. Θεοδωρίδη, Θεσ­

σαλονίκη, 1942, σ. 4. 56. Ό Εύηνος έζησε περίπου το δεύτερο ήμισυ του 5ου καί τις αρχές τοΰ 4ου π.Χ.

αίώνα. Εκτιμούσε πολύ αυτόν ό Πλάτων ως «επιστήμονα της ανθρωπινής τε καί Πολιτι­

κής αρετής», καθώς καί για τις μελέτες του σε άλλους τομείς. (Βλ. Άπολ. Σωκρ. 20a, Φαίδ. 60d, Φαΐδρ. 266c). 'Αναφέρει επίσης αυτόν διασώζοντας καί πολλά αποσπάσματα του ό 'Αριστοτέλης (Βλ. Περί αρετών καί κακιών 1251a, Μεταφ. 1015a28, Ήθ. Εύδ. 1223a 38­39, Ήθ. Νικ. 1152a32, Ρητ. 1370a 10) καθώς καί πολλοί άλλοι αρχαίοι συγγραφείς.

57. Ή παραπομπή στα αποσπάσματα τοΰ ποιητή γίνεται στην έκδοση M.L. West, Delectus ex Iambis et Elegis Graecis, Oxford, 1980.

58. Βλ. 'Αρχιλόχου άπ. 6D, 67aD, Σόλ. άπ. ID. Ξενοφ. άπ. 8, άπ. 1,11, Ήρακλ. άπ. 101.

438 Άντ. Γ. Μάρκου

άνθρωπου ώς άτομου. «Σοφία» δηλαδή κατά τον ποιητή, δεν είναι μόνο ή γνώση και κατανόηση της ανθρώπινης ζωής στις γενικές της εκφάνσεις και της ανθρώπινης φύσεως γενικά, άλλα και ή γνώση και κατανόηση ειδικότερα τής ζωής και του ήθους, του «είναι και του δοκεΐν», όπως επιγράφει ό Στο­

βαίος το κεφάλαιο του έργου του μέσα στο όποιο εντάσσει το απόσπασμα 3, του άνθρωπου ώς άτομου, «έκαστου ανδρός», κάθε άνθρωπου ξεχωριστά καθ' εαυτόν και στις σχέσεις του με τους άλλους, τό «γνώθι τους άλλους», όπως παρατήρησε αργότερα ό Μένανδρος59, θεωρώντας μάλιστα αυτό «χρησιμώ­

τερον» του «γνώθι σαύτόν». Μάλιστα επιζητείται όχι ή απλή εμπειρία γύρω άπό «εκαστον άνδρα», άλλα ή επιστημονική και φιλοσοφική γνώση, τό «ορθώς γιγνώσκειν». Αυτό σημαίνει ότι δεν πρόκειται εδώ για τή δεύτερη έννοια τής «σοφίας» ώς πρακτικής εμπειρίας γύρω άπό τά πράγματα τής αν­

θρώπινης ζωής. Τό έργο αυτό τής ορθής γνώσεως «έκαστου ανδρός» χαρα­

κτηρίζεται άπό τον Εύηνο ώς «ούκ ελάχιστον μέρος σοφίας». Ή άποψη αυ­

τή του ποιητή είναι σύμφωνη με τήν αντίληψη πού υπήρχε, άπό τήν αρχαϊκή ακόμη εποχή, σχετικά με τή δυσκολία πραγματώσεως του δελφικού «γνώθι σαύτόν», του οποίου ή έννοια ανιχνεύεται, έμμεσα έστω, και στο απόσπασμα 3 άλλα καί σε άλλα αποσπάσματα του Εύηνου, και τή δυσκολία γνώσεως τής ανθρώπινης ψυχής και τής ανθρώπινης φύσεως γενικότερα. Πραγματικά ό Θαλής60 ό Μιλήσιος (624­546 π.Χ.) δίδασκε ότι «χαλεπόν τό εαυτόν γνώναι» καί κατά τον Διογένη61 τον Λαέρτιο «ερωτηθείς τί δύσκολον» απάντησε ότι είναι «τό εαυτόν γνώναι». Ό Πλάτων62, στην εποχή περίπου τοΰ Εύηνου, θά δεχθεί τή δυσκολία αυτή τοϋ «γνώθι σαύτόν». Ό 'Ηράκλειτος63 θα διαπι­

στώσει δτι «ψυχής πείρατα ιών ούκ αν έξεύροιο, πάσαν έπιπορευόμενος όδόν ούτω βαθύν λόγον έχει». Μέ τον 'Ηράκλειτο θά συμφωνήσει αργότερα καί ό 'Αριστοτέλης64 δεχόμενος δτι γνώση τής ψυχής «πάντη πάντως εστί των χαλεπωτέρων λαβείν», κρίνοντας όμως, παρά τή δυσκολία αυτή, αναγκαίο νά «επιζητεί» ό άνθρωπος «θεωρήσαι καί γνώναι τήν φύσιν καί τήν ούσίαν» τής ψυχής, διότι «δοκεΐ προς άλήθειαν άπασαν ή γνώσις αυτής μεγάλα συμ­

βάλλεσθαι».

59. Βλ. Στοβ. Άνθολ., «Περί τοϋ γνώθι σαύτόν», 5. 60. Βλ. Θαλή VS 10, δ'. 61. Διογ. Λαερτ. Ι, 36. Τήν ίδια γνώμη μέ τό Θαλή είχε καί ό Χίλων ό Λακεδαιμόνιος,

στον όποιον αποδίδεται καί τό «γνώθι σαύτόν», Βλ. Στοβ. Άνθ. «Περί τοϋ γνώθι σαύτόν», 12κ' 13.

62. Βλ. Πλάτ. Άλκιβ. 129a καί Νόμ. 923a. 63. Ήρακλ. απ. 45. 64. Άριστ. Περί ψυχής 402a. Πρβ. καί Πλάτ. Έπιν. 988d «Ψυχής ούσης αιτίας τοϋ

όλου».

Ή έννοια τής «σοφίας» στον ποιητή Εΰηνο 439

Στη θεώρηση αυτή τής «σοφίας» ώς «ορθώς γιγνώσκειν οίος έκαστος άνήρ», ώς «γνώθι τους άλλους», οδήγησαν φαίνεται τον Εΰηνο ορισμένες διαπιστώσεις σχετικά με τήν ανθρώπινη πραγματικότητα, προσωπική καί κοινωνική, διαπιστώσεις τις όποιες άλλωστε συναντάμε καί σε άλλους ποι­

ητές καί φιλοσόφους τής εποχής εκείνης. Μία τέτοια διαπίστωση τοΰ ποιητή ήταν ότι οί άνθρωποι διαφέρουν μεταξύ τους στις επιδιώξεις, στις αντιλήψεις καί στή θεώρηση των πραγμάτων καί δτι άλλοι είναι «ξυνετοί» και άλλοι μή «ξυνετοί». "Ετσι, σύμφωνα μέ τό απόσπασμα 1, ό ποιητής είχε παρατηρήσει ότι πολλοί άνθρωποι έχουν τή συνήθεια «άντιλέγειν περί παντός» χωρίς ό­

μως να προσπαθούν «ορθώς άντιλέγειν». Τούτο βέβαια, κατά τον ποιητή, είναι γνώρισμα των μή «ξυνετών» ανθρώπων. Γι' αυτό δεν θεωρούσε αναγκαίο να προσπαθεί κανείς να τους πείσει καί έβλεπε ώς λύση τοΰ προβλήματος τό να αφήνεται ό καθένας στον υποκειμενισμό του. Γι' αυτούς έλεγε ότι «αρ­

κεί ό λόγος είς ό παλαιός/σοί μεν ταύτα δοκοΰντ' έστω, έμοί δέ τάδε» γνωρί­

ζοντας ϊσως, όπως ό σύγχρονος του σχεδόν φιλόσοφος Δημόκριτος, ότι εκεί­

νος πού προβάλλει άντιλογίες καί λέγει πολλές φλυαρίες δεν διαθέτει τις φυσικές δυνατότητες να μάθει εκείνα πού πρέπει, «ό άντιλογεόμενος καί πολ­

λά λεσχηνευόμενος άφυής ές μάθησιν ών χρή», καί ότι είναι χαμένος κόπος να προσπαθεί κανείς να διδάξει εκείνον ό όποιος νομίζει ότι έχει νουν, «τον οίόμενον νουν εχειν ό νουθετέων ματαιοπονεί». Δέν συμβαίνει όμως, κατά τον ποιητή, τό ίδιο μέ τους «ξυνετούς». Αυτούς μπορεί κανείς να τους πεί­

σει, «τάχιστα» μάλιστα, μιλώντας σωστά, διότι είναι άνθρωποι πού διδάσκον­

ται ευκολότατα, ώς έχοντες τήν αναγκαία γι' αυτό πνευματική δύναμη, τή «σύνεση», τήν κριτική αυτή καί αντιληπτική δύναμη τοΰ πνεύματος, σύμφω­

να μέ τον 'Αριστοτέλη66. "Ετσι ή στάση, τήν οποία θα λάβει κανείς έναντι των ανθρώπων, εξαρτάται άπό τή δυνατότητα του να διακρίνει τους «ξυνε­

τούς» από τους μή «ξυνετούς», εκείνους πού μπορεί να πεισθοΰν έπειτα άπό διδασκαλία, άκούοντας δηλαδή τό λόγο, καί εκείνους πού παραμένουν στα ύπ' αυτών των ιδίων «δοκοΰντα», στις δικές τους αντιλήψεις καί γνώμες, ε­

κείνους πού, κατά τον προγενέστερο τοΰ Ευήνου φιλοσόφου 'Ηράκλειτο67, παρά τήν παρουσία τοΰ λόγου παραμένουν είς «τήν ιδίαν φρόνησιν», πού «ουδέ μαθόντες γινώσκουσιν, έωυτοίσι δέ δοκεύουσι» καί έτσι «γίνονται άξύνετοι». Ή δυνατότητα τής διακρίσεως αυτής των ανθρώπων μπορεί να πηγάζει μόνο άπό τό «ορθώς γιγνώσκειν οίος έκαστος άνήρ». "Ολα αυτά μας επιτρέπουν νομίζομε, να συμπεράνομε ότι άπό τό απόσπασμα 1 γίνεται ακόμη φανερή, σέ μικρό έστω βαθμό, καί ή εκ μέρους τοΰ ποιητή διαπίστωση

65. Δημοκρ. απ. 85 καί 52. 66. Βλ. Άριστ. Ήθ. Νικ. 1143a 67. Βλ. Ήρακλ. απ. 2, 17 καί 1.

440 Άντ. Γ. Μάρκου

της παρά τις επιταγές του όρθοϋ λόγου συμπεριφοράς τών ανθρώπων. Τη διαπίστωση αύτη του ποιητή μας επιβεβαιώνει και το αμφισβητούμενο68

απόσπασμα 8b, τό όποιο φανερώνει επί πλέον και τή διαπίστωση του ποιητή ότι οι άνθρωποι ενεργούν πολλές φορές παρά τις επιταγές τής ηθικής και τοΰ δικαίου. Στο απόσπασμα αυτό, τό όποιο αναφέρεται σε ενα θαλασσινό ταξίδι69, ό ποιητής περιγράφει τις αντίθετες προς τον ορθό λόγο, τήν ηθική και τό δίκαιο πράξεις τοΰ προσωπικού, τα «οία έρδουσι» οί άνθρωποι τοΰ πλοίου σέ ώρα τρικυμίας, τα όποια καθιστούν δύσκολη τή σωτηρία του. Οί παρά τον ορθό λόγο και τήν ηθική τάξη αυτές πράξεις είναι: ή άρνηση να αντλούν τα είσρέοντα στο πλοίο νερά, ή βίαιη αρπαγή των χρημάτων, ή ανυπαρξία «ίσου δασμού», δίκαιης κατανομής των αγαθών, και τό χειρότερο ή παύση τοΰ «έσθλοΰ» κυβερνήτη, «όστις φυλακήν είχεν επισταμένως», και ή ανάληψη τής διοικήσεως τοΰ πλοίου υπό των «φορτηγών», τών εργατών, και έτσι ή δημιουργία τοΰ φαινομένου να είναι «κακοί δ' αγαθών καθύπερ­

θεν», τής δυσάρεστης, κατά τό Δημόκριτο70, καταστάσεως τοΰ «άρχεσθαι υπό χερείονος». Και όλα αυτά μπροστά στον κίνδυνο να καταποντισθεί τό πλοίο, κίνδυνος πού λογικά επέβαλε ακριβώς τα αντίθετα.

Οί κυριότερες όμως διαπιστώσεις οί όποιες οδήγησαν τον ποιητή να ορίσει τήν «σοφία» ώς «ορθώς γιγνώσκειν οίος έκαστος άνήρ», ήταν ϊσως οί έξης: πρώτον ή διαπίστωση τής αντίθεσης μεταξύ λόγων και πράξεων, μεταξύ αύθεντικοΰ και έκδηλουμένου ήθους, μεταξύ πραγματικών και έπι­

δεικνυομένων διαθέσεων και επιδιώξεων, γενικά μεταξύ τοΰ «είναι και δο­

κεΐν» κάθε ανθρώπου, και δεύτερον ή διαπίστωση δτι κάθε άνθρωπος απο­

κρύπτει, σκόπιμα και ενσυνείδητα πολλές φορές, τον πραγματικόν εαυτό του, τον όποιον δμως εκδηλώνει κάτω από ορισμένες συνθήκες. Τις διαπι­

στώσεις αυτές φανερώνουν, κατά γενικό βέβαια τρόπο, τα αποσπάσματα 5 και 8b. Σύμφωνα μέ τό απόσπασμα 5, «πολλάκις οργή νόον έξεκάλυψεν/ κρυπτόμενον μανίης πολύ χειρότερον», οί άνθρωποι αποκρύπτουν συνήθως τις διαθέσεις τους, τις αντιλήψεις τους, τό πραγματικόν ήθος τους και φαί­

νονται γι' αυτό αγαθοί, συνετοί, σώφρονες. Πολλές φορές όμως, όπως σέ κα­

τάσταση «οργής», αποκαλύπτεται ό πραγματικός εσωτερικός τους κόσμος και έτσι αποδεικνύεται δτι είναι γεμάτοι πάθη, ότι εΐναι άφρονες, δτι δια­

τελούν σέ μια κατάσταση χειρότερη εκείνης τής «μανίας», σέ κατάσταση

68. Το απόσπασμα αυτό παραδίδεται ώς μέρος τών ποιημάτων τοϋ Θέογνη, πιστεύε­

ται όμως ότι ανήκει στον Εύηνο. 69. Πρόκειται για παραβολή τής «Πόλεως» μέ πλοίο, πράγμα συνηθισμένο στους

αρχαίους Έλληνες. Βλ. Άλκ. άπ. 18, Άρχιλ. απ. 4 και 54, Αίσχ. Έπτ. επί Θήβ. στ. 1 κ.έ., Πλάτ. Πολιτικός 302a.

70. Δημόκρ. άπ. 49.

Ή έννοια της «σοφίας» στον ποιητή Εύηνο 441

«κακότητας», όπως συμβαίνει και με εκείνους, τών οποίων τήν «τόλμην» δέν συνοδεύει ή «σοφίη»7 '. Σύμφωνα δε με τους δύο τελευταίους στίχους τοϋ αποσπάσματος 8b, «ταύτα μοι ήνίχθω κεκρυμμένα τοις άγαθοίσν / γι­

γνώσκοι δ' αν τις και κακός, αν σοφός ή», πολλές φορές οί άνθρωποι, για διάφορους λόγους, εκθέτουν τις απόψεις τους πάνω στις διάφορες καταστά­

σεις έμμεσα, καλυμμένα, αινιγματικά, αν και κάνουν ορισμένες κρίσεις, τις όποιες θα μπορούσε να τις κάνει οποιοσδήποτε, έστω και κακός, εάν δια­

θέτει κάποια «σοφία». Τις αντιθέσεις άλλωστε αυτές είχαν διαπιστώσει και πολλοί άλλοι, προ­

ηγούμενοι και σύγχρονοι του Εύηνου, ποιητές και φιλόσοφοι72, τις απόψεις τών οποίων πρέπει να έγνώριζε ό ποιητής. Μάλιστα πολλοί απ' αυτούς θεω­

ρούσαν τις αντιθέσεις αυτές ενδεδειγμένες σέ ορισμένες περιπτώσεις. "Ετσι ό Επίχαρμος73 (540­470 π.Χ.) προέτρεπε τους ανθρώπους να παρουσιάζον­

ται στους άλλους μέ «λαμπρόν ίμάτιον», διότι έτσι θα φαίνονται ότι έχουν «φρόνηση» και όταν ακόμη δέν έχουν, και ό 'Ηράκλειτος74 θεωρούσε ότι είναι «καλύτερα να κρύπτει κανείς τήν αμάθεια του» παρά να τήν φανερώνει.

Όλες οί παραπάνω διαπιστώσεις και πολλές άλλες τις όποιες πρέπει να είχε κάνει ό «επιστήμων της ανθρωπινής τε και πολιτικής αρετής»75 Εύηνος σχετικά μέ τις αντιλήψεις, τις διαθέσεις και τό ήθος τών ανθρώπων, δικαιο­

λογούν, νομίζομε, τό συμπέρασμα του ότι είναι «ουκ ελάχιστον μέρος σο­

φίας» τό να γνωρίζει κανείς ορθώς «οίος έκαστος άνήρ», και τήν έμμεση, μπορούμε να πούμε, προτροπή του προς τή γνώση αυτή για πρακτικούς λό­

γους, δπως θα δούμε στή συνέχεια. Όμως, πιστεύομε, ή θεωρητική διάστα­

ση της «σοφίας» στον Εύηνο δέν εξαντλείται μέ τό «ορθώς γιγνώσκειν οίος έκαστος άνήρ», μέ τή γνώση τών άλλων. Πρέπει να έντάξομε σέ αυτήν σαν εξίσου «ουκ ελάχιστον μέρος» και τό «γνώθι σαύτόν», τό να γνωρίζει κάθε άν­

θρωπος ορθώς τον εαυτόν του. Αυτό βέβαια δέν τό άνευρίσκομε να δηλώνεται άμεσα στα ελάχιστα σωζόμενα αποσπάσματα τοΰ ποιητή. Μπορούμε όμως νά τό συμπεράνομε μέ κάποια βεβαιότητα έμμεσα. Τό συμπέρασμα αυτό μας επιτρέπει ή συμφωνία διαφόρων εννοιών και όρων, μέ τους οποίους οί αρχαί­

οι συγγραφείς ερμήνευσαν και απέδωσαν τή δελφική προτροπή «γνώθι σαύ­

τόν», μέ ορισμένες έννοιες και όρους πού άνευρίσκομε στα αποσπάσματα τοΰ Εύηνου, καθώς και ορισμένες απόψεις άλλων συγγραφέίον πού άναφέρον­

71. Εύηνου άπ. 4. 72. Βλ Στοβ. Άνθολ., «Περί τοϋ είναι καί τοϋ δοκεϊν». 73. Έπιχάρμ. απ. 38. 74. Ήρακλ. άπ. 95. 75. Πλάτ. Άπολ . Σωκρ. 20a.

442 Άντ . Γ. Μάρκου

ται στη σχέση μεταξύ του «γνώθι σαύτόν» και του «γνώθι τους άλλους», και κυρίως στο «γνώθι σαύτόν» ώς προϋπόθεσης του «γνώθι τους άλλους».

Ή βασικότερη έννοια πού αποδόθηκε στο «γνώθι σαύτόν» είναι ότι αυτό σήμαινε «σωφροσύνη», ότι αποτελούσε προτροπή προς τον άνθρωπο να είναι «σώφρων». Τήν έννοια αυτή έδωσε στο «γνώθι σαύτόν», ή έστω συνέδεσε το «γνώθι σαύτόν» και τή «σωφροσύνη» πρώτος ό 'Ηράκλειτος76, υποστηρίζοντας ότι «άνθρώποισι πάσι μέτεστι γινώσκειν έωυτούς και σω­

φρονεΐν». "Επειτα ό Πλάτων77 ταύτισε τό «γιγνώσκειν εαυτόν» και τή «σω­

φροσύνη» διδάσκοντας «αυτό τούτο είναι σωφροσύνην, τό γιγνώσκειν εαυ­

τόν» και θεωρώντας αδύνατο τό «σωφρονεΐν» σε περιπτώσεις αγνοίας εαυ­

τού. Τέλος ανάλογες απόψεις συναντάμε και σε άλλους συγγραφείς78. «Σω­

φροσύνη» όμως και «σώφρων» σημαίνουν, εκτός των άλλων πού δεν μας εν­

διαφέρουν εδώ, «μέτρον». "Ετσι, κατά τον Πλάτωνα, «σωφροσύνη» και «σώ­

φρων» σημαίνουν «μετριότητα», «ευταξία»79 και «κοσμιότητα»80 ψυχής σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής, «μετριότητα»81 και κυριαρχία επί τών ηδο­

νών και επιθυμιών, «τό κρατεΐν ηδονών και επιθυμιών»82, και κατά τον 'Αρι­

στοτέλη, «μεσότητα περί τάς ήδονάς»83. Τήν έννοια αυτή τοΰ «μέτρου», ή οποία άλλωστε ήταν γενικότερα θεμελιώδης έννοια της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, θεωρήθηκε84 ότι ύπεδήλωνε και τό «γνώθι σαύτόν» ανεξάρτητα τής εννοίας του ώς «σωφροσύνης». "Επειτα «σωφροσύνη» και «σώφρων», σύμφωνα μέ τον Πλάτωνα85, σημαίνουν και «να έχει κανείς αυτογνωσία καί να μπορεί νά κρίνει τί ό ϊδιος γνωρίζει και τί δεν γνωρίζει άλλα καί τους άλ­

λους να εξετάζει τί ό καθένας γνωρίζει καί τί νομίζει ότι γνωρίζει, αν βεβαίως γνωρίζει, καί τί πάλιν νομίζει ότι γνωρίζει ενώ δεν τό γνωρίζει». Καί συμπε­

ραίνει ό Πλάτων: «εστί δή τούτο τό σωφρονεΐν τε καί ή σωφροσύνη καί τό εαυτόν αυτόν γιγνώσκειν, τό εΐδέναι ά τε οΐδε καί ά μή οΐδε». Τέλος «σωφρο­

σύνη», σύμφωνα πάλι μέ τον Πλάτωνα86, σημαίνει γενικότερα δυνατότητα

76. Ήρακλ. άπ. 116. 77. Πλάτ. Χαρμ. 164d. 78. Βλ. Στοβ. Άνθολ. «Περί του γνώθι σαύτόν». Ε. G. Wilkins, «Know thyself)) in

Greek and Latin Literature, N. York­London. 19792, σ. 33 κ.έ. 79. Πλάτ. "Οροι 41 le. 80. Πλάτ. "Οροι 414e. 81. Πλάτ. "Οροι 415d. 82. Πλάτ. Συμπ. 169c. Βλ. και Άριστ . Ή θ . Νικ. 1117b κ.έ. 83. Άριστ . Ή θ . Νικ. 1117b25. 84. Βλ. Ε. G. Wilkins, δ.π. σ. 12 κ.έ. Β. Snell, Die Entdeckung... δ.π σσ. 170 καί 190.

W. Jaeger, ο.π. σ. 227. 85. Πλάτ. Χαρμ. 167a. 86. Πλάτ. Άντερ . 137e.

Ή έννοια της «σοφίας)) στον ποιητή Εΰηνο 443

νά γνωρίζει κανείς και τον εαυτόν του και τους άλλους, σημαίνει «το διαγι­

γνώσκειν και εαυτόν και άλλους». "Ολες αυτές οί επί μέρους έννοιες των όρων «σωφροσύνη» και «σώφρων»

περιέχονται σαφώς στα σωζόμενα αποσπάσματα του Εύηνου. Βέβαια οί ό­

ροι αυτοί δέν υπάρχουν στα αποσπάσματα του ποιητή. 'Υπάρχει μόνον ό όρος «σώφρων» στο αμφισβητούμενο απόσπασμα 8α, καθώς και ό σχετικής μέ αυτόν σημασίας όρος «ξυνετός» στο απόσπασμα 1. "Ετσι ή έννοια τής «σωφροσύνης» και του «σώφρονος» ώς «μετριότητας», «ευταξίας», «κοσμιό­

τητας», «μεσότητας» και κυριαρχίας επί των ηδονών και επιθυμιών υπάρχει στα αποσπάσματα 2 και 8α. Μέ αυτά ό ποιητής, αναφερόμενος στα συμπόσια και τήν οινοποσία, συνιστά τό «άριστον μέτρον», παρατηρώντας δτι, όταν κανείς υπερβάλλει «πόσιος μέτρον», τότε δέν κυριαρχεί του εαυτού του, δέν είναι «καρτερός τής αυτού γλώσσης ουδέ νόου», μέ αποτέλεσμα νά «ομιλεί υβριστικά, νά πράττει άναιδώς και νά γίνεται ανόητος, ενώ πριν ήταν σώ­

φρων». "Επειτα ή έννοια τών δρων «σωφροσύνη» και «σώφρων» ώς ικανό­

τητας νά γνωρίζει κανείς τί και ό ϊδιος και οί άλλοι γνωρίζουν και τί δέν γνωρίζουν και τί νομίζουν ότι γνωρίζουν ενώ δέν τό γνωρίζουν υπάρχει στο απόσπασμα 1 του ποιητή. Μέ αυτό μας πληροφορεί, όπως και παραπάνω εί­

παμε, για τή συνήθεια πολλών ανθρώπων «άντιλέγειν περί παντός», όχι ό­

μως ορθώς, διότι στηρίζονται σέ απλοϊκές γνώμες, στή «δόξα». Για τό λόγο αυτό, κατά τον ποιητή, ό διάλογος μέ τους ανθρώπους αυτούς αποβαίνει ά­

γονος και ή λύση, στις περιπτώσεις αυτές, είναι τό «σοι μέν ταύτα δοκοΰντ' έστω, έμοί δέ τάδε». Οί δύο όμως τελευταίοι στίχοι τοΰ αποσπάσματος μας επιτρέπουν νά συμπεράνομε ότι, κατά τον ποιητή, ή αδυναμία νά αποσπάσει κανείς τους ανθρώπους άπό τή «δόξα» και τό επακόλουθο αυτής μή «ορθώς άντιλέγειν» οφείλεται στην έλλειψη συνέσεως και σωφροσύνης, άφοΰ, αν­

τίθετα, τους «ξυνετούς» μπορεί να τους πείσει γρήγορα μιλώντας σ' αυτούς σωστά. Τέλος ή έννοια τής ((σωφροσύνης» ώς γνώσεως εαυτού και τών άλ­

λων υπάρχει στο απόσπασμα. Και τό μέν «γνώθι τους άλλους», δηλώνεται σαφώς, αποτελεί, όπως είπαμε, τήν κύρια έννοια τού αποσπάσματος, τό δέ ((γνώθι σαύτόν» νοείται νομίζομε, ώς προϋπόθεση τοΰ «γνώθι τους άλλους». Αυτό μπορούμε νά συμπεράνομε στηριζόμενοι στις απόψεις άλλων συγγρα­

φέων, σύγχρονων τοΰ Εύηνου, οί όποιοι διαπίστωσαν τή σχέση αυτή μετα­

ξύ τοΰ «γνώθι σαύτόν» και τοΰ ((γνώθι τους άλλους». "Ετσι ό Πλάτων παρα­

τήρησε, δτι «όστις τα αυτού αγνοεί και τα τών άλλων που αν αγνοεί»87 και χαρακτήρισε88 «γελοίον» τό νά εξετάζει κανείς τα «αλλότρια» ενώ «αγνοεί»

87. Πλάτ. Άλκιβ. 133e. 88. Πλάτ. Φαϊδρ. 229e.

444 Άντ . Γ. Μάρκου

τόν εαυτόν του. "Επειτα ό σύγχρονος περίπου του Εύηνου φιλόσοφος Δημό­

κριτος89 χαρακτήρισε «αίσχρόν» τό να ασχολείται κανείς μέ τα ξένα πρά­

γματα και να αγνοεί τα ιδικά του. Τέλος ό Ξενοφών90 παρατήρησε ότι είναι «δύσκολο να γνωρίζει κανείς κάτι άλλο εάν δέν γνωρίζει τόν εαυτόν του» και κατέταξε μεταξύ τών αγαθών, πού αποκτά εκείνος πού γνωρίζει τόν εαυ­

τόν του, και τη δυνατότητα «δοκιμάζειν τους άλλους», ενώ τα αντίθετα συμ­

βαίνουν σε εκείνους πού αγνοούν τόν εαυτόν τους. "Οσα είπαμε παραπάνω μας επιτρέπουν, νομίζομε, να συμπεράνομε ότι

κατά τόν Εύηνο «σοφία» στή θεωρητική της διάσταση κατά «μέρος ούκ ελά­

χιστον» είναι ή ορθή, ή σαφής, ή βαθειά γνώση του εαυτού μας, τό «γνώθι σαύτόν», και ενός εκάστου τών άλλων ανθρώπων, τό «γνώθι τους άλλους». "Ίσως όμως θα μπορούσαμε, δίνοντας κάποια ευρύτερη έννοια στο απόσπα­

σμα 3, να δούμε στο βάθος της σκέψεως τοΰ Εύηνου και την έννοια της «σο­

φίας», ώς γνώσεως της ανθρώπινης ψυχής, της ανθρώπινης φύσεως γενικά, εϊτεώς βάσης, ώς «προϋπόθεσης»91, εϊτε ώς τελικής κατάληξης της γνώσεως εαυτού και τών άλλων. "Αλλωστε μία άπό τις έννοιες πού αποδόθηκαν στή δελφική ρήση «γνώθι σαύτόν» είναι και εκείνη της γνώσεως της ανθρώπινης ψυχής, της ανθρώπινης φύσεως και τών ορίων της92.

Όμως, όπως είπαμε και παραπάνω, ή έννοια της «σοφίας» στον ποιητή Εύηνο δέν έχει μόνο τή θεωρητική της διάσταση, δεν εΐναι μόνο θεωρητική γνώση τών ανθρωπίνων πραγμάτων. "Εχει και τήν πρακτική της διάσταση, πού εΐναι ή στροφή προς τόν πρακτικό χώρο και ή κριτική και καθοδήγηση93

τής ζωής προς επίλυση τών προβλημάτων αυτής και βελτίωση της μέ βάση πλέον τήν ορθή γνώση, κατανόηση και ερμηνεία τών πραγμάτων και όχι τήν απλοϊκή εμπειρία και τή «δόξα». "Αμεσα τήν πρακτική αυτή διάσταση τής «σοφίας» διακρίνομε στο απόσπασμα 4, «προς σοφίη μεν εχειν τόλμαν μάλα σύμφορον εστίν / χωρίς δε βλαβερή και κακότητα φέρει». Όπως σα­

φώς φαίνεται από τό απόσπασμα αυτό ό ποιητής θεωρεί τή «σοφία» ώς τήν πνευματική εκείνη αρετή και δύναμη ή οποία μπορεί να εποπτεύει, να συγ­

κρατεί και να κατευθύνει τα άλλα στοιχεία τής ανθρώπινης προσωπικότη­

τας προς τό «σύμφορον» γι1 αυτή, ενώ αντίθετα, όταν δηλαδή λείπει ή σοφία, τα στοιχεία αυτά αποβαίνουν «βλαβερά» και επιφέρουν «κακότητα»94. Τό

89. Δημοκρ. απ. 80. 90. Ξενοφ. Άπομν. IV, 2, 24­27. 91. Βλ. Άριστ . Περί ψυχής 402a. 92. Βλ. Στοβ. Άνθολ. «Περί τοΰ γνώθι σαύτόν)). Ε. G. Wilkins, ο.π. σ. 52 κ.έ. W.

Jaeger, ο.π. σσ. 227 και 362. 93. Βλ. W. Jaeger, ο.π. σ. 236. 94. Πρβ. Δημοκρ. απ. 31, «σοφίη ψυχήν παθών αφαιρείται» και Γοργία απ. 11 «σο­

φία ψυχή κόσμος».

Ή έννοια της «σοφίας» στον ποιητή Εϋηνο 445

έργο αυτό της ((σοφίας» τη φέρει σέ άμεση σχέση με τη σωφροσύνη, ή οποία, κατά τον "Αριστοτέλη95, είναι κυρίως «ηθική αρετή», και της οποίας το έρ­

γο, σύμφωνα με τον Πλάτωνα96, εΐναι ή «ευταξία» και ή «μετριότης» του άνθρωπου σ' όλες τις εκδηλώσεις της ζωής του. "Αλλωστε άμεση σχέση ή και ταύτιση «σοφίας» και «σωφροσύνης» σαφώς αναγνωρίζεται άπο πολλούς αρχαίους φιλοσόφους. "Ετσι άμεση μεν σχέση δέχεται ό 'Ηράκλειτος, όπως φαίνεται από τα αποσπάσματα 112, «σωφρονεΤν αρετή μεγίστη, και σοφία άληθέα λέγειν και ποιεΐν κατά φύσιν έπαΐοντας», και 116, «άνθρώποισι πάσι μέτεστι γινώσκειν έωυτούς καί σωφρονείν», δεδομένου, όπως δείξαμε παρα­

πάνω, ότι το «γνώθι σαύτόν» εΐναι «μέρος σοφίας»97. Ταύτιση δέ «σωφρο­

σύνης» καί «σοφίας» αναμφισβήτητα δέχεται ό Πλάτων98 διδάσκοντας ότι «εν αν εϊη ή σωφροσύνη καί ή σοφία». Συνεπώς μπορούμε να πούμε ότι ή πρακτική διάσταση τής «σοφίας» στον Εϋηνο εκφράζεται, έμμεσα έστω, καί ως «σωφροσύνη», τής οποίας ή έννοια καί το έργον δηλώνονται, όπως είδαμε παραπάνω, στα αποσπάσματα του. Τέλος ή πρακτική διάσταση τής «σοφί­

ας» στον ποιητή, έστω καί σέ μικρό βαθμό, φαίνεται άπό το απόσπασμα 1. Σύμφωνα με αυτό ή «σοφία» ως ορθή γνώση «έκαστου ανδρός» επιτρέπει στον κάτοχο αυτής τή διάγνωση τής πνευματικής καταστάσεως τών ανθρώπων καί τή διάκριση αυτών σέ «ξυνετούς» καί μή «ξυνετούς», σέ επιδεκτικούς καί μή επιδεκτικούς μαθήσεως καί «πειθούς», διάγνωση ή οποία θα οδηγεί στην ανάλογη καί κατάλληλη «διδασκαλία», παιδεία καί νουθεσία καί στην τή­

ρηση γενικότερα τής ενδεδειγμένης για τήν ιδιαίτερη προσωπικότητα κάθε ανθρώπου στάσεως καί συμπεριφοράς. "Ετσι άπό τήν άποψη αυτή ή «σοφία» αποβαίνει σπουδαίος παράγοντας ορθής παιδείας καί αυθεντικότερων διαν­

θρωπίνων σχέσεων. "Ολα όσα είπαμε παραπάνω μας επιτρέπουν, νομίζομε, να συμπεράνομε,

δτι κατά «τον επιστήμονα τής ανθρωπινής τε καί πολιτικής αρετής» ποιητή Εύηνο «σοφία» κατά μεγάλο μέρος εΐναι τό «ορθώς γιγνώσκειν», ή ορθή γνώ­

ση καί κατανόηση εαυτού, ενός έκαστου τών άλλων καί τής ανθρώπινης ψυ­

χής καί φύσεως γενικότερα, καί ή έξ αυτής τής ορθής γνώσεως ικανότητα για καθοδήγηση εαυτού, τών άλλων καί γενικά του κοινωνικού βίου προς «εύταξίαν», αυθεντικότητα καί αληθινές διανθρώπινες σχέσεις. Μπορούμε δέ, με κάποια βεβαιότητα, να υποθέσουμε ότι ώς υπόλοιπο μέρος τής «σο­

φίας» θεωρούσε ό ποιητής τό «ορθώς γιγνώσκειν» τον περιβάλλοντα κόσμο.

95. Άριστ. Ήθ. Νικ. 1103a6. 96. Πλάτ. "Οροι 411e καί Πολιτ. 443d­443e. 97. Βλ. καί Ε. G. Wilkins, ο.π. σ. 41 κ.έ. 98. Πλάτ. Πρωτ. 333b4.

ΒΑΣ. Ι. ΛΑΖΑΝΑ

π ρ ο π Ε ρ τ ι ο τ ΕΛΕΓΕΙΑ ΤΡΙΤΗ T O T ΠΡΩΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ*

Ό Προπέρτιος στην ελεγεία αύτη επισκέπτεται την Κυνθία τήν ώρα πού αύτη ήταν στον ύπνο παραδομένη. Είναι εφοδιασμένος με δώρα με τη διάθεση να της τα προσφέρει. Έ ν τω μεταξύ ή Κυνθία συνεχώς αναταράζεται κατά τη διάρκεια του ύπνου και ό ποιητής αγωνιά. Φαντάζεται δτι όνειρα φρικτά και ε­

φιάλτες τήν βασανίζουν. Τέλος, κατά τήν αυγή, ή Κυνθία ξυπνά. Άντικρύζει τον ποιητή και στρέφεται οργισμένη εναντίον του. Τον κατηγορεί δτι είναι άπιστος και δτι τις νύχτες πού οφείλει σ' αυτήν, τις διαθέτει για ερωτικές περι­

πέτειες μέ άλλες γυναίκες.

«QUALIS THESEA CEDERDE CARINA...»

"Οπως λιπόθυμη κοιτόταν στην ακτή η κόρη τον Γνώσσου ή 'Αριάδνη, απ' το Θησέα και τους συντρόφους του τοϋ πλοίου εγκαταλειμμένη, όπως σε ύπνο βαρύ είχε βυθιστεί ή κόρη τοϋ Κηφέα ή 'Ανδρομέδα, άφοϋ λυτρώθηκε απ' τα πέτρινα δεσμά της, όπως κατάκοπη απ' τον έξαλλο χορό ή Βακχάντη, ή κόρη των Ήδωνών, στον Άπιδανοϋ τη χλοερή τήν όχθη είχε άπογείρει, έτσι τήν Κννθία είδα κι εγώ. 'Ηταν στον ύπνο βυθισμένη με το κεφάλι της γυρτό στα δυο βραχιόνια της με χάρη. Προχώρησα με αβέβαιο — απ' τις σπονδές στο Βάκχο — βήμα

10 τήν ώρα πού καταύγαζαν τη νύχτα με πυρσούς οί δοϋλ.οι. Κι' ελεα στο νοϋ μου — το κρασί δεν μ' είχε δα τόσο θολώσει — να φτάσω ώσμε τήν κλίνη της, το στρώμμα της αβρά νάγγίσω, όμως ό Βάκχος και ο 'Έρωτας, ανήμεροι θεοί κι οι δυό τους, συνδαύλιζαν τους πόθους μου. Τυφλός εγοί με παρωθούσαν με πάθος τήν αγαπημένη μου εδώ, στον κόρφο μου, να κλείσω κι' από το στόμα της χίλια φιλιά — έστω με βία — νάρπάξω.

* Εισαγωγή ­ μετάφραση ­ σχόλια Βασ. Ί . Ααζανά.

Προπέρτιου, Ελεγεία Τρίτη του Πρώτου Βιβλίου 447

"Ομως στο τέλος δεν ετόλμησα' μέ τρόμο άναλογιόμουν — μ' είχε σ' αυτό διδάξει ή πείρα — τις φωνές και τους θυμούς της. 'Έμεινα ασάλευτος εκεί κι' είχα στυλά σ' αυτήν τα μάτια,

20 καθώς επέβλεπε την κόρη τοϋ Ίνάχου ο "Αργός. Άπο το μέτωπο μου το εύωδιαστο κατέβασα στεφάνι κι' εκεί το απίθωσα στους τρυφερούς κροτάφους της Κυνθίας. 'Ακόμη απίθωσα άναμεσίς στα δάκτυλα της μήλα και τακτοποίησα τήν κόμη της άστατη ώς ήταν απ' τον ϋπνο. "Ομως τα δώρα μου δεν εστερξεν δ αχάριστος ο ϋπνος κι' ευθύς τα μήλα κύλησαν από το στήθος προς τα κάτω. Στέναζε, ποϋ και ποϋ, βαθειά καθώς κοιμόταν ή Κυνθία, κι' ή αγωνία μ' έδερνε' προληπτικός ώς νάμαι αναρωτιόμουν : ονείρατα γλυκά μήπως τον ϋπνο της ταράζουν; μήπως

30 εφιάλτες, μήπως προσπαθεί κανείς με βία να τήν αδράξει; Αίφνης απ' το παράθυρο το φώς εχύθη της Σελήνης — αυτό το φώς πού σαν χυθεί τάστέρια ευθύς χλωμιάζουν — και τότε, κάτω απ' τή λάμψη αυτή, τα μάτια της άνοί ή Κυνθία κι' άναγυρμένη στον αγκώνα της αυτά μοϋ λέει τα λόγια: «"Α! γύρισες και πάλι εδώ, άφοϋ πριν άπο λίγο ή άλλη, ώ άθλιε, σ' απόδιωξε και σοϋ έκλεισε κατάμουτρα τή θύρα! Τις ώρες της νυκτός πού τις χρωστάς σε μένα τις χαρίζεις στην άλλη κι εδώ ξεθυμασμένος έπειτα κοπιάζεις,

40 τήν ώρα πού ροδίζει ή αυγή. Δεν με λυπάσαι; πώς μ' άφίνεις παντέρημη στην κλίνη μου και να θρηνώ αδιάκοπα για σένα! Συχνά για να πλανά) τον ϋπνο μου, τήν ορφική τή λύρα έκρουα κι άλλοτε πάλι ανάπλεκα το πορφυρό το νήμα' και κάθε τόσο στέναζα, καθώς μέ πίκρα άναλογιόμουν τον άπιστο πού τον κρατεί καινούριος έρωτας μακριά μου». "Ομο^ς στο τέλος έφτασε με τάπαλά φτερά του ο ϋπνος και πράυνε τον πόνο μου και τα υγρά μου στέγνωσε τα μάτια.

Σ Χ Ο Λ Ι Α

' Α ρ ι ά δ ν η : "Οταν ή 'Αριάδνη φθάνει στην Κρήτη, συνοδεύοντας τους νέους καί τις νέες πού προορίζονται για το Μινώταυρο, γνωρίζει τήν 'Αριάδνη, κόρη του βασιλέα της Κρήτης Μίνωα. Ή 'Αριάδνη του δίνει το μίτο (νήμα) καί με τή βοήθεια του μίτου μπαίνει στο Λαβύρυνθο καί θανατώνει τον Μινώταυρο. 'Επιβιβάζονται στα πλοία για τήν επιστροφή στην 'Αθήνα καί ή 'Αριάδνη ακο­

λουθεί το Θησέα. 'Εγκαταλείπεται δμως σε μια παραλία της Νάξου άπο τον άπιστο εραστή της, σαγηνευμένο άπο τα θέλγητρα της Αίγλης. Κ η φ έ α ς:

448 Βασ. Γ. Ααζανά

Ό Κηφέας ήταν βασιλέας της Αιθιοπίας. Ή σύζυγος του Κασσιόπεια διέγειρε τή ζηλοτυπία των Νηρηίδων, επειδή καυχόταν δτι ήταν ωραιότερη άπο αυτές. Ό Ποσειδώνας προσφέρθηκε να εκδικηθεί τις Νύμφες της θαλάσσης. Πλημ­

μύρισε λοιπόν τή χώρα και έστειλε στις ακτές της ενα θαλάσσιο τέρας, πού καταβρόχθιζε τους ανθρώπους και τα ποίμνια. Το Μαντείο των Δελφών πού ρωτήθηκε απάντησε δτι δεν θα απαλλασσόταν ή χώρα άπο τή συμφορά, αν ή κόρη του Κηφέα 'Ανδρομέδα, δέν έδίνονταν ως βορά στο τέρας. Ό Κηφέας συμφώνησε και διέταξε να τήν προσδέσουν σ' ενα βράχο. Ό Περσέας φθάνει, βλέπει τήν ωραία παρθένα και τήν ερωτεύεται. 'Υπόσχεται στο βασιλέα δτι θα λυτρώσει τή χώρα άπο τή θεία οργή, αν ή 'Ανδρομέδα, άφοΰ τήν απελευθερώ­

σει, γίνει γυναίκα του. Ό Κηφέας συγκατανεύει. Ό αήττητος ήρωας θανα­

τώνει το τέρας, απελευθερώνει τήν κόρη και τήν παντρεύεται. Ή δ ω ν ο ί : Θρακικός λαός. Ά π ι δ α ν ό ς : Ποταμός της Θεσσαλίας. Κ ό ρ η τ ο υ Ί ν ά χ ο υ : Ή Ί ώ , κόρη του ποταμού της 'Αργολίδας Ίνάχου, γίνεται ερω­

μένη του Δία. Ή "Ηρα εξοργισμένη, τήν μεταμορφώνει σε δαμάλα και ανα­

θέτει τή φύλαξη της στον βουκόλο "Αργό. Αυτός τήν προσδένει με κλαδιά ελιάς καί τήν επιτηρεί, νύχτα μέρα, με τα άγρυπνα μάτια του.

ΚΩΣΤΑ ΔΕΛΗΚΩΣΤΑΝΤΗ

Η ΑΓΑΠΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ KANT

Ή ανθρωπολογία και ή ηθική του Κάντ συνοψίζονται στη φράση «ό άνθρωπος είναι πρόσωπο»1, φράση με την όποια εκφράζεται ή αλήθεια του ανθρώπου, τό γεγονός δτι, ενώ όλα στον κόσμο έχουν μόνο «σχετική αξία», ό άνθρωπος έχει «απόλυτη αξία», «αξιοπρέπεια», ότι «υπάρχει ώς αυτοσκο­

πός, όχι άπλα ώς μέσο για τήν αυθαίρετη χρήση της τάδε ή της δείνα θέλη­

σης»2. Ό άνθρωπος είναι κατά τον Κάντ πρόσωπο χάρη στην ηθική ελευ­

θερία του, ή οποία ερμηνεύεται ώς αυτονομία. "Εξω άπό τα πλαίσια της φιλοσοφικής θεώρησης του στοχαστή τής

αυτονομίας έμεινε ωστόσο τό ότι ή ουσία του άνθρωπου ώς προσώπου είναι ή αγάπη κι ακόμα ότι ή ελευθερία εκφράζεται ώς αγάπη. Στην ηθική του σκέ­

ψη δεσπόζει ή ιδέα τής δικαιοσύνης, ενώ ή αγάπη εκτοπίζεται άπό τό κέντρο τής ηθικής, ώς ξένη προς τό «λόγο». Ό Karl Jaspers —ό όποιος σημειωτέον θεωρεί τον Κάντ «κορωνίδα και παράλληλα θεμέλιο τοΰ νεώτερου φιλοσο­

φικού στοχασμού»3— παρατηρεί πολύ εύστοχα ότι στον Κάντ γίνεται πολύ λίγο λόγος για τήν αγάπη και πάντοτε χωρίς τή σωστή πρόσβαση και επο­

μένως όχι ορθά4. "Οταν ό Κάντ μιλά για αγάπη προς τον άνθρωπο (Men­

schenliebe) αναφέρεται στις φυσικές φιλάλληλες προδιαθέσεις και κλίσεις τοΰ άνθρωπου, τήν συμπάθεια, τήν συμπόνια, τήν αλληλεγγύη κλπ. Ή αγά­

πη είναι «υπόθεση τής αίσθησης»5, «παθολογική αγάπη»6 και καθορίζεται άπό θυμικά, συναισθηματικά και αισθησιακά κίνητρα.

1. Βλ. J. Schwartlânder, Der Mensch ist Person. Kants Lehre vom Menschen, Stutt­

gart/Berlin/Kòln/Mainz 1968. 2. I. Kant, Grundlegung zur Metaphysik der Sitten (1785), IV, 434 και 428 (oi παρα­

πομπές των έργων τοΰ Κάντ λαμβάνονται από τήν Akademie­Ausgabe, Berlin 1900 έξ. Πρβλ. και Ι. Kant, Τα θεμέλια τής Μεταφυσικής των ηθών, Είσαγωγή­μετάφραση­σχόλια Γιάννη Τζαβάρα, έκδ. Δωδώνη, Άθήνα/Γιάννινα 1984, 89 και 80.

3. Κ. Jaspers, Die groBen Philosophen I, Miinchen 1957, 232. 4. Ό.π. 606. 5. I. Kant, Die Metaphysik der Sitten (1797), VI, 401. 6. I. Kant, Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, IV, 399. Ό Γ. Τζαβάρας μετα­

φράζει «ψυχολογική» αγάπη· πρβλ. Γ. Τζαβάρα, ό.π. 41.

29

450 Κώστα Δελη κωσταντή

Για όλους αυτούς τους λόγους, σκοπός μας στις γραμμές πού ακολου­

θούν δεν είναι απλώς μια έκθεση της όχι ιδιαίτερα πρωτότυπης θεωρίας του Κάντ για την αγάπη, άλλα πέρα άπ' αυτό ή περιγραφή και αξιολόγηση της σχέσης της αγάπης προς την ηθική του καθήκοντος και της αυτονομίας. Μια τέτοια θεώρηση αφήνει άφ' ενός να διαφανεί το βάθος της ηθικής τοΰ καθή­

κοντος, άλλα και ή μονομέρεια και «ψυχρότητα» της, και άφ' έτερου μας καθιστά ικανούς να εκτιμήσουμε σωστά προσπάθειες —όπως εκείνη του Walter Schulz7—για τήν αποκατάσταση τών συναισθηματικών σχέσεων στο χώρο της φιλοσοφικής ηθικής και να δούμε μέ κριτικό βλέμμα ορισμένες σύγχρονες τάσεις, οι όποιες, αν και θεωρούν τήν αγάπη απλώς ώς συναίσθη­

μα, θεμελιώνουν επάνω σ' αυτή τό ηθικό τους οικοδόμημα και ή αγνοούν τήν ηθική τοΰ καθήκοντος ή τήν απορρίπτουν ώς έτερόνομη και καταπιεστική.

1. Η ΣΥΜΠΟΝΙΑ

Ό Καντ περιέγραψε τήν συμπόνια (Mitleid) στό έργο τοΰ Beobachtun­

gen iiber das Gefuhl des Schônen und Erhabenen» (1764) και ήδη σ' αυτή τήν «προκριτική» φάση τής φιλοσοφικής του ανέλιξης διετύπωσε ξεκάθαρα τή θέση του απέναντι στην «υπόθεση τής αίσθησης»: Ή συμπόνια φανερώνει μετοχή στή συμφορά τών άλλων και συμπαράσταση, είναι όμως «αδύναμη», γιατί δεν επαρκεί «για να ωθήσει τή νωθρή ανθρώπινη φύση σε κοινωφελείς πράξεις»8, και πάντοτε «τυφλή», διότι μπορεί να οδηγήσει εύκολα στή θυσία μιας «ανώτερης υποχρέωσης» για χάρη μιας «τυφλής γοητείας»9. Ό Καντ αναφέρει παραδείγματα: Κάποιος χρεοφειλέτης βοηθά, κινούμενος άπό συμ­

πόνια, έναν ενδεή, μέ αποτέλεσμα να μήν είναι πια σε θέση να εξοφλήσει .τα χρέη του, οπότε παραβαίνει τό «αυστηρό», δηλαδή τό απόλυτα επιβεβλη­

μένο, «καθήκον τής δικαιοσύνης». Πιο πειστικά είναι τα επόμενα παραδεί­

γματα: "Ενα παιδί πού υποφέρει, μια δυστυχισμένη γυναίκα γεμίζουν τήν καρδιά μας μέ οίκτο, ενώ ταυτόχρονα άκοΰμε χωρίς ϊχνος συγκίνησης για μια μεγάλη μάχη, όπου χάθηκαν ανθρώπινες υπάρξεις κάτω άπό φρικτές συν­

θήκες.—"Ενας πολιτικός άρχοντας, ό όποιος δεν αντέχει στή θέα ενός δυσ­

τυχισμένου άνθρωπου, διατάζει τήν ϊδια στιγμή για ασήμαντη αφορμή τον πόλεμο10.

Κατά συνέπεια ή συμπόνια, όσο και αν είναι κάτι τό θετικό, δεν έχει «τό μεγαλείο τής αρετής», διότι δεν βασίζεται σε ακλόνητες αρχές, όπως συμβαί­

7. Πρβλ. W. Schulz, Philosophie in der verànderten Welt, Pfullingen 1972, 749­751, όπου γίνεται αναφορά στή σημασία τής συμπόνιας για τό ήθος και τήν ηθική.

8. I. Kant, Beobachtungen iiber das Gefuhl des Schonen und Erhabenen, II, 215 εξ. 9. Ό.π. 216. 10. "Ο.π.

Ή αγάπη στή Φιλοσοφία τοϋ Κάντ 451

νει με την αληθινή αρετή, «πού μπορεί να έγκεντρισθεΐ μόνο πάνω σε αρ­

χές»1 ' . Μόνον όταν ή αγάπη και συμπόνια για τον συνάνθρωπο μας υψωθεί σε παραμόνιμη ηθική αρχή, τότε αποκτά τή «σωστή σχέση» με το «όλον μας καθήκον», ταυτόχρονα όμως γίνεται και πιο «ψυχρή»12.

Βλέπουμε εδώ καθαρά ότι ό Κάντ υποτάσσει τή συμπόνια στην ηθική του καθήκοντος, πράγμα τό όποιο παρατηρεί εύστοχα και ο Παπανούτσος: «'Αληθινά, γνήσια ηθικό κατά τις Beobachtungen είναι τό φρόνημα, όταν εξωτερικεύεται μέ πράξεις πού τα ελατήρια τους δεν εϊναι ασταθή και επιπό­

λαια συναισθήματα όπως ή συμπάθεια και ό οίκτος, ή φιλοφροσύνη και ή φιλοτιμία, άλλα τέτοια πού μπορούν να υψωθούν σε γενικές αρχές, μόνιμες και αναλλοίωτες. Για να γίνουμε άξιοι της αληθινής αρετής, πρέπει οι μερι­

κές κλίσεις μας να πειθαρχηθούν και να υποταχθούν σε μια γενική πού ν'αγκαλιάζει ολόκληρη τήν ύπαρξη μας και να καθορίζει τις προθέσεις και τή δράση μας χωρίς μεταπτώσεις, επιείκειες και φτηνούς ενθουσιασμούς, αλλ' αυστηρά και «εν ψυχρώ» μέ τέλειαν επίγνωση και της εσώτερης μας δύναμης και των εξωτερικών εμποδίων.»13.

Αυτή ή θέση του Κάντ όχι μόνο δεν αλλάζει στην «κριτική» περίοδο του, αλλά διατυπώνεται ακόμη πιο ακραία: «Ή ροπή (Neigung), καλή ή όχι, είναι τυφλή και δουλική... Ακόμη κι' αυτό τό συναίσθημα τοΰ οίκτου και της τρυφερής συμπόνιας, όταν προηγείται της σκέψης: τί είναι καθήκον, και γίνεται καθοριστικό ελατήριο, είναι κι' αυτό επαχθές στους στοχαστικούς ανθρώπους, φέρνει σύγχυση στους καλοστοχασμένους κανόνες τους και γεννά τήν επιθυμία να απαλλαγούν άπ' αυτή και να υποτάσσονται μόνο στο νομοθέτη λόγο.»14. Όταν ό Κάντ αργότερα, και συγκεκριμένα στή «Μετα­

φυσική τών ηθών», κάνει λόγο για τό καθήκον αγάπης (Liebespflicht) απέ­

ναντι στον συνάνθρωπο μας, εννοεί τήν αγάπη όχι ως συναίσθημα, ούτε ώς ευαρέσκεια (Wohlgefallen), άλλα ώς αρχή της εύποιΐας, για να τονίσει στή συνέχεια, ότι ή αμοιβαία έμπρακτη αγάπη είναι καθήκον όλων τών άνθρώ­

11. Ό.π. 216 έξ. 12. "Ο.π. 216. 13. Ε. Π. Παπανούτσου, 'Ηθική, έκδ. "Ικαρος, 'Αθήνα 19703, 132 έξ. 14. Ι. Kant, Kritik der praktischen Vernunft (1788), V, 118. "Οπως λέγει χαρακτηρι­

στικά ό Albert Schweitzer ό Κάντ φαίνεται να θέλει «να αποφράξει τίς φυσικές πηγές της ηθικότητας» (Α. Schweitzer, Kultur und Ethik, Sonderausgabe, Miinchen 1972, 200). Πα­

ρόμοια κριτική είχε ασκήσει στον Κάντ και ό Schopenhauer, ό όποιος σημειώνει ότι ή α­

παίτηση τοϋ Κάντ, να γίνεται ή ηθική πράξη χωρίς ίχνος ροπής ή και ενάντια σέ κάθε ροπή, μοιάζει μέ τή θεωρία, ότι ενα αληθινό έργο τέχνης γεννιέται απλώς μέ τή σωστή εφαρμογή αισθητικών κανόνων (βλ. Α. Schopenhauer, Die Welt als Wille und Vorstellung I, 2. έκδ. "Απαντα, έκδ. Arthur Hi'ibscher, II, Wiesbaden 1949, 624).

452 Κώστα Δεληκωσταντή

πων, ανεξάρτητα άπο το αν βρίσκει ό ένας τον άλλο συμπαθητικό ή όχι15. Λίγο παρακάτω ô Κάντ αναφέρεται στο ότι ή συμπόνια αυξάνει τον πόνο και τη δυστυχία στον κόσμο, εφόσον όταν συμπάσχω με κάποιον υποφέρουν δύο, ένώ τα δεινά αφορούν μόνον ένα16. Ό φιλόσοφος καταλήγει σ' αυτές τις απόψεις επειδή θεωρεί τη συμπόνια αποτέλεσμα μεταβίβασης της συν­

αισθηματικής κατάστασης του άλλου σε μένα, όπως ακριβώς μεταδίδονται οί μεταδοτικές ασθένειες. Ή συμπόνια «εξαπλώνεται μέ τρόπο φυσικό με­

ταξύ ανθρώπων πού ζουν ό ένας κοντά στον άλλο» καί για το λόγο αυτό ζει κάποιος τήν συναισθηματική κατάσταση τοΰ άλλου μέ αποτέλεσμα να αυξάνεται ό πόνος στον κόσμο. Επειδή φυσικά δέν μπορεί να είναι καθήκον μας να αυξάνεται ή δυστυχία στον κόσμο, άρα δέν είναι καί καθήκον μας να βοηθάμε τους άλλους κινούμενοι άπό συμπόνια17.

2. Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΕΝΤΟΛΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

Κατά τον Κάντ «καθήκον» σημαίνει πάντοτε «εξαναγκασμό», «αύτο­

εξαναγκασμό σύμφωνα μέ ενα νόμο», καί φυσικά ό,τι πράττει κανείς άπό εξαναγκασμό, δέν το πράττει «άπό αγάπη», διότι ή αγάπη δέν μπορεί να διαταχθεί18. «Ή αγάπη είναι υπόθεση τής αίσθησης καί όχι τής θέλησης, καί δέν μπορώ να αγαπώ, επειδή θέλω, πολύ λιγότερο όμως, επειδή οφείλω (να εξαναγκάζεσαι να αγαπήσεις)­ επομένως το καθήκον να αγαπάς είναι παρα­

λογισμός»19. Μόνο μέ βάση αυτή τή θέση τοϋ Κάντ για τήν αγάπη καί τό καθήκον, ή οποία σημειωτέον δείχνει ότι παρά τήν περιορισμένη οπτική γωνία μέσα άπό τήν οποία βλέπει ό φιλόσοφος τήν αγάπη, διατηρεί ζωντα­

νό τό αισθητήριο για τό ότι ή αγάπη είναι κάτι πού δέν εξουσιάζεται, δέν επιβάλλεται ούτε καί χειραγωγείται, μπορούμε να κατανοήσουμε τήν ερμη­

νεία πού δίνει ό Κάντ στην χριστιανική εντολή τής αγάπης προς τό Θεό καί τον πλησίον.

Δύο είναι τα πιο χαρακτηριστικά κείμενα τοϋ φιλοσόφου αναφορικά μέ τήν εντολή τής αγάπης. Τό πρώτο βρίσκεται στή «Θεμελίωση τής μετα­

φυσικής τών ηθών»: «"Ετσι πρέπει αναμφίβολα να κατανοηθεί καί ή εντολή τής Γραφής, να αγαπάμε τον πλησίον μας ακόμα καί αν είναι εχθρός μας. Γιατί ή αγάπη ώς ροπή δέν μπορεί να διαταχθεί· άλλα ή εύποιΐα άπό καθή­

κον, όταν δέν υπάρχει ώθηση άπό κάποια ροπή, καί μάλιστα υπάρχει άντί­

15. I. Kant, Die Metaphysik der Sitten, VI, 449 έξ. 16. "Ό.π. 457. Πρβλ. Α. Schweitzer, ό.π. 200­ M. Scheler, Wesen und Formen der Sym­

pathie, Άπαντα, έκδ. Maria Scheler/Manfred S. Frings, Bern / Munchen 1953, VII, 1973, 29. 17. I. Kant, Die Metaphysik der Sitten, VI, 457. 18. Ό.π . 401. 19. "Ο.π.

Ή αγάπη στή Φιλοσοφία του Κάντ 453

στάση άπο μια ακατανίκητη φυσική αντιπάθεια, είναι πρακτική (δηλαδή ηθική) και όχι παθολογική αγάπη· ή πρακτική αγάπη πηγάζει άπο τή θέ­

ληση και όχι άπο τήν αίσθηση, πηγάζει άπο τα ηθικά αξιώματα της πρά­

ξης και όχι άπο τήν παθιασμένη συμπόνια1 μόνον μια τέτοια πρακτική αγά­

πη μπορεί να διαταχθεί»20. Ό Κάντ παρατηρεί έδώ πολύ ορθά, ότι ή εντελ­

λόμενη χριστιανική αγάπη δεν μπορεί να καθορίζεται άπο συναισθηματικά κίνητρα, διότι τότε ή εντολή της αγάπης προς τους εχθρούς θα ήταν παραλο­

γισμός. Εύστοχη είναι επίσης ή επίμονη αναφορά του Κάντ στην π ρ ά ξ η , στην έμπρακτη εκδήλωση της αγάπης, διότι εξαίρει μια σημαντική αλήθεια, πού και στην Καινή Διαθήκη αποτελεί αντικείμενο παρόμοιων διατυπώ­

σεων21. Στο κείμενο μας όμως γίνεται έκδηλη και όλη ή μονομέρεια της ηθικής

σκέψης του Κάντ. Ό φιλόσοφος προτείνει μια έννοια της αγάπης «γυμνω­

μένη άπο κάθε αισθησιακή ροπή»22, επειδή θεωρεί ότι ηθική αξία έχει μόνον αυτό το όποιο μπορεί νά εκφρασθεί ώς νόμος. Ή αγάπη ώς συναίσθημα δεν μπορεί νά αποτελέσει περιεχόμενο νόμο, μπορεί όμως νά διαταχθεί ή «πρα­

κτική αγάπη», ή εύποιΐα και ευεργεσία. Ό Κάντ εξαντλεί εδώ αυθαίρετα τά όρια της χριστιανικής αγάπης στην εύποιΐα κάτω άπο τον τίτλο «πρακτι­

κή αγάπη». Το δεύτερο κείμενο είναι από τήν «Κριτική του πρακτικού λόγου». Μέ

τήν εντολή της αγάπης προς τό Θεό και προς τον πλησίον, λέγει ό Κάντ, «απαιτείται σεβασμός σε ενα νόμο, ό οποίος προστάζει αγάπη, και δεν αφήνει στην αυθαιρεσία του καθενός νά τήν κάνει (ή όχι) άξίωμά του. Άλλα ή αγάπη προς τό Θεό δεν είναι δυνατή ώς ροπή (παθολογική αγάπη), γιατί ό Θεός δεν είναι αντικείμενο τών αισθήσεων. Ή αγάπη ώς ροπή είναι βέβαια κατορθωτή όταν στρέφεται προς τον άνθρωπο, άλλα τότε δεν μπορεί νά διαταχθεί, γιατί κανένας άνθρωπος δεν είναι ικανός νά αγαπήσει κάποιον απλώς καί μόνον επειδή διατάχθηκε. Πρόκειται λοιπόν για τήν πρακτική αγάπη, καί αυτή εννοείται σ" εκείνο τό νόμο, πού είναι ό πυρήνας κάθε άλ­

λου νόμου. Μέ αυτό τό νόημα «αγαπώ τό Θεό» σημαίνει υπακούω ευχάρι­

στος στις εντολές του­ «αγαπώ τον πλησίον» θά πει: ασκώ ευχαρίστως όλα τά καθήκοντα προς αυτόν»23.

Βλέπουμε ακόμη μια φορά τον Κάντ νά καταλήγει στην «πρακτική

20. I. Kant, Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, IV, 399, μετ. Γ. Τζαβάρα, 41 έξ. 21. Πρβλ. J. Pieper, Uber die Liebe, Munchen 1972, 122 καί L. W. Beck, Kants

«Kritik der praktischen Vernunft». Ein Kommentar (μετάφραση άπο τά αγγλικά άπο τον Κ.­Η Ilting), Munchen 1974, 218.

22. Γ. Τζαβάρα, ό.π. 41έξ., ύποσ. 49. 23. Ι. Kant, Kritik der praktischen Vernunft, V, 83.

454 Κώστα Δεληκωσταντή

αγάπη» ώς το ηθικό περιεχόμενο της βιβλικής εντολής. "Οπως όμως ορθά παρατηρεί ό Max Scheler, πού ώς γνωστόν, αναφορικά με τήν αγάπη, ασκεί αυστηρή κριτική στον Κάντ και υποστηρίζει ότι ή μονομέρεια τής πρακτι­

κής φιλοσοφίας του οφείλεται στην παραγνώριση του αληθινού περιεχομέ­

νου τής αγάπης, ή ερμηνεία του Κάντ υποτάσσει τή χριστιανική αγάπη εκ νέου στο «νόμο» και αγνοεί ότι υπόβαθρο τής εντολής είναι μια νέα σχέση Θεοϋ και άνθρωπου και των ανθρώπων μεταξύ τους24. Σχετικά δε με τό «ευ­

χαρίστως» ό Scheler τονίζει ότι μπορεί να πηγάζει μόνο άπό τήν αγάπη γιά τό πρόσωπο πού διατύπωσε τήν εντολή ή τό πρόσωπο απέναντι στο όποιο έχουμε καθήκοντα. «Ευχαρίστως» εφαρμόζει τις εντολές του Θεοϋ, αυτός πού αγαπά τό Θεό, «ευχαρίστως» εκπληρώνουμε τα καθήκοντα μας απένα­

ντι στους ανθρώπους πού αγαπάμε­ όμως τήν ϊδια στιγμή οί εντολές δεν εί­

ναι πια «εντολές» και τά καθήκοντα δεν είναι «εξαναγκασμός»25.

3. ΚΑΛΩΣΥΝΗ ΚΑΙ ΟΦΕΙΛΗ

Θεωρεί όμως ό Κάντ κατορθωτή γιά τον άνθρωπο τήν αγάπη, όπως τήν εννοεί παραπάνω ό Scheler, δηλαδή τήν αγάπη ή οποία περιλαμβάνει τό καθήκον, άλλα και τό ξεπερνά; Στις «Παραδόσεις» του γιά τήν 'Ηθική ό φιλόσοφος αντιπαραθέτει στην καλωσύνη (Gutigkeit), ή οποία συνοδεύεται άπό όλη τήν τυχαιότητα και εξάρτηση πού χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο ώς φυσικό δν, τά καθήκοντα «οφειλής» (Schuldigkeit), καθήκοντα πού δεν πηγά­

ζουν άπό μιάφυσική φιλάνθρωπη κλίση, άλλα «άπό τό δίκαιο των άλλων αν­

θρώπων»26. Τό δίκαιο εϊναι κατά τον Κάντ τό ιερότερο πράγμα στον κόσμο27, γι' αυτό και τό ύψιστο καθήκον μας εϊναι «ό σεβασμός προς τό δίκαιο των συνανθρώπων μας»28. Γιά τον ϊδιο λόγο και ή αδικία εϊναι τό μεγαλύτερο κακό, πού οδηγεί στή μεγαλύτερη εξαθλίωση. Κατά τον Κάντ, όταν κάποιος τηρεί τους νόμους, δέν σημαίνει ότι δέν συμμετέχει στην «καθολική αδικία», πού εϊναι δομικά δεμένη μέ τό σώμα τής κοινωνίας τής ανισότητας. Όταν βοηθούμε έναν ενδεή, δέν του χαρίζουμε κάτι, άλλα αποδίδουμε σ' αυτόν, ο,τι μέ τήν δική μας «μετοχή» στην δομική «καθολική αδικία» στερήθηκε εκείνος. Ή βοήθεια μας δηλαδή είναι οφειλή, ή οποία πηγάζει άπό τό δίκαιο του άλλου και όχι πράξη καλωσύνης29.

24. Μ. Scheler, Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik, "Απαντα, II, 1966, 228 έξ.

25. Ό.π. 232. 26. Eine Vorlesung Kants iiber Ethik, έκδ. Paul Menzer, Berlin 1924, 242 και 244. 27. "Ο.π. 245. Πρβλ. επίσης Ι. Kant, Zum ewigen Frieden, Vili, 353. 28. Eine Vorlesung Kants iiber Ethik, 245. 29. "Ο.π. 246.

Ή αγάπη στή Φιλοσοφία τοϋ Κάντ 455

Γενικά ή στάση καλωσύνης αποδεικνύεται ότι είναι μια αυταπάτη και αύτοϋπερτίμηση τοϋ άνθρωπου, γιατί ό άνθρωπος μετατρέπει σε προσωπική του προσφορά κάτι το όποιο «οφείλει» και ιδιοποιείται μια αρετή τήν οποία δεν μπορεί να εφαρμόσει. "Οπως τονίζει ό Κάντ στην «Κριτική τοϋ πρακτι­

κού λόγου»30, τό ήθος πού αρμόζει στον άνθρωπο δεν είναι ή στάση τοϋ αλα­

ζονικού εθελοντή, ό όποιος δεν έχει ανάγκη τήν ίδέα τοϋ καθήκοντος γιά να κάνει τό καλό, άφοΰ αυτό τό πράττει άπό δική του έφεση και πρωτοβουλία, άλλα ή στάση υποχρέωσης και οφειλής. «Καθήκον και οφειλή είναι τα ονό­

ματα πού πρέπει αποκλειστικά να δώσουμε στή σχέση μας προς τον ηθικό νόμο»31. Κάνοντας τό καθήκον του ό άνθρωπος αποκτά μεγαλύτερη ηθική αξία άπ' δ,τι με τήν καλωσύνη και τήν αγάπη.

Ή τοποθέτηση του βέβαια αυτή δεν εμποδίζει τό φιλόσοφο να υποστη­

ρίξει στή «Μεταφυσική των ηθών» ότι είμαστε έμμεσα υποχρεωμένοι να καλ­

λιεργούμε μέσα μας τις φιλάλληλες κλίσεις και τα φιλάνθρωπα αισθήμα­

τα, εφόσον αυτά είναι «μέσα» γιά μια αλληλεγγύη «με βάση ηθικές αρχές»3 2. * Είναι καθήκον μας νά μήν αποφεύγουμε τα μέρη δπου ζουν φτωχοί, τά νοσο­

κομεία και τις φυλακές άπό φόβο μήπως εκτεθούμε στην συμπόνια πού μας εμπνέουν τέτοιες καταστάσεις. Γιατί ή συμπόνια είναι ενα άπό εκείνα τά κίνητρα πού έβαλε μέσα μας ή φύση γιά νά κάνουμε ό,τι δεν θα μπορούσε νά κατορθώσει άφ' εαυτής και μόνον ή ίδέα τοΰ καθήκοντος33. Είναι χαρακτη­

ριστικό ότι ό Η. J. Paton σχολιάζοντας παρόμοιες φράσεις τής όψιμης φά­

σης τοΰ Κάντ λέγει: «"Ισως ό Κάντ γινόταν πιο επιεικής όσο προχωρούσε ή ηλικία του»34. Και ό Α. Gulyja προσθέτει: «Όσο περνούσαν τά χρόνια ό Κάντ αφουγκραζόταν και κριτικές φωνές, οί όποιες τον κατηγορούσαν γιά απουσία συναισθηματισμού* ϊσως νά εννοιωσε και ό ίδιος τή δύναμη τοΰ πάθους πού ωθεί τον ενα άνθρωπο προς τον άλλο, ενός πάθους, τό όποιο δέ­

νει τους ανθρώπους μέ πιο στέρεα δεσμά απ ό,τι ό φόβος και τό καθήκον. Όπως και νά έχουν τά πράγματα: όσο προχωρούσε ή ηλικία του, τόσο περισ­

σότερο ευχαρίστως φιλοσοφούσε ό Κάντ γιά τήν αγάπη.»35

Μάλιστα ό Gulyja, επικαλούμενος τις θέσεις πού διατυπώνει ό Κάντ στο

30. Ι. Kant, Kritik der praktischen Vernunft, V, 82. 31. "Ο.π. 32. I. Kant, Die Metaphysik der Sitten, VI, 457. 33. "Ο.π. 34. Η. J. Paton, Der kategorische Imperativ. Eine Untersuchung uber Kants Moral­

philosophie (μετάφραση άπό τά αγγλικά άπό τήν Karen Schenck), Berlin 1962, 54, ύποσ. 103.

35. Α. Gulyga, Immanuel Kant (μετάφραση άπό τά ρωσικά άπό τή Sigrun Bielefeldt), Frankfurt a. M. 1985, 250.

456 Κώστα Δεληκωσταντή

δοκίμιο «Das Ende aller Dinge» (1794), υποστηρίζει δτι ό Κάντ στην τελευ­

ταία φάση της φιλοσοφικής του πορείας επιτυγχάνει μια «σύνθεση» μεταξύ ηθικής του καθήκοντος και ηθικής τής αγάπης και ότι γίνεται «απολογητής» τής αγάπης36. Στο παραπάνω κείμενο ό Κάντ πράγματι τονίζει μεταξύ άλλων δτι ή αγάπη είναι «ενα απαραίτητο συμπλήρωμα τής ατέλειας τής ανθρώπι­

νης φύσης (δτι δηλαδή πρέπει να εξαναγκασθούμε (να πράξουμε) αυτό πού υπαγορεύει ό λόγος μέσω του νόμου): διότι ό,τι κάποιος δεν πράττει ευχαρί­

στως, το πράττει τόσο μίζερα και οπωσδήποτε με σοφιστικές υπεκφυγές από τήν εντολή του καθήκοντος, ώστε να μή μπορεί να υπολογίζει κανείς σ' αυτό το κίνητρο χωρίς τήν παρουσία εκείνου»37.

Πρέπει βεβαίως και στο σημείο αυτό να παρατηρήσουμε δτι παρόλο πού ό Κάντ φαίνεται να αφήνει μια φυσική κλίση να βοηθά τήν ιδέα τοϋ καθήκον­

τος και μάλιστα ενάντια στή φυσική φιλαυτία τοϋ ανθρώπου και να ερμη­

νεύει τον Χριστιανισμό, όπως λέγει ό Gulyja, «ώς ενα πρόγραμμα αγάπης προς τον άνθρωπο»38, παραμένει πιστός στή βασική του αρχή, να υποτάσ­

σει τήν αγάπη στις επιταγές του «νόμου». Πραγματική αξία για τον άνθρωπο αποκτά ή αγάπη εφόσον υπηρετεί και στηρίζει τον πρακτικό λόγο. Στο «Das Ende aller Dinge» ό Κάντ τονίζει επανειλημμένα ότι χωρίς τό σεβασμό (Achtung) δέν μπορεί να υπάρξει «αληθινή αγάπη»39, και στή «Μεταφυσική των Ηθών», πού εκδόθηκε τό 1797, επαναλαμβάνει τις γνωστές θέσεις του για τήν «υπόθεση τής αίσθησης».

Τό ίδιο ισχύει και για τή θεώρηση τής καλωσύνης. Ό Κάντ μιλά γι' αυτήν συνήθως με μέτρο τήν Ιδέα τής δικαιοσύνης και φιλοσοφεί για τό έάν και τό πώς ή καλωσύνη μπορεί να εναρμονισθεί μέ τή δικαιοσύνη­ γΓ αυτό και δέν κατορθώνει να διεισδύσει στο βαθύτερο νόημα της, τό όποιο είναι ουσιαστικά ή αγάπη.

4. ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΟΥ «ΠΕΡΣΟΝΑΛΙΣΜΟΥ ΧΩΡΙΣ ΑΓΑΠΗ»

Είναι άπό τα λεχθέντα εμφανές δτι σε καμμιά φάση τής πνευματικής πορείας του Κάντ ή αγάπη δέν κατείχε στή σκέψη του τήν θέση πού τής αρ­

μόζει. Παρέμεινε θεραπαινίς τής αυτονομίας και τοΰ καθήκοντος, δυσάρεστη ή και εύάρεστη, χωρίς πρόσβαση στο παλλάδιο τοΰ λόγου. Ή αξιολόγηση της, και όπου ακόμη αυτή είναι πιο επιεικής, γίνεται πάντα μέ γνώμονα τήν ηθική τοϋ καθήκοντος.

36. Πρβλ. ο.π. 250 και 252. 37. I. Kant, Das Ende aller Dinge, VIII, 338. Πρβλ. και Immanuel Kant, Δοκίμια, Είσα­

γωγή­μετάφραση­σχόλια Ε. Π. Παπανούτσου, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1971, 174 έξ. 38. Α. Gulyga, ο.π. 252 έξ. 39. Ι. Kant, Das Ende aller Dinge, VIII, 337 και 339.

Ή αγάπη στη Φιλοσοφία τοΰ Κάντ 457

Το τίμημα του αποκλεισμού τής αγάπης από το ηθικό του οικοδόμημα ήταν βαρύ για τον Κάντ: 'Ολόκληρη ή πρακτική του φιλοσοφία είναι μονο­

μερής. Στον περσοναλισμό τοΰ Κάντ είναι διάχυτος ένας ατομισμός και ένας έξυποκειμενισμός τοΰ άνθρωπου, ενάντια στον όποιο έχουν στραφεί πολ­

λοί στοχαστές. "Ηδη αναφερθήκαμε σε μερικές πτυχές της κριτικής πού άσκεΐ στον Κάντ

ό Max Scheler. Ό Scheler, για τον όποιο ό άνθρωπος είναι ουσιαστικά ens amans, θεμελιώνει μια ((φιλοσοφία της αγάπης» και προσπαθεί να αποκατα­

στήσει τό συναίσθημα στο χώρο της φιλοσοφικής ηθικής. Ό Κάντ, κατά τή γνώμη του, παραγνωρίζει τό νόημα και τή σπουδαιότητα της αγάπης, εφόσον θεωρεί «την καθαρά λογική­τυπική αρχή της δικαιοσύνης» ώς βασική αρχή τής ηθικής40. Όπως λέγει μάλιστα χαρακτηριστικά ό Scheler ολόκληρο τό φιλοσοφικό οικοδόμημα τοΰ Κάντ είναι ομοίωμα τοΰ Πρωσσικοΰ κράτους, ανακήρυξη τής γένεσης, τής δομής και τοΰ πνεύματος του σέ αρχέτυπο γέ­

νεσης του κόσμου41. Ό Johannes Schwartlânder τονίζει ότι κάθε κριτική στην ηθική και αν­

θρωπολογία τοΰ Κάντ πρέπει να ξεκινά άπό τήν ιδέα τής αγάπης και τή δια­

λογική υπόσταση τοΰ ανθρώπου42. Ερμηνεύοντας τή θεωρία τοΰ Κάντ για τήν αγάπη γράφει τα έξης: «Μέ τον Κάντ κατέστη για τήν φιλοσοφική ηθική σχεδόν γενική ή άποψη ότι ή αγάπη δεν μπορεί να είναι επακόλουθο θέλησης, και συνεπώς ούτε μπορεί να διαταχθεί και ότι για τό λόγο αυτό πρέπει αναγ­

καστικά να αποκλεισθεί άπό τή θεμελίωση τής ηθικής και άπό τις αρχές της. Έδώ εννοείται ή αγάπη ώς απλό συναίσθημα, ώς φυσική ορμή, υποκειμενική κλίση ή σκοτεινό πάθος. ΓΓ αυτόν τό λόγο ό Κάντ χαρακτηρίζει τήν αγάπη ώς «παθολογική» και αντιπαραθέτει σ' αυτή —πού είναι αρχή τής υποκειμε­

νικής ευδαιμονίας— τήν αρχή τής αληθινής ηθικότητας, τον καθαρό «πρα­

κτικό» λόγο. Ή ηθικότητα εκφράζεται μέ τή συνείδηση τοΰ καθήκοντος, κίνητρο της είναι ό σεβασμός και νόμος της ή καθολική κατηγορική προστα­

κτική. Ή αγάπη τοποθετείται πέρα, και μάλιστα κάτω άπό τήν ηθικότητα, κι αυτό για τό λόγο ότι —ώς απλό συναίσθημα—δέν περιέχει τήν αληθινή αναγκαιότητα τοΰ λόγου και τήν απόλυτη δέσμευση. Διότι —κι αυτό είναι ορθό— μόνο μέσα άπό τέτοια εσωτερική αναγκαιότητα και δέσμευση μπορεί να συνειδητοποιήσει ό άνθρωπος τήν ουσία και τό νόημα τής ελευθερίας του,

40. M. Scheler, Die christliche Liebeside^ und die geg3nwartige Welt, "Απαντα, V:Vom Ewigen im Menschen, 1954, 365.

41. M. Scheler, Die Ursachen des Deutschenhalies, Leipzig 1917, 192. 42. J. Schwartliinder, Der Mensch ist Person, 238.

458 Κώστα Δε? ηκωσταντή

ή οποία ξεπερνά το απλό Είναι του άνθρωπου»43. Επειδή ακριβώς ό Κάντ δεν κατενόησε ότι ή αγάπη είναι ή ουσία του λόγου, ότι «λόγος και αγάπη συμπίπτουν εκεί όπου ενεργοποιούνται ολοκληρωτικά καί χωρίς φρα­

γμούς»44, στην ερμηνεία πού δίνει στον άνθρωπο ώς πρόσωπο κυριαρχεί ή διάσταση της ατομικότητας45. Σ' αύτη τήν ύποκειμενιστική θεώρηση του προσώπου εμφανίζεται καθαρά «ή μονομέρεια καί ή προσωρινότητα» τοϋ περσοναλισμοΰ του Κάντ46 ' διότι πρόσωπο σημαίνει «διαλογική πραγμα­

τικότητα»47. Κατά τον Schwartlânder ό υποκειμενισμός στην ηθική μπορεί να ξεπεραστεί μόνον με τήν αναγνώριση τοϋ διαλογικού χαρακτήρα τοΰ προσώπου.

Κατά τον Heinrich Bóckerstette, στον Κάντ λείπει τό αισθητήριο για τήν «αυτοτέλεια της αγάπης» καί τήν «ανθρωπολογική της διάσταση»48. Γι' αυτόν τό λόγο ό Κάντ δεν μπόρεσε να κατανοήσει «τον ιδιάζοντα χαρακτήρα της αγάπης ώς διαλογικής αρχής»49 καί ώς έκφρασης της ελευθερίας, τήν οποία ερμηνεύει με βάση τήν ιδέα της δικαιοσύνης. Ή μονομέρεια της καντι­

ανής ηθικής φαίνεται ιδιαιτέρως έντονα, όταν ό φιλόσοφος αναφέρεται στον τομέα της κατ' εξοχήν προσωπικής κοινωνίας, δηλαδή τό γάμο50. Καί αν ακόμα υπολογισθεί ότι ό Κάντ ασχολείται μέ τό γάμο ώς νομική σχέση, ή ερμηνεία πού δίνει στή σχέση άνδρα καί γυναίκας είναι τουλάχιστον μονο­

μερής. Επειδή ακριβώς δεν έχει καμμιά πρόσβαση στο βαθύτερο νόημα τοΰ διαλογικού συνεΐναι καί στή «διάσταση της αγάπης» ώς προσωπικής κοινω­

νίας, μπορεί να ερμηνεύει τό γάμο μόνο ώς σύμβαση καί μόνο μέσα άπό τό πρίσμα της σχέσης μέσου­σκοποϋ, ώς «σύνδεση δύο προσώπων διαφορετι­

κού φύλου μέ σκοπό τήν ισόβια αμοιβαία κατοχή των χαρακτηριστικών τοϋ φύλου»51.

Ό Horst E. Richter ασκεί κριτική στην ηθική τοΰ Κάντ άπό τήν πλευρά

43. J. Schwartlânder, Kommunikative Existenz und dialogisches Personsein, στό: Zeitschrift fur philosophische Forschung 19 (1965) 53­86, 84.

44. K. Jaspers, Von der Wahrheit, Munchen 1958, 989. 45. Πρβλ. J. Schwartlânder, Der Mensch ist Person, 196 έξ. 46. J. Schwartlânder, Das personale Dasein als Aufgabe der Erziehung. Gedanken

zu Kants Pàdagogik, στο έργο: Das Personverstàndnis in der Pàdagogik und ihren Nach­

barwissenschaften, έκδ. Josef Speck, Munster 1966, 294­328, 325. 47. J. Schwartlânder, Kommunikative Existenz und dialogisches Personsein, 80. 48. Βλ. H. Bóckerstette, Aporien der Freiheit und ihre Aufklàrung durch Kant, Stutt­

gart ­ Bad Cannstatt 1982, 29 καί 371. 49. "Ο.π. 373. 50. Βλ. I. Kant, Die Metaphysik der Sitten, VI, 277­281. 51. "Ο.π. 277. Πρβλ. Η. Bóckerstette, ο.π. 373.

Ή αγάπη στή Φιλοσοφία του Κάντ 459

της Ψυχανάλυσης52. 'Αναλύοντας την ψυχολογία πού βρίσκεται πίσω άπο την κατηγορική προστακτική ό Richter αναφέρεται στο «σύμπλεγμα του Θεοΰ» (Gotteskomplex), άπο το όποιο διακατέχεται ό ευρωπαϊκός άνθρω­

πος ήδη άπο τήν εποχή της 'Αναγέννησης. Ή ηθική του Κάντ εκφράζει πλήρως το εγωκεντρικό πνεύμα της εποχής του και υπηρετεί τον ατομικό εγωισμό. Ή αρχή της αυτονομίας εξυψώνει και κολακεύει το εγώ του άτο­

μου και καθιστά δυνατή μια «ναρκισσιστική αύτοβεβαίωση» και μια «υψη­

λού βαθμού ικανοποίηση»53. Δεν είναι τυχαίο ότι ό Κάντ όχι μόνο εκφράζει επανειλημμένα τή βαθιά δυσπιστία του απέναντι στις φυσικές κλίσεις και τό συναίσθημα τοΰ ανθρώπου, άλλα και απορρίπτει τή δυνατότητα ηθικής πράξης μέ βάση συγκινησιακά κίνητρα54.

Πέρα άπό τον ατομικισμό και υποκειμενισμό πού τήν διακρίνει, ή καντια­

νή ηθική έχει και νομικίστικο χαρακτήρα, επειδή ή ελευθερία ερμηνεύεται άπό τον Κάντ αποκλειστικά μέ βάση τήν ιδέα της δικαιοσύνης και τοΰ νό­

μου. Κατά τήν άποψη τοΰ Schleiermacher τό πνεΰμα της ηθικής τοΰ Κάντ εί­

ναι «περισσότερο νομικό παρά ηθικό» και παρουσιάζει παντού όλα τα χαρα­

κτηριστικά μιας κοινωνικής νομοθεσίας55. Δεν είναι τυχαίο τό γεγονός ότι ή πρακτική φιλοσοφία τοΰ Κάντ οδηγεί στο πολιτικό κοινωνικό επίπεδο άμε­

σα στο κίνημα για τα δικαιώματα τοΰ άνθρωπου και ότι ό φιλόσοφος της αυ­

τονομίας θεωρείται άπό πολλούς ό κατ' εξοχήν στοχαστής των δικαιωμάτων τοΰ άνθρωπου. Δέν πρέπει βεβαίως να λησμονείται ότι ή ύπαρξη και συνύ­

παρξη μας έχει διαστάσεις, τίς όποιες ή ηθική τής αυτονομίας και τά δικαιώ­

ματα τοΰ άνθρωπου άδυνατοΰν νά καλύψουν56.

5. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΓΑΠΗ

Παρά τά εμφανή όρια τής ηθικής τής αυτονομίας, ή οποία υποβαθμίζει τήν αγάπη, ό Κάντ προσεγγίζει μέ τήν ηθική του θεωρία τό αληθινό νόημα τής αγάπης. "Αν και μέ τήν αγάπη εκφράζεται μια άλλη διάσταση τής ελευ­

θερίας άπ' ό,τι μέ τήν δικαιοσύνη, ωστόσο μέσα στην ηθική θεμελίωση τής ανθρώπινης αξιοπρέπειας, στην αναντίρρητη βεβαιότητα τοΰ καθήκοντος, στην άπολυτότητα τής οφειλής, στο σεβασμό και στή δικαιοσύνη απέναντι

52. Η. Ε. Richter, Der Gotteskomplex. Die Geburt und die Krise des Glaubens an die Allmacht des Menschen, Reinbek bei Hamburg 1979, 43­51.

53. "Ο.π. 47. 54. "Ο.π. 44. 55. F. D. E. Schleiermacher, Grundlinien einer Kritik der bisherigen Sittenlehre, "Α­

παντα, έκδ. G. Reimer, Zur Philosophie I, Berlin 1846, 63. 56. Πρβλ. J. Schwartlânder, Menschenrechte ­ eine Herausforderung der Kirche,

Munchen/Mainz 1979, 30 εξ.

460 Κώστα Δεληκωσταντή

στο συνάνθρωπο, εκφράζεται στον Κάντ εκείνη ή παρουσία ενός «Απόλυ­

του», ή οποία χαρακτηρίζει την αληθινή αγάπη. Όπως τονίζει και ό Schwart­

lànder, ή αγάπη βιώνεται αποκλειστικά «ως απόλυτη δέσμευση»57 (unben­

dingte Verbindlichkeit) καί έχει «την τάξη και τον νόμο της», μέσα άπό τα όποια καί πραγματώνεται58. Επίσης πρέπει να λεχθεί ότι ή αυτονομία δεν σημαίνει στον Κάντ αυτάρκεια, ούτε απεριόριστο αύτονομισμό, οΰτε αύτο­

αποθέωση του άνθρωπου. 'Αντίθετα ή αυτονομία, ή οποία δεν είναι factum άλλα faciendum, σημαίνει άνευ όρων υπακοή στον ηθικό νόμο, καί είναι αυτή ακριβώς ή υποταγή στο νόμο του καθήκοντος, πού θεμελιώνει τήν αξιο­

πρέπεια, δηλαδή τήν απόλυτη αξία του άνθρωπου59. Γι' αυτό καί ή θεμελιώ­

δης έκφραση της αυτονομίας είναι ή κατηγορική προστακτική. Πέρα άπ' αυτά ό Κάντ απαιτεί, απορρίπτοντας κάθε είδους ευδαιμονισμό, πλήρη πα­

ραγκωνισμό της τάσης για ευδαιμονία, όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τήν επιταγή του καθήκοντος, θυμίζοντας έτσι της αλληλουχία ελευθερίας καί θυσίας, ή οποία χαρακτηρίζει τήν αγάπη. Κατά τον Κάντ, ό ευδαιμονι­

σμός δεν δίνει σε καμμιά περίπτωση απόλυτη αξία στην ϋπαρξή μας" ό αν­

θρώπινος λόγος δέν πείθεται ποτέ ότι ή ύπαρξη ενός άνθρωπου πού ζει μόνον για τήν απόλαυση, καί αν ακόμη αυτός ό άνθρωπος είναι πολύ χρήσιμος καί σέ άλλους πού ζουν για τον ίδιο σκοπό, έχει αξία καθ' εαυτή60.

Ό Κάντ συνεπώς στηρίζει μέ τήν ηθική του θεωρία τήν ηθική της αγά­

πης περισσότερο άπό όσο οί σύγχρονοι εκείνοι ηθικολόγοι, οί όποιοι ερμη­

νεύουν τήν αγάπη απλώς ώς συναίσθημα, αυθορμητισμό, δημιουργικότητα καί εύδαιμονιστική αμοιβαιότητα καί τοποθετούν ένα απογυμνωμένο άπό τήν «απόλυτη δέσμευση καί ευθύνη» συναίσθημα στο κέντρο μιας ούμανιτα­

ριστικής ηθικής61. Στον σύγχρονο αυτόν ούμανιταρισμό παρερμηνεύεται όχι μόνον ή ιδέα τοΰ καθήκοντος πού ταυτίζεται μέ έτερονομία, άλλα καί ή α­

γάπη πού μετατρέπεται στο υπερτροφικό εκείνο «ακαταμάχητο ένστικτο», για το όποιο μίλησε μέ επικριτική διάθεση ό Nietzsche62, καί πού θεωρείται πεμπτουσία των διυποκειμενικών σχέσεων καί της κοινωνικής ευδαιμονίας. Ό σύγχρονος αυτός τιτανισμός της αγάπης βρίσκει στην ηθική του Κάντ,

57. J. Schwartlànder, Das personale Dasein als Aufgabe der Erziehung, 325έξ. 58. "Ο.π. 326. 59. Πρβλ. G. Kruger, Philosophie und Moral in der Kantischen Kritik, Tubingen

1931, 103. 60. I. Kant, Kritik der Urteilskraft (1790), V, 208 εξ. 61. Βλ. Κ. Delikostantis, Der moderne Humanitarismus. Zur Bestimmung und Kritik

einer zeitgenòssischen Auslegung der Humanitàtsidee, Mainz 1982. 62. F. Nietzsche, Morgenrote. Gedanken iiber die moralischen Vorurteile, "Απαντα,

έκδ. Karl Schlechta, Munchen 1973, I, 1116 (άφορ. 147).

Ή αγάπη στη Φιλοσοφία του Κάντ 461

αύτοΰ τοϋ «κολοσσού από ατσάλι και μπρούντζο»63, πειστική απάντηση. Μια απάντηση, ή οποία βλέπει τον «εσώτερο λόγο»64 της ανθρώπινης ύπαρ­

ξης στην ελευθερία, πού και σήμερα θεμελιώνει και ενσαρκώνει τήν αλήθεια τοϋ άνθρωπου. Ό Max Scheler τονίζει πολύ εύστοχα, ότι στοχαστές όπως ό Κάντ κρίνουν τήν εποχή μας και όχι ή εποχή μας εκείνους65.

63. Μ. Scheler, Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik, "Απαντα, II, 30.

64. J. Schwartlànder, Was ist der Mensch?, στο έργο: Ursprung und Wesen des Men­

schen, έκδ. Herbert Haag/Franz Peter Mòhres, Tubingen 1968, 9­23, 11. 65. M. Scheler, Kant und die moderne Kultur (1904), Άπαντα, I, 1971, 355.

Κ. Ε. ΦΡΑΓΚΟΜΙΧΑΛΟΥ Ph. D. (London)

TO ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΟΡΟΥ «ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ» ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΩΝ ΤΟΥ

ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ

Ό Πλάτων χρησιμοποιεί συχνά τον όρο «ελεύθερος» καί τα παράγωγα του ((ελευθερία», «ελευθέριος», «έλευθερω» κ.τ.τ. σε αρκετά άπο τα έργα του, καί ιδιαίτερα στην Πολιτεία και τους Νόμους. Οί όροι αυτοί όμως χρησιμο­

ποιούνται μέ τέτοια ποικιλία νοήματος όχι μόνο σε διαφορετικά έργα, αλλά καί στο ϊδιο έργο πολλές φορές, ώστε είναι δυνατό να περιπλέξουν κάποτε τον ανύποπτο αναγνώστη καί να τον οδηγήσουν σέ λανθασμένα συμπερά­

σματα1. "Από τήν άλλη πλευρά τα γνωστά Λεξικά δέν καλύπτουν δλες τις σημασίες καί κάποτε αφήνουν περιθώρια για παρερμηνείες2.

"Υστερα άπο τα παραπάνω αντιλαμβάνεται κανείς πώς ή λεπτομερής καί ακριβής διαίρεση καί κατάταξη των όρων σέ ομάδες, ανάλογα μέ τή σημασία τους, δέν είναι απόλυτα εφικτή. Γενικά όμως θα μπορούσαμε να ποϋμε πώς έκτος άπο τήν κατά λέξη σημασία τους οί όροι χρησιμοποιούνται καί μέ έννοια Πολιτική, Ηθική, Διανοητική καί Νομική ­ Κοινωνική2.

Α') Κατά λέξη, ό όρος «έλύθερος» σημαίνει τό να είναι κάποιος ανε­

ξάρτητος καί αδέσμευτος, να διαθέτει τό άτομο του καί ο,τι του ανήκει, όπως εκείνος θέλει, να δρα καί να ενεργεί, όπως επιθυμεί, καί γενικά να είναι κύ­

ριος του εαυτού του* ή για να χρησιμοποιήσουμε τον ορισμό των ["Ορων], ((ελεύθερον» είναι «το αρχον εαυτού».

Οί έπί μέρους σημασίες των όρων είναι οί ακόλουθες: α') 'Απαλλαγή από επιστασία, χειραφέτηση: Δέν είναι ορθό να νομίζει

Ι. Βλ. παρακάτω σημ. 41. 2. Πρβλ. Η. G. Liddell ­ R. Scott, «A Greek ­ English Lexicon» (A new edition revised

and augmented by H. S. Jones and R. Mackenzie), Oxford, (1953)· Γ. Ν. Βερναρδάκη, «Λεξικον Έρμηνευτικον των Ενδοξότατων Ελλήνων Ποιητών καί Συγγραφέων», 'Αθή­

ναι, (1908), καί Ί . Δ. Σταματάκου, «Αεξικον 'Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης», 'Αθήναι, (1949). Βλ. καί παρακάτω σημ. 73.

3. 'Αφήσαμε τελευταία τήν εξέταση τής Νομικής ­ Κοινωνικής σημασίας, επειδή μερικές πλευρές αυτής διευκρινίζονται μέ στοιχεία πού προέρχονται άπο άλλες έννοιες των υπό εξέταση όρων.

Tò νόημα τοϋ όρου «ελεύθερος» στον Πλάτωνα 463

κάποιος πώς θα φροντίσει καλλίτερα για τον εαυτό του, αν απαλλαγεί άπό την επιστασία τών θεών («ελεύθερος γενόμενος»)4. Τα παιδιά, όπως παρα­

τηρείται άλλου, δεν πρέπει να μένουν χωρίς επιστασία («μη έδν ελευθέρους εϊναι»)5, προτού να γίνουν ικανά να αύτοκυβερνηθοϋν («καί τότε δη ελεύθε­

ρον (ενν. τον παΐδα) άφίεμεν»)6. β') Απαλλαγή άπό δεσμευτική υπόσχεση ή υποχρέωση, όπως στην VII

'Επιστολή 329b, όπου ό Πλάτων παρατηρεί πώς με τη μετάβαση του στη Σικελία άπαλλάκτηκε άπό το χρέος απέναντι στον Ξένιο Δία («έμαυτόν ήλευθέρωσα Διός ξενίου») καί δέ φάνηκε ανάξιος της αποστολής του φιλο­

σόφου. γ') 'Απαλλαγή άπό προβλήματα, αμηχανία ή απορίες πού περιπλέκουν

την σκέψη, όπως στο Θεαίτητο 191a, όπου ό Σωκράτης παρατηρεί στο συνο­

μιλητή του πώς, αν εύρουν τήν απάντηση στο ερώτημα πού τους απασχολεί, θα ελευθερωθούν άπό τήν αμηχανία τους («εάν εϋρωμεν, καί ελεύθεροι γενώ­

μεθα»). δ') 'Αποδέσμευση άπό χρηματικές όφειλες και χρέη γενικότερα, όπως

στην Πολιτεία 566e, όπου αναφέρεται πώς ανάμεσα στις αρχικές περιποιή­

σεις τοϋ τυράννου προς τους πολίτες είναι καί ή απαλλαγή τους άπό τα χρέη («χρεών τε ήλευθέρωσε»).

ε') "Ελλειψη οποιουδήποτε περιορισμού στο να πει κάποιος αδίστακτα τις απόψεις του πάνω σέ συγκεκριμένο θέμα, όπως παρατηρούμε στις φρά­

σεις : «εδοξέ μοι... ελευθέρως ειπείν ά μοι έδόκει» καί «μή λίαν πολύ τή ελευ­

θερία... των λόγων καταχρώμεθα»8. στ) 'Απαλλαγή άπό περιοριστικά εμπόδια και ανεξαρτησία δράσης

γενικότερα. Στην Πολιτεία 563c μιλώντας για τήν ασυδοσία πού επικρατεί στή δημοκρατία της παρακμής, ό Πλάτων παρατηρεί μεταφορικά πώς καί αυτά τα οίκοδίαιτα ζώα «έλευθεριώτερά έστιν ενταύθα ή εν άλλη (ενν. πά­

λει)». Καί στον Τίμαιο 85e σημειώνεται πώς όταν ή χολή ρέει περισσότερο άπό τό κανονικό, τότε «έλυσε τα της ψυχής αύτόθεν οίον νεώς πείσματα μεθήκέ τε έλευθέραν».

Β') Άπό Πολιτικής απόψεως οί όροι χρησιμοποιούνται για να δη­

λώσουν : α') Τήν ύπαρξη εθνικής ανεξαρτησίας και αυτονομίας. Οί «Φύλακες»

τής Πολιτείας έχουν ώς καθήκον να διαφυλάσσουν τήν πόλη ελεύθερη καί

4. Φαίδων 62d. 5. Πολιτεία 590e. 6. Πολιτεία 591a. Βλ. επίσης Λνσις 207 κ.π. καί Νόμοι 808 d­e. 7. Σνμπόσιον 218c. 8. Θεαίτητος 173b.

464 Κ. Ε. Φραγκομίχαλου

να τήν προστατεύουν άπο κάθε εχθρό και επιδρομέα («...δεϊν είναι δημιουρ­

γούς ελευθερίας της πόλεως πάνυ ακριβείς»)9, γιατί οι πολίτες της πρέπει να ζουν ελεύθεροι και να φοβούνται τήν υποδούλωση περισσότερο και άπο τον ϊδιο τό θάνατο («...δει ελευθέρους είναι, δουλείαν θανάτου μάλλον πε­

φοβημένους»)10. Στο Μενέξενο υπογραμμίζεται πώς οι 'Αθηναίοι υπήρξαν «εν πάση ελευθερία τεθραμμένοι» και έπραξαν πολλά και αξιόλογα έργα όχι μόνο για τον ϊδιο τον εαυτό τους, άλλα και για τους άλλους "Ελληνες γενικά, γιατί έκριναν ότι ήταν χρέος τους «υπέρ της ελευθερίας και "Ελλησιν υπέρ Ελλήνων μάχεσθαι και βαρβάροις υπέρ απάντων των Ελλήνων»12. Το ήθος της πόλεως επομένως υπήρξε «γενναΐον και ελεύθερον βέβαιον τε και υγιές... και φύσει μισοβάρβαρον»13. Ό Κύρος ό Μέγας «έλευθερώσας Πέρσας τους αύτοΰ πολίτας... άμα και τους δέσποτας Μήδους έδουλώσατο»· στή συνέχεια υπέταξε πολλά άλλα έθνη «και μεγάλα και μάχιμα»14. Στην VII 'Επιστολή παρατηρείται πώς εάν ό Δίων ανελάμβανε τήν εξουσία, θα κατέβαλλε όλες του τις δυνάμεις, για να αποικίσει όλη τή Σικελία και να τήν απελευθερώσει άπό τους βαρβάρους («έλευθέραν άπο των βαρβάρων ποιεΐν»)15. Τέλος στον Πολιτικό παρουσιάζεται ή περίπτωση της κοινωνίας εκείνης της οποίας τα μέλη είναι πέρα άπό τό μέτρο κόσμια, ειρηνόφιλα και υποχωρητικά. Οι άνθρωποι αυτού του είδους εξελίσσονται τελικά σέ υπερ­

βολικά άπόλεμους και με τήν πάροδο του χρόνου υποδουλώνονται άπό τους κατοίκους άλλων πόλεων («ούκ εν πολλοίς ετεσιν αυτοί και παίδες και ξύμπασα ή πόλις άντ" ελευθέρων πολλάκις έλαθον αυτούς γενόμενοι δού­

λοι»)16. β) Τήν ύπαρξη πολιτικών δικαιωμάτων, το σεβασμό τους άπο μέρους

αυτών που κυβερνούν, καθώς και τήν ισορροπία δυνάμεων ανάμεσα σέ άρ­

χοντες και αρχόμενους. Μία πόλη πού κυβερνιέται άπό έναν τύραννο δέ μπορούμε να τήν ονο­

μάσουμε «έλευθέραν», άλλα «δούλην», άφοΰ, όπως εΐναι γνωστό, «ήκιστα

9. Πολιτεία 395b. 10. Πολιτεία 387b. 11. 239a. 12. 239b. 13. 245c. 14. Μενέξ. 239d. 15. 336a. Πρβλ. και Εύθνό. 292b, όπου παρατηρείται πώς ανάμεσα στα καθήκοντα

της πολιτικής ηγεσίας ενός τόπου είναι και ή εξασφάλιση υλικής ευημερίας, ελευθερίας και εσωτερικής γαλήνης («πλουσίους...και ελευθέρους καί άστασιάστους») των κατοίκων του.

16. Πολιτικός 307e ­ 308a.

Tò νόημα τοϋ όρου «ελεύθερος» στον Πλάτωνα 465

ποιεί α βούλεται»17. Στην πραγματικότητα μία τέτοια πολιτεία την απαρτί­

ζουν δεσπότες και ελεύθεροι άπό τη μια και δούλοι άπό την άλλη· οί πρώτοι είναι πολύ λίγοι (δηλ. ό τύραννος και αυτοί πού τον περιστοιχίζουν), ενώ οί τελευταίοι αποτελούν το σύνολο σχεδόν τών πολιτών18. Ή νομοθεσία λοιπόν πού προβλέπει μια πολύ ισχυρή και απόλυτη εξουσία διαπράττει σφάλμα, γιατί σε μια τέτοια περίπτωση δεν είναι δυνατό να έχουμε πολι­

τεία «έλευθέραν... και εμφρονα και εαυτή φίλην»19, άφοϋ ή τυραννική φύση είναι «ελευθερίας και φιλίας αληθούς αεί άγευστος»20. Ή απαλλαγή μιας πόλεως άπό τήν τυραννική εξουσία χαρακτηρίζεται ώς απελευθέρωση άπό τή δουλειά, όπως στην περίπτωση τών Συρακουσών, όπου ό Δίων έσχεδίαζε να απαλλάξει τήν πόλη άπό τή δουλειά, δηλαδή τήν τυραννική εξουσία και να δημιουργήσει μία κατάσταση ελευθερίας («έλευθερίφ δ' εν σχήματι... αν... κατέστησε»)21. Συχνά ό ϊδιος ό λαός («δήμος») υποστηρίζει έναν άνδρα να αναλάβει τήν εξουσία, «ϊνα έλευθερωθείη εκείνου προστάντος» άπό τήν καταπίεση τών πλουσίων και τών ονομαζόμενων «ανωτέρων τάξεων»· όμως τελικά αυτός μεταβάλλεται σε σκληρό τύραννο22. Θέλοντας δηλαδή ό δήμος να αποφύγει «καπνόν δουλείας ελευθέρων», οδηγείται «εις πυρ δούλων δε­

σποτείας», άφοϋ τους δορυφόρους τοϋ τυράννου άποτελοϋν οί πρώην δοϋ­

λοι23. 'Εμφανίζονται όμως και κάποια άτομα πού έχουν «ελεύθερα φρονή­

ματα» καί άντιδροϋν στην απολυταρχική του εξουσία24. Τόσο τα άτομα όσο καί οί πόλεις θα μποροΰσαν να ευτυχήσουν εάν υπήρ­

χε μία εξισορρόπηση ανάμεσα στή «δουλείαν»25 καί τήν «έλευθερίαν», δηλαδή ανάμεσα στην υποταγή καί τήν πειθαρχία άφ' ενός καί τήν ανεξαρ­

τησία καί αυτονομία άφ' έτερου. Αυτό σημαίνει πώς οί άρχοντες θα έδειχναν σεβασμό για τα δικαιώματα τών πολιτών, ενώ οί τελευταίοι θα ήταν συνεπείς στις υποχρεώσεις τους απέναντι στους νόμιμους άρχοντες καί στην πολιτεία.

Μόνο σ' αυτήν τήν περίπτωση ή πολιτεία θα είναι ελεύθερη, ενωμένη καί θα διακρίνεται για τή συνετή αντιμετώπιση τών διαφόρων προβλημά­

των («ελευθέρα, φίλη εαυτή καί νουν εξει»)26. Όταν οί Πέρσες υπό τον Κύρο

17. Πολιτεία 577c ­ d. 18. Πολιτεία 577c. 19. Νόμοι 693b­c. 20. Πολιτεία 576a. 21. 'Επιστολή VII, 336a. Βλ. επίσης VII 333b καί VIII 355a. 22. Πολιτεία 569a. 23. Πολιτεία 569b. 24. Πολ.ιτεία 567a. 25. Έδώ, όπως καί σέ πολλές άλλες περιπτώσεις, ό όρος «δουλειά» χρησιμοποιεί­

ται μέ μεταφορική σημασία. Βλ. καί παρακάτω σημ. 33 και 41. 26. Νόμοι 701 d.

30

466 Κ. Ε. Φραγκομίχαλου

διατηρούσαν το μέτρο μεταξύ «δουλείας τε και ελευθερίας», οί άρχοντες σέ­

βονταν τήν ελευθερία των πολιτών και εφάρμοζαν πολιτική ισότητας («ε­

λευθερίας... μεταδίδοντες άρχομένοις και επί το ϊσον άγοντες»). 'Αποτέλε­

σμα αυτής της πολιτικής υπήρξε το ότι οί στρατιώτες είχαν φιλικά αισθήμα­

τα προς τους στρατηγούς τους, έδειχναν αφοσίωση σ' αυτούς σε ώρα κινδύ­

νου και γενικά «πάντα δή τότε έπέδωκεν αύτοίς δι' έλευθερίαν τε και φιλίαν και νου κοινωνίαν»27. 'Αργότερα όμως οί Πέρσες βασιλείς εφάρμοσαν μια υπερβολικά αυταρχική πολιτική («το ελεύθερον λίαν άφελόμενοι του δή­

μου»), ώστε κατέστρεψαν τή φιλία καί τήν πνευματική επικοινωνία («το φί­

λον απώλεσαν καί το κοινόν εν τή πόλει») ανάμεσα στους άρχοντες καί στους υπηκόους28.

'Από τήν άλλη πλευρά οί 'Αθηναίοι της εποχής του Πλάτωνα αποτελούν κλασικό παράδειγμα αντίθετης πολιτικής· γιατί οί Πέρσες περιορίζουν το λαό στην απόλυτη «δουλεία», ενώ οί 'Αθηναίοι ενθαρρύνουν τα πλήθη να φτάσουν στην απεριόριστη «έλευθερίαν» («έκείνοις μεν επί πασαν δουλείαν άγουσι τον δήμον, ήμΐν δ' αύ τουναντίον επί πασαν έλευθερίαν»)29. Συνέπεια αυτής τής πολιτικής στην 'Αθήνα ύπήρξεν ή διασάλευση τής πολιτικής καί κοινωνικής οργάνωσης, όπως θα δούμε στην επόμενη ενότητα.

Ό Πλάτων έλαβε ώς παραδείγματα τήν πιο αυταρχική πολιτεία («τήν δεσποτικωτάτην») καί τήν πιο φιλελεύθερη («τήν έλευθερικωτάτην»), για να δείξει πώς καί στα δύο πολιτεύματα ή ύπαρξη του μέτρου οδήγησε σε αξιοθαύμαστα αποτελέσματα. Όταν όμως αυτές οί δύο πολιτείες αφάνισαν τή «μετριότητα», ή μέν πρώτη «του δεσπόζειν», ή δέ δεύτερη «του έλευθεριά­

σαι», τότε οί συνέπειες υπήρξαν καί για τις δύο καταστρεπτικές30. Το συμ­

πέρασμα λοιπόν είναι πώς «δουλεία... καί ελευθερία υπερβάλλουσα μέν έκατέρα πάγκακον, έμμετρος δέ ούσα πανάγαθον»31.

γ') Την κατάσταση εκείνη κατά την οποία άτομα, μέλη μιας κοινωνίας η δλος ο πληθυσμός μιας πόλεως ή ενός έθνους δεν υπακούουν στους νόμους, τή νόμιμη εξουσία ή καί σε πρόσωπα πού δικαιούνται ή αξίζουν τήν υπακοή καί το σεβασμό.

Όπως υποστηρίζει ό Πλάτων, υπάρχουν ορισμένες αρχές πού ρυθμί­

ζουν τήν εξουσία καί τήν υποταγή («αξιώματα του τε άρχειν καί άρχεσθαι»)32,

27. Νόμοι 694a. Βλ. καί 'Επιστολή VIII, 355 d­e καί 356a για τήν προοπτική δημιουρ­

γίας μιας ανάλογης ισορροπίας στή Σικελία. 28. Νόμοι 697c. 29. Νόμοι 699e. Βλ. καί 698a. 30. Νόμοι 701e. 31. 'Επιστολή VII, 354e. 32. Σύμφωνα με τα αξιώματα αυτά πρέπει να άρχουν: α') οί γονείς των τέκνων, β) οί

Tò νόημα του όρου «ελεύθερος» στον Πλάτωνα 467

το ποιος δηλαδή πρέπει να εξουσιάζει και ποιος να είναι «δούλος»33. Αύτη ή ευγενής «δουλεία» συμβάλλει στή διατήρηση της ομόνοιας τόσο στην οικογένεια όσο και στην πόλη, και στην πρόοδο τους γενικότερα. Ή περι­

φρόνηση ή αθέτηση της δεν αποτελεί ελευθερία άλλα αναρχία, και γίνεται αιτία πολλών κακών σε άτομα και κοινωνίες. 'Αναφερόμενος στα αϊτια πού οδηγούν στή βαθμιαία παρακμή των πολιτευμάτων34, ό Πλάτων παρατηρεί πώς κατά το στάδιο της παρακμής της δημοκρατίας οί άνθρωποι είναι «ελεύ­

θεροι, και ή πόλις ελευθερίας μεστή», και ό καθένας έχει το δικαίωμα να κά­

νει ό,τι θέλει35· αποκαλούν τήν αιδώ ηλιθιότητα καί τή σωφροσύνη άναν­

δρία, ενώ τή «μετριότητα» και τήν «κοσμίαν δαπάνην ώς άγροικίαν και άνε­

λευθερίαν ούσαν πείθοντες ύπερορίζουσι»36. Όταν μία δημοκρατική πόλη επιθυμήσει σφοδρά τήν υπερβολική ελευθερία («ελευθερίας διψήσασα») και στή συνέχεια «πορρωτέρω τοΰ δέοντος ακράτου αυτής μεθυσθή», τότε τι­

μωρεί τους άρχοντες, κατηγορώντας τους ώς «μιαρούς τε και ολιγαρχικούς», εάν δεν της παρέχουν «πολλήν τήν έλευθερίαν»37. Το κύριο γνώρισμα της δημοκρατίας είναι ή ελευθερία· συγχρόνως όμως ή απεριόριστη επιθυμία αυτού τοΰ αγαθού («ή τούτου απληστία») είναι ή σοβαρότερη ασθένεια της καί ή κατ" εξοχήν αΐτία της διαλύσεως της38.

Οί κάτοικοι όλο καί περισσότερο δείχνουν απροθυμία να πειθαρχήσουν στους άρχοντες, δεν υπακούουν στις υποδείξεις των πατέρων, των μητέρων καί των μεγαλυτέρων τους, περιφρονούν τους νόμους, δεν τηρούν τους όρ­

κους καί τίς υποσχέσεις τους καί φτάνουν στο σημείο να μή σέβονται ούτε τους ίδιους τους θεούς («καί τό παράπαν θεών μή φροντίζειν»)39. Στην 77ο­

εύγενεΐς στην καταγωγή των μή ευγενών, γ') οί πρεσβύτεροι των νεοτέρων, δ') οί δεσπότες τών δούλων, ε) οί ισχυρότεροι των ασθενέστερων, στ') ό επιστήμων τοΰ άνεπιστήμονα καί ζ') αυτός πού ευνοήθηκε από τον κλήρο εκείνου πού δεν έχει ευνοηθεί (Νόμοι 690a­b καί 714e).

33. "Οπως αναφέρθηκε καί προηγουμένως, ό όρος έχει έννοια μεταφορική. Για μια λεπτομερή συζήτηση της μεταφοράς τοΰ «δούλου» στή σκέψη τοΰ Πλάτωνα, καθώς επί­

σης καί τών ποικίλων παρεξηγήσεων από μέρους εχθρών και φίλων τοΰ φιλοσόφου βλ. C. Fragomichalos, «Plato's Attitude to Slavery», umpublished Ph. D. thesis, University of London, (1979), pp.74ff, p. 85 n. 117, p. 137 n. 10. Βλ. ιδιαίτερα στή σελ. 136, όπου υπάρ­

χει σχετικός πίνακας για τή χρήση της μεταφοράς με πολιτική καί κοινωνική σημασία. Στή συνέχεια τό έργο δηλώνεται με τα στοιχεία PAS.

34. Πολιτεία 543a κ.π. 35. Πολιτεία 557b. 36. Πολιτεία 560d. Πρβλ. καί 560e: «ΰβριν μέν εύπαιδευσίαν καλούντες, άναρχίαν

δε έλευθερίαν, άσωτίαν δέ μεγαλοπρέπειαν, άναίδιεαν δέ άνδρείαν». 37. Πολιτεία 562d. 38. Πολιτεία 562b. 39. Νόμοι 701b.

468 Κ. Ε. Φραγκομίχαλου

λιτεία παρατηρείται πώς ή ελευθερία του πλήθους φτάνει στο αποκορύφω­

μα της, όταν οί δούλοι και οί δοϋλες δεν είναι λιγότερο ελεύθεροι άπό τα αφεντικά τους και υπάρχει απεριόριστη «ισονομία και ελευθερία» ανάμεσα στα δύο φύλα* ακόμα και οί σκύλοι, τα άλογα και οί γάιδαροι μπορούν να περιφέρονται «πάνυ ελευθέρως», και να πέφτουν πάνω σ' όποιο συναντήσουν στο δρόμο τους, αν αυτός δεν έχει την πρόνοια να παραμερίσει στο πέρασμα τους40, τέλος περιφρονούν τους γραπτούς και άγραφους νόμους, «ίνα δη μηδαμή μηδείς αύτοίς ή δεσπότης»41.

Τό αναπόφευκτο αποτέλεσμα όμως αυτής της συμπεριφοράς και για τα άτομα και για τήν πόλη είναι ή δουλεία* «ή άγαν ελευθερία εοικεν ούκ εις άλλο τι ή εις άγαν δουλείαν μεταβάλειν και ιδιώτη και πόλει»42. Γιατί ή τυραννία, συνεχίζει ό Πλάτων, δέν προέρχεται άπό κανένα άλλο πολίτευμα παρά άπό τη δημοκρατία* άπό τήν πιο ακραία ελευθερία έκπηγάζει ή πιο άγρια δουλεία («εξ οίμαι της ακρότατης ελευθερίας δουλεία πλείστη τε και άγριωτάτη»)43. Οί τυραννίες, λέγεται άλλου, αναφαίνονται, όταν οί κάτοικοι μιας πόλεως επιθυμούν να δείχνουν πώς δέν είναι δούλοι σε κανένα νόμιμο δεσπότη, ούτε στο νόμο, άλλα είναι «ελεύθεροι... πάντη πάντως»44.

Γ') Άπό 'Ηθικής απόψεως οί όροι χρησιμοποιούνται, για να δηλώ­

σουν τον ανώτερο χαρακτήρα και τήν ηθική συμπεριφορά του άνθρωπου. Πιο συγκεκριμένα:

α') Ό άνθρωπος πού χαλιναγωγεί τα πάθη και τίς επιθυμίες του ονομά­

ζεται «ελεύθερος». "Οταν κάποιος στή γεροντική του ηλικία έχει πια απαλλα­

γεί άπό τό πάθος πού προκαλεί ή γενετήσια ορμή («τάφροδίσια»), τότε αυτός ξεφεύγει άπό έναν άγριο κύριο και αισθάνεται μεγάλη ελευθερία και ηρεμία («πολλή ειρήνη γίγνεται καί ελευθερία»)45. 'Αντίθετα οί άνθρωποι πού πα­

ρασύρονται άπό τα πάθη καί τίς ηδονές δε μπορούν να ονομαστούν ελεύθεροι («ούκ άξιοι ελευθέριοι προσαγορεύεσθαι»)46.

Εκείνος πού είναι συνετός («νουν έχων») επομένως επιβάλλεται να παραμερίσει τίς εφήμερες ηδονές καί να περιορίσει τίς υπερβολικές ένασχο­

40. Πολιτεία 563 b­c. 41. Πολιτεία 563d. Παρεξηγώντας αυτήν τήν παρατήρηση τοϋ Πλάτωνα, ό Κ. Popper,

((The Open Society and Its Enemies», London, (1974), I, p. 43 καί p. 222, n. 18, καταλήγει στο λανθασμένο συμπέρασμα πώς ή 'Αθήνα τότε έφτασε σχεδόν στο στάδιο τής καταργή­

σεως της δουλείας. Βλ. καί Levinson, R. Β., «In Defense of Plato», Cambridge, Mass., (1953), p. 153, n. 43. Για μια παραπέρα συζήτηση τοϋ θέματος βλ. PAS., ρ. 85.

42. Πολιτεία 564a. 43. Πολιτεία 564a. 44. 'Επιστολή VIII, 354e* βλ. επίσης Πολιτεία 569b­c. 45. Πολιτεία 329c. 46. Νόμοι 635d.

Tò νόημα τοϋ όρου «ελεύθερος» στον Πλάτωνα 469

λήσεις για το σώμα του, φροντίζοντας κυρίως για την ψυχή του και κοσμών­

τας την «ουκ άλλοτρίφ άλλα τω αυτής κόσμω, σωφροσύνη τε και δικαιοσύνη και ανδρεία και ελευθερία και άληθεία»47. Άλλα και οί καθημερινές ανάγκες τής ζωής, όπως ή τροφή, ή ανάπαυση και ή ψυχαγωγία, πρέπει να ικανοποι­

ούνται μέ μέτρο και χωρίς υπερβολή· διαφορετικά ό άνθρωπος δεν είναι δυ­

νατό να θεωρηθεί ελεύθερος. Έτσι είναι «αίσχρόν» και κατώτερο τής αξιο­

πρέπειας ενός ελευθέρου («ούκ ελευθέρου») το νά δαπανά όλη τή νύκτα στον ύπνο και νά μή σηκώνεται έγκαιρα48: Εϊναι επίσης ασυμβίβαστο μέ το θάρ­

ρος και το ήθος πού πρέπει νά διακρίνει ένα αξιοπρεπές άτομο το νά διακα­

τέχεται άπο τήν ανελεύθερη επιθυμία («αίμύλος έρως ου σφόδρα ελευθέριος») νά κυνηγά πτηνά μέ δίχτυα, παγίδες και άλλα δόλια ή ανορθόδοξα μέσα49.

Οί κάτοικοι τής πόλεως των Νόμων χαρακτηρίζονται ελεύθεροι, γιατί, έκτος των άλλων, έχουν περιορίσει τις βιοτικές τους ανάγκες στο μισό ή και ακόμα λιγότερο σέ σύγκριση μέ τις ανάγκες των κατοίκων των άλλων πόλεων50. Άλλα και ό «αληθώς φιλόσοφος» σέ καμιά περίπτωση δέ μετέχει «άνελευθερίας»51. Είναι δηλαδή απαλλαγμένος άπο τήν επιθυμία τών χρη­

μάτων («ούδαμή φιλοχρήματος») και περιφρονεί τίς σωματικές ηδονές και τις υλικές γενικά επιθυμίες· αντίθετα είναι προσηλωμένος στις πνευματικές ενασχολήσεις και σέ ο,τι ευχαριστεί τήν ψυχή («περί τήν τής ψυχής ηδο­

νή ν»)52. Επίσης «οί ως αληθώς φιλόσοφοι... ή πλείους ή εις» πού πρόκειται νά αναλάβουν τήν διακυβέρνηση τής «ιδανικής πολιτείας», αντίθετα μέ τους άρχοντες τών κοινών πόλεων, θα περιφρονούν τή δόξα και τίς τιμές, γιατί θά τίς θεωρούν «ανελεύθερους και ούδενός αξίας»53. Αποκλειστικός τους στόχος θά είναι το «ορθόν... και τό δίκαιον, και τούτω δή υπηρετούντες και αύξοντες αυτό διασκευωρήσωνται τήν εαυτών πόλιν»54. Γενικά, όπως πα­

ρατηρεί ό Πλάτων, ό φιλόσοφος δέν πρέπει νά είναι «φιλοχρήματος μηδ' α­

νελεύθερος μηδ' άλαζών μηδέ δειλός... δυσσύμβολος ή άδικος», για νά συμ­

πληρώσει, μέ το γνωστό επιγραμματικό του τρόπο, πώς «...άνελευθέρω φύσει φιλοσοφίας αληθινής... ούκ αν μετείη»55.

β') Έ?.ενθερος θεωρείται επίσης ό άνθρωπος εκείνος στην ψυχή τοΰ

47. Φαίδων 114e. 48. Νόμοι 808a. 49. Νόμοι 823e. 50. Νόμοι 842 c­d. Βλ. καί Πολιτεία 405a. 51. Πολιτεία 486a. 52. Πολιτεία 485d. 53. Πολιτεία 540d" βλ. και 347b­c, 516c­d, 521b. 54. Πολιτεία 540d­e. 55. Πολιτεία 486b.

470 Κ. Ε. Φραγκομίχαλου

οποίου κυριαρχεί το ηγεμονικό στοιχείο, δηλαδή το λογιστικό­ σ" αυτήν τήν περίπτωση «το θηριώδες κοιμίζεται και ήμεροϋται, τό δέ ήμερον έλευ­

θεροϋται»56. Στην αντίθετη περίπτωση, ή ψυχή του είναι πλήρης από πολλή δουλειά και άνελευθερία («πολλής δουλείας τε και άνελευθερίας γέμειν τήν ψυχήν αύτοϋ»)57. Οι ελεύθεροι άνθρωποι υποτάσσουν («δουλωσάμενοι») αυτό πού προκαλεί κακό στην ψυχή και ελευθερώνουν («ελευθερώσαντες») αυτό πού οδηγεί στην αρετή58.

γ') Ό ενάρετος και χρηστός γενικά άνθρωπος κρίνεται ελεύθερος. Ή αρετή είναι «ελευθεροπρεπές», ενώ ή κακία «δουλοπρεπές». Κάθε άνθρωπος επομένως «χρή φεύγειν τήν δουλοπρέπειαν»59. Εκείνος πού στερείται αρε­

τής και συμπεριφέρεται όχι όπως το ελεύθερο άτομο —πάντα βέβαια με τήν ηθική έννοια του όρου—καλείται «άγροικος και ανελεύθερος... άνδραπο­

δώδης τε»60· ουσιαστικά αυτός «διάκειται άνδραποδωδώς»61 και όχι «έλευ­

θεροπρεπώς»62. "Υστερα άπό τα παραπάνω αντιλαμβανόμαστε πώς εφ" όσον σε μια πόλη

μόνο πολύ λίγοι άπό τους πολίτες της μπορούν να υπάρξουν ενάρετοι, και επομένως πραγματικά ελεύθεροι, όλοι οί υπόλοιποι ανήκουν απλώς στους «έν έλευθερίω σχήματι προσποιούμενους τεθράφθαι» (Πολιτεία 405a), άφοϋ είναι δούλοι τών κάθε είδους επιθυμιών και παθών τους («τάς γε πολλάς και παντοδαπάς επιθυμίας καί ήδονάς τε και λύπας... αν τις εύροι... και τών λε­

γομένων ελευθέρων έν τοις πολλοίς τε καί φαύλοις»)63. δ') 'Ελεύθερος καλείται καί ό άνθρωπος πού είναι πολιτισμένος, αξιο­

πρεπής στο χαρακτήρα καί τή συμπεριφορά, είναι καλλιεργημένος ψυχικά, καί γενικά έχει ανώτερο ήθος. "Ετσι οί νόμοι της πολιτείας τών Νόμων έχουν θεσπιστεί μέ τή σκέψη ότι θά εξυπηρετήσουν ανθρώπους ελευθέρους («έ­

λευθέροις μάλλον πρέποντες»)64. Ή ανατροφή τών τέκνων πρέπει να γίνε­

ται, όπως αρμόζει σε ελεύθερα άτομα («τροφής παίδων ελευθέρων»)65, ώστε να αναπτύξουν ελεύθερο καί αξιοπρεπές φρόνημα. Στο ϊδιο αποτέλεσμα πρέ­

πει να οδηγεί καί ή Παιδεία («τοις έλευθέροις εστί τρία μαθήματα»)66, πού,

56. Πολιτεία 591b καί 590b. 57. Πολιτεία 577d­ βλ. επίσης 587b καί Πρωταγόρας 352 b­c. 58. Φαιδρός 256b. 59. 'Αλκιβιάδης I, 135c. 60. Νόμοι 880a. Βλ. καί παρακάτω σημ. 121. 61. Σνμπόσιον 215e. 62. 'Αλκιβιάδης I, 135c. 63. Πολιτεία 431c­ βλ. καί 405a. 64. Νόμοι 842c. 65. Νόμοι 921 ά. 66. Νόμοι 817e· βλ. καί Πολιτεία 402c.

Τό νόημα τοϋ όρου «ελεύθερος» στον Πλάτωνα 471

όπως σημειώνεται στην Πολιτεία, επιβάλλεται νά παρέχεται στους νέους χωρίς βία ή καταναγκασμό («ουδέν μάθημα μετά δουλείας τον ελεύθερον χρή μανθάνειν»)67. 'Αλλά και οί ποιητές και οί άλλοι εκπρόσωποι της τέχνης πρέπει νά ελέγχονται, ώστε νά μη παρουσιάζουν στα έργα τους «το κακόηθες ... και άκόλαστον και άνελεύθερον και άσχημον»68. Οί πολίτες δέν επιτρέ­

πεται νά παίρνουν μέρος ώς εκτελεστές σε χορούς, άσματα ή κωμικές παρα­

στάσεις πού είναι αναξιοπρεπή και κατώτερα τοϋ ήθους ενός ελευθέρου πο­

λίτη («μηδέ τίνα μανθάνοντα αυτά... των ελευθέρων»)69, διαφυλάσσοντας σέ κάθε περίσταση το «μεγαλοπρεπές και τό ελεύθερον»70. Για τούτο ή παρου­

σίαση αύτοϋ τοϋ είδους των εκδηλώσεων πρέπει νά γίνεται από δούλους και ξένους πού έχουν μισθωθεί γι" αυτόν τό σκοπό («δούλοις... και ξένοις έμμί­

σθοις»)71. Στους νόμους, αναφερόμενος στον τρόπο εκλογής καί τα καθήκον­

τα τών ελεγκτών («ευθυνών»)72, ό Πλάτων παρατηρεί, ανάμεσα στα άλλα, πώς αυτοί θα διαιρέσουν όλες τίς αρχές τής πόλης σέ δώδεκα μέρη καί θα ελέγχουν τους άρχοντες μέ τρόπους καί μέσα αξιοπρεπή («πάσαις βασάνοις χρώμενοι ελευθέρως ελεγχόντων»)73.

67. 536e. . 68. Πολιτεία 401b· βλ. καί 400b.

69. Νόμοι 816e. . 70. Νόμοι 795e' βλ. καί Πολιτεία 402c. 71. Νόμοι 816e. Διάφοροι μελετητές, όπως οί England, Morrow, Levinson καί Saun­

ders, έχουν εκφράσει τή γνώμη πώς οί δοϋλοι πού αναφέρονται εδώ ανήκουν στον πλη­

θυσμό τής πόλεως. 'Αντίθετα εμείς υποστηρίζουμε πώς οί δοϋλοι αυτοί ανήκουν σέ ξέ­

νους πού επισκέπτονται τήν πόλη για νά παρουσιάσουν τίς παραπάνω καλλιτεχνικές εκ­

δηλώσεις. Για τή σχετική βιβλιογραφία καθώς και για τήν επιχειρηματολογία πού ενι­

σχύει αυτή μας τή θέση βλ. PAS., pp. 274 ­ 277 καί n. 158. 72. Νόμοι 945b κ.π. Πρόκειται για άτομα τα όποια θα επιβλέπουν τή συμπεριφορά

όσων κατέχουν δημόσιο αξίωμα, καί στα όποια θα λογοδοτούν οί τελευταίοι. 73. Νόμοι 946c. Οί Liddell & Scott, ό.π. s.ν. «ελεύθερος» II, μεταφράζουν τή φράση:

«tortures such as might be used to a freeman». Ή μετάφραση αποδίδει τήν πραγματική έννοια τής φράσεως, μόνον αν ό όρος «tortures» εννοηθεί μέ τή σημασία τής δοκιμασίας ή εξέτασης. Βλ. καί «The Oxford English Dictionary», s.v. «torture» 3, όπου ό όρος μετα­

φράζεται «severe texting or examination». Στην Ελληνική έκδοση τοϋ λεξικού τών Lid­

dell & Scott: «Μέγα Λεξικόν τής Ελληνικής Γλώσσης», υπό Ξ. Π. Μόσχου & Μ. Κων­

σταντινίδου, ή φράση μεταφράζεται: «βάσανοι δυνάμενοι νά έπιβληθώσιν είς ελεύθερον»· "Ομως ό όρος «βάσανοι», αν συνδυαστεί μέ τον τόσο έντονο ρηματικό τύπο «νά έπιβληθώ­

σιν», είναι δυνατό νά οδηγήσει σέ παρεξήγηση τοϋ νοήματος τοϋ Πλατωνικού κειμένου καί νά νομίσει κάποιος πώς έδώ γίνεται λόγος για βασανιστήρια μέ τήν κοινή τοϋ όρου έννοια. Νομίζουμε πώς μεταφράσεις όπως: «They... shall employ all tests, of a gentlemanly kind, in investigating them.» καί «...by making all such inquiries as are consistent with the dignity of a gentleman.», πού δίνονται αντίστοιχα από τους R. G. Bury., «Plato, The Laws», Loeb edition, XI, καί T. J. Saunders, Plato, The Laws, Peguin edition, (1975), προφυλάσσουν από παρανοήσεις.

472 Κ. Ε. Φραγκομίχαλου

Στο Φαιδρό γίνεται λόγος για τον αληθινό και έντιμο έρωτα («ελεύθερον έρωτα») πού μπορεί να συναντήσει κανείς σε άτομο πού είναι ευγενικό και σοβαρό («γεννάδας και πράος το ήθος»)74. Ό τ ι ό ελεύθερος έχει καί τήν έννοια του καλλιεργημένου ψυχικά και πολιτισμένου άτομου, φαίνεται καί άπό διάφορα χωρία, δπου ό ανελεύθερος εξομοιώνεται με τον άγροΐκο καί άκοινώνητο άνθρωπο. Συγκεκριμένα εκείνος πού προβαίνει σε αναξιοπρε­

πείς καί αντικοινωνικές πράξεις, όπως χειροδικία καί οικειοποίηση ή κλοπή ξένου πράγματος, χαρακτηρίζεται «ανελεύθερος», «άγροϊκος», «άνδραπο­

δώδης»76 καί «άκοινώνητος»77. Καί αν ρωτούσαμε τον Πλάτωνα, ποια είναι ή επόμενη της άνελευθερίας βαθμίδα ηθικής κατάπτωσης, ϊσως θα μας α­

παντούσε πώς αυτή είναι ή άναισχυντία, αν κρίνουμε από τή διάκριση πού κάνει μεταξύ κλοπής καί ληστείας («αρπαγής»), δπου παρατηρεί: «κλοπή μεν χρημάτων άνελεύθερον, αρπαγή δε άναίσχυντον»78.

«Έλευθεριώτερον» μπορεί να θεωρηθεί καί δ,τι είναι ηθικά ανώτερο άπό κάτι άλλο, όπως στην περίπτωση τής δικαιοσύνης καί τής αδικίας, όπου ή πρώτη χαρακτηρίζεται πράγμα «έλευθεριώτερον» τής δεύτερης79.

«Ελεύθερον» χαρακτηρίζεται καί το ευθύ, αδούλωτο καί ανυποχώρητο φρόνημα, τό όποιο όμως το αφαιρεί ή κατατριβή με τις βιοτικές μέριμνες, πού αναγκάζει τό άτομο να κάνει ηθικούς συμβιβασμούς καί να μετέρχεται αναξιοπρεπή μέσα για τήν επιτυχία («τήν γαρ αϋξην καί τό ελεύθερον ή εκ νέων δουλεία άφήρηται»)80, τις ίδιες δυσμενείς συνέπειες για τό ελεύθερο φρόνημα έχει επίσης καί ή πενία, ή οποία οδηγεί στην «άνελευθερίαν»81.

Μέ τήν έννοια πού εξετάζουμε σ" αυτήν τήν ενότητα χρησιμοποιείται καί ό όρος «έλευθεριώτατος» στις παρακάτω περιπτώσεις :

1. Στον Τίμαιο 21c ό Σόλων χαρακτηρίζεται ώς «σοφώτατος», όσον άφορα τα άλλα ζητήματα, άλλα καί στην ποίηση ώςό πλέον εξαίρετος ανώ­

τερος στο χαρακτήρα καί στο ήθος («ποιητών πάντων έλευθεριώτατον»). 2. Στον [Άξίοχο] 361b γίνεται λόγος για τήν ευγενέστατη —«έλευθεριω­

τάτην»—επιστήμη, αυτήν πού χαρακτηρίζει κατ" εξοχήν τους ελευθέρους· αυτή εϊναι ή πολιτική καί ή ενασχόληση γενικά μέ τα δημόσια πράγματα.

ε') Ελεύθερος χαρακτηρίζεται καί εκείνος πού μένει μακριά άπό τις

74. 243c. 77. Νόμοι 914b. 78. Νόμοι 941b. 79. Πολιτεία 344c. 80. Θεαίτητος 173a. «Δουλεία» χαρακτηρίζεται έδώ ή ενασχόληση μέ τή δικανική,

πού υποχρεώνει τό άτομο να πράττει «σκόλια» καί νά καταφεύγει στο ψευδός, προκειμέ­

νου να επικρατήσει. 81. Πολιτεία 422a.

Tò νόημα τοϋ όρου «ελεύθερος» στον Πλάτωνα 473

χειρωνακτικές ή «βάναυσες» λεγόμενες τέχνες και τα επαγγέλματα κερδο­

σκοπικού χαρακτήρα. Ή «βαναυσία» και «οί ανελεύθεροι» γενικά «χρημα­

τισμοί» διαφθείρουν τον άνθρωπο και εξαφανίζουν το ελεύθερο ήθος82 ή, για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια τοΰ ϊδιου τοϋ Πλάτωνα, «έπονείδιστος λεγομένη βαναυσία ήθος αποτρέπει ελεύθερον»83. Στην πόλη των Νόμων ό νομοθέτης πρέπει να βρει μέσα, ώστε οί μέτοικοι, πού θα ασχοληθούν με τά διάφορα επαγγέλματα τα όποια είναι κατώτερα τοϋ ήθους των πολιτών84, να επηρεαστούν όσο τό δυνατό λιγότερο άπό τις αρνητικές τους συνέπειες («εύρεΐν μηχανήν όπως ήθη μή άνέδην άναισχυντίας τε και ανελεύθερου ψυ­

χής μέτοχα συμβήσεται γίγνεσθαι ραδίως»)85. Οί πολίτες δεν επιτρέπεται να ασχολούνται μέ τέτοιου είδους ταπεινές εργασίες ή έστω να προσφέρουν εκούσια ή ακούσια υπηρεσία χειρωνακτικής φύσεως σε οποιοδήποτε· μια τέτοια ενέργεια δε συμβιβάζεται μέ τήν αξιοπρέπεια και τό ήθος πού πρέπει να διακρίνουν τόν πολίτη. Μόνο αφιλοκερδώς μποροϋν να προσφέρουν κά­

ποια υπηρεσία, συνδράμοντας έτσι κάποιο συμπολίτη τους, μέ σκοπό να τους άντιπροσφέρει και αυτός κάποτε ανάλογη συνδρομή, ή και χωρίς αντι­

προσφορά στους γονείς τους, στους άλλους ανιόντες συγγενείς καί στους μεγαλύτερους στην ηλικία συμπολίτες τους· αυτή είναι μια εκούσια, ευγενής καί αξιοπρεπής προσφορά σε άτομα αξιοπρεπή καί ανωτέρου ήθους («όσοι ελεύθεροι ελευθέρως»)86. Μέχρι ποιου σημείου όμως πρέπει να φτάνει αυ­

τή ή προσφορά, ώστε να μένει μέσα στα όρια τοΰ πρέποντος, να διατηρεί «τό έλευθερικόν» καί νά μή φτάνει στο ταπεινό καί «τό άνελεύθερον», αυτό θά ορίζεται άπό άτομα πού έχουν διακριθεί για τήν εμμονή τους στο «έλευθερι­

κόν» ήθος καί τήν αποστροφή τους για τό «άνελεύθερον»87. Στον Πρωταγόρα παρατηρείται πώς τις γνώσεις πού αποκομίζει κάποιος

άπό τό γραμματιστή, τόν κιθαριστή καί τόν παιδοτρίβη δέν τις μαθαίνει «επί τέχνη... ώς δημιουργός έσόμενος, άλλ' επί παιδεία, ώς τόν ίδιώτην καί τόν ελεύθερον πρέπει»88.

Στους [".Εραστές] εξ άλλου υπογραμμίζεται πώς αυτός πού θέλει νά άπο­

82. Γιά τήν αιτιολογία αυτής τής θέσεως βλ. Πολιτεία 590c. Πρβλ. και 'Αριστοτέλους, Πολιτικά 1337b 8­21.

83. Νόμοι 741e. Βλ. επίσης 644a, 918a κ.π., 919c κ.π., Πολιτεία 522b, 590c, " Αλκι­

βιάοης I, 131a κ.π., [Έρασται] 135b κ.π. κα'ι 137b. 84. Για τα επαγγέλματα αυτά βλ. PAS., pp. 268 κ.π. 85. Νόμοι 919c­d. 86. Νόμοι 919α. 87. Νόμοι 919c βλ. επίσης 914a καί 922a κ.π. 88. 312a-b. Τους λόγους αυτούς τους απευθύνει ό Σωκράτης στο νεαρό 'Ιπποκράτη

πού διακατέχεται άπό τη σφοδρή επιθυμία νά γίνει μαθητής τοϋ Πρωταγόρα. Πρβλ. καί 'Αριστοτέλους, Πολιτικά 1338a 30­32.

474 Κ. Ε. Φραγκομίχαλου

κτήσει όσο το δυνατό μεγαλύτερη φήμη στη φιλοσοφία πρέπει να σπουδά­

σει τα μαθήματα εκείνα «α προσήκει τοϊς έλευθέροις μαθεϊν», δηλαδή «όσα συνέσεως εχεται, μή όσα χειρουργίας»89. Τέλος ανάμεσα στα γνωρίσματα του πραγματικά και απόλυτα ελευθέρου ανθρώπου, πού στην προκειμένη περίπτωση ταυτίζεται με το φιλόσοφο, είναι και ή ανατροφή «εν ελευθερία καί σχολή»90.

στ') Οί ύπό εξέταση όροι χρησιμοποιούνται επίσης με ηθικό περιεχό­

μενο, άλλα με αρνητική όμως σημασία. Συγκεκριμένα: (i) Χαρακτηρίζεται ελεύθερος εκείνος πού αποβάλλει τους ηθικούς

φραγμούς, τήν αιδώ καί τις ευγενείς συνήθειες ή ιδέες («τάς δικαίας... δό­

ξας ... περί καλών τε καί αισχρών»)91. Ελεύθερος ονομάζεται καί ό άνθρωπος πού δε μπορεί να ελέγξει τον εαυτό του, ώστε να θέσει σε μια λογική καί α­

ξιολογική σειρά τις σκέψεις καί τις ιδέες του («σαύτοϋ μεν ούδ" επιχειρείς άρχειν, ίνα δή ελεύθερος ης»)92.

(ii) Υπάρχουν άτομα πού προβαίνουν σέ κάθε είδους άπρεπη ή παράνομη ενέργεια, θεωρώντας απόλυτη ελευθερία («έλευθερίαν άπασαν»)93 αυτήν τους τήν άπρέπεια καί παρανομία­ άλλοτε προβαίνουν στην απελευθέρωση τών περιττών καί ταπεινών ηδονών («τήν τών μή αναγκαίων καί ανωφελών ηδο­

νών έλευθέρωσίν τε καί άνεσιν»)94, εξουσιάζονται άπό αυτές αντί νά τις εξουσιάζουν, καί πιστεύουν πώς αυτή ή ενέργεια τους εξασφαλίζει βίο ευχά­

ριστο καί ελεύθερο («έλευθέριόν τε καί μακάριον»)95. (iii) Ή αποβολή της κοσμιότητας καί του μέτρου, καθώς επίσης καί ή

αφοβία σέ λόγους καί πράξεις, πού προέρχονται άπό τήν υπερβολική κατα­

νάλωση οϊνου, χαρακτηρίζονται ώς ελευθερία («μεστοϋνται ελευθερίας»)96. Καί αυτός πού αποφεύγει τήν επίδειξη σεβασμού στους νόμους («ην αιδώ... εϊπομεν») είναι «ελεύθερος καί άφοβος»97, όπως ελεύθερος είναι καί αυτός πού δέ σέβεται τή γνώμη κάποιου, παρά τό γεγονός ότι ό τελευταίος είναι καλλίτερος του («τήν του βελτίονος δόξαν μή φοβεΐσθαι»). Μία τέτοια ενέρ­

γεια όμως είναι «πονηρά άναισχυντία» καί συντελείται «διά... τίνος ελευθε­

ρίας λίαν άποτετολμημένην»98.

89. 135b. Βλ. επίσης Πολιτεία 485c­e καί παραπάνω σελ. 16. 90. Θεαίτητος 175e. 91. Πολιτεία 574d, 575a. 92. Μένων 86d. 93. Πολιτεία 572e" βλ. καί 560e. 94. Πολιτεία 561a. 95. Πολιτεία 561 d. 96. Νόμοι 649d. 97. Νόμοι 699c­ βλ. καί 700a. 98. Νόμοι 701b.

Tò νόημα του όρου «ελεύθερος» στον Πλάτωνα 475

Το περιεχόμενο της ελευθερίας, όπως τήν είδαμε παραπάνω, το κατα­

νοούμε επίσης, αν λάβουμε υπ1 όψη και τήν άποψη του Καλλικλή, όπως δια­

τυπώνεται στο Γοργία, σύμφωνα με τήν οποία «τρυφή και ακολασία και ελευ­

θερία,... τοΰτ' εστίν αρετή και ευδαιμονία))99. 'Ανακεφαλαιώνοντας τα μέχρι τώρα επί μέρους συμπεράσματα, παρατη­

ρούμε πώς πραγματικά ελεύθερος από ηθική άποψη, ή «φύσει ελεύθερος»100, γιά να χρησιμοποιήσουμε και έναν άλλο Πλατωνικό όρο, είναι ό άνθρωπος πού χαλιναγωγεί τα πάθη και τις επιθυμίες του, κατευθύνεται από τή λογική του και είναι ενάρετος άπό κάθε άποψη. "Οταν επομένως ό Πλάτων κάνει λόγο γιά «δημοκρατία ελευθέρων ανδρών»101 ή «πόλιν ελευθέρων»102, εν­

νοεί τή δημοκρατία ή τήν πόλη πού απαρτίζεται άπό πολίτες οι όποιοι είναι «φύσει ελεύθεροι», αξιοπρεπείς, καλλιεργημένοι ψυχικά, αδιάφοροι άπό ανελεύθερες εργασίες, και ανώτεροι γενικά άνθρωποι ή «κύριοι» με δλη τή σημασία της λέξεως103.

Δ') "Από Διανοητικής απόψεως οι όροι χρησιμοποιούνται γιά να δη­

λώσουν τήν ανώτερη νοητική ικανότητα τοϋ ανθρώπου, τήν επιτυχή ενασχό­

ληση μέ τή φιλοσοφία καί τις πνευματικές γενικά αναζητήσεις. "Αναλυτικό­

τερα : α') Ή διαλεκτική χαρακτηρίζεται ώς ή πιο σοβαρή και ή ανώτερη σχε­

δόν επιστήμη· εΐναι ή επιστήμη τοϋ ελεύθερου ανθρώπου, πού στην προκει­

μένη περίπτωση ταυτίζεται μέ το φιλόσοφο, όπως παρατηρεί ό Έλεάτης Ξένος στο Σοφιστή: «έλάθομεν εις τήν των ελευθέρων έμπεσόντες έπιστήμην, καί κινδυνεύομεν ζητοϋντες τον σοφιστήν πρότερον άνηυρηκέναι τον φιλό­

σοφον;»104. Οί πολλοί όμως δέν είναι ικανοί να εκτιμήσουν αυτήν τήν επι­

στήμη («ουδέ λόγων καλών καί ελευθέρων ίκανώς έπήκοοι γεγόνασιν»), της οποίας σκοπός εΐναι ή μέ κάθε τρόπο αναζήτηση της αλήθειας γιά χάρη της γνώσης («ζητεΐν μέν το αληθές ξυντεταμένως του γνώναι χάριν»)105. Ό Γοργίας αντίθετα πιστεύει πώς «το πείθειν... οίον τ' είναι τοις λόγοις» είναι στην πραγματικότητα «το μέγιστον αγαθόν καί αίτιον... ελευθερίας... τοις άνθρώποις»106.

99. Γοργίας 492c. 100. Πολιτεία 562c. 101. Νόμοι 701a. 102. Νόμοι 921b· βλ. καί Πολιτεία 347c. 103. Τήν πλήρη σημασία της λέξεως θα μπορούσε να τήν αποδώσει ό αντίστοιχος

αγγλικός όρος «gentlemen». 104. 253c. 105. Πολιτεία 499a. 106. Γοργία; 452d.

Λ

476 Κ. Ε. Φραγκομίχαλου

β') Ή Ικανότητα κατανόησις φιλοσοφικών συζητήσεων είναι χαρακτη­

ριστικό τοϋ ελευθέρου. Στο Συμπόσιο ό 'Αλκιβιάδης προσκαλεί εκείνους πού συμμετέχουν «της φιλοσόφου μανίας τε και βακχείας» να ακούσουν τον επαινό του για το Σωκράτη· όμως «οί οΐκέται, και ει τις άλλος εστί βέβηλος τε και άγροικος», πρέπει να θέσουν «πύλας πάνυ μεγάλας τοις ώσίν»107.

γ') Ή ενασχόληση μέ τις επιστήμες είναι γνώρισμα τοϋ ελευθέρου άν­

θρωπου. Στο Συμπόσιο ή Διοτίμα εξηγεί στο Σωκράτη πώς «μετά τα επιτη­

δεύματα» πρέπει κάποιος να στραφεί «επί τάς έπιστήμας»108, ώστε να φθά­

σει στην πραγματική αλήθεια καί στην «ιδέα» αυτήν καθ' έαυτήν και όχι να περιοριστεί στα επί μέρους πράγματα πού αποτελούν είδωλα αυτής («μη­

κέτι τω παρ' ένί δουλεύων»). "Αν όμως μείνει στά ϊδια τα πράγματα καί δεν προχωρήσει στην αναζήτηση τής «ιδέας» μέ τή βοήθεια της φιλοσοφίας («εν φιλοσοφία άφθόνω»), τότε ενεργεί όχι ώς ελεύθερος, άλλα «ώσπερ οί­

κέτης»109. δ') Ή μή ενασχόληση μέ τα πρακτικά ζητήματα τής καθημερινής ζω­

ής, πού απομακρύνουν τον άνθρωπο άπότίς πνευματικές καί ανώτερες ανα­

ζητήσεις καί τους προβληματισμούς, είναι γνώρισμα άτομου ελευθέρου πού καί στην προκειμένη περίπτωση ταυτίζεται μέ το φιλόσοφο. Οί πολλοί κα­

ταγίνονται μέ τα κοινά καθημερινά ζητήματα σέ αντίθεση μέ το φιλόσοφο, για τον όποιο μάλιστα πιστεύουν πώς έχει άγνοια καί αυτών ακόμη των στοι­

χειωδών πραγμάτων καί είναι σχεδόν ηλίθιος110. Στην πραγματικότητα ό­

μως, αν αυτοί οί άνθρωποι συγκριθούν «προς τους έν φιλοσοφία καί τή τοι­

άδε διατριβή τεθραμμένους», θα φανούν «ώς οίκέται προς ελευθέρους τε­

θράφθαι»111. Τήν άποψη βέβαια του Σωκράτη για τή σπουδαιότητα καί τό θεμελιώδη

ρόλο τής φιλοσοφίας στή ζωή του άνθρωπου δέν τή συμμερίζεται ό Καλλι­

107. 218b. 108. 210c. Ή «επιστήμη» είναι ανώτερη από οποιοδήποτε θετό νόμο ή διάταξη' καί

«ό νους... έάνπερ αληθινός ελεύθερος τε όντως ή κατά φύσιν», δέν πρέπει να υποτάσσεται σέ τίποτα, άλλα νά είναι κύριος των πάντων («ούδενός ύπήκοον ουδέ δοϋλον αλλά πάντων άρχοντα») —Νόμοι 875 c­d' βλ. επίσης Πρωταγόρας 352b κ.π., Πολιτικός 295a­b. "Αν τε­

λικά ό Πλάτων καταλήγει στο συμπέρασμα πώς στην κοινωνία πρέπει νά άρχει ό νόμος , τούτο οφείλεται στο ότι «φύσις ανθρώπων ούδενός ικανή φύεται ώστε γνώναί τε τα συμ­

φέροντα άνθρώποις εις πολιτείαν καί γνοΰσα τό βέλτιστον άεί δύνασθαί τε καί έθέλειν πράττειν» —Νόμοι 875a­ βλ. καί Πολιτικός 301d,e. Βλ. επίσης Ε. Barker, «Greek Political Theory», London, (1970), pp. 328 κ.π. καί 348 κ.π., καί Τ. Α. Sinclair, «A History of Greek Political Thought», London, (1967), pp. 177 κ.π., και 192 κ.π.

109. Σιψπόσιον 21 Od. 110. Θεαίτητος 174a κ.π. 111. Θεαίτητος 172c­d.

Tò νόημα τοϋ όρου «ελεύθερος» στον Πλάτων 477

κλής. Ό τελευταίος παρατηρεί πώς ή φιλοσοφία είναι καλό και «έλευθέρι­

ον»112 πράγμα μόνο για τα παιδιά· όμως ή ενασχόληση με αυτήν κατά την ώριμη ηλικία είναι πραγματική καταστροφή113.

Ε') 'Από Νομικής και Κοινωνικής απόψεως ό Πλάτων χρησι­

μοποιεί τον όρο «ελεύθερος» : α') Ώ ς αντίθετο τοϋ όρου «δοϋλος»114· δηλώνει δηλαδή μέ αυτόν το ά­

τομο πού νομικά και κοινωνικά ανήκει στην τάξη των ελευθέρων ανθρώπων και όχι των δούλων. Στην προκειμένη περίπτωση κάνει λόγο για τα ελεύθερα άτομα γενικά, πού βρίσκονται στην πόλη115, δηλαδή πολίτες, μετοίκους, ξέ­

νους και απελεύθερους116, άνδρες ή γυναίκες, είτε αναφέρεται στην κοινω­

νική οργάνωση των πόλεων της εποχής του117, εϊτε εκείνων πού αυτός σχε­

διάζει: στην Πολιτεία1™ και τους Νόμους119. Μέ νομική έννοια χρησιμο­

ποιείται και ό όρος «ανελεύθερος», για να δηλώσει τό δοϋλο120. β') Ώ ς δηλωτικό τοϋ πολίτη και τοϋ μετοίκου, άλλα όχι και των ξένων

πού επισκέπτονται τήν πόλη των Νόμων οί τελευταίοι διαστέλλονται μέ τον όρο «ξένοι», όπως φαίνεται στή φράση : «δίκην δ' είναι έλευθέρω... ξένω δέ ... έξέστω και των τοιούτων μέτοχον είναι»121.

112. Γοργίας 485b. 113. Γοργίας 485c­d «παρά νέω μέν γαρ μειρακίω όρων φιλοσοφίαν άγαμαι, καί πρέ­

πειν μοι δοκεΐ, και ήγοϋμαι ελεύθερον τίνα είναι τοϋτον τον ανθρωπον, τον δέ μη φιλο­

σοφοΰντα άνελεύθερον... όταν δέ δή πρεσβύτερον ίδω ετι φιλοσοφοϋντα... πληγών μοι δοκεΐ ήδη δεΐσθαι, ώ Σώκρατες, ούτος ό άνήρ». Βλ. καί [Έρασταϊ] 132b­c κ.π.

114. Για μια λεπτομερή εξέταση τής σημασίας καί τής χρήσης τών όρων «δοϋλος», «δουλεία» κ.τ.ό. στον Πλάτωνα βλ. PAS., Appendix, pp. 533­541.

115. Πρβλ. Νόμοι 869d καί 882a: «έάν δ' αύ δούλος τύπτη τον ελεύθερον, εΐτ' ούν ξέ­

νον είτε άστόν». 116. Πρβλ. Νόμοι 881c: «δούλος δέ βοηθήσας... ελεύθερος γιγνέσθω»· βλ. επίσης

914a καί 932d. Άλλοτε όμως γίνεται διάκριση τοϋ απελεύθερου από τον ελεύθερο­ πρβλ. Νόμοι 930d: «δούλη έάν συμμείξη δούλω ή έλευθέρω ή άπελευθέρω».

117. Σνμπόσιον 182a, Μένων 71e. 118. Πρβλ. 351d, 433d, 563b, 567e, 569c, 577c. 119. Πρβλ. 665c, 720b, c, 761e, 777e, 790b, 794a, 808e, 841 d, 845b, 848c, 867c, 879a,

881c, d, 882b, 930d, 932d, 936b, 937a. 120. Νόμοι 723a : «των ιατρών ους εΐπομεν ανελεύθερους»· βλ. καί 720c­d. 121. Νόμοι 845c. Μέ τήν έννοια τής ποινής —πού ισοδυναμεί μέ τήν ποινή τής έντο­

νης επίπληξης καί προσβολής— χρησιμοποιείται ό όρος «ανελεύθερος» στις παρακάτω δύο περιπτώσεις:

1. Νόμοι 880a: 'Εκείνος πού είναι πάνω από σαράντα χρόνων καί τολμφ να χειροδικεί, είτε αμυνόμενος είτε επιτιθέμενος, θα τιμωρείται μέ τήν έπονείδιστη ποινή («δίκης έπο­

νειδίστου τυγχάνων») να αποκαλείται «άγροικος καί ανελεύθερος... άνδραποδώδης τε». 2. Νόμοι 914b­c: Ό ελεύθερος πού αφαιρεί κάποιο αντικείμενο μικρής ή μεγάλης

αξίας τό όποιο έχει εναποτεθεί κάπου άπό άλλο άτομο —καί τό όποιο επομένως δεν τοϋ

478 Κ. Ε. Φραγκομίχαλου

γ') Ώ ς δηλωτικό αποκλειστικά και μόνο του πολίτη. Τοϋτο συμβαίνει σε τρεις τουλάχιστον περιπτώσεις στους Νόμους :

(i). 807d : Οί «ελεύθεροι» έχουν αρκετό ελεύθερο χρόνο στη διάθεση τους, άφοϋ τίς διάφορες τέχνες τις έχουν εμπιστευθεί στους μετοίκους και τους δούλους τών τελευταίων και τη γεωργία και κτηνοτροφία στους δικούς τους δούλους. Αυτό όμως δε σημαίνει πώς πρέπει να ζουν αποκλειστικά και μόνο για τήν καλοπέραση «εν τρόπω βοσκήματος». "Εχουν χρέος να φροντί­

ζουν για τήν τελειοποίηση τοϋ σώματος και της ψυχής τους, γιατί «ό περί του σώματος πάντως και ψυχής εις άρετήν έπιμέλειαν βίος» απαιτεί συνεχή φροντίδα (807c). Tò ότι ό όρος αναφέρεται στους πολίτες φαίνεται και άπό τήν περιγραφή τοϋ τρόπου ζωής τους, άλλα και άπό το γεγονός ότι στή συνέ­

χεια τα άτομα για τά όποια γίνεται εδώ λόγος χαρακτηρίζονται ώς «πολΐται» (807e).

(ii). 848a: Έδώ προβλέπεται πώς ή ετήσια γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή πρέπει να διαιρείται αναλογικά («κατά λόγον») σε τρία μέρη, ενα για τους ελευθέρους (δηλ. τους πολίτες), ενα για τους δούλους τους, και ενα τρίτο για τους μετοίκους (και τους δούλους τους) και τους ξένους γενικά πού διαμένουν προσωρινά στην πόλη122 .

(iii). 919e: Κανένας δεν πρέπει να γίνεται έμπορος και κάπηλος ή νά ασχολείται με κάποια παρόμοια ή και με χειρωνακτική εργασία («μήτε δια­

κονίαν μηδ" ήντινα κεκτημένος»). Τήν τελευταία μπορεί νά τήν εκτελέσει κάποιος αυτόβουλα για νά βοηθήσει γονείς, ανιόντες συγγενείς ή πρεσβυτέ­

ρους συμπολίτες του, όπως είδαμε και προηγουμένως. Έφ" όσον όλες οί πα­

ραπάνω εργασίες είναι στα χέρια τών μετοίκων, τών ξένων και τών δούλων, είναι φανερό πώς οί «ελεύθεροι» έδώ είναι οί πολίτες.

"Αναφερόμενος στή γνίοστή έκδοση τών Πολιτικών τοϋ "Αριστοτέλη άπό το Newman, όπου υπογραμμίζεται το γεγονός πώς ό "Αριστοτέλης χρη­

σιμοποιεί περιστασιακά τον όρο «ελεύθερος» ώς ισοδύναμο τοϋ όρου «πο­

λίτης» ή «αστός»123, ό Morrow124 παραθέτει τά χωρία 848a, 816e και 807d

ανήκει— πέραν τοϋ ότι θα αποκτά τή φήμη τοϋ ανελεύθερου και του παραβάτη τών νόμων («ανελεύθερος... και άκοινώνητος νόμων»), θα καταβάλλει και τό δεκαπλάσιο της αξίας τοϋ πράγματος στον ιδιοκτήτη του. Βλ. και παραπάνω σελ. 18­19.

122. Για μια λεπτομερή εξέταση τοϋ προβλήματος τοϋ άριθμοΰ τών κατοίκων της πόλεως τών Νόμων βλ. PAS., pp. 219­247. Βλ. επίσης Morrow, G. R., «Plato's Law of Slavery in Its Relation to Greek Law», «Illinois Studies in Language and Literature», XXX, iii, Urbana, Illinois, (1939), p. 22­23, και «Plato's Cretan City», Princeton, N. J., (1960), p. 129, n.105" και Guthrie, W.K..C, «A History of Greek Philosophy», V, pp. 341­342 και n. 1.

123. Βλ. Newman, W. L., «The Politics of Aristotle», Oxford, (1887), I, p. 248 n. *Ως παραδείγματα παρατίθενται τά χωρία τών Πολιτικών 1290b 9, 1219b 26, 1292b 39, καί της 'Αθηναίων Πολιτείας 42, 1.

124. «"Eleutheros" in Plato's Laws», Classical Weekly, 35, (1942), p. 221.

Τό νόημα του όρου «ελεύθερος» στον Πλάτωνα 479

των Νόμων, για να δείξει πώς και ό Πλάτων κάποτε χρησιμοποιεί τον όρο με το ίδιο νόημα125. Καταλήγει δε στο συμπέρασμα πώς μια πιθανή εξήγηση του γεγονότος είναι το ότι για τον Πλάτωνα ή ελευθερία έχει ηθικό, κοινω­

νικό και νομικό περιεχόμενο. Συμφωνούμε απόλυτα με αυτήν τήν παρατήρη­

ση και θα προσθέταμε πώς για τον Πλάτωνα ό ιδανικός πολίτης δεν είναι άλλος από αυτόν πού πολιτικά, ηθικά, διανοητικά και κοινωνικά είναι εξαί­

ρετος και τέλειος. Όταν λοιπόν, σε λίγες περιπτώσεις, ταυτίζει τον «ελεύ­

θερο» με τον «πολίτη»126, τούτο τό κάνει, γιατί στή συνείδηση του υπολαν­

θάνει ή εικόνα τοΰ ιδανικού πολίτη πού πρέπει να έχει όλα τα παραπάνω χα­

ρακτηριστικά και να είναι ανώτερος στο χαρακτήρα και τό ήθος, αξιοπρε­

πής και με πνευματικά ενδιαφέροντα, καθ' όλα κύριος καί «φύσει ελεύθε­

ρος»127.

125. Όπως παρατηρούμε, ό Morrow δεν έχει επισημάνει τό χωρίο 919e, ενώ παραθέτει τό 816e* όπως όμως τονίσαμε και προηγουμένως, ό όρος «ελεύθερος» στο τελευταίο ανα­

φέρεται όχι μόνο στον πολίτη, άλλα καί στο μέτοικο. 126. Ό Hommel (Pauly­Wissowa, s.ν. «μέτοικος» 15. 2. 1415) διατυπώνει τη γνώμη

πώς ό όρος ελεύθερος ήταν τό αντίθετο τοΰ όρου μέτοικος από πολιτικής καί νομικής απόψεως. Ή θέση αυτή όμως, όπως ήδη εξάγεται απ' όσα λέγονται παραπάνω, μόνο μερικά καί περιστασιακά επαληθεύεται άπό τα κείμενα τοΰ Πλάτωνα. Βλ. καί Morrow, G. R., «"Eleutheros" Plato's Laws», ό.π., p. 221.

127. Πολιτεία 562c.

ΝΙΚΟΥ ΤΣΑΜΟΥΡΑ

οι ΠΑΡΑΜΥΘΆΔΕς*

Το μονοπάτι έστριβε, μόλις πού τον πήρε το μάτι του. Καθότανε απέ­

ναντι στην άκρη των βράχων και κοίταγε χαμηλά. Και μου φάνηκε γέροντας και πολύ άψηλόκορμος. Μετά τον έχασα, τον κρύψανε τά βράχια. Μα είχα κιόλας χαρεί πού θα τον εύρισκα, όταν το μονοπάτι θα γύριζε. 'Απηύδησα άπ' το πρωί να γαντζώνω σαν γρύπας στις ερημιές και τους γκρεμούς.

Γρύπες, που τους θυμήθηκες πάλι. "Ητανε στην Αρχαία Κόρινθο, μας είχαν πάει εκδρομή μέ το σχολείο. Εκεί, στο μουσείο, στην πόρτα άποπάνω, πρωτακούσαμε και πρωτοείδαμε τά μυθικά πουλιά. «Γρύπες προσβάλλοντες ϊππον», μας είπανε, έτσι μας μιλούσαν τότε. Και μείναμε άφωνοι κοιτώντας ψηλά. Τό ψηφιδωτό ανάδινε την απόγνωση τοΰ αλόγου, νύχια, ράμφη, μια α­

γριάδα πού μας γήτευε. Μετά κάποιος μίλησε για τά βοτσαλάκια της θάλασ­

σας, πού βρήκε ό αρχαίος τόσα πολλά, άσπρα και μαϋρα, στο ϊδιο σχήμα και μέγεθος ακριβώς. Και καταγίναμε μ" αυτά, όχι λιγότερο εντυπωσιασμένοι.

"Οταν μεγάλοίσα, πάλι τό παραμύθι τοΰ 'Ηρόδοτου μέ τράβαγε. Κι ερχό­

τανε συχνά να μου θυμίσει μέ τους άετολέοντες χρυσοφύλακες και τους μο­

νόφθαλμους χρυσοθήρες τήν πάλη του χρυσού, πού θα ήταν καθημερινή στους αιώνες.

Μα νά, τό μονοπάτι ϊσωσε, αφού έφερε γύρα τό βράχο. Ό γέροντας είναι ακόμα στην ϊδια θέση μέ τήν πλάτη καταδώ σαν νά μη σάλεψε καθόλου άπό τή στιγμή πού τον εΐδα. "Ομως, λίγο προτού τον φτάσω, ξαφνικά, ακούω τή φωνή του, μιά ωραία μπάσα φωνή, νά έρχεται από μπροστά πού είναι γυρι­

σμένος. — Δόσμου τό χέρι σου παλικάρι μου.

Και τον βλέπω ν" απλώνει προς τά πίσω τό δικό του. Μα δέν προκάνω νά τοΰ τό πιάσω, χόπ, κάνει και σηκώνεται άπό τήν άλλη μόνος του. Και τόσο σβέλ­

τα, πού κάνω τήν σκέψη ότι μέ περιγελούσε. "Αλλωστε τί χέρι νά τοΰ δώσω! Αυτός είναι θεόρατος, τοΰ φτάνω ϊσαμε τή ζώνη τοΰ παντελονιοΰ του. Άντί­

* (Βραβευμένο στο λογοτεχνικό διαγωνισμό τοϋ Παρνασσού 20/5/86).

Οι Παραμυθάδες 481

θετά, κάνει χαρές σαν παιδί πού μέ βλέπει, άλλα δέν ξαφνιάζεται καθόλου, λες κι εΐναι μαθημένος σ' αυτά.

Κοιτάω εκεί πού κοίταγε, τα σύννεφα ανακατώνονται άπό κάτω σαν τσουκάλι πού αχνίζει μπροστά σου.

—Τί έβλεπες εδώ, τον ρωτάω περίεργος. — Δέν έβλεπα, μου λέει, άκουγα. 'Εδώ εΐν' οί αέρηδες, άκου! Ού ού ού ού,

βββββ, σφυρίζουνε άπόλες τις μεριές. Τους άκοϋς καθώς έρχονται. Κάπου σκουντρανε, τσακίζουνται. Και τα κομμάτια τους αχολογάνε πάνου στους βράχους σάμπως...

— Διαπασών! 'Αλλ' αυτά δέν περνάνε, μέ κοιτάει λοξά. — Έγώ να λέω τα δικά μου κι εσύ τα δικά σου, μου κάνει, νά μη τ' ανα­

κατώνουμε. — Πώς σέ λένε, τον ρωτάω, — Κανένα, αποκρίνεται κοφτά. — "Οχι, ό Κανένας ήταν άγνωστος, του λέω κι έγώ. Δέν είχε τόπο, ερχό­

ταν άπό μακριά, γι' αυτό είμαι έγώ αυτός. 'Εσύ είσαι ό Πολύφημος, έτσι σ' έκανα κι άπό πέρα. Και δέ μου λές, όταν καθόσουνα εκεί, τα πόδια σου που πάταγαν;

— Στον κάμπο, φωνάζει μ' ένα ξέσπασμα γέλιου. Τοϋ άρεσε αυτό, μέ πιάνει άπό τον ώμο. —Μμμμ, κάνει, δέ μου φαίνεσαι για ζαβός! Σέ κατάλαβα άπό πέρα πού

'ρχόσουνα. Ξέρεις έγώ άμ' ακούω ζαβούς κάνω τον κουφό. — Γιατί, άνθρωποι εΐναι κι αυτοί. — Κανείς δέ σχωρνιέται νά σέ πεθάνει. Μόνο αυτοί! Τώρα γελάω έγώ, μ' αρέσουν οί απρόοπτες κουβέντες του. — Φυσάει πολύ εδώ πάνω αλήθεια. — Τί φυσάει, βγάνει πέτρες. Σα γέρικα δόντια τις ξεριζώνει. — Καλά, πώς βρέθηκες έδώ πάνω; —Έδώ πάνου; Πώς βρέθηκα; Χό, χό! Και τό σπιτάκι μου εκεί; Που λές

ότι γεννήθηκα. Μέ γυρνάει και μου δείχνει παρακεΐ. Έπρεπε νά 'χω δει τήν καρυδιά,

δέν έχει άλλο δέντρο. Άλλα τό σπίτι, ακόμα και τώρα πού μοΰ τό δείχνει μέ τό χέρι του, δύσκολα τό διακρίνω. Μικρό σαν σκήτη, κολλητό στα βράχια, εΐναι χτισμένο άπ' αυτά και σκεπασμένο μέ πλάκες τους. Μια ξώπορτα μέ τσίγκινο στέγαστρο κι ενα παραθυράκι πολεμίστρα, κλειστό, εΐναι φτιαγμέ­

νο άπό ξύλα άπλάνιστα, καρφωτά, πού κι αυτά έχουν πάρει μέ τον καιρό τό σταχτόχρωμα της πέτρας. Μια πεζούλα ξερολιθιά, γκρεμισμένη τόπους τό­

πους, ανηφορίζει τήν μια πλευρά, δρασκελώντας τα βράχια, πού συμπληρώ­

νουν τό χτίσιμο της.

31

482 Νίκου Τσαμουρα

— Άφοΰ είδες αυτό, μου λέει, δες και τ' άλλα. Και διασκεδάζει πάλι, πού καταφέρνει όλο να με ξαφνιάζει. Ναί, έχει

κι άλλα παρόμοια, σκορπισμένα τό ϊδιο δυσδιάκριτα στη μικρή λαγκαδιά. Δεν δείχνουν σημάδι ζωής, τα πορτοπαράθυρά τους είναι σφαλιστά με τάβλες καρφωμένες διαγώνια. Στις φολιδωτές σκεπές τους ό αέρας ξετρελλαίνει τ' άγριόχορτα.

— Δεν φαινόντουσαν, του λέω. — Που να φανούνε, κρύβουνται. Φεύγουνε τον καιρό. Περδικόπ'λα. — Τί περδικόπουλα; — Νά, τα πατάς μα δεν τα βλέπεις. Μιλάς σαν ποιητής, θέλω νά του πώ, με ωραίες εικόνες! "Η μήν είσαι

αληθινός; Μα δεν είναι λόγια γι' αυτόν, θα με πάρει στο κυνήγι. Και τραβάμε με προτροπή του κατά τό σπίτι. Στα μισά, ξαφνικά, ενα

σκουρόχρωμα μαυριδερό πουλί κάνει τήν εμφάνιση του άκοπεΐ και με πή­

δους και μικρά φτερουγίσματα μας καταφτάνει, μπαίνει ανάμεσα στα πόδια του και του κάνει χαρές. «Διάτανε θα με ρίξεις», τό μαλώνει εκείνος. "Αν τό πεις όμως όρνιο του κακοφαίνεται.

— Δεν ξέρεις ντιπ άπό πουλιά, γκρινιάζει. "Ορνιο είναι βρισά δεν είναι όνομα, κοράκι!

Κι αρχίζουν πάλι τα δικά τους. Και βρίσκω τον καιρό κι εγώ νά τον κα­

λοκοιτάξω, μή ξέροντας ωστόσο τί άπ' αυτά πού κάνει ή πού λέει—τό σουλού­

πι του μήπως— τραβάνε τήν προσοχή μου. Βουνίσιος κι είναι ντυμένος σαν γεροναύτης. Τα μαλλιά του κάτασπρα

κι άκουρα κατεβαίνουν γύρω άπ' τήν κορφή του κεφαλιού του, τόσο γυμνή καί στρογγυλή, πού μοιάζει με φωτοστέφανο. Ή γενειάδα του, άσπρη κι αυ­

τή, αρμενίζει μια πάνω άπό τον δεξί, μια πάνω άπό τον αριστερό του ώμο κατά τό βάδισμα του. 'Αργό καί βαρύ, ζυγιάζεται στα πλάγια σαν της αρκούδας καί με τις μύτες των ποδιών του λίγο γυρισμένες προς τα εξω.

Κάτι λέει πάλι, όλο κάτι λέει, μα δεν τον ακούω, ό αέρας φυσάει άπό τό πλάι. Μόνο τον βλέπω νά τραβάει ολόισα σε μια πέτρα ακουμπισμένη στον τοίχο τής μάντρας. Μια πέτρα αλλιώτικη, σαν λαξεμένη, λεία καί γυαλιστερή άπό τα πολλά σήκω κάτσε. Πρίν καθήσει, γυρνάει καί με κοιτάει. Ό ήλιος τοϋ χτυπάει καταπρόσωπο καί τα μάτια του φαίνονται τώρα ολόκληρα κάτω από τα πυκνά φρύδια, πού τα σκεπάζανε. Είναι γαλανά κι όλο τό βλέμμα του φωτερό.

— "Ελα, μου γνέφει καλοσυνάτα, κάνει στρογέρα έδώ. Ό Έλυμπος δε χωρατεύει.

— Γιατί τον λες έτσι, ρωτάω πλησιάζοντας. — Πώς νά τον πώ; —"Ολυμπο.

Οί Παραμυθάδες 483

— Κι έγώ τί εΐπα, παραξενεύεται. Δε βγάζεις άκρη. Την ίδια στιγμή με προσκαλνάει στο σπίτι να τα πούμε,

να με κεράσει, μα έγώ αρνιέμαι, νά, δυο κουβέντες μονάχα, έχω δρόμο. — Τότε κάτσε, μου λέει χωρίς πολλά. Και μου δείχνει κατάχαμα, μπρος στα πόδια του. Κάθομαι, κάθεται κι

αυτός. Είναι καλά έδώ. Ή γωνιά απάνεμη, ή μάντρα ζεστή και τα πόδια μου κομμένα από τα γόνατα.

— Τί χαλεύεις έδώ πάνου, μέ ρωτάει άξαφνα. — "Ε, νά, κομπιάζω, μπέρδεψα τό κουβάρι μου στα χαμηλά. — Χά, χά, χά, ξεσπάει σε γέλια ενθουσιασμένος. 'Από ψηλά απλώνει δέ

μπερδεύεται, ε; Ώραΐο μικρέ! Γι' αυτό κι έγώ τό 'χω ολημερίς ξαμολητό. Άλ­

λα τό βράδυ μέ τους ζερζεβούληδες πού τό μαζεύω, μου μπερδεύεται τό άτι­

μο. Πρωί πρωί τ' άπολάω, πίτ, τον κατήφορο, όσο και νά 'χεις. — Πόσο είσαι; Ξαφνιάζεται. 'Αρχίζω νά παρατηρώ ότι φυλάγεται άπό ερωτήσεις και

γενικά άπό κουβέντες, πού μπορεί νά του πάρεις μ' αυτές τήν πρωτιά σέ κάτι ή νά του θίξεις τό άλάθευτο. Πονηρεύεται σχεδόν μηχανικά, μ' έναν τρόπο πού είναι κι αστείος, γιατί φαίνεται. Τί νά σκαρώνει τώρα, για ν' αποφύγει τήν απάντηση.

— Ό πατέρας μου ογδόντα, ό παππούς μου εκατό. Βρες τίνους έμοιασα, μιας κι είσαι τόσο περίεργος.

Αίνιγμα λοιπόν. Και πείραγμα. 'Αλλά δέν μέ περιμένει, συνεχίζει. — Έδώ πάνου ζούμε πολύ, δέ βλέπεις φημερίδες; Χόρτα, γιαούρτι, αε­

ράκι... Σα δούμε κοψίδι κιοτεύουμε, ε 'Ηλία; Και στο σημείο αυτό γυρνάει στο πουλί, πού τού ανταποκρίνεται άμεσα

μ' ένα τίναγμα του λαιμού του και στή συνέχεια τον κοιτάει σέ στάση «δια­

τάξτε». Αυτό πού δέν κατάλαβα ήταν ότι άπό τήν ίδια στιγμή τό αλλόκοτο πουλί έμπαινε στή συντροφιά σαν ισότιμο μέλος της.

— 'Ηλία τον λές; ρωτάιο. 'Αλλά τοϋ κυρ κόρακα δέν του γουστάρει ν' ακούει τ' δνομά του άπό τον

πρώτο τυχόντα, μουλώχνει. Μαζεύει υποψιασμένος τις φτερούγες του σφι­

χτά και μέ θωρεί μέ τό πλάι καχύποπτα. — Τζαναμπέτ; τοϋ λέει ό γέρος. Και σ'εμένα:—Τσιράκι του πατέρα

μου, αυτός τον έβγαν' έτσι. Τοϋ 'πέσε βλέπεις έξουρανοΰ. — Θά 'ναι γέρος τότε. — Ποιος, ό πατέρας μου; — "Οχι, αυτός. — Γέρος κορακοζώητος. — Τον έχεις εξημερώσει; Τί τον ταΐζεις;

484 Νίκου Τσαμουρά

'Αφελείς ερωτήσεις. Ή σκέψη του, πού τον έκανε κιόλας αφηρημένο και λιγομίλητο, τρέχει σέ σοβαρότερα ζητήματα.

— "Ασ' τον αυτόν, με κόβει με μια κίνηση. Τώρα πού είπα έξουρανοΰ κάτσε ν' ακούσεις μια ιστορία πού θυμήθηκα για ενα άλλο πουλί. Για τ1 άγιο­

πούλι έχεις ακουστά; Που νά 'χεις, έγινε στις μέρες του παπούλη μου. — Άγιοπούλι είπες; Τί είναι αυτό, άγιο πουλί εννοείς; — "Ασε τί εννοώ, πες εν' αλλιώτικο πουλί και 'σύχασε. — Εντάξει, είναι σύντομη; — "Ητανε τότες, τα χρόνια πού λέγαμε, αρχίζει αμέσως μή δίνοντας ση­

μασία στην ερώτηση μου. — Ποια χρόνια, δε λέγαμε. — Τα χρόνια του παππούλη μου δε σοϋ 'πα; Ή μπας και θες μερομηνίες;

'Από καιρούς πού δεν μπορώ νά θυμηθώ, ήμουν μικρός. Πάντως τό πουλί πού σοϋ λέω γυρόφερνε δώ πάνου, άπό τούτες τις ράχες ως τή μεγάλη. 'Αετός λέ­

γανε. Μα όχι άπ' αυτούς πού ξέρουμε, σταχτής και κανελλής και τέτοια. Χρυσοκόκκινος. Κορμί ρούσο της φωτιάς, φτερά ολόχρυσα, λοφιά σαν στέμ­

μα και μύτη ολόχρυση. Τα ποδάρια του άσπρα, κάτασπρα, χιόνι. Και τρα­

νός; Νάαα! "Ισκιωνε τον ήλιο. Και λέγοντας αυτά ανοίγει διάπλατα τήν αγκαλιά του ξεπερνώντας σέ

μέγεθος αυτό πού περιγράφει. Άπό τις ακατάπαυτες εκφράσεις του, περνάει τώρα σταθερά σέ μια κατανυκτική σοβαρότητα, με άφανέρωτη ακόμα τήν αιτία της.

— Λίγοι είχαν τή χάρη νά τον δουν κι αυτοί όχι καλά. "Εχυνε θάμπος. Και δε χαμηλοπέταγε ποτές, ούτε καταδεχότανε νά κυνηγάει. Δεν ήταν όρ­

νιο, αν κατάλαβες. Διακοπή, για νά μου δώσει τον καιρό νά καταλάβω τον υπαινιγμό του.

"Οχι όμως και τήν ευλάβεια του σέ παγανισμούς. — Και τί 'ταν φάντασμα λοιπόν; Αυτό πού λες δέν είναι ιστορία πού έγι­

νε, άλλα παραμύθι. — Νάτα μας! Όρίστε! Ό άνθρωπος πού ξεχωρίζει τις ιστορίες πού γίνα­

νε άπό τα παραμύθια. Τότες εμείς ν ' ανοίξουμε μια τρύπα και νά μπούμε, πού γίναμε παππούδες σου κι ακόμα δέν τό μάθαμε.

Συγχύζεται. Κι εκεί απλώνει κατευναστικά τα χέρια του σέ μένανε. — Μήν είσαι προπέτης γιόκα μου. Φεύγοντας άπό δώ, πές ότι ό Πολύ­

φημος, πώς μέ είπες, σου μίλησε γι' ανούσια πράματα, αν μπορέσεις. Ψέ­

ματα όμως άπό αληθινά μή ξεδιαλέγεις, είναι βρισά στο Θεό. "Α, τον κατεργάρο! 'Αμφισβητώντας τους μύθους για γεγονότα μέ φέρνει

μπρος στο φόβο του Θεοΰ. Παλιά τακτική. Και τώρα αποτραβιέται τάχα στή γωνιά μέ τή συνείδηση ήσυχη, καταγίνεται μέ άλλα. Βάζει σέ τάξη τή γενιά­

δα του, άπό ατίθαση τή φτιάχνει αποστολική, στρώνει τα μαλλιά του μέ τα

Oi Παραμυθάδες 485

δάχτυλα, τινάζει τα ροϋχα του και κάνει δ,τι μπορεί για να δείξει αμέριμνος. Κι άφοΰ μ' έχει αφήσει άλλη μια φορά να τον περιμένω και να λέω πώς

τελείωσε, ως εδώ ήταν ή ιστορία του, απότομα, σ' ένα τόνο αβίαστο και σχε­

δόν ψιθυριστά, συνεχίζει σαν να μήν είχε διακόψει καθόλου. — Κείνα τα χρόνια ζοΰσε στα μέρη μας ενα καλό κι αθώο παλικάρι, μια

αγαθή ψυχή. Ταρίκ τό λέγανε. — Ταρίκ; Μ' αυτό δεν είναι όνομα ελληνικό. — Δεν έχεις στάλα σέβας τό λοιπόν, πάει τέλειωσε, φωνάζει φουντωμέ­

νος, χτυπώντας τήν παλάμη του στο γόνατο. Με κόφτεις όληνώρα, δε γίνεται έτσι κουβέντα.

Σηκώνεται πελώριος και ξανακάθεται, μου κόβει τό αίμα. — "Εχεις πάει σχολειό, έχεις πάει. Πάρε τήν ιστορία πού σοϋ μάθανε και

βγάλε μου Άραπάδες, Τούρκους, Φράγκους, "Αρβανίτες. Τί απόμεινε; Τίπο­

τα, δεν είναι ιστορία σου αύτή.'Ή τάχα μου σέ πείραξε πού είπα έναν ξένο αγαθή ψυχή; Ά ν ήταν ξένος, σύ τό λες, ε πατριωτάκι;

— "Α, μπά, όχι γι' αυτό, έτσι τό είπα, λέω κι άνακάθομαι. Άλλα στο σημείο αυτό τα πράγματα παίρνουν άλλη τροπή κι αυτό εξαι­

τίας της απρόσμενης και δυναμικής επέμβασης τοϋ 'Ηλία υπέρ του κυρίου του φυσικά. Στην αρχή σβάρνισε τσατισμένος τό χώμα κι έβγαλε ενα θυμω­

μένο «κρώ», άλλα δεν ανησύχησα. Καί, ξαφνικά, πηδοπετώντας ορμάει κα­

ταπάνω μου. Διαλέγει τήν παλάμη πού στηρίζομαι χάμω κι αστραπιαία της τραβάει από πάνοί μια καλή τσιμπιά, νυχιά, δέν πρόλαβα να δώ, μα πόνεσα. Καί θύμωσα.

— Κάτσε καλά Ηλία, συζητάμε, τοϋ λέει ό γέρος σαν να μήν έγινε τί­

ποτα. Δέν τοϋ μιλώ, τρίβω τό χέρι μου καί κοιτάω ποιος ξέρει πώς τό ψωρο­

πούλι με τα παλαβά φτερά, πού στρίβουν ξέθωρα στους τέσσερις άνεμους, τα αποκρουστικά, λεπιδωτά του πόδια, μέ τα κίτρινα, γαμψά, μπορεί καί μο­

λυσμένα νύχια. — Κρίμας! Καί σ" έκανε βασιλιά πάνου στα πλάσματα Του, λέει ό γέρος

κλοτσώντας μια πέτρα. Καί σύ τα ξεσυνερίζεσαι. — 'Ωραία τό 'χεις μάθει, τοϋ λέω, να μας βγάλει κανά μάτι. «Δέν εΐναι

όρνιο, κοράκι», ξεσηκώνω τή φωνή του κι αυτό πού εΐχε πει. Άνασκουμπώνεται. — Τό ξημέρωμα είναι στή Φύση αλλά δέν φτάνει τό νοϋ. Έσύ πού τον

έχεις τί κάνεις τόσην ώρα αύτοϋ; Ά ν εΐχε στόμα να μιλήσει θα σοϋ τό 'λέγε. Κάθεσαι καί του δείχνεις σιχασιά καί καταφρόνια. Άποπάνου τοϋ ζητάς καί άθηναίικούς τρόπους. Δέν τά "χει μάθει αυτά, είναι περήφανος.

Καί τήν άλλη στιγμή: — Σκιάχτηκες, μέ ρωτάει μέ συμπάθεια.

486 Νίκου Τσαμουρα

Καί σκύβοντας μου πιάνει πατρικά το πονεμένο χέρι. — Μπά, λίγο, κάνω μισοντροπιασμένος. Καλά το είπες, δέν ξέρω άπό

πουλιά. Μα κι αυτό, παρακαταλαβαίνει νομίζω. — Είναι άπό τα χρόνια με τους ανθρώπους. Τη μοναξιά. "Οχι πού δέν εί­

ναι σατανάς κι άπό λόγου του. Φορές φορές με βάνει κι έμενα σ' απορία, μου παίρνει τή σκέψη.

. — Θα σέ περάσουνε για μάγο καμμιά ώρα. Γελάει. — Κοίτα, πρωτύτερα δέν πήγαινα να σέ θυμώσω... — Να μέ θυμώσεις! Οί γέροι δέ θυμώνουνε. Δέν κρατάνε να πώ θυμό.

Που καιρός για τέτοια, ε; Μα νά σου τελειώσω μέ τον Ταρίκ, τί λές; — Ναί, ναί, μου φαίνεται ωραία ιστορία. — Να μη σου φαίνεται, είναι. Γιαυτό την πήρες παραμύθι στην αρχή. Βλέπετε, δέ χάνει ευκαιρία νά σοΰ την φέρνει. 'Υπερασπίζεται τό λόγο

του, όπως ό λύκος τή μονιά του. Άλλα κάτι αλλιώτικο πρέπει ν" άνιστοράει, για νά προφταίνει στο φτερό τήν πρώτη αμφιβολία.

— Άκου λοιπόν, συνεχίζει. Είπα πώς είχα αθώα ψυχή. Τα παιδιά πού νογάνε τον αγαπούσαν. Κάθε τόσο παιζογελάγανε μαζί, κατέβαινε στο χω­

ριό. Σπίτι δέν είχε. Μόνιαζε στα ρουμάνια, στις κορφές, κανείς δέν είδε πού. Περνοδιάβαινε μέ δυο τουφέκια, ενα στον ώμο κι ενα σταυρωτό, μέ τα φου­

σέκία του μαζί. Γιατί, ξέχασα νά σου πώ, ήτανε κυνηγός. Κυνηγός ξακου­

στός, φτερό δέν τοΰ γλύτωνε. Άλλα καί ποτές δέν ακούστηκε νά σκοτώνει για κέφι του σαν τουτουνούς, παρά μονάχα για τή χόρταση του. Άπό τό βου­

νό έφερνε ζούδια, πουλιά, τί νά δεις, ολοζώντανα, χωρίς μια γρατζουνιά. Τά 'δείχνε στα παιδιά καί ξανά τ' άπόλαγε, τά λευτέρωνε. Άπό κοντά χανότανε κι αυτός, δέν ήξερες αν θά μεταφανεΐ. Ό Ταρίκ...

— Καί καταπου πήγαινε; Αντί γι' απάντηση κάνει μια κίνηση προς τά πίσω, πού πιάνει όλη τή

Δυτική Ελλάδα. Οί τόποι του είναι σαν τους χρόνους του ακαθόριστοι. —...ό μαύρος! Μές συήν άγαθοσύνη του τά έβανε μέ τό θεό. ΤΗταν μια

μέρα στο χωριό, δέν φταίει αυτός, τον τσίγκλαγαν, πώς τάχα τό πουλί έτσι καί τό πουλί αλλιώς. Δέν υπάρχει τέτοιο πουλί, τους λέει περπαιχτικά. Ά ν ήτανε, θά τό 'χα δει. Μα κι αν υπάρχει τί σας μέλλει, τό φέρνω καί τό παί­

ζουν τά παιδιά. Ξαφνικά, αρχίζω νά καταλαβαίνω. "Ενα νόημα, ένας ειρμός, καθώς τό

σχήμα πού παίρνουν τά πράγματα ξημερώνοντας, άχνοφέγγει μπροστά μου. Τί κόβει καί ράβει αυτού;

— Κι ενα πρωί βγήκε κυνήγι, όπως συνήθαγε. "Ητανε καλοκαίρι ακόμα, μ' αποβραδίς ξέσπασε άνεμόβροχο. "Ολη τή νύχτα βροντές καί τουμπελέκια

Οί Παραμυθάδες 487

ξεθεμελιώναν το βουνό. Μέρα άπό τις αστραπές. Κάποιο κακό θα γένει εί­

πανε. Με τέτοιες διοσημίες, βέβαια! Τώρα να δεις, θ' ακολουθήσει θεία τιμω­

ρία. Μετά τήν ΰβρη έτσι δε γίνεται παππού; — Και το πρωί κίνησε ό Ταρίκ. Το δρολάπι είχε κοπάσει, άλλα ακόμα

σύννεφα άργοκυλάγανε στον ουρανό. "Ετσι δέ γροίκησε αμέσως τό πουλί πού 'κάμε πέρα, παρά σα σκέπασε τον ήλιο. "Ισκιωσε και θάμπωσε ό τόπος κατα­

κόκκινος. Τότες άνάβλεψε και τό 'δε. Ευθύς βροντήξανε τα όπλα του τα δυό, ενα στον κάθε νώμο. Κι ώς ήτανε άλάθευτος τό βρήκε στα φτερά. Ό θρός τους αντιλάλησε ώς πέρα, μα δεν έπεσε. Διάβηκε αγέρωχο, χωρίς ν' αλλάξουν χτύπο οί φτερούγες του. Όμως πριχοΰ διαβεί, μια στάλα άγιο αίμα κατρακύ­

λησε κι έπεσε στοϋ Ταρίκ τήν κεφαλή. Κι ό δόλιος αφανίστηκε σαν τό σαρί­

δι πού τό παίρνει άνεμοστρούφιλας. Μάτι δεν τον ξανάδε. Και τό πουλί; 'Α­

πόλαψε τή μοίρα του κι αυτό. Σάματις ήταν και πουλί; Ήρθε και χάθηκε μες στην αντάρα τής κορφής πετώντας ξέπνοα. Ζωή και θάνατος...

Λέει. Και σταματάει για να κάνει τό σταυρό του! "Ετσι άπλα χωρίς να δίνει κάποιο νόημα σ' αυτό, όπως αν έκανε τήν προσευχή του πριν να φάει ή να κοιμηθεί.

— Ποιανής κορφής, ρωτάω σα νά είχα απορία κι έγώ. 'Αλλ' αυτός σαστίζει. Με κοιτάει πολύ παραξενεμένος και μετά ξεσπα­

θώνει: — Τούρκος είσαι μωρέ, αύτηνής! Και μου δείχνει ψηλά τεντώνοντας με ορμή τή φαρδομάνικια χερούκλα

του. Και δεν ξέρω γιατί, με τον τρόπο του ετούτο, μου θυμίζει τον Προφήτη στο άρμα του, μια παράσταση πού είχα δει μικρός σ' ορεινό μοναστήρι. Κοι­

τάζω που δείχνει. Περιττό νά τό πω, αυτή τή φορά δείχνει τό μέρος ακριβώς, κατάκορφα τό βουνό. Τό τρίφαρδο μανίκι του, ενός ρούχου παράξενου υφαν­

τού, σταυρωτού μπροστά, πού μοιάζει μέ μισό άντερί, ανεμίζει σαν ράσου. Άπό μέσα φοράει μπλούζα πλεχτή, ναυτικιά, κλειστή στο λαιμό. Μια αλυσί­

δα κρέμεται άπό τό λαιμό του και στο διάμεσο των ρούχων του ή άκρη της φουσκώνει άπονα φυλαχτάρι ή χαϊμαλί. Τό παντελόνι του θά τό έλεγες κι αυ­

τό ναυτικό, αν τα άκρα του δέν ήταν χωμένα άπό τά γόνατα σε ποδήματα ψηλά σαν στιβάνια. Τό πρόσωπο του τό δέρνει τώρα αντάρα. Βλοσυρό, κοιτάει χαμηλά και τά φρύδια του σμίγουνε άγρια πάνω άπό τή γερακίσια σαν σπα­

σμένη στή βάση της μύτη του. Όταν δέ βλέπεις τά μάτια του αγριεύεις. Κά­

νω νά τραβηχτώ, αλλά ή φωνή, πιο πράα και ειρηνική, κάνει τό παραμύθι συναξάρι.

— Κι άφοΰ χαθήκανε κι οί δυό, λαμπρό δοξάρι τους άκροδένει. — Δοξάρι; — Πα νά πει ουράνιο τόξο, δέν έχεις πάει σχολείο;

488 Νίκου Τσαμουρα

Και χωρίς να περιμένει απάντηση ξεροβήχει, για να καλύψει το κενό, ώσπου να ξαναβρεί τα λόγια του.

— Εκεί πού ήταν πρώτα δηλαδή, λίγο προτού χαθούν, δίχως ν' αφή­

σουνε σημάδι πίσω τους. Κίναε άπό τήν κορφή, βάσταε το θόλο κι ακράγγιζε το χώμα πού στεκότανε ό κυνηγός. Μα αυτός...

Πουθενά, είχε χαθεί, συμπληρώνουν οί παλάμες του, πού σκουντρανε μεταξύ τους, καθώς άνεβοκατεβαίνουνε κοφτές.

— Άγγελουδένιος, λέει. Ψάχνανε μέρες νά τον βρουν, βγήκανε παγανιές άπ' όλα τα χωριά, του κάκου. Στις εφτά μέρες άπάνου βρήκανε τα τουφέκια του. Ήταν σ' ενα βραχόρεμα στον πάτο σταυρωτά. Εκείνος μήτε χνάρι, πού­

πετα. "Ετσι βουλήθηκε ό Θεός. Νά τον πάρει κοντά του, νά τον τάξει σωτήρα. Αυτούς πού χάνουνται, αυτούς νά βρίσκει. Μα αυτά θα τα δεις παρακάτου. Και τί μέρος είναι αυτό πού πατάς. Για τήν ώρα σου λέω πώς τα όπλα του τα βρήκαν οί Σπαθαραΐοι και τα συμμάζωξαν. Κάτι τσομπαναραΐοι αποδώ. Τα φέρανε στις στάνες, τα συγύρισαν, θυμίσου νά σου πώ γι' αυτά μετά.

Τώρα πού έβαλε τήν ιστορία στο δρόμο της κι εμένα νά τον παρακολου­

θώ πειθαρχικά, μπορεί νά κάνει ενα διάλειμμα νά ξεκουραστεί. Κάπου κοι­

τάει πέρα, τανυέται με τήν πλάτη στον τοίχο. Ό μακρινός ορίζοντας τραβάει τήν προσοχή του.

— Τί κοιτάς; — Τον ήλιο. Γυρνάω κι εγώ νά δώ, μα δέν τον βλέπω. Μόνο εκεί πού έπεσε, πίσω άπό

τα βουνά, ό ουρανός δείχνει ακόμα που ήτανε. — "Επεσε, λέω. — "Επεσε, λέει κι αυτός σαν ήχώ. Και μετά σαν νά ξυπνάει, πετάγεται και με χαμόγελο, τό κεφάλι γερτό,

μοΰ λέει: — "Ε μικρέ, χαίρου εσύ! Δέν είναι ώρα ακόμα νά μετράς τους ήλιους σου. Και ξαναπέφτει στή ρέμβη του. Κι εγώ δέν μιλώ, δέν ανασαίνω. "Εχω και

μουδιάσει πάνω στο χώμα, αλλάζω θέση. Κι ή ψύχρα πού έπεσε κι όλ' αυτά... νιώθω σαν νά είχα χάσει τήν μνήμη μου και τήν ξαναβρίσκω. Προσπαθώ. Κάτι μοΰ έρχεται, κάτι φεύγει, όλο κάτι μοΰ λείπει. Στή βοήθεια του δέν στη­

ρίζομαι. Αυτός είναι δύσκολος κι εγώ, αποδείχτηκα, δέν μπορώ νά τον κάνω καλά. Ούτε όμως και νά τον παρατήσω. Νά, τώρα θα ξαναδοκιμάσω, ας μοΰ απαντούσε σ' αυτό.

— "Εχεις πάει σχολείο; Τί γράμματα ξέρεις; Μα νά πώς απαντάει πάλι: — Γράμματα, σχολείο; Κάθε πρωί τί κάνω με τό Φώτη. Τή σάκα και στο

δάσκαλο. — Ποιος είναι ό Φώτης;

Οί Παραμυθάδες 489

Φίλος μου έδωνα, συμμαθητής. Μια ηλικία. "Οχι, κομμάτι πιο μικρός. "Ακόμα ρωτάει τί θ" απογίνει όταν πεθάνει. "Α ρε Φώτη, κάρα Φώτ'.

— Κι εσύ τί του λές; — Για τί πράμα; — Για το τί θα γίνει αν πεθάνει. Στυλώνει τα μάτια του πάνω μου. — Αυτό θέλει όλη τη νύχτα να κουβεντιάζουμε. Και τό πρωί μην έχει

συννεφιά, γιατί χαθήκαμε. "Αλλο. — Αένε πώς είναι στοιχειωμένο τό βουνό. Κι έγώ βραδιάζω... — Στοιχειωμένα είναι μερικώνε τα μυαλά. Τα βουνά καλά κάθουνται. — Βιβλία έχει διαβάσει; — Διαβάζω τό βιβλίο του. — Καλά αυτό, άλλο. — Μα δεν τ' άπόσωσα, πώς ν" αρχινήσω άλλο. Αυτό τό σημάδι στο κούτελο, πάνω άπ" τό ζερβί σου φρύδι, πού είναι

ολοστρόγγυλο σαν από μπούκα κάνης, ξέρω πώς τό "παθες. Κάποιος άράθυ­

μος δέν σ" άντεξε ε; Που είσαι βρέ Ηλία να ξεδώσω, καλύτερα συνεννογιέσαι έσύ. Τον ψάχνω με τα μάτια. Νάτος εκεί ό τύπος. Κάποια μηχανή φαίνεται νά "χει στημένη πάλι. "Ανεβοκατεβαίνει πηδηχτός τά σκαλιά, τραβολογάει τα ποδήματα του γέρου, γλιστράει, σηκώνεται κι άντε πάλι κουτρουβαλιά­

ζει. Τώρα μάλιστα πού μέ είδε νά τον κοιτάω, ποιος τον κρατάει. Ό γέρος του λέει:

— Σύχασε πιά, δέν τέλειωσα ακόμα! "Ετσι λοιπόν, του κόλλαγε νά πάνε μέσα. Ό 'Ηλίας ό φίλος μας, πού πα­

ρόλ' αυτά δέν έπαψε νά είναι πουλί, νά νυστάζει νωρίς. Τώρα τραβάει στη γω­

νιά σαν δαρμένος σκύλος. Μέ βήμα σερνάμενο, τό κεφάλι κάτω, ανοιγοκλεί­

νει τόσο νυσταλέα τά μάτια του, πού δέν μου τό βγάζεις από τον νοϋ, τό κάνει επίτηδες.

— Πέρασε κάμποσος καιρός, φωνάζει ό γέρος κι ό τόνος του πάνω στο κά πετάει. Γυρνάω ξαφνιασμένος. Τίποτα, ό δάσκαλος ξανάφερε τήν προ­

σοχή στην τάξη και τώρα βιάζεται μή χαλαρώσει πάλι. Αέει στά γρήγορα: — Και μια νύχτα, νά τό σημάδι. "Ητανε μιά παρέα έξι εφτά από τήν "Α­

θήνα κι άπ" άλλου, μαζί και κάτι ξένοι. Ξέρεις άπό αυτούς πού έρχουνται ο­

λούθε για νά δουν κι όλο χάνουνται. "Αγιος τόπος, θά πεις, γιατί; Γιατί οί κορφές έδώ μοιάζουν απόμακρες και κοντινές μαζί, σέ ξεγελάνε. "Ετσι, θέλη­

μα Θεού. Τί νά σου κάνουν τά βουνά, ή θεία χάρη; Οί βλάστημοι, οί πονηροί είναι ανάκατοι μέ τους προσκυνητές και τους καλούς, όπως ό κόσμος όλος. Κι έχει για όλους ό Θεός. Νύχτωσε καί χαθήκανε πού λές κι αυτοί. "Επιασε ό αγέρας στην αρχή, μετά ή βροχή, πλάκωσε και τό χιόνι ύστερα και τους απόκαμε. Καί κει πού ψυχοτρέμανε ένας άντρας, είπαν, μετά, ψηλός και δυ­

490 Νίκου Τσαμουρα

νατός, άλαφροπάτητος, ξεπρόβαλε. Έσβηνε ή νύχτα τή θωριά του, μόνο τον νιώσανε. Και μετά το χέρι του πού τους ψύχωσε και τους έβγανε στο δρόμο ως το χωριό. Έκεΐ ώς ήρθε έφυγε, άθώρητος και αμίλητος. Γιατί τό πνεύμα δέν έχει θωριά ούτε μιλιά.

— Ποιο πνεύμα; — Του Θεού. — Ποιανού Θεού; — "Εχεις πολλούς Θεούς έσύ; Πάτερ ημών πού λέμε... — Τον είπες Σωτήρα. — Σωτήρας δέν είναι; Σώσον ήμας... — Τί λές έκεΐ; Σωτήρα λέγανε τό Δία οί αρχαίοι. Και τον βάζανε στην

κορφή, πού τον βάζεις και σύ. ΤΩρες είναι να πιστεύεις ακόμα σ" αυτόν. — Σ' ενα Θεό πιστεύω εγώ. — Ναί, αλλά άλλονε. — "Αλλο Θεό απ' τό Θεό; —Κι ό Ταρίκ, ό αετός, ή καταιγίδα; — Πρόσωπα του Θεού. — "Αλλου Θεού κάθε φορά; Πολλά πρόσωπα δηλαδή του ίδιου Θεού ή

πολλοί Θεοί; — Πας νά μέ μπερδέψεις. Είπα του Θεού. Ίδιανοΰ πάντα. — Τότε σημάδια του θέλεις νά πεις. — Έσύ θα μου πεις τί θέλω νά πω; — Γιατί όμως όλο μοϋ δείχνεις τήν κορφή, πού ήτανε ή κατοικία των

Θεών; Κι άπ" τήν άλλη σταυροκοπιέσαι; — Τώρα τ' ανακάτωσες για καλά. Τί κατοικίες και Θεούς μου τσαμπού­

νας αύτοΰ; Ένας δέν είναι ό Θεός; Παντού δέν είναι ό Θεός; Τό λέει κι ή θρησκεία μας. Ό σταυρός τί έχει νά κάνει, εκκλησίες ζητάς έδώ πάνου;

— Νά σου πω ενα ποίημα; — Νά τόνε. "Ασε μωρέ τα ποιήματα, μιλάμε. — Μα λέει αυτά πού λές. Είναι μικρό, θα σ* αρέσει. — "Αντε πές το, ό καθένας μέ τήν τρέλλα του. Στά γρήγορα τού λέω άπό τον 'Αγαμέμνονα:

Ό Δίας—όποιος κι αν είναι—αν μ* αυτό τ' όνομα αρέσει νά καλείται μ' αυτό κι εγώ τον ονομάζω.

— Για πές το πάλι, λέει και στήνει αυτί. Του τό ξαναλέω πιο αργά. — 'Ανακατωμένα λόγια, κάνει. Και σκύβοντας: — Είσαι γραμματισμένος, ε;

Οί Παραμυθάδες 491

— Δέν είμαι τίποτα μπροστά σου. "Ετυχε μόνο να διαβάσω αυτά πού εσύ από μόνος σου λές.

Σκάει στα γέλια, δέν δολώνεται. — Πώς σ" αρέσουνε οί χτυπητές κουβέντες ρέ μικρέ, μου λέει συσταζού­

μενα. — Θα μου πεις τελικά μέ τα όπλα τί έγινε, τον ρωτάω αλλάζοντας θέμα

απότομα έτσι πού μπερδεύει τή σκέψη του. 'Αλλά όχι, κάτι τον ενοχλεί. — Τα όπλα, κάνει και ξαφνικά βάνει φοονή στο πουλί και τό ξεπετάει

λαχταρισμένο. — Καμώσου Αία λύσσαξες, του λέει. "Οχι ότι τό βρήκε τό άδικο κι αυτό. "Εχει κιόλας ξεχασμένη την επιδει­

κτική του νύστα και ξαναγύρισε στην ϊδια ιστορία. Μέ τό βλέμμα και τή φω­

νή του γέρου φεύγει πάλι για τή γωνιά μέ τήν ούρα στα σκέλια. Κι άφοϋ ό γέρος έτσι τό ξαπόστειλε, συγκεντρωμένος πιά, γυρνάει πάλι σε μένα και μει­

λίχια ξαναϋφαίνει τον ίστό. — Έσύ δέν είχες γεννηθεί, ποϋ να θυμάσαι, λέει. Όταν μπήκαν οί Γερ­

μανοί, βάνανε θάνατο για τα όπλα. Πήραμε και τα κρύψαμε λοιπόν, τα παρα­

χώσαμε, άλλος εδώ, άλλος εκεί. Κι οί Σπαθαραΐοι βέβαια, εννοείται. "Οχι και πώς τ" άφήκαμε να σκουριάσουν κρυμμένα, ούτε λόγος. Τό πράμα φάνη­

κε άπο τήν αρχή, αυτοί θέλανε βάρεμα στο κεφάλι. 'Αλλά πότε τα κρύψαμε, πότε τα πήραμε μή μέ ρωτάς. Δέν λείψανε καθόλου άπό τα χέρια μας, ξέρω να πώ. Τα όπλα τοϋ Ταρίκ όμως εκεί, προσκυνητάρι. Κατέβαινες, δέν ήξερες αν θα ξαναγυρίσεις. "Αφήναμε φυλάκιο, σαγμένο δρόμο, αυτοκίνητο; Βρα­

διά παραβραδιά γκάπ στον άκούτραφα. Κειδά όμως τέλη τοϋ "43, πού τους είχαμε παραμπεΐ στο ρουθούνι, κινήσανε να μας ξεκαθαρίσουνε. Τό είχαν ξανακάνει βέβαια μά πιο χαλαρά. Τώρα στείλανε δυο κολόνες απ τον κάμπο να σφίξουνε τανάλια τό βουνό. Μιά κι εξω νά ξενιάσουνε μέ μας. Τους βλέ­

παμε άπό ψηλά, ανεβαίνοντας χαλάγανε, αφήνανε ποπίσω τους μπουχό. Κα­

κό δέ βάναμε στο νου, ήταν πολύ αλάργα. Προκάναμε νά φύγουμε εκατό φο­

ρές. "Αφού ούτε κουβέντα είχαμε κάνει, δ,τι λογιάζαμε νά καταστρώσουμε. Κι άπάνου κει μας ζώσανε. Χλά, χλού, χλά, χλού, νάτοι άπό μπροστά, νάτοι κι άπό τα πλάγια. Πίσω είχαμε τό βουνό, τό βράχο. Κι όταν λέω εμείς, τί ή­

μαστε θαρρείς κάν" ασκέρι; Τριανταδυό ντουφέκια μετρημένα ήμαστε κι από μια τσέπη βόλια. Κι άψητοι οί περισσότεροι και τα ντουφέκια της Ααμπρής. Ποϋ πηγαίνατε τότε, θα πεις, πολεμιστάδες τοϋ γλυκοΰ νεροϋ. "Οχι, ποτές! Για μένα πές ό,τι θές, για μας πού ζήσαμε. Μά γι" αυτούς πού πήγανε, όχι, ποτές! Τους είδα νά τραβάνε στο Χάρο ολόισα, άπαραπόνευτα. Ζώντας ακόμα εΐχε χωρίσει σώμα και ψυχή. "Ακου παιδί, αυτοί πριν ξεκινήσουνε είχανε κά­

ψει πίσω τήν καλύβα τους. Αυτό νά ξέρεις. Τώρα γιατί μας πιάσανε στή φάκα θα τό δεΐς, άλλος ό λόγος. Και νά στον πώ, νά μή κρυβόμαστε. Τόπος σου ει­

492 Νίκου Τσαμουρά

ναι να τον ξέρεις, μπορεί και νά μη βρεις χειρότερο. Ότι ό ήρωας σέρνει τον προδότη, καθώς τό φως τον ίσκιο. Ό άγγελος τό δαίμονα, το ρόδο τό αγκάθι. "Ακουσες πατριωτικά, ή προδοσία είναι άπό πίσω. Σαν νά μή γίνετ­αι αλλιώς. Και μείς τό συνηθίσαμε, ό δόλιος τόπος; Ρωτάω. Γιατί χίλιοι νά μάχουνται, ένας κακός, πάτσι ή δουλειά. Αυτοί "ναι πιο βαριοί στο ζύγι βλέπεις. Κι άπό καμμιά ιστορία δεν λείπουνε. "Ενας Γιούδας λοιπόν. Πήγαμε και τον πιάσα­

με μετά, τί νά τό κάμεις; Τα βάσανα αύγατέψανε. "Ερχουνται κι οι προφήτες ένας, ένας, άλλος νά τον κάψουμε, άλλος νά τον κρεμάσουμε, παράλλος νά του δέσουμε χέρια ποδάρια σε δυο βράχια, νά τ' άμολύσουμε τον κατήφορο. Μπεζέρισα. Πάφτε, τους λέω, φτάνει. Θα τον παιδέψω εγώ. Τό κρίμα του ά­

πάνου μου, αν δεν τον κάμω. Όποιανοϋ δέν του κάνει ή τιμωρία μου, τώρα νά 'ρθει νά μοΰ τό πει. Μετά, όποιος του 'γγίξει χάθηκε, νά τό ξέρει.

— 'Αρχηγός ήσουνα, έ; — 'Αρχηγός! Τώρα νά δεις τί ήμουνα. Τον παίρνω παρακεί νά του μιλή­

σω, αυτός βάνει κακό στο νου και βρέχεται. "Ημαρτον, λέει. Φεύγα, τοϋ λέω. Και μή σε ματαδοϋν τα μάτια μου. Ούτε και μένα τα δικά σου. Έγώ 'μουνα πού τό 'πα; Ποτές δέν έφυγε. "Ως τα προψές γκεζέραγε σέ τούτες τις πλαγιές. Τό θρασίμι του κερατά. "Αρρωστος, νηστικός και κουρελής, έρημος κατα­

μόναχος, μέσα στην καταφρόνια και τήν εχθρότητα. Κανείς δέ του μίλαγε, κανείς δέ σήκωνε μάτια νά τον δει, οΰθε περνούσε φτύνανε. Κι όμως δέν έφυγε, ενα μυστήριο, λές τοΰ καλάρεσε...

Όπως καλαρέσει σέ σένα παππού ετούτο τό κομμάτι της ιστορίας σου, ή μούρη σου κοντεύει ν' αγγίξει στα γόνατα σου. Τί σ' αγκυλώνει και καμπού­

ριασες έτσι, πού εϊναι τό σπαθί σου; — Ποιανού ήταν ή τιμωρία, αναρωτιέται ψυθιριστά. Νά πηγαίνεις στην

εκκλησιά κι αυτός έκεΐ πριν άπό τον παπά. Νά πάς νά κάνεις σταυρό και κεί­

νος μπάστακας, νά σοΰ χαλάει τήν ψυχή. Με τό κεφάλι άσφάλαχτο, τή μούρη λείψανο, τα ρούχα ρέπια! "Ενα άρβυλο άπό τήν Κατοχή, άκάλτσωτο, τ' άλλο ποδάρι μες σέ φλούδες άγριομουριάς. Τρεμουλιάρης κι αχαμνός μέ τό βρω­

μόπανο στή χούφτα νά βαστάει τις λαμπάδες αναμένες μάτσο δυο καί τρεις, τού περίσσευαν τα λεφτά, γιατί ίδρώνανε τα χέρια του και γλιστραγαν απ' τήν αδυναμία. Καί δόστου μπρουμουτίσματα καί κυριελέησον, μέ βλέπετε, βούλιαγε τ' άγιο βήμα. Τί νά τοΰ κάνουμε, τα κόπια του θέρισε κατά πού έ­

σπειρε. Ζήτουλας των οχτρών του όλοζώής νά σέπεται στο συρραχάκι στα στερνά. Πιο αβοήθητος κι απ' τό λεπρό τοΰ Ευαγγελίου. "Ας δψεται ό 'Ισκα­

ριώτης. 'Εμείς έχουμε άναπαμένη τήν ψυχή, δίκηα τον κρίναμε. 'Αλλιώς δέν θα τά πάθαινε αυτά!

— Έκ των υστέρων δηλαδή τό καταλάβατε; Μέ υποψίες τον δικάσατε; — "Ε, κάνει καί γυρνάει κατά τή γωνιά της μάντρας, σαν κάποιος νά τοΰ

μίλησε άπό κει.

Οί Παραμυθάδες 493

Κι αμέσως ξαναλέει μονάχος του: — Δαίμονες κι άγγελοι μονιάζουνε; Μα αν μονιάζανε δέ θα τους έβα­

ζε μαζί, πώς θα μας τυρρανοϋσε. Ήμαρτον Θέ μου... Και κάνει πάλι το σταυρό του. — ΓΥ αυτό δεν έφυγε ποτέ άπό δω πάνω, ξαναγυρίζω έγώ. "Επαιρνε την

εκδίκηση του έτσι. Ποιος ξέρει μπορεί και να προσδοκούσε κάποια δικαιό­

τερη κρίση, κάποια συχώρεση. "Αν τον αφήνατε να απολογηθεί, να τον ακού­

σετε, ίσως δέ θά 'χαν γίνει δλ' αυτά. 'Αλλά εδώ πάνω δεν το συνηθίζετε φαί­

νεται. Δέν απαντάει, με αγνοεί. — Και ξέρεις, του λέω μέ μια κακεντρέχεια πού τη θυμάμαι και ντρέπο­

μαι, καλή εκδίκηση είναι αυτή πού κρατάει. Και ξέρεις ποια κρατάει περισ­

σότερο; Για πάντα; Αυτή πού τήν παίρνει κανένας μαζί του. Δέν έχεις καιρό. Κοιτάει πέρα συνοφρυωμένος, σκυθρωπός. Είναι τρομερός στην όψη καί τη στάση. Και θά τό έβαζα στα πόδια, μα τήν αλήθεια, αν τα μάτια του ήταν γυρισμένα απάνω μου. Δέν τα βλέπω όμως κι ή φωνή του πάλι δέν είναι για μένα, άλλα για κάποιους πέρα άπό τό θνητό μας κόσμο.

— Δέν τους ξεχώρισα ούτε μ' άφήκανε στή ζωή. Καταπώς φαίνεται πα­

ρέα θά πάμε. Μα θά τους πάρει καί θά τους σηκώσει ως τότε. "Εχω ακούσει ανθρώπους να βλαστημάνε ή να επικαλούνται θεούς καί

δαίμονες σέ έξαρση ή σε θυμό. 'Αλλά ποτέ δέν αγρίεψα τόσο, όσο μ' αυτή τήν τελευταία κουβέντα. Ό άνθρωπος πού τήν ξεστόμισε καί πού τον είχα μπροστά μου, εΐχε, λέει, τή δύναμη καί μια τέτοια ιδιαίτερη σχέση μ' αυτούς, πού μπορούσε να τους απευθύνεται άμεσα. Ήταν σαν να τους είδα μ' άλλα λόγια ή να τους ένιωσα.

Κι επιτέλους γυρνάει μεγαλόπρεπα τό κεφάλι του, κύριος όπως πάντα της κατάστασης καί μέ κοιτάει ξεκάθαρα. Μου δίνει όμως τήν εντύπωση ότι αναρωτιέται πότε κάθησα έδωνα καί ποιος είμαι. Δέν μιλάει, άλλα κι έτσι άρχοντας είναι. Κι αν δέν βρίσκεις τί μπορεί να διαφεντεύει, υπάρχει πάντα απειλητική ή ερημιά.

"Εχει δυο βούλες ολοστρόγγυλες, μπλαβιές στα μήλα του προσώπου του, δείγμα της ψυχικής του ταραχής. Μέ αργές κινήσεις βγάζει άπό τή ζώνη του ένα καλά διπλωμένο μαντήλι, μεγάλο σαν πετσέτα. Εϊναι στο χρώμα του λου­

λακιού, ίδιο μ' εκείνο του παράξενου ρούχου πού φοράει πάνω άπ' τή μπλού­

ζα, μάλλον κομμάτι άπό τό ίδιο υφαντό. Τό γωνιάζει ακόμα καί μέ τήν άκρη του σφουγγίζει ανάερα τις κόχες των ματιών του. Τό χρώμα αυτών τών δύο ταιριάζει, είναι ολόιδιο μ' εκείνο τών ματιών του. Σύμπτωση είναι; "Αν τον προσέξεις άπό πάνω μέχρι κάτω, όχι δέν είναι. Είναι παστρικός καί καλαί­

σθητος καί, παράδοξα για τό μέγεθος του, θά τον έλεγες λεπτεπίλεπτο. Πώς

494 Νίκου Τσαμουρά

τα καταφέρνει στην ηλικία του; Και ποιος τον φροντίζει εδώ πάνα); "Οπως και νά 'χει, χαίρεσαι να τον βλέπεις. Πίνεις νερό άπ' τα χέρια του.

Ό λ η ν αύτη την ώρα κρατάω ενα ξυλαράκι και παίζω μ" αυτό. Τώρα κοι­

τάει μια αυτό και μια εμένα χαμογελαστός, πιάσαμε πάλι επαφή. Ξεθαρρεύω. — Εσείς γιατί πολεμάγατε τότε; — Τί κ'βέντα εΐν" αυτή, παραξενεύεται. — θέλω νά πώ ήσουν αντάρτης; — Γιατί, σημαία θά σηκώσουμε, πολέμαγα. — Και με τους Γερμανούς τί έγινε, δε μου τέλειωσες. — Τί ήθελες νά γίνει, τους βαρέσαμε. — 'Αφού σας είχανε στριμώξει. — "Ε, στην αρχή είχαμε τα βράχια, ταμπούρι καλό. Μα τό βράδι τους

ήρθε μιντάτι, θά μας χαλάγανε τήν αυγή. — Μακρυγιάννης, μισό ρωτάω και μισό αναρωτιέμαι. — Τί Μακρυγιάννης, απορεί αυτός. Είσαι ό τρίτος πού με λέει έτσι μες

σέ τούτο τό καλοκαίρι. Και μετά με οργή: — "Ακ' σε, μοΰ κάνει, α θές να συνεννογιόμαστε νά μή πετάς κ'βέντες.

Σαν εκείνον τις άλλες πού μου λέει ωραία μιλάς τα ελληνικά. Και τό πουλί ωραία κάνει τή φωνή της μάνας του, τρέχτε νά τό ρωτήσετε.

Κι απάνω στην τσαντίλα του δίνει και μια ξάστροφη στον 'Ηλία, πού πέρναγε αμέριμνος ό φουκαράς κι ό αέρας άπό τήν ανοιχτή του παλάμη τον ξαποστέλνει πέρα απορημένο. Κοιτάει μια εμένα μια τον κύρη του γυρεύον­

τας δίκιο. Εκείνος χαμογελάει, κάτι σκέφτεται. — Τό καλοκαίρι, μου λέει, ήρθε ένας καλαμοκάνης. Κ'βάλαγε και μια

μηχανή κοντά. Τή βάνει μπροστά μου, μίλα, μοΰ λέει, σαν τό Μακρυγιάννη νά σέ γράψω. Κανά χαλκά δέν έφερες, του λέω, νά μοΰ τον περάσεις στή μύτη και νά μέ γυρνάς στις πλατείες νά χορεύω; 'Ακόμα ψάχνει για τή μηχανή του, αλά!

Γελάει. Γέλια χαρούμενα, ξένοιαστα. Και ζεσταίνει ξαφνικά τό άλωνάκι και χαίρεται ακόμα κι ό Ηλίας και χοροπηδάει ό τρελλός.

— Όχι θά μας βρει θυμωμένους ό ήλιος πού πέφτει, μοΰ λέει μέσα στά γέλια του.

Αυτή τή φορά αρπάζω αμέσως τί λέει, τώρα δε μοΰ ξεφεύγει. — Στάσου, πετάγομαι, σηκώνω και τό χέρι μου. Αυτό πού είπες ακριβώς

τό γράφει ό "Απόστολος Παύλος στην προς Έφεσίους Επιστολή του. 'Αλλά και άλλα πού λες είναι γραμμένα εδώ εκεί σέ βιβλία, πού δε φαίνεται νά έχεις διαβάσει. Πές μου για τό θεό πώς γίνεται, μοΰ 'χεις σπάσει τό κεφάλι. Δε φεύγω απόψε άπό δώ αν δε μοΰ πεις.

Οί Παραμυθάδες 495

— Χό, χό, χό, αποτελειώνει μακάρια και με την ησυχία του το γέλιο του.

Κι από τα μάτια του δε γελιέμαι πάλι για την απάντηση, θα είναι όπως και οί προηγούμενες.

— Είναι κάτι πράματα πού τα ξέρεις έτσι γιατί υπάρχουνε άπό μόνα τους, μου λέει. Μπορεί εσύ να τα ξέρεις άπό τα βιβλία σου, τί να σου κάνω. Μυαλό και μάτια έδωσε βλέπεις σ' όλους ό Θεός. Είναι να γράφει το κοντύλι σου. Κι εμένα γράφει ύπνο και ξύπνο. Κι ό βοριάς κι ό νοτιάς κι ό παπάς κι ό τρισκα­

τάρατος, όλοι γράφουνε. Τό πουλάκι πετάει να πούμε. Θα με ρωτήσεις που τό' μαθα; Τα βιβλία τό γράφουνε, ούτε λόγος να γίνεται, άλλα αυτό τό ξέρει κι ό Φώτης, διάβασμα θέλει; Να σου πω τί παθαίνεις εσύ; Μου μοιάζεις! Προσέ­

χεις τα ίδια πράματα πού προσέχω κι εγώ. Μόνο πού έγώ δε θυμάμαι. Μου λες ό 'Απόστολος Παύλος. Δε λέω πώς σκέφτηκα σαν αυτόν, δε βλαστημάω, αλλά πάλι για να τό λες κάπου θα τ' άκουσα. "Αχ, με τί καταγίνεσαι παλικά­

ράκι, δεν αφήνεις τίποτα να πάει χαμένο. Σάμπως τό αφήνεις έσύ, θα μοϋ πεις. Είναι να τό" χεις, έγώ είμαι περίεργος σαν σατανάς. Κι όσο για τις κου­

βέντες πού πετάς δε σέ μαλώνω, έχει κι ή κούτρα μου πετριές. Δε με βλέπεις πού στήνω λακριντί με τα πουλιά;

Καί μετά μια σύντομη παύση, λέει με πονηρό ύφος: — "Αν στείλω τό Αία να μοϋ φωνάξει τό Φώτη, τί λές, τό γράφουν τα

βιβλία σου; Καί να του παραγγείλω να μου φέρει τό φαρδύ τσουκάλι, ε, τί λές; Σου εΐπα για τό Φώτη...

Μοϋ κάνει νόημα καί γνέφει δεξιά με τον αντίχειρα, αν καί δέ βλέπω άνθρωπο ή σπίτι, τίποτα. Κι ό 'Ηλίας, πού έχει μόνιμα στημένη τήν αντένα να πιάσει τ' δνομά του, ξεφυτρώνει στή μέση κι αφουγκράζεται.

Ό γέρος σκύβει, κοιτάει κατά κει πού έδειξε, μετά αντίθετα καί μοϋ λέει συνωμοτικά, ίσα πού ακούγεται:

— Τον βαριέμαιαιαι, δεν ξέρεις πώς! "Ολο παραμύθια σ' αραδιάζει. Κι άμα τοϋ πεις καί κάτι, γυρνάει καί στο φέρνει για νέο. Τρομάρα του, θαρ­

ρεί τό 'χω χαμένο. — Καί σύ τί φοβάσαι, τοϋ λέω, έσύ τους κατατροπώνεις όλους. — Τί τους κάνω; — Αέω, τους νικάς όλους σ' αυτά. — Σέ ποια; — Νά σ' αυτά πού λές, τις ωραίες ιστορίες. — Τί τους νικάω, εγώ δέ λέω Ιστορίες, λέω αυτά πού γίνανε. — Μα ναί. Θα μοϋ τελειώσεις όμως με τους Γερμανούς; — Μ' αφήνεις; Τί σοΰ 'λεγα; Για τό βράχο πίσω, ότι ήτανε καλό. Κακό,

μας έκοβε τή ρετιράτα. Κι αυτοί δέ σταματάγανε, όλη τη νύχτα κουβαλάγανε όλμους, τριβόλια, μηχανήματα, δεν τή γλυτώναμε. Καραούλι καί'προσευχή

496 Νίκου Τσαμουρδ

λοιπόν, τί να κάνουμε. "Από όπλα σου εΐπα, κάτι λιανά μέ σύρμα δεμένα, άλ­

λα αρπαγμένα άπό δαύτους μα δίχως σφαίρες, άστα να πάνε. Ή χάρη Του ό­

μως μας παράστεκε, λες για να τους τιμωρήσει πιο πολύ. Πώς πατάς ξένο χώμα και άγιο κι άποπάνου σκοτώνεις και καις, θα σ" αφήσει; Πας γυρεύον­

τας παναπεΐ το χαμό σου. Κι όποιος γυρεύει τό χαμό του τί πιο εύκολο να τον βρει. "Ετσι κι αυτοί. Μεσάνυχτα τους πήγε τό μαντάτο, δρόλαπας. Θύελ­

λα μέ βροχή. "Ή μια βροντή απανωτή στην άλλη σαν νά "ταν μιά, κούναγε τό βουνό συθέμελα. Δέν έχεις τύχει, χέ, χέ. Δεν προκάνεις ν" αλλάξεις βρακί. 'Απόψε πάμε χαμένοι μετά τών αλλοφύλων, λέγαμε. Κι άπάνου κει πέσαν οί τουφεκιές. Κρότος αλλιώτικος, βαρύς, σκέπαζε της βροντής. Κι ερχόταν άπ" τή δικιά τους μεριά, άπό τ' αντίσκηνα τους. Αυτοί εΐχαν αυτόματα, τρρρρ τά τα τά τά, εμείς δε ρίξαμε, τί έγινε; Στο διάμεσο ήταν μια δρϋ θεόρατη, ένας δέντρος μοναχικός, δέν εΐχε φύλλο γύρωθε. Εκεί πού ίσκιωνε λοιπόν, μαύρος μές στο σκοτάδι, έλαμψε μιά κατάκορφα κι άστραποκάηκε. Ποτάμι πύρινο, έξουρανοϋ, κρύψαμε τό κεφάλι, θα μας στράβωνε. Μόνο ακούγαμε. Φωνές, πηλάλες και ντουφέκια κι άνατινάγματα και τρελαμάρα πολλή. Χάλαγε ό θεός τον κόσμο, ώσαμε τό πρωί τράνταζε κι έτρεμε τό βουνό. Μέ τήν αυγή τί νά δεις, έλα μανούλα κλάψε με. ΤΗταν εκεί μιά χούνη. Σμίγανε τά νερά, όλα τ" αυλάκια του βουνού. "Αποβραδίς ό ουρανός ήτανε καθαρός και ξάστε­

ρος, ποΰ νά τό φανταστούνε. Έκεΐ τους στράβωσε και στάλισαν, για νά πάνε άπό πνιγμό σάν τά κουλούκια. Οί ξενοτουφεκιές ήταν για πανικό, θα τό κατά­

λαβες. Γι" αυτό τους άκουγες νά τρεχαλδνε ξετρελλαμένοι και ν" αλληλοσκο­

τώνονται. "Απάνου κει τους βρήκε τό νερό κι δ,τι κουβάλαγε και τους μισό­

θαψε. Κακοθάνατοι όλοϋθε για ϊδές! Τούμπανα, μισοχωμένοι στον άμμο και τά κρόκαλα, πεσκέσι στα ψοφίμια. Χωρίς πουκάμισα, δίχως βρακιά, όπως τους έκανε ή μάνα τους. Πού "ναι βρέ ό τουπές σας, τά μεγαλεία σας, πού θέ­

λατε νά κάνετε τον κόσμο μιά χαψιά; Τους πήραμε τά όπλα και τους θάψαμε. Κάναμε έπειτα προσφάι, τί προσφάι, και τραβήξαμε άπό τήν άλλη τό βουνό. Περνώντας διαβήκαμε κι άπό τον κρυψώνα. Ό τόπος άσκαφτος, τά σημάδια ανέγγιχτα, τά όπλα πουθενά. Πιάνουμε τά λισγάρια, τίποτα, φάγαμε τό βου­

νό. Τριανταδυό ζευγάρια μάτια ήμαστε, τά όπλα τοϋ Ταρίκ δέν ήτανε εκεί. Σάν τις θαματουργές εικόνες εΐχαν αλλάξει κρύπτη. Έμεΐς μιά φορά χρειά­

στηκε και μιά φορά σωθήκαμε, δέν τά βρήκαμε πιά. Μα θα ξαναφανερωθοΰν μιά μέρα, νά τό ξέρεις, πάλι νά κάνουνε τό θάμα τους σ" αυτούς πού τά πιστεύ­

ουνε. Και σ" αυτούς πού στεριώνουν σ" Έκείνονε τήν πάσα ελπίδα τους, όταν κάποια στιγμή δέν θα έχουνε που άλλου, σάν κι έμδς, νά πιαστούνε.

— Έκεΐ στον κρυψώνα... τά σημάδια... Χουφτώνει τή γενειάδα του μ' ευφρόσυνη άκαταδεξιά κι αδιαφορεί γΓ

αυτό πού είπα.

Oi Παραμυθάδες 497

— Μετά καιρό γυρίσαμε. Είχανε πια ξεκουμπιστεί από τον τόπο οι κια-

φίρηδες. Φέραμε παπά και κάναμε τρισάγιο. Και ξαποσταίνει. Για λίγο κάθεται αμίλητος ρεμβάζοντας. Για λίγο.

Μετά κάνει να σηκωθεί, αλλάζει γνώμη, ξανακάθεται. — "Ελα δώ, μου λέει. Είμαι τόσο κοντά πού δε γίνεται άλλο. Σκύβω λοιπόν, για να μου δώσει

την κατραπακιά, αυτό πού ήθελε. — "Αϊντε, ρώτα τί θές, λέει μετά. Μα να το δείχνεις τί ρωτάς. Κ'βέν-

τες πού περπατούνε δε μ" αρέσουνε. — Τώρα νυχτώνει, πρέπει να φύγω. — Μείνε εδώ, έχει γιατάκι. — Όχι , ευχαριστώ, με περιμένουν στο χωριό. — "Αμα ξανάρθεις τότε. — 'Ωστόσο ναί, να σε ρωτήσω κάτι. "Εχεις πάει ταξίδια, έφυγες ποτέ

άπό δώ πάνω; — Αυτοί πού δέν τους αρέσει ό τόπος τους φεύγουνε. — Όμως εδώ δέν άντικρύζεις άνθρωπο. — "Ανθρωπο; "Ανθρωποι να δεις. — Και που τους βρίσκεις; — "Ερχονται. — Περαστικοί; — Ό χ ι , έδώ. — Τί έρχονται να κάνουνε; — Να με δούνε, να τ" ακούσουνε! "Εννοια σου και τα μαθαίνω δλα κι

έσεΐς τί φτιάνετε κει κάτου, δλα. — Εφημερίδες; — Ό αγέρας. Τ' αυτιά μου έχουν μέσα ραδιέφωνα, τί λές; — Γιατί "σαι έτσι ντυμένος; — Πώς έτσι; — Νά, όπως παλιά. Σάν βουνίσιος, σαν θαλασσινός... — Δέν αλλάζουμε ντυσίματα εμείς, όπως μάθαμε. — Οι γονιοί σου άπό πού ήταν; — Ή μάνα μου άπό τα Ψαρά. Ό πατέρας μου απ" το Πληκάτ\ — Τα Ψαρά! Τό Πληκάτι! Έκεΐ πού πρωτομπήκανε οί 'Ιταλοί. — Τα ξέρεις βλέπω. "Ενα πουλάκι ξαφνικά ήρθε και κάθησε στο στέγαστρο. 'Αγναντεύει

πέρα σαν νά μήν είμαστε έδώ. Ό γέρο Αιάς αφήνει τή σκιά του, πηδάει το σκαλοπάτι κι αυτό φτεροκοπάει παλαβωμένο.

— Πές σέ μένα τί σε τρώει, μέ ρωτάει ξαφνικά. — Ναί, αλήθεια, κάτι μέ βασανίζει, του λέω.

32

498 Νίκου Τσαμουρά

— Πές το σέ μένα κι από βάσανα ό κόσμος γεμάτος. — Νά, είναι κάτι αλλιώτικο. Την ώρα πού βραδιάζει... — Βαριοθυμάς. Είναι ή ώρα τέτοια, αύτήνε απελπίζεται ό άνθρωπος.

Πάρε κάτι νά κάνεις, μην αφήνεις τη σκέψη. — Είναι κι οί νύχτες... — Πού ξυπνάς ή δεν κοιμάσαι ντιπ και σκέφτεσαι το μουσαφίρη. Πολύ

νωρίς αρχίνησες. — Είσαι σοφός λοιπόν. Καταλαβαίνεις τον άλλο πριν μιλήσει. — Σοφός, δεν υπάρχουνε πια σοφοί. "Ανθρωποι νά σέ νιώθουνε και λίγοι,

νά' ναι άπο τήν ϊδια στόφα όπως εσύ κι εγώ και πάλε. Μά για σοφούς μή μου λές, νά σου πώ εγώ. Είναι κάτι γέροντες εδώ, πού λένε — οί άλλοι λένε — ότι μεγάλοι άνθρωποι μαθές, άγιασαν στα βουνά και μίλησαν με τό Θεό. Κι δτι φιλιώσανε με το φόβο κι άει φίλα τους το χέρι ν" αγιάσεις και σύ, νά μή φο­

βάσαι. Παραμύθια! Πήγα, τους είδα. Οί πεθαμένοι δε φοβούνται βέβαια. Κι αυτοί ήτανε πεθαμένοι πριν πεθάνουνε. Σύρε απάντησε τόνε, μου εϊπαν άλλοι. Ά π ο τα νειάτα μου ακόμα. Γιαυτό σου είπα μοιάζουμε. Μια φορά και φτά­

νει, είπαν, δεν ξαναφοβάσαι. Κι έγώ πήγα. 'Όχι γιατί τους άκουσα, τρελλός δεν ήμουνα ποτές σ' αυτά, μά γιατί νά, έτσι τό έφερε το άστρο μου. Κι όχι μονάχα μιά, μά τρεις φορές. Έκεΐ νά δεις φιλιώματα και αγκαλιές! Ά σ ε με νά σ' αφήσω. Αποτέλεσμα, όξω πάλι πέσανε. Άπο τίς πολλές αγκαλιές κάνα­

με γνωριμία και κείνος άποθράσεψε. Σαν τον κακό τό μουσαφίρη, πού σου έλεγα, πού σου κοπιάζει καθημερινά απ' τό πρωί και στρώνεται. Αυτό μου κάνανε οί σοφοί, μά τώρα δεν τον παίρνουνε, δέν τον τραβάνε πίσω. Κάθε απομεσήμερο προβαίνει κειδά στο μονοπατάκι στο γύρισμα και κάνει κατά δώ. Καλώς τό φίλο, λέω και καρτεράω νά δώ πού θα πάει. Έκεΐ σέ θέλω. Νά βλέπεις ν' ανεβαίνει, όλο νά ζυγώνει κάθε φορά και σύ νά περιμένεις. Μετά τον χάνω. "Ως πότε; Κάποια μέρα θά έρθει πού θα έρθει, ήταν ανάγκη νά πιάσουμε γωνία μαγαζί;

Ή γνώμη μου λέει πώς αλλιώς έπρεπε νά γίνεται ή δουλειά, τους τό εΐπα. Βρε νά με ποτίσετε κάτι, τους εΐπα, νά συχαθώ τον κόσμο, νά μπουχτίσω, νά μήν θέλω τή ζωή, μπορείτε; Έτσι τους τό 'πα, για νά τους πειράξω. Σάμπως αν είχανε τέτοιο ματζούνι τό 'παιρνα έγώ; Τότε ποιο τό διάφορο, θά πεις. Τίποτα, στο ίδιο καταλήγουμε. Άλλα εσύ, εεεεεπ! Κοίτα με στα μάτια. Μή τό βάζεις κάτω, κάτι υπάρχει. Κάτι πολλά σπουδαίο, μόνο σέ σένα θά τό πώ. "Οχι έτσι στα φευγάτα, σαν ξανάρθεις. Τώρα έχουμε και δουλειά, τό ξέ­

χασες; Δέν είπαμε νά σέ πάω νά δεις έκεΐ πού καρτεράω τον ήλιο κάθε πρωί; — Ναί, νά μέ πάς. Νά μου πεις όμως πρώτα τί εννοούσες ότι μοιάζουμε. — Τίποτα, εΐδα τον ίσκιο σου πρωτύτερα. — Ά , μήν αρχίζεις πάλι, είπες νά ρωτάω. — "Οταν ήμουν κι έγώ στα χρόνια σου, ε, νά, αυτά πού είπαμε. Μετά.

Οί Παραμυθάδες 499

ξέρεις, δέν κάθουνται όλοι ν" ακούσουνε. "Αλλοι κλωτσάνε σαν το τόπι την κουβέντα κι όπου πάει. Και ξέρεις κάτι; Πάντα μου άρεσε να κουβεντιάζουν δύο περίεργοι. Μόνο εγώ αγράμματος, εσύ γραμματισμένος.

— Ποιο είναι τό καλύτερο. — Στή μέση, όπως όλα. Γιατί ό αγράμματος δέν ξέρει να μιλήσει και ô

γραμματισμένος παραξέρει. Και από τα πολλά πού λέει χάνει και τα λίγα, άφοϋ δέν ξέρει τι να κάνει τα περίσσια.

Σηκώνεται, από κοντά κι εγώ. — Πάμε, μου λέει και κινάει πρώτος. Κοντοστέκεται, κάτι θυμήθηκε. — Τόσην ώρα στην πόρτα μου και δε σε φίλεψα τίποτα, λέει. Και χώνει τη χερούκλα του στην τσέπη, μεγάλη σαν ταγάρι και μου λέει

ν' ανοίξω τα χέρια μου, φρέσκα καρύδια, για το δρόμο, προχτές τα μάζεψε. Κι αν θέλω —δέν θέλω του είπα— να μου φέρει και μια μποτίλια τσίπουρο, κι αυτό φετινό. "Ανοίγει τη χούφτα του και ξεχειλίζει τις δυο μαζί τις δικές μου, πού δέν τα χωράνε και μερικά πέφτουνε και κυλάνε χάμω. «Κρά», κάνει ό 'Ηλίας, ξεπετάγεται άπό τη γωνιά του κι αρχίζει τις φούριες. Τρέχει, πη­

δάει, κάνει κόλπα τερματοφύλακα γιά να τα σταματήσει. Να τα ξαναμαζέ­

ψει, να μοΰ τά δώσει πάλι. Κι άφου τα φέρνει σωρό στα πόδια μου, γυρνάει και με κοιτάει άπό χαμηλά, λίγο πλαγιαστά πάλι, όπως τό συνηθίζουν τά πουλιά. Μόλις τώρα παρατηρώ τό ράμφος του. Τό επάνω είναι τόσο άγκυ­

λωτό, πού γυρνάει κι αγκιστρώνει τελείως τό κάτω. "Εχω ακόμα την εντύ­

πωση ότι με κοιτάει ικετευτικά ζητώντας τή συμπόνια μου. Κακόμοιρο πλά­

σμα, άξιώτερο άπό πολλούς συνονόματους σου, ούτε γιά σένα λοιπόν δέν έκανε εξαίρεση ή βιβλική κατάρα;

— Ό Νώε, είδες, δέν τον ξέχασε, λέει ό γέρος, πού τελευταία άκολου­

θάει καταπόδι τή σκέψη μου. Γιαυτό κι εγώ ποτές δέν καταριέμαι. Χωρίς και να πιστεύω στις κατάρες. Έδώ γίνεται ό,τι και μέ τους ανθρώπους, ε; Δες μυαλό, να κυβερνάει τό γένος των κοράκων. Κι άπό τί πάει, άπονα τίποτα. Φαΐ, πιοτί όσο θέλει, μα του φεύγει άπό μπροστά πριν του 'γγίξει. Σαν εκεί­

νο τό βασιλιά, ε μικρέ; — Αές τον Τάνταλο; "Αστον αυτόν εΐχε δικές του αμαρτίες. — Τί αμαρτίες, γιά πές. — Εΐναι μεγάλες, θές ν' ανοίξει τό βουνό να μας καταπιεί; — Τόσο μεγάλες ε, γιά πές να δοϋμε. — Αυτός δέν έκανε κομμάτια τό γιό του τον Πέλοπα, πού έχτισε τήν

Πελοπόννησο και τά πρόσφερε στους θεούς του 'Ολύμπου να τά φάνε ανύ­

ποπτοι; Τά μάτια του πετάγονται. — Γι' άκ'σε πράματα, καταφέρνει να. ψελλίσει.

500 Νίκου Τσαμουρά

Και μετά με υφός πάλι πονηρό: — Παραμύθια, ξεπαραμύθια έφτιαξε όμως και το Μοριά πού είναι αλή­

θεια. Γι' αυτό σου λέω άντε να ξεχωρίσεις! Αυτά πού λες τα γράφουν τα βι­

βλία, ποϋ τα ξέρεις; — Τα βιβλία, βέβαια. Θαυμάζει. — Τα βιβλία! Έγώ τό 'λεγα. Και δε μου λές, την ξέρεις όλη αυτή τήν

ιστορία για τον Παράνταλο; — Ναί, τήν εχω διαβάσει. — Φαίνεσαι κατεργάρο! "Αμα ξανάρθεις θα μου τήν πεις. Για νά λέμε

τήν αλήθεια μου τήν είπε ένας χλιαρομύτης τις άλλες, αλλά πολύ ανούσια. "Ητανε άνοστος εκείνος, ό καημένος. Για κοίτα βρε παιδί μου, κάτι γραμμα­

τισμένοι, κρίμας, ούτε μια ιστορία της προκοπής δεν μπορούν νά σου πουν. Με περιεργάζεται. — Έσύ θα μπορείς, μου λέει. — Ποϋ το ξέρεις, δέν σοϋ εϊπα καμμιά. — Βλέπεις κι ακούς. "Αν μάθεις και νά 'πομονεύεις... Και μετά βρισκόμαστε νά περπατάμε σ' ενα στενό μονοπάτι, έναν ντορό,

πατημένο στο ξερό άγριόχορτο, αυτός μπροστά, πίσω έγώ, πού αν μας έβλε­

πε κανείς άπό μακριά θα μας έκανε παππού μ' άγγονάκι. Ό αέρας πού φυ­

σάει άπό μπροστά του μου φέρνει μια μυρουδιά κυπαρισσένια. Θα είναι άπό τό κασέλι πού φυλάει τα ρούχα του.

Κάνουμε διπλές άσκελιές, αυτός σε μάκρος έγώ σε αριθμό, τό μονοπάτι τελειώνει γρήγορα. Είναι κι εδώ ενα άλωνάκι, κάνει στο πλάι και σταματάει. Τώρα, πού έφυγε άπό μπροστά μου, ή θέα, κοντινή και μακρινή ξανοίγεται ανεμπόδιστη. Κοντά μου ένας βράχος ψηλοκρεμαστός. Στα πόδια του μια αγκωνή, ίσα πού κάθονται δυο άνθρωποι, νομίζεις πώς τήν πελεκήσανε οί άνεμοι. Κομματιαστοί, ριπαΐοι, λυσσομανάνε αχαλίνωτοι εδώ. Καμπανί­

ζουν στο βράχο και ψιλά θρύμματά του με χτυπάνε στο πρόσωπο, σαν νά σκάνε απάνω του σφαίρες ή βλήματα. Τώρα καταλαβαίνω τή βίδα του νά τους περιγράφει, τον κατέχουν. Και τό βράχο καταλαβαίνω, τον κακομοίρη, πού άπό μακριά έμοιαζε με σκόπελο καταφαγωμένο άπό τα κύματα. Τα κύματα! Κάνω πώς δε βλέπω τό πέλαγο, μες στή χαώδη απόσταση του προς τήν ανα­

τολή, δε μ' αφήνει τό δέος. 'Ασημένιο, σχεδόν άσπρο, απλώνεται τόσο χαμη­

λά άπό βοριά σε νότο. Ή άετίσια εικόνα του με σαγηνεύει και με τρομάζει τό ίδιο. Με θαμπωμένα μάτια άπό τον ίλιγγο προσπαθώ νά κοιτάξω. Γυαλι­

στερά ποτάμια μοιάζουν τα ρέματα. Τό αυλακώνουν άπ' άκρη σ' άκρη, σμί­

γουν και ξεμακραίνουν, καβατζάροντας φιγούρες θολές κι άχνορόδινες κώνων δίχως κορφή. Άπό ενα τέτοιο σημείο θα χίμηξε ό Βελλερεφόντης...

Oi Παραμυθάδες 501

— Κάτσ' αύτοϋ, μου φωνάζει ό γέρος κι ή φωνή του σβήνει κι ακούεται κατά το φύσημα.

Τί άνθρωπος κι έτοϋτος! Τώρα μου δείχνει τήν αγκωνή. Στή βάση της τρελλογυρίζουν χωρίς να σκορπάνε φρύγανα, λογής λογής σαρίδια του βουνού. Το πετρωμένο χώμα γουβιάζει μπροστά της, δείγμα τής συχνής της χρήσης. Πάω και κάθομαι καί, ουφ, ησυχάζουν τ' αυτιά μου.

— Έδώ πού σου 'λεγα, φωνάζει πάλι ορθός κι άναμαλλιάρης. — Έκεΐ, δείχνει στο μακρινό ορίζοντα. — Τί εκεί; — Ό ήλιος, βγαίνει. Κι ύστερα με τήν παλάμη στο μέτωπο κάτι προσπαθεί να παρατηρήσει,

γιγάντιος, ακίνητος, άδριάντας ξεκομένος από τό ϊδιο βουνό. Σιγά ­ σιγά ζυγώνει, μπαίνει κι αυτός στην άπανεμιά, δεν παλεύω να τον ακούω.

— "Εχεις δει τον ήλιο να προβαίνει από τή θάλασσα, με ρωτάει. Δεν είναι μονάχα τί βλέπεις, ξαναγεννιέσαι. "Ενα μυστήριο.

— Δεν είναι μυστήριο. Είναι γιατί ή ομορφιά δεν παλιώνει ποτέ. Κάθε φορά τή βλέπεις μέ καινούριο μάτι κι έτσι ανανεώνεσαι καί ό ίδιος.

Με κοιτάει. — Λοιπόν κάνουμε κάτι, λέει. Έγώ να σου φέρνω τα κούτσουρα κι εσύ

να τα πελεκάς. Γελάμε. Πάντα μπορεί καί γελάει νικώντας τήν ηλικία του. — Βλέπεις κει κάτου, μου δείχνει πάλι, εκείνο τον καπνό; Είναι ή λίνια

των καραβιών. Τζιμπράλτα­Στενά, Μισίρι­Στενά, κεΐθε ό Τούρκος, δώθε οι τουρίστες μας...

Μου αφήνει ενα λεπτό για τό ξάφνιασμα μου καί κατόπιν μέ ύφος αθώο προσθέτει:

— Ή θολή σκιά είν1 ό "Αθως. Τή νύχτα μέ τα φώτα φαίνεται κι ό με­

γάλος δρόμος, τ" αυτοκίνητα. Τα χωριά, τα βλέπεις; Τώρα ανάβουνε τα φώτα τους. Γιατί να έφευγα πού λές, ήταν ωραία εδώ, μακάρι καί στον άλλο.

— Ναί, ζεις σε ωραίο μέρος αλήθεια. — "Εζησα να λές. Κι απότομα σηκώνεται καί φεύγει, χωρίς προειδοποίηση, δπως κάνουν

οί γέροι. Κι εγώ τρέχω ξοπίσω του να τον προφτάσω. —Ό Ηλίας τί νά 'γίνε, του φωνάζω. — Φυλάγεται άπό τον αέρα, μου απαντάει πάνω άπό τήν πλάτη του. Εκεί στην πόρτα του γυρνάει. — Γίνουνται πολλά τριγύρω, μου λέει, κάποιος πρέπει νά τα τηράει καί

νά τα λέει στους άλλους, γιατί δεν τα βλέπουνε δλοι. "Αμα μπορεί καί νά τα γράφει καλύτερα. "Αν ζήσουμε πότε θά ξαναρθείς; Καλά. Φεύγα τώρα,

502 Νίκου Τσαμουρά

νύχτωσε. Και στα βουνά ν"' ανεβαίνεις, καλά κάνεις. 'Από ψηλά δε βλέπεις τα μικρά.

— "Ηθελα νά 'σαι ό παππούς μου, τοΰ λέω, μα τόσο ξεψυχισμένα πού δεν θα με άκουγε ακόμα κι αν δεν είχε αρχίσει ν" ανεβαίνει τα λίγα σκαλιά. Στο τελευταίο ξαναγυρνάει. Ή θωριά του πιάνει όλο τό ύψος της πόρτας και με κάνει νά νιώθω μπροστά σε πύλη εσπερινό. Εκείνος όμως μου φαί­

νεται μπερδεμένος σ' αυτό πού θέλει νά μοϋ πει. — Έ μικρέ, άτρειέψου μωρέ, μου φωνάζει υψώνοντας σφιγμένη τή

γροθιά του. Πώς θα τα βγάνεις πέρα έτσι; Και στρίβοντας στο πλάι, έτσι πού νά μη βλέπω τό πρόσωπο του καί να

τον μισακούσω: — Κι εκεί πού είπαμε θα πάω τό πρωί. Ήταν τα τελευταία λόγια του, ή πόρτα έκλεισε. Στο πλαίσιο της ό 'Η­

λίας προλαβαίνει ενα νούμερο, πριν βγει άπό τή σκηνή. Μέ πέταγμα βαρύ, ξεθεωμένο, πού δείχνει όλα του τα γερατειά, βρίσκεται νά γλιστράει μέ φα­

σαρία στο τσίγκινο σκέπαστρο της αυλόπορτας. Άπό κει πάνω, ξαφνικά, μέ μια τούμπα ακροβατική, πέρα από τις δυνάμεις πού υποκρινόταν ότι δια­

θέτει καί πού μέ τρόμαξε ότι πάει, γκρεμίστηκε, δίνει μια και τρυπώνει κακα­

ρίζοντας και φτεροκοπώντας σαν κόκορας πίσω από τον κύριο του. Νομίζω ότι αυτόν τον τρόπο σκέφτηκε να μέ αποχαιρετίσει, τον εύθυμο καί πειραχτι­

κό, όπως μοϋ ταίριαζε, άφοϋ δέν πρόλαβα εγώ, όπως είχα σκοπό. Για νά τοΰ δείξω τα καλά μου αισθήματα, τήν εκτίμηση μου καί προπαντός ότι μέ παρε­

ξήγησε στην αρχή... Καί τώρα τί κάνω; Δέν μπορώ νά φύγω όπως ήλθα, αμέριμνος. Ούτε τί

θέλω ξέρω. Στέκομαι ακίνητος όσο κι ή σκέψη μου μέ τα μάτια καρφωμένα στην πόρτα πού έκλεισε. Είμαι αναποφάσιστος καί ταραγμένος, κρυώνω. Ό ήλιος έχει πέσει άπό ώρα για δω, όχι όμως καί για κείνο τό μοναχικό πουλί πού πετάει ψηλά κι αστράφτει απάνω του μέ χρυσοκόκκινες αναλαμπές. Πλανιέται αργά στους αιθέρες χωρίς ν" ανοιγοκλείνει τις φτερούγες του κι αρμενίζει μέ τον καιρό. "Αετός θα είναι. Χρυσοκόκκινος, όχι γκρίζος ή κα­

νελής... Τα μάτια μου γυρνάνε στην κορφή. Κι εκείνη τή χτυπάει ακόμα ό ήλιος. Ή άπό κει πλαγιά της, πού τή βλέπω λοξά άπό δώ, στιλπνή κι από­

τομη καθρεφτίζει στή δύση κόκκινο φως. Ή κεραυνοπελέκητη άκρη της όμως βυθίζεται σέ μουντή καταχνιά. "Αγρια δίνη ξεφτάει καί σκορπίζει τα νέφη τριγύρω της καί τα ξαναρουφάει μέ θυμό.

'Αλλά ή πόρτα, ή πόρτα πού έκλεισε, μέ μαγνητίζει πάλι. "Ανεβαίνω ενα ενα σιγά τα σκαλιά καί βάζω τό κεφάλι μου στο άνοιγμα. Δυο καμαράκια σαν κελιά είναι στο βάθος αράδα. Ή στέγη τους φολιδωτή, αρχαία, εϊναι γιομάτη μούσκλα. Ή καρυά, πού καρπούς της εχω στην τσέπη μου, φυλλορ­

ροεΐ στην άκρια τοϋ νιοσκαμένου λαχανόκηπου. Καί παραπίσω, σ" ενα συρ­

Οι Παραμυθάδες 503

μάτινο κουμάσι στη γωνιά, κάμποσες κότες κουρνιάζουν πάνω σε ξύλα. "Ενα φωσάκι αχνό χαράζει ξαφνικά το άνοιγμα μιας πόρτας κι ό χτύπος τσεκου­

ριοϋ πάνω σε κούτσουρο φτάνει υπόκωφα στ" αυτιά μου. Ξανακλείνω την πόρτα σιγά και παίρνω το μονοπάτι τρεχάτος.

Τό φθινόπωρο πού μας πέρασε, μετά άπό δύο χρόνια, ξανανέβηκα στο βουνό, πού κάποιος ξένος τό είπε «ευγενικό». Ετούτη τη φορά πήγαινα προετοιμασμένος με εφόδια και διάφορα, αλλά και με σκέψεις και λόγια κι ερωτήματα και πολλή διάθεση νά μείνω, αν μου τό ξαναπρότεινε. Είχα καί δώρα καί μιά φωτογραφική μηχανή μαζί.

Με τήν καρδιά σφιγμένη σκαρφάλωσα τον τελευταίο ανήφορο, πού περ­

νούσε άπό τό γνώριμο άλωνάκι. Χαμηλότερα, πού τό έβλεπα, θύμιζε κεφαλό­

σκαλο στην άκρη μιας απότομης, πέτρινης σκάλας. Μιά δρασκελιά τό χώ­

ριζε άπό τήν κορφή, έτσι έδειχνε. «Γιατί οι κορφές εδώ είναι απόμακρες καί κοντινές μαζί, σε ξεγελάνε», θυμήθηκα τα λόγια του. Άλλα ετούτο δεν είναι τό μονοπάτι πού μου 'λέγε ότι βλέπει εκείνο τον ανεπιθύμητο για όλους μας επισκέπτη νά προβαίνει καί νά τον ζυγώνει; 'Όχι, έμενα, αν είναι, θα μέ γνω­

ρίσει άπό μακριά. "Αλλά τό σπίτι είναι κλειστό. Ή τάβλα, ή πένθιμη τάβλα, ή χαρακτηρι­

στική της όποιας εγκατάλειψης, καρφώνει διαγώνια κι αμετάκλητα —μέ τό πρώτο φάνηκε—τήν πόρτα του. Κι αυτό λοιπόν όμοιο μέ τ' άλλα. Ψάχνω τό μαντρότοιχο για άνοιγμα νά μπώ ή νά κοιτάξω κι ανεβαίνω σ' ενα σημείο του πιο χαμηλό, άλλα δέν πρόλαβα νά δω. Μιά άγριοφωνάρα άπό πίσω μέ σταμάτησε καί γύρισα. Ξαφνιάστηκα πώς ήτανε αυτός. Γιατί ό γέρος, πού ερχόταν καταπάνω μου άγριωπός, τοϋ έμοιαζε πολύ. Ά ν κι ήταν πιο στεκά­

μενος καί πιο μικρόσωμος, ούτε ιδέα όμως τόσο επιβλητικός. — Κατέβα διάολε άπαυτοΰ, φωνάζει κουνώντας απειλητικά τά χέρια

του. — "Ε, μπάρμα Φώτη, του λέω πηδώντας απ" τή μάντρα. — Ποιος είσαι τοϋ λόγου σου καί ξέρεις πώς μέ λένε; — "Ημουνα φίλος του. Καί δείχνω πίσω τό σπιτάκι. — Ά , έτσι, λέει καί καταπέφτει, όχι ολότελα. 'Ακόμα μέ κοιτάει μέ υπο­

ψία. — Σου μίλαγε για μένα καί μέ ξέρεις; — Ναί. — Καί τί σου "λέγε, ρωτάει μέ τρομερή περιέργεια. — Καλά, απαντάει αμέσως. Είμαστε άπό παιδιά μαζί. Τράβα, τοϋ λέω

πέρσι τό καλοκαίρι. Τράβα κι ερχουμαι, νά μέ περιμένεις. Ό λ ο καί κάποια γωνιά θά βρεις στ* άψηλώματα καί για μένα, εσύ ξέρεις. Τί νά ποΰμε; 'Από τήν Αθήνα είσαι;

504 Νίκου Τσαμουρά

— Καλά, απαντάει πάλι μόνος του. Το συνηθίζει φαίνεται ή σταματάει μ' αυτόν τον τρόπο την περιέργεια του.

Μένει σιωπηλός μια στιγμή κι έπειτα σκύβοντας, σαν για να μου εκ­

μυστηρευτεί, αναπάντεχα με ρωτάει: — Σε μαύλιζε και σένανε με κείνα τα παραμύθια του; Δείχνει κατά τό σπίτι κι όπως μιλάει χαμηλόφωνα, έχει το φόβο λες

μή τον ακούσει. —"Ε, όχι, του λέω. "Ελεγε ιστορίες ωραίες, απ' αυτές πού γράφουνε τά

βιβλία κι αρέσουν στον κόσμο. —'Ωραίες, ξυνίζεται. Τί σ' άρεσε δηλαδή, πού ανακάτωνε θεούς και δαί­

μονες στον ϊδιο ντρορβά; Κι αν πεις για βιβλία, τώρα μάλιστα! Μ' εμένα και μ' αυτόν έχουν να κάνουνε.

Μετά σκύβει κι άλλο κι ανοίγεται σέ πιο απόκρυφα μυστικά: — "Ασε πού 'λέγε και ψέμματα, Θεός σχωρέστον. "Οχι να βλάψει, για

κακό, όχι, μα για να τά πιστεύει κι ό ίδιος μετά σαν τά παιδιά. Ξενοϊσμένος πού λένε. Δέν τον κατηγοράω κι εμένα μ' άρέσανε, μα εγώ είμαι άλλος. Ό,τ ι πω αυτό είναι. "Οχι στα σύννεφα, εδώ. Δε μ' αρέσουνε εμένα οι φαντασίες. Ό σ ο γι' αύτόνε, γιατί σέ βλέπω, μή λυπιέσαι. "Εζησε μεγαλογεννήτης κι έτσι ώραΐα έφυγε.

— Τί έζησε; — Νά, μεγαλογεννήτης, πώς τό λέτε. Παιδιά δέν είχε, παιδιά απόταξε.

Λές κι ούλος ό κόσμος ήταν γενιά του σκόρπια. Ερχόντουσαν όλοΰθε να τον δούνε, νά τον κανακέψουνε. Νά, σαν έλόγου σου. Ποΰθε είσαι είπαμε; Καλά. Τις προάλλες πού λές ένας Σκλαβοΰνος έβανε τά κλάματα πού δέν τον βρήκε. "Αμποτες ούλοι μας, λέω εγώ, τί άλλο θέμε.

Νιώθω τή ματιά του επάνω μου εξεταστική. — "Ελα στο κονάκι, λέει σέ λίγο, νά πάρεις ένα τσιπράκ\ "Εκαμες δρό­

μο. Τί κάθεσαι τώρα αύτοϋ χάμω, οί ζωντανοί μέ τους ζωντανούς, ελα πάμε. Μα έγώ διστάζω και μετά, πού βάζει τή χερούκλα του στον ώμο μου και

μέ τήν ίδια πατρική προστασία μέ τραβάει κι αυτός έκεϊ πού θέλει, τσιτώνω. Δέν θέλω νά βαδίσω. Ή συγκίνηση μου άπό αυτά πού άκουσα κι αυτά πού ήρθα νά δω καί δέν είδα μέ κρατάει πίσω, δέν χόρτασε, θέλω νά μείνω μονά­

χος μου, ν' αναθυμηθώ καί νά μελαγχολήσω μονάχος μου, αμίλητα καί μέ τήν ησυχία μου. Νά ξαναδώ καλά τό μικρό σπιτάκι, τήν πέτρα πού καθότανε, τό άνοιγμα πού έβλεπε κάθε πρωί τον ήλιο. Κι ακόμα, ναί, τή ράμπα, όπου ενα μυθικό πουλί, ένα κοράκι μέ όνομα ανθρώπου, έστηνε αναμέτρηση εκεί μ' αυτόν στο νοϋ. Τούτον ήρθα ν1 ακούσω, πού λέει, λέει ασταμάτητα, αδιά­

φορα για μένα πράγματα. "Ωσπου απρόσμενα, στή μέση μιας άπ' τις πολλές κουβέντες του, πού δέν έπιασα τήν αρχή της, κάποια λόγια του μ' αφήνουν εμβρόντητο. Μιλούσε κι έλεγε για κάποιονε, πού ζούσε στα ρουμάνια καί τον λέγανε Ταρίκ...

Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Σ Ι Ε Σ ΠΑΥΛΟΥ ΦΗΜΗ: « Κ α τ α φ υ γ ή » . Ποιήματα. 'Αθήνα 1985. Γεννημένος στη

Σαλαμίνα, όπου και διαμένει, ό κ. Παΰλος Φήμης έχει σπουδάσει Θεολογία και 'Αρ­

χαιολογία. Παράλληλα γράφει ποιήματα, άρθρα, οδοιπορικά κ.ά. Το βιβλίο του «Κατα­

φυγή», είναι ή πρώτη του ποιητική συλλογή πού έχει δημοσιευθεί. Στα δεκαπέντε, μικρά ή μεγάλα έλευθερόστιχα ποιήματα του, ό αναγνώστης εύκολα φιλιώνει μ' έναν απλό, κατανοητό ποιητή, μέ μια σιγανόφωνη όσο καΐ ουσιαστικά εκφραστική ποίηση, πού δίνει πολλές τις υποσχέσεις για το ποιητικό αύριο του κ. Παύλου Φήμη.

Ή Στήλη, χαιρετίζοντας τον νέο ποιητή, παραθέτει το πρώτο ποίημα της συλλογής του:

ΜΗ ΓΕΡΝΕΙΣ

Μ ή γέρνεις... Ναί, λουλούδι μή γέρνεις. Σου 'λειψέ της ζωής το νερό.

Ξέρω. "Εχεις όμως τον ήλιο και τήν αιωνιότητα στό χρώμα τών φύλλων σου, άχνάρια θεϊκής δημιουργίας.

"Εχεις τή γη τή μάνα μας και τον αγέρα μεγάλα δώρα τοϋ Πλάστη.

Κάμε υπομονή λοιπόν, μή γέρνεις...

Κι' ευχόμαστε στον ποιητή, ή ποίηση να του σταθεί αληθινή καταφυγή. Χ.Ε.Κ.

ΡΟΗ ΠΑΠ ΑΓΓΕΛΟ Υ: « Μ ο ν ό λ ο γ ο ι». Έμμετρες αποδόσεις στα Ελληνικά και σχόλια του, πάνω στην ποίηση τών Έλιοτ, Λώουελ, Ούΐτμαν, Πάουντ καΙΦρόστ, καθώς και εισαγωγή άπό τον Καθηγητή Πήτερ Λήβι. 'Αθήνα 1937. 'Εκδόσεις: «Διογένης».

Πολυγραφότατος ό ποιητής κα'ι συγγραφέας κ. Ρόης Παπαγγέλου, μας παρουσιάζει σέ μιά πολύ καλαίσθητη έκδοση, μεταφραστικές εργασίες του πάνω στην ποίηση τών προαναφερομένων μεγάλων ποιητών. Καί, όπως πολύ σωστά αναφέρει ό ίδιος στον πρό­

λογο του: κα'ι οι πέντε συνθέσεις πού μεταφράζονται, αποτελούν οριακά δείγματα τής 'Αμε­

ρικάνικης ποίησης τών τελευταίων 120 ­ 130 χρόνων. Δύσκολο τό εγχείρημα. "Ομως, ό κ. Ρόης Παπαγγέλου έχει όχι μόνον τό ελεύθερο, αλλά καί τήν ενθάρρυνση ενός πραγματι­

κά επαΐοντος πάνω στο θέμα· τοϋ κ. Πήτερ Λήβι, διάσημου Ελληνιστή, συγγραφέα, ποι­

ητή καί μελετητή, πού κατέχει καί τήν Έδρα Ποίησης τοϋ Πανεπιστημίου τής 'Οξφόρδης. Καί, ό κ. Πήτερ Λήβι, μεταξύ άλλων σημειώνει στό εισαγωγικό του κείμενο πώς «. . . Ό Ρόης Παπαγγέλου, έπαναιχμαλωτίζει τά πρωτότυπα κείμενα μέ έναν καταπληκτικό τρόπο. Δεν υπάρχει κανένας μεταφραστής άπό Ελληνικά σέ 'Αγγλικά, πού να μεταφράζει τό 'ίδιο καλά».

506 Βιβλιοκρισίες

Για μας, και μόνον οί αράδες αυτές, με το ιδιαίτερο βάρος πού άποκτοϋν, καθώς εκ­

φράζουν τη γνώμη ενός τόσο πολύ σεβαστού πνευματικού ανθρώπου, είναι αρκετές και υπεραρκετές, για να μετρήσουμε την αξία της συγκεκριμένης αυτής προσφοράς του κ· Ρόη Παπαγγέλου. Μά, από 'κει και πέρα, έρχεται ό ίδιος ό λόγος του, ό λόγος τοΰ άξιου μεταφραστή, πού καθαρός, γνωστικός και κυριαρχικός, διαβάζεται και ακούγεται έτσι, πού να σέ κάνει κάθε τόσο νά αναρωτιέσαι : Αλήθεια, πώς θα μπορούσε να γράψει ή να μιλήσει ό ποιητής αλλιώς;

Χ. Ε. Κ.

ΛΙΝΑΣ ΓΑΡΥΦΑΛΑΚΗ ­ ΝΙΚΟΛΑΟΥ: «Σ τ ή ν Ά ν έ μ η τ ή ς Ζ ω ή ς». Ποιή­

ματα. 'Αθήνα 1987. Με πρόλογο τής ίδιας. Με ολότελα συγκεχυμένες ιδέες για τήν 'ίδια τήν Ποίηση, ή ποιήτρια, παραγνωρίζει

και τους κάποιους κανόνες γραφής, πού ή τήρηση τους είναι πέρα για πέρα άπαραίτητη­

γιά τή σωστή στοιχειοθέτηση τοΰ λόγου, αυτού καθ' αυτού. 'Ακόμη, τό ακατέργαστο τής γραφής της, μας βεβαιώνει πώς δέν έχει διαβάσει αρκε­

τά τους μεγάλους και άξιους ποιητές μας, είτε τους παλιότερους είτε τους συγκαιρινούς μας.

Καί, όλες αυτές οί πιό πάνω παρατηρήσεις μας, εξηγούν τό πολύ φτωχό αποτέλεσμα τοΰ μόχθου τής ποιήτριας, πού δέν είναι, παρά στίχοι άπνοης αίσθηματολογίας καίέπιφα­

νιακής στοχαστικότητας. Χ. Ε. Κ.

ΠΙΤΣΑΣ ΑΣΤΕΡΗ : « Θ α μ π έ ς γ κ ρ α β ο ΰ ρ ε ς». Νουβέλα. 'Αθήνα 1987. Με εξώφυλλο τοΰ βιβλίου, φιλοτεχνημένο από τήν 'ίδια τή συγγραφέα ­ ζωγράφο.

Καθώς ξαναπαίρνουμε στα χέρια μας ετούτο τό βιβλίο τής κ. Πίτσας Άστέρη, ξανα­

φέρνουμε στή μνήμη μας τις πολύ καλές εντυπώσεις μας, τόσο άπό τα παλιότερα έργα της, όσο καί άπ' αυτό έδώ τό πρόσφατο, όταν τό πρωτοδιαβάσαμε. Καί, θέλοντας νά αύτοβε­

βαιωθοΰμε για τήν μιά κάποιαν αντοχή τής μνήμης μας, καταφεύγουμε στον τελευταίο — πέμπτο στή σειρά— τόμο τής «Διαρκούς Ιστορίας τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», άνα­

ζητοΰμε τό λήμμα μας πού αναφέρεται στην ίδια καί τό έργο της — στο αμέσως προηγού­

μενο βιβλίο της, πιό συγκεκριμένα— καί αντιγράφουμε: «. . . Πρόκειται για νεοαθηναϊκοΰ ύφους (τα περισσότερα) καλογραμμένα αφηγήματα, μέ σφιχτό καί ζωντανό λόγο. "Ομορφες μνήμες άπό τό αθηναϊκό χθες μας, καταγραμμένες μέ νοσταλγία, ρεμβασμό καί αθωότητα. Στο ενεργητικό τής συγγραφέως, πρέπει νά μετρήσει θετικά και τό γεγονός, πώς αποφεύ­

γει τ'ις υπερβολικές «λογοτεχνικές» φιοριτούρες στο λόγο της· καί, ακόμα, πώς τό ίδιο αυτό στοιχείο τής υπερβολής, απουσιάζει καί άπό τή σκιαγράφηση τοΰ όλου χαμένου χθες μας». Καί, αν μεταφέραμε έδώ πιό πάνω αυτό τό σύντομο παρουσιαστικό κείμενο μας, τό έκάμαμε γιατί μέ τό καινούργιο βιβλίο της ή κ. Πίτσα Άστέρη επιβεβαιώνει... τοΰ λόγου μας τό αληθές. Καί, όχι μονάχα αυτό. Τώρα, προχωρεί καί ακόμη πιό πέρα. Μέ αληθινά συγκινημένο λόγο, μας ιστορεί τώρα μιαν εποχή καί μιά ζωή — τήν εποχή γύρω στο Είκο­

σιδύο — πού ό σύγχρονος ελληνισμός, έχει συνδέσει μέ τήν εκφραστικότατη λέξη: Κατα­

στροφή! Καλογραμμένο, τό, ίσως, αυτοβιογραφικό αυτό κείμενο τής κ. Πίτσας Άστέρη, μας παρουσιάζει καί μιαν άρτια ψυχογράφηση των «ηρώων» της, άλλα καί μιαν αντικει­

μενική θέαση προσώπων καί γεγονότων σπάνια. Τό κυριώτερο, μας θυμίζει ενα χθες, πού αν κάποτε θελήσουμε σαν λαός νά τό ερευνή­

σουμε, μέ αληθινό αίσθημα ευθύνης, μπορεί (κα'ι πρέπει) νά μας οδηγήσει σέ μιά κάποιαν αυτογνωσία μας· πράγμα, τόσο πολύ απαραίτητο για τό Αύριο μας.

Χ. Ε. Κ.

Χ ρ ο ν ι κ ά

Τό περιοδικό «Παρνασσός» ήδη από τήν πρώτη περίοδο του (1877­1894, τόμ. 1­17) περιελάμβανε στο τέλος σχεδόν κάθε τεύχους (μηνιαίου και αργότερα διμηνιαίου) σύντο­

μα Χρονικά μέ πληροφορίες σχετικές εϊτε με τή δράση του Συλλόγου είτε με επιστημο­

νικά θέματα γενικότερου ενδιαφέροντος, σέ ελληνική ή παγκόσμια κλίμακα. Τό ίδιο σκε­

πτικό ακολούθησε και ό μόνιμος συντάκτης των Χρονικών της Β' περιόδου (1959 κ.ε.) Γ.Θ.Ζ(ώρας), πού υπήρξε και διευθυντής του (τριμηνιαίου πλέον) περιοδικού για τό διά­

στημα 1959­1979 (τόμ. 1­21). Στή συνέχεια Χρονικά περιελήφθησαν, σποραδικά μόνο, στο περιοδικό μέ τήν ίδια πάντα δομή και έκταση μερικών σελίδων.

Μέ τή σκέψη ότι δεν πρέπει νά μείνουν αμνημόνευτα και να ξεχνιούνται μέ τήν πά­

ροδο τοΰ χρόνου διάφορα σημαντικά γεγονότα τοΰ Συλλόγου μας, άλλα και τής πνευματι­

κής ζωής τοΰ τόπου μας, τό Φιλολογικό Τμήμα του «Παρνασσού», ύστερα άπό πρόταση τοΰ αειμνήστου Προέδρου Γεράσιμου Ι. Κονιδάρη, ανέλαβε τήν εποπτεία τής ύλης των Χρονικών (ειδικότερα ό καθ. κ. Κ. Μητσάκης και ό λογοτέχνης κ. Χρ. Κατσιγιάννης), ενώ ή ευθύνη τής συντάξεως τους ανατέθηκε στον φιλόλογο κ. Γεράσιμο Γ. Ζώρα.

Οι πληροφορίες για τα σημαντικά γεγονότα, τα όποια θα κρίνονται άξια ιδιαιτέρας μνείας, ώς έχοντα άμεση ή έμμεση σχέση μέ τήν ιστορική πορεία τοΰ Συλλόγου μας, θα γίνεται προσπάθεια νά καλύπτουν τή χρονική περίοδο τής τριμηνίας τοΰ τεύχους στο όποιο θα φιλοξενούνται, παρά τις τεχνικές δυσκολίες: ό τυπογράφος πρέπει νά έχει τήν ύλη αρ­

κετό χρόνο πριν άπό τήν εκτύπωση τοΰ περιοδικοΰ" θά δημιουργείται έτσι μία μικρή ασυ­

νέπεια στα Χρονικά σέ σχέση μέ τά τελευταία γεγονότα τής τριμηνίας, τά όποια αναγ­

καστικά θά παραλείπονται άπό τό οικείο τεΰχος και θά περιλαμβάνονται στο επόμενο. Ή υλη τών Χρονικών θά έχει τήν έξης διάρθρωση: Α) ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΑΑΟΓΟΥ: πληροφορίες σχετικά μέ διαλέξεις,

διαγωνισμούς, εκθέσεις, εορτασμούς, εκδηλώσεις, γενικές συνελεύσεις και ό,τιδήποτε, άλλο άφορα στή δραστηριότητα τοΰ «Παρνασσοΰ». Στο τέλος τοΰ μέρους αύτοΰ θά ανα­

φέρονται τά αποθανόντα μέλη και θά παρουσιάζονται δΓ ολίγων τά νέα. Β) ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ ΜΑΣ: πληροφορίες σχε­

τικά μέ σημαντικά γεγονότα γενικού ενδιαφέροντος πού δέν έχουν άμεση σχέση μέ τον Σύλλογο, δπως πνευματικές εκδηλώσεις άλλων συλλόγων και επιστημονικών εταιρειών, συναυλίες, εκθέσεις, συνέδρια, εθνικές επέτειοι, εορτασμοί κ.ά.

Γ) ΑΠΟ ΤΗ ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΜΕΑΩΝ ΤΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ»: θά δημοσιεύονται συν­

οπτικές πληροφορίες άπό τήν πνευματική δραστηριότητα μελών τοΰ ((Παρνασσοΰ» έκτος Συλλόγου μέ ιδιαίτερη έμφαση στην επιστημονική και καλλιτεχνική τους δραστηριότητα, στα δημοσιεύματα τους, διαλέξεις τους, τυχόν συμμετοχή τους σέ συνέδρια κ.ά. Για τή σύνταξη αύτοΰ τοΰ μέρους απαιτείται ή έγκαιρη ενημέρωση μας άπό τά μέλη τοΰ Συλλό­

γου σχετικά μέ τις δραστηριότητες τους. Γεράσιμος Γ. Ζώρας

•

508 Χρονικά

Α) ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ

Κατά την παρελθούσα τριμηνία έγιναν πολλές και ενδιαφέρουσες διαλέξεις στον Σύλλογο μας. Επιπλέον, σέ συνεργασία μέ το περιοδικό Δαυλός, έγινε συζήτηση στρογ­

γυλής τράπεζας, στίς 16 'Οκτωβρίου, μέ θέμα «Ή καταγωγή του Ελληνικού Αλφαβήτου». Στις 30 του ιδίου μηνός είχε προγραμματισθεί να γίνει ή επίκαιρη ομιλία τοϋ αειμνήστου Προέδρου μας Γεράσιμου Κονιδάρη μέ θέμα «Πώς έφθάσαμεν εις το Έκκλησιαστικόν» πρόβλημα. Επίσης και αυτό το έτος εορτάσθηκε ή 28η 'Οκτωβρίου μέ ομιλία τοΰ καθ. κ. Σήφη Κάλλια.

Έγινε ή ετήσια προκήρυξη των διαγωνισμών τοΰ «Παρνασσού» πεζογραφίας και ποιήσεως, καθώς και τοΰ «Καλοκαιρίνειου θεατρικού Διαγωνισμού». Μέ ενδιαφέρον αναμένεται ή κρίση τών αρμοδίων 'Επιτροπών.

Σέ αίθουσα τοΰ Συλλόγου μας έγινε για πρώτη φορά 'Ομαδική έκθεση ζωγράφων, κατ' επάγγελμα αστυνομικών (7­14 'Οκτωβρίου).

Τήν Κυριακή 29 Νοεμβρίου τελέσθηκε το καθιερωμένο αρχιερατικό μνημόσυνο υπέρ τών 'Ιδρυτών, Ευεργετών, Δωρητών, Διδασκάλων τών Σχολών και αποβιωσάντων μελών τοΰ «Παρνασσοΰ» στον ιερό ναό τοΰ 'Αγίου Γεωργίου Καρύτση.

Τήν 20ή 'Οκτωβρίου 1987, ήμερα της ονομαστικής του εορτής, απεβίωσε ό Πρόεδρος μας Γεράσιμος Τ. Κονιδάρης, ό όποιος τόσα πολλά προσέφερε στον Σύλλογο μας, καθώς θά φανεί και άπό Νεκρολογίες πού θα εξάρουν τή συμβολή του στο έργο τοΰ «Παρνασ­

σοΰ». Προς τό παρόν περιοριζόμαστε να αναδημοσιεύσουμε αυτά πού επιτυχώς επεσή­

μανε ό Σπΰρος 'Αλεξίου σέ σχετικό άρθρο του στην «Καθημερινή'» της 22ας 'Οκτωβρίου: «Ώς πρόεδρος τοΰ «Παρνασσοΰ» επίσης ανέπτυξε λαμπρή δραστηριότητα και κυρίως μέ τις ανοιχτές συζητήσεις για εθνικά, εκκλησιαστικά, κοινωνικά, πολιτικά καί λογοτεχνικά θέματα πού είχαν αναβιώσει τό θεσμό τής 'Εκκλησίας τοΰ Δήμου». Τήν ήμερα της κηδείας τον νεκρό αποχαιρέτησε εκ μέρους τοΰ Συλλόγου ό Προεδρεύων 'Αντιπρόεδρος κ. Ίω. Παπαζαχαρίου.

Τήν 29η 'Οκτωβρίου συνήλθε ή 'Εφορεία τοΰ «Παρνασσοΰ» μέ θέμα τή συμπλήρωση τής κενωθείσης θέσεως τοΰ Προέδρου τοΰ Συλλόγου. Κατόπιν μυστικής ψηφοφορίας Πρόεδρος εξελέγη ό μέχρι τότε 'Αντιπρόεδρος κ. Νικόλαος Λιβαδάρας, καθηγητής τής 'Αρχαίας Ελληνικής φιλολογίας στο Παν. 'Αθηνών. Ό κ. Λιβαδάρας είναι ό αρχαι­

ότερος τών καθηγητών τοΰ τμήματος κλασικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο (τακτικός καθ. άπό τό 1970), διατελέσας δύο φορές Κοσμήτωρ (1976­77 καί 1980­81) καί Συγκλητι­

κός (1980­81). Στον «Παρνασσό», έκτος τής θέσεως του στην 'Εφορεία, υπήρξε καί ομι­

λητής, άλλοτε φιλολογικών διαλέξεων όπως περί τών πυρακτωμένων παπύρων τοΰ Φιλο­

λογικού Σπουδαστηρίου ('Ιανουάριος 1984) καί άλλοτε πανηγυρικών λόγων όπως τής επετείου τής 25 Μαρτίου (1983).

Μεταξύ τών αποθανόντων προσφάτως μελών πρέπει να αναφέρουμε τους 'Ακαδημαϊ­

κούς ­ Καθηγητάς Παναγιώτη Κανελλόπουλο τ. Πρωθυπουργόν καί Κωνστ. Τσάτσο τ. Πρόεδρο Δημοκρατίας. 'Απεβίωσαν επίσης ό Δ. Παπασπύρου τ. Πρόεδρος Βουλής καί τα δραστήρια μέλη τής Έφορ3ίας Ά. Κίτσος KUÌ Ά. Λοΐζος. Πλήρης κατάλογος τών αποβιωσάντων μελών θά δημοσιευθεί ώς είθισται στην «ΈκΟεσιν Πεπραγμένων». "Ομως νέα μέλη ήλθαν νά ενδυναμώσουν τις τάξεις τοΰ «Παρνασσοΰ». Στην τελευταία υποδοχή μελών τοΰ 'Ιουνίου υποδεχθήκαμε καί τους αξιωματικούς τοΰ Πολεμικοΰ Ναυτικού Ά. 'Ασημάκη καί Μ. Πέρρα, διακρινόμενους για τήν αγάπη τους στα γράμματα καί τή λο­

γοτεχνία (φοιτοΰν καί οι δύο στή Φιλοσοφική Σχολή), καθώς καί τον Πλοίαρχο (Ι) Κ. Χατζή, πού ασχολείται καί μέ τήν ιστορία τοΰ Π.Ν. 'Επίσης από τόν χώρο τών γραμμά­

Χρονικά * 509

των προέρχονται και ό λογοτέχνης κ. Τ. "Αναγνώστου, ό κ. Ν. Σωτηρίου και ό νεαρός φιλόλογος κ. Δ. Καλαμάκης.

"Ενα σημαντικό γεγονός πού πρέπει και από έδώ νά χαιρετισθεΐ είναι ή πρόσφατη επαναλειτουργία του Φιλολογικού Τμήματος τοϋ Συλλόγου μας μέ τή συμμετοχή αρμο­

δίων μελών. Σκοπός του, σύμφωνα μέ τό άρθρο 47 τοϋ Καταστατικού τοΰ Συλλόγου μας, είναι να συμβάλη στην ανάπτυξη εκείνων των τομέων δράσεως τοΰ «Παρνασσού», πού έχουν σχέση μέ ιστορικές έρευνες ή μελέτες, φιλολογικές εκδηλώσεις, αρχαιολογικές ανακοινώσεις, εορτασμούς ιστορικών επετείων και σειρές ομιλιών συναφών θεματικών κύκλων.

Τέλος, τήν 13η Δεκεμβρίου έγινε τό επιστημονικό μνημόσυνο τοΰ αειμνήστου Προ­

έδρου μας Γερ. Κονιδάρη. Μετά συγκινητική εισαγωγική ομιλία τοΰ διαδόχου του στό προεδρικό αξίωμα τοΰ «Παρνασσού» καθ. κ. Ν. Λιβαδάρα, τον λόγον έλαβαν κατά σει­

ράν ό Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Περιστερίου Χρυσόστομος και ό καθ. κ. Βλ. Φει­

δάς, διάδοχος του στή Θεολογική Σχολή 'Αθηνών. Ή τελετή έκλεισε μέ τή χορωδία τοΰ ίεροΰ ναοΰ τοΰ 'Αγίου Γεωργίου Καρύτση.

Β) ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ ΜΑΣ

Πολλά καί αξιόλογα τα γεγονότα της τριμηνίας στην πόλη μας. Μεγάλη απήχηση είχαν οί αναγορεύσεις στό αξίωμα τοΰ Επιτίμου Διδάκτορα τοΰ

Παν. 'Αθηνών τοΰ Μ. Gigante (23 Όκτ.), φημισμένου κλασικοΰ φιλολόγου, καθηγητή στό Παν. της Νεαπόλεως, καθώς καί τοΰ Ά. Χριστοφίδη (29 Όκτ.), υπουργού Παιδείας τής Κύπρου. Στην 'Ακαδημία 'Αθηνών τον πανηγυρικό τής 28ης 'Οκτωβρίου έξεφώνησε ό λογοτέχνης ­ 'Ακαδημαϊκός κ. Τ. 'Αθανασιάδης.

Τό 'Ιταλικό Μορφωτικό 'Ινστιτούτο άπό τή μια μας κατέκλυσε μέ καλλιτεχνικές εκ­

δηλώσεις, σύγχρονης ιταλικής μουσικής (14 Όκτ.), κλασικής (21 Όκτ.) καί μπαρόκ (11­12 Νοεμβ.), καί άπό τήν άλλη διοργάνωσε δύο πολύ ενδιαφέρουσες ομιλίες σχετικά μέ τις ελληνικές κοινότητες Βενετίας τοΰ κ. Εύθ. Σουλογιάννη (2 Νοεμβ.), καί Νεαπό­

λεως τοΰ καθ. κ. Κ. Νίκα (5 Νοεμβ.). Στό Γαλλικό 'Ινστιτούτο έγινε έκθεση μέ έργα τοΰ ποιητή καί ζωγράφου Νίκου Εγ­

γονόπουλου. Μέ τήν ευκαιρία αυτή συγκροτήθηκε συζήτηση στρογγυλής τράπεζας (13 Νοεμβ.) μέ τους κ.κ. Χ. Χρήστου, Ά. Καφετζή, Φ. Άμπατζοπούλου, καί Ά. Μπελε­

ζίνη. "Αλλες σημαντικές εικαστικές εκδηλώσεις είχαμε καί στή «Γκαλερί Σύγχρονης Τέ­

χνης» μέ εκθέσεις τοΰ κ. Χρ. Μποκόρου (9­28 Νοεμβ.) καί τής κας Μ. Βλαχάκη (30 Νοεμβ. ­24Δεκεμβ).

Τέλος στην 'Ακαδημία 'Αθηνών παρακολουθήσαμε τήν επίσημη υποδοχή τής Α.Θ. Π. τοΰ Οίκουμενικοΰ Πατριάρχη Κου Δημητρίου μέ ομιλία τοΰ Προέδρου τοΰ 'Ιδρύματος κ. Κ. Μπόνη καί χαιρετισμό τοΰ Άκαδ. κ. Ίω. Καρμίρη (15 Νοεμβ.).

Γ) ΑΠΟ ΤΗ ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΟΥ ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ

Αίγο πριν τον θάνατο του ό αείμνηστος Πρόεδρος μας Γ. Κ ο ν ι δ ά ρ η ς εξέδωσε ενδιαφέρουσα μελέτη, σέ συνεργασία μέ τους καθ. Έμ. Κωνσταντινίδη, Π. Μπούμη καί Π. Χριστινάκη, μέ θέμα: «Περί τής άντικανονικότητος καί αντισυνταγματικότητας τοΰ Ν. 1700/87 για τή ρύθμιση θεμάτων εκκλησιαστικής περιουσίας».

Ό ακαδημαϊκός κ. Σ. Κ υ δ ω ν ι ά τ η ς ομίλησε στην 'Ακαδημία 'Αθηνών μέ τήν ευκαιρία τής 150ής επετείου τής ιδρύσεως τοΰ Ε.Μ. Πολυτεχνείου. 'Αναφέρθηκε δέ διε­

ξοδικώς στην ιστορία αύτοΰ τοΰ Ιδρύματος, τοΰ οποίου επί σειράν ετών διετέλεσε τακτι­

κός καθηγητής. Επίσης (στις 9 Νοεμβ.) ομίλησε καί στον «Παρνασσό» για τα «Νεο­

510 Χρονικά

κλασσικά σπίτια της Τριπολιτσάς» με σύγχρονη απαγγελία της Κας Ζαννέτ Κυδωνιάτη. Ό κ. Δ. Γ έ ρ ο ν τ α ς , Πρόεδρος τοϋ «Συλλόγου των Αθηναίων» έξεφώνησε τόν

πανηγυρικό της 25ης Μαρτίου στην «'Ιστορική και Εθνολογική 'Εταιρεία της Ελλάδος». Ό λόγος του γεμάτος γλαφυρότητα και ζωντάνια μετέφερε νοερά τους άκρατες στην ένδο­

ξη εκείνη περίοδο της ιστορίας μας. Το παλαιό μέλος τοϋ Συλλόγου μας κ. Κ. Κ α ν ά ρ η ς ανέλαβε τήν προεδρία τοϋ

«Πατριωτικού 'Ομίλου», κατόπιν τοϋ έπισυμβάντος θανάτου τοϋ πρώην προέδρου Ίω. Δεληγιάννη.

Ό κ. Β. Λ α ζ α ν α ς έτύπωσε έναν τόμο μέ σύμμεικτα υπό τον τίτλο: Φιλολογική Μελετήματα, τόμ. Α', μέ μελέτες για τήν αρχαία ελληνική, τή λατινική, τή γερμανική καί τή νεοελληνική λογοτεχνία. Συγκεκριμένα ασχολείται μέ τό έργο τοϋ Πίνδαρου, τοϋ Προπέρτιου, τοϋ Γκαίτε, κ.ά. Επίσης κυκλοφόρησε και ό πολυσέλιδος Ποοπέοτιός του, μέ πλήρη μετάφραση της ελεγειακής παραγωγής τοϋ μεγάλου Λατίνου ποιητή.

Ά λ λ α ή λατινική λογοτεχνία φαίνεται ότι συνδέεται στενά μέ τόν Σύλλογο μας (ας μή ξεχνάμε ότι ό Σπ. Σακελλαρόπουλος, άπό τους διαπρεπέστερους λατινιστές μας, υπήρ­

ξε Πρόεδρος τοϋ Συλλόγου μας κατά τό Γ' έτος του, δηλ. τό 1868). "Ετσι συνεχίζοντας τήν παράδοση ό κ. Ί ω. Τ α ϊ φ ά κ ο ς έλαβε μέρος στο «Γ' Πανελλήνιο Συμπόσιο Λατι­

κών Σπουδών» (Παν. Θεσσαλονίκης 6­8 Νοεμβ.), μέ θέμα: «Γλωσσική προετοιμασία γιά τή σπουδή της ρητορικής κατά τόν 2ο καί 3ο αι.».

Κυκλοφόρησε σέ ανάτυπο ή ανακοίνωση τοϋ κ. Θ. Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο υ ­

Π α λ α ι ο λ ό γ ο υ , πού έγινε σέ Συμπόσιο στή Θεσσαλονίκη γιά τόν «Μακεδόνικο Α ­

γώνα». Τό θέμα πού ανέπτυξε ήταν: « Ό Νεοκλής Καζάζης καί οί Γάλλοι φιλέλληνες στην περίοδο του Μακεδόνικου Αγώνα».

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Διαβάζω, τεΰχ. 170, ένα άρθρο τοϋ Γ. Ζ ώ ρ α σχε­

τικά μέ τήν «Αλληλογραφία τοϋ Κ. Παλαμά», καθώς καί στις Νέες Τομές, χρ. 13, τεΰχος 8, ενα δοκίμιο του γιά τους «Ζώντες λογοτέχνες μας καί τις ιστορίες της λογοτεχνίας μας». Ε π ί σ η ς μελέτες του γιά τους αξιωματικούς τοϋ Π.Ν. καί γνωστούς λογοτέχνες Π. Νιρβά­

να, Π. Χορν, καί Ά . Τανάγρα δημοσιεύθηκαν στή Ναντική Πνευματική Καλλιέργεια, στα τεύχη 2, 4 καί 6, αντίστοιχα.

Ό κ. Χ. Κ α τ σ ι γ ι ά ν ν η ς κυκλοφόρησε σέ επιμελημένη έκδοση τόν Καιρό τΓ/ς άπνοιας, τήν έβδομη δηλ. συλλογή του μέ 68 ποιήματα εμπνευσμένα κυρίως άπό τήν καθημερινή ζωή καί τα προβλήματα της. Αυτά ακριβώς τα προβλήματα καί τις εσώτερες ψυχολογικές προεκτάσεις τους στον σύγχρονο άνθρωπο εξετάζει επιτυχώς καί ώς ποιη­

τής καί ώς διανοητής. Δημοσιεύθηκαν στό περιοδικό «Ναΐ'τική ^Ε.τιθεώοηση», τεϋχ. 448, τοϋ Γενικού Ε π ι ­

τελείου Ναυτικού τα Πρακτικά της στρογγυλής τράπεζας πού είχε γίνει ύπό τήν προεδρία τοϋ ά.έ. Καθηγητού κ. Γ. Κ. Πουρναρόπουλου, Γεν. Γραμματέως τοϋ ΦΣΠ. στό Ναυ­

τικό Νοσοκομείο 'Αθηνών (19 Νοεμβ. 1986), μέ θέμα τήν 'Ιστορία της Υγειονομικής 'Υπηρεσίας τοϋ Π.Ν. Σ' αυτήν συμμετείχαν πέντε συζητητές, άπό τους οποίους οί τέσσε­

ρεις είναι μέλη τοϋ Συλλόγου μας. Οί ανακοινώσεις ήσαν οί έξης: τοϋ κ. Γ. Κ. Π ο υ ρ­

ν α ρ ό π ο υ λ ο υ «Γενικά εισαγωγικά στοιχεία», τοϋ κ. Κ. Γ. Π ο υ ρ ν α ρ ό π ο υ ­

λ ο υ «'Αρχαιότητα καί Βυζάντιο», τοϋ κ. Ί . Ά . Β ρ ό τ σ ο υ «Περίοδος 1833 ­ 1911», τοϋ κ. Γ. Γ. Ζ ώ ρ α «Περίοδος 1912 ­ 1925», καί τοϋ κ. Κ. Ί . Χ α τ ζ ή «Περίοδος 1926 ­ 1945».

Γ. Γ. Ζ.

ΠΙΝΑΞ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΤΟΜΟΥ Κ θ '

Σελ. Β α λ α ώ ρ α Γ. Β α σ ι λ ε ί ο υ , Το παρόν και τό μέλλον τοΰ πληθυσμού

της Ελλάδος 129­143 Β ε ρ σ έ τ η Β. ' Α θ α ν α σ ί ο υ , Ήταν ό Φίλιππος Β' εξαιρετικά σκληρός

ηγεμόνας όπως ό Δημοσθένης ισχυρίζεται; 72 ­ 82 Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ Α. Έ π α μ., Απόγονοι των παλαιμάχων τοϋ Μεγάλου

'Αλεξάνδρου 301 ­ 316 Δ α σ κ α λ ο π ο ύ λ ο υ Ν. Α., Αοιμώξεις στη Μάνη, σύμφωνα με την προ­

φορική παράδοση, προ της εποχής των εμβολίων 215­ 222 Δ ε λ η κ ω σ τ α ν τ ή Κ ώ σ τ α , Ή αγάπη στή φιλοσοφία τοϋ Κάντ 449 ­ 461 Δ ε λ λ ή Γ. Ι., Οί ορισμοί τής Φιλοσοφίας κατά το «Υπόμνημα» τοΰ 'Αμ­

μωνίου 417 ­ 431 Δ ε π ά σ τ α Σ ο λ . Ν ι κ ο λ ά ο υ , Ή φιλολαϊκή πολιτική των αδελφών Γράκ­

χων και το τραγικόν τέλος αυτών (133­121 π.Χ.) 83 ­ 98 Δ ό ξ α ' Α γ γ έ λ ο υ , Τό τελευταίο τραγούδι τοΰ λόρδου Μπάϋρον και οί

τελευταίες του μέρες στην Ελλάδα . . 29 ­ 38 Ζ ο ύ μ π ο υ Ν. Α., Άπο τον «Αόγον» εις τον «Μύθον» 167 ­ 169 Ζ ώ ρ α Γ. Γ ε ρ α σ ί μ ο υ , Ή βραδιά «'Ηλία Βενέζη» στον Φ. Σ. Παρνασσός 327 ­ 331

Ό Δ. Σολωμός και ή 'Ακαδημία «Arcadia» 332 ­ 334 Θ ε ο δ ω ρ ο π ο ύ λ ο υ Έ λ ε ν α ς , Ή περίπτωση τοϋ Αισχύλου μέσα στους

Έγελιανούς μηχανισμούς: 'Ιστορική αναφορά, παράδειγμα ή συγγενής μηχανισμός; 183 ­ 206

Ί ω α ν ν ά τ ο υ Ά λ. ' Α σ π α σ ί α ς , Ή Επτανησιακή Σχολή κι' ή γυναίκα σ' αυτήν 235 ­ 256

Κ α τ σ ά ν η Β. Μι χ., "Ελληνες πρωτοπόροι τής αεροπορικής θεωρίας και πράξεις 207 ­ 214

Κ λ η ρ ί δ η Γ λ α ύ κ ο υ , Τό Κυπριακόν. Εξελίξεις καί προοπτικαί . . . . 291 ­ 300 Ko vi δά ρ η Ι. Γ ε p., «Ή 'Ορθοδοξία», «'Αποστολή καί Καθολική» καί

ή ένότης αυτής 5 ­ 28 Κ ο ρ ι ν θ ί ο υ Γ ι ά ν ν η , Έγγραφα τοϋ 'Αρχείου τής Νεάπολης γύρω άπο

τή δράση τών Ελλήνων πειρατών καί καταδρομέων (1821­1829) 144­ 166 Κ ο υ τ ρ ο υ μ π δ Εύθ. Δ η μ η τ ρ ί ο υ , 'Αχαϊκά έκηβόλα όπλα 52 ­ 61 Κ ρ ά ν η Α. Δημ. , Ή πνευματική δράση τών Ελλήνων τής Ουγγαρίας καί

είδικώτερα τών Μακεδόνων κατά τήν περίοδο 1600­1800 170­182 Α α ζ α ν ά Ι. Βασ., Προπέρτιου, 'Ελεγεία Τρίτη τοΰ Πρώτου Βιβλίου . . 446­448 Λ α μ π ρ ι ν ί δ η Α. Μ η ν ά , Ή 'Αλβανία σήμερα. Καί οδοιπορικό στην

υπόδουλη Β. Ήπειρο 348 ­ 359 Μ α ρ α γ γ ι α ν ο ΰ Ε υ α γ γ ε λ ί α ς , Ό Έρωτας στον Πλάτωνα σαν αντι­

κείμενο μύησης 335 ­ 347 Μ α ρ κ ά κ η Μ α ν ώ λ η , 'Από τον λόγο στο ον 257 ­ 275

512 Περιεχόμενα

Μ ά ρ κ ο υ Γ. Ά ν τ., Ή έννοια της «σοφίας» στον ποιητή Εύηνο 432­444 Μ ο σ χ ω ν ά ' Α ν τ ω ν ί ο υ , Δύο φιλέλληνες στρατιωτικοί γιατροί 'Ερρίκος

Τράϊμπερ και 'Αντώνης Αινδερμάγιερ 317 ­ 326 Μ υ γ δ ά λ η Α ά μ π ρ ο υ , Βιβλιογραφία μεταφράσεων και μελετημάτων

Βασ. Ι. Ααζανά (1936­1985) 223­234 Ν ί κ α Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ , Οί Πελοποννήσιοι στο «Μακεδόνικο Σύνταγ­

μα» των Βουρβώνων της Νεάπολης 276 ­ 290 Ν ι κ ο λ ά ο υ ­ Σ μ ο κ ο β ί τ η Α ί τ σ α ς , Ή συμβολή της γυναίκας στην

'Ελληνική Επανάσταση 39 ­ 51 Π α π α μ α ν ώ λ η Κ ω ν. Έ μ μ α ν . , Δείγμα άπα τήν υπόδουλη ζωή καί τή

δράση τών κοινοτήτων της Ρόδου 360 ­ 366 Π ε τ σ ι ά β α Δ η μ . Ν ι κ ο λ ά ο υ , Ό Ιωάννης 'Αντωνίου Καποδίστριας

έγραψε τήν Έλληνικήν Νομαρχίαν 99 ­ 108 Π ο υ ρ ν α ρ ο π ο ύ λ ο υ Γ ε ω ρ γ ί ο υ , Έθνικόν χρέος 256 Σ τ α σ ι ν ό π ο υ λ ο υ Δ. Μ., Ό ποταμός (ποίημα) 124 ­ 125 Τ σ α μ ο υ ρ δ Ν ί κ ο υ , Οί παραμυθάδες 480 ­ 504 Τ σ ά τ σ ο υ Δ. Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ , Πνευματικό καταπίστευμα (Οί πολι­

τικές καί κοινωνικές αδυναμίες μας, έχουν ώς πρώτη αιτία τήν παιδεία μας 389­398 Ό Παλαμάς και ή 'Ελληνική 'Ιδέα 399 ­ 404

Φ ρ α γ κ ο μ ί χ α λ ο υ Ε. Κ., Τό νόημα καί ή χρήση του όρου «ελεύθερος» καί τών παραγώγων του στον Πλάτωνα 462 ­ 479

W i t t R i c h a r d , Ό Ελύτης στην ευρωπαϊκή παράδοση 109­121 Χ ά ρ η Π έ τ ρ ο υ , "Ενας φεύγει, ένας έρχεται 122 ­ 123 Χ ρ ο ν ο π ο ύ λ ο υ Κ., Λϊας Σοφοκλή στ. 646­692 62 ­ 71

'Αντιγόνη στ. 905­20 405 ­ 416

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ

Σ α β β ί δ η Γ. Κ. ' Α λ έ ξ η , Petter Μ. Holt, The Age of the Crusades. The Near East from the Eleventh Century to 1517 367­378 Costas P. Kyrris, History of Cyprus, with an Introduction to the Geograpfy of Cyprus by Andreas CI. Sophocleous 379 ­ 384

Κ. Ε. Χ., Πανλον Φήμη: «Καταφυγή 505 Ρόη Παπαγγέλον: ((Μονόλογοι» 505 ­ 506 Λίνας Γαρνφαλάκη ­ Νικολάου: «Στην 'Ανέμη της Ζωής» 506 Πίτσας Άστέοη: «Θαμπές γκραβοϋρες» 506

ΧΡΟΝΙΚΑ

Περί ιδρύσεως οικουμενικού πολιτιστικού οργανισμού ύπό τον τίτλον Κ ο ι­

ν ό ν τ ώ ν Π α ν ε λ λ ή ν ω ν 126­127 Ζ ώ ρ α Γ ε ρ α σ ί μ ο υ , Διάρθρωση ΰλης τών Χ ρ ο ν ι κ ώ ν 507 ­ 510

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΌς ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

Α'. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Φιλολογικον περιοδίκόν κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον

Έκαστος τόμος σελ. 600—Ετησία συνδρομή: δρχ. 1000. » » Εξωτερικού $ 30

Β'. ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ

Έ ξ ε δ ό θ η σ α ν : 1. Κ ω σ τ ή Παλαμά , 'Ανδρέας Κάλβος, 'Αθήναι 1969. Ζ Κ ω σ τ ή Παλαμά , Ιούλιος Τυπάλδος, 'Αθήναι 1970. 3. Γ. Τ σ ο κ ο π ο ύ λ ο υ, Ot αδελφοί ΣοΟτσοι καΐ ή πολιτική ποίησις έπί Όθωνος,

Αθήναι 1970. 4. Θ. Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ, Πολυλάς, Μαρκορας καΐ ή Σχολή τής Κερκύρας, "Αθήναι

1970. 5. ' Ιωάννου Ζ ε ρ β ό 0 , 'Ανδρέας Λασκαρατος, "Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Σ τ ε φ ά ν ο υ , Γεώργιος Τερτσέτης, Αθήναι 1971. 7. Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς Κ ο υ ρ τ ί δ ο υ , Ή έξέλιξις τοΟ διηγήματος καί μυθιστορή­

ματος μέχρι τής επαναστάσεως καί 6 'Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ώς διηγηματο­γράφος, Άθβναι 1972.

8. Ά ρ ί σ ι ο υ Κ α μ π α ν η , Καλλιγάς καί Ζαμπέλιος, Αθήναι 1972. 9. Κ. Παλαμά , Βιζυηνός καί Κρυστάλλης, Αθήναι 1973.

10. Ά. Μ ά τ ε σ η, Ό Σολωμός καί ή Ζάκυνθος, Αθήναι 1976. "Εκαστον τεύχος δρχ. 500

Γ'. ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

1. Μ» Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ, Τά έν Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοΟ 1862 καί τά έν τφ «Παρνασσφ» κατάλοιπα τοΰ Δ. Βούλγαρη, Αθήναι 1971, σελ. 196. Δρχ. 1000.

2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η, Τά δημοσιεύματα τών Ελλήνων σπουδαστών τοϋ Πανεπιστη­μίου τής Πάδοβας τον 17ον καί 18ον αίώνα, 'Αθήναι 1970, σελ. 266. Δρχ. 1000. .

3. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ, Ελληνιστική Χαλκίς. Συμβολή είς τήν ίστορίαν τών ελληνιστικών χρόνων τής Χαλκίδος, "Αθήναι 1972, σελ. 80. Δρχ. 1000. ­ *

4. Ε ύ γ. Δ α λ λ ε ζ ί ο υ, Καραμάνλίδικα, 'Αναλυτική βιβλιογραφία τουρκόφωνων έρ­γων τυπωθέντων μέ ελληνικά στοιχεία, Γ', 1866 ­1900. "Εργον βραβευθέν ύπό τής Ακαδημίας Αθηνών, Αθήναι 1973, σελ. 350. Δρχ. 1000.

5^'Ε πα μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , Ή κατά τών Ρωμαίων εκστρατεία τοϋ Άντιόχου τοΟ Γ είς τήν Ελλάδα, 'Αθήναι 1974, σελ. 110. Δρχ. 1000.

6. Χ ρ ί σ.τ ου Θ ε ο δ ω ρ ά τ ο υ , Βιογραφία Ηλία Ζερβού Ίακωβάτου συντεθείσα παρ* αύτοϋ τοϋ Ιδίου, Αθήναι 1974 σελ. κς' + 154. Δρχ. 1000.

7. Δεσμός, 'Αφιέρωμα στον Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλο, 'Αθήναι 1975, σελ. 554. Δρχ. 1500. 8. Γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ς Ά λ α τ ζ ό ­ γ λ ο υ ­ Θ έ μ ε λ η , Πάντων χρημάτων μέτρον άν­

θρωπος.'ΙΓ'πλατωνική καί ή αριστοτελική μαρτυρία, 'Αθήνα 1976, σελ. 102. Δρχ. 1000.