Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

1

АдепЇч айда бир жолу чыгуучу

маданий-кєркєм басылма.Экинчи жылдагы № 8-сан,

2011-жылдын кыш мезгили.Журналдын негиздєєчїсї жана

толук укуктуу ээси — Иран Ислам Республикасынын Кыргызстандагы маданий ѕкїлчїлїгї.

Жооптуу мїдїр жана башкы ре-дактор Мохаммад Хосейн АБЕДИНИ.

Техникалык редактор Мариям Абедини.

Бул сандын илимий катчысы — Шаршеналы Абдылдаев.

РЕДАКЦИЯЛЫК КЕ¡ЕШ

Манучехр МОРАДИ, Мохаммад Хосейн АБЕДИНИ, АРИЯНФАР, Бектемир МУРЗУИБРАИМОВ, Арап АНАРБАЕВ, Абдырахман АЛЫМ-БАЕВ, Абдылдажан АКМАТАЛИ-ЕВ, Бактыгїл ЧОТУРОВА, Таласбек МАШРАПОВ, Юристанбек ШЫГА-ЕВ, Абасали ВАФАЙИ, Шоиста Рав-шанова, Сайфидин Бакиров.• Макалалардагы ой-пикирлерди ре-дакциялык топ сєзсїз тїрдє тастык-тоосу зарыл эмес.• Материалдардагы цифралар менен фактылардын тактыгына жана мазму-нуна автор єзї жооптуу.• Редакцияга келген кол жазмалар оўдолушу мїмкїн.• Материалдар рецензияланбайт жана кайтарылып берилбейт.• Жарыяланган материалдарды пай-даланган учурда «Адеп» журналынан алынганы сєзсїз тїрдє белгилениши керек.• Журналга басылган материалдар ре-дакциянын жалпы кєз карашына дал келбей калышы мїмкїн.

Редакциянын дареги:Кыргыз Республикасы,

Бишкек шаары, Ашхабат кѕчѕсј, 25.Телефон: +996 56 04 37

Электрондук почта: icrokg@vаhоо.соm

МАЗМУНУМохаммад Хосейн АБЕДИНИ. Мухаррам - окуяларга бай, тарыхтагы эң чоң окуяны эске салуучу ай.........................................2

Жолдош ТУРДУБАЕВ Для шахов ли была написана «Шахнаме?»......3

Таштан МАМБЕТАЛИЕВ Сырым да сыймыгым да Зулпукар .....................7Кубанычбек БАСЫЛБЕКОВ «Ирандын Маданий Өкүлчүлүгүнө ыраазымын»...........................................................11

Саидо НАСОФИ. Ырлар....................................13 Ирандын Кыргызстандагы Маданият иштери боюнча өкүлү КР Маданият жана маалымат министрлигинин Ардак Грамотасы менен сыйланды ..............................................................18 Общественное объединение корейцев КР........ 19

Абдилаат ДООРОВ. Ырлар............................... 22 Путешествие по Ирану. Исфахан ....................24

Мухаммад Иса ЗИРАК Куранда ажылыктын сүрөттөлүшү................ 28

Жээнбай ТҮРК. Тоопир (Ангеме) .................... 33 Дүйнөлүк адабий казынадан .............................. 36 Жаңы китептер .................................................. 37

Асан ОРМУШЕВ - 60 жашта............................ 38 Дараметтүү калемгер Шаршеналы АБДЫЛДАЕВ ......................................................43

Дөлетша ИСАЕВ Кыргызстандагы иран тилинин негизинде пайда болгон жер-суу аттары ..........................46 «Кыргызстан бейиштин төрү, эли меймандос экен»........................................................................ 51 История Ирана..................................................... 53

Мундузбек ТЕНТИМИШЕВ Курманжан датканын сүрөтүн биринчи таап чыккан тарыхчы ......... ........................................58

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

2Мухаррам – окуяларга бай, тарыхтагы эң чоң окуяны

эске салуучу айФатима жана Али ибн Абу Талиб-

дин баласы Хосейнге бизден салам-дар болсун. Ал 14 кылымдан бери Жер жүзүнө күндөй болуп өз нурун төгүп келет. Анын кайраттуулугу, өз үй-бүлөсүн, мамлекетин жана элин коргой тургандар үчүн сабак жана үлгү. Хосейн асманда жанып турган Ай сыңары, адамдын эркиндиги жана эрки өз жашоосунда кандай болоо-рун, тазалыктын жана жакшы жашо-онун жолун караңгыда чырак сыяктуу даана көрсөтүп өттү. Ал бардык эл-дерди Жаратканды сүйүүгө жана Ага ибадат кылууга үндөйт. Хосейн шей-ит кеткен инсан катары бир гана шия мазхабы үчүн эмес, балким бардык мусулмандар жана башкалар үчүн эрдиктин, эрктүүлүктүн жана эркин-диктин өчпөс үлгүсү болуп саналат. Анын жашоосу жана акыйдасы бар-дык улуттар жана урууларга өрнөк. Анын: «Эгерде динсиз болсоңор, жок дегенде эрктүү болгула» деген накыл сөзү бар.

Тарыхта болуп өткөн эң чоң жана эсте каларлык окуялардын арасынан азыраагын эле ар жыл өткөн сайын элдер эскерип турушат. Бирок, та-рыхта эч бир окуя 61-хижрий камари жылынын 10-мухаррам күнү Керба-ла жергесинде болгон «Ашура» оку-ясындай эсте каларлык болбосо ке-рек. Бул окуяны эскерүү кылымдар бою ар кандай шарттарда ашкере да, жашыруун да сакталып келген. Бул тууралуу акын-жазуучулар чыгарма-

ларды жазышкан жана изилдөөчүлөр бул окуяны ар кайсы көз карашта из-илдеп келишкен. Ошондой эле мунун башка тарыхый окуялардан айырмасы – бул убакыт өткөн сайын окумуштуу-лар Имам Хосейнди сүйгөн инсандар үчүн көптөгөн жаңы маалыматтар-ды таап, улуу инсандын жашоосу-нан үлгү алышууда. Пайгамбарыбыз Мухаммаддын (САВ) өмүрү менен таанышкан инсандардын көпчүлүк бөлүгү да өзүнүн коомун туура жол-го үгүттөп, бирөөлөрдүн кол астында кор болуудан азаттыкка чыгышууда.

Африка, Европа жана Азия мам-лекеттеринде жүрүп жаткандай эле, Орто Азия мусулмандары да Имам Хосейндин шейит кеткен күнүндө аза күтүү кечелерине катышышат жана бул кечеге келген конокторду сыйлашып, өзүлөрүнүн ыйын тең бөлүшүшөт. Чындыгында Имам Хо-сейнди Пайгамбар жана ыйык Куран сыяктуу эле кандайдыр бир мазхабга бөлүүгө мүмкүн эмес жана шия маз-хабына да таандык эмес.

О, Алла, биздин жашообузду жана өлүмүбүздү Пайгамбар Мухаммад-дын (САВ) жана анын үй-бүлөсүнүн жашоосу жана өлүмүндөй кыла көр. Оомиин!

Иран Ислам Республикасынын Кыргызстандагы маданий

Өкүлчүлүгүнүн жетекчиси – Мохаммад Хосейн АБЕДИНИ.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

3ДЛЯ ШАХОВ ЛИ БЫЛА

НАПИСАНА «ШАХНАМЕ»?Или о необходимости духовного единения народов

ДвагодатомуназадвБишкекскомгосударственномуниверситетепрошланаучнаяконференция,посвященнаятворчествувеликихученыхипоэтовВостокаАбулькасимаФирдоусииОмараХаяма,приуроченнаяк30-летнемуюбилеюБГУим.К.Карасаева.ГостейнаучногофорумаприветствовалиректоруниверситетаА.Эргешов,чрезвы-чайныйиполномочныйпредставительИсламскойРеспубликиИран вКыргызстанеМ.Р.Сабури, депутат Жогорку Кенеша Кыргызской Республики Б.Акунов. Хоро-шовыступили здесьпоэт,переводчикК.Урманбетов,народныйпоэтКыргызстанаС.Суслова,профессоркафедрымеждународныхотношенийБГУИ.Абдуразаковидр.ПредлагаемвниманиючитателейтекстдокладалитератораЖолдошаТурдубаева.

ОдносыновАдамаестество.Саади.

Всекасаетсявсех.ЧингизАйтматов.

Все мы помним, какие шли бурные дебаты в начале 90-годов прошлого сто-летия о том, какой народ более древний, кому принадлежит то или иное культур-ное достояние, кто по национальности тот или иной известный поэт, ученый, вы-дающийся деятель. При этом большин-ство спорщиков ста-рались доказывать, что многие из знаме-нитых исторических личностей не имеют никакого отношения к культуре других народов кроме их собственного, т.е. са-мих спорщиков. Раз-умеется, все это было вызвано отчасти на-чавшимся в то время процессом сувере-низации. Инерция центробежного дви-жения пока не оста-новилась, хотя уже сегодня наблюдаются первые признаки от-резвления – люди на-чинают осознавать, что абсолютной не-зависимости, неогра-ниченной ничем сво-

боды не бывает, что нас связывает общая судьба, единые корни.

Еще полтора века назад один из выда-ющихся обществоведов мира Ф.Энгельс утверждал: «Свобода – это осознанная необходимость». Нам сегодня предстоит осознавать, осмысливать очень многое,

чтобы быть по на-стоящему свобод-ными, чтобы до-стичь реальной н е з а в и с и м о с т и , полноценного суве-ренитета. Здесь мы прежде всего обя-заны знать, что уже имеется у нас обще-го, на что мы мо-жем смело опирать-ся в укреплении культурной само-бытности своих на-родов и оживлении, т р а н с ф о р м а ц и и в новых условиях культурных связей между нашими на-циями. В этом от-ношении, надеемся, сегодняшняя кон-ференция даст нам всем очень много

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

4интересного и полезного.

Я хотел бы делиться своими впечат-лениями от книги Фирдоуси «Шахнаме», точнее, от одной поэмы из этого великого творения мирового духа – «Рустам и Сух-раб».

Один из сюжетных мотивов поэмы «Рустам и Сухраб» - это вражда между Ираном и Тураном, т.е. страной тюрков. Мы должны понять условный смысл дан-ного противопоставления. Я подчерки-ваю – условный смысл, ибо некоторые исследователи не обращают именно на эту условность данной антитезы в общей идейно-художественной системе сложно-го произведения и умышленно или по не-знанию сводят богатую концепцию борь-бы добра и зла к кровавой мстительности между двумя народами.

Ведь кто внимательно прочитал по-эму “Рустам и Сухраб”, непременно пой-мет, что автор никак не одобрял межнаци-ональные войны. Напротив, центральная идея трагической истории убийства от-цом собственного сына является по сути наиболее жестким осуждением доминиро-вавшего в ту эпоху этноэгоизма. Каждая сторона считает себя правым и обвиняет другую. Как только появляется возмож-ность выступить военными действиями против соседей, активизируются в со-знании “лидеров нации” мотивы мести, усиливаются реваншистские настроения. То одно государство одерживает верх, до другое. А кровавое колесо мстительности удается останавливать лишь на время. Из-за абсолютизации ложно понимае-мых государственных интересов, точнее, фактического верховенства тирании над интересами общества и личности всегда творились, продолжаются твориться са-мые страшные преступления против чело-вечества. Эту истину прекрасно понимал великий Фирдоуси и свой гениальный талант использовал для осуществления главной цели – дать почувствовать, пони-мать хоть одному из тысячей читателей пагубность имперских устремлений. Не случайно поэма “Шахнаме” начинается с Гимна Разуму.

Да, по жанру и пафосу данное про-изведение является героической поэмой.

Главные действующие лица – шахи, бо-гатыри, силачи. Фирдоуси очень красиво описывает воинские подвиги своих геро-ев, восхищается их отважностью, физиче-ской мощью, великолепием осанки, гиб-костью и мощью движений, необычайной красотой. Однако он выше всех этих ка-честв ставит чувство гуманности, спра-ведливости. Я поражаюсь силой вообра-жения и могуществу таланта Фирдоуси: при почти полном соблюдении требова-ний канонов героических песнопений, поэт утвердил в художественной форме (через трагический финал блестящего сю-жета) мудрую истину: тот, кто покушает-ся на жизнь другого, непременно погиб-нет и сам.

Ведь смотрите, как получилось на деле – славный богатырь Сухраб, превос-ходивший всех своих современников по силе и отваге, умирает от руки собствен-ного отца, поскольку пошел с войной против другого (вернее, своего) народа. Разумеется, у него на это были свои ар-гументы, связанные опять-таки главным образом с местью. Но эти же мотивы двигают Рустамом! Он осознал горькую правду только в конце своей жизни, по стечению роковых обстоятельств убив собственными руками своего родного сына. Главная ошибка его не в том, что не узнал сына, а в том, что не проявил волю к узнаванию родственников во всех других людях, волю к преодолению узконацио-нального эгоизма, не сумел подняться до общечеловеческих ценностей. Хотя у это-го умного, благородного богатыря были шансы на все это. Такие мысли не мог высказывать открыто Фирдоуси – его бы просто не поняли современники, соотече-ственники, особенно, дворцовая толпа, даже обвинили бы в предательстве. Но в том и сила его гения, что смог донести до каждого честного и умного человека всех времен эти высоко гуманистические идеи.

Кстати, сердцевинная идея поэмы, сокрытая в подтексте, перекликается с трагическим мотивом народной поэмы кыргызов об охотнике Карагул, который застрелил своего сына, приняв его за ус-нувшего козленка дичи. Литературоведы хорошо знают, что этот сюжет в синтезе

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

5с другой эпической трагедией – роковой историей Кожожаша, тоже прославлен-ного охотника, использован Чингизом Айтматовым в его романе “Плаха”, а так-же драматургом Маром Байджиевым и кинорежиссером Толомушем Океевым в сценарии кинофильма “Потомок белого барса”, завоевавшего призы ряда между-народных кинофестивалей.

Уверен, что исследователи найдут в будущем очень много общего в кыргыз-ском эпосе и поэме Фирдоуси “Шахнаме”. По определению Чингиза Айтматова, важнейшей особенностью океаноподоб-ного “Манаса” является именно трагизм судьбы главного героя, нашедшего свою гибель в так называемом Великом похо-де. Если внимательно проследить за раз-витием магистрального сюжета, можно обнаружить отчетливое проявление на-родной мудрости: до тех пор, пока Ма-нас воюет против захватчиков, борется за объединение всех кыргызов (он даже покровительствует другим народностям, нуждающимся в его защите), ему всегда сопутствуюет успех. Одна победа слав-нее другой! Каждое очередное торжество радостнее предыдушей! Но как только герой, воодущевленный идеями панисла-мизма (в варианте Сагымбая Орозбако-ва) или всекыргызского господства (в ва-рианте Саякбая Каралаева), сам начинает захватнические войны, он терпит одно поражение за другим, лишаясь своих на-дежных соратников: Алмамбета, Сырга-ка, Чубака и других славных витязей.

В этой связи вспоминается один скан-дал двадцатилетней давности. Тогда глу-боко старый поэт Аалы Токомбаев вы-ступил с идеологическим обвинением в адрес знаменитого писателя, академика Чингиза Айтматова, главного редактора четырехтомного издания эпоса “Манас” (тогда он руководил работой группы спе-циалистов-манасоведов, готовивших к изданию вариант С.Орозбакова). Током-баев говорил, что публикация эпизода, в котором Манас избивает таджиков, и всего раздела “Великий поход” (о насту-пательной войне против Китая) может вызвать конфликт между кыргызами и со-седними народами. Видимо, у него были

личные мотивы, но этим скандалом пыта-лись воспользоваться в своих интересах отдельные московские издания (напри-мер, газета “Комсомольская правда”), стараясь очернить Чингиза Айтматова и спровоцировать межнациональный кон-фликт. Правда, позже “Литературная газета” поставила точку на этом споре, отметив всю бессмысленность обвинений против Айтматова.

А в истории взаимоотношений наро-дов Центральной Азии, как и всех других стран, действительно было много черных страниц. Эти события нашли отражение в величайших произведениях мировой литературы. К примеру, поэма Фирдоуси “Шахнаме” описывает, как иранцы во-евали с туранцами, т.е. страной тюрков. (Кстати, в научной литературе встреча-ются различные предположения о том, какие геграфические границы мог вклю-чать в себя этот полумифический, полу-эпический топоним). Там есть страшные эпизоды погромов, жестокого истребле-ния людей. Но при всей реалистичности описания батальных сцен и поединков, Фирдоуси никогда не оправдывал тира-нию, реваншизм.

Уникальные первоисточники, какими являются “Манас” и “Шахнаме”, никак не могут быть причиной возникновения межнациональной розни в новых усло-виях. Напротив, они служат предупреж-дающей силой народной мудрости. Иное дело, когда кое-кто по невежественности или намеренно искажает идеи этих вели-чайщих творений духа человечества.

Вот на днях, готовясь к написанию данного доклада, посидел в библиотеках. Решил побродить по Интернету и... нат-кнулся на совершенно безответственное высказывание, касающееся одной из важ-нейщих идей “Шахнаме”. Я бы не обратил никакого внимания на этот бред, если бы не звание доцента автора. Приведу точ-ную цитату из интервью Фирузы Абдул-лаевой, доцента кафедры иранской фило-логии восточного факультета СПбГУ. Она работает в Кембриджском проекте Shahnama («Шахнаме»): “Закончив по-эму глубоким стариком, Фирдоуси еще около 10 лет пытался добиться ее призна-

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

6ния при дворе. Но он опоздал: погиб по-следний саманидский рыцарь Исмаил, и в Бухаре воцарилась тюркская династия захватчиков, род Афрасиаба, воплоще-ние злого, туранского начала в «Шахна-ме»...”. Данное интервью от февраля 2005 года на сайте yandex.ru взято из журна-ла “Санкт Петербургский университет”, №4-5 (беседовал Евгений Голубев). При-мерно такие же утверждения встретил на сайте Всероссийской государственной библиотеки иностранной литературы им. М.И.Рудомино, со ссылкой на Культур-ное представительство при посольстве Исламской Республики Иран в Москве. «Иран (источник Добра) в поэме нахо-дится в состоянии борьбы с Тураном (ис-точником Зла)», - сказано там*.

Вот так пытаются в наши дни исполь-зовать имя великого гуманиста Фирдоу-си в провокационных целях. Возможно также, составители текста просто не по-нимали смысл этих выражений, взятых, вполне вероятно, из какого-нибудь сай-та и приведенных без соответствующей оговорки. Я не обвиняю (пока) никого в умышленном действии, хочу лишь при-зывать авторов к большей ответственно-сти в таких серьезных вопросах.

В начале своего выступления я го-ворил, мы должны смело опираться на наши общие достояния, чтобы ожив-лять, трансформировать в новых усло-виях культурные связи между нашими нациями, в частности, между народами Центральной Азии. В заключение хотел бы высказать некоторые пожелания, точ-нее, предложения. Пора инициировать приведение к единому, как можно более объективному содержанию программ и учебных пособий по истории стран реги-

она и мира. Судите сами: каждая страна считает себя самой древней, каждый на-род – самым благородным, а других – за-хватчиками или выскочками. Вернее, не весь народ как таковой, а отдельные лег-комысленные авторы, считающие себя патриотами, навязывают подобные идеи подрастающему поколению и молоде-жи. Они ведь не понимают, что от тако-го самовозвеличивания никакой пользы нет ни одному народу. У кыргызов есть мудрая пословица: “єзїўдї эр ойлосоў, башканы шер ойло” - “Считаешь себя ге-роем, допускай, что и другой может ока-заться не менее отважным”. Величествен-ные трагедии “Шахнаме” и “Манаса” убеждает нас в правдивости сказанного еще более сильно.

Думаю, сотрудники кафедры восто-коведения БГУ поддержат меня и в следу-ющем предложении. Как может человек называться филологом, если он не знает ни одного языка кроме своего? Порою и родной язык и литературу наши вы-пускники знают очень плохо. Тексты не читают. Если мы действительно хотим готовить полноценных специалистов, то необходимо включить в программы филологических факультетов обязатель-ное изучение литературы соседних наро-дов. Студент должен прочитать хотя бы несколько сот страниц художественно-го текста в оригинале, например, стихи Абая, рассказы Ауэзова, бейты Навои, Хафиза, Саади. Он должен ознакомиться с трудами востоковедов, исследовавших произведения выдающихся поэтов и пи-сателей региона.

Жолдош Турдубаев, литератор

* Кстати, на этой конференции тоже прозвучало из уст одного уважаемых наших докторов все то же поверхностное понимание творческой судьбы Фирдоуси. Известный врач, член-корр. НаН Кыргызской республики, президент общества дружбы «Кыргызстан-Иран» а.раимжанов сказал здесь, что Фирдоуси написал эту поэму “для предыдущего шаха, но следующему туранскому шаху, захватившему власть, не понравилось то, что он славил иранскую династию шахов. Поэтому тот преследовал поэта”...если Фирдоуси был не гениальным поэтом, а всего лишь коньюнктурщиком, его книга вряд ли дошла до нас. Он писал не для шахов, а для народов – против тирании любого властителя, тем и увековечил свое имя в духовном космосе всего человечества. Не случайно центральным действующим лицом всего геро-ического цикла сказаний в “Книге царей” (так иногда называют “Шахнаме”) является не какой-нибудь, пусть даже самый благородный, шах, а народный богатырь рустам, которого не любили во дворце. а сам Фирдоуси заслужил немилость шаха именно за то, что в этой великой книге клеймил тиранов. Такое правдивое зеркало вряд ли понравилось и “предыдущему шаху”.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

7• Кыргызстандагы ыйык жерлер

СєЗ БАШЫ

Кийинки мезгилде менин жашоомдо айтылып айтылбаган, сыр катары ачыл-баган, эс тутумумда жазылган, эн там-гадай басылган эў ыйыгым – Зулпукор болуп калганы тар чєйрєгє гана маалым. Ал – ышкымды козгоп, ємїрїмдї кош-

топ, жан шеригиме эбак айланган. Мун-суз жан дїйнєм жарды, кылган ишим чарбы сыяктанып, эмнегедир эч нерсеге кєўїлїм тойбойт, ыраазы болбой келем. Кудайдын кудуретиби же кєкїрєктїн жаўырыгыбы, айтор, Зулпукор атанын кїмбєзї уктасам тїштєн, эстесем кєздєн кетпей, тынчымды алганы алган. Акыры

ЗУЛПУКОР жєНїНДє

жаўы миў жылдыктын башында Кыргызстандын тарыхы байыркы жана бїгїнкї этностордун келки турмушунун кїкїмдєрїнєн, диний жана тарыхый эстеликтерден кайра тїзїлїп жатат. єзїнїн ата-бабасынын жеринде жашаган ар бир кыргыз єз жолун такай издеп келет жана кєзї єтїп кеткен муундардын баалу-улуктарына кайдыгер карай албайт.

Талас єрєєнїндєгї бирден-бир начар изилденген материалдык жана руха-ний, маданий эстеликтердин бири – Талас районунун Арал айылында жайгашкан Зулпукор кїмбєзї эсептелинет. Бул табериктин тегерегиндеги уламыштар єткєн муундардын мурасы катары Орто Азия менен Казакстандын тургундарын ислам-даштыруу мезгилин камтыйт. Айтылган пикирге таянсак, Азирет Аалы кийинки бардык колбашчыларына єзїнїн исламдаштыруу болжомун жеўип алган аймак-тарда жїзєгє ашырууга кєрсєтмє берген дешет. Ошондогу кандуу кагылыштын борбору Талас районунун Арал айылы болгон. Кїмбєз адистер тарабынан май-да-баратына чейин тереўдетилген окуп-їйрєнїїнї талап кылат жана жергиликтїї калк арасындагы ар тїркїн болмуштардын бардыгы жокко чыгарыла тургандай изилдєє тыянактарынын жарыяланышы абзел. Ошондой эле анын тарыхый окуп їйрєнїїсїн єнїктїрїї керек.

Балким, єзїбїздїн ата-бабаларыбыздын чыныгы доошун угуучу кез келди, жаркын бакубат келечек їчїн єткєндї моюндабасак болбос. Зулпукор кїмбєзїн калыбына келтирїї иштерин жїзєгє ашырууга президент доктор Махмуд Ахма-динежад башында турган Иран Ислам Республикасы баалуу салым кошо алат.

жакшы тилектерим менен Чыўгыз АЙТМАТОВ,

Август айы, 2007-жыл, Бишкек шаары.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

8айтып тынбасам деген пикирге келдим, тобокелге салдым. Зулпукор жєнїндє мен билген, мен тапкан маалыматтарды алдыўыздарга сунуш кылып отурам.

Бул изилдєєнї баштаганыма кєп жыл болду. Арбын аракеттер архивдик матери-алдарды, ар кайсы єлкєлєрдєгї илимий булактарды, жарыяланган китептердеги фактыларды, эл оозунда сакталган ула-мыштарды, болмуштарды чогултканга жумшалды. Ошентип, єзїмчє тїйшєлїп жїргєн кезимде пикирлешим Нарынбек Ибраимов менен ой бєлїштїм. Анын демилгелїї кеўешин угуп, 2006-жылдын июль айында Иран Ислам Республика-сынын Кыргызстандагы элчиси Мухамад Реза Сабуриге кат жолдодук. Андан соў Иран Ислам Республикасынын Прези-денти Кыргызстанга 2007-жылы расмий иш сапар менен келе тургандыгын угуп, Нарынбек экєєбїз Чыўгыз Айтматов агабыздан кємєк сурап кайрылдык.

Бул улуу инсан менен кездешїїдє Зулпукор кїмбєзїн кайра калыбына келтирїїгє Иран Ислам Республикасы кємєк кєрсєтєбї деген аруу тилегибиз бар экенин жашырбай айттык. А киши кыйлага дейре ойлонуп олтурду да, да-ярдап келген материалдарга єзїнїн пи-кирин кошуп, Зулпукор жєнїндєгї катка кол коюп берди. Чыўгыз Айтматовдун туура тїшїнїп, колдоого алышы – мен їчїн зор жетишкендик, чоў тирекке ай-ланды.

Зулпукор кїмбєзї тууралуу болгон материалдарымды кайрадан тактап, толуктап, иретке келтире баштадым. 2009-жылдын июнь айында Зулпукор туралуу чогулткан материалдарымдын жыйынтыгы Кыргыз Республикасынын автордук укук объектилеринин мамле-кеттик реестринде катталды.

ЗУЛПУКОРДУН СЫРЫ

Талас єрєєнїнїн єйдєўкї бєлїгїндє, Кыргыз кыркалары менен Талас Ала Тоо-сунун ортосунда Каракол суусу миўдеген жылдар бою ийри-буйру нук салып, єз єкїмїн жїргїзєт. Ушул суунун жээгин-де Кыргызстандын бирден-бир кызыктуу

архитектуралык курулушу – Зулпукор кїмбєзї жайгашкан. Ал эски бейиттер-дин астындагы жандоо, Талас–Суусамыр жолунун капталында 1,5 чакырым, Арал айылынан тїштїгїрєєк Сары-Булак чєлкємїндє заўкайып турат.

Биздин кїндєргє чейин жеткен Зулпу-кор кїмбєзїнїн оозеки таржымалы атай-ын адистер, Чыгыш таануучулар, илимий кызматкерлер, динаятчылар тарабынан єзгєчє археологиялык-архитектуралык жана тарыхый окуп їйрєнїїнї талап кылат. Биринчи жолу Зулпукор кїмбєзї тууралуу маалымат менин билишимче, 1982-жылы Талас єрєєнїндє жайгашкан тарыхый, археологиялык жана архитек-туралык эстеликтердин (400гє жакын) тизмесинде кездешкен.

Мурда бул кїмбєз мазар єўдїї курул-ма катары эсептелинип, Кыргыз ССРи-нин Илимдер Академиясынын тарых институтунун кызматкерлери тарабынан 1988-жылы гана текшерилген. Алардын жыйынтыгы боюнча Зулпукор кїмбєзї Бабаджи-Хатун кїмбєзїнє (Казак-стан Республикасындагы Тараз шаары-нын четиндеги) жана Баба-Гамбрадагы (Иран, Хоросан провинциясы) Ахмед-дин кїмбєзїнє (Х кылым) окшош. Ал эми фасаддын жасалгасы, кырдуу чатыр менен барабандын болушу Хорезмдеги (Хасан-и Саурани кїмбєзї) эстеликтерге жакындашат.

Бир сєз менен айтканда, Зулпукордун жалпы архитектуралык тїзїмї Х кылым-дагы Бабаджи-Хатун менен Баба-Гам-брадагы Ахмеддин кїмбєздєрїнїн чечи-лиштерине чукул. Имарат В.Д.Горячева, С.Я.Перегудованын “Талас єрєєнїнїн тарыхый жана маданий эстеликтери” ки-тебинде кеўири жазылганын белгилєєгє болот.

Менин жеке кєз карашым боюнча жогоруда аталган В.Д.Горячева менен С.Я.Перегудова китебиндеги маанилїї маалымат бул – Орто Азияда 9-кылым-дан баштап, мусулман доорунун мезги-линде кєптєгєн кїмбєздєрдїн (Карахан, Айша-Бїбї, Бабаджи-Хатун ж.б.) курулу-шу башталган. Бул кїмбєздєр мусулман динаятчылардын кадырман єкїлдєрїнїн жана єкїмдарларынын ысымдарын,

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

9єзгєчє караханиддердин жеке бийлигин-деги биринчи каган – Багра-хан тарабы-нан исламды кабыл алгандан кийин ур-маттоого багытталган.

Зулпукор кїмбєзїнїн бешинчи ар-касындагы жашыруун текчеден Кыр-гызстандын Маданият министрлигинин реставрация институтунун кызматкерле-ри араб тилинде жазылган текстти таап чыгышкан. Кїмбєз 2003-жылы кайрадан кароодон єткєн жана Кыргыз Республи-касынын Улуттук илимдер Академиясы-нын тарых институту жазып чыкса, ошол эле жылы К.Табалдиев (Кыргыз Улуттук университети) менен Р.Бозер (Тїркия) єздєрїнчє кароодон єткєрїшкєн. Бирок, булардын корутундусу купуя бойдон кал-ган.

Учурда Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер Академиясынын тарых институтунун кызматкери Б.Э.Аманбаева эсептегендей, Зулпукор кїмбєзї болгону дубандык деўгээлдеги эстелик, аны респу-бликалык маанидеги эстеликтердин Мам-лекеттик тизмесине киргизїї жєнїндєгї маселе чечиле элек. Бул тарыхый таберик археологиялык-архитектуралык, тары-хый текшерїїдєн толук єткєрїїнї талап кылат. Ар тараптуу изилдєєлєрдїн на-тыйжасы менен гана кїмбєздїн салынган убагын тактоо зарылдыгы бар.

Зулпукор кїмбєзї эл ичинде ыйык жер, кылым карыткан мазар катары эсеп-телет. Бул жакка Борбордук Азиядан зы-ярат кылуу їчїн кудай дегендер байма-бай каттап турушат, сакайгандар арбын. Ички ишенимде Зулпукор ата тукумсуз-дук менен оору-сыркоолордон арылу-уга жардамы тиет деген пикир кїчтїї. Бул жагдайда Талас дубанынын казысы Бает уулу Сатылган ажы єзїнїн “Алла кєрсєткєн сырлар” китебинде, жазуучу Кушубек Качыбеков – “Бїргє баатырда”, єздєрїнїн кол жазмаларында жазуучу Э.їмєтов жана Б.Исаков (аалым, СССР жогорку Кеўешинин депутаты), ошон-дой эле Арал айылындагы жашамал тур-гундары кїбєгє єтїшєт.

Тилекке каршы, акыркы убакка чей-ин Зулпукор кїмбєзїнє бир дагы олуттуу иш арналган эмес, атїгїл Кыргызстан-да анын маанисин, касиетин аныкта-

ган, кєрїнїктїї жарыяланган эч нерсе жок. Болгону жогорудагы авторлордун кїмбєз тууралуу їзїл-кесил маалыматта-ры менен эл оозундагы бизге жеткен ула-мыштар гана арбын кездешет.

ЭЛ ООЗУНДА ЭМНЕ КЕП

Зулпукордун тегерегиндеги бардык уламыштардын, болмуштардын, саржыр-галардын жыйындысы бир гана мезгилге таандык, ал – Орто Азиянын исламдашуу учуруна арналган. Элдин эс тутумундагы эскерїїлєр бїкїлї Талас єрєєнї, анын ичиндеги Сары-Булак чєлкємї (Арал айылынын жаны) Кыргызстандын орто кылымдык тарыхынан: ислам жоокер-леринин алгачкы жортуулдары, Кыргыз менен Казак жерлериндеги шаар-кыш-тактарындагы араб башкаруучуларынын иш-аракеттери, барган сайын ислам ди-нинин кїч алышы жєнїнєн кабар берет.

Динаятчылардын, жергиликтїї тур-гундардын айтуусу боюнча жана айрым авторлордун эмгектеринде Зулпукор Мухаммад Пайгамбардын кїйєє бала-сы Аалыга тартуу кылынган кылычына арналып тїптєлгєн болсо, дагы бирин-де пайгамбарыбыздын тєрт жєкєрї же чалыярлары – Абубакирдин, Омордун, Осмондун жана Аалынын урматына тур-гузулган делинет. Кош миздїї, ачакей учтуу Зулпукор кылычы Сары-Булакта болгон кыргында сынат да, анын чыны-гы тїшкєн жерге кїмбєз курулганы ай-тылат.

Ал эми Б.Исаковдун аныктоосу бо-юнча бул кїмбєз имам Аалынын тукум-дары тарабынан ислам дининин жеўишин даўаза иретинде салынган катары далил-денет. Ошондой эле Э.їмєтовдун (жазу-учу, Талас областтык гезиттин редакто-ру) “Зулпукор кїмбєзї ислам дининин киргизилишинин кєрїнїктїї эстелиги” деп аталган кол жазмасы кєўїлдї бу-рат. Мында араб колбашчысы Зияд-ибн-Салихтин Талас єрєєнїндє каапырлар менен кырчылдашкан кармаштагы эр-диги жєнїндє сєз болот. Бул согушта белгисиз бир эр жїрєк сахаб Зулпукор кылычы менен жети кытай баатырынын

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

10башын алганы, андан соў єзї жарадар болгону тууралуу баяндалат. Ал єлїм алдында Зулпукор кылычынын негизги єзєгїн Аравиядагы аялына жибертет да, ал эми экинчи бєлїгї (сыныгы) єзї менен кошо кємїлєт.

Бир канча мезгил єткєндєн кийин колбашчынын жубайы 73 курагында Ара-виядан жїз тєєгє топурак жїктєтїп ке-лип, ушул Зулпукор кїмбєзїн курдурткан экен. ХХ кылымда мусулман дїйнєсїнє єтє таанымал динаятчы Алихан тєрє (Мухаммад Пайгамбардын кїйєє баласы Али-ибн-Абуталибдин отуз жетинчи ур-пагы) каапырлар менен кандуу кармаш-та шейит кеткен 12 миў ислам жоокерине Талас єрєєнїндє куран тїшїрїп кеткени белгилїї. Бул адам Ташкент шаарында жашаган.

Б.Исаковдун “Зулпукор кїмбєзї жєнїндє” кол жазмасында белгиленген-дей, Тїркстандык динаятчы Майкадам, Зулпукор кїмбєзїнїн алдына каапырлар менен болгон кыргында он эки кырдан учуп єтїп жерге тїшкєн Азирети Аалы-нын кылычынын сыныгы жатат деген бїтїм чыгарган.

Мындан башка да болмуштар, имиш-тер арбын. Бирок, алардын кєбї менин кєз карашымча, анча мааниге ээ эмес жана ошол доордогу, мезгилдеги окуя-лардын дааналыгы менен нукуралыгын чагылдыра албайт.

ЗУЛПУКОР КЫЛЫЧЫ ТУУРАЛУУ

Пайгамбар тарабынан єзїнїн кїйєє баласы Али-ибн-Абуталибге (Фатиманын эри) берилген “Зу-ль-факар” (Зу-ль-факар) ыйык кылычтын сыйкыр жєндємї бар жана ал ыйыктын ыйыгы эсептелинип, мизиндеги “Аалыдан башка баатыр жок, Зуль-Факардан бєлєк кылыч жок” деген жазуу дайыма кайталанып турганы эл ара-сында аўыз (Фазуллах Компанинин “Имам Али” китебинен).

Тарыхчылардын айрым маалыматы боюнча Аалы “Зу-ль-Фикар” кылычы ме-нен Бадр, Ухуд, Баши Надир, Ахзаб (Хок-дак), Хейбар, Хунайн, Таиф жана башка жерлерде согуштарга катышкан. Ислам Пайгамбарынын учкул сєзї элге белгилїї: “Эгерде Аалынын кылычы болбогондо, ис-лам дини жеўмек эмес”.

Орто Азияда Мухаммаддын Зулпукор кылычы жєнїндє уламыштар айтылып жїрєт. Алардын бири орусиялык этногра-фиялык музейдин улук илимий кызматкери Денис Шереметьевдин сєзї боюнча мын-дайча айтылат: “Аалынын кылычы айкын чєлкємдє, тоо койнунда илинип турат. Ка-чан гана ислам дїйнєсїнє коркунуч келген кезде, Аалынын єзї пайда болот да, кылы-чын алып, коргой баштайт” (Интернет ма-алымат булагынан).

Таштан МаМбеТаЛИев.(Зулпукор кїмбєзї тууралуу матери-

алдар журналда мындан ары да жарыяла-на бермекчи).

Котормочу Кубанычбек баСЫЛбеКОв:

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

11

“ИРАНДЫН КЫРГЫЗСТАНДАГЫ МАДАНИЙ єКїЛЧїЛїГїНє

ЫРААЗЫМЫН”“Дил сыры”, “Чыгыш берметтери”, “Акыл кенчи” жана башка жүздөгөн мыкты ко-тормолордун автору, котормочу Кубанычбек Басылбеков менен дил маек.

- Кубанычбек мырза, сиз Чыгыш адаби-ятына кєп басым жасап, которуп жїрєсїз. Эмне їчїн Чыгыш адабиятына кєп басым жа-сап калдыўыз?

- Мындайча айтканда, жок болгон нер-сени которгуў келет экен. Кыскасы, Чыгыш адабияты биздин адабиятыбызда кєп кото-рулган жок. Ошол себептен мен ушул жагы-на кєп кєўїл буруп, кїчїмдї кєп коротпой ушул жагын гана тандап алдым. “Эки тоонун чєбїн арзыган кийик ачка калып-тыр” дегендей болбой, бир эле ушул Чыгыш багытын котороюн деп белсенип киришкен себебим ушул болуп калды. А бизде Руда-кини анча-мынча эле били-шет. Анын китебин толук даярдап койдум. Ушул Чы-гыш поэзиясынан жалаў эле Ирандын акындарын которо бербей, Арабдын дагы орто кылымдагы 8-9-11-кылымдар поэзия-сын которуп жатамын. Ан-дан тышкары Индиянын биздин доорго чейинки 6-кылымдагы акыны бол-гон Воливер деген, 26600 саптан турган “Тирїї ку-рал” деген поэмасы бар экен. Ал жалаў акыл-насаатка, афоризмдерден куралган чыгарма. Бул дїйнєлїк адабиятта биринчи орунду ээлейт экен. Ар бир бап 20 эле саптан турат. Анан темасы жер жїзїндє эмне болсо бїт жазылган. Мунун сексенин которуп койдум. Кытайдын поэзиясы чалкып жатат. Бизде

азыр болгону эки акынды эле билишет. Ли Бо менен Ли До Вану. Мен Кытайдын жый-ырмадан ашык акындарын которуп, аны да басмага даярдап койдум. Бирок, ушунун баа-ры спонсор жок чыга албай жатат.

- Грузин элинин “Жолборс терисин кийген баатыр” деген чыгармасын Алыкул Осмонов которду эле. Кийин сиздин да котормоўуз чыгып калды “Кыргызстан маданияты” гези-

тине. Мына ушул эки ко-тормонун орду жєнїндє айта кетсеўиз?

- Алыкул Осмонов эркин которду деп ай-тып жїрїшєт. Башын-да мен да ошого туура деп баш ийип жїргєм. Менин азыр которуп жаткан себебим эмне, Алыкул “жолборс тери-син кийген баатырды” которгон жок. Бул єзї мыкты акын болгондон кийин анын сюжетин алган да кыргыздын ыкмасына салып, ми-салы “Толубай сынчы-ны” кандай жазган, дал ошондой кылып эле жа-зып салган. Албетте, по-эмада айтылгандан чет-

теген эмес. Бирок, бир сабы жок которгон. Мен ошол себептен котормого киришкеним ошол болуп калды. Бул жєнїндє каршы чыккандар да болду. “Эмне сен Алыкулдан кыйынсыўбы? Эмне кыласыў, ал элге сиўип калган, башкаларды которбойсуўбу?” де-гендер да чыкты. Мен антип которбосом,

Котормочу Кубанычбек баСЫЛбеКОв:

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

12анын которбогонун кантип далилдейт элем. Бул котормо меники, а Алыкулдуку анын сюжетинен алып жазылган чыгарма. Муну мен толук которо элекмин, бирок атын “жолбор терисин жамынган шер” деп койдум.

- Орус поэзиясынан да которуп жатасыз-бы?

- Орус поэзиясынан Крыловдун там-силдерин которуп койдум. Муну которгон себебим, мурункулардан айырмаланып ори-гиналына жакындаштырайын деп которуп калдым. Ал котормолор да жаман эмес. Би-рок кєп уйкашпай, кара сєзгє кєп окшошуп, оригиналдан алысыраак болуп калган. Муну да далилдейин деп, аны да которуп даярдап койдум.

- Сиз бул котормого киришкениўизге кан-ча убакыт болуп калды, же ала чолодо эле ко-торуп коёсузбу?

- Баш аягы бул котормонун їстїндє кырк жыл эмгек кылдым. Ошол убакта жыйыр-мадан кем эмес китепти котордум. Ошонун ичинде жанагы “жолборс терисин жамын-ган шер” да бар.

- Сиз Батыштын акындарына кандай ка-райсыз? Гёте, Байрон, Шекспир, Гейне, Пе-

тефи сыяктуу акындарга да “тиш” салган жагыўыз болдубу?

- Алар да єзїнїн поэзиясында улуу чоку, жеткис бийиктик, алар да єзїнчє жакшы, би-рок алар которулду, кандай болбосо да ко-торулду. Алар Чыгышка караганда кеўири таанымал. Ал єзїнчє жакшы, эми ал жагы которулуп жатса, мен ал жакка киришип эмне. Мен Чыгыш жакты багыт алдымбы, ошол жакты котором.

- Сиздин табиятыўыз ушул Чыгыш акын-дарына жакын экен да, эми ушул чыгармалар-ды китеп кылып чыгарууда Ирандын маданий єкїлчїлїгї тарабынан жардамдар берилип жатабы?

- 26-ноябрда Улуттук китепканада Аб-дырахман Алымбаев, Иран Ислам Респу-бликасынын Кыргызстандагы маданий єкїлчїлїгїнїн жетекчиси Мохаммад Хосейн Абедининин демєєрчїлїгї менен “Акыл кенчи” китебимдин бетачары болуп єттї. Ага акын-жазуучулар, сынчылар катышып, Мохаммад Хосейн Абединиге, китепкана-нын директору жылдыз Башкашовага, ки-теп чыгарууга жардам кылган Мирзохалим Каримовго чоў ыраазычылык билдирип ке-тет элем.

єз муунундагы тєкмє акындардан эрте дасыгып, эл алдына чыккан жаш акындардын бири – Азамат (Таалай) Болгонбаев. Ал 1983-жылы 29-октяб-рда Чїй областына караштуу Ара-шан айылында туулган. Чукугандай сєз тапкычтыгы менен айырмалан-ган жаш акын казак-кыргыздын тан-далма тєкмє акындарынын арасында болгон чоў айтыштардын лауреаты. Учурда Кыргыз Республикалык “Ай-тыш” коомдук фондунун тєрагасы.

АЗАМАТ БОЛГОНБАЕВ

ТєКМє АКЫН

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

13

ЖаНЫбарЛар ЖЄНЇНдЄМен ак ниет адамдарга жаныбарлар жєнїндєжазып жатам, окусаўар кєўїл кошот кєўїлгє.

жаз келгенде жолго чыктым, кооз жерлерди кєп кєрдїм,Саякаттап, баштан далай, шумдуктарды єткєрдїм.

Басып жїрїп, мен чычканды, жолуктурдум капыстан,Сїйлєп жатты кєєдєнї жок, угуп турсам алыстан.

ЧЫЧКаН

“Камдап койгон эгиним кєп, - деди кєйрєў сїйїнїп, - Таруу, арпа, буурчак десеў, - жатат тоодой їйїлїп.

Кампачынын колу ачык, дїнїйєгє, малга бай,Кампасына, єзїнє да ыраазымын аябай.

Чычкан жылы ийгиликтїї. Тєрєлгєндєр жылымдаМен сыяктуу камкор, эстїї, чоў айлакер, чынында.

Эч бир жанга кєрїнбєстєн, ийин казсам – жарылып,Кетїїчїдєй жер солкулдайт: “Аягын!” – деп, жалынып.

Ата тегим чычкандардын падышасы илгертен,Чындыгында, эми мага айткылачы, кимдер теў?”

Саидо Насофи XVII кылымдын ири акындарынан болгон. Ал Насаф (азыркы Карши) шаарында тєрєлїп, билимди Бухарадан алган. Кийинчерээк биротоло ошол жерде жашап калат. Ал учурда Орто Азияда саясат абалы єтє оор кырда-алда тургандыктан, чыгармачылык ишке жолду кенен ача алган эмес. Кєпчїлїк акындар аргасыздан Индияга кєчїп кетишке мажбур болушкан. Саидонун ырла-рында ак сєєктєрдїн ырайымсыздыктарын, феодалдык єз ара салгылашууларын айыптаганы ачык-айкын кєрїнїп турат. Бул їчїн ал катуу куугунтукка алы-нат. Акындын чыгармачылыгында орчундуу орунду газалдар ээлейт. Ал жалаў гана сїйїї жєнїндє жазбастан, жалпы элдин ой-санаасын, жашоо-турмушун чагылдырып, єз заманынын кемчиликтерин айгинелеп, карапайым эмгекчилердин эмгегин даўазалаган. Газалдардан бєлєк Саидо “мухаммастарды” жазган. Му-хаммас – беш саптан турган ырлар. Эл арасында ал 1690-жылы жараткан “Ай-банат – наама” аттуу атактуу поэмасы менен белгилїї.

Саидо 1711-жылдарда дїйнєдєн кайткан.

• Чыгыш акындарынын чыгармаларынан

САИДО НАСОФИ

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

14МЫШЫК

Ата тегин чычкан мактап, жаткан кезде катырып,Аны мышык баса калды, тырмактарын матырып.

- “Кана баатыр, - деди мышык, - мактан эми чалкалап!Тырмагымдан чыгып кєрчї, калчы башыў калкалап?

Тукумунда эзелтеден уят-сыйыт болбогон,Ата тегиў кєйрєўдєрдїн бири болчу оўбогон.

Бїт тегиўден, чындыгында, эч бир маани чыккан жок,Балдарыў да ошолордой, бир да эстїї чычкан жок.

Тегеректин кєркїн бузуп, кєрк дегенге кассыўар,Кожоюндун їйїн булгап, там тешкенге машсыўар.

Кампа тешип, дан ташымай – эў негизги ишиўер,жеткен ууру, шумпайсыўар. Душманыўар – кишилер.

Айткан сєздї эске тутуп, тике кара кєзїмє,Бїт тїспєлїм окшоп турат жолборстун дал єзїнє.

Таранчылар октой учсун, алгырлыгым билинет, Сермегенде, бири сєзсїз тырмагыма илинет.

Ошондуктан барктуу болуп, келген кезде тамак-аш,Дасторкондун четиндемин кожоюнга катарлаш!”

ИТ

Анын сєзїн дєбєт угуп, ыркырады мындай деп:“О жасакер, уялсаўчы, не кыласыў жанды жеп?

Тїтїн сымал кылган ишиў, тегин эмес билгеним,Анан калппы їйдєн куулуп, мордон кайра киргениў?

Кампага бир кирбей калсаў чериў калат жазылбай,Там їстїнє чыгып алып, мыёлойсуў басылбай.

Энеў анык шумпай болчу, сен да аны тартыпсыў,Бїт мышыктын тукумуна болбойт мындан артык сын.

Кожоюндан калган кїнї – жегенинен арткан нан – Аны дагы жєн койбойсуў, жула качып капталдан.

Билесиўби жатып ичер, мен нанымды актаймын,їй кайтарып, кырсыктардан, баарыўарды сактаймын!”

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

15Кїндїр-тїндїр кєз ирмебей, сак жатамын оболу,їйгє ууру тийбесин деп, кайтарамын короону.

Ошондо да ушунчалык кызматыма карабай,Этти койчу, жалаў сєєккє, ыраазымын аябай!”

КОЙ

“Сєєк” дегенди оттоп жїргєн койдун чалды кулагы,Итке абдан ачууланып, жер чапчыды туягы.

Кой ошондо баш кєтєрїп, ооздон чєбїн таштады,Токтоно албай жакын келип, итти каарый баштады:

“Мактанычтын чеги болот, билбесеў бил эмесе!Кєрсєў мунун сєєк жегичи, арам сасык ит десе!

жалаш їчїн тамган канды кушканага дагы бар,Ошол жерде сени, арам, сойчу киши табылар.

Сен чатакчыл, бузук айбан, ишим ак деп каласыў,Байкуш жарды, кайырчыны эшик какса кабасыў.

Менин болсо ишим башка. жер бєлєнсє жарыкка,Ыры менен коштоп мени койчум чыгат жайытка.

Эмгегин мен актайм анын, жем-чєбїн жеп эттенем,Кыркып алса жїндїї кылып, сойсо толгон эт берем.

Баалуу болуп, токчулукка, берекеге себепмин,Казан асса, - шорпо-шилеў, кактап жесе – кебепмин!”

КарЫШКЫр

Карышкыр да талаш-тартыш сєздї такыр кыялбай,Койду жаман каарып кирди, сабырдуулук кылалбай:

- О эси жок, чучук, кебеп, - мунун баары кеп эмес,жара тартып, ичегиўди, чубалтамын жерге тез!

Сен бир мага жагымдуусуў, айтсам сєздїн ырасын,Сенин байкуш тырмагыў жок, кантип айбат кыласыў?

Бїт ишимди баары билер, баштап майда жандыктан –Адамдарга айтып аны, эмне кылам андыктан?

Билесиўер айтпасам да мїнєзїмдї оболу,Тїшкє кирсем, тїшїндєгї мени кєргєн оўобу?

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

16

Чоў кєрїнгєн букадан мен коркпой тырмак матырам,Бир чапканда жанын сууруп, шорун анын катырам.

буКа

жакын жерде оттоп жїргєн бука укту бул сєздї,Карышкырга жини келип, ал да єзїн кєргєздї:

- “Кой, бул сєздї угузбагын, мїйїзїмдїн сїрїн кєр,Ишенбесеў кїч сынашкын – айлаў анан тїгєнєр.

Сен карт бєрї болсоў дагы кєйрєўїрєєк экенсиў,Деги, иттин їргєндєгї їнїн уккан бекенсиў?

жоош болом деп амалданба, жырткычтыгыў канда бар,Коркунучтуу алдамчыга эси жоктор алданар.

А мен болсом кїндїр-тїндїр иштегеним иштеген,Соко тартам, суу чыгарам, оўой эмес иш деген.

Турмушумду тозок десем мени кудай урбайбы,жерди бїтїн бир тууганым жалгыз кармап турбайбы!”

ТЄЄ

Тикенегин чайнап жатып мыйыгынан тєє кїлдї:- “Торпок бойдон али жашсыў деп айтканым тєгїнбї?

Атаў бука – анда шек жок, бирок калпты таштагын,Чогулушкан ушул топтун, айландырба баштарын.

Сєздї коюп, жонуў менен моюнуўа карагын,Куру бекер жеп жїрбєгїн кожоюндун таягын.

Моюнуўдан моюнтурук тїшпєй жїрєт мал їчїн,Эртеў менен кечке чейин сен иштейсиў ал їчїн.

Менин ишим такыр башка, кєтєргєнїм баалуу жїк,жєнсїз эле кожоюнум айдай бербейт мени тїк.

Кербен єтчї жолдо жатам тизе бїгїп, жєндєнїп,Намаздагы ак кийимчен динчил адам єўдєнїп!”

ТаШбаКа

Ал чєйрєгє эптеп жылып ташбака да келиптир,

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

17Ичиндеги оюн айтып, тєєгє жообун бериптир.

Темир зоотчон, бырыш баскан кийим кийип алыптыр,Кебетеси ичкичтерге тїспєлдєнїп калыптыр.

Катаалдыгы оттон жаман кєрїнсє да момундай,Тєєгє келип айткан сєзї болду мына, момундай:

- єркєчтєнгєн сулууларды кєрїп тапкан экенсиў,Сен єзїўдї бука менен салыштырар бекенсиў?

Аўыздагы каракчысыў, ичиў чанач їйлєгєн,Карагайдай бутуў узун, жерден эптеп сїйрєгєн.

Тїшїўдє да бакырасыў, оор аткарган жумушуў,Боюнда бар аядардай, азап єйдє турушуў.

Ырайыўдан жїрєк тїшєт, сообуўа мен калсамбы,Ташты алып тиштериўдин баарын кїбїп салсамбы?

Коркконуўдан азаптарга алып келдиў єзїўдї,Кээ бир кезде айдоочудан айырбайсыў кєзїўдї.

жакшы жерим жокчулукка чыдап жїрєм баш байлап,Ачкалыктан ємїр бою курсагыма таш байлап.

Маўдай терди агызып мен, чыгарбастан їнїмдї,Тобо кылып кєрєм ар бир буйруп койгон кїнїмдї.

Кырк кїн, кырк тїн ыйлап-сыктап орозону кармадым,Мыкты делген сопулардан быйыл аштым, калбадым.

Мейли денем кїнгє кїйсїн, даана отко кїйгєндєй,Салкыныраак жер бар бекен мындан артык сїйгєндєй?

Которгон Кубанычбек баСЫЛбеКОв.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

18

Иран Ислам Республикасынын Кыргыз-стандагы элчилигинин алдындагы Маданият иштери боюнча өкүлчүлүгүнүн жетекчиси Мохаммад Хоссейн Абедини маданият, ис-кууство жана адабият тармагында жасаган бир топ иштери, демөөрчүлүгү жана мада-ният аркылуу эки байыркы элдин мамилесин чыңдоого кошкон салымы үчүн министрлик-тин жогорку сыйына татыктуу болду. Ардак грамотаны маданият министринин орун баса-ры Кожогелди Култегин тапшырды.

Сыйлыкты тапшырып жатып, К.Култегин Иран Ислам Республикасынын Кыргызстандагы маданият иштери боюн-ча өкүлчүлүгү өзү түзүлгөн эки жылдын аралыгында бир топ алгылыктуу иштер-ди жасагандыгын белгиледи. “Мен өзүм акынмын. Быйыл Иранда болуп келдим. Чыгыштын улуу акындарынын мекени бол-гон Иран мамлекети мен үчүн өтө жакын болуп саналат. Бүгүнкү күндө дүйнөдө ый-ман менен маданият өзүнчө өнүгүп жатат. Ал эми сиздердин өлкөңүздөр гана ыйман менен маданиятты бирдей алып барууда.

Биз Иран Ислам Республикасынын Мада-ният өкүлчүлүгүнүн жасаган иштерине ая-бай ыраазыбыз жана мындан ары да ушул кызматташтыгыбыз улантылып, эки элдин достугунун чыңдалышына чоң салым кошо берерине ишенем”,- деди К.Култегин.

Өз сөзүндө Мохаммад Абедини Мада-ният өкүлчүлүгүнүн жасаган иштери туура-луу кыскача айтып өттү. Алар: Кыргызстан жазуучулар союзу менен биргеликте кыргыз жана фарси тилдеринде “Адеп” журналы чыгарылууда; чыгыш акындарынын 6 ки-теби кыргыз жана орус тилдеринде жарык көрдү; маданият темасындагы 5 илимий конференция өткөрүлдү; 2 ирет Иран ки-носунун жумалыгы өткөрүлүп, ЭлТР кана-лында иран кинолору кыргызчага котору-луп көрсөтүлдү; 3 ирет сүрөт көргөзмөсү уюштурулган; 15 студенттин окуу акысы төлөнүп берилген; 8 студенттин Ирандан окуп келүүсүнө демөөрчүлүк көрсөтүлгөн; жалпысынан 11800 китеп, диск түрүндөгү белектер жаштарга жана студенттерге тап-шырылган.

Ирандын Кыргызстандагы Маданият иштери боюнча өкүлү КР Маданият

жана маалымат министрлигинин Ардак грамотасы менен сыйланды

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

19

Основными задачами Общественного объединения корейцев являются возрожде-ние культуры, обычаев, языка и традиций корейского народа, укрепление связей с Ре-спубликой Корея и КНДР, оказание право-вой и благотворительной помощи малоиму-щим гражданам корейской национальности.

Для возрождения, сохранения и под-держания культурных традиций и обычаев корейского народа ежегодно проводятся на-родные праздники Тано, Сольналь, Чусок. Также Общественное объединение корей-цев активно принимает участие во всех на-циональных праздниках Кыргызстана.

Четвертый президент Общественного объединения корейцев - Сан Борис Анато-льевич с 2004 года.

Объединение оказывает более 200 граж-данам ежемесячную благотворительную помощь. Очень активно идет работа в 13 регио-нальных отделениях и 9 клубах пенсионеров ООККР, которым так-же оказывается ежеме-сячная спонсорская по-мощь.

Неравнодушными к жизни простых корейцев остались благотвори-тельные международные миссии. Тесное сотруд-

ничество с международными донорами, по-зволило ежегодно получать различную гума-нитарную помощь от Общественного фонда «Огини», Каунтерпарт Интернэшнл и бла-готворительного фонда «Samaritan’purse» в виде вещей и продуктов, которые раздаются по регионам, клубам ООККР, детским до-мам и приютам.

В 2006 году для создания национально-го духа и колорита при огромной матери-альной и моральной поддержке прези-ден-та Общественного объединения корейцев – Сан Бориса Анатольевича, и совместными усилиями всех корейцев был открыт Корей-ский Народный Дом. Введение его в экс-плуатацию позволило решить все уставные задачи ООККР, и послужило экономической основой для его дальнейшей деятельности.

Особое значение ООККР придает об-

• Многонациональный Кыргызстан

ОБЩЕСТВЕННОЕ ОБЪЕДИНЕНИЕ КОРЕЙЦЕВ

КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКИПервыми шагами было создание Корейского общества “Чинсон” Кыргызской Ре-

спублики. Первый президент ассоциации Корейцев КР – Тен Радий Лаврентьевич (с 1989 по 1993 гг.). В 1994 году общество “Чинсон” вошло в состав Ассамблеи народа Кыргызстана. Второй президент ассоциации Корейцев КР – Ан Рычард Инсекович (с 1994 по 1997 гг.). Третий президент ассоциации Корейцев КР – Шин Роман Алек-сандрович (с 1998 по 2004 гг.). Большой заслугой Шин Романа Александровича ста-ло объединение разрозненных отдельных организаций, таких как “Квахак”, клубов – “Чингу”, “Кореада”, “Тонгаю” и “Коре-Ноин”. В январе 1998 года в единое Обще-ственное объединение корейцев Кыргызской Республики (ООККР). Что послужило новым импульсом к активизации работы Корейского движения в Кыргызстане.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

20учению корейскому языку. Так, при актив-ном содействии Образовательного центра Республики Корея в Бишкеке, открытие ко-торого состоялось в мае 2001 года, в респу-блике открыты факультативы и классы по обучению корейскому языку в семи ВУЗах, двадцати четырех школах и трех детских садах г.Бишкека, Токмака, Кара-Балты, Со-кулукском и Аламудунском районах. Еже-годно обучаются 800 человек, а так же идет изучение кыргызского языка.

Под эгидой Общественного объедине-ния корейцев были изданы книги поэтов Юлии Ли «Когда я была на земле», «Рубе-жи», «Камень»; Александра Пак «Одно-разовое сердце»; изданы книги Герона Ни-колаевича Ли «Корейцы в Кыргызстане», на русском и корейском языках «Гобонди», «Семейные устои корейцев Коре Сарам», на русском и кыргызском языках «Журав-ли прилетели», которая в 2003 году назва-на книгой года, а также «Журавли хотят гнездиться на Иссык-Куле», «Великое по-каяние». Проведены выставки художников Афанасия Когай, Георгия Югай, Мирона Югай, Валерия Ким.

В Общественном объединении корейцев

существует и развивается корейский танце-вальный ансамбль песни и танца «Маннам» и детская хореографическая группа «Тора-ди», популярные в Кыргызстане своим не-повторимым корейским колоритом.

Одним из самых важных направлений деятельности ООККР считает укрепление связей с зарубежными организациями, и в первую очередь с Республикой Корея и КНДР.

Ежегодно Республика Корея приглашает лидеров диаспор со всех стран мира, в том числе и наше объединение. Кроме этого, Ко-рея приглашает на различные форумы, кон-ференции и семинары бизнесменов, спор-тсменов, военных, журналистов, ученых, студентов и школьников.

Активно развивается спортивная линия. Ежегодно организовываются турниры на кубок Посла Республики Корея, как на меж-дународном, так и на местном уровне.

Очень важно и то, что большое развитие получили средства массовой информации. С февраля 2006 г. начала вы-пускаться два раза в месяц газета «Ильчи» на корейском и русском языках и продолжает работать ра-диопередача «Ариран» на русском и корей-

ском языках с августа 2001 г.Молодежный центр, соз-

данный для консолидации корейской молодежи, дал мощный толчок развитию Моло-дежного корейского движения. Основными зада-чами, являются поддержка юных талантов, трудоустрой-ство молодежи, а также пре-емственность поколения, весь энтузиазм; энергия и таланты направляются во благо нашей страны и нашего народа.

За активную работу по укреплению межнациональ-ного согласия и мира в Кыр-гызстане награждены: Пак Николай Ирович – Почетной грамотой Кыргызской Респу-блики (1999 г.); Шин Роман Александрович – медалью «Данк» (2001 г,); Сан Борис Анатольевич – Почетной гра-мотой Кыргызской Республи-

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

21ки (2004 г.).

«Ассамблея народа Кыргызстана -это очаг братства, дружбы, единения и любви к Родине. Это место, где каждая нация, про-живающая на территории Кыргызстана, со-храняет и несет свое культурное наследие, приумножая и украшая богатую, многовеко-вую культуру кыргызского народа», - гово-рит Сан Борис Анатольевич.

ПЕРЕСЕЛЕНИЕ КОРЕйцЕВ НА ДАЛьНЫй ВОСТОК

Переселение корейцев в соседние стра-ны - Россию, Китай, Японию, было вызва-но кризисом в конце XIX в., вторжением империалистических держав, их борьбой за «открытие» страны Утреней Свежести. Первые корейские семьи появились на тер-ритории русского Дальнего Востока, в Юж-но-Уссурийском крае, в 1863 г. Это были 13 семей, тайно бежавших из Кореи от нужды и бедствий. Они поселились на р.Тизинхэ (Тызен-хэ) и начали заниматься земледели-ем. С тех пор корейцы в большом количе-стве стали переселяться на Дальний Восток и другие районы России.

В основном корейцы жили компактно и занимались земледелием, рыболовством и лесозаготовками. На угольных шахтах Ар-тема, Сучан, Шкотово и Посьета работали и корейские шахтеры. В судоремонтных мастерских и на промышленных предпри-ятиях стали появляться прослойки рабочего класса.

В иллюстрированной книге «Владиво-стоку 130 лет» имеются сведения о трудолю-бии и благонадежности корейского населе-ния города и края. В 1931 г. во Владивостоке открылся Корейский педагогический инсти-тут. В 1932 г. открывается Корейский театр, который и поныне действует в г.Алматы. Стали издаваться газеты и журналы на ко-рейском языке. К 1937 г. многие корейцы уже учились в институтах Хабаровска, Ир-кутска, Томска, Новосибирска, Ленинграда, Москвы, Ростова-на-Дону и в Ташкенте.

Краевые и районные газеты ежедневно рассказывали о трудовых подвигах корей-ских колхозников и рыбаков Дальневосточ-ного края.

ДЕПОРТАцИя КОРЕйцЕВ В СРЕДНюю АЗИю

Жестокий и трагический 1937 год при-нес новые испытания корейскому народу. В течение двух месяцев корейцев выселили из мест постоянного жительства в необжитые районы Казахста-на и Узбекистана. К 25 октябрю 1937 г., по сообщениям официаль-ных органов, корейское население полно-стью было выселено с территории Дальне-го Востока. По существу была проведена полная депортация корейского населения в ко-личестве 36 442 семей, 171 тысяча 781 человек. На новом месте измученные корей-ские семьи были вынуждены начать новую жизнь. Благодаря собственному трудолю-бию и теплоте местного населения корейцы смогли выжить и пустить корни на просто-рах Средней Азии.

Потомки отцов и дедов из Далекой Ко-реи после суровых, нечеловеческих испыта-ний 1937 года стали осваивать кыргызские земли. Здесь они обрели новый дом, нашли тепло и понимание. С самых первых дней корейский народ стал активно участвовать во всех сферах жизни Кыргызстана, внося огром-ный вклад в развитие страны.

По природным и климатическим усло-виям Кыргызстан напоминал многим ко-рейцам историческую родину Корею. Бла-годатная земля Ала-Тоо, родина великого Манаса, распахнула свои объятия всем обе-здоленным. Корейцы наравне со многими репрессированными народами приобрели здесь вторую родину.

Начиная с 1989 года численность ко-рейцев в Кыргызстане составляет 0,4% от общей численности жителей республики. В настоящее время это около 20 тысяч че-ловек. В основном корейцы проживают на севере республики: в Чуйской области и го-роде Бишкеке.

Корейцы, благодаря своим националь-ным качествам, трудолюбию, упорству, скромности, смекалке, а также пониманию и бескорыстной поддержке со стороны дру-гих народов, завоевали уважение местного населения и заняли достойное место в его рядах.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

22

Гїл-гїл(миў гїл)

Дарбаза, эшик ачык,Даргєйїм, кєкїрєгїм,Кел, коногум.

Чєл ырысын шимирген жїзїм,Калыптыр карегиў коюлуп.Кєрбєпмїн кєзїм оюлуп!

Саарлап анжир жедим. Анжир.Сарыкты ширеси уурт, салаамдан.Сакаяр жїрєк жарам бар.

Базар,Эпсиз-эпчил, момуну-батылы кєп,Эркесинен – катыны кєп.

Досум, Мынча кирдїї карайт кєзїў?же бул дїйнє чаўдай тїшкєнбї?

Солкулдап єтєт жїрєгї,Сом билек кыздай аппапак,Чач чыгарып, бала кучактап.

О, ак жака гїл жигит,Тїшїўє їрдєй кыз кирип,жатасыў жайылып, кїлїп...

Телефон шыўгырады,Тез жетип алдыў. Билдим,Ошол їн сїйкїм, ширин.

О анда, ар таў сайын бурдам нанга,Калыў каймак бастырып коёр эле.Бїгїн жїз таяп бїктєлгєн чоў энем!

Кабинада їч адам,їч башка ойдо.Радиатордо суу – кайнаган шорпо.

Топурагы алтын тоо,Сага ийип башымды.Салам айтам ар таўда.

жай. Тїн.Тамчыга зар талаада.жалгыз їн: Сїтак, сїтак, сїтак!

жыландар Чєл ысыгын бойго сиўирип,Узун уктап, кызык тїш кєрєт.

- Сен єзїў кимсиў.Эшик какпа, їн катпай кирип келген?- Менби, мен мезгил байкеў.

Бїгїн кєєнїм кєєлєндї:Азиз кєргєн бир адамЫраазы менден абдан-абдан.

жакшылыкка гїлдєн сарпай кийгиз-дим.

жарайбы деп эртеўиме.... Мємєлїї кєчєт тиктим.

Дарегиўди таппай кєп жылдарКелем кападар, мустар.Каеримдедир муз бар

Кош жаздыктаКош тагдыр, кош сїйїї, кош пикирА тєшєк бир

Абдилаат ДООРОВ Белгилїї акын Лейлек районундагы Исфана шаарында жашайт. Райондук “Ата Журт” гезитинин редактору. Ырлары республикалык басма сєздє жарыяланып келїїдє. “Миў тамыр” ырлар жыйнагы жа-рык кєргєн. Кыргыз Улуттук Жазуучулар союзунун мїчєсї.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

23

Ээн їй. Кыш кычырайт.Эзилип олтурсам от жагалбай,Энемдей кїлїп кирди Ай.

їйїўє їч жетелеп бардыў дагы,Карзыўды кайтарууга жарабадыў.Бу кандай амалыў, амалым?

жетемин деп кєпкє ашыктым.Акыры азга да жетип-жетпейжемирилдим жээктей.

Тїшїмдє амандаштым Акырет кеткен Сиз мененАсалдай ширин тил менен.

Окуучу кыз тїшїнє сїйїї кирди:Оў колунан сыныпташы жетелеп.Беде кечип келатыптыр экєєлєп.

...жээним. жїда жеўил ойлуусуў...Сээрге сайылган сєздєн селт эттим.Секиден ылдый кулап мєлт эттим.

Кыйчылдак арабанын кырындамынКымындай чындыкка зар чырылганКыямат кїнїмдї ойлоп баратамын.

Биздин турмуштук трактовкабыз:Ичтен ирип, сырттан сыйлоолор,Сырттан кїлїп, ичтен ыйлоолор.

Ман талаанын кызыл шыйрак шамалыЭки дїйнє ортосунда бир кадам.Мага шерик бир периште, бир шайтан.

Абдестеден суу куюп, сырдуу карапАк келин – Агай їйгє кириў, - деди.Аза бой дирилдеди, шириндеди.

Шор данек чагып олтурам, шор данек.Шорума бїткєн кїндєрїм кєп,Шоктугумдан кїйгєнїм кєп.

- Таза абага чыгып келели?Такливиўден калдым абдаарып.жылдызга жупташыптыр Ай барып.

Бурадарым, билбейм кайда баратам?Кєзї кєр, кулагы кереў,Бу бышпаган баш менен.

Тогузду тууп, толук уурдатып,Бир кїчїгї калбаган канчыкБїгїн таў кечирди каўшып.

Камы бышпас ишке ителеп, сїрмєлєп,Кары адам кайрады тил їкелеп.- Кадырымды салып келдим Сизге деп...

Даракка сїйєндїм, дарман топтодум.Адамга сїйєндїм, алды жакадан:- Ары тур, сетер, болсоў да бир атадан!

Бир куйум чайыў ичкени келдим,Билегиў кармап, сїйгєнї келдим.Билигиў отуна кїйгєнї келдим.

Туздалган балык жедим.Мени да туздап, туздабайМезгил жеп жатканын сездим.

Улуп-уўшуп тынчыбады шамалым,Ичим ийне сайса кєргїс тїнттєнїп.Ичиркенип жатам їйдє бїктєлїп.

Канчалардын канааты тойбогон,Кайырчынын торбосу толбогонКелатабыз кемчонтой жол менен.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

24

МЕйДАН-Е ИМАМ (НАгШ-Е ДЖАХАН)

До того, как Исфахан стал столицей в пе-риод Сефевидов на месте этой площади был большой сад под названием Нагш-е джахан. Во время властвования шаха Аббаса I территорию этого сада расширили до сегодняшних размеров и вокруг этой площади построили самые извест-ные и крупные исторические здания, о которых создали всемирную славу:

Соборная мечеть Аббаса (масджед-е Имам), мечеть Шейх Лотфоллах (масджед-е Лотфол-лах), дворец Али-Гапу (ках-е Али Гапу), Портал Кесарских ворот (Сардар-е Кай-сарие) и базар. Длина этой площади с севера на юг более 500 метров, а ширина приблизительно 165 метров. В XI веке хиджри (VII в.) эта площадь была одной из самых больших площадей мира и во время правления шаха Аббаса и его преемников являлась местом проведения спортивных игр, в частности «чоуган» (поло) и парада войск,

праздников, иллюминаций и др.

КАХ-Е АЛИ -гАПУ («ДВОРЕц АЛИ-гАПУ»)

Этот дворец находящийся на краю площади Нагш-э джахан, был построен по указу шаха Аб-баса I. Сефевидские властелины в этом дворце устраивали приемы в честь знатных личностей и послов иностранных государств. Али-Гапу имеет пять этажей, каждый из которых имеют особые украшения. Преемники шаха Аббаса каждый во время своего правления продолжали работы по украшению этого двора.

«СОБОРНАя МЕчЕТь АББАСА» (МЕчЕТь ИМАМА)

Эта мечеть также находится на южной ча-сти площади Нагш-э джахан и была построена на двадцать втором году правления шаха Аббаса 1 (1025 г.х.к./1614-15гг.). Заслуживает внимания

• Путешествие по Ирану

ИСФАХАНИсфахан процветал в эпоху Мардавидж Зийари (319г.х.к/930-31 гг.), в эпоху Рокн

уд-Доуяе Дейлеми (325 г.х.к/936-37 гг.) и его преемников, в эпоху Малик-шаха Сельджу-ки (445 г.х.к./ 1052-53 гг.- 485 г.х.к/ 1091-92 гг.) и его преемников. В период правления Сефевидов (1000 г.х.к./1590-92 гг.), когда шах Аббас выбрал этот город как столицу, до конца их правления (113 5 г.х.к./ 1722 г.) был столицей Ирана. Основной период процве-тания Исфахана относится к периоду правления Сефевидов. Достопримечательности Исфахана:

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

25

то, что центр южного купола обладает акусти-кой увеличения звука. Высота купола 52 метра, высота внутренних минаретов – 48 метров.

МЕчЕТь ШЕйХА ЛОТФОЛЛАХА

Шейх Лотфоллах был одним из великих ученых шиитов из народности (племени) Мис, родом из Джабал-э Амэл в нынешнем Ливане. Он по приглашению шаха Аббаса 1 поселился в Исфахане. Эта мечеть была сооружена с це-лью оказания ему чести, превратить эту мечеть в учебное заве-дение и место совершения мо-литвы. Поэтому и называют эту мечеть шейх Лотфоллах. Купол мечети в отличие от куполов других мечетей горохового цвета.

ИСФАХАНСКИй БАЗАР

Другой исторический район, который на-чинается с площади Нагш-е джахан, это – базар Исфахана. Самое раннее описание этого база-ра относится к периоду Дейлемитов Хв. Если исторические памятники оставить в стороне, сегодня на базаре, расположенном вокруг пло-щади Нагш-е джахан можно найти ручные из-делия. На северной стороне площади находится шахский базар и там на стенах разрисованы раз-личные картины, изображающие: шаха Аббаса, битвы с узбеками, шаха Аббаса на охоте.

ДВОРЕц «чЕХЕЛ СОТУН»

Дворец «Чехел сотун» («Сорок колонн») со-оружен во время правления шаха Аббаса в саду

с площадью 67 тыс. кв. метров. Этот дворец имеет на самом деле двадцать колонн, однако в результате отражения на воде в бассейне перед дворцом видно как сорок колонн.

ДВОРЕц «ХАШТ БЕХЕШТ»

Один из образцов дворцов, в которых жили последние правители Сефе-видов. Этот дворец был построен в период правления шаха Сулей-мана в 1080 г.х.к.

«КАчАющИйСя МИНАРЕТ»

Это сооружение, находящееся за городом Исфахан в виде одной гробницы с двумя ми-наретами воздвигнуты над могилой Аму Аб-доллаха из Захедана. Аму Абдоллах известный ми-ролюбец VIII в.х. /XIV в., могильный камень относится к 716 г.х.к. /1315-16 гг. к периоду конца царствования монгольского ильхана Ул-джайту. Веранда минарета представляет собой один из образцов архитектурного стиля Ирана, как памятник периода украшения мозаичными кафельными плитами. Минареты, возможно, были достроены к верандам во время Сефеви-дов, при раскачивании одного минарета, раска-чивается не только Другой минарет, но и наблю-дается колебание всего сооружения.

МОСТ АЛЛАБЕРДЫ – ХАНА ИЛИ 33-Х

АРОчНЫй МОСТ

Этот мост, являющийся одним из беспо-добных шедевров архитектурного сооружения

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

26периода шаха Аббаса I, был построен на сред-ства и под руководством известного полководца Ал-лаберды-хана в 1005 г.х.к./ 1595-96 гг. Длина моста 300 метров, ширина – 14 метров.

Это самый длинный мост на реке Зайенде-руд и считается одним из шедевров в строитель-стве мостов в Иране.

МОСТ ХАДЖУ

Мост Хаджу, фундамент которого был за-ложен ещё в период Тимура, по указу шаха Аб-баса II построен в 1060 г.х.к. 11648-49 гг. как в нынешнем виде, павильоны его разрисовали и украсили мозаичными плитами. Мост Хаджу во время полноводья реки Зайендеруд представля-ет собой интересное зрелище. С целью развле-чения шахской семьи во время кратковремен-ного пребывания Сефевидского шаха на мосту в средней его части была сооружена особая ве-ранда. Подлинное название моста «Поле шахи» (Шахский мост). Этот мост по-лучил название Хаджу потому, что в течение последних двух столетий он находился по соседству с кварталом Хаджу.

МОСТ ШАХРЕСТАНА

Этот мост находится в районе, известном в древние времена под именем «Джей» в 4-х ки-лометрах восточнее Исфахана. Поле шахрестан – старейший мост Зайендеруда и с архитектур-ной точки зрения очень интересный. По мнению

исследователей, он был построен в эпоху прав-ления Са-санидов. Верхние части его представ-ляют собой памятники эпохи раннего Ислама.

“АТАШгАХ” – ХРАМ ОгНЕПОКЛОННИКОВ

Аташгах самое древнее историческое со-оружение Исфахана, которое расположено на высоте 1680 метров в горах. Площадь Аташгах 36.000 кв. метров. Он находится не далеко от реки Зайендеруд.

Немного выше из кирпича построено боль-шое и круглое место для возведения огня. Там видны многочисленные форточки, место для возведения огня на самой высокой точке горы и всё это можно видеть издалека.

После анализа специалистами камышей, найденных в составе сырых кирпичей с углеро-дом, жизнь строительных материалов определи-ли более 2500 лет.

СОБОРНАя МЕчЕТь (МЕчЕТь ПяТНИчНОй МОЛИТВЫ)

Эта мечеть на самом деле представляет со-бой собрание зданий и памятников архитектуры всего после исламского периода истории Ирана, которые остались как память от пра-вителей, визирей, эмиров, известных людей и жён пра-вителей более чем тысячелетнего периода исто-рии Ирана. Внимания заслуживают следующие части этой мечети: маленькие глубо-кие ниши (памятник Дейлемитского периода – X в.); ку-

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

27пол Ходжа Низам ул-Молка, визиря Малик-ша-ха (465 г.х.к/1071-72 гг .-.485 г.х.к/1 091-92 гг.); Чель сотун (Сорок колонн), памятник со времён Музаффаридов VIII в.х.к./ XIV в.; сооруже-ние южной галереи мечети (с памятником VIII - XI в.х.к /XVII вв.); украшение вокруг двора мозаичными кафельными плитами (со времён правления Хасан бек Туркмена- Узун Хасана, X в.х.к./ XV в.); ниша Омара (период Музаффа-ридов); западная галерея мечети (VI в./ XII в.), маленькая северная мечеть западной галереи (из эпохи Улджайту-мон-гола, принявшего ислам, сооружение было завершено в 710 г.х.к./1309-10 гг.); северная галерея мечети известная под на-званием «Софэ-йе дарвиш» (Ниша дервиша) (из VI в.х.к. / XII в.; штукатурные работы этого па-мятника выполнены в период правления шаха Солеймана).

«Гонбад-е Тадж ол-Молк» (Купол Тадж ул-Молк) известный как «Гонбад-е хаки». Постро-ил его другой визирь Малек-шаха Сельджуки Абу-л~Ганайем в 481 г.х.к./ 1087- 88 гг. этот ку-пол считается выдающимся памятником среди всех памятников эпохи Сельджукидов. Бассейн, расположенный на середине мечети, был со-оружён во время правления шаха Мухаммеда Худабенде, отца шаха Аббаса 1. Этот бассейн построил человек по имени Юсеф Ата.

цЕРКОВь ВАНг

Эта церковь самая большая и красивая из церквей в районе, названном Джульфа в Исфа-хане. С точки зрения внутреннего украшения и разрисованных картин очень интересные. По-золоченный потолок церкви Ванг (Ванг по ар-мянски означает «большая церковь») потолок и внутренняя поверхность купола, исторические картины выделяют эту церковь как одну из кра-сивейших церквей района Джульфа Исфахана и она считается бесподобной. Внутри церкви, все стены украшены и разрисованы масляной кра-ской и позолочены в иранском стиле. Имеются картины, отображающие жизнь Христа (да бу-дет мир с ним!), на которых чувствуется влия-ние итальянской школы. Из других достоприме-чательных церквей можно назвать такие церкви как Куп, Георг. Разумеется , в Исфахане есть и другие церкви.

УЛИцА чАХАР-БАг И МЕСТА ПРОгУЛКИ

Одной из привлекательных улиц Исфахана считается улица Чахар-баг. Эта улица постро-ена по указу шаха Аббаса от ворот правитель-ства до горы Саффэ (которая является одним из красивых мест для отдыха Исфахана). Эта улица длинная и широкая, на краю имеет много-численные деревья. Целью построения улицы Чахар-баг было создать место отдыха и прогул-ки для шахской семьи и его окружения. По всей протяжённости улицы посадили много деревьев и украсили цветами, построили красивые зда-ния. До наших дней остались некоторые из этих деревьев.

Парки на берегу Зайендеруд, цветники, сад птиц, являются примечательными местами от-дыха и прогулки Исфахана. Известное блюдо Исфахана называется «берйани», а знаменитый подарок - «гяз», изделия мозаичной и инкруста-ционной работы, чеканка.

гОЛУБяТНИ ИСФАХАНА

Голубятни Исфахана – яркий пример того, что жизнь людей связана с природой. Голубят-ни являются шедеврами архитектурного ис-кусства Ирана. Голубятни или Башни голубей имеют две формы: круглую и четырёхутольную, которые имеют внушительный вид военных и оборонительных крепостей. Во многих сель-скохозяйственных районах Исфахана, для сбора отходов голубей и использования их в сельском хозяйстве сооружали на поле одну или несколь-ко голубятней. Истинная давность этих башней и история сооружения их пока не совсем выяс-нена. Французский путешественник Шардон, посетив Исфахан во времена Сефевидов, опре-деляет количество голубятней этого региона в более три тысячи башней. В настоящее время в различных районах провинции Исфахана оста-лось около 100 голубятней. В городе Исфахан также можно увидеть образцы этих голубятней.

ДРУгИЕ ПАМяТНИКИ

В провинции Исфахан еще много святых мест, гробниц, медресе, домов, караван-сараев, крепостей, красивых площадей, бань, мостов, многочисленных минаретов и водопадов.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

28Ырайымдуу жана Мээримдүү Алланын ысымы менен!

Куранда ажылыктын сүрөттөлүшү

Ажылык – бул бир чоң жана теңдешсиз жый-налыш, анын касиет-тери кайталангыс. Жараткан Алла Таала Каабаны биринчи жолу Өзүнүн пенделери үчүн тартуу кылып берди. Алла Таала ал үйдү Өзү жараткан соң, анын берекелүү жана ыйык болору шексиз.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

291. БЕРЕКЕЛҮҮ Үй

Бардык жакшылыктардын, береке жана кереметтин Ээси болгон Алла бул үйдү бе-реке, ырыскы жана жакшылыктар чексиз агып турган ыйык жер кылып койду. Бул ыйык жердин берекеси ар дайым мол жана түгөнгүс. Дүйнөнүн булуң-бурчунан, Чы-гыштан тартып Батышка чейинки элдердин баары келген учурда да, аларга эч бир кем-чиликсиз ырыскыларын төгүп турган жер. Бул ыйык жерде ар дайым намаз окулуп, зы-ярат жана таваф кылынып турат.

Бул жердин түбөлүктүүлүгү жана эл-дердин жүрөгүндө сүйкүмдүү болуп кала беришинин себеби – ар бир инсан кайрыл-ган учурда ага көп пайда алып келээринде. Анын айланасында кылымдардан бери эл-дер эч бир себепсиз эле таваф кылышпага-ны баарыбызга маалым.

Ошондой эле бул береке, ырыскыларды колдонуу кандайдыр бир топко, коомго же улутка тиешелүү эмес, Меккеликтер жана башка жактан келгендер үчүн Кааба бирдей экендиги Ыйык Куранда төмөдөгүдөй айты-лат:

«...Биз анда тургандар (Меккеликтер) жана четтен келүүчү адамдар үчүн бирдей (ыйык) кылып койгон Ыйык Мечиттен то-скондорго, ошондой эле ким зулумдук ме-нен жолдон чыгууну кааласа, ага жан чы-дагыс азаптын даамын тарттырабыз» (Хаж сүрөсү, 25-аят).

Адам баласынын тарыхында бул ыйык жер Күндөй жаркырап, бардык жандууга Алланын ырыскысын, береке жана мээри-мин жаадырып турган жер болгон.

Бул жердин ыйыктыгы бир гана Кааба-нын өзүнө тиешелүү жана башка эч бир или-мий, маданий, диний орган же уюм мындай ыйык жер менен тең келе албастыгын толук ишеним менен айта алабыз.

Бул ыйык жер – Дүйнө үчүн да, Акы-рет үчүн да Алланын мээрими жааган жер. Жүрөктөргө тынчтык берген жер. Жаман, ыплас күнөөлөрдөн тазалануучу жер. Ар бир инсан кайсы бир улуттан же коомдон болбосун бул жерге келип, ичиндеги сыр-ларын ачып, чечилбей жаткан көйгөйлөрүн Алла Тааладан чечилишин сурап, көп дуба кыла алат. Ички, рухий ой-туйгуларын ачып, алар үчүн жардам сурай алат. Буга чейин да

көптөгөн адамдар бул жерди зыярат кылып кеткенден кийин, алардын көйгөйлөрү че-чилип же азайып калганын көрүп жүрөбүз.

Эң көп эл бул жерде чогулганына кара-бастан, ар биринин жекече муктаждыктары-на жооп табылат, ар бир зыяратчынын мук-таждыктары камсыз болот.

Кааба түбөлүккө берекелүү жана касиеттүү жер болгондуктан, Ислам үммөтү андан канчалык алыстаса, ошончолук бактылуулуктан жана берекеден ажырап, көптөгөн көйгөйлөргө дуушар болушат.

Куран Ыйык китеп экенин Алла Та-ала мындайча айтат: «жана бул Куран-ды берекелүү кылып түшүрдүк» (Анъам сүрөсү, 92-аят).

Алланын элчилери куттуу жол башчы-лар болгон: «Ал мен кайда гана болбоюн, мага кут даарытты, тирүү турганымда мага намаз окууга, зекет берүүгө тапшырма бер-ди» (Марям сүрөсү, 31-аят).

Кадыр түн кечеси берекелүү убакыт: Биз Аны кут даарыган түндө түшүрдүк. Акый-катта, Биз эскертүүчүбүз (Духан сүрөсү, 3-аят).

КААБА БЕРЕКЕЛҮҮ ҮйКаабанын касиеттүүлүгүнүн далилдери-

нин бири – адамдарды өзүнө тартуусу жана элдердин бул ыйык жерге урмат сый менен кайрылуусу. Ошондой эле Кааба бардык кылымдарда, доорлордо жана Дүйнөнүн бардык булуң бурчуна касиеттүү ыйык жер болуп келген.

Негизинен ажылык амалдарын аткаруу кыйынчылыктын үстүндө түзүлгөн жана сыртынан караганда төмөнкү кыйынчылык-тар инсанды бул ыйык сапарды аткаруудан баш тарттырып коюусу мүмкүн:

- аба ырайынын ысыктыгы жана суунун тартыштыгы;

- таштак жана тоолуу болгондугу, кооз табияттын жоктугу, дыйканчылык кылууга ыңгайлуу жер, суунун жетишсиздиги жана шаарлардын жакшы шарттар менен курул-багандыгы жашоону оорлоштуруп, ажы-лыкка келген меймандарды тейлөөдө кый-ынчылык жана чектөөлөрдү жаратат;

- ажылык амалдары көп жана кыйын болгондуктан сапардагы көпчүлүк санды түзгөн улгайган кишилер жана аялдар үчүн

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

30көйгөйлөрүн дагы да көбөйтөт;

- узакка созулган сапарлар;- ажылык амалдарын аткаруудагы уба-

кыттын жана жерлердин чектүү болгону ал-бетте бул сапардын оордугуна таасир тийги-зет, себеби бул жерлерде элдер көп топтолот;

- ажылык парз амалдарынын басымдуу бөлүгү Арафат, Мина жана Машъар-Алха-рам аттуу чөл жерлерде ысык-суукка шарты аз жерлерде төрт күндүн ичинде көптөгөн машакаттарга туш болушат;

- ар бир киши өзү мүмкүн болушунча ажылык амалдарын өзү аткарууга тийиш;

- ажылыктын дагы бир көйгөйү – сапар-га кете турган каражаты; бул каражат ажы-лык сапарга чыга турган көпчүлүк адамдар үчүн оор жана көп болуп эсептелет, себеби бул акчаны кээ бирөөлөр жылдар бою топ-топ отуруп чогулта алышат;

- ажылыктын сырттан көрүнгөн кыйын-чылыктарынын дагы бири – бул нечен кы-лымдардын ичинде жыл сайын бирдей эле амалдардын кайталануусу. Азыркы күнгө чейин эгер ай жыл санагы менен эсепте-генде 1422 жыл өткөн болсо, бүгүнкү күнгө чейин чоң ажылыктын амалдары 1422 ирет кайталанган. Мындан тышкары дагы жыл бою күн сайын кичи ажы амалдары (умра) аткарылып, Каабанын тегерегинде адам бир мүнөт да токтобой келгени маалым. Бирок ажылык амалдары Исламга чейин дагы ар кандай маалда миңдеген жылдар бою болуп тургандыгы белгилүү.

Миңдеген жылдардан бери уланып келе жаткан ажылык амалына болгон элдердин сүйүүсү эч бир кемибей келет. Бирок элдер өздөрү атайын ойлоп чыгарган мындай чоң мааракелер бир нече убакыттан соң кээ бир-лери унутулуп, кээ бирлери токтоп калган. А ажылык болсо төрт миңден ашуун жыл-дардан бери элдерди көбүрөөк өзүнө тартып жатканы көрүнүп турат.

Чындыгында бул касиет, ыйыктык жана элдердин өзгөчө көңүл буруусу Алланын жалгыздыгынын белгилеринин бири болуп эсептелет.

2. ЭСКИ Үй«Анан алар кирлерин кетиришсин (чач,

тырмактарын алып, ихрамдан чыгышсын). Ошондой эле, айткан убадаларын (Алла Таала учун жасайм деп оз ара убада кылып

койгон курбандыгын чалат) аткарышып, Эски уйду – Каабаны – таваф кылышсын (жети жолу айланышсын)» (Хаж сүрөсү, 29-аят).

Кааба тууралуу Куранда айтылган сы-паттардын бири «атик» - эски деген маанини билдирет. Бул сөз Куранда Хаж сүрөсүнүн 29 жана 33-аяттарында келип, экөөсү дагы Кааба жөнүндө кабар берет.

«Атик» деген сөздүн бир нече мааниси бар экендиги риваяттарда жана аяттарда ай-тылган. Алардан – эски, кадимки, касиеттүү жана эркин. Булардын арасынан эркин де-ген мааниси ылайыктуурак болуп эсептелет. Атик үйү ар кандай көз карандылыктан эр-кин экендигин билдирет:

- бул жер адамдар кабыл алган ар кан-дай мыйзамдарга көз каранды эмес, ар бир инсан канчалык аракет кылса, ошого жара-ша бул жерден пайда жана береке алып кете алат.

- бул үй кандайдыр бир падыша же атай-ын бир адамдардын чечими же кеңеши ме-нен эмес, Алланын буйругу менен курулган-дыгына байланыштуу бул жерге урмат сый менен кайрылуу керек.

- бул ыйык үйдүн кайсыл жерде курула-ары Алланын каалоосу менен гана болгон жана аны элдердин каалоосу менен башка жерге жылдыруу мүмкүн эмес. Мунун ачык мисалы «пилдер армиясы» болуп эсепте-лет (Каабаны бузуп, өздөрүнүн колдору ме-нен курган жерди ыйык жер кылабыз деген Абраханын аракети таш капканы белгилүү).

- Каабанын курулушу эркин болгондук-тан, анын кылымдар бою түбөлүккө калуу-су да эркин бойдон кала берет, жана аны эч ким бузуп жок кыла албайт.

- ыйык Кааба өзүнүн өмүрүн жана сак-талышын аныктоодо эркин, башкача айткан-да эч бир моралдык же материалдык жар-дамга муктаж эмес. Эгерде башка имарат, үйлөр же болбосо кандайдыр бир уюмдар өздөрүнүн үйлүрөн, имараттарын сактоо үчүн башка чоңураак же болбосо өкмөттүк колдоолорго жана жардамдарга муктаж жана көз каранды. Бирок Кааба материал-дык жактан эч нерсеге муктаж эмес. Анын айланасында бир жылда Дүйнөдө эң көп эл чогулуп (ажылык), жыл бою элдер үзүлбөй турат (умра). Куранда:

«Мүмкүнчүлүгү жеткендерге Алланын

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

31ыраазычылыгы үчүн Каабага ажылык кы-луу милдети жүктөлдү. Ал эми кимде ким мындан жүзүн бурса, (билип алсын) чын-дыгында Алла – Ааламдагыларга муктаж эмес!» деп айтылат (Аалу Имран сүрөсү, 97-аят).

- Кааба элдердин таянычы жана чогулу-учу жайы. «Алла ыйык үй – Каабаны адам-дар үчүн таяныч (тирек), кылып койду . . .» (Маида сүрөсү, 97-аят).

- Элдердин таянычы боло турган жер эч нерсеге муктаж болбошу керек, эгерде ан-дай болсо эч качан эл үчүн таяныч же чогул-туучу боло албайт.

- бул имарат эң жөнөкөй шекилде, жөнөкөй таштар жана жөнөкөй архитекту-ра менен аба-ырайы жакшы эмес чөлкөмдө тургузулган. Ошондой эле бул ыйык уй ко-оздоого же гүлдөөгө муктаж эмес жер.

- Кааба – тынчтыктын борбору жана бул жердеги тынчтык эч кайталангыс, Дүйнөнүн эч бир бурчунда табылгыс жана тынчтык, амандык менен камсыз кылууда эч бир адам күчүнө да көз каранды эмес жер.

Бул жер - элдердин үйү, бирок элдердин үйү болгону менен алардын көз карандысыз жана мунун ыйыктыгы, касиети элдердин аны таваф кылуусунда жана бул жерге кай-рылуусунда эмес.

«Мүмкүнчүлүгү жеткендерге Алла (ыраазычылыгы) үчүн Каабага ажылык кы-луу милдети жүктөлдү. Ким мындан жүз бурса, чындыгында, Алла – Ааламдагылар-га муктаж эмес». (Аалу Имран, сүрөсү, 97-аят).

Бул аяттан жыйынтык чыгарсак, эгер-де бирөө Каабага ажылык кылууга келбесе, Алла Таала анын кетирген каражатына мук-таж эмес. Тескерисинче ошол адам бул жер-ге келип рухий байлык жана тынчтык алып кетүүгө муктаж экенин билебиз.

3- КУРАНДА АйТЫЛгАН КААБАНЫН КАСИЕТТЕРИНИН БИРИ –

«ТЫНчТЫК МЕчИТИ»«Ибрахим айтты: «Эгем! Бул жерди

тынч кыл. Аллага жана акырет күнүнө ый-ман келтирген элине мөмө-жемиштерден ырыскы бер» . . . » (Бакара сүрөсү, 126-аят).

Адам баласынын жашоосунда тынчтык эң зарыл, керектуу нерсе болгон. Тынчтык-сыз жашоонун маани манызы жоголуп, өсүп

өнүгүү дагы жашоодо керексиз болуп калат. Кайсыл бир коомдо тынчтык болсо ошол коом гана өсүп өнүгө алат.

Жогоруда келтирилген аятта Азирети Ибрахим (ас) миңдеген жылдар мурун Алла Тааладан дуба кылып, Каабаны тынч жер кылуусун суранган жана анын дубасы ка-был болуп, азыркы күнгө чейин бул ыйык жердин тынчтыгы аз да болсо кемиген эмес.

Бүгүнкү күндө да коомдун тынчтыгы эң зарыл маселе болуп, күн сайын адамдын илими өнүккөн сайын, коомдун тынчтыкка болгон муктаждыгы көбүрөөк сезилүүдө. Бул тууралуу төмөндө бир нече мисал кел-тиребиз:

- ар бир коом өзүнүн өнүгүшү үчүн (сырткы жана ички, рухий) тынчтыкка муктаж экенин жогоруда айтып өттүк. Ку-рандын Аалу Имран сүрөсүнүн 96 аятын-да «Чындыгында, адамзат үчүн Меккеде курулган Үй (Кааба) – бүткүл Аалам үчүн ыйык жана туура жол» деп айтылат (Аалу Имран сүрөсү, 96-аят).

- эгерде бул жер бүткүл Аалам үчүн туу-ра жол боло турган болсо, береке жана жак-шылыктын борбору болсо, кантип бул жер-де тынчтык жок болсун?

«Ошентип, биз бул Үйдү адамдар жый-нала турган тынч жай кылдык жана «Ибра-химдин ордун намаз окуучу жай кылып ал-гыла!» дедик» (Бакара сүрөсү, 125-аят).

Жогорудагы аят - Дүйнөнүн баардык бурчунан келген эң көп элдин топтолушу-нун жана ошону менен бирге тынч жай бо-лоорунун далили болуп турат.

Ошондой эле Куранда Кааба элдердин таянып, жыйнала турган жери деп дагы бел-гиленген: «Ошентип, биз бул Үйдү адамдар жыйнала турган тынч жай кылдык .. .» (Ба-кара сүрөсү, 125-аят).

Жогоруда айтылгандай Курандын аятта-рына таянып Жер бетинде «Кааба биринчи тургузулган үй» экенин байкай алабыз.

«Чындыгында, адамзат үчүн Меккеде алгач курулган Үй (Кааба)..» (Бакара сүрөсү, 96-аят)

Бул үй «Атик» – эски же кадимки үй дегенди билдирет (Хаж сүрөсү, 29 жана 33-аяттар).

Эми карап көрөлү, бул үй кадимки, эски үй болсо жана ал жерде тынчтык жок бол-гон болсо, бул үй миңдеген жылдардан бери

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

32азыркы күнгө чейин кантип сакталып калат эле?! Муну менен эле чектелбестен азыркы кылымдар бою Каабанын тегерегинде зыя-ратчылар жана таваф кылуучулар болгону жана бул Үйдүн душмандары тарыхта да, азыркы күндө да бар экендиги белгилүү. Миңдеген жылдардан бери чоң душман-дар бул Үйдү бузуунун ыңгайлуу жолдорун издеп таап, бирок баарынан кызыктуусу бүгүнкү күнү да ага азын-оолак зыян жетки-ре алышкан жок.

Курандын дагы бир аятында «Адамдар-ды ажылыкка чакыр. Алар сага жөө жана арык төөнүн үстүндө абдан алыс жолдордон келишет» (Хаж сүрөсү, 27-аят) деп айтылат. Эгерде бул жер амандыктын, тынчтыктын жери болбосо, Алла Таала бул жерге эл-дерди эмне үчүн чакырмак эле?! Жогору-да айтылган аяттан кийин «Алар өздөрүнө арналган пайдаларды көрүшсүн . . .» (Хаж сүрөсү, 27-аят) дегени, бул жерде көптөгөн пайдалуу нерселер бар экенин далилдеп ту-рат. Эгерде ажылыкта амандык, тынчтык болбосо, пайдалуу нерселер да болбой тур-ганы белгилүү.

«Мына ушул бейпил шаарга ант!» (Тиин сүрөсү, 3-аят)

«(Курайш тобу): «Эгер сени менен бир-ге туура жолго түшсөк, жерибизден куулуп кетебиз» - дешти. Аларды Өз алдыбыздан өсүмдүктөрү ырыскы түрүндө өсүп чыга турган ыйык, ары бейпил Жерге (Меккеге) Биз жайгаштырбадык беле? Бирок, алардын көпчүлүгү түшүнбөйт» (Касас сүрөсү, 57-аят).

Анын айланасында элдерге кол са-лып, туткундап турганда, Биз (Меккени) ыйык жана тынч жай кылганыбызды алар көрүшпөдүбү? . . . (Анкабут сүрөсү, 67-аят).

«Ибрахим айтты: «Эгем! Бул жерди тынч кыл» . . .» (Бакара сүрөсү, 126-аят).

«Ибрахим айтты: «Эгем! Бул калааны тынч кыл» . . . » (Ибрахим сүрөсү, 35-аят).

«Тынчтык» жөнүндө кеп болгондо, бул сөздү Каабага гана эмес, бүткүл Мекке шаа-рына да тиешелүү деп билишибиз керек. Би-рок, муну менен Каабанын «элдерди туура жолго баштоочу борбор», «берекелүү жер», «элдер чогулчу жер» жана «элдер көтөрүлө турган жер» сыяктуу касиеттери жалаң өзүнө гана тиешелүү болуп эсептелет.

Бул ыйык жердин тынчтыгы сырткы

дүйнөнүн жашоосуна гана таандык эмес, кала берсе бул жерге келген зыяратчы ички сезими менен да тынчтыкты сезээри байка-лат.

Каабанын тынчтыгы бир гана адам ба-ласына эмес, жадагалса канаттуулар жана жырткыч айбандар үчүн да тынч жер. Бул жерде жаныбарларга аңчылык кылууга да тыюу салынган. Ошондой эле курал-жарак-ты ачык көрсөтүп алып жүрүүгө да болбойт.

Белгисиз себептер менен өсүмдүктөрдү үзүп, дарактардын шактарын сындырууга да болбойт.

Каабанын айланасы тынч болсун үчүн Алла Таала ажылык амалдарын аткарууну 3 харам айларынын ортосуна койгон, себеби бул айларда согуш, чыр-чатактардын болуу-су харам болуп эсептелет.

Бүгүнкү күндө тынчтыкты камсыз кы-луу Дүйнөлүк чоң көйгөйгө айланган. Жый-ындарды жана конференцияларды уюшту-рууда ал жердин тынчтыгын камсыз кылуу зарыл жана маанилүү иштерден болуп сана-лат.

4. ТАЗА Үй«Ошентип, Биз бул Үйдү адамдар жый-

нала турган тынч жай кылдык жана: «Ибра-химдин ордун намаз окуучу жай кылып ал-гыла!» дедик. Биз Ибрахим менен Исмаилге келишим кылдык. Менин Үйүмдү айлану-учулар (Аллага сыйынуучулар) менен анда тургандар жана намаз окуучулар үчүн таза-лагыла» (Бакара сүрөсү, 125-аят).

Бул Үйдүн касиеттеринин дагы бири – анын тазалыгы. Себеби, элдерди туура жолго баштоочу, берекелүү жана тынч Үй сөзсүз таза болуусу зарыл.

Бул Үйдүн куруучулары да таза инсан-дар болгон. Алар Адам (алайхис-салам), Жабраил (алайхис-салам) жана . . . Алланын эң таза пенделеринен болушкан.

Тазалыктын борбору гана болбостон, ошондой эле тазалыкты жайылтуучу жер да болуп эсептелет. Бул жерге келип кызмат кылган адамдардын баары таза жана ар кан-дай туура эмес көрүнүштөрдөн да таза.

«. . . Алар (каапырлар) Анын сактоочу-лары эмес, акыйкатта анын ээлери такыба-лар гана . . . .» (Анфан сүрөсү, 34-аят).

Мухаммад Иса Зирак

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

33

Ал түнү бою уктабады: оюна ар нер-селер келет, чабалактайт, айласы кеткенде улам ордунан шашкалактап туруп барып, ашканадан “сеп” этип келет... кайра кый-налгансыйт. Жок дегенде бир аз чырм этип алайын деп, өзүн-өзү кыйнап көздөрүн жу-мат, болбойт. Жүрөгү алып учуп, көз алдына эмнелер гана келбеди. “Бул жалгыздыктан болсо керек?” – деп ойлоду. Чет мамлекет-те он күнчө жүрсө, аны келинчеги күтүп жатып, эртелеп алган жолдомосунун кезеги келип, “кечикпейин, артымдан келер” деген ойдо, бир күн мурда көлдөгү “Эколог” деген пансионатка өзү жалгыз кете бериптир.

“Даамы жагымдуу болгону менен бал татыгансып туруп, күчтүү неме го?” – де-ген ойго келди, четтен ала келген сырты кооздолгон, жалпак бөтөлкөнүн түбүнө түшкөнүн эми байкап.

Башы деңгиреп, салмактанат. Таң атар-га дагы кенен эки саатча убакыт бар экен. Таң сүрө электе жогорку органдагы досу Кулжабай өзү телефон чалмак. Тик учма, автомат... дегендерин экинин бири болуп жүргөн классташ жердеши Дардаң даярда-мак. Бардыгын мындан жарым айча убакыт мурда эле макулдашып коюшкан.

“Чорти возми! Кой, чырм этип алайын” – деп кобуранып, бүкүлү бойдон, эч нерсе жамынбастан, атыры буруксуган мамык төшөгүнө кулады. Эртеңки казатын ойлой берип мээси чарчаганбы, же... жанагы жал-пак бөтөлкөнүн жайгарганыбы, айтор, бая-гы бала кезиндегидей, башы жаздыгына ти-ери менен эле корулдаганга өттү...

... Бах! Эмне деген керемет!? Бишкек-тин чаң-чуң, кыжы-кужу менен уу-чуу көчөсү бир заматта көздөн кайым болду. Алар түбүнөн бери дапдаана көрүнгөн көк кашка көлдүн үстүндө баратышат. Учактын үнү деле билинбейт. Аппак куулардын жоон тобу алардын алдынан учуп өттү. Канаттта-ры тим эле шуулдайт. Үстүндө үзүк-үзүк ак чууда булуттар каалгыйт. Жанатан өтө алы-стай сезилген, чокулары асман тиреген ак-баш тоолор эми улам жакындап, күн нуруна

жалтыраган мөңгү-муздары даана көрүнө баштады. Тик учма ылдыйлаган сайын: аска-зоолордун боорлорундагы жылга-жы-быттардын арасынан кандайдыр бир сыр-дуу көк түтүн ийрелеңдеп, асманга созулуп келатты. Бадалдарды аралап кыбыр-сыбыр жандыктар жүргөнсүйт.

- Бул кай жер? – деп эки жагын каран-ды. Кулжабай менен Дардаң достору деле эчтемеден камаарабай, жыргап отурушат. Колдорунда таманы созулган узун-узун фу-жерлер. Ичинде кечээ өзү четтен ала келген балтатым, саргыч ичкилик мелт-калт. Анын жагымдуу жытын, кулкунду куйкалабай жылма кеткени менен, бал татып туруп, бир заматта бардыгын унуткарып бажактаткан күчүн айтып, биринен бири өтүп макташат.

Тигинде ичи бошогон жалпак бөтөлкөсү чалкасынан түшүп жатат. Боорундагы чап-тама, түстүү кагазына көзү түштү, тиштерин арсайтып, кыргыздын кадимки ак илбирси көздөрүнөн жалын чачып, тиктеп турган экен.

- Кудая тобо!? – деп жакасын карман-гандай болду. Келме келтирейин деди эле, эмне дээрин билбей тили булдуруктады. - ...Булар кайдан келип калышкан? Тигинде эбак көздөрү бу дүйнөдөн өтүп кеткен чоң атасы менен чоң энеси, көп жылдар мурда Оогандан сөөгү келген айылдашы, ал эмес мындан бир эле жума мурда Кум-Төрдө зо-одон учуп өлгөн кошунасы Абдукахар да жүрөт, сөөктөрү эбак сөпөт болгон атасы менен энесин ээрчип. – Ой, оңбогур! – деп кыжынып койду. – Мас болуп алып, энесин эчен сабап, атасына да колу тийди эле, деле эчтеме болбогонсуп баратканын кара?!

Тигилерде: “Силер кайдан?” деген деле сөз жок, башынан аралашып кошо жүргөнсүп, “артыбыздан ээрчигиле?” де-генсип алдыга басышты. Артын караса, баягы эки досу дале калбай келатышат. Эч камаарашпайт, кызып алышыптыр го, өзү деле мастай темтеңдейт. “Аа, мен да ке-чээ бир жалпакты бошотподум беле” – деп күнөөсүн дароо мойнуна алды.

жээнбай ТїРК

ТООПИр(аўгеме)

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

34Алар болжолу көп эле жылга-жыбыттар

менен караган-бутактарды аралап, зоокалуу бийик-бийик белдерди ашкандай болду. Бир убакта кең жайык, көк шиберлүү айдыңга келишти. Чөбү белден буралат. Тоонун түркүн түс гүлдөрү суктанган көздөрдү би-ринен бирине ала качып, аңкыган жыттарга тойбой, эс-мас. Тигинде мүйүздөрү он эки айры бугулар менен маралдар, өгүздөй-өгүздөй болгон аркар-кулжалар, жапайы эч-ки-текелер, татынакай элик-текелерин ээр-чип, өз-өзүнчө үйүр тобун бузбай, бейкапар оттоп жүрүшөт.

Ушунча жашка келгени, мындай ажай-ып дүйнөнү алгач көрүп түгөтө албай, дел-диреп калганбы, бир кезде аны белгисиз күчтүү колдон топтой томолотуп келип, ке-жигесинен темир кыпчуурдай илип, бийик секичеде отурган сакалчандын алдына алып барып, төмөн ныгырып тизе бүктүрдү.

- Чыныңды айт?! – деп кирилдеди, теке-маарак бакылдаган чоочун үн, - буга чейин канча кайберен канына забын болдуң?!

- Ме... мен, - деп, актаганча болбой, жана-гы колдойгон катуу колдор аны төбө чачынан мыкчып, жүзүн өйдө каратты. Көзүң жаман-дыкты көрбөсүн! Заматта денесин ымыр-чы-мыр тер басып, муундары шалактап, каректе-ри эки жакка тегеренип кетти. Бет маңдайында мүйүзү кеминде эки кулач келген, кызгылт-ку-ба сакалы киндигине жеткен сур теке отурат. Азыр анын өпкө-боорун куушура сүзчүдөй акырайган көздөрүн канталатып.

Тумчугуп, деми кысыла баштады... Алыстан тынбай бирдемеси чырылдайт...

...Оонап, чалкасынан түшкөндө, эл-дир-селдир эсине келди. “Мен кайдамын? Бу өңүмбү же түшүмбү?” ...Башы эңгиреп, денеси нылдай жер тартып, жабышкан көздөрүн дароо ачалбай бир топко жатты.

Көмкөрөсүнөн жаткан бойдон уктап, жаздыгына тумчугуп, боргулданып тердеп калганын, телефондун токтобой чырылда-ганынан удаа эшиктин коңгуроосунан улам өз үйүндө жатканын далайда барып сезип, кыйналып ордунан туруп, сендикректей ба-сып барып эшигин ачса, кечээ эле көлгө эс алууга кеткен деген колуктусу маңдайында аны муңайым тиктеп турат.

- И кайдан?- Э, ботом! Жок дегенде өөп койсоң бол-

бойбу, эрим өңдөнүп? Не магу...

Эри эми телефонго чуркады: - Да, ооба, ...и-и... уктап кетипмин ...и-и-и... ой, кайда-гы катындар... жапжалгыз болчумун... мына, аяшың азыр келип кирип атат, билбейм кай-дан келгенин...

Келинчеги сырттан киргени тилин тарт-пады. Тигинин телефондон ким менен эмне жөнүндө сүйлөшкөнүнө маани деле бербе-ди. Бирок, кийинки сөзүн угуп калды да, эрине атырылып бир тийди:

- Аңчылык-маңчылыгыңды токтот! - Эмне болуп кетти анчалык?- Азыр кийиктин бооз убагы, аларга

тийүүгө болбойт. Убал деп өзүң айтчу элең го? Же придумать этип жатамбы?

- Аныңа ты права. Бирок, бу сапар жалаң эркегин терип, тандап атабыз да.

- Какая разница!? Природаны зашищать кылбай эле одни барконьерлер чогулупсуңар да.

- Ии, кийик атып келген биз – брако-ньербиз, алардын этин деликатес деп там-шанып жеген – силер кимсиңер, я?! Же мен не правмынбы?

- Не надо! Мы одна сатана дечи, бирок бу сапар тилимди алып, тиги райондоруңдагы балдарыңа эле званить кылып койчу, кудай деп каалаганыңды өзүлөрү үйгө чейин жет-кирип беришет, креслолору үчүн...

- Не угаваривай, жена? Убада кылып койдум. Безеленбечи просто...

- Как ишо безеленбейм. Жаман түш көрдүм. Беспокоится этип Иссык-Кульдан келбедимби, бир ночь араң чыдап...

- Э, койчу, сон-монуңду...Телефон кайрадан шыңгырады. Бир

гана ооз: “Макул, азыр мына чыгып жатам” деген жооптордон кийин, үй ээси аялынын чолок жаш чыгарганына карабай, арыдан-бери кийинип, кечээтен камдап койгон сум-касын асынып, кылчайбастан сыртка аттап-буттап чыгып кетти.

Эшик алдында “Мерседес” күтүп тур-ган экен, дароо учак жайга зымырашты. Жолдоката үч дос: анын түндө көргөн ми-стикалык шумдуктуу окуяларга айланган түшүн талкуулашып, шаардын четиндеги аэропортко жеткенче каткырышып, далай-дан берки буктарын чыгарган тамашанын кучагында калышты. Ал жерде бардыгы алдын-ала убадалашкандай шайма-шай да-ярдыкта экен. Алар жетери менен ай-буйга

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

35келбей шашылыш жолго чыгышты. Тик уч-маны жеке басар ээлеген үчөө арадан анча деле көп убакыт өтпөй айтылуу Аркар-То-онун ак мөңгүлүү чокуларын чарк айланып, жандуунун жүрөгүн титиреткен гүр-шар до-ошу менен, буга чейин топ-тобунан ажыра-бай бейжай жүргөн кайберендердин тамты-ракайын чыгарып, бир тигил зоого, бир бул зоого корголотуп, алдастатты.

Аңчылыктын кумарына улам тереңдеп батып, сырткы дүйнөдөн ажырап, кандайдыр бир туңгуюкка житип баратканын байкабаган үчөөнүн колдорундагы тез атманын тытыра-ганы мотордун күрүлдөгөнүнөн бирде угулса, көбүнчө угулбай, бу жарык дүйнөгө кайбе-рен болуп жаралып калганына күнөөлүүдөй, аркар-кулжалары менен эчки-текелери ара-лашып, удургуп, ары-бери качкандарына да карабай, асмандан ажалдын “кара жамгыры” тынымсыз жаап, ак кар бетин кызыл канга боёп, тик учма тегерене берди.

- Болду... кайталы!? – деген учкучтар-дын кыйкыргандарына жооп берилбеди. Тээ алыстан чубалган кара булуттун удургуп, тездик менен бери жылып келатканын бай-каган учкуч:

- Тезинен кетпесек болбойт! Тоолорду туман басып баратат, - деп чебелектеди.

Азезилдей азгырма аңчылыктын кума-ры кызып алгандан кийин, ээлигип калган пендемдин көзү тирүүсүндө тойбос белем?! Кайберен болсо да, бу жарык дүйнөгө бир гана жолу келип-кетер алар сыяктуу жаны-бар экендиги да үчөөнүн эсинен таптакыр чыгып кетиптир го?! Ок жеп бийиктеген кулаган кийиктер сапырылган ак карлуу тозоңдо бубактанып, тээ төмөнгө томоло-

нуп-жумаланып, анан боштукта каалгыган-сып учуп барып... “гүп-гүп” эткен дооштор бирде угулуп, бирде угулбай, тыбыраган караандар биринин артынан бири заматта көздөн кайым болуп жатты.

Алдын ак чуудадай чубалган коюу ту-ман басып келаткан шиш зоонун чокусунда жанатан бери жансыздай тикесинен турган, эки мүйүзү эки кулачтан кем эместей карт теке гана, көк буурул сакалын кычыраган аяздын сыдырым желине сеңселтип, түк ор-дунан жылбады.

- Кароол текени сулатмайын кетпейбиз!- Кана, дорогой, поближе?!- Ишо... ишо... давай-давай! – Үчөө

тең учкучка буйрук бере кыйкырышат. Тик учма шиш чокуга эки жолу жакындап бар-ды. Үчөө тең ок жаадырышты. Теке катып калгандай ордунан жылбайт. Мергендердин жандары кашайды. Тик учма жанагыдан да абыдан жакындап барып калганда, сасыган жөө тумандан айлана таптакыр көрүнбөй калды. Көз ирмемге келгенче, “түрс” эт-кен дооштон кийин, ак туман арасынын кара-көк түтүн уюлгуп, анан кызыл жалын бүрккөн катуу жарылуудан тик аскалар би-ри-бирине кабыша түшкөндөй жаңырыкты ышкырган муздак шамал арсак-терсек зоо-каларды аралап, алда-кайда алып жөнөдү.

Зоокага урунган катуу дооштон кийин, бу дүйнө бүтүп калгансып, жымжырттык өкүм сүрдү. Саңырсыган күйүк жыт сасык жөө туманга аралашып, туш-тушка быркы-раган майда тетиктер адам канына боёлгон боюнча кызыл жалынга чулганып, каалгый терең капчыгайдын түпкүрүнө түшүп барат-ты...

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

36

Низами Азербайжан элинин акыны, дїйнєлїк адабий казынадагы бєксєрбєс байлык, адамзат тарыхындагы єчпєс жыл-дыз. Ал єзїнїн бїткїл ємїрїн адамды кулчу-луктан, феодалдык эзїїдєн жана адилетсиз-диктен эркиндикке чыгаруу їчїн сарптаган, дїйнєлїк адабий казынага ири салым кош-кон улуу ойчул акын болгон. Анын адамзат маданиятынын казынасын байыткан эмгек-терин Гомердин, Фирдоусинин, Дантенин, Шекспирдин, Сервантестин залкар эмгекте-рине теўєєгє арзыйт. Чыгыш єлкєлєрїнїн элдери Низами тирїї кезинде анын чыгар-мачылыгынын залкарлыгына жогору баа беришкен. Анткени, ал бул элдердин ада-биятынын єсїї процессинин жана социал-дык ой жїгїртїї ыкмалары менен багытын єзгєртїїгє чоў таасир эткен.

Низами жалаў гана Азербайжандын эле эмес, кала берсе бїткїл Орто Азиянын, За-кавказьенин, Ирандын, Араб єлкєлєрїнїн да руханий турмушунун ажырагыс бєлїгї болуп калган. Ал Азербайжандын кадим за-мандагы борбору – Ганжи шаарында карапа-чынын їй-бїлєсїндє тєрєлгєн. Астрономия, медицина, география, геометрия, метероло-гия жана башка илимдерди єз алдынча окуп єздєштїргєн. Ошол эле учурда ал жалаў гана

Азербайжандын эле эмес, фарс, араб адаби-яттарын, тарыхын жана философиясын жак-шы билген. Залкар ойчул Афаг (Алпак) деген тїрк кызына (кыпчак уруусунан) їйлєнїп, ан-дан уулдуу болгон. Тилекке каршы, экєєнїн сїйїїсї, їй-бїлєлїк бактылары узакка созул-ган жок. Анткени, Афаг єтє эрте кєз жумган. Бул трагедия акындын жїрєгїндє ємїр бою айыкпас жарага айланган. Ар бир ырында, поэмасында бул жараны улам-улам канатып жатып, туптунук сїйїїсїн кїйїтїнє чыдабай эстейт.

Улуу акын адабий чєйрєгє жаш кези-нен эле аралашкан. Отуз беш жашка чей-ин лирикалык ырларды жазат. жыйырма миўге жакын бейттерди камтыган лирика-лык деваны (жыйнагы) бизге жеткен эмес. Эў алдыўкы гуманисттик идеяларды, эл массасынын ой-тилегин, кайгы-капасын кїзгїгє салгандай ачык-жарык чагылдыра алган кєркєм сєздїн мыкты чебери болгон. Ал ошондой эле фарс-тажик адабиятынын да классиги болуп саналат. Ошондуктан, анын чыгармалары Тажикстандагы мек-тептердин жана жогорку окуу жайлары-нын программаларына киргизилген. Оку-учулар анын чыгармаларын 5-класстан баштап окушат.

• Дїйнєлїк адабий казынадан

НИЗаМИ (ИЛЬЯС ЮСуФ ОГЛЫ)

Султан Бабурдун ємїр баянын жана 1493-1529-жылдары Орто Азия, Ооган-стан, Тїндїк Индиядагы тарыхый окуя-ларды камтыган китеп. єзїнїн кєркємдїк деўгээли боюнча да айырмаланган бул мемуардык эмгекте Бабурдун замандаш-тары жєнїндєгї чындык жымсалданбай ачык жазылган. “Бабурнаамада” Кыргыз-стандын саясий тарыхына жана тарыхый географиясына байланыштуу маанилїї маалыматтар да арбын кездешет. Андан Ош шаары жєнїндє кеўири маалымат алууга болот. Бул китепте Тїштїк Кыр-гызстандын тоолуу аймагын мекендеген кыргыздын чогорок уруусу тууралуу да айтылган.

“Бабурнааманын” кол жазмасынын баары теў бизге толук жеткен эмес, 1857-жылы жана 1905-жылы бул эмгектин тек-сти басмага жарыяланган. 1948-1949-жыл-дары Ташкенде азыркы єзбек жазмасында кайрадан басылып чыккан. Орусча котор-мосу 1958-жылы Ташкенде жарык кєргєн.

Тїбєлїк єчпєс мурастын автору Ба-бур Захиреддин Мухаммад (1483-1530) – Индияга Улуу Моголдор сулалесин (ди-настиясын) негиздєєчї, Орто Азиядагы тїркий тилде жана фарсыча жазган акын, тарыхчы жана ойчул, Тимурийлердин Фарганадагы дубанынын башкаруучусу Омор Шайх мырзанын уулу, Анжыян ша-арында туулган. Он эки жашында атасы-нын ордуна тактыга отурган.

1493-1525-жылга чейинки окуялар-ды камтыган мемуардык “Бабурнаама” китебин жазган. Бабурдун калеминен ошондой эле Орто Азиядагы тїркий тил-де жана аз болсо да фарсыча жазылган ырлар диваны, “Аруз жєнїндє макала” деген ыр жазуу єнєрї тууралуу эмгек жа-ралган. Анын Ош шаарындагы Сулай-ман тоосуна салдырган кужурасы (чакан ак там) 1962-жылы буздурулган, азыр ал кайра калыбына келтирилїїдє.

даярдаган М.КарИМОв.

“бабурНааМа”

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

37

Кыргыздын адеп-ахлак, үрп-адат, салт-санаа, ырым-жырым жана жөрөлгөлөр жый-нагы “Ата-бабалар табериги” деген аталыш-та “Бийиктик” басмасынан 10 миң нускада жарыкка чыгарылды. 45 басма табак, 700 беттен ашуун көлөмдөгү бул ири жыйнакты

жазуучу Мирзохалим Каримов түзүп, басууга даярдаган. Каржылоо, колдоо жагын кыргыздын таанымал жигитте-ринин бири – “Эл үчүн” саясий партия-сынын лидери, “Ауирдин” ЖЧКсынын башкы директору Арстанбек Абдылда-ев моюнга алып, кыргыз эли үчүн өтө чоң кызмат кылды десек арзыйт. Мына ушундай ак дил, боорукер, кайрымдуу инсандар арабызда көп болсо, дагы далай баалуу эмгектер жарык көрөрү шексиз.

“Ата-бабалар табериги” жыйна-гы мен кыргызмын деген ар бир ин-сандын үйүндө болушу абзел. Бул китеп кийинки учурларда аста-секин унутулуп бараткан жакшынакай каа-да-салттарды, үрп-адаттарды, ырым-жырым, жөрөлгөлөрдүн кайрадан жанданышына, айрыкча өсүп келаткан жаш муундун нукура кыргыз болуп жашоосуна баалуу кызмат өтөйт десек жаңылышпайбыз.

Жыйнакка жыйырмага жакын ав-торлордун ар кандай көлөмдөгү эмгектери иргелип киргизилген. Басымдуу бөлүгүн кыргыздын атактуу этнографы, маркум Амантур Акматалиевдин материалдары түзөт.

• Жаўы китептер

“аТа-бабаЛар ТаберИГИ”

Ирандын дүйнөгө атагы чыккан классик акындарынын бири Умар Хайёмдун фар-сы, тажик, өзбек, кыргыз, орус жана англис тилине которулган рубаилери Иран Ислам Республикасынын Кыргызстандагы элчи-лигинин маданий өкүлчүлүгү тарабынан даярдалып, “Бийиктик” басмасынан өзүнчө жыйнак болуп, 1500 нускада жарыкка чыга-рылды.

Китепти түзгөн жана басууга даярдаган Мирзохалим Каримов. Кыргыз тилинде ко-тормосу чыгыш классиктеринин чыгарма-ларын көп жылдардан бери кыргызчалап келаткан таанымал котормочу Кубанычбек Басылбековдун калемине таандык.

даярдаган М.КарИМОв

УМАР ХАйЁМДУН РУБАИЛЕРИ АЛТЫ ТИЛДЕ

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

38

ДОСУМ жєНїНДє УЧКАЙ КЕПКыргыз журтунун ичинде тєбєсї

кєрїнгєн чыгаан уулдарынын бири, тал-баган ак эмгегинин натыйжасында элинин урмат-сыйына татыган илимпоз-тарыхчы, иш билги жетекчи-педагог, кєрїнїктїї коомдук-саясий ишмер, публицист жана сценарист Асан Сулайманович Ормушев кїрдєєлдїї кїздє 60 жашка келгендигине байланыштуу анын байсалдуу ємїр жолу-на сереп салып, окурмандарды азыноолак тааныштыра кетїїгє белсендим.

Анткени, Асакем менен тээ алыскы 1969-жылы Кыргыз мамлекеттик универ-ситетинин тарых факультетинин босого-сун аттаганда таанышып, ошондон бери жылуу мамилебиз їзїлбєй, мезгил сыно-

осунан єткєн акыреттик досторго айлан-дык. Албетте, жашооўдо тели-теўтуш, классташ, курсташ жана їзєўгїлєш жоро-жолдошторуў кєп болот.

Бирок, убакыттын єтїшї менен кєкїрєгїўдєгї сырды теў бєлїшкєн, бий-лик мансап жана байлык араўды ажырат-паган, бири-бирине дили таза достор сана-луу гана калат экен.

Дал ошондой кан достордун бири жаштык курактын босогосун жаўы атта-ганда тапкан Асакем экендигин эч кимден жашырбайм. Бирге окуган курсташтар-дын арасында экєєбїздїн єў-тїспєлїбїз менен боюбуз гана окшош болбостон, ой-тилегибиз жана кыял-жоруктарыбыз да ок-

Кыргыздан чыгаан уулу, таанымал аалым, коомдук-саясий ишмер,

публицист жана сценарист

Асан ОРМУШЕВ – 60 жашта

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

39шош эле.

Окууга єткєн кїндєн тарта экєєбїз теў їйдє, ал атасынын бир тууганы, академик Сатар Ильясовичтикинде, мен жакын туу-гандарыбыздыкында жашап калдык. Бул да биздин достуктун бекемделишине єбєлгє болду. Кєбїнэсе сабактан же китепканадан кийин бири-бирибиздин їйлєрїбїзгє кєп баргандыктан эки тарап теў бизди єз бал-дарындай кабыл ала, ишеним кєрсєтїшчї. Айрыкча, Сатар Ильясовичтин нускалуу китептери биздин мамилени бекемдеп, та-рыхка болгон ынтызарлыгыбызды артты-ра, келечекте илим жолуна тїшїїбїзгє се-бепкер болду.

Ойносок оюнга, кїлсєк кїлкїгє, оку-сак билимге тойбогон жалындуу студент-тик жылдарда эле Асакемдин єзгєчє са-паттары –эмгекчилдиги, чынчылдыгы, тайманбастыгы, жаўычылдыгы, уюштур-гучтугу, деги эле сандаган асыл сапаттары кєпчїлїгїгїбїздї суктандыраар эле. Ай-ылда єсїп, орус тилин начар билгендиктен кєпчїлїгїбїз тартынчыктап турсак, Аса-кем оюндагысын шарта-шурт айтып, улуу-кичїї менен тез жуурулушуп кетээр эле. Андыктан аны группалаштары профсоюз ишин уюштуруучулукка шайлап алыш-кан. Мындай жїктї Асакем абийирдїїлїк менен аркалай, курстагы маанилїї иш-чараларды єткєрїїгє жигердїї аралашчу. Убагынын кєбїн китепканада єткєрїп, би-лиминдеги єксїктї жоюуга жана жаўы нер-селерди єздєштїрїїгє жумшар эле. Ошону менен бирге коомдук-маданий концерттер-ге, киного жана башка оюн-зоокторго ба-рууга да мїмкїнчїлїк тапчу.

Мындай иш-чараларга жана кечелерге бир курактагы курсташтар чогуу барсак дагы, кєпчїлїк учурда экєєбїз бирге бо-лоор элек. Ал гана эмес экзамендерге чогуу даярданып, кыздар менен жолугушууга да бирге барчубуз.

жаштыктын деми менен опокшош кийинип, Эркиндик бульварында кыздар менен эгизбиз деп таанышкан учурлар да болгон.

жайкы каникулдарда мен Асакемди-кине, Тору-Айгырга чогуу барып кєлгє чумкусак, андан кийин Чоў-Кеминдеги Те-гирменти айылына келип, биздин їйдє эс алаар элек. Ата-энелерибиз бизди бирдей

кєрсє, жоро-жолдошторубуз бєлбєй мами-ле жасашчу. Асакем їйдїн жалгыз баласы болгондуктан атабыз Сулайман, апабыз … аны жаш баладай эркелете, аздек мамиле жасашчу. Ошону менен бирге экєєбїзгє теў баа жеткис кеп-кеўештерин айта, ак бата, алкыштарын тынымсыз беришчї.

Асакем 4-курста, 1972-жылы азыр-кы жароокер жары, балдарынын асылкеч апасы Асипага їйлєнгєндє да мен кїйєє жолдош катары алгач Сатар Ильясович-тикине, эртеси Тору-Айгырга бирге барып, тойлогонбуз.

Окууну бїтїп, мен єз айылымдагы, Асакем Ат-Башыдагы мектепте эмгек жо-лубузду баштаганбыз. Турмуш-шартка байланыштуу Асакем жыл айланбай бор-борго кайтып келип, Илимдер академия-сынын тарых институтунда кенже илимий кызматкер болуп иштеп калды. Ал жылда-ры да экєєбїздїн байланыш їзїлбєстєн, дайыма катташып турдук.

Асакемдин тынбай чакыруусу жана кийлигишїїсїнїн натыйжасында їч жыл айланбай мен да тарых институтуна кенже илимий кызматкерликке келдим. Ошен-тип, илимден єз ордумду табуума досумдун тїздєн-тїз тиешеси бар.

Идеялары жана ой-максаттары оргуш-таган Асакем илимге гана сїўгїбєстєн, коомдук иштерге да жигердїї аралаша, академиянын комсомол комитетинин же-текчилигине, андан кийин аспирантура жана илимий кадрлар башкармалыгынын башчылыгына дайындалып, ал кызматтар-ды їзїрлїї аркалады. Бул жылдары анын уюштуруучулук таланты жана адамдар ме-нен иштеше билїїсї даана кєрїндї.

Илим-билимге тереў сугарылган тунук акылы анын кандидаттык диссертациясын ийгиликтїї жактоосуна єбєлгє боло, зо-болосу арта берди. Илимий изилдєєлєрїн 2 китеп, ондогон макалаларды жарыялоо менен окумуштуулардын арасында аброю жогорулады. Академиянын жетекчили-ги жана белгилїї илимпоздор Асакемдин жїйєлїї сунуштарына ынана, аны менен кеўешишкенге далай ирет кїбє болдум.

Эгемендїїлїккє жетишкенден кийинки татаал мезгилде да Асакем айрымдар сыяк-туу єзїн жоготпостон, уюштуруучулук жана илимий-чыгармачылык ишмердїїлїгїн

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

40жигердїї уланта, республикалык масштаб-дагы иштерге батыл аралашып кетти. Кыр-гызстандагы демократиялык кыймылдын жана улуттук кайра жаралуу «Асаба» пар-тиясынын тїптєлїшїнє жана єнїгїшїнє анын кошкон салымы зор.

Эгемен мамлекетибиздин тїптєлїшїнє салым кошушкан инсандар менен їзєўгїлєш иштешїїнїн натыйжасында Асакем 1995-жылы Кыргыз єкмєтїнїн токтому менен тїзїлгєн «Мамлекеттик «Манас-1000» театралдаштырылган оюн-зоокторду уюштуруу тобунун» Генерал-дык директорлугуна дайындалган. Бул єтє татаал жана жоопкерчиликтїї иштерди жїргїзїї учурунда мен анын биринчи орун басары болгондуктан Асакемдин уюшту-руучулук шыгын, иштин кєзїн таба бил-гендигин, искусствонун не бир залкарлары менен тил табышкандыгын єз кєзїм менен кєрдїм. Б. жакиев менен Б. Шамшиев баш болгон маданият кызматкерлери даярдап жаткан театралдык оюн-зооктун миўдеген катышуучуларын кийим-кече, реквизит, транспорт, турак-жай, такмак-аш менен камсыз кылуу, алардын акысын тєлєє сы-яктуу тїмєн тїйшїктїї маселелерди Аса-кемдин билгичтик менен чече билгендигине баарыбыз суктанаар элек. Менин оюмча, «Манас» эпосунун 1000 жылдыгын татык-туу белгилєєгє жана Таластагы оюн-зоок-тун жогорку деўгээлде єтїшїнє Асакемдин кошкон салымы зор. Анын бул эмгеги та-тыктуу баалана, Кыргыз Республикасы-нын єкмєтїнун коомчулук менен иштешїї бєлїмїнїн башчылыгына дайындалып, ал ишти да абийирдїїлїк менен аркалай, эл-журтунун урмат-сыйына татыды: Андан кийин Ата Тїрк фондусунун аткаруучу ди-ректору, ал эми Кыргыз-Кувейт универси-тети (азыркы М. Кашгари-Барскани атын-дагы Чыгыш университети) тїптєлгєндєн баштап 10 жылдан ашуун ректору болуп иштеди. Ал бул университеттин калыпта-нышына, материалдык-техникалык база-сынын чыўдалышына, окуу процессинин жєнгє салынышына жана абройунун ар-тышына бардык кїч-аракетин, билими менен тажрыйбасын толук жумшады. На-тыйжада, университетке жогорку адистик-теги мыкты педагогдор топтолуп, алардын бирдиктїї аракетинин жыйынтыгында

заманбап жогорку окуу жайынын кадыр-баркы єсє, бїтїрїїчїлєрї республикадагы жана араб єлкєлєрїндєгї ар тїрдїї меке-мелерде їзїрлїї иштеп жатышат.

Айтмакчы, Асакем єзї баскан байсал-дуу ємїр жолунда мени дайыма кошо ала жїрєт. Анын чакырыгы менен єкмєттє жана мамлекеттик кызматтарда иштеп, акыркы 10 жылдан бери Чыгыш универси-тетинде профессор катары дарс окуп келем.

Асакем жаратылышынан тынчы жок, жаны тыным албаган эмгекчил жана из-денгич инсан. Республикабыздагы коом-дук-саясий иштерге гана аралашпастан, алыскы чет єлкєлєрдїн – Тїркия, Иран, Сауд Аравиясы, Египет, Кувейт мамлекет-теринин Кыргызстандагы єкїлдєрї менен тыгыз байланышта иштеп келет. жакында эле ушул єлкєлєр менен эгемендик жыл-дары тїзїлгєн байланыштарына арналган докторлук диссертациясы жактоого сунуш кылынды. Бул багытта анын ондон ашуун эмгектери жарык кєрїп, коомчулук тара-бынан жылуу кабыл алынган.

Мындан сырткары Асакем бир катар документалдуу фильмдердин сценарийин жазган. Ошондой эле ондогон публицисти-калык макалалары бар.

Сєздїн чыны, Асакем мен їчїн идеал-дуу, асыл адам. Анын адамдык сапаттарын – чынчылдыгын, дилинин тазалыгын, до-стукка бекемдигин, эмгекчилдигин, жоро-жолдошторго жасаган астейдил мамиле-син, їй-бїлєсїнє, бала-бакырасына кєргєн камкордугун єтє жогору баалайм. Дегеле, досума кандай жакшы сєз айтса да жара-шат. Ал жєнїндє кеўири айтылчу кеп учу-гу али алдыда.

Пайгамбар куракка кадам койгон досума ак пейилимден чыў ден-соолук, бактылуу жана чыгармачыл узун ємїр, їй-бїлєлїк бакты-таалай жана кайткыс дєєлєт каалайм.

Мааракеў кут болуп, калган ємїрїўдї бакыт кушу коштосун, досум. Зоболоў арта, алдыга койгон ой-максаттарыў толук ишке ашсын! Эч качан арыбай, мекениўдин гїлдєшїнє салымыўды кошо бер!

а.бедеЛЬбаев,КруИанын коомдук илимдер

бєлїмїнїн окумуштуу катчысы, профессор.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

41

МЕН БИЛГЕН АСАН АГАЙАсан агайды билгениме жыйырма жыл-

дан ашып калды. Бїгїнкїнїн кєзї менен жыйырма жыл артка кылчайып карасам Асан мырзаны мекенин сїйгєн, жїрєктїї жигит экен деп калам. 1980-жылдардын аягында ыраматылык СССРдин камчы-сы кїч болуп турган маалда Кыргызстан-да да жаштар ойгонуп, кыргыз тили, ме-кен ыйыктыгы, мамлекеттин кєз каранды эместиги жєнїндє кеп боло баштаганда Асан агай кєч башында жїрдї. жєн эле жїрбєй кыргыз тагдырын ойлогон “Аса-ба” Улуттук кайра жаралуу саясий парти-ясын тїзгєндєрдїн бири, лидери болду. Коммунисттик бийлик, анын айдактаган КГБ деген мекемесинин желдеттери кысып турганына карабай кыргыздын кызыкчы-лыгын кабыргасынан коюп, чечилишин талап кылгандардын башында Асакем жїргєнїн билем. Асан агайды жїрєктїї дегеним ошондон. Болбосо замандын ка-туу учурунда башын катып жатып, кийин бышкан ашка даяр болуп кыйкырып чык-кандар кєп болгон.

Асан агай тарбиячы-педагог-оку-муштуу. Бир аз жыл чиновник болгонун эске албаганда, агай жогорку окуу жайын бїткєндєн берки эмгек жолунун кєбїн жо-горку окуу жайларында сабак берип, таа-нымал тарыхчы-окумуштуу, профессор ка-тары жаштарды тарбиялоо менен єткєрїп келет. “Бизди Асан агай окуткан, Асан агайдын айтканы, жардамы, кеўеши менен ушул даражага жеттим” деп айткан жаш-тарды кєп эле кєрдїм. Мугалимдин, педа-гогдун ишинин їзїрїн баалоодо мындан ашкан сєздїн кереги барбы. Демек, биздин Асан мырза ошондой чоў тамга менен жа-зылган “АГАЙ” деген атка толук татыктуу инсан.

Асан агай мыкты уюштуруучу. Биздин

каармандын М.Кашгари атындагы чыгыш университетинин ректору же ректордун кеўешчисиби, негизги жумушунан башка да коомдук жумуштарга активдїї каты-шып жїргєнїн байкайм. Ал бир нече эл аралык уюмдардын да мїчєсї. Башкасын айтпаганда он тєрт мамлекеттин башын кошуп турган “Диалог Евразия” платфор-масы эл аралык уюмунун Кыргызстан бо-юнча Улуттук кеўешинин тєрагасы катары кєп тер тєгїп иштєєдє. Кыргызстандын эл аралык кызматташтыкта аброюн кєтєрїї, байланышын кеўейтїїдє Асан агайдын чоў дипломатиялык, уюштуруучулук иш-терине кїбємїн.

Асан Ормушев бир карасаў кыргыз-тїрк, кыргыз-кувейт, кыргыз-иран жана башка эл аралык кызматташтыктын ар кыл багыттарын бекемдєєгє жан їрєп, макала жазып, китеп чыгарып жїгїрїп жїрсє, бир карасаў Калыгул, Тоголок Молдо, Бар-пы, жеўижок, Чыўгыз Айтматов, Болот Миўжылкиев жана башка кыргыздын улуу адамдарын жаштар билсин, эл-журтка, дїйнєгє даўазалайм деп кїйїп бышып, бел чечпей уюштуруу иштери менен жїргєнїн кєрєм.

Асан агай ушундай байсалдуу, жемиштїї ємїр сїрїїдє. Ал жумушта, ко-омдук турмушта эле алдыўкы їлгїлїї эмес, їйїндє балдарына татыктуу тарбия берген камкор ата, жубайынын жакшы жары деп билем. Алтымыштын ашуусуна келип кал-ган Асан агайымды мен ушундай баалайм. Арыбаўыз, чарчабаўыз, ємїрлїї болуўуз АГАЙ демекчимин.

бакыт ОруНбеКОв,“Кыргыз Туусу” гезитинин башкы

редактору.

ААЛЫМТору-Айгыр жергеси, бул Ысык-

Кєлдїн кут конгон айылдарынын бири. Бул жерде жашагандар єздєрїн сыймык менен Тору-Айгырлыкпыз деп айтышат.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

42Анын да жєнї бар, айтарга айтылуу, леген-дарлуу акылмандары, сыймыктанар дары-герлери, маўдай тер тєккєн баатырлары, кеп кенин казган акын-жазуучулары, мада-ниятка эмгек сиўирген ырчылары, актерло-ру, єз элин, жерин єнїктїрїїгє, єстїрїїгє зор салым кошкон залкар адамдары бар кыштак. Ушундай адамдардын ичинде бїт ємїрїн агартуу ишине, илимге арнаган – Асан Ормушев агай да бар.

Мен агай менен кєптєн бери алакалаш болуп келем. Агай экєєбїз кызматташ, ма-милелеш жана авторлошпуз. Агайдын асыл сапаттарын айта берсем кеч кирип, таўатат. Агайдын адамдык касиети, айкєлдїгї, бо-орукерлиги, чынчылдыгы, иштермандыгы мени таў калтырбай койбойт. Агай жан-дїйнєсї жанындагылар їчїн тєгїлгєн, жанында отургандар тазаланып чыккан, аурасы таза инсан. Асан агай жашоо тур-муштун кандай гана жолунда жїрбєсїн, шар кеткен курчтугу бар, бирєєнїн арты-на жашынбаган, пендечилик кылып арам ой-ойлоп, ыпластыкка барбаган – акылман окумуштуу. Асан агайдын илимдеги, би-лимдеги, жетекчиликтеги бай тажрыйба-сын, сыноолор менен ийгиликтер кошто-гон байсалдуу ушуга чейинки ємїр жолун, єзї жетектеген университетти алдыўкы ка-тарга жеткирген профессионалдык чебер-чилигин талыкпастан кєкєлєтїп жазууга арзыйт.

Кєп улуттуу республикабыздын шар-тында улуттардын єз ара бири-биринин тилин билип, дилин тїшїнїї бирден-бир зарылдык болуп турган учурда агайдын бир нече тил билгендиги азыркы учурга за-манбап, эў зарыл окумуштуу экендиги та-стыкталып отурат.

«Мугалим жакшылыктын энеси» деп айтылат. Ооба, педагог адамдарга адептїїлїктї, билимди жана ар кандай жакшылыктарды сиўирїїчї, таратуучу ин-сан. Агай кыргыз элинин адеп-ахлак идея-ларын, бийик гуманисттик жана рухий асыл нарктарын, салт-санаасын, рухий кенчте-рин, улуттук фольклорду турмуштун мык-ты їлгїлєрїнїн мисалында жаштардын, студенттердин боюна сиўирип, адамзаттык дєєлєттєрдї єздєштїрїїнї, демократия-лык аў-сезимди алып жїрїїнї, ыймандуу-

лукту, актыкты, ишкердїїлїктї жїрєгїнїн тереўинен сууруп чыгып їйрєтїп келет.

Демек, жаштарды Ата Мекенди сїйїї, ата-бабаларыбыз жараткан асыл-нарк, илим жана єнєрлєрдї єздєштїрїї, аларды коргоо жана байытуу, дїйнєнїн бїгїнкї кїндєгї єнїгїшїн эсепке алуу, журтубуз-дагы жана бїткїл дїйнєдєгї эстетикалык акыл билимдерди пайдалануу, мамлеке-тибиздин єсїп-єнїгїшїндє активдїї ка-тышуу духунда тарбиялоо, элибиздин бай маданий жана эстетикалык мурасын Чы-гыш элдеринин, жалпы адамзаттын салт-санаасы менен байланышта їйрєнїї, улут жана мамлекеттин єнїгїшїнє кызмат кы-лууга даярдоо, жогорку талант жана би-лимдин ээлерине кенен шарт тїзїп берїї, алардын акылынын мїмкїнчїлїктєрїн жїзєгє ашыруу, улуттар аралык достук-ту, тынчтыкты бекемдєє, патриоттук аў-сезимин єстїрїї агай жетектеген жогорку окуу жайдын негизги максаты.

Алтымыш жаш, ооба, оўой жаш эмес. Бул жашка кєп адамдар чыгат, ар тїрдїї жол басат. Асан агай болсо педагог-оку-муштуу-жетекчилик жолду басты. Педаго-гикалык изденїїнїн, жакшы табылгалар-дын демилгечиси болду.

Урматтуу Асан агай, Сизди айттырбай келип калган 60 жаш курагыўыз менен чын ыкласымдан куттуктайм. Мен Сизди кыр-гыз элине берилип, адилет жана ак кыз-мат кылган, эл-журтунан эмгегин аябаган, уюштуруучулук жєндємї кїчтїї, жетик жетекчи, илимпоз, окумуштуу Адам - ин-сан катары билем.

Сиздин куттуу мааракеўизден пайда-ланып ишиўиздин ийгилиги мол болушу-на, жемиштїї жетишкендиктер коштоп туруусуна, ємїр бою жашооўуз бакубат-кубанычтуу єтїшїнє, ден соолугуўуз чы-мыр болуп, їй-бїлєўїз менен амандыкта жїрїшїўїзгє тилектештигимди билдирем.

Сизге - Ала-Тоодой бийиктик, Ысык-Кєлдєй тунуктук каалайм.

Орхан ИНаНдЫ, «Себат» билим берїї мекемесинин

президенти.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

43

ДАРАМЕТТїї КАЛЕМГЕР Шаршеналы АБДЫЛДАЕВ

Поэзия

жазуучу Шаршеналы Абдылдаев 1937-жылы 12-майда Кемин районундагы Бейшеке айылында туулган. 1956-жылы Кыргыз мамлекеттик университетинин филология факультетинин журналистика бєлїмїнє кирип, аны 1961-жылы аяктаган соў, журналисттик эмгек жолун Кыргыз ССРинин радиоуктуруу жана телекєрсєтїї комитетинин адабий-драмалык редак-циясында редактор, улук редактор бо-луп иштєє менен баштаган. 1969-жылдан 1980-жылга чейин “Кыргызмамбастын” котормо, кєркєм адабият бєлїмїндє улук редактор, бєлїм башчы, ушул эле мезгил-дин аралыгында Госкомиздатта улук ре-дактор, бєлїм начальниги, андан соў басма жана китеп соода боюнча башкармалыгы-нын начальниги болуп иштеген.

1980-жылдан 1983-жылга чейин Кыргыз ССРинин радиоуктуруу жана телекєрсєтїї комитетинде кєркєм адабият редакция-сынын башкы редакторунун орун басары, 1983-жылдан 1986-жылга чейин СССР жа-зуучулар союзунун адабият фондусунун кыргыз бєлїмїнїн директору, 1986-жыл-дан 1993-жылга чейин “Ала-Тоо” жур-налынын бєлїм башчысы, 1993-жылдан 1995-жылга чейин Кыргызстан Кинемато-графисттер союзунун уюштуруу-катчысы, 1995-жылдан 1997-жылга чейин республи-калык “Китепсоода” бирикмесинин гене-ралдык директору болуп иштеп туруп, ар-дактуу эс алууга чыккан.

1998-жылдан 2009-жылга чейин Кыргыз Республикасынын жогорку Кеўешинин Аппаратынын Редакциялык-басма бєлїмїндє иштеген.

Ш.Абдылдаев Кыргызстан Улуттук жазуучулар, Кинематографисттер, жур-налисттер союздарынын мїчєсї. Анын “Бийиктеги жылдыздар”, “жетимишинчи жаз” деген повесттер, драмалык-повесттер, ырлар жана котормолор, “Тогуз кайрык” аттуу ырлар жыйнактары жарык кєргєн.

Ал кыргыз окурмандарына чебер ко-тормочу катары да кеўири таанымал. Анын калемине У.Шекспирдин “Антоний жана Клеопатра”, А.Островскийдин “Бєрїлєр

жана койлор”, Г.Лорканын “Бернарда Альбанын їйї”, “Менин сыйкырдуу Сапа-теритам”, “Кандуу той”, Ш.Теректин “Ат жана терезе”, Т.Ахтановдун “Кїч кїйєє”, Р.Медведкинанын “Сыйкырдуу жомок” аттуу пьесаларынын котормолору таан-дык. Бул пьесалардын кєпчїлїгї респу-бликалык жана областтык театрларда ко-юлган. Ал мындан тышкары А.Чеховдун, М.Марковдун, А.Упиттин, С.Баруздиндин, Я.Козактын, В.Большактын роман, по-весть, аўгемелер жыйнактарын которуп, алар єз-єзїнчє китеп болуп басмадан жа-рык кєргєн. Орус, украин, єзбек, нивх акындарынын ырларын которуп чыккан. Кыргыз кинематографиясына да кош-кон салымы чоў. Ал жыйырмадан ашуун кєркєм фильмдерди кыргыз тилине котор-гон. Повесттери орус тилине которулуп, жарык кєргєн.

Ш.Абдылдаев “Кыргыз Республикасы-нын маданиятына эмгек сиўирген ишмер” деген наам ыйгарылган.

Ал азыр дагы чыгармачылыктын їстїндє талбай эмгектенїїдє.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

44МеН ЖердИН баЛаСЫМЫН

жакшы кєрєм жер ыраўы кєктємїн – Тоо-токоюн, талаа гїлїн, кєк чєбїн.Ал анткени баласымын мен жердин,жерде туулуп, жерде гана єскєнмїн.

Ойлоп кєрчї дїйнє бїткєн мїчєсїн:Мухит, аалам, анан жердин їчєєсїн – Сууда сїзсєў акыр жерге чыгасыў,Учсаў кєккє бир кїн жерге тїшєсїў.

Турган тоолор кєк асманга тирелип,Тїбї алардын жерге келип ширелип,жерсиз кайдан болмок эле тирилик,Анда болмок жаратылыш тирїї єлїк.

Те, тїбїбїз – биздин ата-бабалар,жерде жашап кїн кєрїшїп баары алар.Урук сээп, анан дїйнє салышкан,жерден гана тїбєлїк жай таап алар.

жер – байлыгым, жерде бардык ишеним,жерден дан жеп, жерден сууну ичемин.жер – ал дыйкан, жер – ал аалым, жер – кєсєм.,жер – ємїрїм, жер – ал окуу китебим.

жакшы кєрєм жер ыраўы кєктємїн – Тоо-токоюн, талаа гїлїн, кєк чєбїн.Ал анткени баласымын мен жердин,жерде туулуп, жерде гана єскєнмїн.

ТаўдаГЫ СууСаМЫр

Туптунук аба желелеп,Таўдагы желге эленет.Кол тийип кетсе шоокуму,Чертилип кїїдєй керемет.

Буладай болуп илешкен,Булуттар тїндє тїнєшкєн,Укташат жылуу жылгада,Тургусу келбей тїнєктєн.

жол кетип кєк жон туу ашып,жыбыттан агат суу шашып.Шамалдан тїнкї чарчайбы,Былк этпей шибер жуушашып.

Короодо койлор бїксїшїп,

Козголбой жатса бїк тїшїп,Кїтїрєп жылкы кїўгєйдє,єзїнєн єзї їшкїрїп.

Чыкса экен дешип кїн кїткєн,Боз їйдєн эми дїрдїккєн,Кымыздын жыты бур этете,Тїрїлгєн жаўы тїндїктєн.

Тїн бою жаткан тумчугуп,Туш-туштан тааныш їн чыгып,жайлоого берип тиричилик,жаўыдан келет кїн чыгып.

Э, ЖараТКаН, СеНСИў ПИрИМ КарМаГаН

Бу жашоодо уткан утуш, жеўишим,Бир максатым тилек, їмїт негизим,Кєргєн кїнїм, мен жашаган ємїўрїм – Бїт бардыгы элим-жерим сен їчїн...

...Э, жараткан, єзїў тирек болгун да,жер айланып турганында ордунда,Алакандай баёо кыргыз элимдиСуранаарым, кор тутпа да, кор кылба.

...Э, жараткан, айкєлдїктєн айныба,Кенен салып пейилиўди айылыма,Касташтырбай ыйман берип элиме – Суранаарым, ынтымактан айрыба.

...Э, жараткан, баары-жогун теў ылга,Тїбєлїгїн тїгєл кылгын эў мурда,Анан дагы жалгап єзїў элимди – Суранаарым, ырыскыдан кем кылба.

...Э, жараткан, єзїў ыба кара да,ємїрлєрдї кетпес їчїн саяга,Кут тїшїрїп кутман эли-журтума – Суранаарым, эс-акыл бар аяба.

...Э, жараткан, сенсиў пирим кармаган,Сенден башка карманаарым барбы анан,Суранаарым, эл-жеримди калкалап,Менден алгын єчїў болсо албаган...

...Элим-жерим сенсиў жєлєп-таярым,жок єзїўдєн эч нерсени аярым – Эгер сага керек болсо тирїї мыкМен мык болуп кагылууга даярмын.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

45

МеН КудаЙГа ЫрааЗЫМЫН МИў ИреТ

Дїйнєдє эл кєп, байкап кєрсєў ирилеп,Кимисинин ким экени билинет – Кыргыз деген атты алып жїргєнгєМен Кудайга ыраазымын миў ирет.

Ширелишип болоттой бек кураса,Тукумунан туу жыгар эл тубаса,Эрдигине сыймыктанам ар убак,Кыргызмын деп айтканымда сураса.

Назар салып карап кєрсєў тарыхка – Кыргыз эли баатыр эл деп алып баа,ємїр бою єчєшкєнїн єксїтїп,Намыс їчїн бир келиптир жарыкка.

Арыстандай ай чапчышып мен дегенАзуу бїлєп кимдер гана келбеген,Кєк жал кыргыз кєкшїндєрїн суутуп,Канчаларын жексен кылды жер менен.

Баштан эчен сыноолорду єткєрїп,Келсе дагы чайкаштарды кєп кєрїп,Кыргыз деген кыргыз бойдон калыптырСалтын сактап, кетпей такыр єзгєрїп.

Душмандардын таш каптырса тилегин,Доско достой ачып койгон жїрєгїн,Кечиримдїї, кек сактабас айкєл элСындырбаган шагын бєєдє бирєєнїн.

Кїнкор болуп таман алды басылып,Кєнгєн эмес жашаганга басынып.Кєнгєн алар эркин-эмин жашоогоБїркїт сымак бийиктикти качырып.

Кылымдардан чыгып келип суурулуп,єнїп-єсїп келди элим жуурулуп – Бактылуу деп сезем дайым єзїмдї,Кыргыз болуп калганыма туулуп.

О, ПеНдеМ

...Агытып написиўди жетишинче дарманыў,Кєбєйїп кетти го бергениўден да алганыў –

О, пендем, эл айтып-айтып тим болоор,Кєзї тїз болсун деп тилегин эми Алла-нын.

...Айтаар чындыкты кереги барбы жашы-рып,Неге эле мынчалык дїйнєкорсуў ачыгып – О, пендем, дїнїйєнїн тїбїнє эзел жетпейсиў,Алып кетпейсиў да о дїйнєгє баарын ба-тырып.

...Байманаў ташып, таш жарып атыў улуттаБу жалганда жетсе да башыў булутка –О, пендем, дїйнє-мїлкїў бїт калыпБеш метр чыт менен кетээриўди унутпа.

...Байлык деп аянып жакшылап ичпеген тамагын,Эсиўе ал Карымбай бай жєнїндє баба-лардын баянын – О, пендем, кєзї бир эле чымчым топурак-ка тойгон дейт,Кєп кєрїнсїн деп жатагалып караган койлорунун аягын.

...Топук кылбай колдогуга жокту алам деп кєжєлїп,Алкты агытып алып-жулуп кїнєєбїздї кєтєрїп – О, пендем, алданбастан байлык менен бийликке,Ак ємїрдї Алла алдында аппак жашап єтєлїк.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

46

Кыргызстандын топонимиясын-да иран-тажик тилдеринин базасында тїзїлгєн топонимдер кєп кездешет. Би-рок мындай топонимдер кєбїнчє Кыр-гызстандын тїштїгїнє – Ош областына тиешелїї болуп, тїндїк бєлїгїндє ан-чалык басымдуулук кылбаса да, аздыр-кєптїр топонимдер бар экендиги жана айрым маанилїї элементтери байкалат. Ошондуктан биз бул жерде иран-тажик тилдеринин базасында тїзїлгєн бир ка-тар топонимдердин семантикалык ма-анисин ачып кєрсєтїїнї ылайык деп табабыз. Конкреттїї тїрдє айрым то-понимдердин кыскача этимологиясына токтолуудан мурун, жалпы эле Кыргыз-стандын аймагында жана тїрк тилдерин-де сїйлєгєн калкы бар бир катар респу-бликаларда, областтарда сары деген сєз составында болгон топонимдер жєнїндє кененирээк сєз кылууга туура келет.

Кыргызстандын территориясын-да Сары-Адыр, Сары-Баш, Сары-Бел, Сары-Булак, Сары-Булуў, Сары-Дєбє, Сары-жон, Сары-жыгач, Сары-Камыш, Сары-Кєл, Сары-Токой, Сары-Кыр, Сары-Талаа, Сары-Таш, Сары-Тек-тир, Сары-Тєр, Сары-Чат, Сары-Чач-ма сыяктуу жер-суу аттары кєп. єзгєчє Сары-Булак, Сары-Булуў, Сары-Тєр, Сары-Камыш топонимдери ондоп сана-лат. Булактардын, жерлердин аттарын билдирїїдєн башка дагы Кыргызстанда-гы он їч кыштактын аты – Сары-Булак, жети кыштактын аты – Сары-Камыш. Орун алган территориясы жагынан да єтє ар тїрдїї. Сузак районунда эле Сары-Булак аттуу їч кыштак, єзгєн районун-да эки кыштак бар. Ушундай наамдагы кыштактар Ленин жана Алай району-нан да, Талас жана Чїй єрєєндєрїнєн да, Ак-Талаа, Кочкор райондору менен Ысык-Кєл областында да кездешет. Са-ры-Камыш кыштактары Кыргызстандын ар кайсы булуў-бурчуна тараган. Сары-

Камыш аттуу кыштакты Ош областынын алыскы Фрунзе районунан да жолуктуру-уга болот.

Сары деген сєз жалпыга тїшїнїктїї, айталык, алтындын тїсїндєй же саргар-ган жалбырактын ыраўындай тїстї, єўдї билдирет. Буга эч кимдин талашы жок. Бирок, тереўдеп талдай келген учурда, бир катар топонимикалык аттарда жана жалпы эле кыргыз лексикасындагы айрым сєз айкалыштарында бул сєздїн тїс ме-нен байланышы жок экендиги ачык болуп турат. Мисалы, Тїп районундагы Сары-Булак суусу Сары-Булак селосун аралап єтєт. Селонун батыш тарабынан Ысык-Кєлгє дагы бир кичирээк суу кошулат, айырмалоо їчїн жергиликтїї калк бирин Кичи-Сары-Булак, экинчисин Чоў-Сары-Булак деп коюшат. Ысык-Кєлдїн экинчи єйїзїндє жети-єгїз районунда да Ысык-Кєлгє келип кошулган Сары-Булак аттуу кичирээк суу бар. Кочкор районунда Са-ры-Булак суусу жана ушул эле наамда эл орношкон пункт бар. жумгал районунан гана тєрт Сары-Булакты кездештирдик (їчєє Кабак капчыгайында: Башкы-Са-ры-Булак, Орто-Сары-Булак, Аяккы-Са-ры-Булак деп аталат). Кетмен-Тєбє, Чат-кал, Тогуз-Торо єрєєндєрїндє, Гїлчє, Кара-Дарыя сууларынын бассейнинде да Сары-Булактар учурайт. Бардыгына теў мїнєздїї бир єзгєчєлїк – бардыгы теў тоо арасындагы єрдєштєрдєн агып тїшєт. жергиликтїї эл эмне їчїн “сары” болуп аталышын жєндїї тїшїндїрїп бере алышпайт, анткени дайыма суусу тунук аккандыгын кєрїшєт. Бар болгону “Ата-бабабыздан бери калган ат”, “Ата-бабабыз ушинтип атап кетишкен экен” дешет.

Ушинтип, составында “сары” деген сєз бар кєп топонимдерди жана сєз айка-лыштарын маани жагынан салыштырып чыккандан кийин, бул сєздї эки бєлїп кароо зарылдыгы келип чыгат. Анын

• Топономия Дєлетша ИСАЕВ

КЫРГЫЗСТАНДАГЫ ИРАН ТИЛИНИН НЕГИЗИНДЕ ПАЙДА БОЛГОН жЕР-СУУ АТТАРЫ

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

47

биринчиси – жалпы тїрк тилдерине та-андык тїстї билдирген мааниси. Экинчи-си – иран тилдерине таандык болгон сар (баш) деген сєзгє ы тыбышы кошулуп, фонетикалык жагынан болор-болбос єзгєрїп, сары тїрїндє колдонулуп кал-ган формасы. Натыйжада экєє теў бири-биринен анчалык айырмаланбай айтыла бергендиктен, кєпчїлїк їчїн ачык жана тїшїнїктїїрєєк болгон тїстї кєрсєтїїчї мааниси басымдуулук кылып кеткен. Би-рок жакшылап кылдаттык менен талдоо жїргїзїп кєрсєк, булар айтылышы жа-гынан гана окшош болуп калган башка-башка сєздєр экендигин байкайбыз.

Кыргыз тилинде аягы їндїїлєр менен бїткєн сєзгє башкы тыбышы їндїї менен башталган сєз жанаша айтылганда орто-догу бир їндїї тыбыш, асыресе, биринчи сєздїн аягындагы їндїї тыбыш тїшїп калат. Мисалы, кара уй, тору ат, сары ала деп ар сєздї башка-башка жазсак да, каруй, торат, сарала деп ортодогу бир їндїї тыбышын тїшїрїп окуйбуз жана айта беребиз. Мындай деп айтуу орфоэ-пиянын (туура сїйлєєнїн) нормаларына каршы келбейт. Ошондой эле аягы –ры, -ру муундары менен бїткєн бир катар сєздєр башка сєздєр менен жанаша ай-тылган кєп учурларда да алардын аяккы –ы, -у тыбыштары кїчсїз айтылгандык-тан, бул тыбыштар жок сыяктуу сезилет. Адабий тилдин нормаларына ылайык сары жорго, тору байтал, жогору жакта тїрїндє колдонулуучу сєз айкалыштары оозеки тилде сар жорго, тор байтал, жо-гор жакта деп айтыла берет.

Аягы –ры, -ру муундары менен аяк-талган сєздєрдїн колдонулушундагы мына ушундай олку-солку абал сары де-ген сєзгє кєбїрєєк тиешелїї. Биз бул сєздї эл оозунан сары тїрїндє да, сар тїрїндє да уга беребиз жана айтылы-шын кєп этибарга албайбыз. Тетирисин-че, иран-тажик тилдеринен кирген сар (кыргызча негизги мааниси – баш) деген сєзгє ы тыбышын кошуп алабыз же сар деп туура эле айтканыбызга карабастан ы тыбышын кошуп жазып жїрєбїз. На-тыйжада, тїстї билдирген сары деген сєз менен баш маанисиндеги сар деген сєз

экєє теў эле сары формасында колдону-ла бергендиктен, аларды маани жагынан єз ара ажыратып айырмалоо жагы абдан чаташып кеткен.

Семантикалык жагынан сар деген сєз да башка тилдердеги, мисалы, орус ти-линдеги голова, кыргыз тилиндеги баш деген сєздєр сыяктуу эле кєп мааниге ээ жана толуп жаткан туунду сєздєрдїн, сєз айкалыштарынын келип чыгышына база болот. Азыркы кыргыз тилинде бул сєз официалдуу тїрдє колдонулбайт, жалпы тїрк тилдерине таандык болгон баш сєзї колдонулат. Бирок, топонимикада жана лексикабызда бул сєз сар жана сары фор-масында бир кыйла кєп кездешет деп ай-тууга толук негиздер бар.

Алдын-ала эскертип коё турган бир нерсе: бул эки форманын теў бир нече омонимдери болгондуктан жана айты-лышы жагынан булар да бири-биринин ордуна колдонула бергендиктен, єз ара ажыратып айырмалоо жагы андан беш-бетер чаташкан абалга жеткен. Мисалы, К.К.Юдахиндин сєздїгї боюнча алган-да эле сар – эки омоним сєз, сары – тєрт омоним сєз, мындан тышкары кээде сар – “сары” формасында, сары – “сар” фор-масында колдонула берет.

Мына ушул абал жана форма жагы-нан да, семантикалык жагынан да тата-алдаткан башка бир катар учурлар ма-селенин чечилиши їчїн айрым-айрым конкреттїї мисалдарды, фактылар менен далилдєєлєрдї талап кылат. Бул маселе-ни биз К.К.Юдахиндин “Кыргызча-орус-ча сєздїктєргє таяна отуруп чечїїгє ара-кет кылмакчыбыз.

К.К.Юдахин да адегенде эле сары де-ген сєздїн кєбїнчє сар болуп айтылы-шына жана кээде ушул тїрдє жазылып жїргєнїнє кєўїл бурат. Бул бекеринен эмес, анткени ромбиктен кийинки берил-ген сєз айкалыштарынын кєпчїлїгїндє биз сарынын тїстїї кєрсєткєн маанисин таппайбыз.

Иран тилдерине тиешелїї болгон бул сєздї же формантты топонимдердин со-ставында эки негизги топко бєлїп каро-ого туура келет. Анын биринчисинде сар – тїрк тилдериндеги баш сєзїнє туура

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

48келип, башкы, чоў, мыкты, нагыз, кеў, кенен, жазы, бир нерсенин башталышы сыяктуу єз алдынча же аздыр-кєптїр ай-ырмасы бар полисемиялык мааниге ээ болот. Ушул маанинин негизинде Сары-Булак (Сарбулак), Сары-Аска (Сараска), Сары-Чашма (Сарчашма), Сары-Булуў (Сарбулуў) сыяктуу топонимдер пайда болуп жана сакталып калган.

Бул жерде составында сар, сер (сир) компоненти болгон топонимдер жєнїндє кєрїнїктїї бир катар окумуштуулар-дын айткан пикирлерин эске сала кетїї ашыктык кылбайт. Мисалы, белгилїї немец окумуштуусу Карл Риттердин бир ашуу жєнїндє: “Сир” “баш”, “чоку” де-генди билдирет, ошондон улам бул ашуу Сир-Аланг деп аталат” (190, 572) деген тїшїндїрїїсїнє котормочу профессор В.В.Григорьев “Сер” чын эле фарсы ти-линде “баш”, анан дагы “чокусу”, “бир нерсенин учу” дегендей маанилерди бил-дирет. Бул сєз жер-суунун аттарында абдан кєп кездешет” (190, 573) деп ыра-стап, жергиликтїї тилди жакшы билбе-ген адамдар тарабынан натуура жазып алуулар жана колдонуулар болушун да эскерткен. Ушундай эле пикир Сары-Куль гидронимине карата сар (“баш”) жана сары (тїс) маанилери параллель коюлуп, француз окумуштуусу Элизе Ре-клюнун эмгектеринде да айтылып кетет (188, 289-290).

Экинчи топ сар, сер иран-тажик тилдеринде кєптїктї, молдукту (миса-лы, єсїмдїктєргє карата), толтура же чоў экендикти (мисалы, сууга карата) кєрсєтїп, кєбїнчє формант катарында сар < сары тїрїндє колдонула турган-дыгы байкалат же негизинен кыргыз ти-линдеги –луу мїчєсїнїн маанисине туура келет. Бул топко кыргыз жериндеги кєп сандаган Сары-Камыш (Саркамыш) то-понимдерин, ошондой эле Сары-жыгач (Саржыгач), Сары-Токой (Сартокой) сы-яктуу топонимдерди кошууга болот. Бул сєздїн же форманттын жогоркудай маа-нилери тажик тилинде бир кыйла айкын. Мисалы: серботлок (баткактуу), сердуд тїтїндїї, тїтїнї кєп), серкух (тоолуу), серлой (ылайлуу), сертеппа (дєбєлїї, дєбєлєрї кєп) сыяктуу кєп сандаган

сєздєр ырастап турат.Ошентип, бир катар топонимдер

иран-тажик тилдерине таандык болгон сар деген сєзгє жана сер формантына байланышкан. Бул экєє теў кєп маа-ниге ээ болгондуктан, айкашып турган сєздєрїнє ылайык ар тїрдїї кошумча маани киргизе алат. Мисалы, сар ком-поненти бар топонимдер ар тїрдїї маа-нидеги жер-суу аттарынын келип чыгы-шына єбєлгє болуу менен бирге, єз ара негизги эки топко (1. голова, глава, глав-ный, великий, начало, верхний, вершина. 2. большой, много, полный, широкий, просторный) бєлїнїп каралышы мїмкїн. Бул эки компонент теў Кыргызстандагы жер-суу аттарында фонетикалык жагынан єзгєрїїгє учурап, сары формасына єтїп кеткендиктен, тїстї билдирїїчї сары де-ген сєз менен катар колдонулуп, мааниси жагынан кєп чаташтырууларга алып кел-ген. Бирок тїстї билдирїїчї сары компо-ненти жер-суу аттарын тїзїїгє катыша албайт деп айтууга болбойт. Андай то-понимдердин болушу да толук ыктымал. Мындагы негизги милдет сары сєзїнїн тїстї билдирген мааниси менен, жого-руда кєрсєтїлгєндєй, тїстї билдирбеген маанилерин бири-бири менен чаташтыр-бай, ачык ажырата кароодо турат.

Сан-Таш. Сан-Таш – Ысык-Кєлдєн 50 километрче чыгыш тарапта, кєбїнчє корум таштардан ортосу чуўкурураак тартып жыйналган бири чоўураак, экин-чиси кичирээк келген тегерек формадагы дєбєчє эстелик.

Азыркы “Сан-Таш” совхозунун бор-бордук кыштагы Сан-Таш селосу да ушундан улам кийинчерээк, 50-жылдар-да гана аталып калган. Ага чейин бул село турган жер кышкысын кєп учурда кары жок карарып жаткандыктан Кара-Чуўкур деп аталган.

Сан-Таштын аталышы жєнїндєгї эл арасына кеўири жайылган легенда ору-стун улуу окумуштуусу П.П.Семёнов-Тян-Шанский тарабынан келтирилген (204, 164-165). Бул легендага караганда: Тимур (Тамерлан) XV кылымдын аяк че-нинде Азиянын чыгыш єлкєлєрїнє жа-саган бир жїрїшїндє ушул жерден єтєт да, согушка кирер алдында аскерлеринин

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

49канча экендигин билїї їчїн жоокерлери-нин ар бирин бирден таш таштап кетїїгє буйрат. Натыйжада бир чоў таш дєбє пайда болот. Кийин согушту жеўиштїї аяктап кайра келе жатканда, канча аске-ри калгандыгын билїї їчїн баягы таш дєбєдєн ар бир жоокер бирден таш алып, жанына таштоосун буйрат. Натыйжада, жанындагы кичирээк келген їйїндї таш-тар пайда болот.

Кээде бир аз єзгєртїїлєр менен эл ара-сында айтылып жїргєн башка легендалар да негизинен ушуга барып такалат.

Тарыхый-этнографиялык жагынан ал-ганда объектинин єзї С.В.Киселёв тарабы-нан сїрєттєлїп жазылган. Алтайдагы Чаа-тастардын дал єзїн элестейт (89, 345).

Эл оозунда Сан-Таш – кєп таш, миўдеген таш, миў сандаган таш деген ма-аниде чечмеленип жїрєт. Бирок, биз баш-кача чечмелєєнї, сан дегендин єзї эле таш дегенди билдирет деп тїшїндїрїїнї сунуш кылар элек. Иран-тажик тилдеринде саў – таш дегенди билдирет. Бирок ушуга жакын айтылган бул сєз жазууда санг формасын-да берилет.

Кыргызча фонетикалык єзгєрїїгє учурап сан тїрїндє кабыл алынып кет-кен. жазууда нг тамгаларынын айтылышы аркылуу берилген кєп сєздєр кыргызча ў менен окула тургандыгын єзбек тилин-деги тємєнкї сєздєр менен салыштырып кєрсєтїїгє болот: денгиз – деўиз, енг – жеў, енгил – жеўил, кенг – кеў, кенгаш – кеўеш, манглай – маўдай, янги – жаўы.

Ошентип, Сан-Таш топоними топони-микада кеўири таралган кайталануу жолу менен тїзїлгєн, башкача айтканда эки бєлїгї теў бирдей маанидеги география-лык ат болуп чыгат.

жергиликтїї информаторлордун ичи-нен кээ бирлери топонимдин башкачараак формада айтыла тургандыгын да белги-лешти. Мисалы, Сары-Камыш кыштагын-да туруучу Кыдыров жумакенин: “Илге-ри биздин чоў аталарыбыз Сан-Таш эмес, Саў-Таш, Заў-Таш деп айтышчу эле” де-генине караганда, бул сєздїн кийинчерээк бир аз бурмаланып кеткендиги байкалат жана топоним иран тилдеринин негизинде тїзїлгєндїгїн дагы бир жолу ырастайт.

Кетмен-Тєбє єрєєнїндєгї Сан-Таш

тоосу менен Кассан-Сай дарыясынын бас-сейниндеги Сан-Таш-Сай суусунун аталы-шында да сан компоненти таш, таштуу де-ген маанилерде каралууга тийиш.

Ушул сєзгє байланыштуу Сандык де-ген тоонун жана жерлердин аттарынын омоним сєздєр катарында эки тїрдїї чеч-мелениши мїмкїн экендигин да белгилей кетїїгє туура келет. Бири – чын эле сан-дык формасындагы тоолорду билдири-ши мїмкїн. Экинчисинде таш маанисин берїїчї бул сєзгє -луу мїчєсї менен бир-дей болгон -лык мїчєсї уланып, таштуу (таштуу жер) деген мааниде колдонулуп кетиши толук ыктымал. Мисалы, фило-логиялык илимдердин кандидаты Бияли-ев Абактын айтуусуна караганда жумгал єрєєнїндєгї Сандык аттуу жер жана тоо їчїн алардын сандык сыяктуу формасы-нан кєрєкчє ал жерде таштардын кєптїгї мїнєздїї. Ушундай эле єзгєчєлїк Чаткал єрєєнїндєгї Сандык деген жерге жана Кичи-Сандык, Чоў-Сандык сууларына да тиешелїї деп айтууга болот.

Дєрє. Ысык-Кєл єрєєнї менен Чоў-Кемин єрєєнїнїн ортосундагы Дєрє ашу-усунун, эки тарабындагы суунун жана чо-кунун аталып калышы да иран тилдеринин негизинде келип чыккан. Дєрє деген сєздїн єзї эле иран тилдеринде єрєєн, капчыгай, ашуу (долина, ущелье, горный проход) маа-нилерин билдирет. Бул сєз К.К.Юдахиндин сєздїгїндє да белгиленген.

Кажы-Сай. Кажы-Сай Тоў районунда-гы жердин, суунун жана селонун аты. Кадж – иран тилдеринде карагай (сосна, ель). Аталган топоним анын маанисине толук ылайык келет, карагайлуу жер.

Бир катар топонимдер иран тилдерин-деги кyh, кух – “тоо” деген сєзгє байла-ныштуу. Бирок бул сєз топонимдерде би-ри-биринен кескин тїрдє айырмаланган: кєк, кєй, куу тїрїндєгї бир нече формага єтїп колдонулуп калгандыгы байкалат.

Кєк – тїрк тилдеринде тїстї билдирїїчї сєз болуп, топонимдер-ди тїзїїдє да катыша тургандыгын, бирок бир катар топонимдерде тїстї кєрсєтїїчї маани бербестен, бийик, ас-ман (асмандаган, асман тиреген) маани-леринде жалпы эле бийиктикти белгилєє їчїн колдонула тургандыгын Е.Койчубаев

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

50єтє билгичтик менен байкаган (96, 10). Бул сєз асман деген сєзгє синоним болуп тїшїї менен бирге бир катар топонимдерде асман мелжиген же бийик маанилерин бере тур-гандыгында шек жок. Ошону менен бирге Кыргызстандын айрым топонимдеринде иран тилдериндеги кух деген сєз кєк фор-масына айланып кеткендиги да байкалат. Буга мисал катарында Кыргызстандын территориясындагы Кєк-Арт, Кєк-Бел, Кєк-жаўгак сыяктуу географиялык ат-тарды кєрсєтїїгє болот. Демек, булардын ар бирин єз ылайыгына жараша тоо ашу-усу, тоо бели, жаўгактуу тоо маанисинде тїшїнїїгє болот.

Иран тилдериндеги ушул эле сєз кєй формасында Кєй-Кап топониминде (Сары-жаз єрєєнї) сакталып калган. Эл оозунда бул топоним Кап-Тоо тїрїндє да айты-ла берет. Каф тоосу мифологиялык тїрдє бїт жер четин курчап туруучу киши єтє алгыс асман мелжиген бийик тоо ката-рында эсептелинет. Ошондуктан кєбїнчє жомоктордо, легендаларда, мифтерде гана айтылуучу Каф тоосунун аты конкреттїї тїрдє Кыргызстанда бар болуп чыгышы да белгилїї бир кызыкчылыкты туудурбай койбойт. Кочкор єрєєнїндєгї Кап аттуу тоо дал ушул наам менен тїздєн-тїз байла-ныштуу экендигинде шек жок.

Белгилїї Алай-Куу тоолорунун аталы-шындагы куу компонентин кыргыз тили-нин жергиликтїї єзгєчєлїктєрїнє ылайык кух формасынын созулма їндїїгє айла-нып, фонетикалык жагынан єзгєрїп кет-кен тїрї деп эсептєєгє толук негиздер бар. Ошондой болгондо бул топоним да Алай тоолору деген маани берген семантикалык тїшїнїккє ээ болот. Ошентип кєп топо-нимдерде кездешїїчї кєк компоненттин да ылайыгына жараша бир нече омоним сєздєргє бєлїп кароо максатка ылайык ке-лет.

Анда маселе бул компоненттин: 1) єўдїї, тїстїї, айталык, суунун кєк ташка тунуктугун; 2) кєгєргєн жашыл ыраўды, кєк жашаў чєптї, жашыл чєптї, жерди; 3) асманды, ошол аркылуу жалпы эле асман мелжиген бийиктикти жана 4) тоо деген сєздї билдирїїдє колдонула турганды-гын єз ара чаташтырбай, кылдаттык менен ажырата билїїдє турат.

Ош областынын территориясынын экинчи компоненти абад деген сєздєн турган бир топ топонимдер бар. Бул сєз белгилїї бир жерге, орунга карата айты-лып, ал жерге эл отурукташып, бак-шак ти-гилип, кєрктєндїрїлгєн, гїлдєгєн жайга айлангандыгын билдирїї маанисинде кол-донулат. Бул эл акыны Барпы Алыкулов-дун: Эл бар жердин шаары Абад болот тур-байбы деген ыр саптарында абдан таасын чагылдырылган. Ошентип абад компонен-ти калк орношкон, отурукташкан жерлер-ди билдирїї їчїн гана колдонулат. Мунун їлгїсї катарында жалал-Абад шаарынын жана Уйгур-Абад, Тїрк-Абад, Бек-Абад, Чек-Абад, Пахта-Абад, жаўы-Абад, Янги-Абад кыштактарынын аталып калышын кєрсєтїїгє болот.

Лянгар – Алай, Кара-Суу жана Фрунзе райондорундагы кыштактардын аттары. Тажикстандагы ушул наамдагы топоним-дердин келип чыгышына атайын токтол-гон топонимист А.З.Розенфельд бул сєз индоевропалык бир топ тилдерде якорь маанисинде колдонула тургандыгын ай-тып келип, жалпы эле токтогон, туруп кал-ган жер деген тїшїнїккє єтїп кеткендигин кєрсєтєт. Ошондон улам бул сєз таралган кеўири аймакта ар кандай мааниге єтїп кеткен. Кєбїнчє жолоочулар, карып-ми-скиндер токтолуп, конуп-тїнєп єтє турган жайдын, станциясынын милдетин аткарган (194, 861). Кыргызстандагы Лянгар топо-нимдери да мына ушул маанилеринин не-гизинде келип чыккан деп эсептєєгє болот.

Айран-Суу. Сары-жаз дарыясынын бассейниндеги суунун жана ошондон улам келип чыккан жердин, ашуунун аттары. Топонимдин составындагы айран деген сєздїн кадимки сїттєн уютулуучу айран менен эч кандай байланышы жок. Тажикче вайрон – кыйратылып бузулган, орондол-гон деген мааниде. Кыргызча ойрон деген сєздїн теги ушундан. Тентек-Суу, жинди-Суу, Бузулган-Суу деген гидронимдердин маанисине жакын келет.

Таўги. Таўги, Таўги-Башы Ош обла-стынын Лейлек районундагы кыштактар-дын аттары, ушул наамдагы жер аттарынан улам келип чыккан. Танги тажик тилинде кууш жер, капчыгай деген маанини (тесни-на, ущелье) билдирет.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

51

- Умид, ушунча тїйшїктї моюнга алып, жубайыўыз экєєўїз Тегерандан Бишкекке велосипед менен келишиўиздин максаты эмне?

- Менин кесибим архитектор, ал эми жубайым Фатима инженердик окууну аяктаган. Анткен менен спортко, анын ичинен велоспортко аябай кызыгабыз. єз єлкєбїздїн кєптєгєн аймагын велосипед менен кыдырып чыктык. Бирок, кєптєн бери чет мамлекеттерге да саякат жаса-сак деген кыялыбыз бар эле. Ошондуктан кєпкє ойлонбой Кыргызстанды тандап алдык. Себеби, сиздердин мамлекет туу-ралуу интернеттен маалымат алып, ушул бейиштин тєрїндєй кооз жерлери бар єлкєнї, анын меймандос элин кєргїбїз келчї. Бир чети биз сыяктуу (1979-жыл-дагы Иран Ислам революциясы) револю-ция жасап, эркиндикти сїйгєндїгїўїздєр да кызыктырды. Албетте, ар бир адам єз єлкєсїнїн, дининин патриоту болуш ке-рек. Бизди єткєн жылы айрым мусулман динин дїйнє жїзїнє жек кєргєзгїсї кел-гендердин Ыйык Куранды єрттєє ара-кети аябай бушайман кылган. Дал ушул жагдайлардан улам жубайым экєєбїз Куран тынчтыктын, ар кайсы элдердин башын бириктирген касиеттїї китеп экендигин жайылтуу максатында ушул жылдын 11-сентябрында жолго чыктык.

- Кыргызстан менен Ирандын орто-сун алыс аралык гана эмес, чек арасын бе-кем кайтартып Тїркмєнстан, Єзбекстан мамлекеттери да бєлїп турат. Балким кыйынчылыктар болгондур?

- Кєп кыйынчылык деле болгон жок. Бир гана Тїркмєнстандан єзбекстанга єтїп жатканда визабыз туура эмес болуп калып, кайра Тегеранга барып-келїїгє бир айга жакын убакыт кетти. Эгер ушул убаракерчилик болбосо Бишкек-ке мындан бир ай мурда келмек экенбиз. Бизди ошол барган мамлекеттердеги єз єлкєбїздїн Маданият иштери боюнча єкїлчїлїктєрї тосуп алып жардам берип, демєєрчїлїк кылып, жолду кєрсєтїп турушту. Мындан тышкары жаныбыз-да Куран китеби болгондуктан, жолдо токтоткондорго аны кєрсєткєнїбїздє кайра тилектештигин билдирип жа-тышты. Кєрдїўїзбї, Курандын кандай касиети бар экендигин. Баса, эки ирет дєўгєлєгїбїз жарылып калды. Мындай жагдайды да эске алып, тиешелїї тетик-терди алып алгандыктан, тез эле жамап кайра сапарыбызды уладык.

- Тамак-аш, кечинде тїнєє маселеси кандай болуп жатты?

- Велосипедибиздин багажына керектїї азыктарды, чатыр алып алган-дыктан, кечинде жол четине эле тїнєп, кээде тамак-ашты єзїбїз даярдап жат-тык. Бир чети акчабызды їнємдєдїк. Орто эсеп менен суткасына экєєбїз 20-30 доллардан жумшадык.

- Кыргызстанга качан келдиўиздер?- Октябрь айынын орто ченинде

єзбекстандан Ош шаарына єтїп, ан-дан Бишкекке жеткенче алты кїн жол жїрдїк. Бирок Кыргызстандын аймагы Иран, Тїркмєнстан, єзбекстандын жол-

• Кош келипсиз, Кыргызстанга

“КЫРГЫЗСТАН БЕЙИШТИН ТєРї, ЭЛИ МЕЙМАНДОС ЭКЕН...”

(ТегеранданБишкеккевелосипедмененкелгенжубайларкыргызжергесинеушинтипсуктанышты)

Октябрь айында бишкекке Иран Ислам республикасынын борбору Тегеран шаарынан жубайлар умид Нажафабади менен Фатима дехшери велоспиед ме-нен келишти. Тїркмєнстан, Єзбекстандын аймагы аркылуу 3000 километрге жакын жол жїрїп, їч мамлекеттин чек арасынан єтїп келген жубайлар “Кабар” агенттигинин суроолоруна жооп беришти.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

52дорундай тегиз болбогондуктан, Базар-Коргондон чыккан соў суткасына 150 километрден жол жїрїп келдик. Ала-Бел менен Тєє-Ашууга жеткенде кар жаап, ве-лосипедди жетелеп чыгууга туура келди.

- Жолдо эл менен да сїйлєшїп, пикир алышкандырсыздар?

- Ооба, Ош-Бишкек жолунун боюнда-гы айылдардын элдери бири-бирибизди тїшїнбєсєк да жакшы маанайда кабыл алышты. єзгєчє Суусамыр єрєєнїндєгї боз їйлєр аябай жакты. Биздин Ирандан атайын кыргыз элин, жерин кєрїї їчїн келаткандыгыбызга ушунчалык ыраазы болгон малчылар кымыз, шорпо, беш-бармак берип даам сыздырышты. Кыр-гызстан чындап эле бейиштин тєрїндєй кооз, эли меймандос экен. Тилекке кар-шы, Ысык-Кєлгє да барууну ниет кыл-дык эле, азыр кїн сууп калгандыгына байланыштуу бул тилегибиз ишке ашпай калды.

- Бишкекте кимдер менен жолугуп, кайсы жайларда болдуўуздар?

- Албетте, биздин курбалдаштары-быз болгон кыргызстандык жаштардын турмушу, жаш їй-бїлєлєрдїн абалы кы-зыктырат. Алгачкы кїнї эле Ч.Айтматов атындагы лицейдин окуучулары менен жолуктук. 28-октябрда БГУнун чыгыш таануу факультетинин студенттери менен жолугушуп, достуктун символу катары арча отургуздук. Ирандын Кыргызстан-дагы маданият єкїлчїлїгїнїн коногу болуп, кєптєгєн маданий иш чараларга катыштык. 30-октябрда сиздерде єткєн президенттик шайлоого да кїбє бол-дук. Сиздердин келечегиўиздер алдыда. Ошондуктан биз мусулман эли катары бири-бирибиз менен тыгыз кызматташ-тыкта болушубуз керек. Буюрса, 1-ноябрь кїнї кайрадан жолго чыгып, Бишкектен Ошко барабыз, андан ары Тажикстан ар-кылуу Иранга кетебиз.

Маектешкен Эмилбек МОМуНОв.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

53

ИСТОрИЯ ИраНа

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

54Наиболее захватывающими страницами

истории человечества является повествова-ние об истории древних цивилизаций, таких как Китай, Индия и Иран. Несмотря на то, что история Ирана многоступенчата и слож-на, ее формирование определялось взлета-ми и падениями плеяды династий, сопрово-ждавшимися хаосом и беспорядками.

До второй половины XX века в Иране не существовало глубоко научного подхода к осмыслению истории страны. Представ-ление многих иранцев о своем прошлом было отражением мифов в сочетании с фактической историей. Это происходило в результате огромного влияния великих ли-тературных произведений, таких, например, как «Шахнаме», на сознание людей. Со-гласно народным легендам, в которых вре-менные категории несоразмерно преувели-чены, в Иране с начала создания мира, по их представлению, сменилось более десятка шахских династий, каждая из которых пра-вила более чем 2000 лет! Детальное описа-ние этих династий представлено в Авесте, священном писании зороастрийского веро-исповедания, которое согласно исламским источникам, было написано на 12 000 ку-сочках воловьей шкуры. Кроме Авесты и Шахнаме, имена легендарных династии и правителей достаточно полно представлены в Ведасе и Махабхарате.

Древние персы. Давайте попытаемся сделать небольшую зарисовку из истории древней персидской империи, в которую своими корнями уходит сегодняшний Иран. Народы, говорящие на языке жителей Ира-на, мигрировали в эту часть юго-западной Азии еще за 1500 лет до нашей эры. Они, по-видимому, управляли покоренными на-родами, уже жившими здесь, и смешались с ними, но их превосходство в определенных областях отмечено в названиях местностей Парсуа и Парсумаш. Ассирийские правите-ли в X веке до нашей эры осуществляли не-однократные набеги на эти земли, и следы этой экспансии обнаруживаются в легендах древних персов. Имеются свидетельства, что в VI веке до нашей эры персы обосно-вались на территории, соответствующей се-годняшнему Фарсу. Фарс (или Персия для греков) в те времена был частью Ассирий-ской империи, также как соседняя великая Мидия. Персидские правители, утверждав-шие, что они являются потомками одного из

Ахеменидов (или Хахаманешов), объедини-лись с индийцами, которые имели реальные возможности построить сильное государ-ство в VII веке до нашей эры. Мидийские племена объединил, создал сильное госу-дарство и построил город Экбатаны вождь по имени Дейока. Следующий индийский царь, Фраорт, по словам Геродота, покорил многие народы Азии и даже ходил войной на Ассирию. Его преемник Хвахшатра (Ки-аксар) окончательно разгромил некогда мо-гущественное Ассирийское государство. Умер Киаксар в 584 г. до н.э. Его сын Астиаг принужден был оборонять свое царство от персов. После продолжительного царство-вания (около 30 лет) Астиаг потерпел пора-жение в борьбе с Киром - основателем пер-сидского государства.

Ахемениды. После того, как персы по-могли мидийцам в установлении власти, Ку-руш, персидский правитель, который позд-нее стал известен как Великий Кир, взял на себя правление над индийцами в середине VI века до нашей эры. В удивительно корот-кий срок Кир расширил свои владения от Элама до Мидии на запад и север. Он вторг-ся в Малую Азию и, завоевав лидийцев, образовал великую Персидскую империю, которая еще долгое время находилась под властью его потомков - Ахеменидов.

Кир захватил Экбатаны, ставку индий-ских правителей. В то же время сохранил свою персидскую столицу в Сузе, обустра-ивая и украшая свою новую резиденцию в Пасаргады. Сегодня Экбатаны лежит похо-роненная под современным городом Хама-дан, в то время как Пасаргады, находящийся в 130 км к северо-востоку от Шираза, оста-ется самым посещаемым городом в стране.

После смерти Кира на престол вступил его сын Камбиз. Однако при его вступлении на престол в стране возгорелись смуты. От-дельные страны, покоренные Киром, но не прочно связанные с Персией, воспользова-лись смертью завоевателя и отпали. Камби-зу пришлось потратить много усилий для того, чтобы их усмирить. Конец царство-вания Камбиза был ознаменован крупны-ми восстаниями, потрясшими Персидское государство. Воспользовавшись продол-жительным пребыванием Камбиза в Егип-те и, может быть, его неудачным походом в Эфиопию, один из мидийских жрецов по имени Гаумата, выдававший себя за брата

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

55персидского царя, поднял восстание против Камбиза. Большое Персидское царство, бы-стро созданное, стало быстро распадаться, поскольку было очень непрочным государ-ственным образованием, лишенным вну-треннего экономического единства.

Началась гражданская война и после смерти Камбиза новый претендент, Дарий 1, происходивший из другой линии Ахеме-нидов, выдвинул свои права на трон. По-сле того, как улеглись беспорядки и сопро-тивление было подавлено, он преобразовал управление империей в централизованную систему, которая отличалась своей орга-низованностью и действенностью. Дарий был выдающейся личностью, который рас-ширил империю до необъятных пределов, и первым бросил вызов грекам, завещав потомкам продолжать своё дело. Дворцо-вая площадь Персеполиса, которую Дарий воздвиг на монументальной террасе, вы-рубленной в естественном скальном осно-вании горы Рахмат в Фарсе около Шираза, производит яркое впечатление своей импер-ской грандиозностью, особенно, барельефа-ми, изображающими подданных, несущих драгоценные сосуды в качестве даров к под-ножию царского трона. Персеполис стал общегосударственным культовым центром для торжественного празднования весной иранского Нового года Ноуруза и коронации монархов.

Дарий основал централизованное управление, поддерживаемое сложной и налаженной системой сообщения и связи. Таким образом, персы были первыми из древних народов, использовавшими лошадь рационально и эффективно в целях транс-портировки и связи. Дарий также расширил и продолжил политику Кира, направленную на поощрение и развитие культуры много-численных народов внутри империи, по-зволяющую людям поклоняться настолько, насколько бы они не противоречили нуждам и требованиям правящей власти. Несмотря на эту терпимость, египтяне, лидийцы и ва-вилоняне постоянно поднимали восстания и все они безжалостно подавлялись Дарием.

В те времена в Персии исповедовали зороастризм и единство этой страны мо-жет быть объяснено объединяющим влия-нием этой широко исповедуемой религии. Дарий был покровителем искусства, о чем свидетельствуют величественные дворцы,

обычно строившиеся на высоких террасах и украшавшие столицы в Сузе и Персепо-лисе. Но Дарий был также и завоевателем. Персидские владения продвинулись далеко на восток, вплоть до реки Ариус (Герируд), которая находится на территории современ-ного Афганистана и Пакистана. Египет был вынужден постоянно отбиваться от Камбиза и, несмотря на то, что это вело к недоволь-ству и восстаниям, последующие персид-ские цари удерживали здесь господствую-щее положение. Дарий также продвинулся в своих завоеваниях далеко на север до Да-нуба.

В начале V века до нашей эры отдель-ные города были вовлечены в распри с ве-ликим царем. Дарий подавил восстание и затем организовал военную экспедицию в Грецию для того, чтобы наказать некоторые города-государства, которые помогали вос-ставшим народам. Эта экспедиция положи-ла начало персидской войне. В 486 г. до н.э. трон унаследовал преемник Дария Ксеркс I. В том же году состоялась битва при Мара-фоне, которая закончилась победой греков.

Греки сделали успешную попытку бросить вызов господству великого царя. Однако вследствие греческой победы по-страдала сама Греция, в то время как Пер-сия не понесла значительного урона. Каким бы ни был триумф греков, ничто не могло воспрепятствовать Персии вмешиваться во внутренние дела Греции. Персидское влия-ние было сильным и персидское золото ли-лось рекой на помощь то одного, то другого греческого города-государства в поддержку бесконечным междоусобицам и борьбе за власть.

Во времена Артаксеркса появились за-труднения в поддержании порядка в столь обширной империи. Некоторые из губер-наторов (сатрапы) показали свои амбиции в отношении управления страной и егип-тяне, поддерживаемые афинянами, начали продолжительные восстания. Выступления протеста против самого великого царя явля-лись из ряда вон выходящим явлением. Наи-более известными столкновениями между династиями было восстание Кира Младше-го против Артаксеркса II, которое привело к смерти Кира в битве у Кунаксе (401 год до нашей эры). Поражение Кира было зафик-сировано в «Анабазисе» Ксенофонта и хотя вполне возможно, что значимость восста-

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

56ния Кира была намного преувеличена, мы не можем отрицать того, что это являлось свидетельством разложения империи.

В 334 году до нашей эры армия Алек-сандра Македонского, состоявшая из 40 000 человек, пересекла Геллеспонт и разгроми-ла персов в Граникусе. Сражение в Гауга-меле в 331 году положило конец империи Ахеменидов. Последний из великих царей Дарий бежал от завоевателей на восток в отдаленную провинцию Бактриа, где был убит своим двоюродным братом Бессусом. Александр продолжил свои поход на север и, победив Бессуса, захватил всю империю. До этого он достиг Персеполиса, где, нахо-дясь в состоянии сильнейшего опьянения, сжег великий дворец «царя царей». Это, как он объявил позже, была месть Греции за сожженные Ксерксом Афины. Гиршман приводит несколько доводов (однако недо-статочно убедительных) в поддержку того, что Персеполис был охвачен пламенем в результате несчастного случая. Какой бы не была правда, по странной иронии судьбы, случилось так, что былая слава Персеполи-са представлена в различных исторических источниках достаточно широко, в то время как Сузы, которую Александр пощадил, превратилась в небольшой холмик.

Во время правления Ахеменидов Иран вел политику создания одного из самых ци-вилизованных государств в мире. На пути конного движения были построены моще-ные дороги, протянувшиеся с берегов Сре-диземного моря до Индии. Караван-сараи расположены на расстоянии 30 км друг от друга. Первая в мире курьерская служба была налажена в Иране для пересылки по-чты по всей территории обширной Ахеме-нидской империи. Был построен канал от Красного моря до Нила. Солдаты охраняли дорогу на постах, установленных на протя-жении всего пути. Путешественники могли свободно передвигаться по стране. Процве-тали разработка угольных шахт и сельское хозяйство, а также вышивание, ковроткаче-ство, развивалась химическая наука. Все это своими корнями уходит в далекие времена, когда иранцам привычно было принимать гостей за столом и спать на деревянных кро-ватях.

Селевкиды. Александр достиг Индии и создал величайшую империю, которую еще не видел мир. Однако эта империя просуще-

ствовала недолго и после гибели Алексан-дра была разрушена в результате междоусо-биц его наследников (Диадохи).

Персия была разделена на несколько ча-стей Селевком 1, который появился в каче-стве хозяина, правителя восточных земель, завоеванных Александром, и женился на иранке. Завоеванная наследниками Алек-сандра (Селевкидами) обширная террито-рии иранской империи получила слабое административное управление. Они ввели эллинистическую культуру, сочетавшую в себе греческие и персидские элементы. Но этот процесс нельзя рассматривать одно-сторонне. Большое количество греческих жителей осели в городах, основанных вдоль северных, западных и южных пределов страны - в Бактрии, Хекатомпилосе (Дамга-не), Рагесе (Рее), Кангаваре и Нахаванде в Загросе. Внутри и около этих городов греки и иранцы были переплетены посредством смешанных браков, двуязычия и внедрения культов греческой религиозной ориентации.

Но конец империи все же пришел и не потому, что греческое влияние было значи-тельным, а в основном из-за внешних при-чин -роста Римской империи на западе и первого многочисленного вторжения кочев-ников на земли персов с востока.

Парфяне. Мидийский Атропатен (Азер-байджан) никогда в действительности не находился под влиянием Селевкидов. Пра-вители Бактрии с самого начала были почти независимы и, подняв восстание в середине III столетия, добились абсолютной незави-симости. В это же время парфяне под руко-водством Арсакидов сбросили правитель-ство Селевкидов и создали Парфянскую империю, выступая в качестве наследников старой Персидской империи. Несмотря на то, что во времена правления Парфян (Ти-ридатс, Митрадат I и Митрадат II реальные границы не были столь обширны, как в ста-рые времена, эти границы были неприступ-ны, а империя соперничала с Римом.

Римляне на протяжении всей войны не смогли остановить продвижение Парфян на запад, которое поддерживалось создани-ем благоприятной обстановки в результате междоусобиц внутри Рима и амбициями различных правителей. Столицей Парфян был город «ста ворот» около Дамгана, через некоторое время им стал Рей около Тегера-на, а позже – Хамадан. Зимой столица пере-

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

57езжала в Ктесифон около Багдада. Парфяне правили с 256 года до нашей эры до 226 года нашей эры. В эпоху Парфян с Ираном гра-ничили: кавказские государства - на севе-ре, Индия – на востоке, Тигриз – на западе. Парфяне установили таможни, собирая 5% с импортируемого товара.

Сассаниды. Только во втором веке до нашей эры парфянское государство начало ослабевать. Парфянская династия пала и причиной этого были не внешние вторже-ния со стороны Рима и с Востока, а рост национального самосознания фарсов, пра-родителей иранской цивилизации, родины Ахеменидов, провинции, которая меньше всего была подвергнута греческой колони-зации. На смену Парфянам пришла другая династия -династия Сассанидов, Ардашир I (Артаксеркс) свергнул и убил последнего правителя Парфян и построил новую импе-рию на руинах парфянского и селевкидского государств. Сассаниды были истинными на-следниками Ахеменидов.

В течение четырех веков правления Сассанидов наблюдаются два периода наи-большего взлета этой династии. В первый период, который закончился в V веке, вы-дающимися правителями были Ардашир 1 (226-255), Шапур I (255-271), Шапур II (309-379) – завоеватель Армении и преследова-тель христиан, Бахрам V или Бахрам-е Гур (421-438), знаменитый своими легендами об охотничьих подвигах. Во втором периоде великой фигурой были Хосров I (531-579), возможно, являвшийся самым ярким пред-ставителем Сассанидских царей, а также Хосров Парвиз (590-628), завоеватель Иеру-салима, захватчик Египта, прославившийся своей жестокостью и трусостью.

Ардашир I был основателем Сассанид-ской династии. Он объявил войну Риму, захватил Армению и восстановил зороа-стрийскую религию в ее прежнем виде. Его наследник Шапур I вторгся в Сирию, разгромил части римской армии и захва-тил императора Валериана. Свидетельства этого блестящего триумфа запечатлены в торжественных барельефах около Персепо-лиса. Ктесифон стал центром величайшего государства. Византийцы были не в состоя-нии соперничать с Сассанидами. В 531 году нашей эры Ануширван Справедливый (или Хосров I), который является одним из самых прославленных монархов Ирана, взошел на

трон. В прошлые века с востока в частно-сти, в провинцию Оксуз вторгались кочевые племена, такие как Белые гунны, которые не раз терпели поражение от иранской армии.

Ануширван, заключив мир с Римом на-правил объединенные усилия против вос-точных захватчиков - Белых гуннов и, за-хватив их земли, разделил эти обширные территории со своим новым союзником – ханом тюрков. Но достижения Ануширвана как великого правителя-администратора во много раз превосходили его славу воина. Он установил гибкую систему налоговых пла-тежей наличными и ряд льгот, созданных для регулярной армии, которая была осна-щена и дисциплинированна намного лучше, чем предыдущие годы. Он издавал законы и строго следил за их внедрением в жизнь и обеспечил караванным дорогам должную безопасность. Благодаря покровительству ученым из разных стран, особенно в обла-сти истории и философии, Иран стал цен-тром обмена передовыми идеями своей эпо-хи, которая является самым замечательным периодом в истории страны.

Во время правления Хосрова II (или Хосрова Парвиза, который был непосред-ственно связан с Византией) Сассанидский двор выделялся своим великолепием. Кте-сифон и Фирузабад были величественны-ми городами, управление империей было рациональным, в городах процветали раз-личные ремесла, обработка металла, созда-ние скульптурных произведений, изготовле-ние изделий из текстиля. Архитектура того времени изумляет до сих пор. Персия стала сильным централизованным государством, основанным на возрожденной зороастрий-ской религии и классовых отношениях.

Хосров Парвиз вторгся в Римскую им-перию, захватил Иерусалим и вывез «Ис-тинный крест», который считался наивыс-шей ценностью для христианского мира. Египет был следующим государством, раз-громленным персами, а затем последовала Калхедония, которая находилась около Кон-стантинополя. Положение было настолько отчаянным, что Хераклус решил покинуть столицу и бежать в Африку. Тем неменее Хераклус в конечном итоге победил Хосро-ва, в результате войны с которым обе импе-рии были совершенно истощены к 652 году. Другими словами, вскоре после смерти Хос-рова II древняя Сассанидская держава пала.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

58

Бул окуя 1941-жылы, со-гуштун алдында болгон. Дал ушул жылдын март айында тарыхта биринчи жолу Кыр-гызстандын тарыхчыларынын I илимий конференциясы бо-луп, Кыргыз пединститутунун 27 жаштагы аспиранты, улу-ту казак Анварбек Хасанов “Кыргызстандын Россия тара-бынан багынтылышы” деген кызыктуу доклад менен чыгып сїйлєгєн. Мына ушул факт кийин тарых илимдеринин доктору, профессор, Илим-дер академиябыздын мїчє-корреспонденти даражасына чейин кєтєрїлгєн залкар оку-муштуунун азыр 200 жылдыгы белгиле-нип жаткан Курманжан датка жана анын жашаган доору жєнїндє эў алгач илимий чєйрєгє маалымат жеткирген кєрїнїктїї табылгасы катары да тарыхта калган.

Россиянын курамына кирїїнїн дэ-эрлик 100 жылга созулган эволюциялык баскыч-жолдорун сїрєттєп келип, тарых-чы эки макаланын теў жыйынтыктоочу бєлїгїндє мындай деп жазат:

“... 1876-жылы 19-декабрда орустун падышасы Александр II Кокон хандыгын жоготуп, аны Фергана облусу деп, биро-толо Россия империясына кошот. Ферга-нанын аскер губернаторуна генерал Ско-белевди дайындайт.

Кокон хандыгын каратууда тїштїк кыргыздар падыша єкмєтїнїн аскери-не чоў каршылыктарды кєрсєтїшєт. Бул мезгилде Алай кыргыздарынын бай кыргыз зайыбы, “Алай канышасы” Кур-манжан датка бийлеп турган. Кудаяр хан ага Датка деген наам берген. 1876-жылы июнь айынын ортосунда Скобелев Алай жїрїшїн уюштуруп, Алай кыргызын

орус падышасына кара-тат.

Мына ошентип, Ко-кон хандыгын каратуу-га байланыштуу тїштїк кыргыздар да кошо па-дыша єкмєтїнє биротоло карайт...”

Окумуштуунун эм-гектерин андан ары ба-рактап, ушундан тарта Курманжан датканын аты жана тарыхтагы ролу бара-бара кєп айты-лып, изилдєєлєр менен тереўделип, илимий та-рых айлампасына тїштїк Кыргызстандын ХIХ

кылымдын экинчи жарымындагы эў не-гизги саясий лидерлеринин бири катары єзїнє татыктуу жол баштоочулук нарк, орус генералдарын да таазим эттирген даанышман-кеменгерлик парасат менен киргизилгенине кїбє болобуз.

Маселен, Анварбек агай “Алай каны-шасынын” тагдыры туш келген “кылыч мизинен єткєргєн” эў татаал доордук окуяларды 1942-жылы Кыргызстандын тарыхчыларынан биринчи болуп Таш-кентте жактаган кандидаттык диссер-тациясында да, согуштан кийин жана 1950-1960-жылдар аралыгында жарат-кан бир катар эмгектеринде да жазып чыккан. 1950-жылдардын орто ченинде жарык кєргєн “Кыргызстандын тары-хы” жана анын андан кийинки “Кыргыз ССРинин тарыхы” деген ат менен сунуш этилген бир нече жолку басылыштарына автор катары дал ушул олуттуу теманы да кє-тєрїп катышкан.

Азыркы муундар биле жїрїїгє тий-иш: Курманжан датканын эл-журтка белгилїї сїрєтїн архив тїп-кїрлєрїнєн

• Курманжан даткага – 200 жыл

КУРМАНжАН ДАТКАНЫН СїРєТїН БИРИНЧИ ТААП

ЧЫККАН ТАРЫХЧЫ

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

59биринчи таап, басма бетине жарыялап, “Алай канышасынын” геолог чєбєрєсї Муса Мырзапаязович Адышевдин єз ко-луна кастарлап тапшырган андагы Кыр-гыз педагогикалык институтунун муга-лими, тарых илимдеринин кандидаты, доцент Анварбек Хасанович Хасанов болгон.

Тарыхчынын архивинде, 1950-жыл-дардын башынан тарта жазылып, 1960-жылдын октябрь айында терїїгє берилип, 1961-жылы єзїнчє китеп болуп чыккан “Кыргыздардын ХIХ кылымдын 50-70-жылдарында Кокон хандыгы жана Россия менен карым-катышы” деген док-торлук диссертациясынын авторефера-ты сакталып калган. Менин кєўїлїмдї єзгєчє бурганы – мына ушул эмгектеги Курманжан датка жана анын мезгили жєнїндє кенен-кесири маалымат берген “Алай кыргыздарынын Россияга кошулу-шу” деген – айтылган темада “дыў” бузуп жазылган анчалык чоў эмес кєлємдєгї бєлїк болду. Аны, азыркы талабы єскїлєў ынтызар окурмандардын кєзї менен карап, єз алдынча турган тары-хый баяндама десек да болот, карапайым элет кызынан мамлекеттик деўгээлде ой-лонгон жана иш жїргїзгєн даанышман саясатчы-ишмердин даражасына чейин кєтєрїлгєн кыргыз зайыбынын ємїр жо-луна арналган портреттик очерк десек да болот.

Анварбек агай, дээрлик чейрек кы-лым бою талыкпай чогулткан архивдик жана эл оозундагы маалыматтардын не-гизинде, єзїнє мїнєздїї ойду кыска ай-тып, чыгараар бїтїмїн “жети єлчєп, бир кесип” аргументтеген изилдєєчїлїк єзгєчєлїк менен мындай деп жазат:

“... Мурда алайлык кыргыздарды Алымбек датка башкарып келген, ал сарай козголоўунун убагында Кокон-до 1863-жылы єлтїрїлгєн. Алымбектен кийин алайлык кыргыздарды анын аялы, элїї жаштагы Курманжан датка башкар-ган.

Иван Ювачев Бухаранын эмири Саид Музафар-Эддин Кокон ханын колдоо їчїн єз аскерлери менен Ошко чейин жет-кендигин жазган. Мына ошол жерде ага Курманжан жолуккан. Эмир анын алай-лык кыргыздарга канчалык таасирдїї экендигин билгенден кийин, мусулман

салтына туура келбесе да, датка деген ар-дактуу наамды ыйгарып, аны тийиштїї жарлык менен бекемдеп, белек-бечкек тартуулаган. Датка наамына тїздєн-тїз мурасчы Курманжандын єгєй баласы жаркымбай – єлтїрїлгєн Алымбектин улуу уулу – єгєй энесинин улуулук жолу-на баш ийип, андай наамдан баш тарткан. Аны 1864-жылы Оштун акими кылып дайындашкан. 1864-жылы Черняевдин отряды менен болгон кагылышуулардын биринде жаркымбай каза тапкан.

Курманжан датка жєнїндє орус са-якатчылары менен падыша чиновникте-ринин кєптєгєн макалалары жазылган. Ал макалалардын бардыгы Ташкенттеги Алишер Новои атындагы калк китепка-насында сакталган Тїркстан жыйнагын-да бар.

Кєп макалаларда Курманжан датка-ны “Алай канышасы” деп аташат. Анын ємїр баяндык таржымалы мындай. Кур-манжан датка 1811-жылы Ошто туулган. Атасы Маматбай мунгуш уруусунан чык-кан гїлчєлїк кыргыз болуп, єз уруулары-нын арасында мансабы менен да, байлы-гы менен да айырмаланган эмес.

1829-жылы он сегиз жаштагы Кур-манжан жоош уруусунун кыргызы Кула Садыяровго (кийинки тарыхчылар аны Кулсейит Тєрєкулов деп жїрїшєт – М.Т.) турмушка чыккан, ага кыргыз сал-тына ылайык ымыркай кезинде эле куда-лап коюшкан. єзїнїн болочок кїйєєсї менен той тїшчї кїнї гана таанышкан Курманжан, аны тандаган ата-энесине абдан нааразы абалда калат да, кїйєєгє чыгууга той єткєндєн кийин єз ата-эне-синин їйїндє калса гана макул боло тур-гандыгын билдирет. їч жыл Кула Са-дыяровдун шарттуу тїрдєгї аялы болуп эсептелген Курманжан 1832-жылы андан башын ачууга жетишет да, Алымбек дат-кага (Алайдын башкаруучусу) турмушка чыгат.

Иван Ювачев кыргыз аялдарынын салыштырмалуу єз алдынчалыгы туура-луу жазып кеткен. “Биз мусулман зайы-бын кїйєєсїнїн їн-сєз дегенди билбеген кїўї катары кєрїїгє кєнїп калганбыз, ал эми жаш Курманжандан болсо, єз ал-дынчалыкка ээ болгон башкача инсанды кєрїп турабыз”, – деп айткан ал. єзбек аялдарына караганда, кыргыз аялдары

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

60жїзїн жаппайт, паранжы тагынбайт.

єзїнїн 29 жылга созулган жубай-лык турмушунда Курманжан Алымбек-тин алайлык кыргыздарды башкарууда-гы бардык иштеринде алмаштырылгыс кеўешчиси жана жардамчысы болгон.

1845-жылы гїлчєлїк жана алайлык кыргыздардын арасында хан бийлиги-не каршы козголоў башталат. Кокон миўбашысы Мусулманкул Ошко аскер менен жєнєп, кєп кыргыздарды колго тїшїрєт. Ошондо Курманжандын тап-кычтыгы жана акылгєйлїгї менен гана Алымбек Мусулманкулдан башын кутка-рып калат.

Кудаяр хан экинчи ирет такка от-урганда, Курманжан Абдылдабек деген уулун алып Коконго жєнєйт, ал жер-де жылуу кабыл алынат. Анын Алайды башкарууга болгон укугу жаўы Кокон бийлиги тарабынан расмий тїрдє ыра-сталат да, уулу Абдылдабек Оштун аки-ми (жаркымбайдын ордуна) болуп дай-ындалат...”

60 жылдай илгери жазылган эмгекте андан ары мындайча тереўдетилип ай-тылган:

“... Фергана Россияга кошулганга чейин Курманжан датка Алайды башка-рып, хан сарайына ар жыл сайын барып турган. Б.Л.Тагеев Бухара эмири, Каш-кардын ханы Якуб бек жана башкалар Курманжан даткага сый-урмат менен ма-миле жасашканын жазган. Алар атїгїл жылына бир жолу кымбат белек-бечкек-терди алган єздєрїнїн элчилерин Алайга жиберип турушкан.

... Кыргыз элинин тарыхында Кур-манжан датка кайталангыс жана ориги-налдуу мамлекеттик ишмер болуп сана-лат.

К.Мифтаков чогулткан “Оштун та-рыхый материалдарында”, алайлык кыр-гыздар Кокон хандыгынын душманы болуп, ошол себептен, Кокон эзїїсїнєн бошонуу їчїн алар Алайды Россияга ко-шуу тууралуу каалоосун билдиришкени айтылат. Орус букаралыгына єтїї каа-лоосуна алайлык кыргыздардын тейит уруусунан чыккан белгилїї бий Темир каршылык кєрсєткєн эмес.

Кокон хандыгы жоюлгандан кийин Алайда кєз каранды эмес феодалдык ээ-

ликти тїзїї кыймылы кїч алган.Кокон хандыгы Россияга кошулган

учурда, алайлык жана гїлчєлїк кыр-гыздар падыша єкмєтїнє баш ийїїнї каалабагандыктан, тоо арасына кєчїп кетишкен, ал эми Курманжан датка єзї Кашкар менен чектеш Кєк-Суу деген жерге кєчкєн. Кашкардын чек арасын-да Курманжандын жер жайнаган малы бажы бийликтеринин кєзїн абдан кызык-тырып, натыйжада, кол салган кашкар-лыктар аларды талап алышкан. Ошондон кийин Курманжан датка кенже уулу Кам-чыбек менен кайра артка кайткан.

Эмне їчїн алайлык кыргыздар Тїркстан генерал-гу-бернаторлугуна кыўк этпестен баш ийїїнї каалашкан эмес? Анткен себеби, Кокон хандыгы жоюлуп кетип, алайлык кыргыздар єз алдынча турмуш єткєрїїнї каалашкан. Алай кыргыздарынын Кокон хандыгы-на вассалдык мамилеси алардын башка-руучуларынын же даткалардын Кокон хандары тарабынан бекитилишинде гана болгон. Хандыктын Россияга кошулушу-нун мезгилинде алар падыша єкмєтїнє баш ийип берїїнї каалабагандыктан, Алайдын тоолуу єрєєнїндє кєз каран-ды эмес єз алдынча кичинекей мамлекет тїзїїгє аракет жасашкан.

Мындан тышкары, Кокон хандыгы-нын, анын ичинде Тїштїк Кыргызстан-дын Россияга каратылышына байланыш-туу, Тїркстан генерал-губернаторлугу алайлык кыргыздарга тїндїк кыргыз-дарга жасаган мамилесине таптакыр ок-шобос ультимативдїї мамиле жасаган. Ал Алайдын Россия бийликтерине шек-сиз жана кыйшаюусуз баш ийип беришин талап кылган. Маселен, 1876-жылдын мартында, Скобелев Алайга жєнєтїлгєн учурда, Тїркстан генерал-губернатору кыргыздарга баш ийип берїїнї ырастоо жана тїтїндєн алынуучу салыктын бир бєлїгїн тєлєєгє їч кїндїк кыска мєєнєт койгон.

Кауфмандын мындай мамилеси алай-лык кыргыздарды Россияга жакындатпа-ды...

Алайлык кыргыздардын кєз каранды эместикке умтулуусу бардык эле кыргыз-дар тарабынан колдоого алынган жок...

Алай аймагынын Россияга кошулушу

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

61ар тїрдїї топтордун ортосундагы кара-ма-каршылыктуу кїрєш менен коштол-ду...”

Анварбек агай, тарыхтын ошол тил-кесинде кїрєштїн алдыўкы майданына чыккан кєп адамдардын, атап айтканда, Курманжан даткадан тышкары, анын уулдары: Абдылдабек, Махмудбек, Ха-санбек, Баатырбек, Камчыбек, небереси Мырзапаяз, генерал Скобелев, Сулайман удайчы, Валихан тєрє, Шабдан баатыр, аскер губернаторлору Ионов, Павло-Швыковский ж.б. катышуусунда єткєн конкреттїї окуялардын жана асты-кий-ин жїргєн кїтїлбєгєн тагдыр бурулуш-тарынын бїтїндєй бир романга же жур-налисттик чоў иликтєєгє негиз-сюжет болуучу так стилде жазылган ушунчалык бай маалыматтарын жетиден бир бєлїгї гана суу їстїнєн кєрїнгєн айсберг сыяк-туу ичкериден “жан” салып, алда немедей кєз алдыдан чубатуудан єткєрєт.

Ушундан улам, єз тарыхыбызды же-тик билдик деп компойгон ХХ жана ХIХ кылымдардын адамы катары мени таў калтырганы жана єкїндїргєнї (ооба, ти-лекке каршы!) – Курманжан датка жана анын жашаган доору жєнїндє канча жа-зылып, канча айтылып жїрсє да, андай макала же очерк, илимий баяндама же диссертация, даректїї китеп же патриот-тук эссе, атїгїл роман (!) жаратып салган мекендештерибиздин бири да (!) ал так-талган жана системага салынган популяр-дуу маалыматтарды кайдан, кимдин эм-гегин пайдалануу менен “табышканын” жана єз аттарынан “кайра тирилтишкен-диктерин” бир шилтем (!) сєз менен бол-со да эскерип же ыраматылык тарыхчы арбагы алдында кєпчїлїк кубанаар чын-дык кеп айтып, ошол аркылуу ыйманын жана жазган жазуусун “адалдап” коюш-пагандыгы. Аттиў, аттиў жана да дагы бир жолу аттиў! Бул эмне, билбестиктен-би, унутчаактыктанбы же баягы: “ким билип жїрїптїр, “кара жумушун” иште-ген Хасановдун болсо, кєзї єткєн” деп койгудай кашкайган плагиатчылыктын шерменде кєрїнїшїнїн єзїбї? Билбейм.

Кандай десек да, “карта” эми биздин алдыбызда айдан ачык: тээ 1930-жыл-дардын соўунан тартып изилдєє иш-терин жїргїзїп, согуштан кийин жана

1950-жылдардын ичинде кєжєлє иштеп, анан 1961-жылы докторлук диссертаци-ясынын негизи катары “Кыргыздардын ХIХ кылымдын 50-70-жылдарында Ко-кон хандыгы жана Россия менен карым-катышы” деген ат менен єзїнчє китеп кы-лып чыгарган профессор А.Хасановдун бул фундаменталдуу эмгеги ар тїркїн жылдары ар тїрдїї басма беттеринде жа-рыяланган калкка кеўири тараган мїнєзї менен жалпы эле ата мекендик тарых илиминин контекстинде єзгєчє орунда турат.

Дегеле, окумуштуунун Курман-жан датка темасында жазылган или-мий эмгектеринин дагы бир эў артыкча єзгєчєлїгї – бул аларда камтылган ма-алыматтардын жана чыгарган тыя-на-ктардын тууралыгына анын єзї тереў кадырлап-сыйлаган замандашы, элибиз-дин кєрїнїктїї инсаны, атактуу датка-нын кєздєй чєбєрєсї, улуттук геология илиминин корифейи Муса Мырзапая-зович Адышевдин тїздєн-тїз кепилдик кєрсєтїп, анын кеўешчиси да, “кємїскє редактору” да болгондугунда! Анварбек агайдын їй-бїлє мїчєлєрї жана дагы кєптєгєн жакындары ырастаган мын-дай эў маанилїї жагдайды эч убакта кєўїлдєн жана иликтєє “кароолунан” чыгарып коюу жарабайт.

єзїмдїн ушунча жыл-мезгил бою басма сєз тармагында эмгектенип жїргєн тажрыйбамда, “Алай канышасы” туура-луу жазылган майда-чоў материалдардан тарыхчы А.Хасановдун изилдєєлєрїндє айтылган даректїї маалыматтардан тышкары єзїнчє жаўылык ачуучу бел-гисиз “тїпкїрдєн” табылган “тарыхый алтынды” жолуктура албадым. Кудай акы, жолуктура албадым! Ошол эле нук, ошол эле белгилїї нерселер, болбосо, ошол эле фактылар жана тыянактар ай-ланасында айтылган – “круг” жасаган ой жїгїртїїлєр...

Мундузбек ТеНТИМИШев,Кыргыз Республикасынын

маданиятына эмгек сиўирген ишмер, журналист.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

62

Учурдун эў кєйгєйлїї маселелери-нин бири болуп саналган олуттуу те-мадагы конференцияны БГУнун рек-тору, профессор И.А.Мусаев ачып, алгы сєз сїйлєдї. Андан соў, конфе-ренциянын катышуучуларын Иран Ис-лам Республикасынын Кыр-гызстандагы элчиси Манучехр Моради, жогорку Кеўештин депутаты Т.Бакир уулу, Кыргыз Республикасынын єкмєтїнїн алдындагы дин иштери боюнча мамлекеттик комиссиясынын ди-ректору О.Ш.Шаршенов, Иран Ислам Республикасынын Кыр-гызстандагы Элчилигинин Ма-даний єкїлчїлїгїнїн жетекчиси М.Х.Абедини мырзалар жылуу куттукташты жана конференци-яда талкуулана турган теманын актуалдуулугун баса белгилешти.

Конференциянын жїрїшїндє

Иран Ислам Республи-касынан келген аалым М.Р.Пасбан, БГУнун про-фессору С.С.Нурова, иран-дык окутуучу Захра Гоахи жана башкалар илимий до-клад жасашты.

Секциялык отурумдар-дагы дискуссияларда Мах-муд Кашгари атындагы жогорку окуу жайдын рек-тору А.Ормушев, БГУнун профессору В.Таўырыков, Кыргыз мамлекеттик юри-дика академиясынын улуу окутуучусу А.жумабаев, єзбекстандык аалым Ф.Махмудов жана баш-

калар тїрдїї темада сєз сїйлєшїп, ой-пикирлерин ортого салышты.

Конференция єз максатына жетти жана катышуучулардын кызыгуусун арт-тырды десек жаўылышпайбыз.

• Эл аралык илимий-практикалык конференция

ИСЛАМ жАНА їЙ-БїЛє УКУГУЇстїбїздєгї жылы 25-ноябрда К.Карасаев атындагы Бишкек Гуманитардык Уни-

верситетинде Иран Ислам Республикасынын Кыргыз Республикасындагы элчилигинин маданий Єкїлчїлїгїнїн аталган жогорку окуу жайы менен биргеликте уюштурулган “Ислам жана їй-бїлє укугу” аттуу эл аралык илимий конференция болуп єттї. Кон-ференцияга Кыргыз Республикасынын Єкмєтїнїн тийиштїї кызматкерлери, Жогор-ку Кеўештин депутаттары, Иран Ислам Республикасынын Кыргызстандагы элчиси, Ирандан жана Єзбекстандан чакырылган окумуштуу меймандар, академиялык, илимий, коомдук уюмдардын жана єлкєдєгї жогорку окуу жайлардын єкїлдєрї менен студент-тер катышышты.

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-са

н, 2011-ж

ылдын к

ыш м

езгили.

63

Иран И

слам Р

еспубл

икасы

нын К

ыргы

зстандагы

маданий-кљр

кљм

ба

сылмасы

. Экинчи ж

ылдагы

№8-сан, 20

11-ж

ылдын к

ыш м

езги

ли.

64

ЯнварьП В С Ч П С В

12 3 4 5 6 7 89 10 11 12 13 14 15

16 17 18 19 20 21 2223 24 25 26 27 28 2930 31

ФевральП В С Ч П С В

1 2 3 4 56 7 8 9 10 11 12

13 14 15 16 17 18 1920 21 22 23 24 25 2627 28 29

МартП В С Ч П С В

1 2 3 45 6 7 8 9 10 11

12 13 14 15 16 17 1819 20 21 22 23 24 2526 27 28 29 30 31

АпрельП В С Ч П С В

12 3 4 5 6 7 89 10 11 12 13 14 15

16 17 18 19 20 21 2223 24 25 26 27 28 2930

МайП В С Ч П С В

1 2 3 4 5 67 8 9 10 11 12 13

14 15 16 17 18 19 2021 22 23 24 25 26 2728 29 30 31

ИюньП В С Ч П С В

1 2 34 5 6 7 8 9 1011 12 13 14 15 16 1718 19 20 21 22 23 2425 26 27 28 29 30

ИюльП В С Ч П С В

12 3 4 5 6 7 89 10 11 12 13 14 15

16 17 18 19 20 21 2223 24 25 26 27 28 2930 31

АвгустП В С Ч П С В

1 2 3 4 56 7 8 9 10 11 12

13 14 15 16 17 18 1920 21 22 23 24 25 2627 28 29 30 31

СентябрьП В С Ч П С В

1 23 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 1617 18 19 20 21 22 2324 25 26 27 28 29 30

ОктябрьП В С Ч П С В

1 2 3 4 5 6 78 9 10 11 12 13 14

15 16 17 18 19 20 2122 23 24 25 26 27 2829 30 31

НоябрьП В С Ч П С В

1 2 3 45 6 7 8 9 10 11

12 13 14 15 16 17 1819 20 21 22 23 24 2526 27 28 29 30

ДекабрьП В С Ч П С В

1 23 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 1617 18 19 20 21 22 2324 25 26 27 28 29 3031

2 0 1 2