НИЙТ ХҮН АМЫН ТОО - nso.mn · 2018. 10. 24. · 2018 он НИЙТ ХҮН АМЫН...
TRANSCRIPT
2018 он
НИЙТ ХҮН АМЫН ТОО:
132146, үүнээс эмэгтэй 66558
Монгол улсын
хэмжээнд
хамгийн олон
хүн амтай
АГУУЛГА
• Хөвсгөл аймгийн Засаг даргын мэндчилгээ
• Аймгийн ерөнхий мэдээлэл, танилцуулга
• Хэлтсийн танилцуулга
• Хүн амын үндсэн үзүүлэлт
• ААНБ-ын тооллогын үзүүлэлт
• Эрүүл мэндийн зарим үзүүлэлт
• Боловсролын зарим үзүүлэлт
• Мал аж ахуйн зарим үзүүлэлт
• Аймгийн холбоотой ВЭБ хуудас
1
АЙМГИЙН ЗАСАГ ДАРГЫН МЭНДЧИЛГЭЭ
3
Хөх Монголын сувдан цэнхэр хоймор болсон Хөвсгөл нутгийн хөгжлийн
төлөө цохилох зүрхтэй хэн бүхэнд энэ ерөөлт өдрийн мэндийг айлтгая.
Хөвсгөлчүүд бид 2017 онд хамгаас чухал эрдэнэ болсон олон шинэ хүнээр бүл
нэмж аймгийн маань хүн ам 132146 болж улсад хүн амын тоогоороо аймгуудаа
тэргүүллээ. Халуунд халж, хүйтэнд хөрч жилийн дөрвөн улиралд шаргуу хөдөлмөрлөж
байдаг малчид тариаланчдын маань зүтгэлийн үр дүнд мал сүрэг 6 төрөл дээрээ өсч,
цаа сүргийн тоо толгой 2229 болж өмнөх оноос 189 буюу 9.3 хувиар өссөн байна. Нийт
малын дүнгээрээ 5297.8 мянгад хүрч улсад 2-р байранд орсон нь Хөвсгөлчүүдэд
өгөөжтэй жил болсон гэдгийг онцлон хэлэхэд таатай байна.
Эх орны минь гэрэлт хоймор үеийн үед, цагийн цагт мандан бадрах болтугай.
АЙМГИЙН ЗАСАГ ДАРГА Л.ГАНБОЛД
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
3
Хөвсгөл аймгийн бэлэг тэмдэг
Хөвсгөл аймгийн сүлд1. Бадам цэцгэн суурь: Бадамлянхуан язгуурт уг цэцгэн хээг ариун
дагшины бэлгэдэл болгон хэрэглэв.
2. Зэндмэнэ хээ: Ертөнцийн бүх юмс гал, ус, шороо гурваас тогтдог
гэсэн эртний гүн ухааны үзлийн дагуу бий болсон тэмдэгийг орчин
цагийн шинэ агуулгаар үзэсгэлэнт байгалиа хамгаалах бэлгэдэл
болгон хэрэглэв.
3. Таван сум: Алунгуа эхийн сургааль эв нэгдлийн бэлгэдэл болгов.
4. Хөвсгөл гэсэн үгийн эвхмэл монгол бичиг: Эрдэм боловсрол, түүх
соёлын өв дурсгалт эртний уламжлалыг бэлгэдсэн.
5. Туг сүлд: Хубилай хааны үед “Хан хүний харъяа байх есөн их бэлгэ
буй” хэмээн тэргүүнд Хараа ихт хар туг хэмээн зарлигдсан байдаг.
Хотгойдын үндэсний баатар Шадар ван Чингүнжав “Эх орны тусгаар
тогтнолын төлөө” уг тугийн дор тэмцлээ явуулж байсан зэргийг
бэлгэдэн бүтээв.
Хөвсгөл аймгийн бэлэг тэмдэг нь аймгийн сүлд тэмдэг, далбаа бөгөөд
эрт эдүгээн түүхэн онцлог, бат бэх оршин тогтнохын бэлгэдэл юм.
Хөвсгөл аймгийн Далбаа1. Аймгийн далбаа нь: Мөнх хөх
тэнгэр язгуур, хатан далай
ээжийн гүн хөх цэнгэр өнгийг
бэлгэдсэн хөх цэнхэр өнгөтэй
байна.
2. Далбааны долгион хээ нь:
Өнгөрсөн, одоо, ирээдүй, ариун
дөлгөөн хязгааргүй үргэлжлэх
мөнхийн гэсэн утга санааг
бэдгэднэ.
3. Тугын гол хэсэгт аймгийн сүлдийг
байрлуулсан.
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
3
Хамгийн их хүн амтай
59592
74525
75801
76640
79065
79240
83375
84062
86233
82847
83541
86366
87104
88122
88015
87432
89320
91625
94281
95560
97435
99660
104140
113849
119133
116867
117390
116678
113312
116120
117119
117024
117914
119307
123252
124126
123740
121416
123485
123275
124036
123727
124613
126515
124711
125896
126029
128159
129957
132146
196
7
197
0
197
2
197
4
197
6
197
8
198
0
198
2
198
4
198
6
198
8
199
0
199
2
199
4
199
6
199
8
200
0
200
2
200
4
200
6
200
8
201
0
201
2
201
4
201
6
Нийт хүн ам өсөл 50 жилийн хугацаанд
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
3
Хөвсгөл аймгийн нийт мал сүргийн тоо
1871900
1788220
1747450
1679556
1781492
1858358
1976911
2152340
2295867
2418189
2269605
1770043
1900811
2060424
2295173
2504306
2973538
3425291
3815689
3924473
3101331
3315515
3601673
3609179
4157223
4398064
5089386
5297807
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
Мал сүргийн тоо 27 жилээр
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
3
Шилмэл үүлдрийн мал
Хөвсгөл аймгийн дүнгээр
• “ЭРЧМИЙН ХАР ЯМАА“ 120913 тоо толгой.
• “ДАРХАДЫН ИЛҮҮ НУГАЛАМТ ХОНЬ“ 280360 тоо толгой
• “ХОГОРОГЫН УЛААН МОНГОЛ“ 5094 тоо толгой.
• “ДАРХАДЫН ЦАГААН АДУУ” 4215 тоо толгой
• “ЦАА" 6 хошуу малтай. 2017 оны эцсийн байдлаар
2229 цаа тоолуулсан байна.
665
775
898
1026
1074
1063
1158
1139
1495
1523
1721
1868
1908
1940
1860
1413
1319
1173
1176
1103
996
885
722
753
808
842
856
983
1171
1336
1427
1415
1170
900
668
619
629
650
680
644
652
612
635
778
814
814
1021
1133
1349
1356
1398
1571
1738
19
62
19
64
19
66
19
68
19
70
19
72
19
74
19
76
19
78
19
80
19
82
19
84
19
86
19
88
19
90
19
92
19
94
19
96
19
98
20
00
20
02
20
04
20
06
20
08
20
10
20
12
20
14
Цаа сүргийн тоо толгой 50 жилээр
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
3
Монгол улсын хэмжээнд ижил нэртэй хүмүүс
• "ХӨВСГӨЛ" гэсэн нэртэй 54 хүн байна.
• "МӨРӨН" гэсэн нэртэй 1,135 хүн байна.
• "ХӨВСГӨЛДАЛАЙ" гэсэн нэртэй 73 хүн байна.
• "ЧИНГҮНЖАВ" гэсэн нэртэй 304 хүн байна.
Монгол үндэстнээс Хөвсгөл аймагт амьдардаг үндэстэн, ястан
• “ДАРХАД" Баянзүрх, Рэнчинлхүмбэ, Улаан-Уул, Цагааннуур сумын нутгаар голчлон
амьдардаг.
• “ЦААТАН“ Хөвсгөлийн тайгад дөрвөн улирлын турш цаа буга маллан нүүдэллэн
амьдардаг Тува иргэдийг цаатан гэж нэрлэдэг.
• “ХОТГОЙД" Хөвсгөл аймгийн хүн амын дийлэнх хувийг эзэлдэг.
• “УРИАНХАЙ” нь хэл, соёл, угсаа гарал нэгтэй Монголын олон ястны нэг болохын дээр
гарал үүслийн хувьд Монгол угсаатан дотроосоо одоогийн нэрээрээ тэмдэглэгдэж ирсэн
хамгийн эртний гарал үүслийн түүхтэй ястны нэг юм.
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
3
Монгол орны хамгийн ГҮН цэнгэг нуурМонгол орны хамгийн том цэнгэг нуур нь Хөвсгөл нуур юм. Усны талбай нь 2770 км2.
Гүнээрээ Төв Азид хамгийн гүн (267.2 м) нуурт ордог. Хөвсгөл нуур нь уртаашаа 136 км,
өргөөшөө 37 км.
Монголын хамгийн ӨНДӨР хүрхрээМанай орны хамгийн өндөр хүрхрээ бол Хөвсгөл аймгийн Хорьдол
Сарьдагт орших 70 орчим метрийн өндрөөс буудаг Арсайн хүрхрээ юм.
Монголын хамгийн ХОЙД захын ЦЭГМонголын хамгийн хойд захын цэг нь Их Саяаны нурууны Монгол Шарын
даваа , хойд өргөрөгийн 520 091 , дорнод уртрагийн 980 571 -д оршино.
Монголын хамгийн БОГИНО болон УРТ нэртэй газарМонголын хамгийн урт нэртэй газар бол Хөвсгөл нуурын зүүн талд орших “Саравчлага
хөгшин үүрийн сарьдаг” хэмээх уул юм. Хөвсгөл нуураас ганцхан гол эх аван урсдаг. Тэр
нь Эгийн гол юм. Сэлэнгэ мөрөнд цутгадаг Эгийн гол 475 километр урт бөгөөд голын усжих
талбай нь 40454 ам километр болно. Эг гол манай хамгийн богино нэртэй газар юм.
ХӨВСГӨЛ АЙМАГ
ХӨХ БААВГАЙ - ХӨВСГӨЛ НУУР
Хөвсгөл нуур нь баруун урд талаараа 3000-3200 метр өндөр Хорьдол сарьдагийн нуруу,
Баяны нуруугаар хүрээлэгдэнэ. Нуурын хажуу эрэг эгц цавчим байдаг. Зүүн талаараа налуу
эрэгтэй. Хөвсгөл нууранд Модон хүй, Хадан хүй, Далайн хүй, Бага хүй гэсэн 4 арал бий.
Эдгээрээс хамгийн том нь “Далайн хүй” арал бөгөөд усны мандлаас 126 метр өндөр, 3
километр урт, 2 километр өргөн, 5.8 ам километр талбайтай, битүү ой модоор хучигдсан
байдаг. “Хадан хүй” арал нь өндөр өндөр хясаатай тул шувууд их цугладаг. “Модон хүй” нь
онцгой сайхан байгальтай. Усны тунгалагшилт нь 24.5 метр байдаг. Эргийн хаданд хүрлийн
үеийн сүг зурагнууд бий. Хөвсгөл нуурыг дээрээс нь харахад хэвтэж буй баавгай шиг
харагддаг болохоор хөх баавгай хэмээн нэрлэсэн байдаг.
57
Үзэсгэлэнт “Хөвсгөл нуур”-ын нэрээр нэрлэгдсэн Хөвсгөл аймаг нь
1931 онд байгуулагдсан. Хойд талаараа ОХУ, баруун, зүүн болон өмнө
талаараа Завхан, Булган, Архангай аймагтай хиллэдэг.
Уур амьсгалБайгаль цаг уурын хувьд эрс тэс эх газрын уур амьсгалтай,
өвөлдөө -20-40 градус хүртэл хүйтэрдэг, дулааны улиралд халуун нь 30-
38 градусын дулаантай.
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
2
Хөвсгөл аймаг нь 23 сум, 1 тосгон, 125 баг, нийт 149 засаг
захиргааны нэгжээс бүрддэг. Аймгийн төв Мөрөн хот нь улсын нийслэл
Улаанбаатараас 671 км хол зайд оршдог. Монгол улсын хэмжээнд
хамгийн олон хүн амтай 132146, хүн амын дийлэнх хувийг хотгойдууд
эзэлдэг, өөр аймагт байдаггүй цаатан отгийн хүмүүс цөөн тоогоор
амьдардаг. Нутаг дэвсгэрийн хэмжээгээр улсдаа 6-д ордог, уулархаг, ой
хөвч, байгалийн дурсгалт газар арвинтай, онгон дагшин байгалийн өлгий
нутаг юм. Гадаргын усны нөөцөөрөө улсдаа тэргүүлдэг.
Хөвсгөл аймгийн Статистикийн
хэлтэс нь хэлтсийн дарга, салбарын мэдээ
хариуцсан мэргэжилтэн 4, гэрээт ажилтан 2,
өрхөд суурилсан нийгэм эдийн засгийн
судалгааны судлаач 4 ажилтантайгаар үйл
ажиллагаа явуулж байна.
ХЭЛТСИЙН ТАНИЛЦУУЛГА
2
Хөвсгөл аймгийн Статистикийн хэлтэс нь Монгол улсын “Статистикийн
тухай” хуулийн хүрээнд Үндэсний Статистикийн Хорооны дарга, Аймгийн Засаг
даргын шууд удирдлагын доор үйл ажиллагаагаа явуулж сум, багийн засаг дарга
нар, зохион байгуулагчид, сумын болон аж ахуй нэгж, байгууллагын статистикийн
анхан шатны бүртгэл хөтлөх, мэдээлэл хүлээн авч цуглуулах, хянан боловсруулах,
улсад мэдээллэх, тооллого судалгаа явуулах, мэдээлэл, тооллого судалгааны үр
дүнг хэрэглэгчдэд тархаах, мэдээллийн чанарыг хангахад үйл ажиллагаагаа
чиглүүлэн ажилласаар ирлээ.
Зорилго: Аймгийн хэмжээнд статистикийн үйл ажиллагааг хараат бус бие даасан
байдлаар хэрэгжүүлэн үнэн бодит шуурхай мэдээлэл, судалгаагаар хэрэглэгчдэд үйлчилж,
статистикийн хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг ханган ажиллана.
ХЭЛТСИЙН ТАНИЛЦУУЛГА
2
Зорилт:
1. Албан ёсны болон захиргааны мэдээ тайланг үндэсний статистикийн хорооны баталсан
ба зөвшөөрсөн аргачлалын дагуу, графикт хугацаанд мэдээллэгчээс авч, хянаж, дүгнэн ҮСХ-
нд дамжуулан мэдээллэх
2. Орон нутгийн мэдээллийн санг бий болгон баяжуулж байх
3. Статистикийн хэлтсийн бие даасан байдлыг ханган техник хэрэгсэл, тоног төхөөрөмжийн
баазыг бэхжүүлж, боловсон хүчний чанарыг сайжруулах
4. Статистикийн мэдээ тайлангийн хамралтын хүрээг өргөжүүлж, мэдээллэгчийн нэгжийн
тоог нэмэгдүүлэх
5. Мэдээлэл судалгаа ил тод бодит, шуурхай байдлыг ханган хэрэглэгчдэд үйлчлэх
6. Мэдээлэл судалгаа шинжилгээний ажлын түвшинг нэмэгдүүлж, чанарыг сайжруулах
7. Статистикийн холбогдох хууль тогтоомжийг нутаг дэвсгэртээ мөрдүүлэн хэрэгжүүлэх
ажлыг зохион байгуулах
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
Ёс заншил, өв уламжлал
Хөвсгөл аймгийн онцлог соёлын биет өв, үл хөдлөх дурсгал
Хөвсгөл аймагт бүртгэлтэй буган чулуун хөшөөнүүд, хадны зураг,
хиригсүүрүүд, Арбулаг суманд “Чингүнжавын гэрийн буурь” хэмээх эртний
булш, Цэцэрлэг сумын Жаргалантын аманд орших ноёдын бунхан,
Цагааннуур сумын Хээргийн боом гэдэг хясааны дээд талд
болон доод Тошдогуулын ард талд Орюк хаданд буй түрэг бичиг зэрэг
олон соёлын өв, дурсгалууд, аймгийн төв музей болон сумын үзмэр нийт
698 газрын 11081 нэгж бүртгэгджээ.
Хөвсгөл аймгийн онцлог соёлын биет бус өв
• Дархад ардын дуу
• Уйгар бөөгийн зан үйл
• Ардын богино дуу
• Ерөөл, магтаал, аман түүх гэх зэрэг онцлог өв олонтой.
Хөвсгөл аймагт соёлын биет бус өв уламжлагч 1198 нэгдсэн бүртгэлд
бүртгэлтэй.
3
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
Биеийн тамир, спорт
• Биеийн тамир спортын газар 1
• Нийт ажиллагчид 23
• Эмэгтэй 10
• Биеийн тамир, спортоор хичээллэгчид 22 581
• Спорт заал 54
• Цол, зэрэгтэй тамирчид
• Дасгалжуулагчид 197
• Эмэгтэй 54
• Олон улсын мастер 3
• Спортын мастер 5
• Цол зэрэгтэй шүүгчид 24
• Эмэгтэй 8
5
Биеийн тамир, спорт
• Хөвсгөл аймгийнн цолтой бөхчүүд 9, сумын цолтой бөх 63,
сурын цолтой харваачдын тоо 2, цолтой уяачдын тоо 25
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
Нутгийн брэнд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ
• Хөвсгөл аймгийн Жинст Мөрөн ХХК-ийн “Сарлагын
хөөврөн бүтээгдэхүүн” аймгийн брэнд
бүтээгдэхүүнээр шалгарч, Ренчинлхүмбэ сумын Их-
Дархадын буян ХХК-ийн нарийн боов, Тариалан
сумын “Халтар арвайн гурил” орон нутгийн брэнд
бүтээгдэхүүнээр, Шинэ-Амттан ХХК-ийн Хөх суьд
нэрсний шүүс Шилдэг технологитой бүтээгдэхүүнээр,
Хөвсгөл Хүнс ХХК-ийн Аньсны шүүс экспортонд
чиглэсэн бүтээгдэхүүнээр шалгарсан.
9
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
Барилга, орон сууц, нийтийн аж ахуй
• Дотоодын барилгын байгууллагуудын гүйцэтгэсэн барилга
угсралт их засварын ажил
• 23589.7
• Ус түгээх цэгийн тоо
• 797
• Хог устгах цэг
• 1
• Хог тээврийн машины тоо
• 11
11
12
Байгаль орчин
• Ойн сан бүхий газар 3909.8 (мян.га)
• Ойн модоор бүрхэгдсэн газар 3909.8
• Гадаргын ус нийт гол горхи 1173
• Рашаан нийт 62
• Булаг 841
• Нуур, тойром 578
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
13
Гэмт хэрэг
• Бүртгэгдсэн гэмт хэрэг бүгд 749
• Хүний амь бие, эрүүл мэндийн эсрэг гэмт хэрэг 276
• Өмчлөх эрхийн эсрэг гэмт хэрэг 359
• Малын хулгайн гэмт хэрэг 71
• Тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний аюулгүй байдал, ашиглалтын
журмын эсрэг гэмт хэрэг 63
• Байгаль хамгаалах журмын эсрэг гэмт хэрэг 17
• Гэмт хэрэгт холбогдсон сэжигтэн, яллагдагч 500
• Эмэгтэй 54
• 15 хүртэлх насны 11
• Гэмт хэргийн улмаас хохирсон иргэд 722
• Эмэгтэй 260
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
14
Мөнгө, банк• Иргэдийн хадгаламжийн үлдэгдэл
• 193 503.2 (сая.төг)
• Зээлийн өрийн үлдэгдэл
• 353 184.8 (сая.төг)
• Чанаргүй зээлийн өрийн үлдэгдэл
• 8 133.4 (сая.төг)
Төрийн санхүү• Орон нутгийн төсвийн нийт орлого
• 36 458.6 (сая.төг)
• Орон нутгийн төсвийн нийт зарлага
• 91 338.6 (сая.төг)
• Улсын төсвийн авлага
• 4 936.5 (сая.төг)
• Улсын төсвийн өглөг
• 111.5 (сая.төг)
АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
15
ХҮН АМ
Хүн ам зүй
Хүн ам зүй нь математик тооцоолол, загвар
боловсруулахтай холбоотой. Тухайлбал: Хүн амын өсөлт,
өөрчлөлтөнд нөлөөлөх 3 бүрэлдэхүүн хэсэг болох
• Төрөлт
• Нас баралт
• Шилжилт хөдөлгөөний үзүүлэлтүүд
Тэдгээрийн хүн амын өсөлт, өөрчлөлтөнд нөлөөлөх
нөлөөллийг тооцдог. Өөрөөр хэлбэл, хүн ам зүйн үзэгдлүүдийн
хоорондох тоон уялдааг бусад үзэгдлүүдтэй хамаарах талаас
нь тайлбарлахаас илүү тодорхойлон өгүүлэх, задлан шинжлэх
онцлогтой.
16
ХҮН АМ
Хүн ам судлал
Хүн ам судлал нь хүн ам зүйн үзэгдлүүдийн уялдаа
холбоог нийгэм, эдийн засаг, сэтгэл зүй, социологи,
антропологи, газар зүй зэрэг бусад салбар шинжлэх ухаантай
нягт уялдуулан авч судалдаг.
Өөрөөр хэлбэл хүн ам, төрөлт, нас баралт, шилжих
хөдөлгөөнд гарч буй өөрчлөлтийг бусад нийгэм, эдийн засаг,
соёлын хүчин зүйлстэй хэрхэн уялдаж байгааг судалдаг.
Хүн ам судлалын судалгааны ажлууд нь цэвэр хүн ам
зүйн шинж чанартай, зарим нь эдийн засгийн буюу түүхийн
шинж чанартай ч байж болно. Тиймээс ч эдийн засгийн хүн ам
зүй, түүхийн хүн ам зүй, антропологийн хүн ам зүй гэх мэт
ойлголтуудыг эрдэмтэд өргөн хэрэглэдэг байна.
17
ХҮН АМ
Хүн амын хүйс
Хүн амын бүтцэд хүн амын нас, хүйсийн байдал чухал
байр суурь эзэлдэг бөгөөд эдгээр үзүүлэлтүүдийн өөрчлөлт,
түүний шалтгаан зэрэг нь тухайн улс орон, бүс нутгийн нийгэм,
эдийн засгийн хөгжлийн байдалтай уялдсан байдаг.
Хүн амын төрөлт
Төрөлт нь хүн ам зүйн судалгаанд томоохон үүрэг
гүйцэтгэдэг судалгааны чиглэлүүдийн нэг юм.
Хүн амын нас баралт
Нас баралт нь хүн амын бодит өсөлтөнд нөлөөлдөг гол
үзүүлэлтүүдийн нэг юм.
ХҮН АМХүн амын тоо, насны бүлгээр, 2017 он, сумдаар
18
Сум Нийт хүн ам 0-14 15-64 65+ Эрэмбэ̺ðºí 39404 11587 26254 1563 I Хамгийн их
Àëàã-Ýðäýíý 3331 1083 2148 100
Хатгал 3195 891 2150 154 XIX
Àðáóëàã 4000 1285 2605 110
Áàÿíç¿ðõ 4008 1320 2560 128
Á¿ðýíòîãòîõ 4453 1423 2873 157
Ãàëò 5494 1733 3575 186 III
Æàðãàëàíò 5319 1668 3490 161
Èõ-Óóë 4129 1257 2675 197
Ðàøààíò 3740 1134 2441 165
Ðåí÷èíëõ¿ìáý 4907 1477 3239 191
Òàðèàëàí 6096 1792 4040 264 II
Òîñîíöýíãýë 4344 1423 2787 134
Òºìºðáóëàã 4367 1357 2873 137
Ò¿íýë 4214 1356 2712 146
Óëààí-Óóë 4259 1265 2849 145
Õàíõ 2783 861 1832 90
Öàãààííóóð 1950 665 1237 48 XXIV Хамгийн бага
Öàãààí-Óóë 5641 1846 3627 168
Öàãààí-¯¿ð 2650 781 1754 115
Öýöýðëýã 4538 1344 2995 199
×àíäìàíà-ªíäºð 3058 878 2044 136
Øèíý-Èäýð 3278 935 2200 143
Ýðäýíýáóëãàí 2988 890 1967 131
Нийт 132146 40251 86927 4968
ХҮН АМНасны бүлгийн эзлэх хувь, хүйсийн харьцаа, 2017 он, сумдаар
19
Сум
Нийт хүн амд
хүүхдийн эзлэх
хувь
Хөдөлмөрийн насны
хүн амын эзлэх хувь
Хөгшидийн
эзлэх хувь
Хүйсийн
харьцааЭрэмбэ
̺ðºí 33.8 59.5 6.6 94.7
Àëàã-Ýðäýíý 38.0 56.3 5.7 100.5
Хатгал 32.5 59.8 7.7 95.9 XX
Àðáóëàã 37.1 57.8 5.1 100.5
Áàÿíç¿ðõ 38.3 56.5 5.2 100.9
Á¿ðýíòîãòîõ 36.5 57.0 6.5 104.6 III
Ãàëò 37.0 57.6 5.4 97.1
Æàðãàëàíò 37.8 57.3 4.9 98.3
Èõ-Óóë 36.0 56.0 8.0 99.4
Ðàøààíò 37.1 56.0 6.9 97.5
Ðåí÷èíëõ¿ìáý 35.5 57.8 6.7 98.7
Òàðèàëàí 33.9 58.8 7.3 104.8 II
Òîñîíöýíãýë 37.8 56.8 5.3 102.8
Òºìºðáóëàã 36.7 58.5 4.9 101.4
Ò¿íýë 36.5 57.7 5.7 108.1 I Хамгийн их
Óëààí-Óóë 35.7 58.9 5.4 96.6
Õàíõ 36.5 57.8 5.7 101.7
Öàãààííóóð 38.9 57.3 3.7 95.6
Öàãààí-Óóë 37.8 57.0 5.2 99.2
Öàãààí-¯¿ð 34.5 58.1 7.4 97.9
Öýöýðëýã 34.7 58.2 7.1 102.2
×àíäìàíà-ªíäºð 32.5 60.8 6.7 100.0
Øèíý-Èäýð 32.6 60.5 6.9 94.4 XXIV Хамгийн бага
Ýðäýíýáóëãàí 34.6 58.5 6.9 103.0
ХҮН АМХүн ам, сумаар 1969 – 2017 он
20
Сум 1969 он 1979 он 1989 он 2000 он 2010 он 2015 он 2016 он 2017 он Эрэмбэ
̺ðºí 13375 15963 21349 27092 36141 38201 38582 39404 I Хамгийн их
Àëàã-Ýðäýíý 2186 2248 2322 2959 2937 3154 3292 3331
Хатгал 3476 4895 5426 2544 2973 3079 3147 3195 XX
Àðáóëàã 2958 3217 3487 4478 3932 3948 4013 4000
Áàÿíç¿ðõ 2201 2953 3466 4202 4022 3974 3997 4008
Á¿ðýíòîãòîõ 4023 4046 4252 4844 3878 4260 4353 4453
Ãàëò 4074 4502 4481 5383 5117 5254 5347 5494
Æàðãàëàíò 2811 3391 3892 5205 5095 5198 5241 5319
Èõ-Óóë 3587 3083 3467 3844 4135 4015 4082 4129
Ðàøààíò 1894 2240 2646 3377 3625 3649 3688 3740
Ðåí÷èíëõ¿ìáý 3116 4268 4372 4376 4806 4859 4885 4907
Òàðèàëàí 4153 6517 5419 5938 6055 5779 5876 6096 II
Òîñîíöýíãýë 1976 2616 3008 4064 4201 4170 4261 4344
Òºìºðáóëàã 1698 3068 3269 4171 4133 4215 4282 4367
Ò¿íýë 2200 2996 2909 3707 3502 4061 4116 4214
Óëààí-Óóë 2489 2572 2994 3671 4158 4230 4263 4259
Õàíõ 1584 1314 1171 2205 2489 2695 2729 2783
Öàãààííóóð 1002 1343 1592 1831 1893 1950 XXIV Хамгийн бага
Öàãààí-Óóë 3215 4359 4666 5816 5328 5442 5536 5641 III
Öàãààí-¯¿ð 2035 1819 2145 2473 2477 2575 2607 2650
Öýöýðëýã 3808 4343 4689 5911 4593 4519 4520 4538
×àíäìàíà-ªíäºð 1957 2061 2330 2940 3019 3043 3070 3058
Øèíý-Èäýð 3728 3895 4206 4494 3639 3201 3274 3278
Ýðäýíýáóëãàí 1981 2692 2877 2766 2807 2903 2988
Нийт 74525 86366 99660 117914 124613 128159 129957 132146
ХҮН АМӨрх, сумаар 2005 – 2017 он
21
Сум 1979 он 1989 он 2000 он 2010 он 2015 он 2016 он 2017 он Эрэмбэ
̺ðºí 3100 4738 6623 10466 11837 11725 12017 I Хамгийн их
Àëàã-Ýðäýíý 589 675 745 826 905 948 968
Хатгал 1085 1304 728 850 955 987 1002 XVIII
Àðáóëàã 740 853 1149 1127 1195 1188 1198
Áàÿíç¿ðõ 674 860 1071 1111 1130 1114 1125
Á¿ðýíòîãòîõ 980 1084 1194 1121 1201 1229 1280
Ãàëò 1099 1148 1394 1430 1505 1518 1553
Æàðãàëàíò 834 965 1303 1370 1462 1493 1521
Èõ-Óóë 657 748 1015 1188 1194 1202 1204
Ðàøààíò 521 638 879 1019 1058 1070 1088
Ðåí÷èíëõ¿ìáý 938 996 1047 1284 1356 1360 1385
Òàðèàëàí 1527 1374 1466 1577 1629 1667 1730 II
Òîñîíöýíãýë 348 658 1042 1157 1198 1224 1252
Òºìºðáóëàã 728 781 1094 1206 1218 1240 1260
Ò¿íýë 784 720 935 985 1181 1191 1232
Óëààí-Óóë 602 669 860 1076 1146 1137 1134
Õàíõ 340 291 540 662 801 803 821
Öàãààííóóð 219 300 415 499 510 525 XXIV Хамгийн бага
Öàãààí-Óóë 903 1040 1451 1469 1522 1540 1571 III
Öàãààí-¯¿ð 458 544 659 691 750 767 778
Öýöýðëýã 1018 1074 1398 1322 1308 1291 1280
×àíäìàíà-ªíäºð 513 614 763 878 893 905 909
Øèíý-Èäýð 935 1056 1208 1111 1009 1012 1021
Ýðäýíýáóëãàí 748 731 764 821 848 892
Нийт 19373 23797 29595 35105 37773 37969 38746
ДОТООДЫН НИЙТ БҮТЭЭГДЭХҮҮН
2017 онд монгол улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1.8%, хангайн
бүсийн 13.0% болох 499.3 тэрбум төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж
байна.Нэг хүнд ногдох
дотоодын нийт
бүтээгдэхүүн
3.9 сая төгрөг,
үйлчилгээний
салбарын
бүтээгдэхүүний
үйлдвэрлэлт
дүнгээр 149.8тэрбумд хүрч
хангайн бүсийн
хэмжээнд 2-торж байна.
22
441446.1
506340.8
490976.9499314.4
2014 он 2015 он 2016 он 2017 он
ДНБ /сая.төг/
ДНБ-ийг салбараар авч үзвэл: ХАА, ан агнуур, ойн аж ахуйн салбар 30.0%,
Аж үйлдвэр, барилгын салбар нь 28.6%, Үйлчилгээний салбар 30.0%-ийг
тус тус эзэлж байна. Нэг хүнд ногдох ДНБ нь 2014 онд 3.5 сая, 2015 онд
3.9 сая, 2016 онд 3.8 сая, 2017 онд 3.9 сая төгрөгт хүрсэн байна.
ДН
Б-д
эзл
эх с
ал
барууд
ын
эзл
эх х
увь
ДОТООДЫН НИЙТ БҮТЭЭГДЭХҮҮН
23
45.5 41.8 41.5 41.4
22.0 25.9 28.4 28.6
32.5 32.3 30.0 30.0
0%
20%
40%
60%
80%
100%
2014 он 2015 он 2016 он 2017 он
ХАА Аж үйлдвэр, барилга Үйлчилгээ
АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА
Аж ахуйн нэгж, байгууллагын тоо
24
Сумдын нэр 1998 2006 2011 2016 Эрэмбэ
Мөрөн 949 529 822 1880 I хамгийн их
Алаг-Эрдэнэ 16 8 38 72 III
Арбулаг 20 9 11 28
Баянзүрх 13 10 14 35
Бүрэнтогтох 20 9 18 56 V
Галт 12 14 21 56 V
Жаргалант 15 11 17 52
Их-Уул 30 13 18 54
Рашаант 14 12 20 36
Рэнчинлхүмбэ 23 11 17 37
Тариалан 48 31 52 79 II
Тосонцэнгэл 21 8 13 55
Төмөрбулаг 19 13 21 39
Түнэл 17 8 13 46
Улаан-Уул 9 8 15 41
Ханх 25 11 18 40
Цагаан-Уул 28 15 15 42
Цагаан-Үүр 11 6 8 32
Цэцэрлэг 26 11 16 57 IV
Чандмань-Өндөр 8 9 17 33
Шинэ-Идэр 12 6 12 28 XX хамгийн бага
Хатгал 27 13 0 0
Эрдэнэбулган 14 18 25 46
Цагааннуур 6 8 14 36
Нийт 949 529 822 1880
АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА – 2016 ОН
Аж ахуйн нэгж, байгууллагын тоо
1847
Аж ахуйн нэгж 1446
Төрийн бус байгууллага
212
Төсвийн байгууллага
189
2016 оны тооллогод хамрагдсан аж ахуйн нэгж, байгууллагыг төрлөөр нь
авч үзвэл: 78.3% нь аж ахуйн нэгж, 11.5% нь төрийн бус байгууллага,
10.2% нь төсвийн байгууллага байна.
АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА
25
АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА
АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА –ын
ажиллагчдын сарын дундаж цалин
605.700
мянган төгрөг
602.600 мян.төг 608.000 мян.төг
26
ЭРҮҮЛ МЭНД
Эрүүл мэндийн зарим үзүүлэлт, 1995 – 2017 он
Үзүүлэлт 1995 2000 2005 2010 2015 2017
Их эмч 0 0 0 175 231 249
Эм зүйч 0 0 0 12 27 39
Нэг эмчид ногдох хүн 655 733 728 658 549 526
Нэг сувилагчид ногдох хүн 301 484 406 345 348 355
1000 амьд төрөлтөд ногдох
нялхсын эндэгдлийн түвшин22.4 22
Тав хүртэлх насны хүүхдийн
эндэгдлийн түвшин (1000
амьд төрөлт тутамд)37.9 27.5
Үр хөндөлт 677 382 182 8 43
Халдварт өвчнөөр өвчлөгчид 2164 1850 1532
27
Төрөлт, нас баралтын тоо, жилийн эцсийн байдлаар, сумдаар
ЭРҮҮЛ МЭНД
28
Сумдын нэрТөрөлт Нас баралт
Эрэмбэ2017 2018.06 2017 2018.06
Мөрөн 2162 1135 315 155 I хамгийн их
Алаг-Эрдэнэ 37 11 27 9
Арбулаг 9 8 13 12
Баянзүрх 7 6 35 10
Бүрэнтогтох 8 1 11 9
Галт 36 14 20 8
Жаргалант 24 16 25 11
Их-Уул 46 20 13 8
Рашаант 29 15 23 14
Рэнчинлхүмбэ 39 24 29 12
Тариалан 51 28 26 19 II
Тосонцэнгэл 29 19 30 10
Төмөрбулаг 16 14 19 10 I хамгийн их
Түнэл 29 10 18 8
Улаан-Уул 36 28 20 16 IV
Ханх 43 9 19 5
Цагаан-Уул 41 25 18 15 V
Цагаан-Үүр 15 8 22 1 XV хамгийн бага
Цэцэрлэг 35 14 28 5
Чандмань-Өндөр 15 12 16 14
Шинэ-Идэр 4 1 15 14
Хатгал 27 12 26 18 III
Эрдэнэбулган 23 8 12 11
Цагааннуур 14 3 12 6
Дүн 2775 731 792 166
НИЙГМИЙН ЗАРИМ ҮЗҮҮЛЭЛТ
Нийгмийн зарим үзүүлэлт, 1995 – 2017 он
Үзүүлэлт 1995 2000 2005 2010 2015 2017
Төрөлт 3242 2671 2396 2878 3132 2928
Эмэгтэй 1583 1384 1162 1397 1536 1425
Нас баралт 1160 923 829 954 856 847
Дундаж наслалт 61.6 59.1 60.9 63.6 66.3 66.1
Бүтэн өнчин хүүхдийн тоо - 303 347 264 188 181
Хагас өнчин хүүхдийн тоо - 2592 2799 2198 1949 1791
Өрх толгойлсон эхийн тоо - - 5384 5721 6788 6320
18 хүртэлх насны хүүхэдтэй
өрх толгойлсон эх2126 2762 3380 2553 3228 3299
18 хүртэлх насны 4, түүнээс
дээш хүүхэдтэй өрх- - - - 1747 1882
29
Нийгмийн зарим үзүүлэлт, 1995 – 2017 он
Үзүүлэлт 2017
18 хүртэлх насны 4, түүнээс дээш хүүхэдтэй өрх 1882
18 хүртэлх насны хүүхэдтэй өрх толгойлсон эх 3299
1000 хүнд ногдох төрөлт 21.1
1000 хүнд ногдох нас баралт 6.0
Хүн амын дундаж наслалт 66.1
Эмнэлэгт хэвтэж эмчлүүлсэн өвчтөн 28041
10 000 хүн ам ногдох хорт хавдараар өвчлөгчид 18.8
Нас барагчид 12.9
НИЙГМИЙН ЗАРИМ ҮЗҮҮЛЭЛТ
30
2016 2017
6788
188
1949
2705
6320
181
1791
2923
Өрх толгойлсон эхийн тоо
Бүтэн өнчин хүүхдийн тоо
Хагас өнчин хүүхдийн тоо
Өрх үүсгэн ганц биеэр амьдардаг өндөр настан
Ний
гми
йн з
ар
им
үзү
үл
эл
тНИЙГМИЙН ЗАРИМ ҮЗҮҮЛЭЛТ
31
ХӨДӨЛМӨР ЭРХЛЭЛТ
Хөдөлмөр эрхлэлтийн үзүүлэлт 2013 – 2017 он
Үзүүлэлт 2014 2015 2016 2017
Хөдөлмөрийн насны хүн ам 1 206 554 1 243 895 1 275 650 1 357 425
Эдийн засгийн идэвхтэй
хүн ам52 680 56 490 59 655 61 575
Ажиллагчид 1 110 698 1 151 223 1 147 843 1 238 333
Ажилгүй иргэд 95 856 92 672 127 807 119 092
Эмэгтэй 41 513 38 983 48 427 49 841
Бүртгэлтэй ажилгүй иргэд 714 1581 1232 909
Ажиллах хүчний
оролцооны түвшин65.4 64.8 66.3 68.8
Ажил эрхлэлтийн түвшин 60.3 60.4 60.7 62.9
Ажилгүйдлийн түвшин 7.9 6.7 8.5 8.5
32
Нийт хүн амд хөдөлмөрийн насны
хүн амын эзлэх хувь, 2017 оноор
2017 оны хүн
ам, насны
ангиллаар
Ажилгүйдлийн
түвшин
ХӨДӨЛМӨР ЭРХЛЭЛТ
33
0.90%
7.90% 7.50%
10%8.80%
2013 2014 2015 2016 2017
30%
63%
7%
Хүүхэд (0-4)Хөдөлмөрийн насны хүн ам (15-59)Тэтгэврийн насны хүн ам (60< )
БОЛОВСРОЛ
Боловсролын үзүүлэлт
Үзүүлэлт 2015/2016 2016/2017 2017/2018
ЕБСургуулийн тоо 36 36 36
ЕБС-д өдрийн ангид суралцагчдын тоо
(1000 хүн)24.8 25.4 26.1
ЕБС-ийн хамран сургалтын бохир жин
(1-9 р анги)96.1 98.1 99.2
ЕБС-ийн суралцагч-багшийн харьцаа 17.6 17.9 18.6
СӨБ-ийн байгууллагын тоо 42 43 45
СӨБ-д хамрагдсан хүүхдийн тоо (1000
хүүхэд)9.9 10.2 10.2
СӨБ-д ажиллаж байгаа нэг багшид
ногдох хүүхэд39.4 40.9 40.1
35
БОЛОВСРОЛ
Сургуулийн өмнөх
боловсролын
байгууллагын үндсэн
багш 254
Сургуулийн өмнөх
боловсролын
байгууллагад
хамрагдсан хүүхэд
8143
ЕБС-ийн 1 дүгээр ангид
элсэгчид 3335
1407
ЕБС-ийн
үндсэн багш
36
ЕБС, СӨБ-ийн байгууллагын тоо, сумдаар, 2017/2018 хичээлийн жилд
БОЛОВСРОЛ
37
101 1 1
2 2
11 1 1 1 1 1 1 1 1
11
21 1 1 1 1
201 1 1
1 1
21 1 1 1 1 1 1 1 1
21
11 1 1 1 1
Мө
рө
н
Ал
аг-Э
рд
энэ
Ар
бул
аг
Бая
нзү
рх
Бүр
энто
гто
х
Гал
т
Жар
гал
ант
Их-
Уул
Раш
аан
т
Рэн
чин
лхү
мб
э
Тар
иал
ан
Тосо
нц
энгэ
л
Төм
өр
бул
аг
Түн
эл
Ул
аан
-Уул
Хан
х
Цаг
аан
-Уул
Цаг
аан
-Үүр
Цэц
эрл
эг
Чан
дм
ань-
Өн
дө
р
Ши
нэ-
Ид
эр
Хат
гал
Эр
дэн
эбул
ган
Цаг
аан
нуу
р
СӨБ ЕБС
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
Малын тоо
Төрөл 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Бодоор * 851119 888566 945716 947636 1076919 1155227 1320314 1384415Толгойн
тоо3101331 3315515 3601673 3609179 4157223 4398064 5089386 5297807
Тэмээ 2287 2095 2104 1915 1945 1995 2097 2201
Адуу 148694 155326 161203 165535 183343 195671 223397 240321
Үхэр 312423 313837 322113 316835 355375 392028 436645 461287
Хонь 1363932 1457486 1673087 1722754 1997118 2123735 2489295 2597457
Ямаа 1273995 1386771 1443166 1402140 1619442 1684635 1937952 1996541
*Бодод шилжүүлэхдээ адуу, үхрийг 1 бод, тэмээг 1.5 бод, 6 хонь 8 ямааг
тус бүр 1 бод гэж тооцов. 2017 оны жилийн эцсийн мал тооллогын дүнгээр
Хөвсгөл аймгийн 23 сумын 126 багт 5297.8 сая толгой мал тоолуулж
2016 оныхоос 208.4 мянган толгой малаар буюу 4.1 хувиар өссөн байна.
Мал сүрэг таван төрөл дээрээ өссөн үзүүлэлттэй байна.38
Өрх, малчдын тоо, насны бүтэц, тэдний соёл, ахуйн байдал
Төрөл 2008 2009 2010 2011 2012
Малтай өрх 20334 20369 19833 19262 18494
Малчин өрх 16386 16725 16088 15251 14295
Малчдын тоо 36293 36585 33967 31906 30239
16-34 насны 17114 17578 15554 14327 13109
35-аас тэтгэвэрт гарах хүртэл насны 14316 14412 14380 13812 14684
Тэтгэврийн насны 4863 4595 4033 3767 2446
Нийт малчдаас эмэгтэй 16735 17843 15581 15184 14733
Насны бүрэлдэхүүн хувь 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
16-34 насны 47.2 48.0 45.8 44.9 43.4
35-аас тэтгэвэрт гарах хүртэл насны 39.4 39.4 42.3 43.3 48.5
Тэтгэврийн насны 13.4 12.6 11.9 11.8 8.1
Нийт малчдаас эмэгтэй хувь 46.1 48.8 45.9 47.6 48.7
Нэг малчин өрхөд ногдох малын тоо
/толгойгоор/199 235 193 193 248
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
39
Өрх, малчдын тоо, насны бүтэц, тэдний соёл, ахуйн байдал
Төрөл 2013 2014 2015 2016 2017
Малтай өрх 18705 18801 19012 19391 19996
Малчин өрх 14020 14500 14794 15267 16657
Малчдын тоо 28894 29873 30069 31404 31239
16-34 насны 11993 11866 11593 11893 11544
35-аас тэтгэвэрт гарах хүртэл насны 14429 15525 15858 16534 15665
Тэтгэврийн насны 2472 2482 2618 2728 3882
Нийт малчдаас эмэгтэй 14167 14470 14477 14828 14418
Насны бүрэлдэхүүн хувь 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
16-34 насны 41.5 39.7 38.6 37.9 37.5
35-аас тэтгэвэрт гарах хүртэл насны 49.9 52.0 52.7 52.8 50.1
Тэтгэврийн насны 8.6 8.3 8.7 8.7 12.4
Нийт малчдаас эмэгтэй хувь 49.0 48.4 48.1 47.2 46.2
Нэг малчин өрхөд ногдох малын тоо
/толгойгоор/257 286 297 334 318
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
40
Бог малын дотор хонин сүрэг
56.5%, ямаан сүрэг 43.5%-ийг
тус тус эзэлж байна.
Мал сүргийн бүтэц, 2017 он
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
42
0.04%
4.5%
8.7%
49.0%
37.7%
Тэмээ
Адуу
Үхэр
Хонь
Ямаа
2017 оны жилийн эцсийн мал тооллогын дүнгээр Хөвсгөл аймгийн
хэмжээнд 5 297 807 толгой мал тоологдсон байна.
2 201
240 321
461 2872 597 457
1 996 541
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
43
Цагаан-Уул 423 699
Бүрэнтогтох 390 439
Галт 350 535
Арбулаг 347 159
Төмөрбулаг 337 752
Хамгийн олон
малтай сумд
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
44
Малын төрлөөр нь авч үзвэл:
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
45
119
134
208
395
717
Түнэл
Шинэ-Идэр
Арбулаг
Цэцэрлэг
Цагаан-Уул
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
46
12683
12916
18011
18115
20149
Бүрэнтогтох
Арбулаг
Галт
Цэцэрлэг
Цагаан-Уул
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
47
22921
23721
24781
28728
29619
Тариалан
Цагаан-Уул
Улаан-Уул
Алаг-Эрдэнэ
Рэнчинлхүмбэ
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
48
161232
167454
184545
209333
236803
Баянзүрх
Тосонцэнгэл
Арбулаг
Бүрэнтогтох
Цагаан-Уул
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
49
130001
139950
146112
146988
173008
Арбулаг
Цагаан-Уул
Галт
Бүрэнтогтох
Төмөрбулаг
50
Гол нэрийн зарим барааны жилийн дундаж үнэ
• Хонины мах 5500 (кг)
• Үхрийн мах 6722
• Гурил 1222
• Цагаан будаа 2266
• Шингэн сүү 1600 (литр)
• Элсэн чихэр 2266 (кг)
• Цахилгаан 115.3 (1квтц)
• Халаалт 388.3 м2
• Бензин АИ-80 1570 (литр)
ХАА-н зарим бүтээгдэхүүний зах зээлийн дундаж үнэ (мян.төг)
• Ямааны цагаан ноолуур 60 000
• Ямааны бор ноолуур 60 000
• Хонины ноостой нэхий 1500
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
51
Тариалсан талбай нийт 184.6• Тэжээлийн ургамал 536.4
• Бэлтгэсэн өвс хадлан 128637
Хураасан ургац (тонн)• Үр тариа 7200.9
• Хүнсний ногоо 1834.7
• Төмс 2771.8
• Тэжээлийн ургамал 351.5
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
52
237 3
26
253 2
69 3
47 1
59
282 9
39
390 4
39
350 5
35
247 9
06
296 9
49
240 8
18
172 7
44
229 1
22 3
29 7
77
337 7
52
258 4
76
170 0
64
45 0
18
16 3
68
423 6
99
30 8
84
261 0
75
65 5
92
218 3
79
91 5
17
Мөрөн
Ал
аг-
Эрд
энэ
Арб
улаг
Баянзүрх
Бүрэнто
гтох
Гал
т
Жарга
лант
Их-У
ул
Раш
аант
Рэнчинл
хүм
бэ
Тариал
ан
Тосонц
энгэ
л
Төм
өрб
улаг
Түнэл
Ул
аан-У
ул
Ханх
Цага
аннуур
Цага
ан-У
ул
Цага
ан-Ү
үр
Цэц
эрл
эг
Чанд
мань-Ө
нд
өр
Шинэ-И
дэр
Эрд
энэб
улга
н
I
II
III
V
Хам
гийн б
ага
IV
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
52
10 19
208
80 116
35 46
52
112
30
19
119
99
10
717
395
134
Мөрөн
Ал
аг-
Эрд
энэ
Арб
улаг
Баянзү
рх
Бүрэнто
гтох
Гал
т
Жарга
лант
Их-У
ул
Рэнчинл
хүм
бэ
Тосонц
энгэ
л
Төм
өрб
улаг
Түнэл
Ул
аан-У
ул
Цага
аннуур
Цага
ан-У
ул
Цэц
эрл
эг
Шинэ-И
дэр
I
Хам
гийн б
ага
II
IIIIVV
Хам
гийн б
ага
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
53
9 6
75
10 4
40 1
3 9
84
7 9
93
13 5
20 1
7 0
82
13 3
87
10 8
10
9 3
65
9 7
52
11 9
90
9 8
08
10 4
64
9 6
56
10 1
14
4 0
82
1 6
45
22 5
08
4 3
24
19 2
41
4 1
40
9 6
94
6 6
47
Мөрөн
Ал
аг-
Эрд
энэ
Арб
улаг
Баянзү
рх
Бүр
энто
гто
х
Гал
т
Жарга
лант
Их-У
ул
Раш
аант
Рэнчинл
хүм
бэ
Тариал
ан
Тосонц
энгэ
л
Төм
өрб
улаг
Түнэл
Ул
аан-У
ул
Ханх
Цага
аннуур
Цага
ан-У
ул
Цага
ан-Ү
үр
Цэц
эрл
эг
Чанд
мань-
Өнд
өр
Шинэ-И
дэр
Эрд
энэб
улга
н
I IIIII
IVV
Хам
гийн б
ага
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
53
16 0
73
28 7
28
18 4
21 21 9
40
20 4
82
22 0
28
19 2
16
21 7
90
17 4
46
29 6
19
22 9
21
20 4
08
20 0
83
22 8
01
24 7
81
17 4
27
4 2
22
23 7
21
16 2
73 19 9
66
20 1
54
13 5
02
19 2
85
Мөрөн
Ал
аг-
Эрд
энэ
Арб
улаг
Баянзү
рх
Бүрэнто
гтох
Гал
т
Жарга
лант
Их-У
ул
Раш
аант
Рэнчинл
хүм
бэ
Тариал
ан
Тосонц
энгэ
л
Төм
өрб
улаг
Түнэл
Ул
аан-У
ул
Ханх
Цага
аннуур
Цага
ан-У
ул
Цага
ан-Ү
үр
Цэц
эрл
эг
Чанд
мань-Ө
нд
өр
Шинэ-И
дэр
Эрд
энэб
улга
н
III III IV
V
Ха
мги
йн б
ага
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
55
16073
17890
18421
21940
20482
22028
19216
21790
17446
29619
22921
20408
20083
22801
24781
17427
23721
16273
19966
20154
13502
10838
19285
4222
Мөрөн
Ал
аг-
Эрд
энэ
Арб
улаг
Баянзү
рх
Бүрэнто
гтох
Гал
т
Жарга
лант
Их-У
ул
Раш
аант
Рэнчинл
хүм
бэ
Тариал
ан
Тосонц
энгэ
л
Төм
өрб
улаг
Түнэл
Ул
аан-У
ул
Ханх
Цага
ан-У
ул
Цага
ан-Ү
үр
Цэц
эрл
эг
Чанд
мань-Ө
нд
өр
Шинэ-И
дэр
Хатг
ал
Эрд
энэб
улга
н
Цага
аннуур
III
III
IV
V
Хам
гийн б
ага
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
56
16073
17890
18421 21940
20482
22028
19216 2
1790
17446
29619
22921
20408
20083 22801
24781
17427
23721
16273 1
9966
20154
13502
10838
19285
4222
Мөрөн
Ал
аг-
Эр
дэн
э
Ар
бул
аг
Баянзү
рх
Бүрэнто
гтох
Гал
т
Жарга
лант
Их-У
ул
Раш
аант
Рэнчинл
хүм
бэ
Та
риал
ан
То
со
нц
энгэ
л
Тө
мөрб
ул
аг
Түнэл
Ул
аан
-Уул
Ханх
Цага
ан-У
ул
Цага
ан
-Үүр
Цэц
эрл
эг
Чанд
мань-Ө
нд
өр
Шинэ-И
дэр
Хатг
ал
Эрд
энэб
ул
ган
Цага
аннуур
IV
I
II
III
V
Хам
гийн б
ага
ХОРЬДОЛ САРЬДАГ
Хорьдолсарьдаг нь Хөвсгөл нуурын баруун талаар орших, шохойн чулуунаас
тогтсон, шовх шовх оргилтой ой хөвч, тайгийн бүс бүхий сүрлэг сайхан уул юм.
Оргил нь 3200 орчим метр. Энэ хавийн уулын зүүн хэсэг нь дархан цаазат газарт
багтах бөгөөд энд нэн ховор ойн цаа буга болон сибирийн хандгай, аргал болон
явлаг сар, усны цагаан сүүлт бүргэд зэрэг ховор амьтад, жигүүртэн шувууд оршдог.
Хорьдолсарьдаг уулын Арсайн голд байдаг хүрхрээ нь 70 метр өндөр. Манай орны
хамгийн өндрөөс буудаг хүрхрээ юм. Хорьдол сарьдагийн тайга, ян сарьдагт нутгийг
1886 ам км талбайг 1997 оноос дархан цаазтай газар болгожээ.
ХӨВСГӨЛ АЙМАГ
58
ДАЯН ДЭЭРХИЙН АГУЙ
Даян Дээрхийн агуй нь Үүр голын зүүн цутгал, Дээрх гэдэг хавцал голын дунд зүүнээс нийлэх
хавцлын аманд орших, Монгол орны хамгийн том агуйн нэг юм. Агуй дотроо 450 шоо метр
хэмжээтэй, 10 гаруй тасалгаатай, том жижиг гурван амтай. Том ам 3х4 метрийн хэмжээтэй,
дотор талдаа 1 метр орчим өндөр чулуун босготой, босгыг давж ороход төвөгтэй учир чулуун
шат тавьсан. Энэ босгыг давангуут 7 метр орчим өргөнтэй , 15 метр өндөр дөрвөлжин
хэлбэртэй том хөндий тасалгаа байна. Үүнээс өнгөрмөгц эхний тасалгаанаас нарийхан нам
боловч урт, тал тал тийш олон хонгилтой тасалгаа байна. Энэ хоёр тасалгаа нийт урт 32,5 метр
болно. Хоёр дах тасалгааны эцэст эгц дээш өгсөж ордог хоёрдахь давхрын тасалгаа
байдаг. Уг агуй нь “эхийн умай” хэмээх эмэгтэй хүний савыг дүрсэлсэн амсартай дэлхийд ховор
байгалийн “үзмэр” юм. юм.
ХӨВСГӨЛ АЙМАГ
59
УУШГИЙН ӨВРИЙН БУГАН ХӨШӨӨ
Аймгийн төвөөс 25 км зайтай орших Уушиг уулын өвөрт нэг дор 14 буган хөшөө байдаг. Буган
хөшөөнүүд хойноосоо урагш цуварч байрласан. Хөшөөнүүд хоорондоо 3-20 метрийн зайтай.
Улаавтар өнгийн боржгон чулууг дөрвөн тал гарган тэгшлэн засаж, буга, нум, бамбай, морь,
хутга, нар, сар, толь, хээтэй бүс зэргийг дүрслэн сийлж хөшөөнүүдийг бүтээсэн байдаг.
Хөшөөнүүд гонзгой урт бөгөөд 1.5-4.8 метр өндөртэй, 0.4-1 метр өргөнтэй, 0.2-0.5 метр
зузаантай байна. Нийт 14 хөшөөнд 109 буга дүрслэн сийлсэн. Уг дурсгал нь нэг дор олноороо
цогцолсон гэдгээрээ онцлог бөгөөд Монгол орны хамгийн тод дүрслэлтэй буган хөшөө юм.
Уг хөшөөнүүд нь заг, товцог жигд, тоорой, хайлаас зэрэг элсэн манхануудаар хүрээлэгдсэн
байгалийн үзэсгэлэнт газар юм.
ХӨВСГӨЛ АЙМАГ
60
ДАРХАДЫН 13 ОВОО
Хатгал тосгоноос Улаан-Уул руу явах замд Өлийн халзан даваа байдаг бөгөөд 13 овоотой.
Өлийн халзан даваа нь 2110 м-ийн өндөрт оршдог. Дархад овгийн хүмүүс манай улсын олон
аймаг сумаар тархсан байдаг гэж угсаатан зүй судлаачид өөр өөрсдийн бүтээлд тэмдэглэсэн
байдаг. Дархад овгийн хүмүүсийн уг гарал XII-XIII зуунаас улбаатай. “Монголын нууц товчоо”
номонд дархад аймаг гэж гардаг. Одоогийн Улаан-Уул, Ринченлхүмбэ, Баянзүрх, Цагааннуур
суманд аж төрж байгаа дархдууд дархад ястны зан үйл, хэл аялгуу, аж төрөх ёсон, сүсэг
бишрэл зэргийн үүх түүхийг хадгалж иржээ.
ХӨВСГӨЛ АЙМАГ
61
ЦААТАН
Эрт цагаас цаатан ард түмний амьдарч ирсэн сууц нь урц юм. Урцаа босгохдоо мод уулзуулан
хатгаж, дээгүүр нь арьсаар бүрдэг байсан. Томовтор урцанд 28-32 мод, дунд зэргийн урцанд
22-25, жижиг урцанд 17-22 ширхэг мод хэрэглэнэ. Хатгуур мод нь гол төлөв хуурай хар мод
байдаг бөгөөд 3.5-4 метрийн урттай байна. Цаатан айл өвөлдөө хасах 31-50 хүртэлх хүйтэн
цаг уурын хүнд нөхцөлд амьдардаг.
ХӨВСГӨЛ АЙМАГ
61
МӨНХ ХААНЫ ЭРЧҮҮ ХОТЫН ТУЙР
Хөвсгөл аймгийн Арбулаг сумын нутаг Дэлгэр мөрний хойд хөвөө Алтай гадасуулынарханд XIII
зууны Монголын хаан Мөнх хааны хөшөө, орд харшийн үлдэгдэл эвдэрхий балгас бий.
Балгаснаас урагш 40 м орчим зайтай овгор дэрсэн дотроос цухуйж байсан хавтгай хөх чулууг
түшлэг гэдэг байсан нь Мөнх хааны монгол, хятад бичигтэй хөшөө байжээ. Судлаачид Гэрэлт
хөшөөний монгол бичээст "....Мөнх хаан түмэн түмэн насалтугай хэмээж ... "гэсэн үг буйг
уншаад уг хөшөөг Мөнх хааныг амьд байх үест босгосон болохыг нотолжээ. Улмаар Хятад
бичээсийг уншсанаар үүнийг 1257 онд босгосныг тодруулсан байдаг.
ХӨВСГӨЛ АЙМАГ
61
ТАВЬ ЗУУ (50' 100') - ОГТЛОЛЦОЛ ЦЭГ
Хөвсгөл аймгийн Алаг-Эрдэнэ сумын нутагт Мөрөн хотоос 30 км зайд Эрхэл нуураас хойш
байрладаг. Дэлхий дээрх бусад огтлолцол цэгүүд дээр хүн саатах боломжгүй бөгөөд Монголын
нутаг дахь цэг дээр хүмүүс ирж үзэх боломжтой, тэр цэг дээр зогсох боломжтой гэдгээрээ
давуу талтай.
ХӨВСГӨЛ АЙМАГ
61
Хөвсгөл аймагтай холбоотой ВЭБ
хуудсууд
http://www.khovsgol.gov.mn
http://www.khuvsgul.nso.mn
ӨМНӨГОВЬ АЙМАГ
62