ՆՊԱՍՏԱՎՈՐ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԱԶԳԱՅԻՆ …ngoc.am/wp-content/uploads/2018/11/... ·...

ՔՀԿ ՆՊԱՍՏԱՎՈՐ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԱԶԳԱՅԻՆ

ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆ

ՀԱՅԱՍՏԱՆ

Երևան, հուլիս 2018

ՔՀԿ նպաստավոր միջավայրի ազգային ուսումնասիրությունը «Քաղաքացիական տարածքի նախաձեռնության» ծրագրի բաղադրիչ է, որն իրականացվում է «CIVICUS քաղաքացիական մասնակցության համաշխարհային միավորման» կողմից՝ «Ոչ առևտրային իրավունքի միջազգային կենտրոն» (ICNL), «ՀՈԴՎԱԾ 19», և «Ժողովրդավարության համաշխարհային շարժում» կազմակերպությունների հետ համատեղ՝ Շվեդիայի կառավարության օժանդակությամբ։ Հայաստանում ուսումնասիրությունն իրականացվել է «ՀԿ Կենտրոն» քաղաքացիական հասարակության զարգացման ՀԿ-ի կողմից։

2

Ուսումնասիրությունն իրականացրել է՝

«ՀԿ կենտրոն» քաղաքացիական հասարակության զարգացման ՀԿ

Հասցե՝ Հայաստան, Վանաձոր, Խորենացի 6/1

Հեռախոս՝ 0322 43315, 091743315

Էլ. փոստ՝ [email protected], [email protected]

Ծրագրի համակարգող՝ Արփինե Հակոբյան

Հիմնական հետազոտող՝ Տաթևիկ Մարգարյան

Ծրագրի օգնական՝ Սյուզան Հովսեփյան

Առցանց հարցման պատասխանատու՝ Դավիթ Հակոբյան

Հետազոտական թիմն իր երախտագիտությունն է հայտնում հետազոտության բոլոր

մասնակիցներին` հարցազրույց տրամադրած փորձագետներին, ֆոկուս-խմբային

քննարկումներին և առցանց հարցմանը մասնակցած կազմակերպություններին,

ինչպես նաև Ազգային խորհրդակցության մասնակիցներին՝ իրենց արտահայտած

կարծիքների և փորձով կիսվելու համար: Շնորհակալություն ենք հայտնում նաև

խորհրդատվական խմբի անդամներին՝ ուսումնասիրության նախագծման և

զեկույցի մշակման գործում իրենց մասնագիտական ներդրումն ունենալու համար, և

«Քաղաքացիական տարածքի նախաձեռնության» հետազոտությունների

պատասխանատու և ազգային ուսումնասիրությունների համակարգող Ինն վան

Սեվերենին՝ հետազոտության ու զեկույցի մշակման գործընթացն ուղղորդելու և

արժեքավոր մեկնաբանությունների համար:

Սույն զեկույցը մշակվել է Շվեդիայի կառավարության ֆինանսավորմամբ։ Զեկույցի

բովանդակությունը պարտադիր չէ, որ արտացոլի Շվեդիայի կառավարության

տեսակետները։ Բովանդակության համար պատասխանատու են միայն

հեղինակները։

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

3

Բովանդակություն

Հապավումների ցանկ ............................................................................................................... 4

Ներածություն ............................................................................................................................. 5

Մեթոդաբանություն .................................................................................................................. 8

Հիմնական բացահայտումներ ............................................................................................... 11

ԿԶՆ իրականացումը Հայաստանում .............................................................................. 12

Միավորումների ազատություն ........................................................................................ 13

Խոսքի ազատություն .......................................................................................................... 27

Տեղեկատվության մատչելիություն .................................................................................. 37

Խաղաղ հավաքներ.............................................................................................................. 48

Քաղաքացիական հասարակության արդյունավետ գործընկերություն ................... 55

Ամփոփում ................................................................................................................................ 65

Առաջարկներ կառավարությանը ..................................................................................... 66

Առաջարկներ ՔՀԿ-ներին .................................................................................................. 70

Առաջարկներ միջազգային կազմակերպություններին և դոնորներին ..................... 73

Հավելվածներ ........................................................................................................................... 74

Հավելված 1՝ Գնահատման աղյուսակ ............................................................................. 74

Հավելված 2՝ Հիմնական հետազոտական հարցեր ..................................................... 102

Հավելված 3՝ Հարցազրույցներին մասնակցած փորձագետների ցանկ................... 110

Հավելված 4՝ Հիմնական հետազոտական հարցեր ՖԽ քննարկման համար ......... 111

Հավելված 5՝ Առցանց հարցման հարցաթերթ .............................................................. 113

4

Հապավումների ցանկ

ԱԱՀ Ավելացված արժեքի հարկ

ԱՄՆ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ

ԱՄՆ ՄԶԳ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների միջազգային զարգացման

գործակալություն

ԱՍՀՆ ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարություն

ԵԱՀԿ Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության

կազմակերպություն

ԵՄ Եվրոպական միություն

ԶԼՄ Զանգվածային լրատվության միջոց

ԼԳԲՏ Լեսբի, գեյ, բիսեքսուալ, տրանսգենդեր

ԿԶՆ Կայուն զարգացման նպատակներ

ՀԿ Հասարակական կազմակերպություն

ՀՀ Հայաստանի Հանրապետություն

ՄԱԿ Միավորված ազգերի կազմակերպություն

ՄԻՊ Մարդու իրավունքների պաշտպան (օմբուդսմեն)

ՊԵԿ ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտե

ՔՀԿ Քաղաքացիական հասարակության կազմակերպություն

ՖԽ Ֆոկուս խումբ

5

Ներածություն

Սույն զեկույցը մշակվել է ՔՀԿ նպաստավոր միջավայրի ազգային

ուսումնասիրությունների (EENA, այսուհետ՝ ուսումնասիրություն)

նախաձեռնության շրջանակներում, որի նպատակն է գնահատել, թե տարբեր

երկրներում առկա պայմանները որքանով են նպաստավոր քաղաքացիական

հասարակության կազմակերպությունների (ՔՀԿ) ստեղծման, աշխատանքի և

գործունեության համար։ Մասնավորապես, ուսումնասիրությունը բացահայտում է,

թե ինչպես են հիմնարար քաղաքացիական ազատությունների վերաբերյալ

օրենքներն ու կարգավորումները գործնականում իրականացվում և ինչ

ազդեցություն են դրանք ունենում քաղաքացիական հասարակության վրա:

Ուսումնասիրության նոր պիլոտային մեթոդոլոգիան մասնավորապես

կենտրոնանում է քաղաքացիական հասարակության կողմից «Կայուն զարգացման

նպատակների» (ԿԶՆ) 16.10 և 17.17 թիրախների՝ հիմնարար ազատությունների և

տեղեկատվության մատչելիության և քաղաքացիական հասարակության

արդյունավետ համագործակցության մոնիտորինգի վրա:

Սույն զեկույցը ներկայացնում է Հայաստանում ՔՀԿ-ների համար նպաստավոր

միջավայրի ընդհանուր իրավիճակը՝ 2018 թվականի ապրիլից հունիս ամիսների

ընթացքում իրականացված ուսումնասիրության արդյունքների հիման վրա:

Ուսումնասիրությունն իրականացվել է փորձագիտական հարցազրույցների,

ֆոկուս-խմբային (ՖԽ) քննարկումների և առցանց հարցման մեթոդներով:

Հետազոտության մեկնարկին՝ 2018 թվականի ապրիլ-մայիս ամիսներին,

Հայաստանում շրջադարձային քաղաքական իրադարձություններ տեղի ունեցան,

առավել հայտնի որպես «թավշյա հեղափոխություն»։ Աննախադեպ ծավալի բողոքի

երթերն ու հանրահավաքները հանգեցրեցին վարչապետի և կառավարության

կազմի փոփոխությանը: Ընդդիմադիր առաջնորդի նախաձեռնած՝ Հայաստանի

հանրապետական կուսակցության կառավարության դեմ ցույցերի առիթը

վարչապետի պաշտոնում երկրի նախագահ Սերժ Սարգսյանի առաջադրումն էր1:

Սարգսյանը որպես ՀՀ նախագահ էր պաշտոնավարել միմյանց հաջորդող երկու

հնգամյա ժամկետի ընթացքում, իսկ 2014 թվականին հայտարարել էր, որ չի

հավակնում բարձր պաշտոնում ծառայել նախագահության ժամկետի ավարտից

հետո2։ 2015 թվականին երկրում ընդունվեցին սահմանադրական

1 Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց 14-օրյա քայլարշավ սկսելու մասին, Panorama.am, 31.03.2018,

https://www.panorama.am/am/news/2018/03/31/Փաշինյան-քայլարշավ/1927396 2 Սերժ Սարգսյանը այլևս երբեք չի առաջադրվելու պետության ղեկավարի պաշտոնում,

Azatutyun.am, 10.04.2014, https://www.azatutyun.am/a/25328146.html; Սերժ Սարգսյան. Ես չեմ

առաջադրվի այլևս Նախագահի պաշտոնի համար (տեսանյութ), A1plus.am, 10.04.2014,

https://www.a1plus.am/1310362.html

https://www.panorama.am/am/news/2018/03/31/%D5%93%D5%A1%D5%B7%D5%AB%D5%B6%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AC%D5%A1%D6%80%D5%B7%D5%A1%D5%BE/1927396

https://www.azatutyun.am/a/25328146.html


6

փոփոխություններ, ըստ որոնց նախագահական համակարգից անցում պիտի

կատարվեր խորհրդարանական համակարգի, իսկ երկրի ղեկավարի հիմնական

լիազորությունները տրվելու էին երկրի վարչապետին3։ 2018 թվականի ապրիլի 17-

ին խորհրդարանի կողմից վարչապետի պաշտոնում Սարգսյանի ընտրությունից

հետո ընդդիմադիր Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց թավշյա հեղափոխության

մեկնարկի մասին։ Ողջ երկրով մեկ ծավալված ցույցերի և ակցիաների արդյունքում

ապրիլի 23-ին Սարգսյանը հրաժարական ներկայացրեց4։ Սակայն բողոքի

ակցիաները շարունակվեցին արդեն իշխող Հանրապետական կուսակցության դեմ՝

ընդհուպ մինչև մայիսի 8-ը, երբ խորհրդարանը Փաշինյանին ընտրեց որպես

վարչապետ5։

Հարկ է նշել, որ բողոքի ակցիաների հիմքում երկրի կառավարման վերաբերյալ

տասնյակ տարիների ընթացքում կուտակված դժգոհությունն էր և իշխող

կուսակցության մեղադրումը երկրում անարդարության, աղքատության բարձր

մակարդակի, համատարած կոռուպցիայի և ընտրակեղծիքների համար6։ Բողոքի

շարժումն ու դրան հաջորդած փոփոխությունները առանցքային նշանակություն

ունեցան հիմնարար ազատությունների իրացումը և երկրում ՔՀԿ միջավայրը

գնահատելու տեսանկյունից։ Ըստ այդմ, սույն զեկույցում տեղ գտած

բացահայտումները հաճախ տարբերակվում են՝ իրավիճակի փոփոխությունից

«առաջ» և «հետո»:

Միավորումների ազատության իրավիճակը մյուս ոլորտների համեմատ

քաղաքական փոփոխությունների արդյունքում քիչ է փոխվել, քանի որ ՔՀԿ

օրենսդրությունը և գործունեության միջավայրը ՔՀԿ-ների համար բավական

բարենպաստ են գնահատվել՝ ինչպես նախկինում, այնպես էլ փոփոխություններից

հետո: ՔՀԿ-ների հարկումը և գործունեության կանոնակարգումը, ընդհանուր

առմամբ, սահմանափակող բնույթ չունեն: Այս ոլորտին առնչվող հիմնական

մարտահրավերներն են զգայուն հարցերի շուրջ աշխատող ՔՀԿ-ների անբավարար

պաշտպանվածությունը ոչ պետական դերակատարներից, ՔՀԿ

3 Հայաստանի սահմանադրական բարեփոխումների հանրաքվե (2015), Վիքիպեդիա,

https://hy.wikipedia.org/wiki/Հայաստանի_սահմանադրական_բարեփոխումների_հանրաքվե_(2015) 4 Սերժ Սարգսյանը՝ Հայաստանի վարչապետը, հրաժարական է տալիս բողոքի ցույցերից հետո, BBC

News, 23.04.2018, https://www.bbc.com/news/world-europe-43868433 5 Հայաստանի ընդդիմադիր առաջնորդը հաղթանակ է գրանցում համազգային ակցիաներից հետո,

Independent, 02.05.2018, https://www.independent.co.uk/news/world/europe/armenia-nikol-pashinyan-

opposition-victory-elections-railways-airports-civil-disobedience-a8333436.html; Հայաստանի

ընդդիմադիր առաջնորդ Նիկոլ Փաշինյանը վարչապետ ընտրվեց, CNN, 08.05.2018,

https://edition.cnn.com/2018/05/08/europe/armenia-new-prime-minister-nikol-pashinyan-intl/index.html 6 Իրենց ուզածին հասնելուց հետո հայաստանցիները ցանկանում են ստանալ այն, ինչի կարիք ունեն,

RFL/RL, 27.04.2018, https://www.rferl.org/a/armenians-look-to-get-what-they-need-after-getting-what-

they-wanted/29196411.html; Անցումային երկրներ 2018՝ Հայաստան, Ֆրիդմ Հաուզ,

https://freedomhouse.org/report/nations-transit/2018/armenia

https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%BD%D5%A1%D5%B0%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%A2%D5%A1%D6%80%D5%A5%D6%83%D5%B8%D5%AD%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB_%D5%B0%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D6%84%D5%BE%D5%A5_(2015)

https://www.bbc.com/news/world-europe-43868433

https://www.independent.co.uk/news/world/europe/armenia-nikol-pashinyan-opposition-victory-elections-railways-airports-civil-disobedience-a8333436.html

https://www.independent.co.uk/news/world/europe/armenia-nikol-pashinyan-opposition-victory-elections-railways-airports-civil-disobedience-a8333436.html

https://edition.cnn.com/2018/05/08/europe/armenia-new-prime-minister-nikol-pashinyan-intl/index.html

https://www.rferl.org/a/armenians-look-to-get-what-they-need-after-getting-what-they-wanted/29196411.html

https://www.rferl.org/a/armenians-look-to-get-what-they-need-after-getting-what-they-wanted/29196411.html

https://freedomhouse.org/report/nations-transit/2018/armenia

7

ձեռնարկատիրական գործունեության համար հարկային արտոնությունների և

բարեգործության խթանների բացակայությունը:

Խոսքի ազատությունը Հայաստանում համեմատաբար ավելի խոցելի է եղել, քանի

որ արձանագրվել են լրատվամիջոցների ազատության հետ կապված խնդիրներ,

կառավարությանը քննադատող անհատների և ՔՀԿ-ների համար

մարտահրավերներ, ԶԼՄ-ների և ՔՀԿ-ների ներկայացուցիչների նկատմամբ

բռնությունների դեպքեր: Նոր կառավարությունը մարդու իրավունքներն ու

ազատությունները որպես առաջնություն է հռչակել, իսկ մարդու իրավունքների ու

ժողովրդավարության պաշտպանությունը, ըստ վարչապետի, այսուհետ

ոստիկանության առավել կարևոր դերակատարումներից պետք է լինի։

Միաժամանակ, որոշ ՔՀԿ ներկայացուցիչներ նոր սահմանափակող միտում են

նկատում՝ կապված նոր կառավարությանը քննադատող ելույթների և կարծիքների

նկատմամբ հանրային ճնշման և անհանդուրժողականության հետ, որը հատկապես

տեսանելի է սոցիալական ցանցերում:

Հավաքների ազատության ոլորտում արձանագրվել է իրավապահ մարմինների

կողմից թերի պաշտպանվածություն, ոստիկանության անհամաչափ ուժի

կիրառման և ցուցարարների դեմ գործերի հարուցման դեպքեր, թեև հավաքների

մասին օրենքը ինքնին բավականին լիբերալ է: Մինչ վերջին զարգացումները

քաղաքական բնույթի հանրահավաքները հաճախ ուղեկցվում էին ոստիկանության

մեծաքանակ ներկայությամբ և նախորդ տարիներին տեղի ունեցած բողոքի խոշոր

ցույցերի ժամանակ լրագրողների և խաղաղ ցուցարարների հանդեպ

ոստիկանության կողմից բռնության գործադրմամբ: Հաշվի առնելով նախորդ

տարիների ցույցերի մասնակիցներին կալանքից ազատելու վերջերս ընդունված

դատական որոշումները և ոստիկանության դերի վերաիմաստավորումը՝ որպես

քաղաքացիների պաշտպան, ակնկալվում է, որ իրավիճակը կբարելավվի:

Այնուամենայնիվ, անցյալում արձանագրված խախտումների համար արդյունավետ

պատժամիջոցների բացակայությունը դեռևս խոչընդոտ է հանդիսանում այս

իրավունքի լիարժեք իրավական պաշտպանության համար:

Տեղեկատվության մատչելիությունը Հայաստանում երաշխավորվում է

«Տեղեկատվության ազատության մասին» օրենքով: Տեղեկատվության

մատչելիության ապահովման աստիճանը տարբեր է՝ կախված տեղեկատվության

առարկայից, կառավարման օղակից, կոնկրետ պաշտոնյայի անձնական

մոտեցումից, ինչպես նաև տեղեկատվության պահանջող ՔՀԿ-ի հեղինակությունից:

Միևնույն ժամանակ, հետազոտության մասնակիցների կարծիքով,

տեղեկատվության պրոակտիվ հրապարակումը պատշաճ կերպով չի կատարվել ո'չ

նախորդ, ո'չ էլ նոր կառավարության կողմից: Հայեցողական մոտեցումը և

8

բողոքարկման արդյունավետ միջոցների բացակայությունը տվյալ ոլորտի

կարևորագույն մարտահրավերներից են:

Ուսումնասիրության վերջին ոլորտը վերաբերում է քաղաքացիական

հասարակության և պետության միջև արդյունավետ համագործակցությանը:

Համագործակցության արդյունավետությունը ևս տարբեր գործոններից է կախված, և

այս ոլորտում առկա են թե' հաջողություններ, թե' ձախողումներ: Այնուամենայնիվ,

հաշվի առնելով ներկա զարգացումները և նոր կառավարության կազմում

քաղաքացիական հասարակության մի շարք ներկայացուցիչների ներառումը՝

հետազոտության մասնակիցները հույս հայտնեցին, որ համագործակցությունը

ավելի արդյունավետ կդառնա և հաջողությամբ կծառայի կառավարության և ՔՀԿ-

ների համատեղ նպատակներին:

Հետազոտության զեկույցն ամփոփվում է կառավարությանը, ՔՀԿ-ներին և

միջազգային կազմակերպություններին ուղղված առաջարկներով, որտեղ

ներկայացված են ուսումնասիրության հինգ ոլորտներում օրենսդրության և

պրակտիկայի բարելավման ուղղությամբ անհրաժեշտ քայլերը, որոնք իրենց

հերթին կնպաստեն ԿԶՆ 16.10 և 17.17-ի իրականացմանը։

Մեթոդաբանություն

Նպաստավոր միջավայրի ազգային ուսումնասիրությունը հիմնված է «CIVICUS

քաղաքացիական մասնակցության համաշխարհային միավորման» և «Ոչ

առևտրային իրավունքի միջազգային կենտրոնի» (ICNL) կողմից մշակված

մեթոդաբանության վրա, որը մասնակցային, քաղաքացիական հասարակության

կողմից ղեկավարվող և գործողությունների իրականացմանն ուղղված

մեթոդաբանություն է։ Ուսումնասիրության կիզակետում քաղաքացիական

հասարակության կողմից հիմնարար ազատությունների և տեղեկատվության

մատչելիության վերաբերյալ ԿԶՆ 16.10 և քաղաքացիական հասարակության

արդյունավետ համագործակցության վերաբերյալ ԿԶՆ 17.17 թիրախների

մոնիտորինգն է:

Կայուն զարգացման նպատակներ (ԿԶՆ)

Կայուն զարգացման 16-րդ նպատակն է խթանել խաղաղ և ներառական

հասարակությունների կառուցումը՝ հանուն կայուն զարգացման, բոլորի համար

հասանելի դարձնել արդարությունը, բոլոր մակարդակներում ստեղծել

արդյունավետ, հաշվետու և ներառական հաստատություններ։ Հիմնարար

ազատությունները, այդ թվում քաղաքացիական հասարակության համար

առանցքային՝ միավորումների, խաղաղ հավաքների և խոսքի ազատությունները,

ընդգրկված են 16.10 թիրախում, որտեղ մասնավորապես գրված է՝

9

ԿԶՆ 16.10. Ապահովել տեղեկատվության հանրային հասանելիությունը և

պաշտպանել հիմնարար ազատությունները՝ ըստ ազգային օրենսդրության և

միջազգային համաձայնագրերի։

Կայուն զարգացման 17-րդ նպատակն է՝ ուժեղացնել կայուն զարգացման

իրագործման միջոցները և ակտիվացնել գլոբալ գործընկերությունը՝ հանուն կայուն

զարգացման։ Այս նպատակի 17.17 թիրախը կենտրոնանում է արդյունավետ

գործընկերությունների վրա հետևյալ շարադրմամբ՝

ԿԶՆ 17.17. Խրախուսել և խթանել արդյունավետ պետական, պետական-

մասնավոր և քաղաքացիական հասարակության գործընկերություններ՝

հիմնվելով վերջիններիս փորձառության և ռեսուրսային

ռազմավարությունների վրա։

Օրակարգ 2030-ը առաջարկում է, որ երկրները կանոնավոր կերպով ուսումնասիրեն

ԿԶՆ իրականացման առաջընթացը։ Ուսումնասիրության մեթոդոլոգիայի

նպատակն է գործիք տրամադրել քաղաքացիական հասարակությանը՝ նշված երկու

թիրախների մոնիտորինգի համար, որը կծառայի որպես ԿԶՆ վերաբերյալ

ստվերային զեկույց։

Քանի որ ԿԶՆ 16.10-ի և ԿԶՆ 17.17-ի պաշտոնական ցուցանիշները չեն ներառում

Օրակարգ 2030-ում ներառված բոլոր հարցերը, ուսումնասիրությունը կարող է

որպես լրացուցիչ օժանդակող նյութ ծառայել Հայաստանի կառավարության համար՝

ԿԶՆ այս թիրախների նկատմամբ ավելի ընդգրկուն մոտեցում ցուցաբերելու և

համապատասխան ոլորտներում առկա խնդիրները հասցեագրող ազգային

ցուցանիշներ սահմանելու համար։

Ուսումնասիրության ոլորտները

Ըստ ուսումնասիրության մեթոդոլոգիայի՝ առանձնացվել են ԿԶՆ 16.10-ին և ԿԶՆ

17.17-ին առնչվող հինգ ոլորտներ՝

1. Միավորումների ազատություն՝ ՔՀԿ-ներ ստեղծելու և գործարկելու

ազատություն,

2. Խոսքի ազատություն՝ ազատ արտահայտվելու և իշխանություններին

քննադատելու ազատություն, այդ թվում `լրատվամիջոցների ազատություն,

3. Տեղեկատվության մատչելիություն՝ ինտերնետի ազատություն և տարբեր

տեսակի, այդ թվում՝ պետական աղբյուրներից տրամադրվող

տեղեկությունների հասանելիություն,

4. Խաղաղ հավաքներ՝ հանրահավաքներ և բողոքի ցույցեր կազմակերպելու

ազատություն,

5. Քաղաքացիական հասարակության արդյունավետ համագործակցություն՝

պետություն-քաղաքացիական հասարակության հարաբերությունների

10

որակը և մասնակցությունը որոշումների կայացման ու պետության

գործառույթների իրականացման գործընթացներում:

Հարկ է նշել, որ ըստ այս ուսումնասիրության մեթոդաբանության, ՔՀԿ

հասկացության ներքո ներառված են հասարակական միավորումները, ոչ

պետական կազմակերպությունները, համայնքային կազմակերպությունները,

հավատքի վրա հիմնված խմբերը, հիմնադրամները, արհմիությունները,

քաղաքացիական շարժումները և այլն:

Հետազոտության մեթոդները

Վերոնշյալ հինգ ոլորտների ուսումնասիրությունն իրականացվել է յուրաքանչյուր

ոլորտի վերաբերյալ առանձին հարցաշարի միջոցով (տե՛ս Հավելված 2՝ հիմնական

հետազոտական հարցեր): Հարցաշարում տարբերակվել են փաստի և ընկալման

հարցերը, ընդ որում ընկալման հարցերն արտացոլում են քաղաքացիական

հասարակության տարբեր շահագրգիռ կողմերի ունեցած փորձը: Հարցերի

պատասխանները հավաքագրվել են հետևյալ մեթոդներով.

(1) Փաստաթղթերի ուսումնասիրությունը ներառել է օրենքների,

քաղաքականությունների և ենթաօրենսդրական ակտերի, քաղաքացիական

հասարակության և համապատասխան միջավայրի վերաբերյալ առկա

հետազոտական զեկույցների, ինչպես նաև պաշտոնական վիճակագրության

վերլուծություն:

(2) Փորձագետների հետ հարցազրույցներ են իրականացվել՝ փաստերի

վերաբերյալ տեղեկատվություն ստանալու համար այն դեպքերում, երբ

հնարավոր չէր տվյալներ ստանալ փաստաթղթերի ուսումնասիրության

միջոցով, ինչպես նաև առկա օրենքների ու կանոնակարգերի գործնական

կիրառումը ուսումնասիրելու նպատակով: Հարցազրույցներ են անցկացվել 11

փորձագետների հետ, այդ թվում՝ ուսումնասիրվող հինգ ոլորտներում

մասնագիտացած ՔՀԿ ղեկավարների, ՄԱԿ-ի ներկայացուցչի, ԿԶՆ-ի՝

կառավարության պատասխանատուի, դոնոր կազմակերպության և

արհմիությունների ներկայացուցիչների հետ (տե՛ս Հավելված 3՝

հարցազրույցներին մասնակցած փորձագետների ցանկ):

(3) Ֆոկուս-խմբային (ՖԽ) քննարկումներ են կազմակերպվել ՔՀԿ-ների

մասնակցությամբ՝ իրենց փորձի վրա հիմնված կարծիքներ ստանալու

նպատակով ընկալման հարցերի վերաբերյալ (տե՛ս Հավելված 4՝ ֆոկուս-

խմբային քննարկման հարցերը)։ Այդ քննարկումներն ընդգրկել են տարբեր

մարզերի ներկայացուցիչներին, որպեսզի հնարավոր լինի արտացոլել նաև

մարզերում առկա իրավիճակը։ Երեք քննարկում է անցկացվել, որոնցից մեկը՝

Երևանում, կենտրոնական մարզերի ՔՀԿ-ների մասնակցությամբ, մյուսը՝

Վանաձորում, երեք հյուսիսային մարզերի ՔՀԿ-ների մասնակցությամբ, և

11

երրորդը՝ Գորիսում, Հայաստանի հարավային մարզերի ՔՀԿ-ների հետ:

Յուրաքանչյուր քննարկմանը մասնակցել են 13-17 հոգի, իսկ ընդհանուր

առմամբ քննարկումներին մասնակցել են 45 ՔՀԿ ներկայացուցիչ, որոնցից

13-ը տղամարդ և 32-ը՝ կին, 20-ը՝ ՔՀԿ ղեկավար, իսկ 25-ը՝ ՔՀԿ աշխատակից

կամ անդամ:

(4) Առցանց հարցում է անցկացվել 2018 թվականի հունիսին՝ ՔՀԿ-ների ավելի

լայն շրջանակում ընկալման հարցերի վերաբերյալ կարծիքներ

հավաքագրելու նպատակով: Հարցման նպատակն էր հասկանալ ՔՀԿ-ների

ընկալումը հիմնարար ազատությունների իրացման և ուսումնասիրության

ոլորտներում առկա գործնական խնդիրների վերաբերյալ (տե՛ս Հավելված 5՝

առցանց հարցման հարցաթերթիկ)։ Հարցումը տարածվել է սոցիալական

ցանցերի և ՔՀԿ ռեսուրսային կազմակերպությունների էլեկտրոնային

հասցեների ցանկերի միջոցով, բացի այդ, «ՀԿ կենտրոնի» աշխատակազմի

կողմից հեռախոսազանգեր են իրականացվել տվյալների տարբեր

բազաներում առկա կոնտակտային տվյալներով, որպեսզի հնարավորինս

խթանեն ՔՀԿ-ների մասնակցությունը։ Ընդհանուր առմամբ, հարցմանը

մասնակցել են 95 ՔՀԿ՝ Հայաստանի բոլոր մարզերից: Այնուամենայնիվ պետք

է նշել, որ այս հարցումը ներկայացուցչական չէ և ծառայում է զուտ որպես

տեղեկատվության լրացուցիչ աղբյուր՝ ի լրումն նախորդ երեք մեթոդների

միջոցով հավաքագրված տեղեկատվության:

Ուսումնասիրության մեկնարկին կազմավորվեց փորձագետների խորհրդատվական

խորհուրդ՝ հետազոտության ընթացքն ուղղորդելու և զեկույցի արդյունքները

հաստատելու (վալիդացիայի) նպատակով։ 2018 թվականի հուլիսի 10-ին տեղի

ունեցավ Ազգային խորհրդակցություն՝ տարբեր շահառու խմբերի միջև

երկխոսություն, որի նպատակն էր քննարկել հետազոտության արդյունքները և

գործողությունների պլան մշակել բացահայտված խնդիրները հաղթահարելու

նպատակով։

Հիմնական բացահայտումներ

Սույն գլխում ներկայացված են Հայաստանում ԿԶՆ իրականացման գործընթացի

ընդհանուր նկարագիրը և ուսումնասիրվող հինգ ոլորտներից յուրաքանչյուրի

վերաբերյալ հետազոտության հիմնական արդյունքները։ Յուրաքանչյուր բաժնում

ամփոփված են ոլորտի վերաբերյալ հիմնական բացահայտումները, ներառյալ

նպաստավոր և խնդրահարույց իրավական դրույթները և գործնական խնդիրները:

Հետազոտության արդյունքների հիման վրա ներկայացված է առանձին ոլորտների

հետ կապված մարտահրավերների խորքային վերլուծություն, որն ամփոփում է

12

վերջին տարիների դինամիկան: Յուրաքանչյուր բաժին ավարտվում է ընդհանուր

առաջարկներով, որոնք բխում են հետազոտության բացահայտումներից:

ԿԶՆ իրականացումը Հայաստանում

ԿԶՆ իրականացման գործընթացի շրջանակներում ՀՀ կառավարության կողմից

ստեղծվել է Կայուն զարգացման ազգային խորհուրդ՝ վարչապետի

գլխավորությամբ, ինչպես նաև միջգերատեսչական աշխատանքային խումբ, որն

իրականացնելու է ԿԶՆ տեղայնացումը: 2017 թվականին ձևավորվեցին ԿԶՆ

աշխատանքային խմբերը՝ ԿԶՆ ցուցանիշների և թիրախների ազգայնացման և այլ

ազգային ռազմավարությունների հետ դրանց համադրման գործընթացը

իրականացնելու նպատակով: Մասնավորապես, ստեղծվել են չորս թեմատիկ

խմբեր` սոցիալական, տնտեսական, էկոլոգիական և իրավական ու

ժողովրդավարական հավասարություն թեմաներով: Կայուն զարգացման

նպատակները համապատասխանաբար խմբավորվել են` 16-րդ նպատակը

ներառվել է իրավական ու ժողովրդավարական հավասարություն խմբի

աշխատանքներում, իսկ 17-րդ նպատակն ընդգրկվել է բոլոր թեմատիկ խմբերում՝

որպես համընդհանուր նպատակ: Մասնակցության հրավեր է տարածվել առցանց

եղանակով, և հայտ ներկայացրած բոլոր ՔՀԿ-ները (մոտ 300 ՔՀԿ) հրավիրվել են

մասնակցելու ԿԶՆ աշխատանքային խմբերի աշխատանքներին: Այնուամենայնիվ,

ԿԶՆ ազգային ռազմավարության մշակումը դեռևս չի ավարտվել, որը, ինչպես

պարզաբանել են կառավարության ներկայացուցիչները, հիմնականում

պայմանավորված է կառավարության կազմի փոփոխությամբ:

Հայաստանի վիճակագրական կոմիտեի կողմից ստեղծվել է ԿԶՆ ազգային

վիճակագրական հարթակը՝ որպես ԿԶՆ համընդհանուր ցուցանիշների վերաբերյալ

ազգային վիճակագրության, մետատվյալների և այլ տեղեկությունների

հրապարակման գործիք7: ԿԶՆ 16.10-ի ցուցանիշները ներառում են երկու

համընդհանուր ցուցանիշ.

- 16.10.1. Նախորդ 12 ամիսների ընթացքում լրագրողների, ԶԼՄ-ների

անձնակազմի, արհմիությունների անդամների և իրավապաշտպանների

սպանությունների, առևանգման, հարկադրյալ անհետացման, կամայական

ազատազրկման և խոշտանգումների ճշգրտված թիվը,

- 16.10.2. Այն երկրների թիվը, որոնք տեղեկատվության հանրային

մատչելիության համար ընդունել և իրականացնում են սահմանադրական,

օրենսդրական և/կամ քաղաքական երաշխիքներ:

ԿԶՆ 17.17-ի ցուցանիշներն ընդգրկում են մեկ համընդհանուր ցուցանիշ.

7 Հայաստանի ԿԶՆ ցուցանիշներ, Հայաստանի Հանրապետության վիճակագրական կոմիտե,

http://armstat.am/am/?nid=655

http://armstat.am/am/?nid=655

13

- Պետություն-մասնավոր հատված և քաղաքացիական հասարակություն

համագործակցության համար տրամադրված գումարը՝ ԱՄՆ դոլարով:

Հետազոտության զեկույցը գրելու պահին վիճակագրական հարթակում ազգային

մակարդակի որևէ ցուցանիշ առկա չէր, իսկ վերոնշյալ համընդհանուր

ցուցանիշների վերաբերյալ տվյալներ չկային:

Կառավարությունը Կամավոր ազգային զեկույց (VNR) է մշակել՝ 2018 թվականի

հուլիսին Կայուն զարգացման բարձր մակարդակի քաղաքական ֆորումին

ներկայացնելու նպատակով: Այդ զեկույցում նկարագրված է ԿԶՆ 16.10

համընդհանուր ցուցանիշների հետ կապված հետևյալ առաջընթացը.

- Հայաստանում Մարդու իրավունքների պաշտպանը՝ օմբուդսմանը (ՀՀ ՄԻՊ),

2003 թվականից ի վեր հանդիսանում է մարդու իրավունքների

պաշտպանության անկախ ազգային ինստիտուտ Հայաստանում: Մարդու

իրավունքների պաշտպանի գրասենյակի վերաբերյալ 2016 թվականի

դեկտեմբերին ընդունված նոր սահմանադրական օրենքը ընդլայնեց ՀՀ ՄԻՊ-

ի գործառույթները նաև կրթության և հանրային ոլորտներում: ՀՀ ՄԻՊ-ը

համապատասխանում է Ազգային օմբուդսմանի ինստիտուտի պահանջներին

և չափանիշներին:

- Տեղեկատվության հանրային հասանելիության համար Հայաստանն ընդունել

և իրականացնում է սահմանադրական, օրենսդրական և/կամ

քաղաքականության երաշխիքներ8:

Ի լրումն, 2017 թվականի մայիսին Հայաստանն ընդունեց Մարդու իրավունքների

պաշտպանությանն ուղղված գործողությունների 2017-2019 թթ. երկրորդ ծրագիրը9,

որն ընդգրկում է 96 միջոցառում և ծառայում է որպես Հայաստանի զարգացման

օրակարգին աջակցող և խթանող հենք:

Միավորումների ազատություն

Միավորումների ազատությունը երաշխավորված է ՀՀ Սահմանադրության 45-րդ

հոդվածով: Ոչ առևտրային կազմակերպությունների, այդ թվում` հասարակական

միավորումների և հիմնադրամների ձևավորման ու գործունեության ընդհանուր

կանոնակարգերը սահմանված են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով10: Որպես

իրավաբանական անձ գրանցված ՔՀԿ-ները (ոչ պետական ոչ առևտրային

8 ԿԶՆ իրականացման կամավոր ազգային զեկույց (VNR) Հայաստան, ՄԱԿ-ի կայուն զարգացման

բարձր մակարդակի քաղաքական ֆորումի համար, Երևան, 2018 թ. հուլիս 9 ՀՀ կառավարության N 483-Ն որոշումը մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային

ռազմավարությունից բխող 2017-2019 թվականների գործողությունների ծրագիրը հաստատելու

մասին, 04.05.2017 թ. 10 ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, 05.05.1998 թ., §4, հոդված 122-124

14

կազմակերպությունները) ներառում են հասարակական կազմակերպություններ

(ՀԿ), հիմնադրամներ, իրավաբանական անձանց միություններ և արհմիություններ:

ՔՀԿ-ները կարող են գործել առանց գրանցման, եթե իրենց անունով ֆինանսական

գործարքներ չեն իրականացնում: 2018 թվականի ապրիլի 1-ի դրությամբ

Հայաստանում գրանցված էր 3814 ՀԿ, 1045 հիմնադրամ, 640 արհմիություն և 248

իրավաբանական անձանց միություն11:

Ըստ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի՝ 2017 թվականի փետրվարին ուժի մեջ մտած

փոփոխությունների, իրավաբանական անձանց միությունները մինչև 2019

թվականի փետրվար ամիսը պետք է վերագրանցվեն որպես ՀԿ-ներ12։ ՔՀԿ-ների

մյուս երեք տեսակները կարգավորվում են առանձին օրենքներով, որտեղ

նկարագրված են կազմակերպությունների գրանցման, ղեկավարման և

հաշվետվության ընթացակարգերը13: Բացի այդ, «Իրավաբանական անձանց

պետական գրանցման մասին»14 ՀՀ օրենքով սահմանված են գրանցման

պահանջները և իրավաբանական անձանց գրանցման համար պատասխանատու

կառույցի՝ ՀՀ արդարադատության նախարարության իրավաբանական անձանց

պետական ռեգիստրի (այսուհետ՝ պետռեգիստր) գործառույթները։

2016 թվականի դեկտեմբերին, ՔՀԿ-ների հետ բազմաթիվ խորհրդակցություններից

հետո, ընդունվեց «Հասարակական կազմակերպությունների մասին մասին» նոր

օրենքը: Նախորդ՝ 2001 թվականի օրենքի համեմատ, նոր օրենքով

կազմակերպության ղեկավար կառույցների հարցում ավելի ճկուն մոտեցման

հնարավորություն է տրվել, ընդհանուր ժողով գումարելու նվազագույն

հաճախականությունը փոխվել է՝ երկու տարուց դառնալով հինգ տարի,

թույլատրվել է անմիջական ձեռնարկատիրական գործունեությունը և որոշակի

կարգավորումներ են նախատեսվել կամավորության վերաբերյալ: Նոր օրենքով

ՔՀԿ-ներին նաև հնարավորություն է տրվել հանրային շահերը պաշտպանել

դատարանում այն դեպքերում, երբ գործը վերաբերում է բնապահպանական

ոլորտին, իսկ ՔՀԿ-ն բավարար փորձառություն ունի այդ բնագավառում: Հակառակ

դեպքում, կազմակերպությունները կարող են դատարանում ներկայացնել միայն

11 Հաշվետվություն. ՀՀ ԱՆ Իրավաբանական անձանց պետական ռեգիստրի գործակալությունում

գրանցված կազմակերպությունների վիճակագրությունը՝ 01.01.2018թ. դրությամբ,

http://moj.am/storage/files/legal_acts/legal_acts_2888356038691_stat_2018-03.pdf 12 ՀՀ օրենքը «ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու

մասին», 16.12.2016, հոդված 6 13 ՀՀ օրենքը «Հասարակական կազմակերպությունների մասին», 16.12.2016 թ., ՀՀ օրենքը

«Հիմնադրամների մասին», 26․12.2002թ., ՀՀ օրենքը «Արհեստակցական միությունների մասին»,

05.12.2000թ. 14 ՀՀ օրենքը «Իրավաբանական անձանց պետական գրանցման մասին», 03.04.2001թ.

http://moj.am/storage/files/legal_acts/legal_acts_2888356038691_stat_2018-03.pdf

15

իրենց կամ իրենց անդամների, շահառուների ու կամավորների շահերը և չեն կարող

որևէ հայց ներկայացնել հանրային շահերը պաշտպանելու նպատակով15:

Գրանցում

Ցանկացած գործունակ ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձ, անկախ իր

քաղաքացիությունից, կարող է ՔՀԿ հիմնադրել16: 18 տարին չլրացած անձանց

դեպքում պահանջվում է օրինական ներկայացուցչի համաձայնությունը: Սակայն

արհմիությունները, կրոնական կազմակերպությունները և քաղաքական

կուսակցությունները չեն կարող ՀԿ-ներ հիմնադրել: Հիմնադիրների թվին

ներկայացվող պահանջները խիստ չեն՝ ՀԿ-ները կարող են հիմնադրվել երկու կամ

ավելի ֆիզիկական և/կամ իրավաբանական անձանց կողմից17, հիմնադրամները

կարող են ստեղծվել մեկ անձի կողմից18, իսկ արհմիությունները՝ առնվազն երեք

աշխատողների կողմից19: ՔՀԿ նպատակների համար որևէ սահմանափակում չկա,

սակայն կրոնական և քաղաքական նպատակներ ունեցող կազմակերպությունը

պետք է գրանցվի համապատասխան ձևով՝ որպես կրոնական կազմակերպություն

կամ քաղաքական կուսակցություն և չի կարող գրանցվել որպես ՀԿ20:

Ինչպես նշվեց, ՀՀ բոլոր իրավաբանական անձանց գրանցումն իրականացնում է

պետռեգիստրը։ Գրանցման համար անհրաժեշտ փաստաթղթերի ցանկը

սահմանված է օրենքով և ներառում է գրանցման հայտը, կազմակերպության

կանոնադրությունը և հիմնադիր ժողովի արձանագրությունը կամ հիմնադրման

մասին որոշումը՝ հիմնադիրների տվյալների հետ միասին (ֆիզիկական անձանց

անունները, հասցեն, անձնագրային տվյալները կամ իրավաբանական անձանց

գրանցման տվյալները), ինչպես նաև համապատասխան պետական տուրքի

վճարման անդորրագիրը21: Հիմնադրամների, ՀԿ-ների և արհմիությունների

գրանցման վճարը նույնն է՝ նոր կազմակերպություն գրանցելու դեպքում գանձվում

է 10000 դրամ, իսկ փոփոխություն գրանցելու դեպքում՝ 5000 դրամ

(կանոնադրություն վերանայում, գործադիր ղեկավարի կամ նրա տվյալների

փոփոխություն)22: Եթե կանոնադրության փոփոխությունը բխում է օրենսդրական

փոփոխությունից, ապա օրենքով սահմանված ժամկետներում փոփոխության

գրանցումն անվճար է:

15 ՀՀ օրենքը «Հասարակական կազմակերպությունների մասին», 16.12.2016 թ., հոդված 16 16 ՀՀ օրենքը «Հասարակական կազմակերպությունների մասին», 16.12.2016 թ., հոդված 10.4 17 ՀՀ օրենքը «Հասարակական կազմակերպությունների մասին», 16.12.2016 թ., հոդված 10.3 18 ՀՀ օրենքը «Հիմնադրամների մասին», 26․12.2002թ., հոդված 10.1 19 ՀՀ օրենքը «Արհեստակցական միությունների մասին», 05.12.2000թ., հոդված 4 20 ՀՀ օրենքը «Հասարակական կազմակերպությունների մասին», 16.12.2016 թ., հոդված 3.2 21 Պետական գրանցման/հաշվառման/ համար անհրաժեշտ փաստաթղթեր, տուրքերի դրույքաչափեր

և ժամկետներ, ՀՀ կառավարության էլեկտրոնային ռեգիստր, https://www.e-register.am/am/docs/49 22 Պետական գրանցման/հաշվառման/ համար անհրաժեշտ փաստաթղթեր, տուրքերի դրույքաչափեր

և ժամկետներ, ՀՀ կառավարության էլեկտրոնային ռեգիստր, https://www.e-register.am/am/docs/49

https://www.e-register.am/am/docs/49

https://www.e-register.am/am/docs/49

16

Փոփոխությունների գրանցումից զատ՝ ՔՀԿ-ների վերագրանցման պահանջ չի

նախատեսված (կանոնադրության փոփոխություն գրանցելու անհրաժեշտություն է

ծագում այն դեպքում, երբ կազմակերպությունը պետք է վերանայի իր

կանոնադրական դրույթները՝ օրենսդրական փոփոխություններից կամ

կազմակերպության նպատակներից ելնելով): Այդ դեպքում կազմակերպությունը

պետք է դիմի պետռեգիստր՝ փոփոխված կանոնադրությունը գրանցելու համար:

Հետազոտության մասնակից փորձագետները և ՔՀԿ-ները ընդհանուր առմամբ

նպաստավոր են համարում գրանցման պահանջները, թեև նշում են հետևյալ

մարտահրավերների մասին:

Գրանցման վճարները մեծ չեն համարվում, սակայն արհմիությունների ոլորտը

ներկայացնող փորձագետը նշեց, որ վճարումը լրացուցիչ խնդիրներ է ստեղծում,

քանի որ որևէ մեխանիզմ չկա հիմնադիրների կողմից մուծվող վճարները

նորաստեղծ կազմակերպության միջոցներից փոխհատուցելու համար:

Գրանցման դիմումները կարող են մերժվել, եթե ներկայացված փաստաթղթերը չեն

համապատասխանում իրավական պահանջներին: Այս դեպքում դիմումը կարող է

նորից ներկայացվել, իսկ նոր դիմումների ներկայացման որևէ սահմանափակում

չկա: Գրանցման վերաբերյալ որոշումները կարող են բողոքարկվել դատարանում:

Այնուամենայնիվ, քանի որ գրանցման փորձերի սահմանափակում չկա, ՔՀԿ-ները

վերանայում են իրենց փաստաթղթերը ըստ կատարված դիտողությունների և կրկին

դիմում, իսկ դատական բողոքարկման դեպքեր գործնականում հազվադեպ են

լինում: Միևնույն ժամանակ, փորձագետները նշում են, որ գրանցման մերժումը

միշտ չէ, որ պատշաճ կերպով հիմնավորված է, իսկ կանոնադրության դրույթների

օրինականությունը կարող է հայեցողաբար մեկնաբանվել պետռեգիստրի

աշխատակիցների կողմից: Ինչպես նշեց հարցված փորձագետներից մեկը,

գրանցումը մերժելու բազմաթիվ դեպքեր են եղել, օրինակ, որոնք հիմնավորվել են

կանոնադրության մեջ ՔՀԿ-ների շահառու խմբերի ամբողջական ցուցակ

չներկայացնելու փաստով, որը, սակայն, օրենքով չի պահանջվում։

Հետազոտության մասնակիցները նշում են, որ վերջին տարիներին գրանցման

գործընթացը ընդհանուր վարչարարության բարեփոխումների շնորհիվ բարելավվել

է, մասնավորապես՝ գրանցումն իրականացվում է մեկ պատուհանի միջոցով, իսկ

դիմումներին ժամանակին պատասխան է տրվում: Բացի այդ, վերջերս մարզային

ՔՀԿ-ներին հնարավորություն է տրվել գրանցման փաստաթղթեր ներկայացնել

համապատասխան մարզային գրասենյակներ և այնտեղից էլ պատասխան ստանալ։

Մինչդեռ մինչ 2018 թվականի գարունը նրանք ստիպված էին ՔՀԿ գրանցելու համար

բազմիցս այցելել պետռեգիստրի կենտրոնական գրասենյակ: Ի դեպ, ի

տարբերություն ՔՀԿ-ների, տնտեսվարող սուբյեկտները դեռ տարիներ առաջ

հնարավորություն են ստացել գրանցվել ինչպես մարզային գրասենյակներում,

17

այնպես էլ առցանց: Այնուհանդերձ, ՖԽ քննարկումների մասնակից ՔՀԿ-ներից

շատերը չգիտեին մարզային գրասենյակների միջոցով գրանցվելու տարբերակի

մասին:

Ոլորտի մեկ այլ նշանակալի բարելավում է պետռեգիստրի աշխատակիցների

կողմից ավելի պատրաստակամ վերաբերմունքի դրսևորումն ու աջակցության

տրամադրումը։ Ի տարբերություն անցյալ տարիների, դիմումի փաստաթղթերում

անհամապատասխանություններ գտնելու դեպքում նրանք այժմ ավելի արագ են

արձագանքում և օգնում տեղում շտկել փոքր թերությունները: Այնուամենայնիվ,

հարցազրույց տված փորձագետները գտնում են, որ դեռևս կարիք կա բարելավել

պետռեգիստրի համապատասխան պաշտոնյաների փորձագիտությունը և

վերաբերմունքը, որպեսզի նրանք ավելի լավ հասկանան հասարակական

միավորումների առանձնահատկություններն ու կարիքները, իսկ

կանոնադրությունները հաստատելիս հայեցողական մոտեցում չկիրառեն:

Փորձագետները մտահոգված են նաև պետռեգիստրի կողմից լրացուցիչ վճարովի

ծառայությունների տրամադրմամբ, որոնց թվում է գրանցման փաստաթղթերի և

մասնավորապես կանոնադրության մշակման աջակցությունը: Ոչ առևտրային

կազմակերպությունների գրանցման փաստաթղթերի մշակման վճարովի

ծառայությունը ներառված է համապատասխան իրավական ակտով հաստատված

վճարովի ծառայությունների ցանկում և արժե 60 000 դրամ23։ Այսինքն, ՔՀԿ-ները

կարող են գումար վճարել, որպեսզի իրենց գրանցման փաստաթղթերը

պատրաստվեն պետռեգիստրի աշխատակիցների կողմից, ինչը զգալիորեն

հեշտացնում է գրանցման հետագա գործընթացը: Չնայած սա օրինական

ընթացակարգ է, հետազոտության մասնակիցները գտնում են, որ այն կոռուպցիոն

ռիսկեր է պարունակում, քանի որ պետռեգիստրի պաշտոնյաները կարող են

միտումնավոր բյուրոկրատական քաշքշուկ ստեղծել, որպեսզի ՔՀԿ հիմնադիրը

օգտվի այս ծառայությունից՝ արագ և հեշտ գրանցման համար: Այսպես թե այնպես,

ինչպես նշում են ՖԽ մասնակիցները, արհեստական խոչընդոտներ ստեղծելու այս

միտումը անցյալի համեմատ նվազել է:

«2011-ին երբ գրանցում էինք, շատ խայտառակ վիճակում էր, որովհետև իրենք

ամեն ձև արհեստականորեն կանոնադրությունը՝ իբր պայմանների,

չափանիշների չի համապատասխանում, հետ էին ուղարկում կամ, այլ կերպ

ասած, առաջարկում էին միջնորդական ծառայություն, որը քեզ համար

կանոնադրություն կկազմի, դրա համար էլ գումար էիր տալիս սևով,

23 ՀՀ կառավարության որոշումը իրավաբանական անձանց պետական գրանցման, քաղաքացիական

կացության ակտերի գրանցման և ապոստիլ դնելու, շարժական գույքի նկատմամբ ապահովված

իրավունքների գրանցման հետ կապված լրացուցիչ վճարովի ծառայությունների ցանկը և վճարների

չափերը հաստատելու, ՀՀ արդարադատության նախարարությանն արտաբյուջետային հաշիվ

բացելու թույլտվություն տալու մասին, N-860, 02.06.2011

18

սպիտակով, տարբեր եղանակներով: Մենք, իհարկե, չգնացինք էդ

ճանապարհով, մերժեցին առաջին անգամ, փոփոխություններ արեցինք,

երկրորդ անգամ ընդունեցին, բայց հիմա գիտեմ մարդկանց, որոնք մոտ 1-2

տարի առաջ են գրանցել, արդեն էդ խնդիրը չկա» (ՖԽ քննարկում, Երևան)։

Պետռեգիստրը գրանցման դիմումներին պետք է արձագանքի տասն օրվա

ընթացքում՝ ՀԿ-ների24, տասնհինգ՝ հիմնադրամների25, և երեսուն օրվա ընթացքում՝

արհմիությունների26 գրանցման դեպքում: Այս ժամկետները հիմնականում

պահպանվում են։ Ավելին, ըստ ՔՀԿ-ների, ի տարբերություն մի քանի տարի առաջ

առկա իրավիճակի, երբ պատասխանը, այդ թվում և մերժումը, տրամադրվում էր

վերջնաժամկետին մոտ, ներկայումս պատասխանը տրվում է հնարավորինս արագ,

և ՔՀԿ-ները ստիպված չեն սպասել մինչև վերջին օրը՝ իրենց կանոնադրությունը

վերանայելու և անհրաժեշտության դեպքում նորից դիմելու համար:

Փորձագետների ու ՖԽ քննարկումների մասնակիցների նման՝ առցանց հարցման

մասնակիցները ևս ընդհանուր առմամբ մատչելի են գնահատում Հայաստանում

ՔՀԿ-ների գրանցման գործընթացը:

Գծապատկեր 1՝ ՔՀԿ-ների գրանցումը որքանո՞վ է մատչելի։ Առցանց հարցման տվյալներ, հունիս 2018 (քանակ,

N=95)

Հարցման մասնակիցների կողմից բարձրաձայնված խնդիրները վերաբերում են

պետռեգիստրի կողմից փաստաթղթերի վերանայման չհիմնավորված

պահանջներին, ձգձգմանը և հայեցողական մոտեցմանը: Պետք է նշել, որ այն ՔՀԿ-

ները, որոնք գրանցման ընթացքում փաստաթղթային խնդիրների մասին են նշել,

մեծամասամբ գրանցվել են մինչև 2015 թվականը:

Գործառնության և հաշվետվության կանոնակարգումներ

24 ՀՀ օրենքը «Հասարակական կազմակերպությունների մասին», 16.12.2016 թ., հոդված 14.2 25 ՀՀ օրենքը «Հիմնադրամների մասին», 26․12.2002թ., հոդված 17.1 26 ՀՀ օրենքը «Արհեստակցական միությունների մասին», 05.12.2000թ., հոդված 9.1

27 49 12 2 5

0% 20% 40% 60% 80% 100%

ՔՀԿ-ների գրանցումը որքանո՞վ է մատչելի

լիովին մատչելի է

ավելի շուտ մատչելի է

ավելի շուտ մատչելի չէ

բոլորովին մատչելի չէ

դժվ. եմ պատասխանել

19

ՔՀԿ-ների անվանումը, գրանցման ամսաթիվը և հարկային կոդը հրապարակվում

են էլեկտրոնային ռեգիստրում27: ՔՀԿ-ները պարտավոր չեն կառավարությանը

ծանուցել իրենց ժողովների մասին, սակայն պետք է պետռեգիստրում գրանցեն

կազմակերպության գործադիր ղեկավարի, կազմակերպության հասցեի և

գրանցման ժամանակ պետռեգիստրին տրամադրած այլ հիմնական տվյալների

փոփոխությունները28: Միևնույն ժամանակ, ՔՀԿ-ները պարտավոր են պահպանել

ընդհանուր ժողովի (ՀԿ-ների դեպքում) և հոգաբարձուների խորհրդի

հանդիպումների (հիմնադրամների դեպքում) փաստաթղթերը

(արձանագրությունները) և դրանք ներկայացնել լիազոր մարմնի համապատասխան

պահանջի դեպքում:

Կախված ՔՀԿ տեսակից՝ հաշվետվությունների վերաբերյալ մի շարք պահանջներ

են սահմանված օրենսդրությամբ: Հիմնադրամները պարտավոր են տարեկան

հաշվետվություններ հրապարակել՝ ներառելով իրականացված ծրագրերի,

ֆինանսական աղբյուրների և ծախսերի վերաբերյալ տեղեկությունները և

հիմնադրամի բյուջեից վճարվող աշխատակիցների անունները29: ՀԿ-ները

նմանատիպ հաշվետվություններ պետք է հրապարակեն հաշվետու տարվա

ընթացքում հանրային աղբյուրներից (օրինակ `պետական կամ համայնքային

բյուջեից) ֆինանսավորում ունենալու դեպքում30: Հաշվետվությունները

հրապարակվում են կառավարության կողմից կառավարվող կայքէջում31: Բացի

հրապարակային ֆինանսական հաշվետվությունից և աշխատավարձերի ու

ծախսերի վերաբերյալ հարկային մարմիններին ներկայացվող հաշվապահական

հաշվետվություններից, ՔՀԿ-ները որևէ այլ հաշվետվություն չեն ներկայացնում

պետությանը, բայց պետք է հաշվետու լինեն իրենց ղեկավար մարմիններին32: Թեև

պետական աղբյուրներից ֆինանսավորում ստանալու դեպքում հաշվետվությունը

պետք է ներկայացնել միայն պետական ֆինանսավորման մասով, 2018 թվականի

փետրվարին պետռեգիստրի կողմից հաստատված հաշվետվության ձևաչափը

պարունակում է ՀԿ ծրագրերի, կամավորների քանակի, խորհրդի անդամների թվի

վերաբերյալ դաշտեր33, որոնք անմիջական կապ չունեն հանրային աղբյուրներից

27 Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության իրավաբանական

անձանց պետական ռեգիստրի էլեկտրոնային համակարգ՝ www.e-register.am 28 ՀՀ օրենքը «Իրավաբանական անձանց պետական գրանցման մասին», 03.04.2001թ., հոդված 26 29 ՀՀ օրենքը «Հիմնադրամների մասին», 26․12.2002թ., հոդված 39 30 ՀՀ օրենքը «Հասարակական կազմակերպությունների մասին», 16.12.2016 թ., հոդված 24.2 31 Հայաստանի Հանրապետության հրապարակային ծանուցումների պաշտոնական ինտերնետային

կայք, www.azdarar.am 32 ՀՀ օրենքը «Հասարակական կազմակերպությունների մասին», 16.12.2016 թ., հոդված 18; ՀՀ օրենքը

«Հիմնադրամների մասին», 26․12.2002թ., հոդված 25 33 ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի նախագահի հրաման N59-Ն,

«Հասարակական կազմակերպությունների գործունեության հաշվետվության օրինակելի ձևը,

լրացման կարգը, հաշվետվության հրապարակման և Հայաստանի Հանրապետության

http://www.e-register.am/

http://www.azdarar.am/

20

ֆինանսավորման հետ և հետևաբար, ըստ փորձագետների, ավելորդ ծանրաբեռնում

են հաշվետվությունը: Ազգային խորհրդակցության միջոցառման մասնակիցներն

ընդգծեցին նաև, որ «հանրային աղբյուրներից ֆինանսավորման»

բառակապակցությունը հստակ սահմանված չէ. այսպես, պետական կամ տեղական

ինքնակառավարման մարմինների հետ կնքված գնումների պայմանագրերի

դեպքում հստակ չէ, թե արդյոք դրանք պետք է արդյոք դիտարկել որպես «հանրային

աղբյուրներից ֆինանսավորում», թե ոչ։

Ներկայումս ՔՀԿ-ների վերահսկման լիազոր մարմինը ՀՀ պետական եկամուտների

կոմիտեն է (ՊԵԿ), որը կարող է ստուգումներ իրականացնել ՔՀԿ-ներում՝

օրինականության պահպանումը վերահսկելու նպատակով, այդ թվում

ղեկավարման, ֆինանսական կառավարման և հաշվապահական ոլորտներում: Ըստ

2016 թվականի դեկտեմբերին ընդունված օրենսդրական փոփոխությունների՝ ՊԵԿ-

ը փոխարինեց ՀՀ արդարադատության նախարարությանը, որը նախկինում

պատասխանատու էր ՔՀԿ-ների գործունեության օրինականության վերահսկման

համար, մինչդեռ ՊԵԿ-ը զբաղվում էր միայն ՔՀԿ-ների հարկային հարցերով: 2017

թվականին ՊԵԿ-ում առանձին բաժին ստեղծվեց ոչ առևտրային

կազմակերպությունների գործունեությունը վերահսկելու նպատակով: Այս բաժնի

ընթացակարգերը մշակման ընթացքում են և դրանց հրապարակումից հետո ՔՀԿ

վերահսկողության ընթացակարգը ավելի հստակ կլինի:

ՔՀԿ վերահսկողության հետ կապված ներկա մարտահրավերներից են

համապատասխան ընթացակարգերի հստակության բացակայությանը և հարկային

վերահսկող մարմինների անբավարար գիտելիքները ՔՀԿ հատվածի վերաբերյալ:

Հետազոտության մասնակիցների պնդմամբ՝ հարկային պաշտոնյաները տեղյակ չեն

ՔՀԿ գործունեության առանձնահատկություններին, որը տեսանելի է հատկապես

մարզերում: Այս հարցը բարձրաձայնվել է ինչպես փորձագետների, այնպես էլ

հարցման ու ՖԽ քննարկումների մասնակից ՔՀԿ-ների կողմից։

«Պետք է հատուկ ՀԿ-ների համար …ունենա տարբերակված մոտեցում, սա

շահույթ չհետապնդող է՝ պետք է հնարավորինս պարզեցված գնա, ու ավելորդ

թղթաբանության մեջ նույնիսկ չընկնի, որովհետև էդ թղթաբանությունը բերում

է նրան, որ դու պարզ գործողություն իրականացնելու համար

հաշվապահական մասնագիտական ծառայության կարիք ես ունենում, և

որպես էդպիսին գուցե և մշտական հաշվապահ հաստիք ձևավորելու

անհրաժեշտություն, մինչդեռ որպես մասնագիտական միավորում՝ {ՀԿ-ն}

պետք է հնարավորինս ավելի քիչ խորանա էն տեսակի հարցերի մեջ»

(Փորձագիտական հարցազրույց)։

կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտե ներկայացման կարգը հաստատելու

մասին», 13.02.2018թ.

21

Որպես ՔՀԿ գործունեության խոչընդոտ՝ հարցման մասնակիցները նշել են

հարկային հաշվետվությունների և թղթավարության հետ կապված մեծաքանակ

պահանջները: Բացի այդ, նշվում է նաև վերահսկող մարմինների հանդեպ

վստահության պակասի մասին, քանի որ, ըստ հարցվողների, հստակ և թափանցիկ

վերահսկողական մեխանիզմների բացակայության պայմաններում մեծանում է

հայեցողական մոտեցման հավանականությունը:

Հարցված փորձագետների և ՖԽ քննարկման մասնակիցների կողմից որևէ դեպք չի

մտաբերվել, երբ վերջին տարիներին պետական մարմինները օգտագործեն ՔՀԿ-

ների գործունեության վերահսկումը հետապնդման կամ ճնշում գործադրելու

նպատակով։ Փոխարենը, հետազոտության մասնակիցները մտահոգություն են

հայտնել, որ պետության կողմից բավարար միջոցներ չեն նախաձեռնվում՝

պաշտպանելու ՔՀԿ-ներին ոչ պետական դերակատարների կողմից

գործունեությունը խոչընդոտելու դեպքերից, իսկ ՔՀԿ ներկայացուցիչների վրա

հարձակումների դեպքում պատշաճ հետաքննություն չի իրականացվում:

«Մենք չունենք կոնկրետ դեպք, որ պետությունը գա մեր գործին խառնվի կամ

գնա ինչ-որ մեկի գործին խառնվի, բայց երբ որ կա պաշտպանելու հարց և դա

ասենք իր որդեգրած արժեքին պաշտպանելու հարցն է, ինքը դա չի անում»

(Փորձագիտական հարցազրույց):

Նմանօրինակ հարձակումները և ոտնձգությունները հաճախ տեղի են ունենում ի

պատասխան ՔՀԿ-ների այնպիսի հայտարարությունների կամ գործունեության,

որոնք կապված են մարդու իրավունքների պաշտպանության, մասնավորապես

սեռական փոքրամասնությունների, կանանց իրավունքների կամ ընտանեկան

բռնության հետ, կամ երբ ՔՀԿ-ն սուր քննադատության է ենթարկում որևէ

պետական մարմնի կամ պաշտոնատար անձի: Օրինակ, «Իրավունքի կողմ» ՀԿ-ն,

որը պաշտպանում է տրանսգենդեր մարդկանց իրավունքները, 2017 թ. հուլիսին

հարձակման էր ենթարկվել, ըստ երևույթին, հարևանությամբ ապրող ամուսինների

կողմից, որոնք ֆիզիկական բռնություն են գործադրել շահառուներից մեկի

նկատմամբ և սպառնալիքներ հնչեցրել ՀԿ տնօրենի հասցեին34։ Կոռուպցիայի,

ստվերային տնտեսության, խարդախության և փողերի լվացման դեմ պայքարող

«Վելես» ՀԿ-ի տնօրենը հայտարարել էր, որ տարիներ շարունակ տարբեր տեսակի

ճնշումների ու սպառնալիքների է ենթարկվել, որոնք ուղեկցվում էին նաև քրեական

հետապնդումներով։ Ըստ իրավապաշտպանների, այդ ճնշումներն ու

34 Հայտարարություն «Իրավունքի Կողմ» ՀԿ-ի նախագահի և շահառուների վրա կատարված

հարձակման կապակցությամբ, Հելսինկյան Քաղաքացիական Ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակ,

07.07.2017, http://hcav.am/events/7-7-17-5/

http://hcav.am/events/7-7-17-5/

22

հետապնդումները նպատակ են ունեցել լռեցնել ՀԿ-ին35։ Ազգային ժողովի

պատգամավորներից մեկը, որը քաղաքական կուսակցության առաջնորդ է և

«Իրավունք» թերթի հիմնադիրը, հայտնի է ՔՀԿ-ների վերաբերյալ ատելության

խոսքի և մեղադրանքների համար, որոնցում նա ՔՀԿ-ներին ներկայացնում է որպես

Արևմուտքի հովանավորած «գրանտակերներ», որոնց նպատակն է «այլասերել

հասարակությունը և ոչնչացնել որպես ազգային, ժողովրդական միավորում»։

Ավելին, իր հրապարակումներում նա նշում է կոնկրետ իրավապաշտպան

կազմակերպությունների՝ գրանտակերների «սև ցուցակի» շարքում, ինչը

բացասական ազդեցություն է ունենում ՔՀԿ-ների հանրային հեղինակության վրա36:

ՔՀԿ-ների հայտարարություններին հետևող հարձակումները ավելի մանրամասն

կքննակվեն հաջորդ՝ խոսքի ազատությանը նվիրված բաժնում։

ՔՀԿ-ների ավելի արդյունավետ գործունեության նպատակով Ազգային

խորհրդակցության մասնակիցները առաջարկեցին ՔՀԿ-ներին հնարավորություն

տալ հանրային շահերը ներկայացնել դատարանում։ Ներկայումս դա հնարավոր է

միայն բնապահպանական խնդիրների դեպքում, մինչդեռ այլ ոլորտներում,

ինչպիսիք են աշխատանքային իրավունքը, սոցիալական խնդիրները կամ մարդու

իրավունքների պաշտպանությունը, ՔՀԿ-ները ևս կարիք ունեն դատական

մեխանիզմն օգտագործել իրենց շահառուների ընդհանուր խմբի իրավունքները

ջատագովելու ու պաշտպանելու համար։

ՔՀԿ-ների գործունեության դադարեցում և լուծարում

Ըստ ՀՀ Սահմանադրության, միավորումների հարկադիր դադարեցումը կամ

լուծարումը կարող է տեղի ունենալ միայն դատարանի որոշմամբ37: Լիազոր

մարմինը (ներկայումս դա ՊԵԿ-ն է) կարող է դիմել դատարան` կասեցնելու

հասարակական կազմակերպության գործունեությունը կամ լուծարելու այն, եթե

օրենքի նշանակալի կամ կոպիտ խախտում է բացահայտվել38: ՔՀԿ-ները կարող են

լուծարվել նաև կամավոր կերպով՝ կազմակերպության ղեկավար մարմնի

պահանջով, դիմելով պետռեգիստր (եթե առկա չէն դատարանով լուծման ենթակա

վեճեր), իսկ հիմնադրամների դեպքում `դատարան39:

35 Հայտարարություն ի աջակցություն իրավապաշտպան Մարինա Պողոսյանի, «Հյուման Ռայթս

Հաուս Երևան», 21.12.2016, http://veles.am/statement-in-support-of-marina-poghosyan-human-rights-house-

yerevan/ 36 Գրանտակերները պետք Է դուրս մղվեն հասարակական կյանքից. Հայկ Բաբուխանյան, Իրավունք,

09.11.2015, http://www.old.iravunk.com/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=41&Itemid=57&l

imit=25&limitstart=1665&month=3&year=2018 37 ՀՀ Սահմանադրություն, 05.07.1995թ., փոփոխված 06.12.2015թ., հոդված 45.4 38 ՀՀ օրենքը «Հասարակական կազմակերպությունների մասին», 16.12.2016 թ., հոդված 31, 32 39 ՀՀ օրենքը «Հիմնադրամների մասին», 26․12.2002թ., հոդված 34

http://veles.am/statement-in-support-of-marina-poghosyan-human-rights-house-yerevan/

http://veles.am/statement-in-support-of-marina-poghosyan-human-rights-house-yerevan/

http://www.old.iravunk.com/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=41&Itemid=57&limit=25&limitstart=1665&month=3&year=2018

http://www.old.iravunk.com/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=41&Itemid=57&limit=25&limitstart=1665&month=3&year=2018

23

2016 թվականի դեկտեմբերին ընդունվեց մի օրենք, ըստ որի այն իրավաբանական

անձինք, որոնք վերջին չորս տարիների ընթացքում որևէ հարկային

հաշվետվություն չեն ներկայացրել, 2017 թվականի դեկտեմբերի 1-ից ավտոմատ

կերպով լուծարվելու են, եթե մինչև 2017 թվականի նոյեմբերի 1-ը առարկություն

չներկայացնեն40: Շատ կազմակերպություններ, սակայն, տեղյակ չէին այս օրենքի

մասին, քանի որ նրանք որևէ ծանուցում չէին ստացել, թեև ցանկը հրապարակվել էր

պետական ռեգիստրի կայքում: Նրանցից ոմանք դիմել են ՊԵԿ-ին կամ այլ

համապատասխան կառույցներին և վերականգնել իրենց կարգավիճակը, իսկ

մյուսները էլեկտրոնային ռեգիստրում նշված են որպես «գործունեությունը

դադարեցրած»: Ամեն դեպքում, այս օրենքը խնդրահարույց է համարվում, քանի որ

այն հակասում է միավորումների հարկադիր լուծարման վերաբերյալ

Սահմանադրությամբ նախատեսված դատական կարգին: Բացի այդ, որպես շահույթ

չհետապնդող կազմակերպություններ՝ ՔՀԿ-ներն իրենց գործունեության ընթացքում

կարող են ֆինանսական որևէ գործարք չիրականացնել և, հետևաբար, հարկային

հաշվետվությունների կարիք չլինի: ՔՀԿ-ներն առաջարկում են վերանայել

կազմակերպության գործունեությունը հարկային հաշվետվությունների

ներկայացման հետ կապակցելու մոտեցումը:

«Եթե հասարակական կազմակերպությունը հասարակական հիմունքներով է

գործում՝ կոնկրետ մենք արդեն 3-րդ, 4-րդ տարին է իրականացնում ենք

մասնագիտական կողմնորոշման աջակցության ծրագիր հիմնական

դպրոցների շրջանում, և դա անում ենք իսկապես հասարակական

հիմունքներով, առանց ծախսերի, առանց բանի, ու հանկարծ պարզվում է, որ

մենք, ինչ է թե հաշվետվություն չենք ներկայացրել, դուրս պիտի մնանք

հաշվառումից: Այսինքն ուզում եմ ասել, որ գուցե մենք էս դեպքում օգնենք

պետական կառույցներին հաշվառման ձև ընտրեն» (ՖԽ քննարկում

Վանաձորում)։

Ֆինանսավորման և կամավորության կանոնակարգում

Օրենսդրությունը թույլ է տալիս ֆինանսավորման տարբեր աղբյուրներ ունենալ,

այդ թվում՝ պետական միջոցներ, ծառայություններից ստացած եկամուտ,

նվիրատվություններ, անդամավճարներ, օտարերկրյա դոնորների ֆինանսավորում

և այլն՝ հարկման և հաշվետվության համապատասխան կանոններով:

Դրամաշնորհներից, անդամավճարներից և նվիրատվություններից ստացած

եկամուտը չի հարկվում: Ձեռնարկատիրական գործունեությունից ստացած

եկամուտը հարկվում է շահութահարկով, ինչպես առևտրային

կազմակերպությունների դեպքում: Բացի այդ, եթե ձեռնարկատիրական

40 ՀՀ օրենքը «Հարկային հաշվետվություններ չներկայացրած կազմակերպությունները լուծարելու և

անհատ ձեռնարկատերերին պետական հաշվառումից հանելու մասին», 16.12.2016թ.

24

գործունեության տարեկան ընդհանուր եկամուտը գերազանցում է 58,35 միլիոն

դրամը, ապա վճարվում է նաև ավելացված արժեքի հարկ (ԱԱՀ): ՔՀԿ-ները կարող

են ազատվել ապրանքների և ծառայությունների համար վճարվող ԱԱՀ-ից հատուկ

պետական հանձնաժողովի՝ ՀՀ կառավարության բարեգործական ծրագրերի

համակարգման հանձնաժողովի որոշմամբ որպես բարեգործական ճանաչված

ծրագրերի շրջանակներում։ Որպես կանոն, հանձնաժողովը ամսական

պարբերությամբ նիստեր է գումարում, որոնց ընթացքում քննարկում է տարբեր

կազմակերպություններից ստացված համապատասխան հայտերը։ ԱՄՆ ՄԶԳ-ի և

ԵՄ-ի կողմից ֆինանսավորվող ծրագրերի շրջանակներում իրականացված

գնումները ազատվում են ԱԱՀ-ից՝ երկկողմ համաձայնագրերի հիման վրա:

ՀԿ-ների մասին նոր օրենքով վերացվեց հասարակական կազմակերպության

կողմից ձեռնարկատիրական գործունեություն ծավալելու արգելքը41:

Այնուամենայնիվ, սա նոր մարտահրավերներ առաջացրեց ՀԿ-ների համար, քանի

որ նրանք հաշվապահական նոր մոտեցումներ պետք է կիրառեն և առանձին

հաշվապահություն և հարկային հաշվետվություն վարեն ձեռնարկատիրական

գործունեության համար: ՔՀԿ-ները նշում են, որ ձեռնարկատիրական

գործունեությունից ստացած եկամուտների հաշվառման և ապա ծախսերի

հիմնավորման վերաբերյալ հստակ ուղեցույց չկա։ Նրանք մտահոգված են նաև, որ

ձեռնարկատիրական գործունեություն սկսելու դեպքում ՔՀԿ-ի գործունեությունը

ավելի սերտ վերահսկողության կենթարկվի հարկային մարմինների կողմից: Այս

մտահոգությունները լրացուցիչ խոչընդոտող հանգամանք են հանդիսանում ՔՀԿ-

ների կողմից ձեռնարկատիրական գործունեություն նախաձեռնելու համար։

ՔՀԿ-ների ֆինանսական կայունության մեկ այլ մարտահրավեր է գործարարների և

հանրության կողմից նվիրատվությունների խթանման արդյունավետ

մեխանիզմների բացակայությունը: Հայաստանում բարեգործության մշակույթը

բավականաչափ զարգացած չէ, և հանրային նվիրատվությունները խթանող

օրենսդրական գործիքներ չկան: Արդյունքում ՔՀԿ-ների մեծ մասը ապավինում է

ֆինանսավորման միջազգային աղբյուրների42:

ՀԿ-ների մասին օրենքում դրական դրույթ է համարվում կամավորության

գաղափարի ներդրումը. նախկինում այս ոլորտը որևէ կերպ չի կարգավորվել:

Օրենքը սահմանում է, որ եթե կամավորները կազմակերպության

աշխատանքներում ներգրավված են շաբաթական 20 ժամից ավել, ապա նրանց հետ

41 ՀՀ օրենքը «Հասարակական կազմակերպությունների մասին», 16.12.2016 թ., հոդված 8 42 2016թ. ՔՀԿ կայունության ինդեքս Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի և Եվրասիայի համար,

ԱՄՆ ՄԶԳ, https://www.usaid.gov/sites/default/files/documents/1866/CSOSI_Report_7-28-17.pdf

https://www.usaid.gov/sites/default/files/documents/1866/CSOSI_Report_7-28-17.pdf

25

պետք է պայմանագրեր կնքվեն43: 2017 թվականի օգոստոսին ՀՀ աշխատանքի և

սոցիալական հարցերի նախարարությունը կամավորության մասին օրենքի

նախագիծ մշակեց, որով կարգավորվում են կամավորների ներգրավումը,

իրավունքները և պարտականությունները, երրորդ կողմի նկատմամբ

պատասխանատվությունը, ծախսերի փոխհատուցումը և կամավորության հետ

կապված մի շարք այլ հարցեր44: Թեև նախագծում ընդգրկված են մի շարք դրական

կետեր, ընդհանուր առմամբ այն քննադատության արժանացավ ՔՀԿ-ների կողմից

որպես սահմանափակող օրինագիծ, քանի որ այդ նախագծով նախատեսվում են

լրացուցիչ փաստաթղթեր, հաշվետվություններ, կամավորների անձնական

տվյալները ներկայացնելու պահանջներ, կազմակերպություններում կամավորների

քանակի քվոտա, կամավորների ներգրավման հնարավոր ոլորտների սահմանում և

այլ վիճելի դրույթներ: Նախագիծը քննարկվել է ՔՀԿ-ների հետ և 2017 թվականի

նոյեմբերին ուղարկվել է կառավարություն։ 2018 թվականի մայիսին

կառավարության առաջարկների հիման վրա նախագիծը վերանայվել է ՀՀ

աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության կողմից, և որոշ

սահմանափակող դրույթներ դուրս են հանվել: Նախատեսվում է վերանայված

օրինագիծը քննարկել ՔՀԿ-ների հետ:

Պետք է նշել, որ թեև ՔՀԿ-ների գրանցման և գործունեության կանոնակարգերը

նմանատիպ են, սակայն արհմիությունները ՔՀԿ համայնքում յուրահատուկ տեղ

ունեն և հաճախ դուրս են մնում Հայաստանում ՔՀԿ ոլորտի

ուսումնասիրություններից: Ըստ էության, աշխատողների իրավունքների

պաշտպանությանը կամ օրենքների ու քաղաքականության ջատագովությանն

ուղղված արհմիությունների գործունեությունը տեսանելի չէ, և հաճախ նրանք

հանրության կողմից ընկալվում են որպես ձևական կառույցներ: Ընդհանրապես,

աշխատանքային իրավունքների ոլորտում բազմաթիվ մարտահրավերներ կան, այդ

թվում` ստվերային զբաղվածություն, աշխատուժի շահագործում, թույլատրելիից

ավել աշխատանքային ժամեր, պատշաճ աշխատանքային պայմանների

բացակայություն, գործատուների ճնշում և այլն, որոնք արհմիությունների կողմից

համարժեք կերպով չեն թիրախավորվում։ Հարցազրույցներին մասնակցած

43 ՀՀ օրենքը «Հասարակական կազմակերպությունների մասին», 16.12.2016 թ., հոդված 17 44 «Կամավորական գործունեության և կամավոր աշխատանքի մասին», «Վարչական

իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքում լրացում

կատարելու մաuին», ««Բարեգործության մասին» Հայաuտանի Հանրապետության օրենքում

փոփոխություններ և լրացում կատարելու մաuին» և «Հասարակական կազմակերպությունների

մասին» Հայաuտանի Հանրապետության օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու

մաuին», ««Պետական տուրքի մասին» Հայաuտանի Հանրապետության օրենքում լրացում կատարելու

մաuին», ««Արխիվային գործի մասին» Հայաuտանի Հանրապետության օրենքում լրացում կատարելու

մաuին» ՀՀ օրենքների նախագծեր, Իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական

կայք, https://www.e-draft.am/projects/389

https://www.e-draft.am/projects/389

26

փորձագետները նշում են, որ գործատուների դիրքորոշումների պատճառով

արհմիությունները կարող են խոչընդոտների հանդիպել գրանցման ընթացքում և

չկարողանան արդյունավետ գործել, բացի այդ, նրանք հաճախ չեն կարողանում

ակտիվորեն պաշտպանել աշխատողների իրավունքները, քանի որ

աշխատակիցները չեն վստահում արհմիություններին և նախընտրում են

աշխատանքային խնդիրները լուծել ոչ թե իրավական ճանապարհով, այլ

անձնական կապերի միջոցով: Այսպիսով, արհեստակցական միությունների

ստեղծման և գործունեության միջավայրը բավականին խնդրահարույց է

համարվում, և այս ոլորտում լրացուցիչ ուսումնասիրության և համապատասխան

համալիր միջոցառումների իրականացման կարիք կա:

Ամփոփելով այս բաժինը՝ նշենք, որ 2015 թվականից հետո կառավարությունը մի

շարք դրական քայլեր է ձեռնարկել միավորումների ազատության ոլորտում:

Մասնավորապես, ինչպես նշվեց, բարելավվել է ՔՀԿ-ների գրանցման գործընթացը,

իսկ ՀԿ-ների մասին նոր օրենքը (որը կառավարության օրակարգում է եղել դեռևս

2009 թվականից) ավելի լայն հնարավորություններ է ընձեռել ՔՀԿ գրանցման,

ֆինանսավորման և գործունեության համար:

Առաջարկներ

Հետազոտության մասնակիցների կողմից բարձրաձայնված մարտահրավերների ու

մտահոգությունների հիման վրա կարելի է առանձնացնել հասարակական

միավորումների միջավայրի բարելավմանն ուղղված հետևյալ առաջարկները.

Իրականացնել իրազեկման միջոցառումներ՝ ՔՀԿ հնարավոր

հիմնադիրներին տեղեկացնելու տարածքային (մարզային) գրանցման

մարմինների միջոցով հասարակական միավորում գրանցելու

հնարավորության մասին։ Այս առումով օգտակար կարող են լինել գրանցման

կարգի վերաբերյալ ուղեցույցները։

Պետռեգիստրի և ՊԵԿ-ի՝ ոչ առևտրային կազմակերպությունների

վերահսկողության բաժնի պաշտոնյաների կարողությունների զարգացման

միջոցառումների իրականացնել, որպեսզի վերջիններս ավելի լավ

հասկանան ՔՀԿ գործունեության առանձնահատկությունները։

Հստակեցնել ՊԵԿ-ի գործառույթների և լիազորությունների շրջանակները

ՔՀԿ-ների վերահսկողության մասով և հրապարակել վերահսկողության

ընթացակարգերը։

Հստակեցնել հանրային աղբյուրներից ֆինանսավորում ստացած

կազմակերպությունների հաշվետվության շրջանակը և հանել

հաշվետվության ձևաթղթի ավելորդ դաշտերը, ինչպես նաև հստակեցնել

«հանրային աղբյուրներից ֆինանսավորման» շրջանակներում հնարավոր

պայմանագրերի տեսակները։

27

Արհմիությունների համար պետական պաշտպանության ավելի

արդյունավետ մեխանիզմներ ապահովել՝ աշխատողների՝ առանց

գործատուի կողմից ճնշման վախի արհմիություններ ստեղծելու և

գործարկելու իրավունքը երաշխավորելու համար։

ՔՀԿ-ներին հնարավորություն տալ դատարանում հանրային շահերը

ներկայացնել ոչ միայն բնապահպանական ոլորտում, այլ նաև իրենց

գործունեության ոլորտին առնչվող ցանկացած այլ գործով։

Խոսքի ազատություն

Խոսքի ազատությունը երաշխավորվում է ՀՀ Սահմանադրությամբ և կարող է

սահմանափակվել միայն օրենքով` պետական անվտանգության, հասարակական

կարգի, առողջության և բարոյականության, այլոց արժանապատվության և

հեղինակության պաշտպանության, ինչպես նաև այլ հիմնարար իրավունքներն ու

ազատությունները պաշտպանելու նպատակով45:

Բացի սահմանադրական դրույթներից, խոսքի ազատությունը, մասնավորապես՝

լրատվամիջոցների ազատությունը կանոնակարգվում է 2003թ. «Զանգվածային

լրատվության մասին» և 2000թ. «Հեռուստատեսության ու ռադիոյի մասին»

օրենքներով: Ըստ «Զանգվածային լրատվության մասին» օրենքի` լրագրողներն

իրենց մասնագիտական գործունեության ընթացքում պաշտպանվում են ՀՀ

օրենսդրությամբ: Զանգվածային լրատվամիջոցների (ԶԼՄ) լիցենզավորման

պահանջը վերաբերում է բացառապես ռադիո- և հեռուստաընկերություններին:

Գրաքննությունը, հարկադրանքը, մասնագիտական գործունեությանը

խոչընդոտելը, խտրականությունը արգելված են օրենքով46: Լրատվության ոլորտում

խոսքի ազատության իրավունքի սահմանափակումները կապված են անձնական

տեղեկատվության և անօրինական միջոցներով ստացած տեղեկատվության

հրապարակման հետ, ինչպես օրինակ՝ առանց տեղեկատվություն տրամադրող

անձի համաձայնության տեսաձայնագրություն կատարելը և տարածելը47։

Ըստ ՀՀ Սահմանադրության՝ Հեռուստատեսության և ռադիոյի հանձնաժողովը, որն

անկախ պետական մարմին է, ապահովում է հեռարձակվող ԶԼՄ-ների

ազատությունը, անկախությունը և բազմազանությունը և վերահսկում է

հեռուստաընկերությունների և ռադիոընկերությունների գործունեությունը: Այն

հրապարակային և մրցութային կարգով հատկացնում է եթերային

45 ՀՀ Սահմանադրություն, 05.07.1995թ., փոփոխված 06.12.2015թ., հոդված 42 46 ՀՀ օրենքը «Զանգվածային լրատվության մասին», 13.12.2003թ., հոդված 4 47 ՀՀ օրենքը «Զանգվածային լրատվության մասին», 13.12.2003թ., հոդված 7

28

հաճախություններ48: Հանձնաժողովի անդամներն ընտրվում են խորհրդարանի

կողմից49: Որոշումներ ընդունող մեկ այլ մարմին է Հանրային

հեռուստառադիոընկերության խորհուրդը, որը հանդիսանում է երկրի ողջ

տարածքով մեկ ծածկույթ ունեցող հանրային հեռուստաընկերության և հանրային

ռադիոընկերության կառավարման մարմինը։ Ըստ օրենքի, խորհրդի անդամները

նշանակվում են վարչապետի կողմից՝ վեց տարի ժամկետով, և ներկայացնում են

ոլորտում հեղինակություն վայելող գործիչների, որոնք խորհրդում ծառայելու

ընթացքում չեն կարող ձեռնարկատիրական կամ քաղաքական գործունեությամբ

զբաղվել50։

Մամուլի ազատություն

Հետազոտության շրջանակում հարցված փորձագետները նշում են, որ

«Զանգվածային լրատվության մասին» օրենքն ընդհանուր առմամբ բարենպաստ է և

համապատասխանում է խոսքի ազատության միջազգային ստանդարտներին: Ի

տարբերություն դրա, «Հեռուստատեսության ու ռադիոյի մասին» օրենքը

պարունակում է մի շարք մարտահրավերներ, քանի որ օրենքում առկա որոշ

պահանջներ կարող են դիտարկվել որպես ռադիոյի և հեռուստաընկերությունների

գործունեությունը սահմանափակող և դաշտում մրցակցության պակասի

հանգեցնող գործոններ: Մասնավորապես, վիճելի են լիցենզիաների տրամադրմանը

և թվային հեռարձակման սահմանափակմանը վերաբերող դրույթները։

Հեռուստատեսության և ռադիոյի հանձնաժողովը լիցենզիաներ է տրամադրում

հեռուստատեսության և ռադիոյի ոլորտում, մասնավորապես իրականացնում է

հեռուստառադիոհեռարձակողների վերգետնյա եթերային հեռարձակման

լիցենզավորումը և տրամադրում է մուլտիպլեքսորի գործունեության լիցենզիա51:

Ցանկացած հեռարձակվող լրատվամիջոց պետք է լիցենզիա ստանա այս

հանձնաժողովից52: Թվային հեռարձակման լիցենզիա է տրամադրվում որոշակի

քանակի և թեմատիկ ուղղվածության հեռուստաալիքներին, և միայն սահմանափակ

թվով հեռուստաընկերություններ և ռադիոընկերություններ կարող են օգտվել

թվային հեռարձակման հանրային ցանցից (օրինակ, յուրաքանչյուր մարզում

տարածքային սփռման մասնավոր միայն մեկ հեռուստաընկերություն կարող է

օգտվել թվային հեռարձակման ցանցից)53: Բացի թվային հեռարձակման հանրային

ցանցից, երկրի տարածքում կարող է գործել նաև մեկ մասնավոր մուլտիպլեքսոր։

48 ՀՀ Սահմանադրություն, 05.07.1995թ., փոփոխված 06.12.2015թ., հոդված 196 49 ՀՀ Սահմանադրություն, 05.07.1995թ., փոփոխված 06.12.2015թ., հոդված 197 50 ՀՀ օրենքը «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին», 09.10.2000 թ., հոդված 27 51 ՀՀ օրենքը «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին», 09.10.2000 թ., հոդված 36 52 ՀՀ օրենքը «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին», 09.10.2000 թ., հոդված 46 53 ՀՀ օրենքը «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին», 09.10.2000 թ., հոդված 47

29

Սակայն, ըստ ոլորտի փորձագետի և առկա զեկույցների54՝ մասնավոր մուլտիպլեքս

գործարկող ընկերության համար օրենքով սահմանված պահանջները չափազանց

խիստ են (օրինակ՝ սփռման ծածկույթը պետք է լինի երկրի ողջ տարածքով մեկ,

թվային հեռարձակման ցանցի բաղադրիչները պետք է լինեն մասնավոր

մուլտիպլեքսորի սեփականությունը55), ինչը գործնականում ոչ հրապուրիչ և

անհնարին է դարձնում համապատասխան մրցույթում ընկերությունների

մասնակցությունը և արդյունքում սահմանափակում է հեռարձակվող ԶԼՄ-ների

ազատությունը և նրանց միջև արդար մրցակցությունը։ Այսպես, 2016 և 2017

թվականներին կազմակերպված մասնավոր մուլտիպլեքսորի գործունեության

լիցենզավորման մրցույթները հայտարարվեցին չկայացած՝ հայտատուի

բացակայության պատճառով56։ 2018թ. հունիսի 22-ին ՀՌՀ-ը նոր մրցույթ

հայտարարեց57, սակայն մասնագիտացված հասարակական կառույցները

կանխատեսում են, որ այն նախորդների ճակատագրին կարժանանա՝ նույն

անընդունելի պայմանների պատճառով58։

Խոսքի ազատության հետ կապված բազմաթիվ մարտահրավերներ վերաբերում են

գործնական դաշտին: Ըստ «Լրագրողներ առանց սահմանների» կազմակերպության,

2018 թվականի մամուլի ազատության համաշխարհային ինդեքսը Հայաստանի

համար կազմում է 29,99 միավոր, և Հայաստանը 180 երկրների շարքում զբաղեցնում

է 80-րդ տեղը59: «Ֆրիդմ Հաուզ» միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպության

կողմից հրապարակված «Մամուլի ազատություն-2017» զեկույցում Հայաստանը 100

54 Լրատվամիջոցների ազատությունը Հայաստանում 2016-ին, Արա Ղազարյան, Hetq.am, 26.07.2016,

http://hetq.am/arm/news/69445/lratvamijocneri-azatutyuny-hayastanum-2016-in.html; Հայաստանում

խոսքի ազատության վիճակի և լրագրողների ու ԶԼՄ-ների իրավունքների խախտումների մասին

2017թ. տարեկան զեկույց, Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտե,

http://khosq.am/reports//հայաստանում-խոսքի-ազատության-վիճակի-13/; ԶԼՄ-ների

բազմազանություն Հայաստանում այլևս չի լինի, Հերմինե Վիրաբյան,

https://www.balcanicaucaso.org/eng/Areas/Armenia/Switching-Off-Media-s-Diversity-In-Armenia-181961 55 ՀՀ օրենքը «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին», 09.10.2000 թ., հոդված 55.1 (լրացված

18.12.2015թ.) 56 Հայտարարություն մասնավոր մուլտիպլեքսորի գործունեության լիցենզավորման մրցույթը

չկայացած հայտարարելու մասին, Հեռուստատեսության և ռադիոյի ազգային հանձնաժողով, 2016թ., http://tvradio.am/resources/menu//adminzonetv/elections/44400913fea7bda2ce86c41f3cede35f.PDF;

Հայտարարություն մասնավոր մուլտիպլեքսորի գործունեության լիցենզավորման մրցույթը

չկայացած հայտարարելու մասին, Հեռուստատեսության և ռադիոյի ազգային հանձնաժողով, 2017 թ., http://tvradio.am/resources/menu//adminzonetv/elections/174314df31ef2d8ad73f8660f7de0e64.pdf 57 Հայտարարություն մասնավոր մուլտիպլեքսորի գործունեության լիցենզավորման մրցույթի մասին,

Հեռուստատեսության և ռադիոյի ազգային հանձնաժողով, 2018թ,. http://tvradio.am/resources/menu//adminzonetv/elections/32ed2fb87783d4d8823adc3b7584ccbe.pdf 58Հայաստանում խոսքի ազատության վիճակի և լրագրողների ու ԶԼՄ-ների իրավունքների

խախտումների մասին ԽԱՊԿ-ի 2018թ. երկրորդ եռամսյակային զեկույց (ապրիլ-հունիս), Խոսքի

ազատության պաշտպանության կոմիտե, http://khosq.am/reports/ հայաստանում-խոսքի-

ազատության-վիճակի-15/ 59 2018 թվականի մամուլի ազատության համաշխարհային ինդեքս, Լրագրողներ առանց

սահմանների, https://rsf.org/en/ranking

http://hetq.am/arm/news/69445/lratvamijocneri-azatutyuny-hayastanum-2016-in.html

http://khosq.am/reports/հայաստանում-խոսքի-ազատության-վիճակի-13/

http://tvradio.am/resources/menu/adminzonetv/elections/44400913fea7bda2ce86c41f3cede35f.PDF

http://tvradio.am/resources/menu/adminzonetv/elections/174314df31ef2d8ad73f8660f7de0e64.pdf

http://tvradio.am/resources/menu/adminzonetv/elections/32ed2fb87783d4d8823adc3b7584ccbe.pdf

https://rsf.org/en/ranking

30

երկրների շարքում զբաղեցրել է 63-րդ տեղը, իսկ լրատվամիջոցների ազատության

վիճակը Հայաստանում որակվել է որպես «ոչ ազատ»: Ինչպես ընդգծվել է «Ֆրիդմ

Հաուզի» զեկույցում, հեռարձակվող լրատվամիջոցները սովորաբար վերահսկվում

են իշխանության կամ առանձին քաղաքական կուսակցությունների կողմից, և

հակված են ինքնագրաքննության՝ թույլ չտալով խիստ քննադատություն պետական

մարմինների կամ տվյալ կուսակցության նկատմամբ60:

Փորձագետները նշում են, որ հեռարձակվող լրատվամիջոցներում այլընտրանքային

տեսակետների արտահայտման պակաս կա, և սովորաբար այն

իրավապաշտպանները, որոնք քննադատում են իշխանությանը կամ նրան

հակադրվող մտքեր են արտահայտում, չեն հրավիրվում հանրային

հեռուստաընկերություն կամ ավանդաբար իշխանությունների ձայնը համարվող այլ

հեռուստաալիքներ: Այսպիսինն էր իրավիճակը մինչ 2018 թվականի «թավշյա

հեղափոխությունը», սակայն հետհեղափոխական առաջին ամիսների ընթացքում էլ

հեռարձակման ոլորտն առայժմ էապես չի փոխվել61։

«Ամբողջ լրատվական շուկան էսպես վերցրել են քաղաքականացրել են,

տպագիր մամուլն էնտեղ է ամբողջովին՝ չնայած կիսամեռ վիճակում, բայց

բաժանված է տարբեր տնտեսական ու քաղաքական ճամբարների և

սպասարկում է նրանց, ոչ թե հանրության շահերը։ Հեռարձակման ոլորտը

տոտալ վերահսկողության տակ է իշխանությունների կամ քաղաքական

կուսակցությունների կողմից, որը նույնպես անընդունելի է, Հանրային

հեռուստաընկերությունը օրվա իշխանության խոսափող է» (Փորձագիտական

հարցազրույց)։

Առցանց լրատվամիջոցներն ավելի ազատ են իրենց հրապարակումներում, սակայն

նրանք կարող են ենթարկվել ոտնձգությունների և ճնշումների: «Խոսքի

ազատության պաշտպանության կոմիտեն», որը խոսքի ազատության մոնիտորինգ է

իրականացնում և եռամսյակային ու տարեկան զեկույցներ է հրապարակում

ոլորտում առկա իրավիճակի ու խնդիրների վերաբերյալ, 2017 թվականին գրանցել է

լրագրողների հանդեպ ֆիզիկական բռնությունների 11 և ԶԼՄ-ների ու նրանց

աշխատակիցների նկատմամբ տարատեսակ ճնշումների 113 դեպք62: Մյուս կողմից,

ինչպես նշվում է Ֆրիդմ Հաուզի «Համացանցի ազատություն» զեկույցում, ավելացել

60 Մամուլի ազատություն 2016, Հայաստան, Ֆրիդմ Հաուզ, https://freedomhouse.org/report/freedom-

press/2016/armenia 61Հայաստանում խոսքի ազատության վիճակի և լրագրողների ու ԶԼՄ-ների իրավունքների



ազատության-վիճակի-15/ 62 Հայաստանում խոսքի ազատության վիճակի և լրագրողների ու ԶԼՄ-ների իրավունքների

խախտումների մասին 2017թ. տարեկան զեկույց, Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտե,

http://khosq.am/reports//հայաստանում-խոսքի-ազատության-վիճակի-13/

https://freedomhouse.org/report/freedom-press/2016/armenia

https://freedomhouse.org/report/freedom-press/2016/armenia


31

են առցանց լրատվամիջոցների մանիպուլյացիայի դեպքերը «համացանցային

բոտերի միջոցով ապատեղեկատվություն տարածելու և թվիթերում անկախ

գրառումները ճնշելու փորձերի միջոցով»:63

Վիրավորանքի և զրպարտության հիմքով լրագրողների դեմ դատական գործերի

թիվը տարեց տարի ավելանում է՝ 2017 թվականի հասնելով 60-ի64։ Հայցերի մեծ

մասը ներկայացվում են պաշտոնյաների կողմից: 2017 թվականի դատական

հայցերի մեծամասնությունը կապված էր ապրիլին կայացած խորհրդարանական

ընտրությունների նախընտրական շրջանում տեղի ունեցած սկանդալային մի

իրադարձության հետ: Դպրոցների և մանկապարտեզների տնօրենները դատական

հայցեր ներկայացրեցին Sut.am կայքի հիմնադիր՝ «Իրազեկ քաղաքացիների

միավորում» ՀԿ-ի դեմ, որն ավելի վաղ ձայնագրությունների միջոցով բացահայտել

էր, թե ինչպես են այդ տնօրենները չարաշահում իրենց վարչական ռեսուրսները և

ընտրողների ցուցակներ կազմում Հայաստանի Հանրապետական կուսակցության

օգտին: Տնօրենները պահանջում էին հերքել հրապարակված տեղեկատվությունը և

վճարել փոխհատուցում, որն ընդհանուր առմամբ հասնում էր մոտ 60 մլն դրամի։

Սակայն առաջին իսկ դատական նիստի ժամանակ նրանք հետ վերցրին իրենց

հայցերը65:

Թեև 2010 թվականին վիրավորանքն ու զրպարտությունը Հայաստանում

ապաքրեականացվեց, ԶԼՄ-ների և ՔՀԿ-ների նկատմամբ կիրառվող վարչական

տույժերը երբեմն ներառում են մեծ չափի տուգանքներ, որոնք կարող են վտանգել

կազմակերպությունների ֆինանսական գոյատևումը: Զրպարտությունը և

վիրավորանքը, ինչպես նաև փոխհատուցման առավելագույն դրույքաչափերը

կարգավորվում են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով, որով սահմանվում է մինչև 1

մլն դրամ փոխհատուցում վիրավորանքի և 2 մլն դրամ`զրպարտության համար։

Միևնույն ժամանակ, ըստ քաղաքացիական օրենսգրքի, դատարանը պետք է հաշվի

առնի վիրավորողի կամ զրպարտողի գույքային դրությունը66: Պետք է նշել, որ ՀՀ

օրենքը «Զանգվածային լրատվության մասին» առաջարկում է հերքման և

պատասխանի իրավունքը՝ որպես զրպարտության կամ վիրավորանքի ենթարկված

անձի իրավունքների վերականգնման միջոց67, որն, ըստ փորձագետի, ավելի

63 Համացանցի ազատություն 2017, Հայաստան, Ֆրիդմ Հաուզ, https://freedomhouse.org/report/freedom-

net/2017/armenia 64 Հայաստանում մամուլի ազատության վերաբերյալ աճող մտահոգությունները, Լրագրողներ առանց

սահմանների, 06.04.2018, https://rsf.org/en/news/mounting-concern-about-press-freedom-armenia 65 Տնօրենները հայցերից հրաժարվում են. Դանիել Իոաննիսյան, A1plus.am, 17.07.2017,

https://www.a1plus.am/1557074.html, Դատական հայցերի ալիք՝ ընդդեմ լրատվամիջոցների, Խոսքի

ազատության պաշտպանության կոմիտե, 31.07.2017, http://khosq.am/2017/07/31/դատական-հայցերի-

ալիք՝-ընդդեմ-լրատվամ/ 66 ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, 05.05.1998թ., հոդված 1087.1 67 ՀՀ օրենքը «Զանգվածային լրատվության մասին», 13.12.2003թ., հոդված 8

https://freedomhouse.org/report/freedom-net/2017/armenia


https://rsf.org/en/news/mounting-concern-about-press-freedom-armenia


32

հաճախ կարող էր օգտագործվել առանց դատական հայց հարուցելու

անհրաժեշտության: 2007 թվականին Երևանի մամուլի ակումբի նախաձեռնած

ԶԼՄ-ների էթիկայի դիտորդ մարմինը ծառայում է որպես ներքին կարգավորող

մարմին և քննում է ԶԼՄ-ների վարքագծի կանոնների խախտման, ներառյալ

զրպարտության կամ վիրավորանքի դեպքերի վերաբերյալ բողոքները (վարքագծի

կանոնները մշակվել են ԶԼՄ-ների էթիկայի դիտորդ մարմնի կողմից և ստորագրվել

46 հայաստանյան ԶԼՄ-ների կողմից)68:

Ըստ ոլորտային փորձագետի և իրավապաշտպանների69՝ դատական գործերն

օգտագործվում են լրագրողների վրա ճնշում գործադրելու համար, նպատակ

ունենալով նրանց ավելի զգուշավոր դարձնել պաշտոնյաներին քննադատող կամ

գույքը բացահայտող հրապարակումներում: Մամուլի ազատության հարցերով

ԵԱՀԿ ներկայացուցիչը մտահոգություն է հայտնել դատարանի այն որոշման

առնչությամբ, ըստ որի երկու լրատվամիջոցի՝ «Հրապարակ» թերթին և Ilur.am

լրատվական պորտալին պարտադրվել էր բացահայտել տեղեկությունների իրենց

աղբյուրները, և նշել, որ այս գործը կարող է կաշկանդող ազդեցություն ունենալ

լրատվամիջոցների ազատության վրա70: Գործը դատական համակարգի բոլոր երեք

ատյաններով անցնելուց հետո Սահմանադրական դատարանը որոշում կայացրեց

հօգուտ աղբյուրների գաղտնիության պաշտպանության իրավունքի, ինչը դրական

գնահատվեց լրատվամիջոցների ազատության պաշտպանության ոլորտում71։

ՖԽ քննարկումների ընթացքում մասնավորապես իրավապաշտպան ՔՀԿ-ների

կողմից նշվել է նաև տեղական լրատվամիջոցների հետ համագործակցելու

դժվարությունների մասին: Լրատվամիջոցները չեն ցանկանում լուսաբանել ՔՀԿ-

ների կողմից բարձրաձայնված՝ մարդու իրավունքների վերաբերյալ զգայուն

հարցերը:

«Ունեցել ենք պրոբլեմ տեղական, լոկալ ԶԼՄ-ների հետ, երբ արհեստական մեզ

խոչընդոտում էին ու եթեր չէին տրամադրում ու արհեստական այնպես էին

անում, գինը կրկնակի, եռակի ավելացնելով […]։ Մարդու իրավունքների հետ

կապված ցանկացած խնդիր բարձրաձայնելը արդեն քեզ թիրախավորում է, դու

կլինես ոչ ֆորմալ խումբ, կլինես հասարակական կազմակերպություն՝ նայած

68 Ինքնակարգավորման նախաձեռնություն. ԶԼՄ-ների էթիկայի Դիտորդ մարմին, Երևանի մամուլի

ակումբ, http://ypc.am/self-regulation/զլմ-ների-ինքնակարգավորման-նախաձեռնո/?lang=hy 69 Իրավապաշտպաններ. Տնօրենների հայցն ընդդեմ Դանիել Իոաննիսյանի ահաբեկելու նպատակ

ունի, Մեդիա Կենտրոն, 12.04.2017, http://www.media-center.am/hy/1492000593 70 Լրագրողներին գաղտնի աղբյուրների բացահայտումը պարտադրելը խոչընդոտում է

Հայաստանում լրատվամիջոցների աշխատանքին, ասում է ԵԱՀԿ ներկայացուցիչը, Եվրոպայի

անվտանգության և համագործակցության կազմակերպություն, 16.07.2015,

https://www.osce.org/fom/173311 71 ՍԴ-ն պաշտպանեց տեղեկատվության աղբյուրների պաշտպանության իրավունքը, Աննա

Բարսեղյան, Media.am, 21.10.2015, https://media.am/Constitutional-court-ruling-on-Information-source

http://ypc.am/self-regulation/զլմ-ների-ինքնակարգավորման-նախաձեռնո/?lang=hy

http://www.media-center.am/hy/1492000593

https://www.osce.org/fom/173311

https://media.am/Constitutional-court-ruling-on-Information-source

33

թե ում իրավունքներով ես զբաղվում։ Եթե զբաղվում ես, ենթադրենք, խոցելի

խմբերի իրավունքներով, կլինի դա ԼԳՏԲ անձինք, թմրամիջոց օգտագործող,

նույնիսկ հոգեկան առողջության, նույնիսկ կանանց իրավունքներով, դա արդեն

քեզ, կազմակերպությանը դնում է շատ խոցելի վիճակի մեջ» (ՖԽ քննարկում

Վանաձորում)։

Խոսքի ազատության լուրջ մարտահրավերներ են բողոքի բազմամարդ ակցիաների

ժամանակ լրատվամիջոցների ներկայացուցիչների գործունեության խոչընդոտումը

ոստիկանության կողմից, այդ թվում` բռնի ուժի կիրառումը, որի հետևանքով

լրագրողները վնասվածքներ են ստացել72: 2015-2016 թվականների բազմամարդ

բողոքի ակցիաների և 2018 թվականի հանրահավաքների ժամանակ ոստիկանները

բռնություն են գործադրել լրագրողների հանդեպ՝ վնասելով նրանց սարքերը և

պատճառելով լուրջ վնասվածքներ: Ըստ «Խոսքի ազատության պաշտպանության

կոմիտեի» զեկույցների՝ 2015 և 2016 թվականների բողոքի ակցիաներից

յուրաքանչյուրի ընթացքում տուժող են ճանաչվել 21-ական լրագրող և օպերատոր73,

իսկ 2018 թվականի ապրիլին՝ 22 հոգի74: Բռնության կիրառման և լրագրողական

աշխատանքի խոչընդոտման դեպքեր են եղել նաև 2017 թվականի գարնանը՝

խորհրդարանական և Երևանի ավագանու ընտրությունների և դրանց նախորդող

քարոզարշավների ընթացքում: Սակայն այս կապակցությամբ միայն մի քանի

դատական գործեր են եղել, և զեկույցը գրելու պահի դրությամբ ոստիկաններից ոչ

մեկը քրեական պատասխանատվության չի ենթարկվել այդ խախտումների

համար:75

72 Հայաստանի լրագրողները վնասվածքներ են ստացել, սարքավորումները վնասվել են ցույցերը

լուսաբանելիս, Լրագրողների պաշտպանության կոմիտե, 25.06.2015, https://cpj.org/2015/06/armenian-

reporters-injured-equipment-damaged-while.php; Վնասվածքներ ստացած լրագրողները մերժում են

Սերժ Սարգսյանի խնդրանքը «մոռանալ» բռնությունների մասին, 02.08.2016,

http://www.armweeklynews.am/n/ne/en187.php; «Ազատություն» ռադիոկայանի լրագրողները

հարձակման են ենթարկվել Հայաստանում, Ղեկավարների հեռարձակող խորհուրդ, 23.04.2018,

https://www.bbg.gov/2018/04/23/rferl-journalists-assaulted-in-armenia/ 73 Հայաստանում խոսքի ազատության վիճակի և լրագրողների ու ԶԼՄ-ների իրավունքների


http://khosq.am/reports//հայաստանում-խոսքի-ազատության-վիճակի-13/ 74 Հայաստանում խոսքի ազատության վիճակի և լրագրողների ու ԶԼՄ-ների իրավունքների



ազատության-վիճակի-15/ 75 Հայաստանում խոսքի ազատության վիճակի և լրագրողների ու ԶԼՄ-ների իրավունքների


http://khosq.am/reports//հայաստանում-խոսքի-ազատության-վիճակի-13/; Զեկույց «Մարդու

իրավունքների խախտումները Հայաստանում 2016 թվականի հուլիսի 17-30», «Իրավունքի

պաշտպանություն առանց սահմանների» ՀԿ, «Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտե» ՀԿ,

Ժուռնալիստների «Ասպարեզ» ակումբ, «Հայաստանի Հելսինկյան Կոմիտե» ՀԿ-ն, «Հելսինկյան

Քաղաքացիական Ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակ» ՀԿ, http://prwb.am/new/hy/2017/10/27/report-

human-rights-violations-armenia-july-17-30-2016/

https://cpj.org/2015/06/armenian-reporters-injured-equipment-damaged-while.php

https://cpj.org/2015/06/armenian-reporters-injured-equipment-damaged-while.php

http://www.armweeklynews.am/n/ne/en187.php

https://www.bbg.gov/2018/04/23/rferl-journalists-assaulted-in-armenia/



http://prwb.am/new/hy/2017/10/27/report-human-rights-violations-armenia-july-17-30-2016/

http://prwb.am/new/hy/2017/10/27/report-human-rights-violations-armenia-july-17-30-2016/

34

Հանդուրժողականություն քննադատության նկատմամբ

Ոստիկանության կողմից տեղ գտած խախտումներից զատ, լինում են դեպքեր, երբ

ՔՀԿ-ների և ԶԼՄ-ների ներկայացուցիչները ոչ պետական դերակատարների կողմից

սպառնալիքների կամ ֆիզիկական բռնության թիրախ են դառնում: Որպես կանոն,

թիրախավորվում են այն ՔՀԿ-ներն ու ԶԼՄ-ները, որոնք սուր քննադատական

հայտարարություններով են հանդես գալիս: 2017 թվականին Հելսինկյան

Քաղաքացիական Ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակի տնօրեն Արթուր Սաքունցը

հայտնել է, որ ֆեյսբուքի օգտատերերից մեկի կողմից մահվան սպառնալիքներ է

ստացել՝ ի պատասխան կառավարությանը քննադատող ֆեյսբուքյան

հրապարակմանը76։ 2018 թվականի փետրվարին քաղաքական թեմաներով

ծաղրանկարներ հրապարակող «Մեդիալաբ» կայքի խմբագիրը մահվան

սպառնալիքներ ստացավ պաշտպանության նախարարին պատկերող

ծաղրանկարը հրապարակելուց հետո77: Սա այս կազմակերպության դեմ

հարձակումների առաջին դեպքը չէր՝ դրանից մոտ մեկ տարի առաջ «Մեդիալաբի»

մի քանի ծաղրանկարներ գողացվել էին մեքենայից:

Այն ՔՀԿ-ները, որոնք քննադատական կարծիքներ են արտահայտում կամ

աշխատում են այնպիսի զգայուն ոլորտներում, ինչպիսիք են ընտանեկան

բռնությունը, գենդերային հարցերը, սեռական փոքրամասնությունների

իրավունքները, թիրախավորվում են առցանց և անցանց վարկաբեկող

քարոզարշավներում թե՛ պետության կողմից վերահսկվող լրատվամիջոցների, և թե՛

պաշտոնյաների ու ոչ պետական դերակատարների կողմից: Այս

քարոզարշավներում ՔՀԿ-ները ներկայացվում են որպես օտարերկրյա

գործակալներ և քննադատվում ազգային արժեքները վտանգելու համար78: Օրինակ,

2017 թվականին ընտանեկան բռնության մասին օրինագծի քննարկումների

ժամանակ պետության կողմից վերահսկվող լրատվամիջոցներ մի շարք

բացասական հրապարակումներ ներկայացրեցին իրավապաշտպան ՔՀԿ-ների

վերաբերյալ, իսկ որոշ պաշտոնյաներ և պատգամավորներ կոչ արեցին

վերահսկողություն սահմանել օտարերկրյա ֆինանսավորում ստացող ՔՀԿ-ների

76 Հայաստան. մահվան սպառնալիքներ իրավապաշտպանի դեմ, Հյուման Ռայթս Ուոթչ, 07.06.2017,

https://www.hrw.org/news/2017/06/07/armenia-death-threats-against-rights-defender 77 Հայաստանի լրագրողները նորից սպառնալիքներ են ստանում քաղաքական ծաղրանկարների

համար, Ժողովրդավարության Եվրոպական հիմնադրամ, 06.02.2018,

https://www.democracyendowment.eu/news/armenian-journalists-again-facing-threats-for-political-

cartoons/ 78 Առաջնագծի պաշտպանները, #Հայաստան, https://www.frontlinedefenders.org/en/location/armenia;

Մարդու իրավունքները Հայաստանում՝ Եվրասիական տնտեսական միության անդամ երկրում, 2015

թ. իրավիճակը և հեռանկարները, Վիլլի Ֆոթղ, 2015, http://hrwf.eu/wp-content/uploads/2015/07/Human-

Rights-in-Armenia-State-of-of-Play-in-2015-and-Perspectives.pdf

https://www.hrw.org/news/2017/06/07/armenia-death-threats-against-rights-defender

https://www.democracyendowment.eu/news/armenian-journalists-again-facing-threats-for-political-cartoons/

https://www.democracyendowment.eu/news/armenian-journalists-again-facing-threats-for-political-cartoons/

https://www.frontlinedefenders.org/en/location/armenia

http://hrwf.eu/wp-content/uploads/2015/07/Human-Rights-in-Armenia-State-of-of-Play-in-2015-and-Perspectives.pdf

http://hrwf.eu/wp-content/uploads/2015/07/Human-Rights-in-Armenia-State-of-of-Play-in-2015-and-Perspectives.pdf

35

գործունեության նկատմամբ79։ Փորձագետները և ՔՀԿ-ները նշում են, որ նման

դեպքերում պետությունը պարտավոր է պաշտպանել ՔՀԿ-ներին և

համապատասխան միջոցներ ձեռնարկել այսպիսի դեպքերը կանխարգելելու և

դատապարտելու ուղղությամբ, ինչը սովորաբար չի արվում:

Քննադատական տեսակետներ արտահայտող ՔՀԿ-ները հատկապես խոցելի են

մարզային համայնքներում: Նրանք հաճախ բացասական վերաբերմունքի են

արժանանում տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից և տարբեր

խոչընդոտների են հանդիպում իրենց գործունեության ընթացքում:

Մասնավորապես, նրանք դժվարություններ են ունենում տեղական կառույցների

հետ համագործակցելիս, ինչը նվազեցնում է աշխատանքի արդյունավետությունը:

«Նրանք, որոնք ավելի փորձառություն ունեն և միջազգային դոնորներից

ֆինանսավորում են ստանում, մի քիչ ավելի անկախ են ․․․ Բայց ասեմ ձեզ, որ

էլի էդ զարգացած կազմակերպությունը վերապահումով են շատ հարցերում,

օրինակ քաղաքականության հետ կապված հենց տեղական պարագաներում մի

քիչ զգուշավոր են, մի քիչ չէ՝ ես կասեի, շատ զգուշավոր են․․․ Եթե ՀԿ-ն կոշտ

դիրքորոշում է ունենում այս կամ այն հարցում, ինքը թիրախավորվում է և

անպայման ճնշումների կենթարկվի մարզպետի, քաղաքապետի և այլն,

տարբեր տեսակի ճնշումներ կարող են լինել» (ՖԽ քննարկում Գորիսում)։

Մարզային ՔՀԿ ներկայացուցիչները հաճախ նշում էին, որ վախի մթնոլորտը

մարդկանց թույլ չի տալիս ազատորեն արտահայտել իրենց կարծիքը: Օրինակ,

Գորիսի ՔՀԿ-ների պնդմամբ, խոսքի ազատությունը տարիներ շարունակ ճնշված է

եղել այդ մարզում, ինչի հետևանքով համայնքում և շրջակայքում առկա խնդիրների

և խախտումների բարձրաձայնման մշակույթ չի ձևավորվել։

Ապրիլյան խաղաղ ցույցերի ընթացքում և դրանից հետո, վախի մթնոլորտի

նահանջի հետ մեկտեղ, խոսքի ազատության դրական միտումներ են նկատվում

հետազոտության մասնակիցների կողմից: Այս բարելավումը տեսանելի է առցանց

հարցման արդյունքներում, որտեղ մասնակից ՔՀԿ-ների կողմից խոսքի

ազատությանը ներկայի և նախորդ տարիների համար տրված գնահատականները

զգալիորեն տարբերվում են:

79 Քաղաքացիական հասարակության միջավայրի մարտահրավերներն ու հնարավորությունները,

Հայկուհի Հարությունյան, 2018թ. մարտ, http://prwb.am/new/wp-content/uploads/2018/03/Armenia.pdf;

Իշխանությունն արշավ է վարում քաղհասարակության դեմ, Արեն Մելիքյան, 15.11.2017,


http://prwb.am/new/wp-content/uploads/2018/03/Armenia.pdf


36

Գծապատկեր 2՝ Ինչպե՞ս կգնահատեք Հայաստանում ՔՀԿ-ների խոսքի և արտահայտման ազատության

աստիճանը ներկայում և 2015-2017թթ. ընթացքում։ Առցանց հարցման տվյալներ, հունիս 2018 (քանակ, N=95)

Հարցման մասնակից ՔՀԿ-ները խոսքի ազատության խոչընդոտների թվում նշել են

մամուլի ազատության բացակայությունը, որոշ ՔՀԿ-ների ինքնագրաքննությունը,

սպառնալիքները և մեղադրանքները, իսկ առավել հաճախ՝ իշխանությունների

կողմից համագործակցության և պատշաճ արձագանքի բացակայությունը:

Մարզերում մարդիկ ավելի կաշկանդված են իրենց տեսակետերը արտահայտելու,

քննադատելու կամ խնդիրների մասին բարձրաձայնելու հարցերում, քանի որ դա

կարող է վնասել իրենց հարաբերություններին կամ «գործ տվողի» պիտակավորում

բերել: ՔՀԿ ներկայացուցիչներից շատերը նշել են, որ քննադատությունը ընդհանուր

առմամբ հանդուրժվում է, բայց և հաճախ անտեսվում է պետության կողմից, և

բարձրացված հարցերի լուծման ուղղությամբ հետագա քայլեր չեն ձեռնարկվում։

Թեև «թավշյա հեղափոխությունից» հետո խոսքի ազատության ոլորտում ընդհանուր

առմամբ դրական փոփոխություններ են արձանագրվել, ՖԽ քննարկումների

մասնակիցները այս իրավունքի իրացմանը խոչընդոտող որոշակի բացասական

միտումներ են նշում: Մասնավորապես, նոր կառավարությանն ուղղված

քննադատությունը հաճախ մեղադրանքի է արժանանում մարդկանց լայն խմբերի

կողմից, հատկապես առցանց հարթակներում, և, ընդհանուր առմամբ, առկա է

այլընտրանքային կարծիքի հանդեպ հանդուրժողականության բացակայություն:

«Կապ չունի դու ինչ ես խոսում, եթե հիմնական թեմայից դուրս ես, դու շատ

ուժեղ քննադատության ես ենթարկվում […]: Կարանք արձանագրենք, որ

խոսքի ազատության որոշակի առումով շատ մեծ քայլեր ենք արել, բայց մենք

այլակարծություն ընդունելու լուրջ խնդիր ունենք» (ՖԽ քննարկում Երևանում)։

Ամփոփելով՝ նշենք, որ խոսքի ազատության հետ կապված մարտահրավերներից են

հեռարձակվող լրատվամիջոցների կողմից ազատ և անկողմնակալ լուսաբանման

պակասը, մրցակցության բացակայությունը և հեռարձակվող լրատվամիջոցների

կանոնակարգման ոլորտում մի շարք սահմանափակումները, ոստիկանության

կողմից լրագրողների իրավունքների խախտումը, բավարար պաշտպանության և

բողոքարկման մեխանիզմների բացակայությունը, ինչպես նաև այլընտրանքային

12

21

32

43

37

27

10

1

2

1

2

2

0% 20% 40% 60% 80% 100%

2015-2017

ներկա

Ինչպե՞ս կգնահատեքՀայաստանումՔՀԿ-ներիխոսքի ևարտահայտմանազատությանաստիճանը ներկայումև 2015-

2017թթ. ընթացքում շատ լավ

լավ

բավարար

վատ

շատ վատ

37

կարծիքների նկատմամբ հանդուրժողականության պակասը, որը դրսևորվում է

առցանց և անցանց հարթակներում:


Խոսքի ազատության ոլորտում հետագա քայլերի վերաբերյալ առաջարկները

ներառում են հետևյալը.

Բարեփոխել «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին» օրենքը կամ նոր

օրենք մշակել՝ հեռարձակման ոլորտում հարաբերություններն

արդիականացնելու և ազատականացնելու, հեռարձակվող ԶԼՄ-ների համար

ազատ և մրցակցային միջավայր ստեղծելու համար։

Ոլորտում մասնագիտացած ՔՀԿ-ներին մասնակից դարձնել

Հեռուստատեսության և ռադիոյի հանձնաժողովի, ինչպես նաև Հանրային

հեռուստառադիոընկերության խորհրդի ձևավորման գործընթացներին։

Լրագրողների հանդեպ բռնության և լրագրողական գործունեությունը

խոչընդոտելու դեպքերի հետևողական քննություն ապահովել՝ հետագայում

նմանատիպ միջադեպեր բացառելու համար։

Վերանայել զրպարտության և վիրավորանքի գործերով կիրառվելիք

վարչական տույժերի հաճախականությունն ու դրամական

փոխհատուցումների չափերը։ Խրախուսել նման վեճերի լուծումը

արտադատական կարգով՝ պատասխանի կամ հերքման իրավունքի

կիրառմամբ կամ ԶԼՄ-ների ինքնակարգավորման Դիտորդ մարմնին բողոք

ներկայացնելու միջոցով։

ՔՀԿ-ների, լրատվամիջոցների և անհատների արդյունավետ

պաշտպանություն ապահովել երրորդ անձանց հարձակումներից և

սպառնալիքներից։

Հանրության և ՔՀԿ-ների համար իրազեկման միջոցառումներ անցկացնել,

որոնք կօգնեն նրանց ավելի լավ հասկանալ իրենց կարծիքն արտահայտելու

իրավունքը և հնարավոր սահմանափակումները, ինչպես նաև փոխել նրանց

բացասական վերաբերմունքը քննադատության նկատմամբ։

Մեդիագրագիտությունը սերմանող և տարածող շարունակական

դասընթացներ իրականացնել ԶԼՄ-ների և ՔՀԿ-ների համար։

Խթանել այլընտրանքային տեսակետների հանդեպ հանդուրժողական

վերաբերմունքը:

Տեղեկատվության մատչելիություն

Տեղեկատվության մատչելիությունը ևս երաշխավորված է ՀՀ Սահմանադրությամբ:

2003 թվականին ընդունվել է «Տեղեկատվության ազատության մասին» օրենքը, որը

սահմանում է տեղեկատվություն տնօրինողի պարտականությունները և

38

տեղեկատվության ստացման կարգը, ձևը և պայմանները80: Բացի այդ, 2015

թվականին կառավարությունն ընդունեց պետական և տեղական

ինքնակառավարման մարմինների, պետական հիմնարկների և պետական բյուջեից

ֆինանսավորվող կազմակերպությունների կողմից մշակված կամ նրան առաքված

տեղեկությունների գրանցման, դասակարգման և պահպանման կարգը81: Այս կարգը

ներառում է նաև պետական մարմիններին էլեկտրոնային ձևաչափով ուղարկված

տեղեկատվության հարցումները: Ըստ «Տեղեկատվության ազատության մասին»

օրենքի՝ տեղեկատվության գրավոր հարցումների պատասխանները դիմողին են

տրվում հարցումն ստանալուց հետո՝ 5-օրյա ժամկետում։ Եթե գրավոր հարցման

մեջ նշված տեղեկությունը տրամադրելու համար անհրաժեշտ է կատարել

լրացուցիչ աշխատանք, ապա այդ տեղեկությունը դիմողին է տրվում դիմումն

ստանալուց հետո՝ 30-օրյա ժամկետում, որի մասին հարցումն ստանալուց հետո՝ 5-

օրյա ժամկետում, գրավոր տեղեկացվում է դիմողին՝ նշելով հետաձգման

պատճառները և տեղեկությունը տրամադրելու վերջնական ժամկետը82։

Տեղեկատվության տրամադրման սահմանափակումները վերաբերում են ազգային

անվտանգությանը կամ մասնագիտական գաղտնիքին, մասնավոր

տեղեկատվությանը, նախաքննության տվյալներին և հեղինակային իրավունքով

պաշտպանված տվյալներին83:

Վերջին տարիներին կառավարության կողմից ստեղծվել են մի շարք էլեկտրոնային

կառավարման գործիքներ և հարթակներ` տեղեկատվությունն ավելի մատչելի

դարձնելու և հեշտությամբ հայցելու համար։ Օրինակ, e-request.am հարթակը

հնարավորություն է տալիս էլեկտրոնային հարցում ուղարկել՝ մեկ պատուհանի

ձևաչափով, ապա հարցումները դասակարգվում են և ուղարկվում

պատասխանատու պաշտոնյային84: Էլեկտրոնային կառավարման կայքէջը

տրամադրում է կառավարության որոշումների հետ կապված տեղեկատվություն85,

իսկ նախարարությունների կայքերը պարբերաբար բարելավվում են՝ ավելի

ստանդարտացված տեսք ունենալու և տեղեկատվության մատչելիությունն

ապահովելու համար:

Տեղեկատվության տրամադրում

80 ՀՀ օրենքը «Տեղեկատվության ազատության մասին», 29.09.2003թ. 81 ՀՀ կառավարության N 1204-Ն որոշումը տեղեկատվություն տնօրինողի կողմից մշակված կամ

նրան առաքված տեղեկությունների գրանցման, դասակարգման եվ պահպանման, ինչպես նաեվ

պետական եվ տեղական ինքնակառավարման մարմինների, պետական հիմնարկների ու

կազմակերպությունների կողմից տեղեկության կամ դրա կրկնօրինակի (պատճենի) տրամադրման

կարգը սահմանելու մասին, 15.10.2015 թ. 82 ՀՀ օրենքը «Տեղեկատվության ազատության մասին», 29.09.2003թ., հոդված 9.7 83 ՀՀ օրենքը «Տեղեկատվության ազատության մասին», 29.09.2003թ., հոդված 8 84 Էլեկտրոնային հարցումների միասնական հարթակ, https://www.e-request.am/en 85 Հայաստանի Հանրապետության էլեկտրոնային կառավարում, https://www.e-gov.am

https://www.e-request.am/en

https://www.e-gov.am/

39

Ընդհանուր առմամբ, փորձագետները դրական են գնահատում «Տեղեկատվության

ազատության մասին» օրենքը: 2003 թվականին օրենքն ընդունելուց հետո

տեղեկատվության կառավարման և մատչելիության բարելավմանն ուղղված

օրենսդրական փոփոխությունների մի շարք նախաձեռնություններ են եղել,

օրինակ՝ 2009, 2011, 2014 թվականներին, սակայն այս փոփոխությունները չեն

ընդունվել, և ըստ հարցազրույցներին մասնակցած ՔՀԿ ներկայացուցիչների՝ կարող

էին սահմանափակել տեղեկատվության մատչելիությունը: Օրենքի

փոփոխությունների վերջին նախագիծը քննարկվել է 2017 թվականին և ներառել

սահմանափակող դրույթներ, օրինակ` տեղեկատվության տրամադրման

անհրաժեշտությունը կապակցվում է այդ տեղեկատվության հանրային

նշանակության հետ, իսկ սակավաթիվ աշխատակիցներ ունեցող պետական

մարմիններին թույլատրվում է ընդհանրապես չպատասխանել տեղեկատվության

հարցումներին86: ՔՀԿ-ներն առաջարկել են կասեցնել նախագիծը և համատեղ

աշխատանքային խումբ ստեղծել` քննարկելու օրենսդրության մեջ առկա

բացթողումների լրացմանն ուղղված առանձին փոփոխությունները87։ Ներկայումս,

ըստ փորձագետների, այս փոփոխությունները կասեցված են։

Միևնույն ժամանակ, թեև գործող օրենքում տեղեկատվություն ստանալու համար

նպաստավոր ընթացակարգեր և ժամկետներ են նախատեսված, սակայն բազմաթիվ

դեպքեր են արձանագրվել, երբ տեղեկատվությունը չի տրամադրվել և կամ ոչ

լիարժեք ու խուսափողական պատասխաններ են տրամադրվել: Այս խնդիրները

մատնանշվել են թե՛ փորձագետների, թե՛ հարցման ու ՖԽ քննարկումների

մասնակից ՔՀԿ-ների կողմից: Ըստ առցանց հարցման արդյունքների՝ ՔՀԿ-ների մեծ

մասը տեղեկատվություն ստանալու գործընթացը համարում է հայեցողական և/կամ

բազմաթիվ լրացուցիչ քայլեր պահանջող:

86 «Տեղեկատվության ազատության մասին» նոր օրենքի մշակումը հարուցել է քաղհասարակության

ներկայացուցիչների մտահոգությունը, Azatutyun.am, 26.12.2017,

https://www.azatutyun.am/a/28758562.html 87 Հայաստանում խոսքի ազատության վիճակի և լրագրողների ու ԶԼՄ-ների իրավունքների


http://khosq.am/reports//հայաստանում-խոսքի-ազատության-վիճակի-13/

https://www.azatutyun.am/a/28758562.html


40

Գծապատկեր 3՝ Ինչպե՞ս կգնահատեք Հայաստանում պետական կառավարման մարմիններից և ՏԻՄ-ից

տեղեկատվություն ստանալու գործընթացը։ Առցանց հարցման տվյալներ, հունիս 2018 (քանակ, N=95)

Տեղեկատվության մատչելիության հետ կապված խնդիրների շարքում հարցվողները

նշել են հարցմանը չարձագանքելու, ուշ արձագանքելու, անորոշ կամ ընդհանուր

բնույթի տեղեկություններ տրամադրելու, թերի, խուսափողական կամ ընտրովի

պատասխանների դեպքեր: Որոշ հարցվողներ տեղեկատվության մատչելիության

խոչընդոտների շարքում նշեցին նաև գործակալությունների միջև

համակարգվածության բացակայությունը և անհարկի բարդացված վարչարարական

ընթացակարգերը:

Իրավապաշտպան և ազդարար կազմակերպությունները հաճախ դժվարություններ

են ունենում կառավարությունից տեղեկություններ ստանալու հարցում: Բյուջեի

ծախսերի, պաշտպանության ոլորտի կամ մարդու իրավունքների խախտումների

հետ կապված հարցումներն ամենախնդրահարույցն են: Այդ տեղեկատվության

տրամադրումը հաճախ մերժվում է՝ գաղտնիության հիմնավորմամբ:

«Իհարկե, այստեղ մենք կարող ենք դիմել ու ցանկանալ ունենալ ամեն մի

ինֆորմացիա, ոչ մի խնդիր չկա: Բայց այն ինֆորմացիան, որը որ շատ

պրոբլեմատիկ է, որը կարող է վերաբերել հանքերի տերերին, կարող է

վերաբերել ինչ-որ փողերի, ֆինանսների և այլն, սա կարող է դառնալ, չգիտեմ,

քաշքշուկի առարկա և սա ՀԿ-ից կարող է տանել շատ մեծ ռեսուրս՝ էդ

ինֆորմացիան ստանալու: Այսինքն` դու պիտի գնաս դատարան, դու պիտի

ունենաս փաստաբան և այլն, և այլն, և այլն…» (Փորձագիտական հարցազրույց)։

2

2

21

56

15

3

3

21

57

11

0 20 40 60

Այլ

Դժվ․ եմ պատասխանել

Տեղեկատվություն ստանալու գործընթացը

հիմնականում բարդ է, դանդաղ, կապված

բյուրոկրատական քաշքշուկների հետ

Տեղեկատվություն երբեմն հայեցողական է

տրամադրվում, անհրաժեշտ են լինում դիմելու և

տեղեկատվություն ստանալու բազմակի քայլեր

Տեղեկատվություն ստանալու գործընթացը

դյուրին է, թափանցիկ, հիմնված օրենքի վրա

Ինչպե՞ս կգնահատեքՀայաստանումպետականկառավարման

մարմիններիցև ՏԻՄ-իցտեղեկատվություն ստանալուգործընթացը

պետական մարմիններ ՏԻՄ

41

Պաշտպանության ոլորտի և իրավապահ մարմիններին վերաբերող

տեղեկատվությունը սովորաբար դասակարգվում է որպես գաղտնի։ Սակայն

փորձագետները նշում են, որ երբեմն տեղեկատվության գաղտնիությունը

գերագնահատվում է, և այն կարող է վկայակոչվել նաև այն դեպքերում, երբ տվյալ

տեղեկատվությունը որևէ կերպ անվտանգությանը չի սպառնում: Մարդու

իրավունքներով զբաղվող մի ՔՀԿ, օրինակ, Հայաստանի զինված ուժերում մահվան

դեպքերի քանակի մասին հարցմանն ի պատասխան մերժում էր ստացել, որը

հիմնավորվում էր տեղեկատվության գաղտնիությամբ88: Գաղտնի

տեղեկությունների ցանկը խնդրելուց հետո ՔՀԿ-ն ստացել է մեկ այլ մերժում, որտեղ

նշված էր, որ այդ ցանկը ևս գաղտնի է։ Կազմակերպությունն այդ պատասխանը

տեղեկատվություն ստանալու սահմանադրական իրավունքի խախտում համարեց և

հաջողությամբ բողոքարկեց Սահմանադրական դատարանում89:

2016 թվականի դեկտեմբերին ընդունված «Գնումների մասին» նոր օրենքի

համաձայն՝ նախագահի, վարչապետի և Ազգային ժողովի նախագահի

գործունեության հետ կապված ծախսերը (օրինակ՝ արարողակարգային,

տրանսպորտային սպասարկման, սնունդի և կեցության ծախսերը և այլն)

դասակարգվել են որպես գաղտնի տեղեկատվություն90: ՔՀԿ-ները և ընդդիմության

ներկայացուցիչները քննադատեցին այս դրույթը՝ որպես կառավարության

թափանցիկության և տեղեկատվության մատչելիության սահմանափակման ևս մեկ

փորձ: Բացի այդ, 2016 թվականի դեկտեմբերին փոփոխություններ են ընդունվել

անձնական տվյալների պաշտպանության մասին օրենքում` վերացնելով այն

դրույթը, ըստ որի լրատվամիջոցները կարող են անձնական տեղեկություններ

հավաքել և հրապարակել, եթե հանրային նշանակության հարց է քննարկվում91: Սա

նշանակում է, որ ԶԼՄ-ների ներկայացուցիչները անձնական տեղեկությունների

հրապարակման համար պետք է ստանան համապատասխան անձանց

համաձայնությունը՝ անկախ այն բանից, թե արդյոք այդ անձը պաշտոնյա է, թե ոչ:

Այս փոփոխությունը ճանաչվել է որպես հետաքննող լրագրության համար

խոչընդոտ, քանի որ այն գրեթե անհնարին է դարձնում, օրինակ, անօրինական

88 Արթուր Սաքունցը ՍԴ իրենց հայցի մասին. «Գաղտնիք է` թե ինչն է գաղտնի», Հելսինկյան

Քաղաքացիական Ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակ, 02.12.2011,

http://hcav.am/events/արթուր-սաքունցը-սդ-իրենց-հայցի-մասին-«/ 89 «Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակ» հասարակական

կազմակերպության դիմումի հիման վրա՝ «Պետական և ծառայողական գաղտնիքի մասին»

Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 8-րդ հոդվածի 4-րդ մասի «զ» ենթակետի, 12-րդ հոդվածի 6-

րդ եվ 7-րդ մասերի՝ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությանը

համապատասխանության հարցը որոշելու վերաբերյալ գործով, ՍԴՈ-1010, 06.03.2012թ,

http://www.concourt.am/armenian/decisions/common/2012/pdf/sdv-1010.pdf 90 ՀՀ օրենքը «Գնումների մասին», 16.12.2016 թ,, հոդված 15 91 ՀՀ օրենքը «Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին» Հայաստանի Հանրապետության

օրենքում փոփոխություն կատարելու մասին», 16.12.2016 թ,, հոդված 1

http://hcav.am/events/արթուր-սաքունցը-սդ-իրենց-հայցի-մասին-

http://www.concourt.am/armenian/decisions/common/2012/pdf/sdv-1010.pdf

42

հարստացման դեպքերի բացահայտումը` պաշտոնյաների անձնական ունեցվածքի

և ծախսերի մասին տեղեկություններ հրապարակելու միջոցով92:

Ինչպես նշվեց, բացի տարբեր պատճառներով տեղեկատվություն չտրամադրելուց,

պետական կառույցները հաճախ թերի պատասխաններ են տալիս և չեն հետևում

սահմանված ժամկետներին: Եթե տեղեկատվությունը չի տրամադրվում կամ

բավարար չէ, կարելի է բողոք ուղարկել վերադաս պաշտոնատար անձին կամ

կառույցին, եթե կա այդպիսին, ապա` դիմել դատարան: Այնուամենայնիվ,

դատական հայցերն անարդյունավետ են լինում, քանի որ դատավարությունները

չափազանց ժամանակատար են և թանկ։ Թեև դատական գործերը հաճախ լուծվում

են հարցում անողների օգտին, դա տևում է մի քանի տարի և դատարանի որոշումը

հրապարակելու պահին խնդրո առարկա հանդիսացող տեղեկությունն արդեն

կարող է կորցնել իր արդիականությունը: Որպես կանոն, ՔՀԿ-ները

տեղեկատվություն ստանալու համար դատական գործընթաց չեն նախաձեռնում,

բացառությամբ երբ պարզապես ցանկանում են ապացուցել իրենց

իրավացիությունը: Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգրքի

համաձայն՝ պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից

տեղեկատվություն չտրամադրելը ենթակա է մինչև 50000 դրամ տուգանքի93:

Քրեական օրենսգրքով ավելի մեծ` մինչև 400000 ՀՀ դրամ տուգանք է նախատեսված

այն դեպքերի համար, երբ պետական մարմինը անձին չի տրամադրել

անմիջականորեն նրա իրավունքներն ու օրինական շահերը շոշափող նյութերը և

դրանով վնաս է պատճառել տվյալ անձի իրավունքներին և օրինական շահերին94:

Պետք է նաև նշել, որ չնայած դատարանը, որպես կանոն, բավարարում է

տեղեկատվության հարցման պահանջը, այնուամենայնիվ, ըստ տեղեկատվության

ազատության փորձագետի՝ օրինական պահանջներին չենթարկվող պաշտոնյաների

նկատմամբ վարչական տույժեր չեն կիրառվում, և 2003 թվականին

«Տեղեկատվության ազատության մասին» օրենքն ընդունելուց ի վեր միայն երկու

համայնքապետեր են ենթարկվել վարչական տույժերի։ Այսինքն, դատական կարգով

բողոքարկումը չի բերում պաշտոնյաների պատասխանատվության ավելացմանը և

համակարգային բարելավումների:

Ըստ ոլորտի փորձագետի՝ իրավական դրույթների կիրառմանը նպաստող

ամենաարդյունավետ գործիքը ոչ թե դատարան դիմելն է, այլ գործի լայն հանրային

հնչեղություն առաջացնելը, որը հաճախ ստիպում է պաշտոնյաներին

տեղեկատվության տրամադրել։ Սա հատկապես տեսանելի է այն դեպքերում, երբ

92 Հայաստանում մամուլի ազատության վերաբերյալ աճող մտահոգությունները, Լրագրողներ

առանց սահմանների, 06.04.2018, https://rsf.org/en/news/mounting-concern-about-press-freedom-armenia 93 Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգիրք, 06.12.1985 թ., հոդված 189-7

(հոդվածը լրացվել է 01.12.2003թ.) 94 ՀՀ քրեական օրենսգիրք, 18.04.2003 թ., հոդված 148

https://rsf.org/en/news/mounting-concern-about-press-freedom-armenia

43

հարցումն ուղարկում է ոլորտում բարձր հեղինակություն ունեցող

կազմակերպությունը: Պատկերավոր օրինակ էր ՖԽ քննարկումների

մասնակիցներից մեկի փորձը: Նա պատմում էր, որ թեև համայնքապետարանը

սովորաբար դժկամությամբ է տեղեկատվություն տրամադրում, մի անգամ ինքն

ականատես է եղել, թե ինչպես են համայնքապետարանի բոլոր բաժինները

մոբիլիզացվել, որպեսզի ժամանակին ու լիարժեք պատասխան ուղարկեն ՔՀԿ-

ներից մեկի՝ Ժուռնալիստների «Ասպարեզ» ակումբի հարցմանը, որը հայտնի է

պաշտոնյաների անհարիր գործելակերպի հանդեպ խիստ քննադատությամբ: Այս

ոլորտում աշխատող մեկ այլ ՔՀԿ՝ «Ինֆորմացիայի ազատության կենտրոնը», որը

հայտնի է որպես որպես տեղեկատվության ազատության օրենքի ջատագով և

խթանող, սեփական մոնիտորինգի արդյունքների հիման վրա հրապարակում է

Հայաստանի պետական մարմինների վարկանիշը95 և կազմակերպում «Ոսկե

բանալի և ժանգոտ կողպեք» ամենամյա մրցանակաբաշխությունը՝ այդ բանալին ու

կողպեքը նվիրելով այն պետական մարմիններին, որոնք տեղեկատվության

մատչելիության առումով համապատասխանաբար ամենաթափանցիկ կամ

ամենափակ քաղաքականությունն են վարում96: Այսպիսի միջոցառումները

լրացուցիչ խթան են հանդիսանում պետական մարմինների կողմից

տեղեկատվության մատչելիության ապահովման համար:

ՖԽ քննարկումներին մասնակցած ՔՀԿ-ները նշում էին, որ պետական մարմիններն

ավելի պատրաստակամորեն են տեղեկատվություն տրամադրում այն ՔՀԿ-ներին,

որոնք հանրայնացնում են տեղեկատվության տրամադրման հետ կապված

ցանկացած խախտում:

«Հիմա որ գրություն ենք ուղարկում, ուրեմն վերջ, կարող է նույնիսկ էդ նույն

օրը պատասխանեն, եթե ճանաչած կազմակերպություն է, դա շատ կարևոր է»

(ՖԽ քննարկում Գորիսում)։

«Մենք տեղեկատվական կազմակերպություն ենք, ունենք մեր կայքը, եթե մենք

ինչ-որ հարցում ենք ուղարկում, մենք բաց տեքստը կայքում էլ ենք տեղադրում

[…]։ Էս հինգ տարվա պրակտիկայիս մեջ մի դեպք եմ հիշում, որ չեն

պատասխանել, Երևանի քաղաքապետարանն էր, 2 անգամ զանգեցինք,

ասեցին, որ չեն ստացել, նորից ուղարկեք խնդրում եմ, բայց մենք 2-րդ անգամ

արդեն հրապարակեցինք, ու սկսեցին մեզ պատասխանել» (ՖԽ քննարկում

Երևանում)։

ՖԽ քննարկումների մասնակիցները նշում են, որ բացի հարցման թեմայից և

հարցումն անող ՔՀԿ-ի հեղինակությունից, տեղեկատվության տրամադրումը

95 Ինֆորմացիայի ազատության կենտրոն, Հրապարակումներ, ՏԱ վերլուծություններ,

http://www.foi.am/hy/research/item/1572/ 96 Ինֆորմացիայի ազատության կենտրոն, ՏԱ ամենամյա մրցանակաբաշխություն, Ընդհանուր

տեղեկություն, http://www.foi.am/hy/about-award/

http://www.foi.am/hy/research/item/1572/

http://www.foi.am/hy/about-award/

44

կախված է նաև տվյալ գործակալությունից ու պաշտոնյայից: Բացի այդ, ինչպես

նշում են մարզային ՔՀԿ-ները, մարզային և տեղական իշխանությունները այս

առումով ավելի խնդրահարույց են, քանի որ հաճախ նրանք լիարժեք

տեղեկատվություն չեն տրամադրում կամ ընդհանրապես չեն պատասխանում

հարցմանը։

«Երբ որ նոր սկսում էինք տեղական հարցումները, համայնքապետերը իրենց

պարտավորված չէին զգում հասարակական կազմակերպությունների

ներկայացուցիչների տեղեկատվական հարցմանը պատասխանելուն» (ՖԽ

քննարկում Երևանում)։

Սա կարող է բացատրվել կարողությունների պակասով, ինչպես նաև տեղական

ինքնակառավարման մարմինների կողմից այդ պարտականության անտեսմամբ։

ՔՀԿ-ները նշում են, որ համայնքներում և մարզպետարաններում

տեղեկատվությունը հաճախ պատշաճ կերպով չի կառավարվում, ինչը լրացուցիչ

խոչընդոտներ է ստեղծում տեղեկատվությունը ժամանակին տրամադրելու համար:

Հարցման մասնակիցները ևս նշել են տեղական ինքնակառավարման մարմինների

կողմից տեղեկատվության տրամադրման հետ կապված նմանատիպ խնդիրների

մասին: Բացի այդ, ինչպես նշում են մարզային ՔՀԿ-ները, տեղական

իշխանությունները հաճախ չեն հետևում տեղական ինքնակառավարման մասին

օրենքի պահանջներին՝ բյուջեի, ավագանու նիստերի և այլ անհրաժեշտ

տեղեկությունները հրապարակելու պարտավորության մասով97։

Տեղեկատվության հանրային հրապարակումը խնդրահարույց է նաև ազգային

մակարդակով: Հարցազրույցներին մասնակցած փորձագետները գտնում են, որ

օրենքով սահմանված տեղեկատվության չհրապարակումը տեղեկատվության

մատչելիության ոլորտում ամենամեծ խնդիրներից է: Պետական մարմինների և

տեղական համայնքների կայքէջերը պարբերաբար չեն թարմացվում և օրենքով

պահանջվող տեղեկատվությունը լիարժեք չեն ներկայացնում, որն էլ խոչընդոտում

է պետական մարմինների հաշվետվողականությանը: Չնայած կառավարությունում

տեղի ունեցող փոփոխություններին և նոր կառավարության՝ բաց և թափանցիկ

աշխատելու հավաստիացմանը, փորձագետները նշում են, որ պաշտոնական

կայքերում տեղեկատվության հրապարակումը ներկայումս անգամ վատթարացել է,

քանի որ նոր կառավարության ներկայացուցիչները հաճախ նախընտրում են

տեղեկատվություն և կարծիքներ տրամադրել իրենց ֆեյսբուքյան էջերի կամ

լրատվամիջոցների միջոցով՝ պաշտոնական տեղեկատվական աղբյուր ծառայող

կայքերն օգտագործելու փոխարեն:

Պաշտոնյաների հասանելիությունը

97 ՀՀ օրենքը «Տեղական ինքնակառավարման մասին», 07.05.2002թ., հոդված 15, հոդված 91

45

Տեղեկատվության մատչելիության ոլորտում վերջերս տեղ գտած մարտահրավերից

էր 2018 թվականի «Կառավարության կառուցվածքի և գործունեության մասին»

օրենքի դրույթը կառավարության նիստերի ձևաչափի վերաբերյալ: Ըստ այս

դրույթի՝ կառավարության նիստերն այդուհետ տեղի էին ունենալու փակ դռների

հետևում՝ առանց լրատվամիջոցների մասնակցության, բացառությամբ այն

դեպքերի, երբ վարչապետը որոշում է հանդիպման որոշակի մասը բաց անցկացնել։

Ավելին, կառավարության անդամները չեն կարող հարցազրույցներ տալ և

տեղեկություններ տրամադրել կառավարության նիստում քննարկվող որևէ հարցի

վերաբերյալ՝ առանց վարչապետի թույլտվության98։

Այս օրենքն ուժի մեջ է մտել 2018 թվականի ապրիլի 9-ին՝ սահմանադրական

փոփոխություններն ամբողջությամբ ուժի մեջ մտնելուն պես, և կառավարության մի

քանի նիստ անցկացվել է դռնփակ։ Տվյալ դրույթը գնահատվեց որպես հետընթաց

կառավարության թափանցիկության և տեղեկատվության մատչելիության

ոլորտում: Այնուամենայնիվ, մայիսի 8-ին ընտրված նոր վարչապետի առաջին

հայտարարությունը եղավ այն, որ նիստերը բաց են լինելու և հեռարձակվելու են

ուղիղ եթերով99:

Նախկին կաբինետի համեմատ՝ նոր կառավարության անդամներն ավելի հասանելի

են սոցիալական ցանցերում և ավելի հաճախ են իրենց տեսակետները և ծրագրերը

ներկայացնում առցանց և անցանց լրատվամիջոցներով, այդ թվում՝

կառավարության նիստերից առաջ և հետո հաճախակի ճեպազրույցների միջոցով:

Հետազոտության մասնակիցները նշում են, որ պետական պաշտոնյաների

մատչելիությունը նախորդ տարիների համեմատ զգալիորեն բարելավվել է:

Գծապատկեր 4՝ Որքանո՞վ են պաշտոնյաները հասանելի հանրությանը և ՔՀԿ-ներին ներկայումս և 2015-2017թթ.

ընթացքում։ Առցանց հարցման տվյալներ, հունիս 2018 (քանակ, N=95)

98 ՀՀ օրենքը «Կառավարության կառուցվածքի և գործունեության մասին», 23.03.2018թ. 99 Կառավարության նիստերը կլինեն դռնբաց. առաջին քայլը, որ կանի Նիկոլ Փաշինյանը վարչապետ

դառնալու դեպքում, Aysor.am, 30.04.2018, https://www.aysor.am/am/news/2018/04/30/փաշինյան-

նիստեր/1408029; Փաշինյանն առաջին քայլով կառավարության նիստերը կդարձնի դռնբաց,

Shantnews.am, 30.04.2018, https://www.shantnews.am/news/view/17885.html

1

11

23

60

49

13

15

3

7

8

0% 20% 40% 60% 80% 100%

2015-2017

ներկա

Որքանո՞վ ենպաշտոնյաները հասանելի հանրությանըևՔՀԿ-ներին ներկայումսև 2015-2017թթ. ընթացքում

լիովին հասանելի են

ավելի շուտ հասանելի են

ավելի շուտ հասանելի չեն

բոլորովին հասանելի չեն

դժվ․ եմ պատասխանել

https://www.aysor.am/am/news/2018/04/30/փաշինյան-նիստեր/1408029

https://www.aysor.am/am/news/2018/04/30/փաշինյան-նիստեր/1408029

https://www.shantnews.am/news/view/17885.html

46

Միևնույն ժամանակ, որոշ ՔՀԿ-ներ նշում են, որ չեն կարողանում հանդիպումների

վերաբերյալ պայմանավորվածություններ ձեռք բերել պաշտոնյաների հետ, ինչը

հիմնականում պատճառաբանվում է վերջիններիս ծանրաբեռնված

աշխատանքային գրաֆիկով: Տեղական մակարդակում պաշտոնյաների

հասանելիությունը և ՔՀԿ-ի հետ համագործակցությունը հաճախ կախված է

համայնքի ղեկավարի անձից:

Ինտերնետի մատչելիություն

Ինտերնետի մատչելիությունը պաշտպանելու կամ սահմանափակելու մասին որևէ

օրենք չկա, իսկ գործնականում, որպես կանոն, ինտերնետի սահմանափակումներ

չեն լինում: Որոշ միջադեպեր են գրանցվել 2016 թվականի հուլիսին՝ Սասնա Ծռերի

հետ կապված բողոքի ակցիաների ընթացքում, երբ որոշ ինտերնետ ծառայություն

մատուցողների կողմից մոտ 40 րոպե խափանվել էր օգտատերերի մուտքը ֆեյսբուք

սոցիալական ցանց100:

Հայաստանում գործում են բջջային ծառայությունների երեք օպերատոր և

ինտերնետ ծառայություն մատուցող հարյուրից ավելի ընկերություն101:

Այնուամենայնիվ, ինտերնետի շուկայի 95%-ը վերահսկվում է հինգ

ընկերությունների կողմից, իսկ մնացած 5%-ը ապահովվում են մի շարք փոքր

ընկերություններ102: Հետազոտության մասնակից փորձագետներից մեկը

մտահոգված էր ինտերնետ ծառայություն մատուցողների շուկայում առանձին

կազմակերպությունների ունեցած գերակա դիրքով, ինչը պոտենցիալ առումով

կարող է բերել ինտերնետի վերահսկողության։ Նա նկատեց, որ այս խնդիրը

հատկապես կարևոր է՝ հաշվի առնելով ինտերնետի օգտագործման ոլորտում

հատուկ կանոնակարգերի բացակայությունը: Հեռահաղորդակցության

ծառայությունների տրամադրումը կարգավորվում է «Էլեկտրոնային

հաղորդակցության մասին» օրենքով, որը նաև նկարագրում է կարգավորող մարմնի

կողմից լիցենզիա տրամադրելու պայմանները103: Հեռահաղորդակցության ոլորտում

կարգավորող մարմինը ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող

հանձնաժողովն է104: Հանձնաժողովի անդամներին վարչապետի առաջարկությամբ

100 Նախադեպ. արգելափակված ֆեյսբուք, Գեղամ Վարդանյան, Media.am,

https://www.media.am/facebook-blocked-in-armenia 101 Հանրային էլեկտրոնային հաղորդակցության ցանցի (ցանցի շահագործման) լիցենզիաներ,

Հայաստանի Հանրապետության հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողով,

http://www.psrc.am/images/docs/license/communication/Canc_Lisence_1807.18.pdf 102 Ինտերնետի շուկան Հայաստանում. Beeline-ը զիջել է առաջատարի դիրքը, Hetq.am, 26.10.2016,

http://hetq.am/arm/news/72097/95-of-broadband-internet-market-in-armenia-controlled-by-5-

companies.html 103 ՀՀ օրենքը «Էլեկտրոնային հաղորդակցության մասին», 08.07.2005թ. 104 ՀՀ օրենքը «Հանրային ծառայությունները կարգավորող մարմնի մասին», 25.12.2003 թ., հոդված 6

https://www.media.am/facebook-blocked-in-armenia

http://www.psrc.am/images/docs/license/communication/Canc_Lisence_1807.18.pdf

http://hetq.am/arm/news/72097/95-of-broadband-internet-market-in-armenia-controlled-by-5-companies.html

http://hetq.am/arm/news/72097/95-of-broadband-internet-market-in-armenia-controlled-by-5-companies.html

47

նշանակում է ՀՀ Ազգային ժողովը՝ հինգ տարի պաշտոնավարման ժամկետով105։

Ըստ Ֆրիդմ Հաուզի «Համացանցի ազատություն» զեկույցի, հեռահաղորդակցության

ոլորտում հանձնաժողովի գործունեությունը թափանցիկ է և ընկալվում է որպես

արդարացի106: Հայաստանի օրենսդրության մեջ առցանց բովանդակության

արգելափակման կամ զտման վերաբերյալ որևէ կարգավորում չկա, իսկ դատական

պրակտիկան դեռևս ձևավորված չէ107:

Ընդհանուր առմամբ, վերջին տարիներին ինտերնետի մատչելիությունը

առանցքային դեր է ունեցել քաղաքացիական ակտիվության տեսանկյունից, քանի

որ բողոքի շարժումների ընթացքում տեղեկատվության փոխանակման ու

համախմբման համար մեծապես օգտագործվում էին սոցիալական ցանցերը, իսկ

ապրիլյան շարժումն աննախադեպ էր առցանց լրատվամիջոցների և սովորական

քաղաքացիների կողմից ուղիղ եթերների քանակով, ինչն արագ մոբիլիզացման և

իրադարձություններին հետևելու հնարավորություն էր ընձեռում, ինչպես նաև

նպաստում աշխարհի տարբեր մասերում հայկական սփյուռքի աջակցության

արտահայտմանը108:

Այսպիսով, տեղեկատվության մատչելիության ոլորտում առկա

մարտահրավերները ներառում են տեղեկատվությունը ժամանակին և լիարժեք

կերպով չտրամադրելու դեպքերը՝ հատկապես համայնքային մակարդակում,

տեղեկատվության հարցումների մերժման դեպքում բողոքարկման արագ և

արդյունավետ միջոցների բացակայությունը, պաշտոնյաների կողմից հայեցողական

մոտեցումը, ինչպես նաև տեղեկատվության որոշակի տեսակների նախնական

հրապարակման՝ օրենքով սահմանված պահանջի թերի կիրառումը: Առանձին

գործակալությունների կողմից տեղեկատվության տրամադրման դրական

միտումները, ըստ հետազոտության մասնակիցների, առավելապես

պայմանավորված են ՔՀԿ-ների ջանքերով, որոնք աջակցել են նրանց

կարողությունների զարգացմանը և բազմաթիվ դիմումների, շփումների և

105 ՀՀ օրենքը «Հանրային ծառայությունները կարգավորող մարմնի մասին», 25.12.2003 թ., հոդված 7 106 Համացանցի ազատություն 2017, Հայաստան, Ֆրիդմ Հաուզ, https://freedomhouse.org/report/freedom-

net/2017/armenia 107 Ինտերնետի ազատությունը և առցանց տիրույթում մարդու իրավունքների պաշտպանությունը

Հայաստանում, Հասմիկ Թամամյան, Մովսես Հակոբյան, 2017թ. հունիս (թարմացվել է 2017թ.

դեկտեմբերին), http://mediainitiatives.am/wp-content/uploads/2018/03/Internet-Freedom-Research-Report-

2017-in-Armenian.pdf 108 Տե՛ս օրինակ «Ինտերնետի ազատություն 2017, Հայաստան» զեկույցի «Թվային ակտիվիզմ» բաժինը,

Ֆրիդմ Հաուզ, https://freedomhouse.org/report/freedom-net/2017/armenia; Ուղիղ եթերների

հեղափոխությունը, Սամվել Մարտիրոսյան, 08.06.2018.

http://www.noravank.am/arm/articles/detail.php?ELEMENT_ID=17416; Քայլելով Թավշյա

հեղափոխության հետ․ առցանց մեդիայի դերը, Civilnet.am, 22.05.2018,

https://www.civilnet.am/news/2018/05/22/Քայլելով-Թավշյա-հեղափոխության-հետ․-առցանց-մեդիայի-

դերը/337463



http://mediainitiatives.am/wp-content/uploads/2018/03/Internet-Freedom-Research-Report-2017-in-Armenian.pdf

http://mediainitiatives.am/wp-content/uploads/2018/03/Internet-Freedom-Research-Report-2017-in-Armenian.pdf


http://www.noravank.am/arm/articles/detail.php?ELEMENT_ID=17416

48

դատական գործերի միջոցով հետևողական կերպով պահանջել օրենքի դրույթների

կիրառումը, ինչպես նաև ինտերնետում առկա տեղեկատվական հարթակների

ավելացմամբ։


Հետազոտությանը մասնակցած փորձագետների և ՔՀԿ-ների կողմից ներկայացվել

են տեղեկատվության մատչելիության բարելավմանն ուղղված հետևյալ

առաջարկները.

Ստեղծել տեղեկատվության ազատության հարցերով անկախ

արտադատական մարմին, օրինակ, տեղեկատվության ազատության

հարցերով հանձնակատար, որն արագ և արդյունավետ կերպով կլուծի

տեղեկատվության մատչելիության հետ կապված վեճերը և

խորհրդատվական ու իրազեկման գործառույթներ կիրականացնի։

Տեղեկատվություն տրամադրելու հիմնական սկզբունքների ու

ընթացակարգերի վերաբերյալ դասընթացներ կազմակերպել

տեղեկատվության ազատության հարցերով պատասխանատու

պաշտոնյաների համար։

Բարելավել ՔՀԿ-ների իրազեկվածությունը տեղեկություն ստանալու

ընթացակարգերի, առցանց եղանակով մատչելի տեղեկատվության

տեսակների և աղբյուրների, ինչպես նաև հնարավոր սահմանափակումների

վերաբերյալ։

Պետական մարմինների և պաշտոնատար անձանց թափանցիկության և

հաշվետվողականության ապահովման նպատակով պարբերական

հաշվետվությունների մեխանիզմներ մշակել, որոնք կարող են լինել ինչպես

առցանց եղանակով, այնպես էլ շահագրգիռ կողմերի հետ դեմառդեմ

հանդիպումների միջոցով։

Մոնիտորինգ իրականացնել պաշտոնական աղբյուրներում,

մասնավորապես՝ կայքերում հրապարակված տեղեկատվության օրենքի

դրույթներին համապատասխանելու վերաբերյալ։

Տեղեկատվության ազատության իրավունքը խախտող գործակալությունների

նկատմամբ արդյունավետ պատժամիջոցներ կիրառել։

Պետական մարմինների համար օրենքի գերակայության վրա հիմնված

հաղորդակցության միասնական քաղաքականություն ընդունել։

Խաղաղ հավաքներ

Հավաքների ազատությունը երաշխավորված է ՀՀ Սահմանադրության 44-րդ

հոդվածով և կարգավորվում է 2011 թվականի ընդունված «Հավաքների

ազատության մասին» օրենքով։ Ըստ այս օրենքի, հավաքների անցկացման օրվանից

49

առնվազն յոթ օր առաջ անհրաժեշտ է նախնական ծանուցում ուղարկել լիազոր

մարմնին՝ համայնքային իշխանություններին, եթե հավաքի մասնակիցների

հնարավոր թիվը գերազանցում է հարյուրը: Թույլատրելի են նաև շտապ և

ինքնաբուխ հավաքները՝ պայմանով, որ դրանց տևողությունը չի գերազանցում վեց

ժամը: Հավաքի վայրը, ժամանակը և եղանակը կարող են փոփոխվել լիազոր

մարմնի կողմից, եթե առաջարկվող ժամանակը, վայրը կամ եղանակը կարող են

հանգեցնել այլ անձանց հիմնական իրավունքների կամ հանրային շահերի

սահմանափակման: Հավաքի մասնակիցների համար առկա են հետևյալ

սահմանափակումները. դատավորները, դատախազները, քննիչները, ինչպես նաև

զինված ուժերում, ազգային անվտանգության ոստիկանության և այլ

ռազմականացված մարմիններում ծառայողներն իրավունք չունեն հավաքին

մասնակցելու ծառայողական համազգեստով և հավաքներին մասնակցելիս պետք է

քաղաքական չեզոքություն և զսպվածություն ցուցաբերեն։ Մինչև 14 տարեկան

երեխաները կարող են հավաք կազմակերպել միայն իրենց ներկայացուցիչների

գրավոր համաձայնությամբ109: Աշխատանքային օրենսգրքի համաձայն,

արհմիությունը կարող է գործադուլ նախաձեռնել կազմակերպության

աշխատակազմի երկու երրորդի համաձայնության դեպքում110: Աշխատանքային

օրենսգրքի փոփոխությունների ներկայիս նախագծով նախատեսվում է փոփոխել

գործադուլ անելու համար աշխատողների կողմ ձայների անհրաժեշտ թվաքանակը՝

այն երկու երրորդից դարձնելով պարզ մեծամասնություն:

Ընդհանուր առմամբ, խաղաղ հավաքները կանոնակարգող իրավական դաշտը

հետազոտության մասնակիցների կողմից գնահատվում է որպես բարենպաստ:

Այնուամենայնիվ, գործնականում մի շարք խնդիրներ են արձանագրվել,

մասնավորապես կապված խաղաղ ցուցարարների նկատմամբ բռնության

կիրառման, ոստիկանության ուժի անհամաչափության, ինչպես նաև ցույցերի

ակտիվ մասնակիցների քրեական հետապնդման հետ, որոնք կմանրամասնենք

ստորև:

2015 թվականի հունիսին ցույցեր տեղի ունեցան էլեկտրաէներգիայի սակագների

բարձրացման վերաբերյալ կառավարության որոշման դեմ, որը կայացվել էր

էլեկտրաէներգիայի բաշխման համար պատասխանատու ընկերության դիմումի

հիման վրա։ Ցույցերը սկիզբ առան «Ոչ թալանին» շարժման նախաձեռնությամբ և

ապա ստացան «Էլեկտրիկ Երևան» անվանումը։ Ազատության հրապարակից

ցուցարարները շարժվեցին դեպի նախագահական նստավայր, սակայն

ճանապարհին հանդիպեցին ոստիկանական շղթայի և որոշեցին նստացույց անել

Բաղրամյան պողոտայում, որը Երևանի կենտրոնական պողոտաներից է, այդպիսով

109 ՀՀ օրենքը «Հավաքների ազատության մասին», 14․04․2011 110 ՀՀ աշխատանքային օրենսգիրք, հոդված 74

50

փակելով երթևեկություն այդ հատվածում։ Հունիսի 23-ի վաղ առավոտյան ցույցը

ցրելու նպատակով ոստիկանության կողմից անհամաչափ ուժ կիրառվեց, ներառյալ

ջրցան և բռնության կիրառում թե՛ ցուցարարների, թե՛ լրատվամիջոցների

ներկայացուցիչների նկատմամբ111: Մոտ 200 ցուցարարներ բերման ենթարկվեցին և

ոստիկանական բաժանմունքներում պահվեցին գրեթե ողջ օրվա ընթացքում, որը

թույլատրված ժամանակահատվածի կոպիտ խախտում էր112։

Բողոքի մեկ այլ նշանակալի ակցիա տեղի ունեցավ 2016 թվականի հուլիսին, երբ

«Սասնա ծռեր» անունով զինված խմբավորումը գրավեց ՀՀ ոստիկանության

պարեկապահակային ծառայության գնդի տարածքը, որին հետևեցին բողոքի

երկշաբաթյա ցույցերը: Այս իրադարձությունների ժամանակ ևս ոստիկանները

հատուկ միջոցներ կիրառեցին ցույցը ցրելու համար, և բազմաթիվ մարդիկ

վնասվածքներ ստացան113: Պետք է նշել, որ 2016 թվականի բողոքի ակցիաների

ընթացքում նկատվել է նաև ցուցարարների ագրեսիվ վարքագիծ, սակայն, ըստ

փորձագետների, ոստիկանության պատասխանը հավասարակշռված չէր, քանի որ

ագրեսիվ մասնակիցներին բացահայտելու փոխարեն ոստիկանությունը մարդկանց

պատահականորեն բերման էր ենթարկում և ուժ կիրառում հանրահավաքին ներկա

մարդկանց, այդ թվում՝ լրագրողների նկատմամբ: Ըստ Հելսինկյան

Քաղաքացիական Ասամբլեայի զեկույցի՝ բողոքների բազմաթիվ մասնակիցներ,

ինչպես նաև տարբեր շարժումների ակտիվիստներ բռնի կերպով բերման են

ենթարկվել ոստիկանության բաժիններ հանրահավաքի վայրերից ու

բնակարաններից և ծեծի ենթարկվել ոստիկանության կողմից114: Բերման

111 Էներգիայի վերաբերյալ բողոքի ցույցերը Հայաստանում՝ Երևանում էլեկտրական մթնոլորտ է,

Ռեյհան Դեմիտրի, BBC News, 26.06.2015, https://www.bbc.com/news/world-europe-33286397;

Հայաստանի «Էլեկտրիկ Երևան» ցույցերի յոթերորդ օրն է, The Telegraph, 25.06.2015,

https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/armenia/11699692/Armenias-Electric-Yerevan-

protests-enter-seventh-day.html; #ԷլեկտրիկԵրևան՝ շարժման անատոմիան, Civilnet, 01.07.2015,

https://www.civilnet.am/news/2015/07/01/electricyerevan-anatomy-of-a-movement/273522; Հայաստանի

ոստիկանությունը բռնի կերպով ցրում է Երևանի ցուցարարներին, 18-ը վնասված են ստացել, RFL/RL

Հայաստանի ծառայություն, 23.06.2015, https://www.rferl.org/a/armenia-police-disperse-electricity-rate-

protests/27087394.html 112 Հայաստան՝ ոստիկանության բռնությունները ցուցարարների և լրագրողների նկատմամբ, Human

Rights Watch, 24.06.2015, https://www.hrw.org/news/2015/06/24/armenia-police-violence-against-

protesters-journalists 113 Հայաստան՝ ոստիկանության անհամաչափ ուժի կիրառում ցույցերի ընթացքում, Human Rights

Watch, 01.08.2016, https://www.hrw.org/news/2016/08/01/armenia-excessive-police-force-protest; Տասնյակ

մարդիկ վնասվածքներ են ստացել Երևանում ոստիկանության և ցուցարարների ընդհարումների

ընթացքում, Radio Free Europe/Radio Liberty, 30.07.2016, https://www.rferl.org/a/dozens-injured-police-

protester-clashes-yerevan-/27889053.html 114 Զեկույց 2016թ. հուլիսի 17-ից օգոստոսի 5-ը ՀՀ-ում տեղի ունեցած իրադարձությունների

վերաբերյալ, Հայաստանի հելսինկյան կոմիտե,

http://armhels.com/publications/hulisi17ic-ogostosi5-hhum-teghi-unecats-iradardzutyunneri-veraberyal/

https://www.bbc.com/news/world-europe-33286397

https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/armenia/11699692/Armenias-Electric-Yerevan-protests-enter-seventh-day.html

https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/armenia/11699692/Armenias-Electric-Yerevan-protests-enter-seventh-day.html

https://www.civilnet.am/news/2015/07/01/electricyerevan-anatomy-of-a-movement/273522

https://www.rferl.org/a/armenia-police-disperse-electricity-rate-protests/27087394.html

https://www.rferl.org/a/armenia-police-disperse-electricity-rate-protests/27087394.html

https://www.hrw.org/news/2015/06/24/armenia-police-violence-against-protesters-journalists

https://www.hrw.org/news/2015/06/24/armenia-police-violence-against-protesters-journalists

https://www.hrw.org/news/2016/08/01/armenia-excessive-police-force-protest

https://www.rferl.org/a/dozens-injured-police-protester-clashes-yerevan-/27889053.html

https://www.rferl.org/a/dozens-injured-police-protester-clashes-yerevan-/27889053.html

51

ենթարկվածները ոստիկանական բաժանմունքներում հաճախ ապօրինի պահվել են

սահմանված 3 ժամից ավելի:

Նմանատիպ իրավիճակ է եղել նաև 2018 թվականի ապրիլին տեղի ունեցած

ակցիաների ընթացքում, երբ ոստիկանության կողմից ավելի քան 1000 մարդ է

բերման ենթարկվել, այդ թվում անչափահասներ115, և մոտ 40 հոգի ձերբակալվել են

«զանգվածային անկարգությունների» և «օրենքով սահմանված կարգի խախտմամբ

հավաքներ կազմակերպելու և անցկացնելու» կասկածանքով116: Ապրիլի 16-ին և 22-

ին հատուկ միջոցներ կիրառվեցին ոստիկանության կողմից` տասնյակ

քաղաքացիների վնասվածքներ պատճառելով: Այս միջոցների օգտագործումը

փորձագետների կողմից գնահատվել է որպես անօրինական և անհամաչափ:

«Կիրառվել են հատուկ միջոցներ, որոնց կիրառումը անթույլատրելի է էդ

հեռավորությունից ու էդ մաշտաբի, հետևաբար դա անհամաչափ է։ Էլ

իրավական տեսանկյունից չգնահատեմ, որ առհասարակ օրինականության

տեսանկյունից նաև այն չպետք է կիրառվի, որովհետև հավաքները

բացառապես խաղաղ բնույթի էին։ […] Նման գործողությունները վկայում են,

որ զուտ պրակտիկայում հավաքի ազատության իրավունքը պետությունը չի

հարգում, այլ հակառակը՝ շատ կոպիտ ձևով ,յուրաքանչյուր անգամ, երբ

հանրային ընդվզում է լինում, այդ իրավունքը խախտում է, և արդեն որպես

շարունակություն մենք տեսանք, որ նաև այդ խախտումների նկատմամբ

քննությունը բացարձակապես արդյունավետ չի և ոչ ոք որպես էդպիսին

պատասխանատվության չի ենթարկում, ինչը ենթադրում է, որ պետությունը

ուղղակի անմիջականորեն հովանավորել է բոլոր այդ խախտումները»


Փորձագետների կարծիքով, հավաքներին ոստիկանությունը գործում էր ոչ թե

օրենքով, այլ հրահանգով: Ըստ այդմ, ոստիկանության գործողությունները

սովորաբար անկանխատեսելի էին, և նրանք տարբեր կերպ են վարվել՝ կախված

հանրահավաքի համատեքստից: Ոստիկանության կողմից բռնությունների

կիրառման դեպքերը պատշաճ կերպով չեն հետաքննվել և մինչ այս պահը 2015 և

2016 թվականների ցույցերի միջադեպերի համար ոստիկանության

աշխատակիցների նկատմամբ քրեական որևէ պատժամիջոց չի կիրառվել:

Հակառակ դրան, բողոքի բազմաթիվ մասնակիցներ են ձերբակալվել, և նրանցից

ոմանք վարչական և քրեական պատասխանատվության են ենթարկվել՝

115 Հաշվետվություն 2018 թվականի ապրիլի 13-20-ը խաղաղ հավաքների ընթացքում տեղի ունեցած

մարդու իրավունքների խախտումների մասին, «Իրավունքների պաշտպանություն առանց

սահմանների» ՀԿ, http://prwb.am/new/hy/2018/04/20/ հաշվետվություն-2018-թվականի-ապրիլի-13-20-

ը-խա/ 116 ՀՀ հատուկ քննչական ծառայություն, 23.04.2018, http://www.ccc.am/hy/1428493746/3/5834

http://prwb.am/new/hy/2018/04/20/%20հաշվետվություն-2018-թվականի-ապրիլի-13-20-ը-խա/

http://prwb.am/new/hy/2018/04/20/%20հաշվետվություն-2018-թվականի-ապրիլի-13-20-ը-խա/

http://www.ccc.am/hy/1428493746/3/5834

52

զանգվածային անկարգությունների հիմքով117: Այսպես, Սարի թաղի միջադեպերից

հետո, որ կապված էին «Սասնա ծռերի» կողմից ոստիկանության գնդի գրավման

դեպքի հետ, առնվազն 32 ցուցարարի մեղադրանք է առաջադրվել, որոնցից 21-ի

համար մեղադրական որոշում է կայացվել, իսկ 11-ը ազատազրկվել են118։ Բողոքի

ցույցերի ակտիվիստների նկատմամբ անհամաչափ պատժամիջոցների կիրառման

հայտնի օրինակներից է Գևորգ Սաֆարյանը, որը բերման է ենթարկվել 2016

թվականի հունվարի 1-ին հրապարակում տոնածառ տեղադրելու փորձի համար, և

ապա երկու տարով ազատազրկվել ոստիկանի դեմ բռնություն կիրառելու

մեղադրանքով119։

Մի շարք հաղորդումներ են եղել նաև ցույցերի մասնակիցների և լրատվամիջոցների

ներկայացուցիչների նկատմամբ ենթադրաբար պաշտոնյաների և օլիգարխների

հետ կապված հանցագործ խմբերի կողմից ֆիզիկական բռնության դեպքերի

մասին120: Նման դեպքերում հաճախ արձանագրվում է ոստիկանության և

իրավապահ մարմինների պատշաճ արձագանքի բացակայություն, որը խաղաղ

հավաքների իրավունքի ևս մեկ խախտում է հանդիսանում121:

Ըստ հարցման արդյունքների՝ ՔՀԿ-ները հավաքների վերաբերյալ ծանուցում

ներկայացնելիս տարբեր սահմանափակումների և խոչընդոտների են հանդիպել

տեղական իշխանությունների կողմից, ինչպես նաև առնչվել են ոստիկանության

անհամաչափ գործողությունների և հավաքների ընթացքում հրահրող անձանց

ներկայության հետ: Բացի այդ, հարցվողները նշել են իշխանությունների և

գործատուների կողմից հնչած սպառնալիքների և ՔՀԿ-ների աշխատանքի հետագա

խոչընդոտման մասին: Հարցման մասնակիցներից միայն մի քանիսն են կարծում, որ

տարբեր խմբերի քննադատություններն ու բողոքները ճնշվում են պետության

117 Հայաստան՝ մարդու իրավունքների խախտումներ, Human Rights Watch, 18.01.2018,

https://www.hrw.org/news/2018/01/18/armenia-uneven-record-human-rights 118 Հայաստան՝ ոստիկանության բռնությունների համար սահմանափակ արդարադատություն,

Human Rights Watch, 30.07.2017, https://www.hrw.org/news/2017/07/30/armenia-limited-justice-police-

violence 119 Զեկույց, Խաղաղ հավաքների ազատության մոնիթորինգ (2016 թ. հուլիս – 2017 թ. հունիս),

Հայաստանի Հելսինկյան կոմիտե, http://armhels.com/publications/xaxax-havaqneri-azatutyan-

monitoring-3/ 120 Հայաստան՝ բողոքի իրավունքն ու պետական ճնշումները, 2015-2016, Լևոն Բարսեղյան,

Հայաստանում լրագրողների դեմ թիրախավորված բռնությունները, 20.09.2016,

https://www.osce.org/odihr/272211?download=true; Իշխանությունները նորից իրենց հույսը դրել են

ոստիկանության և կրիմինալ խմբերի կողմից իրականացվող բռնությունների և հալածանքների վրա.

ՀԱԿ, Aravot.am, 21.04.2018 https://www.aravot.am/2018/04/21/951556/; Հայաստանում խոսքի

ազատության վիճակի և լրագրողների ու ԶԼՄ-ների իրավունքների խախտումների մասին 2017թ.

տարեկան զեկույց, Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտե,

http://khosq.am/reports//հայաստանում-խոսքի-ազատության-վիճակի-13/ 121 «Ազատություն» ռադիոկայանի լրագրողները հարձակման են ենթարկվել Հայաստանում,

Ղեկավարների հեռարձակող խորհուրդ, 23.04.2018, https://www.bbg.gov/2018/04/23/rferl-journalists-

assaulted-in-armenia/

https://www.hrw.org/news/2018/01/18/armenia-uneven-record-human-rights

https://www.hrw.org/news/2017/07/30/armenia-limited-justice-police-violence

https://www.hrw.org/news/2017/07/30/armenia-limited-justice-police-violence

http://armhels.com/publications/xaxax-havaqneri-azatutyan-monitoring-3/

http://armhels.com/publications/xaxax-havaqneri-azatutyan-monitoring-3/

https://www.osce.org/odihr/272211?download=true

https://www.aravot.am/2018/04/21/951556/




53

կողմից։ Միևնույն ժամանակ, նրանց մեծամասնությունը համաձայն չէ, որ

հավաքները կաշկանդող որևէ երևույթ չկա՝ մատնանշելով խաղաղ հավաքների

իրավունքի ազատ իրացման հետ կապված խնդիրները:

Գծապատկեր 5՝ Գործնականում հանդուրժողականություն դրսևորվու՞մ է բողոքի, գործադուլի կամ խաղաղ ցույցի

այլ ձևերի միջոցով իշխանություններին բաց կերպով քննադատող խմբավորումների հանդեպ։ Առցանց հարցման

տվյալներ, հունիս 2018 (քանակ, N=95)

ՖԽ քննարկումների ընթացքում մարզային համայնքների ներկայացուցիչները նշել

են, որ իրենց տարածաշրջանում տարիներ շարունակ վախի մթնոլորտ էր իշխում, և

փոքր համայնքների բնակչությունը հավաքներին չի մասնակցել տեղական

իշխանությունների և ենթադրաբար նրանց հետ կապված հանցավոր խմբերի

հանդեպ վախի, ինչպես նաև փոքր համայնքներին բնորոշ բարեկամական-

ազգակցական հարաբերությունների պատճառով, որոնք կաշկանդում են

մասնակցությունը համայնքի պաշտոնյաների դեմ բողոքի ակցիաներին: Այսինքն․

հավաքների մասնակիցների նկատմամբ հարկադրանքի առկայությունը

հատկապես տեսանելի է մարզերում, որտեղ ակտիվիստներին վախեցնելու համար

իրականացվել են հետապնդումներ ու ճնշումներ, այդ թվում՝ սպառնալիքներ,

ոստիկանության այցելություններ նրանց տուն, ճնշումներ ընտանիքի անդամների և

գործատուների միջոցով:

2018 թվականի գարնանը տեղի ունեցած քաղաքական փոփոխություններից հետո

հավաքների մասնակիցների նկատմամբ բազմաթիվ մեղադրանքներ կասեցվեցին,

իսկ 2016 և 2018 թվականների ցույցերի մասնակիցների հանդեպ զանգվածային

անկարգությունների հիմքով հարուցված մի շարք քրեական գործեր կարճվեցին:

Ինչպես նշվեց, կառավարության փոփոխությունը տեղի ունեցավ հենց 2018

թվականի ապրիլ-մայիս ամիսների զանգվածային ցույցերի արդյունքում: Շարժման

հաջողությունը խթան հանդիսացավ տեղական մակարդակով մի շարք բողոքի

ակցիաների կազմակերպման համար, որոնց միջոցով մարդիկ իրենց դժգոհությունն

29

53

9

4

Գործնականում հանդուրժողականություն դրսևորվու՞մ է

բողոքի, գործադուլի կամխաղաղ ցույցիայլ ձևերի միջոցովիշխանություններին բաց կերպով քննադատողխմբավորումների

հանդեպ

Քննադատությունը և բողոքի

հավաքները կաշկանդող որևէ բան

չկա

Քննադատությունն ու բողոքները

բացասաբար են ընդունվում

Քննադատությունն ու բողոքի

հավաքները ճնշվում են

պետության կողմից

Այլ

54

էին արտահայտում տարբեր հարցերի շուրջ: Հետազոտության մասնակիցներից

ոմանք մտահոգված էին մայիսի վերջին տեղ գտած՝ նոր վարչապետի

հայտարարությամբ, որով կոչ էր արվում դադարեցնել «զանգվածային

անհնազանդության բոլոր գործողությունները»` թույլ տալով նոր կառավարությանը

աստիճանաբար լուծել խնդիրները122: Թեև այս հայտարարության հիմքում ընկած էր

ոչ թե ազատությունների սահմանափակման միտումը, այլ համապատասխան

գործողություններ ձեռնարկելու վստահեցումը, ՔՀԿ ներկայացուցիչները նշեցին, որ

երբ նման հայտարարություն է արվում երկրի ղեկավարի մակարդակով, դա կարող

է կաշկանդել հավաքների ազատությունը:

Ամփոփելով, նշենք, որ խաղաղ հավաքների իրավունքի իրացման հետ կապված

հիմնական մարտահրավերները կապված են ոչ թե իրավական դաշտի, այլ

գործնական խնդիրների հետ, որոնք վերաբերում են ոստիկանության և ոչ

պետական դերակատարների բռնի գործողություններին, ԶԼՄ-ների կողմից

հավաքների լուսաբանման խոչընդոտմանը, ցուցարարների դեմ հարուցված

քրեական և վարչական գործերին, հավաքների մասնակիցների և լրագրողների

իրավունքների խախտման պատշաճ հետաքննության բացակայությանը և

իրավախախտ ոստիկանների և այլ անձանց պատասխանատվության չենթարկելու

խնդիրներին:


Հավաքների ազատության բարելավման վերաբերյալ առաջարկները հետևյալն են.

Հավաքների մասնակիցների, ինչպես նաև ԶԼՄ-ների ներկայացուցիչների և

լրագրողների նկատմամբ իրականացված բռնության բոլոր դեպքերի

արդյունավետ հետաքննություն ապահովել և համապատասխան

պատժամիջոցներ կիրառել:

Իրազեկման միջոցառումներ իրականացնել ինչպես ՔՀԿ-ների, այնպես էլ

իրավապահ մարմինների համար՝ հավաքների ազատության իրավական

նորմերի և առնչվող իրավունքների ու պարտականությունների վերաբերյալ:

Ոստիկանության գործողությունների ընթացքում պահպանել առկա

իրավական պահանջները՝ օրինակ, գործողությունների համաչափություն,

համազգեստի կամ հատուկ նշանների կրում, պաշտպանական գործառույթի

իրականացում:

Միջոցներ ձեռնարկել երկրում օրենքի գերակայության հաստատման և

մարդու իրավունքների ու հավաքների ազատության նկատմամբ հարգանքի

ամրապնդման ուղղությամբ:

122 Հայաստանի վարչապետը քաղաքացիական անհնազանդության գործողությունները որակում է

որպես սաբոտաժ, Arka.am, 23.05.2018, http://arka.am/en/news/politics/armenian_prime_minister_denounces_civil_disobedience_actions_as_sabotage_/

http://arka.am/en/news/politics/armenian_prime_minister_denounces_civil_disobedience_actions_as_sabotage_/

55

Քաղաքացիական հասարակության արդյունավետ գործընկերություն

Հայաստանում պետական մարմինների և քաղաքացիական հասարակության միջև

համագործակցության և հաղորդակցության խթանման համար մի շարք գործիքներ

և մեխանիզմներ են ստեղծվել: Ըստ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին»

օրենքի՝ օրենսդրական ակտերի նախագծերը ենթակա են հանրային քննարկման,

բացառությամբ միջազգային պայմանագրի վավերացման մասին օրենքի

նախագծերի: Այլ իրավական ակտերի նախագծերը հանրային քննարկման կարող

են դրվել պատասխանատու մարմնի նախաձեռնությամբ: Հանրային

քննարկումների տևողությունը պետք է լինի առնվազն 15 օր123: Կառավարության

կողմից հատուկ կայք է ստեղծվել՝ e-draft.am, որը գործում է 2017 թվականից և

հնարավորություն է տալիս ծանոթանալ տարբեր պետական կառույցների կողմից

ներկայացված իրավական ակտերի նախագծերին, ներբեռնել դրանք, կողմ կամ դեմ

քվեարկել և առաջարկներ ներկայացնել, ինչպես նաև տեսնել առաջարկների

ամփոփաթերթը՝ մերժման կամ ընդունման հիմնավորումներով124: Կոնկրետ

նախագծերի շուրջ դեմառդեմ քննարկումները կազմակերպվում են տվյալ մարմնի

հայեցողությամբ:

Խորհրդարանական լսումները պարտադիր չեն օրենքների նախագծերի քննարկման

համար և կազմակերպվում են ըստ հայեցողության125: Խորհրդարանական

հանձնաժողովները կարող են որևէ օրենքի նախագծի շուրջ աշխատանքային խմբեր

ստեղծել՝ ներգրավելով քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչներին,

սակայն դա հազվադեպ է տեղի ունենում: Քաղաքացիական հասարակության

ներգրավման օրինակներից է 2017 թվականին Ընտրական օրենսգրքի նոր նախագծի

քննարկումը, երբ աշխատանքային խմբում իշխանության, քաղաքական

ընդդիմության և քաղաքացիական հասարակության հավասար

ներկայացուցչություն ապահովվեց126: 2014-2016 թվականներին ՔՀԿ-ները

հաջողությամբ մասնակցեցին «Հասարակական կազմակերպությունների մասին»

օրենքի նախագծի քննարկումներին: Միևնույն ժամանակ, ՔՀԿ-ների

մասնակցության առավել հաջողված օրինակները տեղի են ունեցել միջազգային

կազմակերպությունների աջակցությամբ, որոնք խթանել են քաղաքացիական

123 ՀՀ օրենքը «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին», 21.03.18 թ., հոդված 3-4 124 Իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական կայք, https://www.e-draft.am/ 125 «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» ՀՀ սահմանադրական օրենքը, 16.12.2016 թ., հոդված 125 126 4+4+4. ընդդիմությունը Ընտրական օրենսգրքի քննարկման համար որոշակի ձևաչափ է փնտրում,

ArmeniaNow.com, 23.03.2016,

https://www.armenianow.com/hy/news/politics/70821/armenia_politics_opposition_government_format_ele

ctoral_code_debate

https://www.e-draft.am/

https://www.armenianow.com/hy/news/politics/70821/armenia_politics_opposition_government_format_electoral_code_debate

https://www.armenianow.com/hy/news/politics/70821/armenia_politics_opposition_government_format_electoral_code_debate

56

հասարակության մասնակցությունը և/կամ ֆինանսական ու տեխնիկական

աջակցություն են տրամադրել համագործակցության նախաձեռնություններին127:

Բացի օրենքների և քաղաքականությունների նախագծերի շուրջ հանրային

քննարկումներից, ՔՀԿ-պետություն համագործակցությունը տեղի է ունենում

տարբեր աշխատանքային խմբերի և հասարակական խորհուրդների միջոցով:

Կառավարության 2016 թվականի որոշումից հետո, ըստ որի նախարարությունների

առջև դրված խնդիրների և գործառույթների իրականացման ընթացքում

քաղաքացիական հասարակության մասնակցության ապահովման նպատակով

նախարարներին կից հանրային խորհուրդներ պետք է ստեղծվեն128, բոլոր

նախարարությունները նախաձեռնեցին ոլորտային ՔՀԿ-ների մասնակցությամբ

հասարակական խորհուրդների ձևավորումը։ Նախարարություններից շատերը (18

նախարարությունից 13-ը) ներկայումս արդեն ունեն հասարակական խորհուրդներ,

որոնք պարբերաբար հանդիպումներ են ունենում129:

Չնայած քաղաքացիական հասարակության համագործակցության ոլորտում

վերոնշյալ ձեռքբերումներին, մասնավորապես, իրավական կանոնակարգումներին

և ստեղծված մեխանիզմներին, ՖԽ քննարկումների մասնակից ՔՀԿ-ները կասկած

էին արտահայտում համագործակցության այդ մեխանիզմների արդյունավետության

վերաբերյալ: Ոլորտային բազմաթիվ զեկույցներում մտահոգություններ են

արտահայտվել, որ համագործակցությունը երբեմն իմիտացիոն բնույթ է կրում, իսկ

մասնակցության իրական ազդեցությունը հարցական է130: Հարցազրույցներին

մասնակցած փորձագետները նշել են, որ կառավարությունը հաճախ հակված է

մասնակցային գործընթացներ նախաձեռնել զուտ միջազգային

կազմակերպությունների պահանջներին համապատասխանելու համար, այսինքն,

համագործակցությունը երբեմն արհեստական և անարդյունավետ է լինում:

127 Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի ու Եվրասիայի 2016 թվականի ՔՀԿ կայունության ինդեքս,

ԱՄՆ ՄԶԳ, https://www.usaid.gov/sites/default/files/documents/1866/CSOSI_Report_7-28-17.pdf 128 ՀՀ կառավարության N 337-Ն որոշումը «ՀՀ կառավարության մի շարք որոշումներում

փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին», 31.03.2016 թ. 129 Հայաստանում քաղաքականության մշակման միասնական կառավարման մոդելի մոնիթորինգի

զեկույց, ՀԿ կենտրոն, Արազա ՀԿ, 2017 թ., http://ngoc.am/wp-content/uploads/2018/07/Հայաստանում-

քաղաքականության-մշակման-միասնական-կառավարման-մոդելի-մոնիթորինգի-զեկույց.pdf 130 Հայաստանի քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների քարտեզագրման և

ոլորտների հատկորոշման զեկույց, «Կառուցողական երկխոսության հանձնառություն» ծրագիր,

2017թ. մայիս; ՔՀԿ ոլորտի շուկայի համապարփակ հետազոտության արդյունքները, Վերլուծական

զեկույց, Հետազոտական ռեսուրսների կովկասյան կենտրոն-Հայաստան, 2015 թ.,

http://www.crrc.am/hosting/file/_static_content/projects/CSO%20DePo/CSO%20Market%20Research_Full%

20Report_Armenian_final.pdf; ՔՀԿ-ների ներգրավվածությունը քաղաքականության մշակման և

իրականացման մոնիթորինգի գործում. կարիքներ և կարողություններ, հետազոտություն,

Երևան, 2014թ., http://www.csdialogue.eu/sites/default/files/mapping_armenia.pdf;

https://www.usaid.gov/sites/default/files/documents/1866/CSOSI_Report_7-28-17.pdf

http://ngoc.am/wp-content/uploads/2018/07/Հայաստանում-քաղաքականության-մշակման-միասնական-կառավարման-մոդելի-մոնիթորինգի-զեկույց.pdf

http://ngoc.am/wp-content/uploads/2018/07/Հայաստանում-քաղաքականության-մշակման-միասնական-կառավարման-մոդելի-մոնիթորինգի-զեկույց.pdf

http://www.crrc.am/hosting/file/_static_content/projects/CSO%20DePo/CSO%20Market%20Research_Full%20Report_Armenian_final.pdf

http://www.crrc.am/hosting/file/_static_content/projects/CSO%20DePo/CSO%20Market%20Research_Full%20Report_Armenian_final.pdf

http://www.csdialogue.eu/sites/default/files/mapping_armenia.pdf

57

«Ահագին ինստիտուցիոնալ մեխանիզմներ կան, հիմա ոնց աշխատացնել էդ

մեխանիզմները, խնդիրը դա է։ Ու էստեղ ես տեսնում եմ պատկան

մարմինների կողմից, որ էդ ինստիտուտները աշխատեն ավելի շատ, ոնց որ

իրանց համար ավելի շատ ծիտիկներ է՝ իրանք դրեցին, ցույց տվեցին

միջազգայիններին, որ արել են […]։ Հիմա պետք է հասկանանք՝ արդյո՞ք

իշխանությունները, կառավարությունը հասկանում են, թե ինչքանով է կարևոր

էդ մարմինները իրանց համար։ Ես գտնում եմ, որ էդքան էլ չեն հասկանում»


Քաղաքացիական հասարակության ներգրավումը խնդրահարույց է հատկապես այն

դեպքում, երբ խոսքը վերաբերում է «զգայուն» թեմաներին, օրինակ

հակակոռուպցիոն հարցերին: ՖԽ քննարկումների մասնակիցները նշում են, որ կան

ՔՀԿ-ների մասնակցության յուրահատուկ «սահմաններ», որոնք ուրվագծում են

իշխանության քաղաքական և տնտեսական շահերը:

«Էն բոլոր դեպքերում, երբ խնդրահարույց կամ բովանդակային առումով

պետության կամ կառավարության համար շատ զգայուն թեմա է եղել, կամ

պարտավորություններ, որոնք չեն կատարվել, կամ բովանդակային առումով

ՀԿ-ները գտնում են, որ լավ չի կատարվել, էդ բոլոր տեսակի քննարկումների

ժամանակ հասանելիությունը ավելի սահմանափակ է եղել» (Փորձագիտական

հարցազրույց)։

Մասնակցություն ազգային մակարդակով որոշումների ընդունմանը

Նախարարություններին կից հասարակական խորհուրդների ստեղծումը դրական

ձեռքբերում է համարվում, սակայն դրանց արդյունավետ գործունեության համար

ավելի շատ ջանքեր են անհրաժեշտ: ՖԽ քննարկումների մասնակիցները նշում են,

որ խորհուրդների անդամների ընտրության չափանիշները հստակ չեն և, ըստ

էության, ցանկացած ՔՀԿ կարող է դիմել և անդամակցել՝ անկախ իր փորձից և

գիտելիքներից: Խորհուրդների վերաբերյալ տեղեկատվությունը և դրանց

հանդիպումների արձանագրությունները միշտ չէ, որ բավարար տեղեկություններ

են պարունակում և կամ հասանելի են նախարարությունների կայքերում131։ Մյուս

կողմից, խորհուրդների հանդիպումների մասին ծանուցումը ուղարկվում է

հանդիպումից ընդամենը մի քանի օր առաջ, իսկ քննարկվող փաստաթղթերը

տրամադրվում են վերջին պահին կամ հանդիպման ընթացքում, ինչը գրեթե

անհնարին է դարձնում առարկայական մասնակցությունը քննարկման ընթացքում:

Դա հիմք է տալիս եզրակացնելու, որ հանդիպումները ձևական բնույթ են կրում:

131 Հայաստանում քաղաքականության մշակման միասնական կառավարման մոդելի մոնիթորինգի

զեկույց, ՀԿ կենտրոն, Արազա ՀԿ, 2017 թ., http://ngoc.am/wp-content/uploads/2018/07/Հայաստանում-

քաղաքականության-մշակման-միասնական-կառավարման-մոդելի-մոնիթորինգի-զեկույց.pdf

http://ngoc.am/wp-content/uploads/2018/07/Հայաստանում-քաղաքականության-մշակման-միասնական-կառավարման-մոդելի-մոնիթորինգի-զեկույց.pdf/

http://ngoc.am/wp-content/uploads/2018/07/Հայաստանում-քաղաքականության-մշակման-միասնական-կառավարման-մոդելի-մոնիթորինգի-զեկույց.pdf/

58

«Այսինքն` իրանք չէին անում դա իրական արդյունք ունենալու համար, հետո

իրանց պետք էր դա ձևական, որ իրանք գնային Եվրոպական Միությանը և

ԱՄՆ դեպարտամենտին, ով որ էդ հակակոռուպցիոն փողերը տալիս էր,

ասեին, որ մենք էս օրենքը քննարկել ենք» (Փորձագիտական հարցազրույց)։

Իրավական նախագծերի e-draft էլեկտրոնային հարթակը բարձր է գնահատվում ՖԽ

քննարկումների մասնակից ՔՀԿ-ների կողմից`որպես մեկ տեղում բոլոր իրավական

ակտերի նախագծերին ծանոթանալու և առաջարկություններ տրամադրելու գործիք:

Միևնույն ժամանակ, նրանք մտահոգություն են հայտնում, որ հարթակը ծառայում է

որպես մասնակցության ունիվերսալ գործիք և փոխարինում է կենդանի հանրային

քննարկումները, այսպիսով լեգիտիմացնելով հարթակում տեղադրված ցանկացած

նախագծի ընդունում՝ անկախ քննարկման ծավալից և առաջարկների ներառումից:

Բացի այդ, ՔՀԿ-ները բավարարված չեն իրենց առաջարկությունների ներառմամբ և

հետագա քայլերում իրենց մասնակցությամբ:

«Մի վտանգավոր տենդենց կա, երբ որ օրինակ e-draft են դնում օրենքները,

մենք քոմենթներ ենք անում դրա վրա, դա համարվում է քննարկված […]։ Ու մի

բան էլ կա, որ ինչ-որ նախագիծ են դնում, դրա հիման վրա դիտարկումներ ես

անում ու հետո իրանք հանրային քննարկմանը բերում են մեկ այլ նախագիծ,

կամ ԱԺ-ում լրիվ ուրիշ նախագիծ ու իբր քննարկվել է» (ՖԽ քննարկում

Երևանում)։

Ոլորտի մեկ այլ մարտահրավեր է հանդիսանում կառավարության կամ

պաշտոնյաների կողմից ստեղծված կամ նրանց աջակցող ՔՀԿ-ների («գոնգոների»)

ներգրավումը, որոնց մասին նշել են թե՛ ՖԽ քննարկումների մասնակիցները և թե՛

հարցազրույցներին մասնակցած փորձագետները: ՔՀԿ-ների հետ

համագործակցություն ցուցադրելու և միաժամանակ ցանկալի արդյունքների

հասնելու համար պետական գերատեսչությունները երբեմն սահմանափակվում են

որոշակի կազմակերպությունների ներառմամբ, որոնք, ինչպես պնդում են ՔՀԿ-

ները, ակտիվ աշխատանք չեն ծավալում տվյալ ոլորտում և կամ առհասարակ

հայտնի չեն:

«Ինձ թվում է համագործակցության խոչընդոտներից մեկը էն է, որը դաշտում

շատ գոնգոներ կան՝ ստեղծված իրենց կողմից, ովքեր շատ հստակ երևում են

ընտրությունների ժամանակ, երբ որ ինչ-որ կազմակերպություններ 2000 հոգով

եկան սկսեցին դիտորդություն անել, ու մեկ էլ բնապահպանական ծրագրերի

մեջ՝ հանքարդյունաբերության քննարկումներին, ու ամեն բան անում են, որ

իրական կազմակերպությունները դուրս մղվեն այդ գործընթացներից» (ՖԽ

քննարկում Երևանում)։

Այնուամենայնիվ, առկա են նաև ակտիվ և անկախ ՔՀԿ-ների հետ

համագործակցության դրսևորումներ, հատկապես երբ այդ համագործակցությունը

նախաձեռնվել է միջազգային համաձայնագրերի և/կամ ծրագրերի շրջանակներում:

59

Հետազոտությանը մասնակցած առանձին ՔՀԿ-ներ նշում են, որ իրենց

հաջորդական գործողությունների և հետևողական ու պրոֆեսիոնալ աշխատանքի

շնորհիվ նրանք հասել են պետական մարմինների կողմից իրենց առաջարկների

ընդունմանը:

«Կան նախարարություններ, ում հետ մենք համագործակցում ենք, ու էդ

համագործակցությունը շատ երկար տարիների աշխատանքի արդյունք է: Երբ

մենք հանդես ենք գալիս օրենսդրական նախաձեռնությունով՝ այն, ինչը որ

պիտի աներ կոնկրետ ասենք ինչ-որ մի պետական մարմին, մենք նրանց գործն

ենք անում ու երկար տարիների արդյունքում նրանք գիտակցեցին, որ մեզ հետ

համագործակցելն իրենց օգուտ է, իրենց գործն ենք անում ու անվճար» (ՖԽ

քննարկում Վանաձորում)։

Հետազոտության արդյունքների համաձայն, երկուստեք կարողությունների

պակասը արդյունավետ համագործակցության ևս մեկ խոչընդոտ է:

Կառավարության պաշտոնյաները հաճախ չեն պատկերացնում ՔՀԿ-ների ներուժը

կամ բավականաչափ հմուտ չեն երկխոսություն վարելու համար: Մյուս կողմից,

ՔՀԿ-ներից քչերը համապատասխան մասնագիտական փորձառություն ունեն

կոնկրետ ոլորտում`փաստարկված առաջարկներ տրամադրելու համար: ՔՀԿ-ները

նշում են նաև, որ անհրաժեշտ է հետևողական մոտեցում ցուցաբերել համատեղ

ջանքերի արդյունքում ձեռնարկված գործողությունների իրականացման

ընթացքում, քանի որ քաղաքացիական հասարակության կողմից մոնիտորինգի և

գնահատման բացակայության դեպքում այդ գործողությունների

արդյունավետությունը վտանգվում է: Թեև քաղաքացիական հասարակության

կողմից մոնիտորինգի և գնահատման աշխատանքները աստիճանաբար ավելանում

են, մասնագետները գտնում են, որ ՔՀԿ-ները դեռևս համապատասխան

կարողությունների զարգացման կարիք ունեն և ավելի արդյունավետ գործիքներ

պետք է մշակեն պրոֆեսիոնալ մոնիտորինգ և գնահատում իրականացնելու համար:

Համագործակցություն տեղական իշխանությունների հետ

Համագործակցությունը համայնքային մակարդակում ըստ էության արտացոլում է

ազգային մակարդակում առկա միտումները, սակայն որոշ

առանձնահատկություններ կան՝ կապված համայնքներում ավելի սերտ անձնական

կապերի և համայնքապետի անձի վճռորոշ գործոնի հետ: ՔՀԿ-ները նշում են, որ

տեղական իշխանությունները ՔՀԿ-ների հետ համագործակցությունն ընդլայնելու

համար հաճախ պետական մարմինների կողմից հրահանգի կարիք են ունենում,

երբեմն էլ համագործակցությունը որպես ինքնանպատակ դիտարկելով՝ փորձում են

գտնել համապատասխան ՔՀԿ-ներ և ցույց տալ իրենց բաց և մասնակցային լինելը:

Միևնույն ժամանակ, այն դեպքերում, երբ տեղական իշխանությունները

շահագրգռված չեն թափանցիկ լինել, օրինակ՝ բյուջեի քննարկումների ժամանակ,

60

նրանք փորձում են նվազագույնի հասցնել մասնակցությունը, վերջին պահին

ծանուցելու կամ «գոնգոներին» ընդգրկելու միջոցով:

«Այդ նույն դրամաշնորհային ծրագրերով պարտավորված եղան, որ հանրային

քննարկումը հեռարձակեն ուղիղ եթերով։ Էլի [երբ] զապիսների տարբերակը

եղավ, բոլորին նայում ենք, բոլորին ճանաչում ենք, բոլորը

համայնքապետարանի աշխատողներ էին, իրենց մեջ չկային ՀԿ

ներկայացուցիչներ, բայց իրենք համարել էին, որ դա ՀԿ-ի քննարկում է եղել,

ընդ որում դա իրանց դեմ էր՝ իրենք ներկայացրեցին, ոչ մի կարծիք չեղավ ու

դրանով ավարտվեց» (ՖԽ քննարկում Երևանում)։

ՖԽ քննարկումների մասնակիցների կողմից արձանագրված՝ տեղական

իշխանություններին վերաբերող մեկ այլ միտում է վերջիններիս

պատրաստակամությունը համագործակցել ՔՀԿ-ների հետ այն հարցերում, որոնք

համահունչ են համայնքապետարանի առաջնահերթություններին, իսկ

խնդրահարույց հարցերի շուրջ պաշտպանողական դիրքորոշում ցուցաբերել:

Ցանկացած դեպքում, համայնքի ղեկավարի անձը շատ կարևոր գործոն է

հանդիսանում, և համագործակցային մոտեցումը կարող է փոխվել պաշտոնյաների

փոփոխման դեպքում:

Հարցվողները տեղական և պետական իշխանությունների հետ հաղորդակցությանը

գրեթե նույն գնահատականներ են տվել՝ պետական իշխանությունների հետ

հաղորդակցությունն ավելի հաճախ գնահատելով որպես «սահմանափակ և հաճախ

անարդյունավետ»:

Գծապատկեր 6՝ Ինչպե՞ս կգնահատեք ՔՀԿ-ների և պետական կառավարման մարմինների ու ՏԻՄ միջև

հաղորդակցությունը։ Առցանց հարցման տվյալներ, հունիս 2018 (քանակ, N=95)

ՖԽ քննարկումների մասնակից մարզային ՔՀԿ-ներից մեկը նշեց, որ համայնքային

իշխանության հետ ավելի հեշտ է համագործակցել, եթե տվյալ համայնքի բնակիչ

չես, քանի որ տեղացիների հանդեպ ավելի շատ են ճնշումներ գործադրվում: Մյուս

15

8

54

18

12

3

4

65

11

0 10 20 30 40 50 60 70


Այլ

Մինիմալ, բացարձակ անարդյունավետ

Սահմանափակ, հաճախ ոչ արդյունավետ

Կանոնավոր և արդյունավետ

Ինչպե՞ս կգնահատեքՔՀԿ-ներիևպետական

կառավարման մարմինների ու ՏԻՄ միջև

հաղորդակցությունը

պետական մարմիններ ՏԻՄ

61

ՔՀԿ-ները նշեցին, որ համայնքային իշխանություններն առավել պատրաստակամ

են համագործակցել ազգային կամ միջազգային կազմակերպությունների հետ և

ավելի հեշտ են նրանց անհրաժեշտ տեղեկատվություն տրամադրում՝ ի

տարբերություն համայնքային ՔՀԿ-ների:

ՔՀԿ-ի անկախությունը նշվում է որպես տեղական և պետական իշխանությունների

հետ գործակցության կարևոր պայման: Միջազգային կազմակերպության

ֆինանսավորումը և տեխնիկական աջակցությունը ՔՀԿ-ներին թույլ է տալիս իրենց

գործունեության մեջ ընդգրկել պրոֆեսիոնալների, ավելի մեծ անկախություն է

ապահովում խնդրահարույց հարցերի բարձրաձայնման համար, ինչպես նաև լսելի

լինելու ավելի մեծ հնարավորություն տալիս:

Ներկայիս միտումները

Երկրում տեղի ունեցած քաղաքական իրավիճակի փոփոխության արդյունքում

ՔՀԿ-ների և պետական մարմինների միջև համագործակցության արագընթաց

զարգացում է ակնկալվում: Քաղաքացիական հասարակության բազմաթիվ

ներկայացուցիչներ ընդգրկվել են կառավարության նոր կազմում, ուստի կարելի է

ակնկալել, որ առկա փորձի և խնդիրների ընդհանուր ընկալման և հատկապես

բոլոր ոլորտներում արդյունավետ բարեփոխումներ իրականացնելու քաղաքական

կամքի շնորհիվ երկխոսությունը կբարելավվի։

«Քաղաքացիական հասարակությունը բավականին լուրջ խնդիրներ ունի

լուծելու՝ թե՛ առաջարկությունների, թե ՛ստանդարտների պահպանման, թե՛

վերահսկողության։ Այն ժամանակ մեղադրում էինք իմիտացիայի մեջ,

բովանդակային փոփոխություններ կատարելու անհնարության մեջ, հիմա չենք

կարողանա դա անել, դա նշանակում է, որ պարտավորություն ունես լիքը

խնդիր լուծելու, ու էստեղ արդեն քո ներգրավվածությունը քաղաքականության

մշակման ու իրակացման մեջ առավել պետք է լինի, հիմա չես կարող ասել թե՝

իմ գործը պահանջելն է» (Փորձագիտական հարցազրույց)։

Ըստ հարցման արդյունքների՝ ՔՀԿ-ների մասնակցության առումով առաջընթաց է

գրանցվել։ Հարցվողների մեծամասնությունը նշում է, որ ի տարբերություն նախորդ

տարիների՝ ՔՀԿ-ի կարծիքները ներկայումս ավելի հաճախ հաշվի են առնվում:

62

Գծապատկեր 7՝ Որքանո՞վ են ՔՀԿ-ների տեսակետները հաշվի առնվում ներկայումս և հաշվի առնվել 2015-

2017թթ. ընթացքում։ Առցանց հարցման տվյալներ, հունիս 2018 (քանակ, N=95)

Այնուամենայնիվ, հարցման մասնակիցները մի շարք խնդիրներ են նշում՝ կապված

կառավարության հետ համագործակցության և որոշումների կայացման

գործընթացին մասնակցության հետ: Մասնավորապես, նշվում է

համագործակցության ֆորմալ բնույթի, ՔՀԿ-ների տեսակետները և կարծիքները

բավականաչափ հաշվի չառնելու, ՔՀԿ-ների մասնակցության շոշափելի

ազդեցության բացակայության մասին, որն առկա է ոչ միայն նախորդ, այլև ներկա

պետական և տեղական իշխանությունների ներկա հետ հարաբերություններում:

«Հրավիրում են, լսում և իրենցը անում, հետո ցույց են տալիս, որ

կազմակերպվել են քննարկումներ» (Առցանց հարցում)։

«Հաղորդակցություն և մասնակցություն որոշակի առումներով կայանում է,

սակայն որոշումների կայացման վերջնական գործընթացները հիմնականում

ղեկավարվում են սուբյեկտիվորեն» (Առցանց հարցում)։

Նոր կառավարության հետ գործընկերության առաջին օրինակներից մեկը

վարչապետին կից ընտրական օրենսդրության բարեփոխումների հանձնաժողովի

ստեղծումն է, որտեղ ներառված են ընտրությունների դիտորդության ոլորտում

ակտիվ ՔՀԿ-ների ներկայացուցիչներ132: Ազգային ժողովի արտահերթ

ընտրությունները նոր կառավարության կողմից առաջնահերթություն են

սահմանվել, իսկ որպես ազատ և արդար ընտրությունների նախապայման

կարևորվել են ընտրական օրենսդրության փոփոխությունները:

Ակնկալվում է, որ վարչապետին կից կազմավորվող Հանրային խորհուրդը կներառի

ակտիվ ՔՀԿ-ների և կծառայի որպես կառավարության և ՔՀԿ-ների միջև

համագործակցության արդյունավետ հարթակ: Հանրային խորհրդի առջև դրված

132 Վարչապետի որոշումներ, 20.06.2018թ., https://www.e-gov.am/decrees/item/18791/

17

32

46

6

22

64

3

0 10 20 30 40 50 60 70


Հազվադեպ

Երբեմն

Կանոնավոր կերպով

Որքանո՞վ են ՔՀԿ-ներիտեսակետներըհաշվիառնվումներկայումսև հաշվիառնվել 2015-2017թթ. ընթացքում

ներկա

2015-2017

https://www.e-gov.am/decrees/item/18791/

63

խնդիրները ներառում են՝ քաղաքականության մշակման և իրականացման գործում

հասարակության տարբեր շերտերի շահերը ներկայացնելը, պետական

կառավարման գործընթացներին քաղաքացիական հասարակության

մասնակցությանը նպաստելը, այդ թվում` քաղաքացիական հասարակության

զարգացման քաղաքականության առաջնահերթությունների վերաբերյալ

կառավարությանն առաջարկություններ ներկայացնելը, կառավարության,

պետական կառավարման համակարգի մարմինների և քաղաքացիական

հասարակության ինստիտուտների միջև փոխադարձ վստահության, երկխոսության

և գործընկերային հարաբերությունների ձևավորմանը նպաստելը133:

Համագործակցության մեկ այլ հարթակ է ձևավորվում 2017 թվականի նոյեմբերին

ստորագրված ԵՄ-Հայաստան համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության

համաձայնագրի (CEPA) շրջանակներում, որը նախատեսում է Հայաստանի և

Եվրամիության կազմակերպություններից կազմված Քաղաքացիական

հասարակության անկախ պլատֆորմի ստեղծում։ Ակնկալվում է, որ այդ

պլատֆորմը կվերահսկի համաձայնագրի իրականացումը և համապատասխան

առաջարկություններ կներկայացնի Հայաստանի իշխանություններին և ԵՄ-ին134:

Մասնակցություն ԿԶՆ գործընթացներին

ՖԽ քննարկումներին մասնակցած ՔՀԿ-ներից մի քանիսը տեղյակ էին ԿԶՆ

նախաձեռնության մասին և ստացել էին ԿԶՆ ազգային ռազմավարության

քննարկումներին մասնակցելու հրավերը: Հարցման մասնակիցների մեծ մասը,

սակայն, նշել է, որ մասնակցություն չի ունեցել Հայաստանում ԿԶՆ

գործընթացներին: Նրանք, ովքեր մասնակցել են՝ 18 ՔՀԿ-ներ, ԿԶՆ վերաբերյալ

տեղեկատվություն են ստացել ՄԱԿ-ի գրասենյակից կամ կառավարության

պատասխանատուներից և ներկա են եղել համապատասխան քննարկումներին:

Ընդհանուր առմամբ, հետազոտության մասնակիցների կարծիքով, ԿԶՆ-ի

վերաբերյալ իրազեկումը բավարար չի եղել, իսկ մասնակցության գործընթացը

հիմնականում սահմանափակված էր թեմատիկ աշխատանքային խմբերի մի շարք

քննարկումներով: Որոշ ՔՀԿ-ները նշում են, որ ԿԶՆ թեմատիկ աշխատանքային

խմբերի աշխատանքի արդյունավետությունը կախված է եղել խմբերի

համակարգողներից, նրանց մոտիվացիայից և մոտեցումներից: Մյուս կողմից,

ինչպես նշեց կառավարության ներկայացուցիչը, չնայած 300 դիմում է ստացվել,

աշխատանքային խմբերի հանդիպումներին սովորաբար մասնակցում էին

133 ՀՀ օրենքը «Հանրային խորհրդի մասին», 07.03.2018թ., հոդված 2 134 Եվրամիության և Հայաստանի միջոև նոր համաձայնագիր կնքվեց, որը քաղաքացիներին

շոշափելի օգուտներ կբերի, Եվրոպայի արտաքին գործերի ծառայություն, 24.11.2017,

https://eeas.europa.eu/headquarters/headquarters-homepage/36141/new-agreement-signed-between-

european-union-and-armenia-set-bring-tangible-benefits-citizens_en

https://eeas.europa.eu/headquarters/headquarters-homepage/36141/new-agreement-signed-between-european-union-and-armenia-set-bring-tangible-benefits-citizens_en

https://eeas.europa.eu/headquarters/headquarters-homepage/36141/new-agreement-signed-between-european-union-and-armenia-set-bring-tangible-benefits-citizens_en

64

առավելագույնը 10 ՔՀԿ-ներ: Ամեն դեպքում, փորձագետներն ու ՔՀԿ-ները բարձր են

գնահատում ՔՀԿ-ների մասնակցության բաղադրիչը և կարևորում են գործընթացի

շարունակությունը ՔՀԿ-ների իմաստալից մասնակցությամբ:

2017 թվականի նոյեմբերին կառավարության և ՄԱԿ-ի համատեղ ջանքերով

ստեղծվեց ԿԶՆ ինովացիոն լաբորատորիա` ողջ երկրի մակարդակով ԿԶՆ

իրականացմանը աջակցելու նպատակով: Լաբորատորիայի գործունեության

առաջին վեց ամիսները նախատեսված էին որպես մեկնարկային փուլ: Ակնկալվում

է, որ լաբորատորիայի լիարժեք գործունեության և նոր կառավարության վերջական

ձևավորման հետ ԿԶՆ ազգայնացման աշխատանքները կշարունակվեն ավելի լայն

տեմպերով, և կստեղծվեն այնպիսի պայմաններ, որոնք հնարավորություն կտան

գործընթացում ՔՀԿ-ների արդյունավետ մասնակցության համար: Փորձագետները

նշում են, որ ՔՀԿ-ները զգալի փորձագիտություն և փորձ ունեն ԿԶՆ բոլոր

ոլորտներում, և այդ պոտենցիալը պետք է առավելագույնս օգտագործվի հավակնոտ

ազգային ռազմավարության ստեղծման և իրականացման համար:


Քաղաքացիական հասարակության գործընկերության բարելավմանն ուղղված

առաջարկները հետևյալն են.

Համագործակցության առկա հարթակներում ՔՀԿ-ների ընդգրկումն

իրականացնել թափանցիկ և բաց եղանակով և ապահովել իրական ու

իմաստալից մասնակցություն:

Ավելացնել ՔՀԿ-ների մասնակցության մակարդակը՝ մասնակցությունն

ապահովելով ոչ թե պարզապես առանձին հանդիպումների ընթացքում

տեղեկատվության փոխանակման և քննարկման միջոցով, այլ

քաղաքականության և ռազմավարությունների իրականացման գործում

համակարգված գործընկերությամբ:

Թափանցիկության և հաշվետվողականության միասնական մեխանիզմներ

մշակել նախարարություններին կից հասարակական խորհուրդների համար։

Ընդլայնել խորհրդարանի հետ ՔՀԿ-ների համագործակցությունը` ավելի

ինտենսիվ համատեղ աշխատանքի և հանրային լսումների միջոցով:

Ստեղծել ԿԶՆ իրականացման մոնիտորինգի արդյունավետ մեխանիզմներ`

ներգրավելով ՔՀԿ-ներին:

ՔՀԿ-ների ներգրավման մեխանիզմներ ստեղծել բոլոր ազգային

ռազմավարությունների մոնիտորինգի գործընթացում՝ ԿԶՆ մոնիտորինգի

գործիքներն օգտագործելով նաև մյուս ռազմավարություններում:

Շարունակել համագործակցության բարելավմանն ուղղված իրազեկման և

կարողությունների զարգացման նախաձեռնությունները ինչպես պետական

մարմինների ներկայացուցիչների, այնպես էլ ՔՀԿ-ների համար, ինչպես նաև

65

զարգացնել ՔՀԿ-ների կարողությունները մոնիտորինգի ու գնահատման

բնագավառում:

Բարելավել պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների

կողմից ՔՀԿ ներուժի ճանաչումը՝ ՔՀԿ-ների փորձառության և

գործունեության վերաբերյալ ավելի սերտ հաղորդակցության միջոցով,

օրինակ՝ այցեր կազմակերպելով և հանդիպելով կոնկրետ ոլորտում և/կամ

տարածքում գործող ՔՀԿ-ների հետ:

Քաղաքականության առաջնահերթությունները սահմանելիս քննարկումներ

անցկացնել համապատասխան ոլորտներում աշխատող ՔՀԿ-ների հետ և

հաշվի առնել նրանց առաջարկները:

Պատժամիջոցներ կիրառել այն պաշտոնյաների նկատմամբ, որոնք օրենքով

սահմանված կարգով հանրային քննարկումներ չեն իրականացրել:

Կազմակերպել կանոնավոր հանդիպումներ, որտեղ պաշտոնյաները

կներկայացնեն իրենց աշխատանքի վերաբերյալ հաշվետվությունները,

կպատասխանեն ՔՀԿ-ների հարցերին և կլսեն նրանց առաջարկները։

Ամփոփում

2018 թվականի հուլիսի 10-ին կայացած Ազգային խորհրդակցության միջոցառմանը

մասնակցեցին հասարակության տարբեր հատվածների մոտ 100 մասնակիցներ՝

կառավարության ներկայացուցիչներ, համայնքային իշխանություններ, ՔՀԿ-ներ,

միջազգային կազմակերպություններ, փորձագետներ և այլն: Մասնակիցներն

ընդհանուր առմամբ համաձայնեցին միջոցառման ընթացքում համառոտ

ներկայացված արդյունքներին և լրացուցիչ նկատառումներ և առաջարկներ

ներկայացրեցին թե՛ զեկույցի և թե՛ ոլորտային խնդիրների վերաբերյալ, որոնք

հետագայում ներառվեցին զեկույցում: Ներկայացված առաջարկներից մի քանիսի

հիման վրա մասնակիցները շահերի պաշտպանության պլան մշակեցին, որը կարող

է հետագայում օգտագործվել ՔՀԿ-ների և այլ շահագրգիռ կողմերի կողմից` այդ

առաջարկները խթանելու և իրականացնելու համար:

Հավելված 1-ում ներկայացված գնահատման աղյուսակում ամփոփվել են

հետազոտության հիմնական արդյունքները՝ հինգ ոլորտներին վերաբերող

ձեռքբերումները և մարտահրավերները դասակարգելով կանաչ (նպաստավոր),

դեղին (մասամբ նպաստավոր) կամ կարմիր (խոչընդոտող) նշանների ներքո:

Հայաստանում նպաստավոր միջավայրի վերաբերյալ կարմիր նշանի ներքո որևէ

բացահայտում չի գրանցվել, իսկ զեկույցում նկարագրված հիմնական

մարտահրավերները ներառված են դեղին դրոշի ներքո՝ որպես բարելավման կարիք

ունեցող ոլորտներ:

66

ԿԶՆ 16.10 և 17.17 թիրախների կատարման վերաբերյալ հիմնական առաջարկները

ներկայացված են ստորև՝ ըստ զեկույցում ուսումնասիրված ոլորտների: Ընդ որում,

առանձնացվել են կառավարությանը, ՔՀԿ-ներին և միջազգային

կազմակերպություններին ու դոնորներին ներկայացվող առաջարկները:

Առաջարկներ կառավարությանը

Միավորումների ազատություն՝

Հայաստանում միավորումներին առնչվող իրավական միջավայրը համեմատաբար

նպաստավոր է ՔՀԿ-ների գրանցման և գործունեության համար: Հետազոտության

ընթացքում բացահայտված իրավական բացերից են ՔՀԿ-ների վերահսկողության

կանոնակարգերի թափանցիկության և ֆինանսական կայունությանն աջակցող

մեխանիզմների պակասը: ՔՀԿ-ների իրավական կարգավորումների վերաբերյալ

ներկայացվել են մասնավորապես հետևյալ առաջարկները.

Հստակեցնել ՊԵԿ-ի գործառույթները և լիազորությունների շրջանակները

ՔՀԿ-ների վերահսկողության մասով և ապահովել վերահսկողության

ընթացակարգերի թափանցիկությունը,

Ուղեցույցներ տրամադրել ՔՀԿ ձեռնարկատիրական գործունեության

հարկման և հաշվետվությունների կազմման վերաբերյալ,

Բարեգործության նպատակով միջոցներ տրամադրող ընկերությունների

համար հարկային արտոնություններ տրամադրել և քննարկել

բարեգործության խթանման այլ գործիքների կիրառման

հնարավորությունները,

Կամավորությանը նպաստող կարգավորումներ ընդունել և հանել

կամավորության մասին օրենքի նախագծի սահմանափակող դրույթները,

ՔՀԿ-ներին թույլատրել իրենց գործունեության ոլորտում հանրային շահերը

ներկայացնել դատարանում,

Վերանայել հանրային միջոցներից ֆինանսավորում ստացած

կազմակերպությունների հաշվետվության ձևաչափը և հանել օրենքով

չպահանջվող լրացուցիչ տեղեկությունները, ինչպես նաև հստակ սահմանել

«հանրային աղբյուրներից ֆինանսավորման» պայմանագրերի տեսակները:

Գործնական դաշտում արձանագրվել են գրանցման և հաշվետվությունների

ներկայացման գործընթացների հետ կապված որոշ մարտահրավերներ։ Ըստ այդմ,

հետագա առաջարկներն են.

Իրազեկել պետռեգիստրի մարզային գրասենյակների միջոցով գրանցման

հնարավորության մասին, առցանց գրանցման հնարավորություն ապահովել և

ուղեցույցներ պատրաստել ՔՀԿ գրանցման ընթացակարգի վերաբերյալ:

67

Համագործակցել ՔՀԿ-ների հետ` տնտեսվարող սուբյեկտներից ՔՀԿ-ներին

տարբերող առանձնահատկությունները բացահայտելու և համապատասխան

մոտեցում ցուցաբերելու նպատակով, որպեսզի ՔՀԿ-ների հետ առնչվող

պաշտոնյաները ավելի լավ հասկանան դրանք և բացառեն

թյուրիմացությունները գրանցման գործընթացի, ՔՀԿ գործունեության

մոնիտորինգի և հարկային հաշվետվությունների ներկայացման ընթացքում:

Ապահովել արհմիությունների անդամների պաշտպանությունը և ստեղծել

բողոքարկման համապատասխան մեխանիզմներ՝ երաշխավորելու

աշխատողների կողմից արհմիությունների ստեղծման և գործարկման

իրավունքի իրացումը առանց գործատուի կողմից ճնշման վախի:

Խոսքի ազատություն՝

Այս ոլորտում օրենսդրական կարգավորման հիմնական մարտահրավերը կապված

է «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին» օրենքի հետ, որը քննադատվել է ԶԼՄ-

ների և ՔՀԿ-ների կողմից՝ որպես հեռարձակվող լրատվամիջոցների ազատությունն

ու բազմազանությունը սահմանափակող օրենք: Ընդհանուր առմամբ, խոսքի

ազատության սահմանափակումը հիմնականում պայմանավորված է

հեռարձակվող լրատվամիջոցների հետ կապված սահմանափակումներով և

վերահսկողությամբ: Այսպիսով, հրատապ քայլեր են անհրաժեշտ հետևյալ

ուղղությամբ.

Բարեփոխել հեռարձակվող լրատվամիջոցների օրենսդրությունը՝ ոլորտում

հարաբերություններն արդիականացնելու և ազատականացնելու,

հեռարձակվող ԶԼՄ-ների համար ազատ և մրցակցային միջավայր ստեղծելու

համար:

Գործնական դաշտում առաջարկները հետևյալն են.

Ընդլայնել ՔՀԿ-ների մասնակցությունը ԶԼՄ-ների կարգավորման և

վերահսկողության ոլորտի որոշումների կայացման գործընթացում։

Արդյունավետ պաշտպանության և բողոքարկման մեխանիզմներ ապահովել

խոսքի ազատության խախտման դեպքերի համար։

Խրախուսել զրպարտության հետ կապված վեճերի լուծումը արտադատական

կարգով, ինչպես նաև նվազեցնել վարչական տույժերի չափը՝ դատարանների

կողմից դրանց կիրառման դեպքում։

Արդյունավետ պատժամիջոցներ կիրառել այն կազմակերպությունների և

անհատների նկատմամբ, որոնք խախտել են ԶԼՄ-ների և ՔՀԿ-ների

իրավունքները, մասնավորապես` հարձակումների և ֆիզիկական բռնության

դեպքերում:

Տեղեկատվության մատչելիություն՝

68

Չնայած տեղեկատվության մատչելիության վերաբերյալ օրենսդրության

բարելավմանը, օրենքի կիրառումը դեռևս անբավարար մակարդակի վրա է:

Այսպիսով, այս ոլորտում հիմնական առաջարկությունները վերաբերում են

գործնական դաշտին.

Ստեղծել տեղեկատվության ազատության հարցերով անկախ

արտադատական մարմին, օրինակ, տեղեկատվության ազատության

հարցերով հանձնակատար, որն արագ և արդյունավետ կերպով կլուծի

տեղեկատվության մատչելիության հետ կապված վեճերը և

խորհրդատվական և իրազեկման գործառույթներ կիրականացնի։

Բարելավել պետական տարբեր օղակների պաշտոնյաների

իրազեկվածությունը «Տեղեկատվության ազատության մասին» օրենքի

հիմնական դրույթների վերաբերյալ և ապահովել տեղեկատվություն

տրամադրելու հիմնական սկզբունքների ու ընթացակարգերի

իրականացումը։

Պետական մարմինների և պաշտոնատար անձանց թափանցիկության և

հաշվետվողականության ապահովման նպատակով պարբերական

հաշվետվությունների մեխանիզմներ ներդնել, որոնք կարող են լինել ինչպես

առցանց եղանակով, այնպես էլ շահագրգիռ կողմերի հետ դեմառդեմ

հանդիպումների միջոցով։

Օրենքի դրույթներին համապատասխան տեղեկատվության պրոակտիվ

հրապարակում ապահովել պաշտոնական աղբյուրներում և մասնավորապես

կայքերում։

Տեղեկատվության ազատության իրավունքը խախտող գործակալությունների

նկատմամբ վարչական տույժեր կիրառել՝ տեղեկատվության հարցումներին

պատշաճ արձագանքման և իրավական դրույթների կիրառումն ապահովելու

նպատակով։

Պետական մարմինների համար օրենքի վրա հիմնված հաղորդակցության

միասնական քաղաքականություն ընդունել։

Հավաքների ազատություն՝

Վերջին տարիներին հավաքների ազատության հետ կապված մի շարք

խոչընդոտներ են արձանագրվել, բայց այս իրավունքը գործնականում

վերականգնվել է «թավշյա հեղափոխությունից» հետո և այդ պահից մինչ զեկույցը

գրելու պահը բռնության կամ ոչ օրինական ձերբակալությունների դեպքեր չեն եղել:

Այնուամենայնիվ, կառավարությանը առաջարկվում է.

Հավաքների մասնակիցների, ինչպես նաև ԶԼՄ-ների ներկայացուցիչների

նկատմամբ իրականացված բռնության և իրավունքների խախտման բոլոր

69

դեպքերի արդյունավետ հետաքննություն ապահովել և համապատասխան

պատժամիջոցներ կիրառել:

Իրազեկման միջոցառումներ իրականացնել իրավապահ մարմինների համար՝

հավաքների ազատության իրավական նորմերի և առնչվող իրավունքների ու

պարտականությունների վերաբերյալ:

Ոստիկանության գործողությունների ընթացքում ապահովել առկա

իրավական պահանջների կատարումը՝ գործողությունների

համաչափություն, համազգեստի կամ հատուկ նշանների կրում,

պաշտպանության գործառույթի իրականացում:

Քաղաքացիական հասարակության գործընկերություն՝

Վերջին տարիներին առաջընթաց է արձանագրվել ՔՀԿ-ների մասնակցության

համար համապատասխան հարթակներ և մեխանիզմներ ստեղծելու գործընթացում:

Սակայն ՔՀԿ-ները կասկածի տակ են դնում մասնակցության որակը և

ազդեցությունը: ԿԶՆ-ով սահմանված արդյունավետ մասնակցություն և

քաղաքացիական հասարակության հետ արդյունավետ գործընկերություն

ապահովելու համար կառավարությունը պետք է քաղաքական կամք դրսևորի և մի

շարք գործնական քայլեր ձեռնարկի ոլորտում, որպեսզի մասնակցության

մակարդակը զարգանա տեղեկացման մակարդակից դեպի հզորացում, ինչպես

սահմանված է IAP2 մասնակցության սպեկտրում135։ Այս ոլորտին վերաբերող

կոնկրետ առաջարկները ներառում են հետևյալը.

Նախարարություններին կից հասարակական խորհուրդների, ինչպես նաև

նոր ձևավորվող՝ վարչապետին կից Հանրային խորհրդի համար

թափանցիկության և հաշվետվողականության ստանդարտներ մշակել։

Ընդլայնել խորհրդարանի հետ ՔՀԿ-ների համագործակցությունը` ՔՀԿ-ների

շրջանում տեղեկատվության տարածման մեխանիզմների, համատեղ

աշխատանքային խմբերի և պարտադիր հանրային լսումների միջոցով:

Մասնակցության շարունակական հնարավորություններ ընձեռել՝ իրավական

նախագծերի շուրջ քննարկումները շարունակելով ընդհուպ մինչև դրանց

ընդունումը և ՔՀԿ-ների մասնակցությունն ապահովելով պետական

քաղաքականությունների ու ռազմավարությունների ոչ միայն մշակման, այլև

իրականացման ու մոնիտորինգի փուլում՝ համապատասխան գործիքների ու

մեխանիզմների ստեղծման միջոցով։

Առանձին ոլորտներում աշխատող և/կամ տարածքում գործող ՔՀԿ-ներին

ծանոթանալու նախաձեռնություններ իրականացնել՝ այցերի ու

հաղորդակցման տարբեր գործիքների միջոցով։

135 Հանրային մասնակցության սպեկտր, Հանրային մասնակցության միջազգային ասոցիացիա, https://iap2canada.ca/Resources/Documents/0702-Foundations-Spectrum-MW-rev2%20(1).pdf

https://iap2canada.ca/Resources/Documents/0702-Foundations-Spectrum-MW-rev2%20(1).pdf

70

Քաղաքականության առաջնահերթությունները սահմանելիս քննարկումներ

անցկացնել համապատասխան ոլորտներում աշխատող ՔՀԿ-ների հետ և

հաշվի առնել նրանց առաջարկները:

Պատժամիջոցներ կիրառել այն պաշտոնյաների նկատմամբ, որոնք օրենքով

սահմանված կարգով հանրային քննարկումներ չեն իրականացրել:

Կանոնավոր հանդիպումներ կազմակերպել պետական մարմինների կողմից

կատարված աշխատանքը ներկայացնելու և ՔՀԿ-ների առաջարկները լսելու

համար:

Ստեղծել ԿԶՆ իրականացման մոնիտորինգի արդյունավետ մեխանիզմներ`

ՔՀԿ-ների մասնակցությամբ:

Առաջարկներ ՔՀԿ-ներին

Միավորումների ազատություն՝

Թեև հիմնական առաջարկները հասցեագրված են կառավարությանը, ՔՀԿ-ները

կարող են կարևոր դեր ստանձնել համապատասխան օրենսդրական

փոփոխությունները ջատագովելու և ՔՀԿ-ների ու պետական մարմինների

իրազեկության բարձրացման և կարողությունների զարգացման գործում:

Մասնավորապես, ՔՀԿ-ները կարող են իրականացնել հետևյալ քայլերը`

կառավարությանը հասցեագրված վերոնշյալ առաջարկները կյանքի կոչելու

համար.

Շահերի պաշտպանության նախաձեռնություններ ձեռնարկել ՔՀԿ-ների

վերահսկողության ընթացակարգերի թափանցիկության բարելավման, ՔՀԿ

ձեռնարկատիրական գործունեության հարկման և հաշվետվողականության

մեխանիզմների պարզեցման, բարեգործության համար հարկային

արտոնությունների տրամադրման, կամավորության վերաբերյալ

նպաստավոր դրույթների ապահովման և հանրային շահերը դատարանում

ներկայացնելու հնարավորություն ստանալու ուղղությամբ,

Բարելավել մարզերում գտնվող շահագրգիռ կողմերի իրազեկվածությունը

պետռեգիստրի տարածքային մարմինների միջոցով գրանցվելու

հնարավորության մասին, պատրաստել ուղեցույցներ ՔՀԿ գրանցման

վերաբերյալ:

Համագործակցել կառավարության հետ՝ պետական ռեգիստրում և ՊԵԿ-ի ոչ

առևտրային կազմակերպությունների վերահսկողության բաժնում

համապատասխան պաշտոնյաների հետ փորձի փոխանակման

հանդիպումներ անցկացնելու և (կամ) կարողությունների զարգացման

հնարավորություն ապահովելու նպատակով՝ վերջիններիս կողմից ՔՀԿ-ների

յուրահատուկ դերը և առանձնահատկությունները ավելի լավ ընկալելու և

71

գրանցման, ՔՀԿ-ների գործունեության վերահսկման և հետագա հարկային

հաշվետվությունների ընթացքում հնարավոր թյուրընկալումները բացառելու

նպատակով։

Խոսքի ազատություն՝

Քանի որ ԶԼՄ-ների մասին օրենսդրության վերանայումը նշվել է որպես խոսքի

ազատության ապահովման ուղղությամբ կարևոր քայլ, ՔՀԿ-ները կարող են

իրականացնել հետևյալը.

Ակտիվորեն ջատագովել և մասնակցել հեռարձակվող լրատվամիջոցների

մասին օրենսդրության վերանայմանը կամ նոր օրենքի մշակմանը,

ՔՀԿ-ները կարող են նաև իրենց ներդրումն ունենալ խոսքի ազատությունը

գործնականում ավելի լավ պաշտպանելու հարցում, մասնավորապես`

Հանրության և ՔՀԿ-ների շրջանում իրազեկման քարոզարշավներ

իրականացնել՝ կարծիքի արտահայտման իրենց իրավունքների և հնարավոր

սահմանափակումների վերաբերյալ:

Հանրության շրջանում խթանել հանդուրժողականությունը դեպի

այլընտրանքային տեսակետները, որոնք տեղ են գտել առցանց և անցանց:

Բարելավել մեդիա գրագիտությունը` ԶԼՄ-ների և ՔՀԿ-ների համար

դասընթացների միջոցով. ներկայումս մի շարք մեդիա

կազմակերպությունների կողմից իրականացվում են նմանատիպ

դասընթացներ, որոնց լսարանը պետք է ընդլայնել, մասնավորապես

ընդգրկելով մարզերը։

Տեղեկատվության մատչելիություն՝

ՔՀԿ-ները պետք է շարունակեն և ընդլայնեն իրենց ջանքերը գործնականում

տեղեկատվության մատչելիության բարելավման ուղղությամբ, այդ թվում՝

կառավարությանն ուղղված դիմումների, հանրության իրազեկման ու

տեղեկատվության մատչելիությունը դյուրացնող գործիքների ստեղծման միջոցով:

Այս ոլորտում մասնավորապես առաջարկվում է`

Իրականացնել հարցումների պատասխանների և տեղեկատվության

պրոակտիվ հրապարակման մոնիտորինգ, որը պետք է շարունակական լինի

և հաջորդվի համապատասխան պետական մարմիններին դիմումներով:

Համագործակցել կառավարության հետ ՝ տեղեկատվության ազատության

հիմնական դրույթների և համապատասխան ընթացակարգերի մասին

պաշտոնատար անձանց ուսուցանելու և իրազեկելու նպատակով, որը

կնպաստի գործնականում օրենքի իրականացմանը:

ՔՀԿ-ների և հանրության իրազեկման և ուսուցման միջոցառումներ

իրականացնել տեղեկատվություն ստանալու ընթացակարգերի, առցանց

72

հասանելի տեղեկատվության տեսակների և աղբյուրների, ինչպես նաև

հնարավոր սահմանափակումների մասին:

Տեղեկատվական տարբեր աղբյուրների վերաբերյալ տվյալների միասնական

շտեմարան ստեղծել` ՔՀԿ-ների և հանրության համար տեղեկատվության

մատչելիությունը դյուրին դարձնելու համար:

Հավաքների ազատություն՝

Հավաքների ազատության խթանման համար ՔՀԿ-ներին առաջարկվում է `

Նախաձեռնել և շարունակել իրազեկումը հավաքների ազատության

իրավական կարգավորումների և դրանց հետ կապված իրավունքների և

պարտականությունների վերաբերյալ, ընդ որում, ոչ միայն ՔՀԿ-ների և

հանրության, այլ նաև իրավապահ մարմինների ներկայացուցիչների համար՝

համագործակցության և վերապատրաստման միջոցով:

Քաղաքացիական հասարակության գործընկերություն՝

Քաղաքացիական հասարակության համագործակցության բարելավման

վերաբերյալ կառավարությանն ուղղված առաջարկները պետք է խթանվեն ՔՀԿ-

ների կողմից՝ մասնակցության թափանցիկ մեխանիզմներ, իմաստալից

մասնակցություն և որոշումների կայացման գործընթացի շրջանակներով

չսահմանափակվող արդյունավետ համագործակցություն ջատագովելու միջոցով։

Ըստ այդմ, այս ոլորտում առաջարկները հետևյալն են.

Զարգացնել պետական մարմինների հետ երկխոսության կարողությունները և

համապատասխան ոլորտային փորձագիտությունը, որպեսզի

կառավարությունը արժևորի ՔՀԿ-ների ներդրումը և կարևորի ՔՀԿ-ների՝

որպես տվյալ ոլորտում փորձագետների հետ խորհրդակցելու

անհրաժեշտությունը,

Խթանել ՔՀԿ-ների՝ որպես գործընկերների մասնակցությունը պետական

քաղաքականության և ռազմավարությունների իրականացման գործում, այդ

թվում համատեղ հանդիպումների և այլ միջոցառումների կազմակերպման

միջոցով,

Ընդլայնել ՔՀԿ-ների համագործակցությունը խորհրդարանի հետ՝

խորհրդարանի աշխատակազմի և անդամների հետ ավելի ինտենսիվ

աշխատանքի և համապատասխան գործիքների ու մեխանիզմների

ջատագովության միջոցով,

Մեխանիզմներ մշակել և համակարգված գործողություններ նախաձեռնել

ազգային ռազմավարությունների, ներառյալ ԿԶՆ իրականացման

մոնիտորինգի նպատակով, զարգացնել մոնիտորինգի և գնահատման

հմտությունները,

73

Օգտագործել ԿԶՆ մոնիտորինգի գործիքները ոչ միայն ԿԶՆ, այլև

քաղաքացիական հասարակության մյուս ռազմավարությունների

մոնիտորինգի համար:

Հարաբերություններ հաստատել պետական և տեղական իշխանությունների

հետ` խրախուսելով նրանց ավելի շատ տեղեկանալ ՔՀԿ ներուժի և

գործունեության մասին` որոշակի ոլորտում և / կամ տարածքում գործող

ՔՀԿ-ների այցելելու և հանդիպումների միջոցով:

Առաջարկներ միջազգային կազմակերպություններին և դոնորներին

Թեև զեկույցի առաջարկները հիմնականում հասցեագրված են պետական

մարմիններին և ՔՀԿ-ներին, միջազգային կազմակերպությունները և դոնորները

կարող են առանցքային դեր ունենալ պետական և քաղաքացիական

հասարակության կողմից համապատասխան նախաձեռնությունների

իրականացմանը աջակցելու, ֆինանսական և տեխնիկական աջակցություն, ինչպես

նաև համապատասխան ոլորտներում փորձագիտություն տրամադրելու

տեսանկյունից: Մասնավորապես, միջազգային կազմակերպությունները կարող են

աջակցել հետևյալ գործողություններին.

ՔՀԿ-ների և պետական մարմինների իրազեկության բարձրացում և

կարողությունների զարգացման նախաձեռնություններ ՔՀԿ գրանցման և

վերահսկման գործընթացների, խոսքի ազատության,

հանդուրժողականության խթանման, մեդիա գրագիտության,

տեղեկատվության մատչելիության, քաղաքականության մոնիտորինգի

ոլորտներում,

ՔՀԿ-ների կողմից տեղեկատվության մատչելիության, խոսքի ազատության,

պետական քաղաքականության և ռազմավարությունների, ԿԶՆ

իրականացման մոնիտորինգի նախաձեռնություններ,

Քաղաքականության մշակում այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են

հեռարձակվող լրատվամիջոցների մասին օրենսդրությունը,

հաղորդակցության քաղաքականությունը, ՔՀԿ-ների մասնակցությունը և

գործընկերությունը։

Հավելվածներ

Հավելված 1՝ Գնահատման աղյուսակ

Այս աղյուսակը ծառայում է որպես ուղեցույց` ուսումնասիրության բացահայտումները ամփոփելու և իրավիճակը գնահատելու համար՝

կանաչ (նպաստավոր), դեղին (մասամբ բպաստավոր) և կարմիր (խոչընդոտող) նշումով։ Գնահատականները անշուշտ սուբյեկտիվ կլինեն և

տարբեր համատեքստերում դժվար համեմատելի։ Գնահատման նպատակն է հիմք ստեղծել քննարկման համար՝ ազգային

խորհրդակցության և շահերի պաշտպանության պլանների նախագծման ընթացքում։

CIVICUS-ը և ICNL-ը բաց են Գնահատման աղյուսակի վերաբերյալ ցանկացած նկատառումների և առաջարկների համար։

Ընդհանուր հարցեր

Փաստերի վերաբերյալ հարցեր Կանաչ Դեղին Կարմիր 1. ԿԶՆ 16.10 և 17.17 թիրախների

վերաբերյալ միջազգային

փորձագիտական և

խորհրդատվական խմբի

(IAEG) կողմից ընդունված

ցուցանիշներից զատ ի՞նչ

ցուցանիշներ է կառավարությունն

ընդգրկել իր ազգային

շրջանակներում:

Առկա չէ զեկույցը գրելու պահին։

2. Կառավարությունը ի՞նչ

գործընթացներ կամ կառույցներ է

նախաձեռնել՝ ԿԶՆ իրականացման

և մոնիտորինգի գործում

քաղաքացիական

հասարակության ներգրավմանը

աջակցելու համար:

Կառավարության ԿԶՆ

աշխատանքային խմբի կողմից

ստեղծվել են ԿԶՆ թեմատիկ

ենթախմբեր

3. Արդյոք առկա՞ է կառավարություն

և քաղաքացիական

հասարակության որևէ ակնարկ

Կառավարությունը նախատեսում է

2018թ. հուլիսին ներկայացնել VNR-ը։

75

կամ զեկույց, որ մշակվել է

ազգային մակարդակով ԿԶՆ 16.10

և 17.17 թիրախների առաջընթացը

գնահատելու համար:

4. Կամավոր ազգային զեկույց (VNR).

Արդյոք կառավարությունը

ներկայացրե՞լ է կամ մտադիր է

ներկայացնել VNR: Եթե VNR-ն

արդեն ներկայացվել է, ներառու՞մ

է այն ԿԶՆ 16.10 և 17.17-ն:

Կառավարությունը նախատեսում է

2018թ. հուլիսին ներկայացնել VNR-ը։

Ոլորտ 1՝ Միավորումներ

Փաստերի վերաբերյալ հարցեր Կանաչ Դեղին Կարմիր 1. Ի՞նչ օրենքներ են ներկայումս

կանոնակարգում


հասարակության

կազմակերպությունների (ՔՀԿ)136

ձևավորումը և գործունեությունը:

Կան մի շարք նպաստավոր

իրավական գործիքներ, այդ թվում՝

Քաղաքացիական օրենսգիրքը և ՔՀԿ-

ների տարբեր տեսակներին

վերաբերող օրենքներ։

2. Ըստ օրենքի, ո՞վ կարող է լինել

ՔՀԿ հիմնադիր: Ո՞վ չի կարող

լինել հիմնադիր:

Ֆիզիկական և իրավաբանական

անձանց համար կան նվազագույն

իրավական պահանջներ, իսկ

որոշակի կազմակերպաիրավական

տեսակներ չեն կարող հիմնադիր

լինել (օրինակ՝ կուսակցություններ,

արհմիություններ, կրոնական

կազմակերպություններ)

3. ՔՀԿ-ն ձևավորելու

համար անհատների ի՞նչ

նվազագույն քանակ է

Անհրաժեշտ է 3 կամ ավելի քիչ

անդամ, իսկ իրավական

պահանջները նվազագույնն են։

136 Ուսումնասիրության շրջանակներում քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունը (ՔՀԿ) սահմանվում է որպես անհատների ֆորմալ

խումբ, որն անկախ է կառավարությունից և չի գործում որպես շահույթ հետապնդող բիզնես։ Ուսումնասիրության մեջ սակայն չեն ներառված քաղաքական

կուսակցություններն ու կրոնական խմբերը, որոնք այլ իրավական շրջանակներով են կանոնակարգվում։

76

անհրաժեշտ: Որո՞նք են

անդամության չափանիշները:

4. Ի՞նչ գործընթացներ են

անհրաժեշտ ՔՀԿ գրանցելու

համար:

Գրանցման ոչ ծանրաբեռնող

ընթացակարգեր, որոնք ներառում են

մի շարք փաստաթղթերի

պատրաստում և ներկայացում: Ի

տարբերություն առևտրային

կազմակերպությունների՝ ՔՀԿ-ներն

էլեկտրոնային եղանակով գրանցելու

հնարավորություն չունեն:

Այնուհանդերձ, վերջերս ընդունված

ընթացակարգերը ՔՀԿ-ներին

հնարավորություն են տալիս

գրանցվել մարզային ռեգիստրի

գրասենյակների միջոցով:

5. ՔՀԿ գրանցելու համար

նվազագույն կապիտալի պահանջ

կա՞ արդյոք:

Նվազագույն կապիտալի պահանջ

չկա։

6. Որո՞նք են ՔՀԿ-ի գրանցման

դիմումը մերժելու կոնկրետ

հիմքերը: Այդ հիմքերը

բավականաչափ մանրամա՞սն են

նկարագրված:

ՔՀԿ-ի դիմումը մերժելու հիմքերը

նվազագույնի են հասցված և հստակ

են սահմանված, սակայն

գործնականում մերժումները կարող

են հայեցողական լինել, և անհրաժեշտ

լինի փաստաթղթերի վերանայման մի

քանի փուլ անցնել։

ՔՀԿ-ի դիմումը մերժելու հիմքերը

նվազագույնի են հասցված և հստակ

են սահմանված, սակայն

գործնականում մերժումները կարող

են հայեցողական լինել, և

անհրաժեշտ լինի փաստաթղթերի

վերանայման մի քանի փուլ անցնել։

7. ՔՀԿ հիմնելու համար արդյո՞ք

նպատակի կոնկրետ շրջանակներ

են սահմանված, կամ արգելված է

ձևավորել որոշակի օրակարգով

ՔՀԿ-ներ (օրինակ, մարդու

իրավունքների պաշտպանություն

կամ ժողովրդավարության

խթանում):

ՔՀԿ-ի նպատակների համար

սահմանափակումներ չկան,

բացառությամբ քաղաքական և

կրոնական նպատակների, որոնք

պահանջում են այլ

կազմակերպաիրավական ձևեր։

8. Գրանցման որոշումները կարո՞ղ Որոշումները կարող են բողոքարկվել

77

են բողոքարկվել: Եթե այո, ապա

որքա՞ն հաճախ են բողոքարկվում

գրանցման որոշումները: Ի՞նչ

արդյունքներով:

դատարանում։

9. Ի՞նչ փաստաթղթեր են

պահանջվում ՔՀԿ-ի գրանցման

համար:

Մի շարք փաստաթղթեր են

պահանջվում (օրինակ`

կազմակերպության

կանոնադրություն և հիմնադիր

ժողովի արձանագրություն կամ

կազմակերպություն հիմնելու մասին

որոշում՝ հիմնադիրների անուններով

և անձնագրային տվյալներով)։

10. ՔՀԿ-ներից պահանջվու՞մ է արդյոք

պարբերաբար թարմացնել իրենց

գրանցումը:

Թարմացման անհրաժեշտություն

չկա։

11. Գրանցման համար ի՞նչ վճարներ

են պահանջվում:

Գրանցման վճարը 10000 դրամ է, որը

համադրելի է մասնավոր հատվածի

գրանցման վճարների հետ

12. Որքա՞ն է սովորաբար տևում

գրանցման գործընթացը:

Ժամկետները հստակ սահմանված են

օրենքով, կազմում են առավելագույնը

30 օր

13. Քանի՞ ՔՀԿ է ներկայումս

գրանցված:

2018 թվականի ապրիլի 1-ի դրությամբ՝ գրանցված էին 3814 հասարակական կազմակերպություն,

1045 հիմնադրամ, 640 արհմիություն և 248 իրավաբանական անձանց միություններ, ինչը կազմում է

մոտ 2 ՔՀԿ՝ 1000 բնակչի հաշվով։

14. Արդյո՞ք ՔՀԿ-ներից պահանջվում է

պետությանը տեղեկացնել

ժողովների մասին: Եթե այո, ապա

յուրաքանչյուր հանդիպման, թե՞

միայն հիմնական հանդիպումների

մասին: Արդյո՞ք նրանք պետք է

կառավարությանը տեղեկացնեն

տնօրենների խորհրդի

թեկնածուների ցանկի կամ

ընտրությունների արդյունքների

Որևէ ծանուցման կարիք չկա (միայն

ՔՀԿ-ի գործադիր ղեկավարի

փոփոխության դեպքում)։

78

մասին։

15. Արդյոք ՔՀԿ-ներից պահանջվու՞մ է

պարբերաբար

հաշվետվություններ ներկայացնել

կառավարությանը: Ի՞նչ տիպի

հաշվետվություններ, օրինակ

գործունեության կամ

ֆինանսական, և ի՞նչ

հաճախականությամբ:

ՔՀԿ-ների որոշ տեսակների /

կատեգորիաների համար տարեկան

հաշվետվություն է սահմանված, որը

հիմնականում ֆինանսական

տեղեկատվություն է պարունակում։

16. Արդյոք ՔՀԿ-ներից պահանջվու՞մ է

պարբերաբար

հաշվետվություններ ներկայացնել

կառավարությանը այլ

թեմաներով: Ի՞նչ թեմաներով և

որքա՞ն հաճախ:

Այլ հաշվետվություն չի պահանջվում։

17. ՔՀԿ-ները ենթարկվու՞մ են

պետական աուդիտի կամ

ստուգումների: Որքա՞ն հաճախ, և

ի՞նչ ստուգումների:

Պետական ստուգումները հազվադեպ

են՝ նախնական ծանուցումով։

18. Ի՞նչ տեղեկատվություն է

պահանջվում ՔՀԿ-ներից

հրապարակային կերպով

ներկայացնել:

Հրապարակային կերպով է

պահանջվում ներկայացնել

հիմնական տեղեկատվութունը (ՔՀԿ-

ների անունը, գրանցման ամսաթիվը

և հարկային կոդը հրապարակվում են

էլեկտրոնային ռեգիստրի կայքում)

19. Վարչարարության ի՞նչ

պահանջներ են ազդում ՔՀԿ-ների

գործունեության վրա:

Նվազագույն վարչարարության

պահանջներ, ինչպես օրինակ՝ ՔՀԿ-ի

հիմնական փաստաթղթերի, ՔՀԿ-ի

տեսակից կախված՝ ընդհանուր

ժողովի և խորհրդի նիստերի

արձանագրությունների վարում։

20. Արդյոք ՔՀԿ-ները պարտավո՞ր են

իրենց գործողությունները

համապատասխանեցնել

Համապատասխանեցման որևէ

պարտավորություն չկա։

79

պետական գերակայություններին,

որոնք սահմանված են ազգային

զարգացման ծրագրերում:

21. Ի՞նչ օրինական հիմքերով է

կառավարությանը թույլատրվում

դադարեցնել կամ լուծարել ՔՀԿ-

ն: Հնարավորություն կա՞

բողոքարկել այս որոշումը:

Հարկադիր կասեցումը կամ

լուծարումը կարող է տեղի ունենալ

միայն դատարանի որոշմամբ։

Լիազոր մարմինը կարող է դիմել ՔՀԿ-

ն կասեցնելու կամ լուծարելու, եթե

հայտնաբերել է օրենքի նշանակալի

կամ հստակ խախտում:

22. Ի՞նչ հիմքերով են ՔՀԿ-ները

կամավոր լուծարվում:

Կամավոր լուծարման հիմքերի

սահմանափակում չկա։

23. Արդյոք կա՞ն օրենքների կամ

կանոնակարգերի նախագծեր,

որոնք ընդունվելու դեպքում

կսահմանափակեն կամ

ընդհակառակը՝ կդյուրինացնեն

ՔՀԿ-ների հիմնադրումն ու

գործունեությունը: Եթե այո,

ամփոփեք հիմնական դրույթների

բովանդակությունը և ներկա

կարգավիճակը օրենսդրական

գործընթացում:

Կամավորության մասին օրենքի

նախագիծը քննարկման փուլում է և

պարունակում է ինչպես դրական

(օրինակ` կամավորների

իրավունքների և

պարտականությունների

կարգավորումը, փոխհատուցման

հնարավորությունները), այնպես էլ՝

սահմանափակող դրույթներ

(օրինակ` լրացուցիչ փաստաթղթեր և

հաշվետվության պահանջներ)

Կամավորության մասին օրենքի

նախագիծը քննարկման փուլում է և

պարունակում է ինչպես դրական

(օրինակ` կամավորների

իրավունքների և

պարտականությունների

կարգավորումը, փոխհատուցման

հնարավորությունները), այնպես էլ՝

սահմանափակող դրույթներ

(օրինակ` լրացուցիչ փաստաթղթեր և

հաշվետվության պահանջներ)

24. Ի՞նչ իրավական խոչընդոտներ

կան, որոնք դժվարացնում

են ֆինանսական հնարավոր որևէ

աղբյուրի

հասանելիությունը (պետական

միջոցներ, վաստակած եկամուտ,

նվիրատվություններ, օտարերկրյա

դոնորների ֆինանսավորում):

Ֆինանսավորման համար որևէ

իրավական խոչընդոտ չկա: Ոչ

ֆորմալ ՔՀԿ-ները չեն կարող իրենց

անվամբ ֆինանսավորում ստանալ`

իրավական կարգավիճակի

բացակայության պատճառով։

25. Կա՞ն արդյոք օրինագծեր կամ



Չկան։

80

կսահմանափակեն, կամ

հակառակը՝ կնպաստեն

ռեսուրսների հասանելիությանը

ՔՀԿ-ների համար: Եթե այո,

խնդրում ենք ամփոփել հիմնական

դրույթների բովանդակությունը և

ներկա կարգավիճակը

օրենսդրական գործընթացում:

26. ՔՀԿ-ների եկամուտների

նկատմամբ ի՞նչ հարկեր են

կիրառվում: Արդյո՞ք դրանք

վերաբերում են իրենց

եկամուտներին,

դրամաշնորհներին,

ներդրումներին կամ գնված

ապրանքներին և

ծառայություններին:

Հարկային օրենսդրությամբ ՔՀԿ-ների

ոչ առևտրային գործունեությունից

ստացած եկամուտներն ազատվում

են հարկերից (օրինակ՝

դրամաշնորհները,

նվիրատվությունները,

անդամավճարները չեն հարկվում)

27. ՔՀԿ-ները ենթակա՞ են ԱԱՀ-ի և

մաքսային տուրքերի վճարման:

ԱԱՀ-ն վճարվում է՝ տարեկան

ընդհանուր եկամուտը 58.35 մլն

դրամից ավել լինելու դեպքում:

Այնուամենայնիվ, կանոնակարգը

հստակ չէ, և պարզ չէ, թե արդյոք այդ

գումարը վերաբերում է տնտեսական

գործունեության եկամուտների՞ն, թե՞

ներառում է նվիրատվությունները:

Ներմուծված ապրանքների համար

մաքսային հարկերը վճարվում են

նույն կերպ, ինչպես մյուս

կազմակերպությունների դեպքում։

28. Ազգային մակարդակով կիրառվող

հարկերից զատ, ՔՀԿ-ները

ենթակա՞ են տեղական հարկերի,

տուրքերի կամ վճարների

վճարման: Արդյոք կիրառվու՞մ է

Տեղական մակարդակով հարկեր,

տուրքեր կամ վճարներ չկան։

81

հարկերի վճարման որևէ այլ

մակարդակ (մարզային կամ

նահանգային հարկեր, օրինակ):

29. Որո՞նք են տնտեսական

գործունեության մեջ ներգրավված

ՔՀԿ-ների հանդեպ կիրառվող

հարկային և կարգավորող

պահանջները:

ՔՀԿ տնտեսական գործունեությանը

վերաբերող հստակ հարկային

օրենքներ / կանոնակարգեր չկան,

տնտեսական գործունեությունը

հարկվում է շահութահարկով,

այնպես, ինչպես առևտրային

կազմակերպությունների դեպքում։

30. ՔՀԿ-ներին հատուկ հարկային

արտոնություններ շնորհվե՞լ

են: Արդյո՞ք ՔՀԿ-ների որոշակի

կատեգորիաներին են միայն

հարկային արտոնություններ

տրամադրվում:

ՔՀԿ-ներին տրվող

արտոնությունները հասանելի են

ընտրովի հիմունքներով (օրինակ՝

բարեգործական ծրագրերի համար)։

Արտոնություններ ստանալու

չափանիշները և ընթացակարգերը

անհասկանալի են / հայեցողական։




կազդեն ՔՀԿ-ների հարկման

վրա: Եթե այո, խնդրում ենք

ամփոփել հիմնական դրույթների




Չկան։

32. Իրավապաշտպանների

պաշտպանության վերաբերյալ

որևէ օրենք կամ

քաղաքականություն կա՞:

Չկա։

Ընկալման վերաբերյալ հարցեր Կանաչ Դեղին Կարմիր 1. ՔՀԿ-ների գրանցման համար

պատասխանատու մարմինը

բավականաչափ ֆինանսավորում

Պետական ռեգիստրն է

պատասխանատու ՔՀԿ-ների

գրանցման համար և ունի բավարար

82

և աշխատակազմ ունի՞: ռեսուրսներ:

2. Գրանցումը մատչելի՞ է: Օրինակ,

ՔՀԿ-ների գրանցման համար

երկրի տարածքով մեկ բավարար

վայրեր / կենտրոններ կա՞ն, կամ

գործընթացը կատարվու՞մ է

էլեկտրոնային եղանակով:

Էլեկտրոնային եղանակով գրանցվել

հնարավոր չէ: 2018 թ. մարտ-ապրիլ

ամիսներից սկսած՝

հնարավորություն կա ՔՀԿ գրանցել

մարզային կենտրոններում, սակայն

ՔՀԿ-ներից քչերն են տեղյակ այդ

հնարավորության մասին և հաճախ

մայրաքաղաք են գալիս գրանցվելու

համար։

3. Ինչպիսի՞ ոչ իրավական և ոչ

պետական խոչընդոտներ կան,

որոնք ազդում են ՔՀԿ-ների

ստեղծման վրա, օրինակ դանդաղ

կամ անարդյունավետ

վարչարարությունը, միջոցներ

ձեռք բերելու անկարողությունը

կամ գույքի ձեռքբերման/

վարձակալության դժվարությունը:

Գրանցման գործընթացը վերջին

տարիներին բարելավվել է, սակայն

երբեմն լինում են բյուրոկրատական

խոչընդոտներ, ինչպես օրինակ՝

ներկայացված փաստաթղթերում

եղած փոքրիկ թերությունների

պատճառով գրանցումը մերժելը։

Գրանցման գործընթացը վերջին

տարիներին բարելավվել է, սակայն

երբեմն լինում են բյուրոկրատական

խոչընդոտներ, ինչպես օրինակ՝

ներկայացված փաստաթղթերում

եղած փոքրիկ թերությունների

պատճառով գրանցումը մերժելը։

4. Որքանո՞վ է գրանցման

գործընթացն ընկալվում որպես

չափից ավելի հայեցողական,

ֆավորիտիզմի (քաղաքական,

էթնիկ, կրոնական և այլ) կամ

կոռուպցիայի ազդեցության

ենթակա:

Կա անարդարացիության որոշակի

ընկալում, քանի որ ՔՀԿ-ի

ներկայացրած կանոնադրական

դրույթների օրինականության կամ

ճիշտ ձևակերպման վերաբերյալ

կարող է կիրառվել հայեցողական

մոտեցում:

5. ՔՀԿ-ների նկատմամբ

վերահսկողության ի՞նչ

մակարդակ ունի

կառավարությունը: Լայնարձակ,

չափավոր, թե՞ թեթևակի:

ՔՀԿ-ների որոշ տեսակների համար

կան ամենամյա հաշվետվության

ընթացակարգեր, հազվադեպ և

հիմնավորված դեպքերում նաև

լրացուցիչ վերահսկողություն։

6. Գործնականում, վերը նշված

իրավական և վարչական

պահանջները հանդիսանու՞մ են

Վարչական պահանջները

ծանրաբեռնող չեն. սակայն

տնտեսական գործունեության

Վարչական պահանջները

ծանրաբեռնող չեն. սակայն


83

արդյոք ՔՀԿ-ների արդյունավետ

գործունեության խոչընդոտներ:

Արդյո՞ք դրանք օգտակար են ՔՀԿ-

ների ամենօրյա գործունեության

համար:

վերաբերյալ հաշվետվությունների

հետ կապված պահանջները դեռ

հստակ չեն, ինչը հակախթան է

հանդիսանում որոշ

կազմակերպությունների


համար։

վերաբերյալ հաշվետվությունների

հետ կապված պահանջները դեռ

հստակ չեն, ինչը հակախթան է

հանդիսանում որոշ

կազմակերպությունների


համար։

7. Կա՞ն արդյոք ոչ իրավական

հիմքեր, որոնք գործնականում

կառավարությունը օգտագործում

կամ վկայակոչում է ՔՀԿ-ի

գործունեությունը կասեցնելու կամ

ՔՀԿ-ն լուծարելու

համար: Գործնականում ինչպե՞ս է

դա կատարվել` ըստ օրենքի կամ

որևէ այլ ձևով:

ՔՀԿ-ների կասեցման կամ լուծարման

համար ոչ իրավական հիմքեր չկան:

Այնուամենայնիվ, 2016 թ.

դեկտեմբերին ընդունվել է մի օրենք,

որում նշված է, որ հարկային

հաշվետվություններ չտրամադրելու

դեպքում կազմակերպությունները

կլուծարվեն, ինչը հակասում է այն

իրավական դրույթին, որ ՔՀԿ-ների

հարկադիր լուծարումը կարող է

արվել միայն դատական կարգով:

ՔՀԿ-ների կասեցման կամ լուծարման

համար ոչ իրավական հիմքեր չկան:

Այնուամենայնիվ, 2016 թ.

դեկտեմբերին ընդունվել է մի օրենք,

որում նշված է, որ հարկային

հաշվետվություններ չտրամադրելու

դեպքում կազմակերպությունները

կլուծարվեն, ինչը հակասում է այն

իրավական դրույթին, որ ՔՀԿ-ների

հարկադիր լուծարումը կարող է

արվել միայն դատական կարգով:

8. Արդյո՞ք ՔՀԿ-ների հանդեպ

պետական մարմինների

ճնշումների փաստեր կան`

վարչական և / կամ իրավական

պահանջներին

չհամապատասխանելու

հիմնավորմամբ: Այլ

հիմնավորումներով կամ

ընդհանրապես ՔՀԿ-ների հանդեպ

պետական մարմինների

ճնշումների այլ փաստեր կա՞ն

արդյոք:

Վերջին տարիներին ճնշման փաստեր

չեն արձանագրվել։

9. Հարկերը կիրառվե՞լ են արդյոք

որպես ՔՀԿ-ների գործունեության

ռեպրեսիայի ձև: Եթե այո, ապա

ինչպե՞ս:

Ոչ։

84

10. Արդյո՞ք ՔՀԿ-ների հարկերը,

տուրքերը և / կամ վճարները

ազդում են նրանց ֆինանսական

կայունության վրա: Արդյո՞ք

հարկերը, տուրքերը և / կամ

վճարները հեշտացնում կամ

խոչընդոտում են ՔՀԿ-ների

ֆինանսական կայունությանը:

Հարկային օրենսդրությունը

բարենպաստ է դրամաշնորհների և

նվիրատվությունների ստացման

համար, սակայն տնտեսական

գործունեությունից ստացվող

եկամուտների դեպքում հարկային

արտոնություններ չկան:

ԿԶՆ իրականացման վրա

ազդեցության վերաբերյալ հարցեր

Կանաչ Դեղին Կարմիր

1. Ի՞նչ քայլեր (օրենքներ,

քաղաքականություններ և այլ

գործողություններ) է

կառավարությունը ստանձնել 2015

թ. սեպտեմբերին 2030 օրակարգի

ընդունումից հետո` օրենքում և

պրակտիկայում երաշխավորելու և

բարելավելու համար

միավորումների հիմնարար

ազատությունը և մասնավորապես

ՔՀԿ-ների ստեղծումը և

գործունեությունը:

Հասարակական

կազմակերպությունների վերաբերյալ

նոր օրենք է ընդունվել 2016 թ.

դեկտեմբերին։




կառավարությունը ստանձնել 2015

թ. սեպտեմբերին 2030 օրակարգի

ընդունումից հետո, ինչը

հանգեցրել է ՔՀԿ-ների ստեղծման

և գործունեության նկատմամբ

խոչընդոտների ավելացմանը:

Քայլեր չեն ձեռնարկվել։

3. 2030 թ. օրակարգի ընդունումից ի

վեր արհմիութենականների

և իրավապաշտպանների

Դեպքեր չեն եղել։

85

գրանցված սպանությունների,

առևանգումների, անհետացման,

կամայական կալանավորման և

խոշտանգման դեպքերի հավաստի

դեպքերի թիվը:(Պաշտոնական ցուցանիշ)

4. 2030-ի օրակարգի ընդունումից ի

վեր, նշված դեպքերի

(սպանություններ, առևանգումներ

և այլն) մտավախությունը ՔՀԿ

հատվածում ավելացել է, նվազել,

թե՞ մնացել է նույնը:

Կիրառելի չէ։

5. Ինչպես է Կառավարությունը

ներգրավել ՔՀԿ-ներին ԿԶՆ

իրականացման և մոնիտորինգի

գործում:

ԿԶՆ ազգայնացման գործընթացը

դեռևս չի ավարտվել, իրականացման

և մոնիտորինգի գործընթացում

ներգրավման կոնկրետ մեխանիզմներ

դեռ չկան։

6. Ինչպես են այս ոլորտում առկա

կոնկրետ մարտահրավերները

(օրինակ, ֆինանսավորման

սահմանափակումները, չափից

ավելի վերահսկողությունը և այլն)

ազդում ՔՀԿ-ների վրա՝

երկրում ԿԶՆ իրականացման

գործընթացում նրանց դրական

ազդեցության և / կամ

վերահսկողության տեսանկյունից:


Ոլորտ 2՝ Խոսքի ազատություն

Փաստերի վերաբերյալ հարցեր Կանաչ Դեղին Կարմիր 1. Ո՞ր օրենքներն են կարգավորում

քաղաքացիների ազատ

արտահայտվելու

հնարավորությունը: Խոսքի

ազատության, ներառյալ

ՔՀԿ-ների արտահայտվելու

ազատությունը նվազագույն չափով է

սահմանափակվում օրենքով, ինչը

համապատասխանում է միջազգային

նորմերին։

86

ինտենետի մատչելիության

վերաբերյալ ի՞նչ իրավունքներ են

երաշխավորված գործող

իրավական դաշտում, այդ թվում՝

սահմանադրությամբ:

2. Ի՞նչ միջազգային պայմանագրեր

են վավերացվել, որոնք

վերաբերում են

հրապարակայնորեն


իրավունքին: Ի՞նչ պայմանագրեր

են վավերացվել՝ կապված

ինտերնետից օգտվելու իրավունքի

հետ:

Բոլոր համապատասխան

պայմանագրերը վավերացվել են

(UDHR, ICCPR, այլ պայմանագրեր)

3. Ո՞ր օրենքներն ու

կանոնակարգերն են

կարգավորում խոսքի

բովանդակությունը: Այդ

բովանդակության ինչպիսի՞

սահմանափակումներ կան

(այսինքն, ազգային

անվտանգության հարցեր,

«կռվարար խոսքեր», առևտրային

գաղտնիք, անպարկեշտություն):

Շատ քիչ օրենքներ և նվազագույն

չափով են կարգավորում խոսքի

բովանդակությունը` միջազգային

նորմերին համապատասխան։

4. Արդյոք խոսքի ազատության

վերաբերյալ ժամանակի, վայրի և

ձևի սահմանափակումներ

կիրառվու՞մ են:

Ժամանակի, վայրի և ձևի

սահմանափակումները նվազագույնն

են։

5. Ի՞նչ իրավական արգելքներ կան,

որ խոչընդոտում են

քաղաքացիների բաց

արտահայտվելու ունակության,

մասնավորապես կառավարության

քաղաքականության

Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի

մասին օրենքը խոչընդոտում է ԶԼՄ-

ների անկախությունը՝

սահմանափակելով հեռարձակվող

լրատվամիջոցներով ՔՀԿ-ների

կողմից իրենց տեսակետները

87

քննադատության առումով: արտահայտելու

հնարավորությունները:

6. Արդյոք կա՞ն օրենքներ և

կանոնակարգեր, որոնք

քրեականացնում

են զրպարտությունը և

վիրավորանքը`առցանց և անցանց:

Ոչ



որոնք, եթե ընդունվեն,

սահմանափակում են կամ,

ընդհակառակը, նպաստում են

խոսքի ազատությանը, այդ թվում`

առցանց հարթակներում: Եթե այո,





Ոչ

Ընկալման վերաբերյալ հարցեր Կանաչ Դեղին Կարմիր 1. Ի՞նչ գործնական խնդիրներ կան,

որ խոչընդոտում են ՔՀԿ-ների բաց


հնարավորությանը:

Ազատ արտահայտման որոշ

գործնական խոչընդոտներ կան,

ինչպիսիք են ՔՀԿ-ներին ձայնի

իրավունք տվող

հեռուստաընկերությունների

սահմանափակ քանակը։

2. Արդյոք հանդուրժվու՞մ է

կառավարության

քաղաքականության և

գործելակերպի բաց

քննադատությունը: Ինչպիսի՞

քննադատություն չի

հանդուրժվում: Նման բաց

քննադատության նկատմամբ

կառավարության արձագանքը

Հասարակական քննադատությունը

ընդհանուր առմամբ հանդուրժվում է,

սակայն կառավարության

արձագանքը կարող է լինել

անտեսումը կամ ճնշման փորձը։

88

երբևէ ինչպիսի՞ն է եղել։

3. Արդյոք ֆիզիկական անձինք և

ՔՀԿ-ները տեղյա՞կ են խոսքի

ազատության հետ կապված իրենց

իրավունքների մասին: Արդյոք

քաղաքական մշակույթը

բացահայտորեն սատարու՞մ է այդ

իրավունքները, թե՞ դրանք

ակտիվորեն ճնշվում են՝ չնայած

առկա իրավական դրույթների:

Շատ անհատներ և ՔՀԿ-ներ տեղյակ

են իրենց իրավունքների մասին:

Քաղաքական մշակույթը այնքան էլ

բարեհաճ չէ ազատ խոսքի

նկատմամբ։։

4. Գործնականում երկրում

ինտերնետի ազատության

ինչպիսի՞ մակարդակ է

թույլատրվում:

Ինտերնետի ազատության բարձր

մակարդակ կա։




1. Ի՞նչ քայլեր է (օրենքներ,

քաղաքականություն և այլ

գործողություններ) իրականացրել

կառավարությունը օրակարգ 2030-

ի ընդունումից ի վեր՝

քաղաքացիների առցանց և

անցանց արտահայտվելու

ազատության հիմնարար

իրավունքի կատարման համար։

Ոչ մի կոնկրետ քայլ, խոսքի

ազատության վերահաստատում։

2. Ի՞նչ քայլեր է (օրենքներ,


գործողություններ)

կառավարությունը ստանձնել է

2015 թ. սեպտեմբերին 2030

օրակարգի ընդունումից հետո,

որոնք հանգեցրել են առցանց և

անցանց արտահայտման

ազատության հիմնարար

Դեռևս ոչ մի կոնկրետ քայլ։

89

իրավունքի իրացմանը:

3. Օրակարգ 2030-ի ընդունումից

հետո լրագրողների և ԶԼՄ-ների

աշխատակիցների

սպանությունների,

առևանգումների, անհետացման,

կամայական կալանավորման և

խոշտանգման դեպքերի քանակը:

(Պաշտոնական ցուցանիշ)

Չկա։

4. Լրագրողներն ու ԶԼՄ-ների

աշխատակիցները

հնարավորություն ունե՞ն

ներկայացնել մի շարք հարցերի,

ներառյալ` կառավարման,

կոռուպցիայի և մարդու

իրավունքների խախտումների

վերաբերյալ խնդրահարույց

հարցեր, առանց ռեպրեսիաների

վախի: Արդյոք լրագրողները և

ԶԼՄ-ների աշխատակիցները

վախենու՞մ են իրենց կյանքի

հանդեպ սպառնալիքներից,

առևանգումներից, անհետացման և

/ կամ կամայական կալանքի

դեպքերից:

Լրագրողները և ԶԼՄ-ների

աշխատակիցները, բարձրաձայնելով

խախտումների և կոռուպցիայի

մասին, երրորդ անձանց կողմից

ենթարկվել են ոտնձգությունների և

հարձակումների, որոնք հաճախ

պատշաճ կերպով չեն

ուսումնասիրվել։ Բացի այդ,

պաշտոնյաների կողմից

նախաձեռնած՝ զրպարտության

գործով բազմաթիվ հայցեր կան։

5. Արդյոք ՔՀԿ-ները հանգիստ,

առանց ճնշումներից վախենալու

կարո՞ղ են խոսել այնպիսի

վիճահարույց հարցերի շուրջ,

ինչպիսիք են կառավարումը,

կոռուպցիան, մարդու

իրավունքների խախտումները:

Ավելի զարգացած և անկախ ՔՀԿ-

ները չեն վախենում ճնշումներից,

սակայն մարզային ՔՀԿ-ները հաճախ

չեն ցանկանում հարցեր

բարձրաձայնել, որպեսզի տեղական

իշխանությունների հետ կոնֆլիկտի

չգնան։

90

6. Ինչպե՞ս են այս ոլորտում առկա

մարտահրավերները (օրինակ,

զրպարտության քրեականացում,

ինտերնետի հասանելիության

սահմանափակումներ և այլն)

ազդում ՔՀԿ-ների կողմից երկրում

ԿԶՆ իրականացման վրա դրական

ազդեցության և / կամ

վերահսկման ունակության վրա։


7. Նախորդ օրացուցային տարվա

ընթացքում զոհված լրագրողների

հաստատված քանակը:

Չկա։

8. Ո՞րն է երկրի Մամուլի

ազատության ինդեքսի

գնահատականը: (ԿԶՆ 16-րդ կետի

համար Տվյալների

նախաձեռնության կողմից

առաջարկվող լրացուցիչ

ցուցանիշ)

Ըստ Ֆրիդմ Հաուզի մամուլի

ազատության ինդեքսի, 2017 թ.

Հայաստանը գտնվում էր 100

երկրներից 63-րդ տեղում, իսկ

մամուլի ազատությունը

Հայաստանում որակվել էր որպես «ոչ

ազատ»:

Ոլորտ 3՝ Տեղեկատվության մատչելիություն

Փաստերի վերաբերյալ հարցեր Կանաչ Դեղին Կարմիր 1. Ո՞ր օրենքները և/կամ

կանոնակարգերն են

կարգավորում կամ ազդում ՔՀԿ-

ների համար տեղեկատվության

մատչելիության վրա: Արդյո՞ք

դրանք տարբեր կանոնակարգում

են նախատեսում

տեղեկատվության տարբեր

տեսակների համար:

Քիչ թվով և հստակ օրենքներ են

կանոնակարգում ՔՀԿ-ների համար

տեղեկատվության մատչելիությունը։

2. Տեղեկատվության համար

բողոքարկման գործընթաց կա՞

արդյոք: Արդյոք բողոքարկումը

մերժվե՞լ է:

Վերադաս մարմիններին ուղղված

բողոքարկումն արդյունավետ չէ. Իսկ

դատական կարգով

բողոքարկումները հաճախ

91

հաջողությամբ են պսակվում, սակայն

թանկ են և ժամանակատար։

3. Որքանո՞վ են պետական

պաշտոնյաները իրենք հասանելի

հանրության համար: Ինչպիսի՞

հնարավորություններ կան

հանրության, այդ թվում` ՔՀԿ-

ների համար, իրենց անձնական

կամ կազմակերպության շահերի և

կարիքների շուրջ պետական

պաշտոնյաների հետ հանդիպելու

համար:

Հանրությունն ունի որոշակի

հնարավորություններ՝

պաշտոնյաների հետ հանդիպելու

համար։




կսահմանափակեն կամ,

ընդհակառակը, կնպաստեն

քաղաքացիների համար

տեղեկատվության

մատչելիությանը: Եթե այո,





2017 թվականին մշակվել էր մի

օրինագիծ, որը կարող էր

սահմանափակել տեղեկատվության

մատչելիությունը, սակայն

ներկայումս այն սառեցվել է։

5. Ի՞նչ օրենքներ կան, որոնք

պաշտպանում են ինտերնետի

ազատությունը: Ի՞նչ իրավական

սահմանափակումներ կան

համացանց մուտք գործելու

համար:

Ինտերնետի ազատությունը

կանոնակարգող կոնկրետ օրենքներ

չկան, չկան նաև համացանց մուտք

գործելու սահմանափակումներ։

6. Պետությունը սահմանափակու՞մ է

արդյոք ինտերնետի

բովանդակությունը`

համացանցում արգելափակելով

Որևէ բովանդակություն չի

սահմանափակվում պետության

կողմից։

92

սոցիալական և քաղաքական

հարցերի վերաբերյալ

տեղեկությունները:

7. Քաղաքական ճգնաժամի

ժամանակ ինտերնետի կամ

բջջային հեռախոսակապի

անջատումներ եղե՞լ են:

Վերջին տարիներին ինտերնետի և

բջջային հեռախոսակապի

անջատումներ չեն եղել պետության

կողմից։

Ընկալման վերաբերյալ հարցեր Կանաչ Դեղին Կարմիր

1. Արդյոք պետական մարմիններից

տեղեկատվություն ստանալու

գործընթացը թափանցիկ, հարթ,

բավականաչափ հեշտ է և

հիմնված օրենքի գերակայության

վրա, թե՞ դժվար է, կարծես թե

կամայական, դանդաղ և

բյուրոկրատական քաշքշուկների

մեջ ներքաշված:

Տեղեկատվություն ստանալու

գործընթացը պարզ չէ. այն

ենթադրում է պաշտոնյաների

որոշակի հայեցողական մոտեցում

կամ բազմաթիվ քաշքշուկներ։




1. Տեղեկատվության մատչելիության

ապահովման ուղղությամբ ի՞նչ

քայլեր (օրենքներ,



կառավարությունը ձեռնարկել

2030 օրակարգի ընդունումից

հետո:

Տեղեկատվություն ստանալը

հեշտացնելու նպատակով

էլեկտրոնային կառավարման մի

շարք հարթակներ են ստեղծվել։

2. Տեղեկատվության

մատչելիությունը

սահմանափակող ի՞նչ քայլեր

(օրենքներ,



Ըստ 2016 թվականի դեկտեմբերին

ընդունված գնումների մասին

վերանայված օրենքի՝ նախագահի,

վարչապետի և խորհրդարանի

նախագահի գործունեության հետ

կապված ծախսերը դասակարգվել են

93

կառավարությունը ձեռնարկել

2030 օրակարգի ընդունումից

հետո:

որպես գաղտնի տեղեկատվություն:

2016 թ. դեկտեմբերին ընդունվել են

«Անձնական տվյալների

պաշտպանության մասին» օրենքի

փոփոխությունները, որով

լրատվամիջոցներին արգելվել է

հավաքել և հրապարակել անձնական

տեղեկություններ:

«Կառավարության կառուցվածքի և

գործունեության մասին» օրենքի

համաձայն՝ 2018 թ. ապրիլից

կառավարության նիստերը պետք է

անցկացվեին փակ դռների ետևում, և

կառավարության անդամները չէին

կարող քննարկվող ցանկացած հարցի

վերաբերյալ հարցազրույցներ տալ և

տեղեկություններ տրամադրել՝

առանց կառավարության ղեկավարի

թույլտվության: Այնուամենայնիվ,

վերջին դրույթը չեղյալ է

հայտարարվել նոր վարչապետի

կողմից, և կառավարության նիստերը

ներկայումս բաց են:

3. Ինչպե՞ս են այս ոլորտում առկա

մարտահրավերները ազդել

երկրում ԿԶՆ իրականացման

վրա:


Ոլորտ 4՝ Խաղաղ հավաքներ

Փաստերի վերաբերյալ հարցեր Կանաչ Դեղին Կարմիր 1. Խաղաղ հավաքների իրավունքի

վերաբերյալ ի՞նչ օրենքներ կան,

ներառյալ ներպետական

օրենսդրությունը,

կանոնակարգերը և երկրի կողմից

Մի քանի հստակ և նպաստող

օրենքներ կան, որոնք

կանոնակարգում են հավաքները։

Բոլոր համապատասխան

միջազգային պայմանագրերը

94

վավերացված միջազգային

պայմանագրերը:

ստորագրվել և վավերացվել են։

2. Արդյոք կա՞ն

սահմանափակումներ, թե ովքեր

կարող են հավաքներ

կազմակերպել: Որոշակի

օրակարգով կամ ուղղվածությամբ

խմբերի համար հավաքների

արգելքներ կա՞ն:

Նվազագույն սահմանափակումներ

կան հավաքների կազմակերպիչների

վերաբերյալ, որոնք

համապատասխանում են

միջազգային նորմերին։

3. Գործադուլ կամ բողոքի ցույց

պլանավորող անհատները կամ

ՔՀԿ-ները պե՞տք է նախօրոք

թույլտվություն ստանան կամ

ծանուցում ներկայացնեն

պետությանը:

Տեղական իշխանություններին պետք

է նախապես ծանուցում ներկայացնել,

իսկ ինքնաբուխ հավաքները

թույլատրված են։

4. Արդյոք ժամանակի, վայրի և ձևի

սահմանափակումներ կիրառվու՞մ

են անհատների կամ խմբերի

հավաքների, գործադուլների,

բողոքի ցույցերի կամ որևէ ալ ձևով

իրենց կարծիքը

հրապարակայնորեն (և խաղաղ

ձևով) արտահայտելու նկատմամբ:

Մարզային ՔՀԿ-ները նշում են

տեղական ինքնակառավարման

մարմինների կողմից կիրառվող

սահմանափակումների մասին։

5. Ինչպիսի՞ մոտեցում է կիրառվում

ագրեսիվ / բռնություն կիրառող

ցուցարարների նկատմամբ՝ թե՛

օրենքով և թե՛ գործնականում:

Բռնությունը համապատասխան

կերպով չի զսպվում.

ոստիկանության արձագանքը

համաչափ չէ։




կարող են սահմանափակել, կամ,

ընդհակառակը, նպաստել

Չկան։

95

անհատների և ՔՀԿ-ների խաղաղ

հավաքների իրավունքի

իրացմանը: Եթե այո, խնդրում ենք

ամփոփել հիմնական դրույթների





1. Արդյոք եղե՞լ են խաղաղ

ցուցարարների, ակտիվիստների և

/ կամ հարձակվողների դեմ

պետության կողմից բռնության

կիրառման կամ ագրեսիայի

դեպքեր:

Խաղաղ ցուցարարների և

ակտիվիստների նկատմամբ

ոստիկանության կողմից կիրառված

բռնության կամ ագրեսիայի դեպքեր

եղել են։

2. Գործնականում

հանդուրժողականություն

դրսևորվու՞մ է բողոքի, գործադուլի

կամ խաղաղ ցույցի այլ ձևերի

միջոցով իշխանություններին բաց

կերպով քննադատող

խմբավորումների հանդեպ։

Քննադատությունը և բողոքները

ընդհանուր առմամբ հանդուրժվում

են, բայց կարող են ճնշվել

հատկապես մարզային

համայնքներում: Նոր

կառավարությանն ուղղված

քննադատությունը առցանց

հարթակներում հաճախ

անհանդուրժողականության է

հանդիպում:






գործողություններ) է ձեռնարկել

կառավարությունը 2030

օրակարգի ընդունումից հետո`

օրենքով և պրակտիկայում

հավաքների ազատությունը

երաշխավորելու ուղղությամբ:

Աշխատանքային օրենսգրքի

փոփոխությունների նախագիծը

ներառում է արհեստակցական

միությունների կողմից

գործադուլների կազմակերպման

նկատմամբ ավելի մեղմ պահանջներ:

96



գործողություններ) է ձեռնարկել

կառավարությունը 2030

օրակարգի ընդունումից

հետո, որոնք օրենքով կամ

գործնականում սահմանափակում

են հավաքների ազատությունը:

Ոչ մի։

3. Որքանո՞վ են ՔՀԿ-ները և այլ

դերակատարները կարողանում

վստահ կազմակերպել բողոքի

ցույցերը՝ չվախենալով ավելորդ

միջամտությունից կամ

խափանումից:

Ներկայումս ՔՀԿ-ները և այլ խմբեր

ավելի վստահ և առանց վախի են

կազմակերպում բողոքի ակցիաները,

ինչն այդպես չէր երկրում

քաղաքական իրավիճակի

փոփոխությունից առաջ:

4. Ինչպե՞ս են որոշակի

մարտահրավերները (օրինակ,

ոստիկանության բռնությունները,

բողոքների կանխարգելումը և

այլն) այս ցուցանիշի

համատեքստում ազդել ՔՀԿ-ների

կողմից երկրում ԿԶՆ

իրականացման վրա դրական

ազդեցություն և / կամ

վերահսկողություն ունենալու

առումով։


Ոլորտ 5՝ Արդյունավետ քաղաքացիական հասարակության համագործակցություն

Փաստերի վերաբերյալ հարցեր Կանաչ Դեղին Կարմիր

1. Որքանո՞վ է ՔՀԿ-ներին

հնարավորություն տրվում

մասնակցել հանրային

քաղաքականության

գործունեությանը: Արդյոք նրանք

կարո՞ղ են քարոզարշավ

կազմակերպել կամ լոբբինգ անել

ՔՀԿ-ները կարող են մասնակցել

հանրային քաղաքականության

գործունեությանը: Քարոզչությունը և

լոբբինգը թույլատրվում են առանց

սահմանափակումների։

97

որևէ օրենքի օգտին: Եթե այո,

ապա ի՞նչ պայմաններով:

2. Որքանո՞վ են ՔՀԿ-ներն

ընդգրկվում ԿԶՆ պլանավորման և

իրականացման գործընթացում:

2017 թ. ԿԶՆ պլանավորման

գործընթացին մասնակցելու համար

ՔՀԿ-ներին բաց հրավեր էր

ուղարկվել, և աշխատանքային

խմբերի մեջ ընդգրկվել են 300 ՔՀԿ։

3. Որո՞նք են որոշումների կայացման

գործընթացում մասնակցելու ՔՀԿ-

ների իրավական /

ինստիտուցիոնալ

հնարավորությունները: Օրինակ,

կա՞ն արդյոք բաց լսումներ,

խորհրդատվություններ,

բազմաբնույթ շահագրգիռ կողմերի

աշխատանքային խմբեր:

ՔՀԿ-ներն ունեն բազմաթիվ

իրավական և ինստիտուցիոնալ

հնարավորություններ՝ որոշումների

կայացման գործընթացներին

կանոնավոր կերպով մասնակցելու

համար, օրինակ հանրային

խորհուրդներ, առցանց հարթակները,

համատեղ աշխատանքային խմբերը և

այլն:

4. Որքանո՞վ են պայմանագրերը,

հաղորդակցության

պատասխանատուները,

հանձնաժողովները կամ այլ նման

մեխանիզմները նպաստում

կառավարության և


հասարակության միջև

համագործակցությանը և

հաղորդակցությանը:

Հանրային խորհուրդներ են

կազմավորվել կառավարության և

քաղաքացիական հասարակության

միջև համագործակցությանը եւ

հաղորդակցմանը նպաստելու

նպատակով




կսահմանափակեն կամ,

ընդհակառակը,

կնպաստեն կառավարություն-ՔՀԿ

հարաբերություններին։ Եթե այո,


Օրենսդրական փոփոխությունների

մի շարք գործընթացներ են

նախաձեռնվել կառավարության

կողմից՝ քաղաքացիական

հասարակության հետ

համագործակցությամբ։

98





1. Ընդհանուր առմամբ, ինչպիսի՞

հարաբերություններ են

կառավարության և ՔՀԿ-ների

միջև: Հակադի՞ր, ներդաշնա՞կ, թե՞

դրանց մեջտեղում:

Կառավարության և ՔՀԿ-ների

փոխհարաբերությունները կախված

են գործունեության ոլորտից և

պաշտոնյաների վերաբերմունքից:

Ընդհանուր առմամբ, երկխոսության

լայն հարթակ կա, սակայն մինչ

քաղաքական փոփոխությունները

այն ՔՀԿ-ները, որոնք սուր

քննադատությամբ էին հանդես

գալիս, կառավարության կողմից

սպառնալիք էին համարվում, և որոշ

խնդիրներ դեռ առկա են, հատկապես

տեղական մակարդակում։

2. Արդյոք կա՞ կանոնավոր

հաղորդակցություն ՔՀԿ-ների և

կառավարության միջև: Ինչպե՞ս

կարելի է բնութագրել

կառավարության և ՔՀԿ-ների միջև

երկխոսության որակը:

ՔՀԿ-ների և կառավարության միջև

կանոնավոր հաղորդակցություն կա,

բայց այն միշտ չէ, որ արդյունավետ

է, իսկ ազդեցությունը հաճախ

տեսանելի չէ:

3. ՔՀԿ-ների տեսակետները հաշվի

առնվու՞մ են օրենսդրության

մշակման կամ, ընդհանուր

առմամբ, օրենսդրական որևէ


ՔՀԿ-ների տեսակետները երբեմն

հաշվի են առնվում։ Առանց

խորհրդակցելու որոշումներ

կայացնելու բազմաթիվ դեպքեր են

արձանագրվել։

4. Արդյոք ՔՀԿ-ների հետ

ժամանակին

խորհրդատվություններ

իրականացվու՞մ են, որպեսզի

նրանք ազդեն կառավարության

որոշումների վրա:

Որոշ խորհրդատվություններ

արվում են ժամանակին, որոշները՝

ոչ։

99

5. Զարգացման գերակայությունների,

ռազմավարությունների, ծրագրերի

և գործողությունների համար կա՞

արդյոք լիակատար

թափանցիկություն և

հաշվետվողականություն:

Կա թափանցիկության և

հաշվետվողականությոան որոշակի

մակարդակ (օրինակ՝ որոշ

գործակալություններ

հրապարակում են այդ

տեղեկատվությունը)։

6. Արդյոք ՔՀԿ-ները մեխանիզմ

ունե՞ն վիճարկելու կամ

բողոքարկելու պետական կամ

տեղական իշխանության

որոշումները: Արդյո՞ք այս

մեխանիզմը հուսալի, իրական և

արդյունավետ է ՔՀԿ-ների կողմից

կառավարության առանձին

որոշումների նկատմամբ

անհամաձայնություն հայտնելու

համար: Գործնականում այս

մեխանիզմն արդյունավետորեն

օգտագործվու՞մ է ՔՀԿ-ների

կողմից` ավելի արդարացի

արդյունք ստանալու համար:

ՔՀԿ-ները որոշումների

բողոքարկման սահմանափակ

մեխանիզմներ ունեն, սովորաբար

դա կառավարության ավելի բարձր

օղակին, դատարանին կամ

սահմանադրական դատարանին

ուղղված դիմումներն են:

Այնուամենայնիվ, այդ

մեխանիզմները հեշտ և / կամ

հուսալի չեն, և ՔՀԿ-ներից քչերն են

դիմում դատարան։

7. Արդյոք կառավարությունը ՔՀԿ-

ներին համարու՞մ է գործընկեր և

դաշնակից իր աշխատանքում, թե՞

դիտում է որպես պոտենցիալ

սպառնալիք իր օրակարգի համար:

ՔՀԿ-ները կառավարության կողմից

դիտարկվում են երբեմն որպես

գործընկերներ, երբեմն որպես

սպառնալիք, բայց ամենից հաճախ

անտեսվում են:

8. ՔՀԿ-ները կարո՞ղ են մասնակցել

հանրային քաղաքականության

լայն շրջանակների

նախաձեռնություններին և

գործունեությանը, թե՞

սահմանափակվում են

սահմանված նեղ շրջանակով:

Հանրային քաղաքականությանը

մասնակցելու համար ՔՀԿ-ներն

ունենում են մի շարք ոչ իրավական

խոչընդոտներ, որոնք կախված են

գործունեության տեսակից կամ

քննարկվող հարցից (այսպես,

մասնակցության մեխանիզմներն

արդյունավետ են միայն մի քանի «ոչ

100

այնքան զգայուն» ոլորտներում)։

9. Պետական և քաղաքացիական

հասարակության միջև դրական և

արդյունավետ

հարաբերություններ հաստատելու

համար ի՞նչ պայմաններ են

անհրաժեշտ:

Քաղաքական կամք,

կարողությունների զարգացում,

թափանցիկություն և իմաստալից

համագործակցության կիրառում։




1. Կառավարությունն ի՞նչ քայլեր է

ձեռնարկել 2030-ի օրակարգի

ընդունումից հետո` որոշումների

կայացման գործընթացներում



հնարավորությունները

բարելավելու ուղղությամբ, այդ

թվում նաև 2030 օրակարգի

իրականացման առումով:

ՔՀԿ մասնակցության նոր գործիքների

ու մեխանիզմների ստեղծում։

2. Կառավարությունը ի՞նչ քայլեր է

ձեռնարկել 2030 օրակարգի

ընդունումից հետո, որոնք

սահմանափակել են



մասնակցությունը որոշումների

կայացման գործընթացներին, այդ

թվում 2030 օրակարգի

իրականացմանը:


3. Արդյոք քաղաքացիական

հասարակությունը գտնու՞մ է, որ

նշանակալի ներգրավում ունի

որպես ԿԶՆ իրականացման

ՔՀԿ-ներից քչերն են տեղյակ երկրում

տեղի ունեցող ԿԶՆ գործընթացների

մասին, իսկ իրականացման

մեխանիզմները դեռ հստակ չեն,

101

գործընթացի գործընկեր: քանի որ ԿԶՆ ազգայնացման

գործընթացը դեռ չի ավարտվել:

Հավելված 2՝ Հիմնական հետազոտական հարցեր


Հետազոտությունը ներառում է հինգ չափորոշիչներից յուրաքանչյուրին վերաբերող

մի շարք հարցեր (այդ չափորոշիչներն են՝ միավորումների, խոսքի ազատություն,

տեղեկատվության մատչելիություն, խաղաղ հավաքներ և արդյունավետ

պետություն-քաղաքացիական հասարակության փոխհարաբերություններ):

Հետազոտության նպատակների համար օգտագործվում է քաղաքացիական

հասարակության կազմակերպությունների (ՔՀԿ) լայն սահմանումը՝ ներառելով

ասոցիացիաների, ՀԿ-ների, համայնքային կազմակերպությունների,

արհմիությունների, ֆորմալ և ոչ ֆորմալ խմբերի, հիմնադրամների և շահույթ

չհետապնդող թինկ թանկերը:

Այս փաստաթուղթը պարունակում է ընկալման և փաստի հարցեր, որոնց

պատասխանները պետք է գտնել հետազոտական մի շարք մեթոդների

համադրությամբ` փաստաթղթերի ուսումնասիրություն, ֆոկուս խմբային

քննարկումներ, հարցազրույցներ, հարցումներ և այլն: Դեպքի

ուսումնասիրությունները ևս կարող են օգտագործվել որպես նկարագրական

միջոցներ։ Զեկույցը հիմնականում պետք է կենտրոնանա առկա

մարտահրավերների և խնդրահարույց ոլորտների վրա:

Ստորև թվարկված են հարցեր չափորոշիչների յուրաքանչյուրի վերաբերյալ:

Ակնկալվում է, որ դրանց պատասխանները կներկայացնեն հիմնարար

ազատությունների և տեղեկատվության մատչելիության ԿԶՆ-ի 16.10 և

արդյունավետ քաղաքացիական հասարակության գործընկերությունների 17.17

թիրախներին հասնելու ուղղությամբ ձեռքբերումների ամփոփումը:

Հարցեր

Ընդհանուր հարցեր

• ԿԶՆ 16.10 և 17.17 թիրախների վերաբերյալ միջազգային փորձագիտական և խորհրդատվական

խմբի (IAEG) կողմից ընդունված ցուցանիշներից զատ ի՞նչ ցուցանիշներ է կառավարությունն

ընդգրկել իր ազգային շրջանակներում:

• Կառավարությունը ի՞նչ գործընթացներ կամ կառույցներ է նախաձեռնել՝ ԿԶՆ իրականացման

և մոնիտորինգի գործում քաղաքացիական հասարակության ներգրավմանը աջակցելու

համար:

• Արդյոք առկա՞ է կառավարություն և քաղաքացիական հասարակության որևէ ակնարկ կամ

զեկույց, որ մշակվել է ազգային մակարդակով ԿԶՆ 16.10 և 17.17 թիրախների առաջընթացը

գնահատելու համար:

• Կամավոր ազգային զեկույց (VNR). Արդյոք կառավարությունը ներկայացրե՞լ է կամ մտադիր է

ներկայացնել VNR: Եթե VNR-ն արդեն ներկայացվել է, ներառու՞մ է այն ԿԶՆ 16.10 և 17.17-ն::


Պաշտոնական ԿԶՆ ցուցանիշը.

ԿԶՆ 16.10.1. Նախորդ 12 ամիսների ընթացքում լրագրողների, լրատվամիջոցների

աշխատակիցների, արհմիութենականների և իրավապաշտպանների սպանությունների,

103

առևանգումների, անհետացման, կամայական կալանքի և խոշտանգումների ստուգված

դեպքերի քանակ:

ա) Փաստի հարցեր

1. Ի՞նչ օրենքներ են ներկայումս կանոնակարգում քաղաքացիական հասարակության

կազմակերպությունների (ՔՀԿ) ձևավորումը և գործունեությունը:

2. Ըստ օրենքի, ո՞վ կարող է լինել ՔՀԿ հիմնադիր: Ո՞վ չի կարող լինել հիմնադիր:

3. ՔՀԿ-ն ձևավորելու համար անհատների ի՞նչ նվազագույն քանակ է անհրաժեշտ: Որո՞նք են

անդամության չափանիշները:

4. Ի՞նչ գործընթացներ են անհրաժեշտ ՔՀԿ գրանցելու համար:

5. ՔՀԿ գրանցելու համար նվազագույն կապիտալի պահանջ կա՞ արդյոք:

6. Որո՞նք են ՔՀԿ-ի գրանցման դիմումը մերժելու կոնկրետ հիմքերը: Այդ հիմքերը

բավականաչափ մանրամա՞սն են նկարագրված:

7. ՔՀԿ հիմնելու համար արդյո՞ք նպատակի կոնկրետ շրջանակներ են սահմանված, կամ

արգելված է ձևավորել որոշակի օրակարգով ՔՀԿ-ներ (օրինակ, մարդու իրավունքների

պաշտպանություն կամ ժողովրդավարության խթանում):

8. Գրանցման որոշումները կարո՞ղ են բողոքարկվել: Եթե այո, ապա որքա՞ն հաճախ են

բողոքարկվում գրանցման որոշումները: Ի՞նչ արդյունքներով:

9. Ինչ փաստաթղթեր են պահանջվում ՔՀԿ-ի գրանցման համար:

10. ՔՀԿ-ներից պահանջվու՞մ է պարբերաբար թարմացնել իրենց գրանցումը:

11. Գրանցման համար ի՞նչ վճարներ են պահանջվում:

12. Որքա՞ն է սովորաբար տևում գրանցման գործընթացը:

13. Քանի՞ ՔՀԿ է ներկայումս գրանցված:

14. Արդյո՞ք ՔՀԿ-ներից պահանջվում է պետությանը տեղեկացնել ժողովների մասին: Եթե այո,

յուրաքանչյուր հանդիպման, թե՞ միայն հիմնական հանդիպումների մասին: Արդյո՞ք նրանք

պետք է կառավարությանը տեղեկացնեն տնօրենների խորհրդի թեկնածուների ցանկի կամ

ընտրությունների արդյունքների մասին։

15. Արդյոք ՔՀԿ-ներից պահանջվու՞մ է պարբերաբար հաշվետվություններ ներկայացնել

կառավարությանը: Ի՞նչ տիպի հաշվետվություններ, օրինակ գործունեության կամ

ֆինանսական, և ի՞նչ հաճախականությամբ:

16. Արդյոք ՔՀԿ-ներից պահանջվու՞մ է պարբերաբար հաշվետվություններ ներկայացնել

կառավարությանը այլ թեմաներով: Ի՞նչ թեմաներով և որքա՞ն հաճախ:

17. ՔՀԿ-ները ենթարկվու՞մ են պետական աուդիտի կամ ստուգումների: Որքա՞ն հաճախ, և ի՞նչ

ստուգումների:

18. Ի՞նչ տեղեկատվություն է պահանջվում ՔՀԿ-ներից հրապարակային կերպով ներկայացնել:

19. Վարչարարության ի՞նչ պահանջներ են ազդում ՔՀԿ-ների գործունեության վրա:

20. Արդյոք ՔՀԿ-ները պարտավո՞ր են իրենց գործողությունները համապատասխանեցնել

պետական գերակայություններին, որոնք սահմանված են ազգային զարգացման ծրագրերում:

21. Ի՞նչ օրինական հիմքերով է կառավարությանը թույլատրվում դադարեցնել կամ լուծարել ՔՀԿ-

ն: Հնարավորություն կա՞ բողոքարկել այս որոշումը:

22. Ի՞նչ հիմքերով են ՔՀԿ-ները կամավոր լուծարվում:

23. Արդյոք կա՞ն օրենքների կամ կանոնակարգերի նախագծեր, որոնք ընդունվելու դեպքում

կսահմանափակեն կամ ընդհակառակը՝ կդյուրինացնեն ՔՀԿ-ների հիմնադրումն ու

գործունեությունը: Եթե այո, ամփոփեք հիմնական դրույթների բովանդակությունը և ներկա

կարգավիճակը օրենսդրական գործընթացում:

24. Ի՞նչ իրավական խոչընդոտներ կան, որոնք դժվարացնում են ֆինանսական հնարավոր որևէ

աղբյուրի հասանելիությունը (պետական միջոցներ, վաստակած եկամուտ,

նվիրատվություններ, օտարերկրյա դոնորների ֆինանսավորում):

25. Կա՞ն արդյոք օրինագծեր կամ կանոնակարգերի նախագծեր, որոնք ընդունվելու դեպքում

կսահմանափակեն, կամ հակառակը՝ կնպաստեն ռեսուրսների հասանելիությանը ՔՀԿ-ների

համար: Եթե այո, խնդրում ենք ամփոփել հիմնական դրույթների բովանդակությունը և ներկա

կարգավիճակը օրենսդրական գործընթացում:

26. ՔՀԿ-ների եկամուտների նկատմամբ ի՞նչ հարկեր են կիրառվում: Արդյո՞ք դրանք վերաբերում

են իրենց եկամուտներին, դրամաշնորհներին, ներդրումներին կամ գնված ապրանքներին և

104

ծառայություններին:

27. ՔՀԿ-ները ենթակա՞ են ԱԱՀ-ի և մաքսային տուրքերի վճարման:

28. Ազգային մակարդակով կիրառվող հարկերից զատ, ՔՀԿ-ները ենթակա՞ են տեղական հարկերի,

տուրքերի կամ վճարների վճարման: Արդյոք կիրառվու՞մ է հարկերի վճարման որևէ այլ

մակարդակ (մարզային կամ նահանգային հարկեր, օրինակ):

29. Որո՞նք են տնտեսական գործունեության մեջ ներգրավված ՔՀԿ-ների հանդեպ կիրառվող

հարկային և կարգավորող պահանջները:

30. ՔՀԿ-ներին հատուկ հարկային արտոնություններ շնորհվե՞լ են: Արդյո՞ք ՔՀԿ-ների որոշակի

կատեգորիաներին են միայն հարկային արտոնություններ տրամադրվում:


կազդեն ՔՀԿ-ների հարկման վրա: Եթե այո, խնդրում ենք ամփոփել հիմնական դրույթների

բովանդակությունը և ներկա կարգավիճակը օրենսդրական գործընթացում:

32. Իրավապաշտպանների պաշտպանության վերաբերյալ որևէ օրենք կամ քաղաքականություն

կա՞:

բ) Ընկալման հարցեր

1. ՔՀԿ-ների գրանցման համար պատասխանատու մարմինը բավականաչափ ֆինանսավորում և

աշխատակազմ ունի՞:

2. Գրանցումը մատչելի՞ է: Օրինակ, ՔՀԿ-ների գրանցման համար երկրի տարածքով մեկ

բավարար վայրեր / կենտրոններ կա՞ն, կամ գործընթացը կատարվու՞մ է էլեկտրոնային

եղանակով:

3. Ինչպիսի՞ ոչ իրավական և ոչ պետական խոչընդոտներ կան, որոնք ազդում են ՔՀԿ-ների

ստեղծման վրա, օրինակ դանդաղ կամ անարդյունավետ վարչարարությունը, միջոցներ ձեռք

բերելու անկարողությունը կամ գույքի ձեռքբերման/ վարձակալության դժվարությունը:

4. Որքանո՞վ է գրանցման գործընթացն ընկալվում որպես չափից ավելի հայեցողական,

ֆավորիտիզմի (քաղաքական, էթնիկ, կրոնական և այլ) կամ կոռուպցիայի ազդեցության

ենթակա:

5. ՔՀԿ-ների նկատմամբ վերահսկողության ի՞նչ մակարդակ ունի կառավարությունը:

Լայնարձակ, չափավոր, թե՞ թեթևակի:

6. Գործնականում, վերը նշված իրավական և վարչական պահանջները հանդիսանու՞մ են արդյոք

ՔՀԿ-ների արդյունավետ գործունեության խոչընդոտներ: Արդյո՞ք դրանք օգտակար են ՔՀԿ-

ների ամենօրյա գործունեության համար:

7. Կա՞ն արդյոք ոչ իրավական հիմքեր, որոնք գործնականում կառավարությունը օգտագործում

կամ վկայակոչում է ՔՀԿ-ի գործունեությունը կասեցնելու կամ ՔՀԿ-ն լուծարելու

համար: Գործնականում ինչպե՞ս է դա կատարվել` ըստ օրենքի կամ որևէ այլ ձևով:

8. Արդյո՞ք ՔՀԿ-ների հանդեպ պետական մարմինների ճնշումների փաստեր կան` վարչական և /

կամ իրավական պահանջներին չհամապատասխանելու հիմնավորմամբ: Արդյոք այլ

հիմնավորումներով կամ ընդհանրապես ՔՀԿ-ների հանդեպ պետական մարմինների

ճնշումների այլ փաստեր կա՞ն:

9. Հարկեր կիրառվե՞լ են արդյոք որպես ՔՀԿ-ների գործունեության ռեպրեսիայի ձև: Եթե այո,

ապա ինչպե՞ս:

10. Արդյոք ՔՀԿ-ների հարկերը, տուրքերը և / կամ վճարները ազդում են նրանց ֆինանսական

կայունության վրա: Արդյոք հարկերը, տուրքերը և / կամ վճարները հեշտացնում կամ

խոչընդոտում են ՔՀԿ-ների ֆինանսական կայունությանը:

գ) ԿԶՆ իրականացման վրա ազդեցություն

1. Ի՞նչ քայլեր (օրենքներ, քաղաքականություններ և այլ գործողություններ) է կառավարությունը

ստանձնել 2015 թ. սեպտեմբերին 2030 օրակարգի ընդունումից հետո` օրենքում և

պրակտիկայում երաշխավորելու և բարելավելու համար միավորումների հիմնարար

ազատությունը և մասնավորապես ՔՀԿ-ների ստեղծումը և գործունեությունը: (Կարող է օգտակար լինել վերադառնալ վերը նշված հարցերին՝ հաշվի առնելու տարբեր ոլորտները, որտեղ կառավարության գործողությունները կարող են ազդել ՔՀԿ-ների վրա):

105

2. Ի՞նչ քայլեր (օրենքներ, քաղաքականություններ և այլ գործողություններ) է կառավարությունը

ստանձնել 2015 թ. սեպտեմբերին 2030 օրակարգի ընդունումից հետո, ինչը հանգեցրել է ՔՀԿ-

ների ստեղծման և գործունեության նկատմամբ խոչընդոտների ավելացմանը: (Կարող է օգտակար լինել վերադառնալ վերը նշված հարցերին՝ հաշվի առնելու տարբեր ոլորտները, որտեղ կառավարության գործողությունները կարող են ազդել ՔՀԿ-ների վրա):

3. 2030 թ. օրակարգի ընդունումից ի վեր արհմիութենականների և իրավապաշտպանների

գրանցված սպանությունների, առևանգումների, անհետացման, կամայական կալանավորման և

խոշտանգման դեպքերի հավաստի դեպքերի թիվը:(Պաշտոնական ցուցանիշ) 4. 2030-ի օրակարգի ընդունումից ի վեր, նշված դեպքերի (սպանություններ, առևանգումներ և

այլն) մտավախությունը ՔՀԿ հատվածում ավելացել է, նվազել, թե՞ մնացել է նույնը:

5. Ինչպես է կառավարությունը ներգրավել ՔՀԿ-ներին ԿԶՆ իրականացման և մոնիտորինգի

գործում:

6. Ինչպես են այս չափորոշիչում առկա կոնկրետ մարտահրավերները (օրինակ, ֆինանսավորման

սահմանափակումները, չափից ավելի վերահսկողությունը և այլն) ազդում ՔՀԿ-ների վրա՝

երկրում ԿԶՆ իրականացման գործընթացում նրանց դրական ազդեցության և / կամ

վերահսկողության տեսանկյունից ( սա կարելի է պատկերել կոնկրետ դեպքերի

ուսումնասիրության միջոցով):



ԿԶՆ 16.10.1. Նախորդ 12 ամիսների ընթացքում լրագրողների, լրատվամիջոցների

աշխատակիցների, արհմիութենականների և իրավապաշտպանների սպանությունների,

առևանգումների, անհետացման, կամայական կալանքի և խոշտանգումների հավաստի

դեպքերի քանակ:

ԿԶՆ 16-րդ նախաձեռնություն կողմից առաջարկվող լրացուցիչ ցուցանիշներ.

1) Նախորդ օրացուցային տարվա ընթացքում զոհված լրագրողների հաստատված քանակը

2) Մամուլի ազատության ինդեքսը

ա) Փաստի հարցեր 1. Ո՞ր օրենքներն են կարգավորում քաղաքացիների ազատ արտահայտվելու

հնարավորությունը: Խոսքի ազատության, ներառյալ ինտերնետի մատչելիության վերաբերյալ

ի՞նչ իրավունքներ են երաշխավորված գործող իրավական դաշտում, այդ թվում՝

սահմանադրությամբ:

2. Ի՞նչ միջազգային պայմանագրեր են վավերացվել, որոնք վերաբերում են հրապարակայնորեն

արտահայտվելու իրավունքին: Ի՞նչ պայմանագրեր են վավերացվել՝ կապված ինտերնետից

օգտվելու իրավունքի հետ:

3. Ո՞ր օրենքներն ու կանոնակարգերն են կարգավորում խոսքի բովանդակությունը: Այդ

բովանդակության ինչպիսի՞ սահմանափակումներ կան (այսինքն, ազգային անվտանգության

հարցեր, «կռվարար խոսքեր», առևտրային գաղտնիք, անպարկեշտություն):

4. Արդյոք խոսքի ազատության վերաբերյալ ժամանակի, վայրի և ձևի սահմանափակումներ

կիրառվու՞մ են:

5. Ի՞նչ իրավական արգելքներ կան, որ խոչընդոտում են քաղաքացիների բաց արտահայտվելու

ունակության, մասնավորապես կառավարության քաղաքականության քննադատության

առումով:

6. Արդյոք կա՞ն օրենքներ և կանոնակարգեր, որոնք քրեականացնում են զրպարտությունը և

վիրավորանքը`առցանց և անցանց:

7. Արդյոք կա՞ն օրենքների կամ կանոնակարգերի նախագծեր, որոնք, եթե ընդունվեն,

սահմանափակում են կամ, ընդհակառակը, նպաստում են խոսքի ազատությանը, այդ թվում`

առցանց հարթակներում: Եթե այո, խնդրում ենք ամփոփել հիմնական դրույթների


106

բ) Ընկալման հարցեր 1. Ինչ ոչ-իրավական խնդիրներ կան, որ խոչընդոտում են ՔՀԿ-ների բաց արտահայտվելու

հնարավորությանը:

2. Արդյոք հանդուրժվու՞մ է կառավարության քաղաքականության և գործելակերպի բաց

քննադատությունը: Ինչպիսի՞ քննադատություն չի հանդուրժվում: Նման բաց քննադատության

նկատմամբ կառավարության արձագանքը երբևէ ինչպիսի՞ն է եղել։

3. Արդյոք ֆիզիկական անձինք և ՔՀԿ-ները տեղյա՞կ են խոսքի ազատության հետ կապված իրենց

իրավունքների մասին: Արդյոք քաղաքական մշակույթը բացահայտորեն սատարու՞մ է այդ

իրավունքները, թե՞ դրանք ակտիվորեն ճնշվում են՝ չնայած առկա իրավական դրույթների։

4. Գործնականում երկրում ինտերնետի ազատության ինչպիսի՞ մակարդակ է թույլատրվում:

գ) ԿԶՆ իրականացման վրա ազդեցություն 1. Ի՞նչ քայլեր է (օրենքներ, քաղաքականություն և այլ գործողություններ) իրականացրել

կառավարությունը օրակարգ 2030-ի ընդունումից ի վեր՝ քաղաքացիների առցանց և անցանց

արտահայտվելու ազատության հիմնարար իրավունքի կատարման համար։

2. Ի՞նչ քայլեր է (օրենքներ, քաղաքականություններ և այլ գործողություններ)

կառավարությունը ստանձնել է 2015 թ. սեպտեմբերին 2030 օրակարգի ընդունումից հետո,

որոնք հանգեցրել են առցանց և անցանց արտահայտման ազատության հիմնարար

իրավունքի իրացմանը:

3. Օրակարգ 2030-ի ընդունումից հետո լրագրողների և ԶԼՄ-ների աշխատակիցների

սպանությունների, առևանգումների, անհետացման, կամայական կալանավորման և

խոշտանգման դեպքերի քանակը (պաշտոնական ցուցանիշ):

4. Լրագրողներն ու ԶԼՄ-ների աշխատակիցները հնարավորություն ունե՞ն ներկայացնել մի

շարք հարցերի, ներառյալ` կառավարման, կոռուպցիայի և մարդու իրավունքների

խախտումների վերաբերյալ խնդրահարույց հարցեր, առանց ռեպրեսիաների վախի: Արդյոք

լրագրողները և ԶԼՄ-ների աշխատակիցները վախենու՞մ են իրենց կյանքի հանդեպ

սպառնալիքներից, առևանգումներից, անհետացման և / կամ կամայական կալանքի

դեպքերից:

5. Արդյոք ՔՀԿ-ները հանգիստ կարո՞ղ են խոսել այնպիսի վիճահարույց հարցերի շուրջ,

ինչպիսիք են կառավարումը, կոռուպցիան, մարդու իրավունքների խախտումները, առանց

ճնշումներից վախենալու:

6. Ինչպե՞ս են այս ոլորտում առկա կոնկրետ մարտահրավերները (օրինակ, զրպարտության

քրեականացում, ինտերնետի հասանելիության սահմանափակումներ և այլն) ազդում

քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների կողմից երկրում ԿԶՆ

իրականացման վրա դրական ազդեցության և / կամ վերահսկման ունակության

վրա (սա կարելի է ներկայացնել կոնկրետ դեպքերի ուսումնասիրության միջոցով):

7. Նախորդ օրացուցային տարվա ընթացքում զոհված լրագրողների հաստատված

քանակը (ԿԶՆ 16-րդ կետի համար Տվյալների նախաձեռնության կողմից

առաջարկվող լրացուցիչ ցուցանիշ):

8. Ո՞րն է երկրի Մամուլի ազատության ինդեքսի գնահատականը (ԿԶՆ 16-րդ կետի համար

Տվյալների նախաձեռնության կողմից առաջարկվող լրացուցիչ ցուցանիշ):



16.10.2. Այն երկրների թիվը, որոնք ընդունում և իրականացնում են տեղեկատվություն

հանրությանը մատչելի դարձնելու սահմանադրական, կանոնադրական և / կամ քաղաքական

երաշխիքներ:

ա) Փաստի հարցեր

1. Ո՞ր օրենքները և/կամ կանոնակարգերն են կարգավորում կամ ազդում ՔՀԿ-ների համար

տեղեկատվության մատչելիության վրա: Արդյո՞ք դրանք տարբեր կանոնակարգում են

107

նախատեսում տեղեկատվության տարբեր տեսակների համար:

2. Տեղեկատվության համար բողոքարկման գործընթաց կա՞ արդյոք: Արդյոք բողոքարկումը

մերժվե՞լ է:

3. Որքանո՞վ են պետական պաշտոնյաները իրենք հասանելի հանրության համար: Ինչպիսի՞

հնարավորություններ կան հանրության, այդ թվում` ՔՀԿ-ների համար, իրենց անձնական կամ

կազմակերպության շահերի և կարիքների շուրջ պետական պաշտոնյաների հետ հանդիպելու

համար:

4. Կա՞ն արդյոք օրինագծեր կամ կանոնակարգերի նախագծեր, որոնք ընդունվելու դեպքում

կսահմանափակեն կամ, ընդհակառակը, կնպաստեն քաղաքացիների համար

տեղեկատվության մատչելիությանը: Եթե այո, խնդրում ենք ամփոփել հիմնական դրույթների


5. Ի՞նչ օրենքներ կան, որոնք պաշտպանում են ինտերնետի ազատությունը: Ի՞նչ իրավական

սահմանափակումներ կան համացանց մուտք գործելու համար:

6. Պետությունը սահմանափակու՞մ է արդյոք ինտերնետի բովանդակությունը` համացանցում

արգելափակելով սոցիալական և քաղաքական հարցերի վերաբերյալ տեղեկությունները:

7. Քաղաքական ճգնաժամի ժամանակ ինտերնետի կամ բջջային հեռախոսակապի անջատումներ

եղե՞լ են:

բ. բ) Ընկալման հարցեր. 1. Արդյոք պետական մարմիններից տեղեկատվություն ստանալու գործընթացը թափանցիկ,

հարթ, բավականաչափ հեշտ է և հիմնված օրենքի գերակայության վրա, թե՞ դժվար է, կարծես

թե կամայական, դանդաղ և բյուրոկրատական քաշքշուկների մեջ ներքաշված:

գ) ԿԶՆ իրականացման վրա ազդեցություն

1. Տեղեկատվության մատչելիության ապահովման ուղղությամբ ի՞նչ քայլեր (օրենքներ,

քաղաքականություններ և այլ գործողություններ) է կառավարությունը ձեռնարկել 2030

օրակարգի ընդունումից հետո:

2. Տեղեկատվության մատչելիությունը սահմանափակող ի՞նչ քայլեր (օրենքներ,

քաղաքականություններ և այլ գործողություններ) է կառավարությունը ձեռնարկել 2030

օրակարգի ընդունումից հետո:

3. Ինչպե՞ս են այս ոլորտում առկա մարտահրավերները ազդել երկրում ԿԶՆ իրականացման

վրա (սա կարելի է պատկերացնել կոնկրետ դեպքերի ուսումնասիրության միջոցով):


ա) Փաստի հարցեր. 1. Խաղաղ հավաքների իրավունքի վերաբերյալ ի՞նչ օրենքներ կան, ներառյալ ներպետական

օրենսդրությունը, կանոնակարգերը և երկրի կողմից վավերացված միջազգային պայմանագրերը:

2. Արդյոք կա՞ն սահմանափակումներ, թե ովքեր կարող են հավաքներ կազմակերպել: Որոշակի

օրակարգով կամ ուղղվածությամբ խմբերի համար հավաքների արգելքներ կա՞ն:

3. Գործադուլ կամ բողոքի ցույց պլանավորող անհատները կամ ՔՀԿ-ները պե՞տք է նախօրոք

թույլտվություն ստանան կամ ծանուցում ներկայացնեն պետությանը:

4. Արդյոք ժամանակի, վայրի և ձևի սահմանափակումներ կիրառվու՞մ են անհատների կամ

խմբերի հավաքների, գործադուլների, բողոքի ցույցերի կամ որևէ ալ ձևով իրենց կարծիքը

հրապարակայնորեն (և խաղաղ ձևով) արտահայտելու նկատմամբ:

5. Ինչպիսի՞ մոտեցում է կիրառվում ագրեսիվ / բռնություն կիրառող ցուցարարների նկատմամբ՝

թե՛ օրենքով և թե՛ գործնականում:

6. Կա՞ն արդյոք օրինագծեր կամ կանոնակարգերի նախագծեր, որոնք ընդունվելու դեպքում կարող

են սահմանափակել, կամ, ընդհակառակը, նպաստել անհատների և ՔՀԿ-ների խաղաղ

հավաքների իրավունքի իրացմանը: Եթե այո, խնդրում ենք ամփոփել հիմնական դրույթների


բ) Ընկալման հարցեր. 1. Արդյոք եղե՞լ են խաղաղ ցուցարարների, ակտիվիստների և / կամ հարձակվողների դեմ

պետության կողմից բռնության կիրառման կամ ագրեսիայի դեպքեր:

108

2. Գործնականում հանդուրժողականություն դրսևորվու՞մ է բողոքի, գործադուլի կամ խաղաղ

ցույցի այլ ձևերի միջոցով իշխանություններին բաց կերպով քննադատող խմբավորումների

հանդեպ։

գ) Ազդեցություն ԿԶՆ իրականացման վրա 1. Ի՞նչ քայլեր (օրենքներ, քաղաքականություններ և այլ գործողություններ) է ձեռնարկել

կառավարությունը 2030 օրակարգի ընդունումից հետո` օրենքով և պրակտիկայում հավաքների

ազատությունը երաշխավորելու ուղղությամբ:

2. Ի՞նչ քայլեր (օրենքներ, քաղաքականություններ և այլ գործողություններ) է ձեռնարկել

կառավարությունը 2030 օրակարգի ընդունումից հետո, որոնք օրենքով կամ գործնականում

սահմանափակում են հավաքների ազատությունը:

3. Որքանո՞վ են ՔՀԿ-ները և այլ դերակատարները կարողանում վստահ կազմակերպել բողոքի

ցույցերը՝ չվախենալով ավելորդ միջամտությունից կամ խափանումից:

4. Ինչպե՞ս են որոշակի մարտահրավերները (օրինակ, ոստիկանության դաժանությունը,

բողոքների կանխարգելումը և այլն) այս ցուցանիշի համատեքստում ազդել ՔՀԿ-ների

կողմից երկրում ԿԶՆ իրականացման վրա դրական ազդեցություն և / կամ վերահսկողություն

ունենալու առումով (սա կարելի է ներկայացնել կոնկրետ դեպքերի ուսումնասիրության

միջոցով):



17.17.1. Պետական-մասնավոր և քաղաքացիական հասարակության գործընկերությանն

ուղղված գումարի չափը (ԱՄՆ դոլար):

ա) Փաստի հարցեր. 1. Որքանո՞վ է ՔՀԿ-ներին հնարավորություն տրվում մասնակցել հանրային քաղաքականության

գործունեությանը: Արդյոք նրանք կարո՞ղ են քարոզարշավ կազմակերպել կամ լոբբինգ անել

որևէ օրենքի օգտին: Եթե այո, ապա ի՞նչ պայմաններով:

2. Որքանո՞վ են ՔՀԿ-ներն ընդգրկվում ԿԶՆ պլանավորման և իրականացման գործընթացում:

3. Որո՞նք են որոշումների կայացման գործընթացում մասնակցելու ՔՀԿ-ների իրավական /

ինստիտուցիոնալ հնարավորությունները: Օրինակ, կա՞ն արդյոք բաց լսումներ,

խորհրդատվություններ, բազմաբնույթ շահագրգիռ կողմերի աշխատանքային խմբեր:

4. Որքանո՞վ են պայմանագրերը, հաղորդակցության պատասխանատուները, հանձնաժողովները

կամ այլ նման մեխանիզմները նպաստում կառավարության և քաղաքացիական

հասարակության միջև համագործակցությանը և հաղորդակցությանը:


կսահմանափակեն կամ, ընդհակառակը, կնպաստեն կառավարություն-ՔՀԿ

հարաբերություններին։ Եթե այո, խնդրում ենք ամփոփել հիմնական դրույթների


բ) Ընկալման հարցեր. 1. Ընդհանուր առմամբ, ինչպիսի հարաբերություններ են կառավարության և ՔՀԿ-ների

միջև: Հակադի՞ր, ներդաշնա՞կ, թե՞ դրանց մեջտեղում:

2. Արդյոք կա՞ կանոնավոր հաղորդակցություն ՔՀԿ-ների և կառավարության միջև: Ինչպե՞ս

կարելի է բնութագրել կառավարության և ՔՀԿ-ների միջև երկխոսության որակը:

3. ՔՀԿ-ների տեսակետները հաշվի՞ են առնվում օրենսդրության մշակման կամ, ընդհանուր

առմամբ, օրենսդրական որևէ գործընթացում:

4. Արդյոք ՔՀԿ-ների հետ ժամանակին խորհրդատվություններ իրականացվու՞մ են, որպեսզի

նրանք ազդեն կառավարության որոշումների վրա:

5. Զարգացման գերակայությունների, ռազմավարությունների, ծրագրերի և գործողությունների

109

համար կա՞ արդյոք լիակատար թափանցիկություն և հաշվետվողականություն:

6. Արդյոք ՔՀԿ-ները մեխանիզմ ունե՞ն վիճարկելու կամ բողոքարկելու պետական կամ

տեղական իշխանության որոշումները: Արդյո՞ք այս մեխանիզմը հուսալի, իրական և

արդյունավետ է ՔՀԿ-ների կողմից կառավարության առանձին որոշումների նկատմամբ

անհամաձայնություն հայտնելու համար: Գործնականում այս մեխանիզմն արդյունավետորեն

օգտագործվու՞մ է ՔՀԿ-ների կողմից` ավելի արդարացի արդյունք ստանալու համար:

7. Արդյոք կառավարությունը ՔՀԿ-ներին համարու՞մ է գործընկեր և դաշնակից իր

աշխատանքում, թե՞ դիտում է որպես պոտենցիալ սպառնալիք իր օրակարգի համար:

8. ՔՀԿ-ները կարո՞ղ են մասնակցել հանրային քաղաքականության լայն շրջանակների և

գործունեությանը, թե՞ սահմանափակվում են սահմանված գործողությունների նեղ

շրջանակներով:

9. Պետական և քաղաքացիական հասարակության միջև դրական և արդյունավետ

հարաբերություններ հաստատելու համար ի՞նչ պայմաններ են անհրաժեշտ:

գ) Ազդեցություն ԿԶՆ իրականացման վրա 1. Կառավարությունը ի՞նչ քայլեր է ձեռնարկել 2030-ի օրակարգի ընդունումից հետո`

որոշումների կայացման գործընթացներում քաղաքացիական հասարակության

հնարավորությունները բարելավելու ուղղությամբ, այդ թվում նաև 2030 օրակարգի

իրականացման առումով:

2. Կառավարությունը ի՞նչ քայլեր է ձեռնարկել 2030 օրակարգի ընդունումից հետո, որոնք

սահմանափակել են քաղաքացիական հասարակության մասնակցությունը որոշումների

կայացման գործընթացներին, այդ թվում 2030 օրակարգի իրականացմանը:

3. Արդյոք քաղաքացիական հասարակությունը գտնու՞մ է, որ նշանակալի ներգրավում ունի

որպես ՍԴԳ-ի իրականացման գործընթացի գործընկեր:

110

Հավելված 3՝ Հարցազրույցներին մասնակցած փորձագետների ցանկ

1. Արթուր Սաքունց, Հելսինկյան Քաղաքացիական Ասամբլեայի Վանաձորի

գրասենյակի ղեկավար

2. Աշոտ Մելիքյան, «Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտե»

հասարակական կազմակերպության նախագահ

4. Ավետիք Իշխանյան, «Հայաստանի Հելսինկյան կոմիտե» իրավապաշտպան

հասարակական կազմակերպության նախագահ

5. Բորիս Խարատյան, Հայաստանի արհմիությունների կոնֆեդերացիայի

նախագահի տեղակալ

6. Դավիթ Ամիրյան, «Բաց հասարակության հիմնադրամներ-Հայաստան»

ծրագրերի գծով փոխտնօրեն

7. Լիլյա Աֆրիկյան, ԿԶՆ-Հայաստան աշխատանքային խմբի քարտուղար

8. Կարեն Զադոյան, «Իրավաբանների հայկական ասոցիացիայի» նախագահ

9. Հայկուհի Հարությունյան, «Իրավունքների պաշտպանություն առանց

սահմանների» հասարակական կազմակերպության նախագահ

10. Հերիքնազ Տիգրանյան, «Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլ հակակոռուպցիոն

կենտրոն» հասարակական կազմակերպության իրավախորհրդատու

11. Մարինա Մալխասյան, ՄԱԿ-ի զարգացման ծրագրերի համակարգող

12. Շուշան Դոյդոյան, «Ինֆորմացիայի ազատության կենտրոն» հասարակական

կազմակերպության հիմնադիր ղեկավար

111

Հավելված 4՝ Հիմնական հետազոտական հարցեր ՖԽ քննարկման համար


1. ՔՀԿ-ների գրանցումը մատչելի՞ է արդյոք: Ձեր կազմակերպությունը կամ ձեզ ծանոթ ՔՀԿ վերջին

երկու տարվա ընթացքում գրանցման գործընթաց անցե՞լ է։ Ինչ խնդիրների է/եք հանդիպել

(օրինակ՝ չափազանց երկար ժամկետի, բյուրակրատական քաշքշուկների, կոռուպցիոն

գործարքների, ֆավորիտիզմի հետ կապված)։ Ի՞նչ քայլեր եք կիրառել։

2. ՔՀԿ-ները ենթարկվե՞լ են պետական աուդիտի կամ ստուգումների վերջին տարիների

ընթացքում: Որքա՞ն հաճախ, և ի՞նչ ստուգումների:

3. ՔՀԿ-ների դադարեցման կամ լուծարման դեպքերին ծանո՞թ եք։ Ի՞նչ օրինական կամ ոչ

իրավական հիմքերով է դա իրականացվել։

4. Միավորումների վերաբերյալ իրավական և վարչական պահանջները հանդիսանու՞մ են արդյոք

ՔՀԿ-ների արդյունավետ գործունեության խոչընդոտներ: Իսկ արդյո՞ք դրանք օգտակար են ՔՀԿ-

ների ամենօրյա գործունեության համար:

5. ՔՀԿ-ների նկատմամբ պետության վերահսկողության ի՞նչ աստիճան կա, ըստ ձեզ։ Արդյո՞ք ՔՀԿ-

ների հանդեպ պետական մարմինների ճնշումների փաստեր կան` վարչական և / կամ

իրավական պահանջներին չհամապատասխանելու հիմնավորմամբ: Արդյոք այլ

հիմնավորումներով կամ ընդհանրապես ՔՀԿ-ների հանդեպ պետական մարմինների ճնշումների

որևէ այլ փաստեր կան:

6. Արդյոք ՔՀԿ-ների հարկերը, տուրքերը և / կամ վճարները ազդում են նրանց ֆինանսական

կայունության վրա: Արդյոք հարկերը, տուրքերը և / կամ վճարները հեշտացնում կամ

խոչընդոտում են ՔՀԿ-ների ֆինանսական կայունությանը:


1. Ի՞նչ խնդիրներ կան, որ խոչընդոտում են ՔՀԿ-ի բաց արտահայտվելու կարողությանը:

2. Արդյոք հանդուրժվու՞մ է պետության քաղաքականության և գործելակերպի բաց

քննադատությունը: Ինչպիսի՞ քննադատություն չի հանդուրժվում: Նման բաց քննադատության

նկատմամբ կառավարության արձագանքը երբևէ ինչպիսի՞ն է եղել։

5. Արդյոք ֆիզիկական անձինք և ՔՀԿ-ները տեղյա՞կ են խոսքի ազատության հետ կապված իրենց

իրավունքների մասին: Արդյոք քաղաքական մշակույթը բացահայտորեն սատարու՞մ կամ ճնշու՞մ

է այդ իրավունքը:

6. Լրագրողներն ու ԶԼՄ-ների աշխատակիցները հնարավորություն ունե՞ն ներկայացնել մի շարք

հարցերի, ներառյալ` կառավարման, կոռուպցիայի և մարդու իրավունքների խախտումների

վերաբերյալ խնդրահարույց հարցեր, առանց ռեպրեսիաների վախի:

7. Արդյոք ՔՀԿ-ները հանգիստ կարո՞ղ են խոսել այնպիսի վիճահարույց հարցերի շուրջ, ինչպիսիք

են կառավարումը, կոռուպցիան, մարդու իրավունքների խախտումները, առանց ճնշումներից

վախենալու:


1. Արդյոք պետական մարմիններից տեղեկատվություն ստանալու գործընթացը թափանցիկ, հարթ,

բավականաչափ հեշտ է և հիմնված օրենքի գերակայության վրա, թե՞ դժվար է, կարծես թե

կամայական, դանդաղ և բյուրոկրատական քաշքշուկների մեջ ներքաշված:

2. Տեղեկատվության հետ կապված բողոքարկման ի՞նչ փորձ եք ունեցել։

3. Որքանո՞վ են պետական պաշտոնյաները իրենք հասանելի հանրության համար: Ինչպիսի՞

հնարավորություններ կան հանրության, այդ թվում` ՔՀԿ-ների համար, իրենց անձնական կամ

կազմակերպության շահերի և կարիքների շուրջ պետական պաշտոնյաների հետ հանդիպելու

համար:

4. Քաղաքական ճգնաժամի ժամանակ ինտերնետի կամ բջջային հեռախոսակապի անջատումներ

եղե՞լ են:

112


1. Գործնականում հանդուրժողականություն դրսևորվու՞մ է բողոքի, գործադուլի կամ խաղաղ ցույցի

այլ ձևերի միջոցով իշխանություններին բաց կերպով քննադատող խմբավորումների հանդեպ։

2. Արդյոք եղե՞լ են խաղաղ ցուցարարների, ակտիվիստների և / կամ հարձակվողների դեմ

պետության կողմից բռնության կիրառման կամ ագրեսիայի դեպքեր:

3. Արդյոք ժամանակի, վայրի և ձևի սահմանափակումներ կիրառվե՞լ են անհատների կամ խմբերի

հավաքների, գործադուլների, բողոքի ցույցերի կամ որևէ ալ ձևով իրենց կարծիքը

հրապարակայնորեն (և խաղաղ ձևով) արտահայտելու նկատմամբ:

4. Ինչպիսի՞ մոտեցում է կիրառվել ագրեսիվ / բռնություն կիրառող ցուցարարների նկատմամբ։

5. Որքանո՞վ են ՔՀԿ-ները և այլ դերակատարները կարողանում վստահ կազմակերպել բողոքի

ցույցերը՝ չվախենալով ավելորդ միջամտությունից կամ խափանումից։


1. Ընդհանուր առմամբ, ինչպիսի հարաբերություններ են պետական և տեղական իշխանության և

ՔՀԿ-ների միջև: Բողոքակա՞ն, համագործակցայի՞ն, թե՞ դրանց մեջտեղում:

2. Արդյոք կա՞ կանոնավոր հաղորդակցություն ՔՀԿ-ների և կառավարության միջև: Ինչպե՞ս կարելի

է բնութագրել պետական մարմինների և ՔՀԿ-ների միջև երկխոսության որակը:

3. ՔՀԿ-ների տեսակետները հաշվի՞ են առնվում օրենսդրության մշակման կամ, ընդհանուր

առմամբ, օրենսդրական որևէ գործընթացում:

4. Արդյոք ՔՀԿ-ների հետ ժամանակին խորհրդատվություններ իրականացվու՞մ են, որպեսզի

նրանք ազդեն որոշումների վրա:

5. Զարգացման գերակայությունների, ռազմավարությունների, ծրագրերի և գործողությունների

համար կա՞ արդյոք լիակատար թափանցիկություն և հաշվետվողականություն:

6. Արդյոք ՔՀԿ-ները մեխանիզմ ունե՞ն վիճարկելու կամ բողոքարկելու պետական կամ տեղական

իշխանության որոշումները: Արդյո՞ք այս մեխանիզմը հուսալի, իրական և արդյունավետ է ՔՀԿ-

ների կողմից կառավարության առանձին որոշումների նկատմամբ անհամաձայնություն

հայտնելու համար:

7. Արդյոք պետական մարմինները և ՏԻՄ-ը ՔՀԿ-ներին համարու՞մ են գործընկեր և դաշնակից

իրենց աշխատանքում, թե՞ դիտում որպես պոտենցիալ սպառնալիք իրենց օրակարգի համար:

8. ՔՀԿ-ները կարո՞ղ են մասնակցել հանրային քաղաքականության լայն շրջանակների

նախաձեռնություններին և գործունեությանը, թե՞ սահմանափակվում են սահմանված նեղ

շրջանակով:

9. Պետական և քաղաքացիական հասարակության միջև դրական և արդյունավետ

հարաբերություններ հաստատելու համար ի՞նչ պայմաններ են անհրաժեշտ:

Ազդեցություն ԿԶՆ իրականացման վրա

1. Արդյոք քաղաքացիական հասարակությունը գտնու՞մ է, որ նշանակալի ներգրավում ունի որպես

ԿԶՆ-ի իրականացման գործընթացի գործընկեր:

2. Ինչպե՞ս է կառավարությունը ներգրավել ՔՀԿ-ներին ԿԶՆ իրականացման և մոնիտորինգի

գործում:

113

Հավելված 5՝ Առցանց հարցման հարցաթերթիկ


Հարգելի գործընկերներ,

Տվյալ հետազոտության նպատակն է գնահատել, թե որքանով են երկրի պայմանները

նպաստավոր քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների (ՔՀԿ)

ստեղծման, աշխատանքի և գործունեության համար, մասնավորապես, թե ինչպես

գործնականում իրականացվում հիմնարար քաղաքացիական ազատությունների

վերաբերյալ օրենքներն ու կանոնակարգերը և ինչպես են դրանք ազդում քաղաքացիական

հասարակության վրա։ Ընդ որում, օգտագործվում է ՔՀԿ լայն սահմանումը՝ ներառելով

ասոցիացիաներ, ՀԿ-ներ, համայնքային կազմակերպություններ, արհմիություններ, ֆորմալ

և ոչ ֆորմալ խմբեր, հիմնադրամներ և շահույթ չհետապնդող թինկ թանկեր:

Հետազոտությունը հիմնված է «CIVICUS Քաղաքացիական մասնակցության

համաշխարհային միավորման» և «Ոչ առևտրային իրավունքի միջազգային կենտրոնի»

(ICNL) կողմից մշակված մեթոդաբանության վրա։ Այն մասնավորապես ներառում է Կայուն

զարգացման նպատակների (SDG)՝ հիմնարար ազատությունների և տեղեկատվության

մատչելիության վերաբերյալ 16.10 և քաղաքացիական հասարակության արդյունավետ

համագործակցության վերաբերյալ 17.17 կետերի իրականացման մոնիտորինգ:

Խնդրում ենք մի քանի րոպե տրամադրել մեր հարցմանը պատասխանելու համար։ Ստորև

բերված հարցերին պատասխանելիս՝ ընտրեք ձեր կարծիքին առավելագույնս

համապատասխանող տարբերակը կամ շարադրեք ձեր պատասխանը հատկացված

տողում։ Հարցումն անանուն է, ստացված տվյալներն օգտագործվելու են ընդհանրացված

ձևով։

Շնորհակալ ենք համագործակցության համար։

Հարցեր

1. Կազմակերպության հիմնադրման ժամանակահատվածը՝

1) Մինչև 1999

2) 2000-2009

3) 2010-2014

4) 2015-2018

2. Կազմակերպության իրավական կարգավիճակը՝

1) Հասարակական կազմակերպություն

2) Հիմնադրամ

3) Արհմիություն

4) Այլ (նշել)

3. Կազմակերպության գլխամասային գրասենյակի տեղակայումը՝

1) Արագածոտն

2) Արարատ

3) Արմավիր

4) Գեղարքունիք

5) Երևան

6) Լոռի

7) Կոտայք

114

8) Շիրակ

9) Սյունիք

10) Վայոց Ձոր

11) Տավուշ

4. Կազմակերպության գործունեության տարածքը՝

1) համայնքային,

2) մարզային,

3) ազգային,

4) միջազգային

5. Գործունեության հիմնական ոլորտը (նշել առավել ԱՌԱՋՆԱՅԻՆ երեք ոլորտ)

1) Առողջապահություն

2) Սոցիալական խնդիրներ

3) Կրթության հիմնահարցեր

4) Արվեստ, մշակույթ և գրականություն

5) Հանրային քաղաքականություն

6) Քաղաքացիական հասարակության զարգացում

7) Գիտական և կիրառական հետազոտություններ

8) Տնտեսական զարգացում

9) Շրջակա միջավայր

10) Մարդասիրական օգնություն

11) Սպորտ

12) Մարդու իրավունքներ

13) Երիտասարդության հիմնահարցեր

14) Կանանց հիմնահարցեր

15) Համայնքային զարգացում


6. Կազմակերպության ֆինանսավորման հիմնական աղբյուրները վերջին երեք

տարվա ընթացքում (նշել բոլոր այն աղբյուրները, որոնցից ստացած միջոցները

վերջին երեք տարիներից գոնե մեկի ընթացքում կազմել են կազմակերպության

տարեկան բյուջեի առնվազն հինգ տոկոսը)՝

1) Պետական բյուջե,

2) Համայնքային բյուջե,

3) Միջազգային կազմակերպություններ և դրամաշնորհներ,

4) Անհատական և բիզնես նվիրատվություններ,

5) Վճարովի ծառայություններ,

6) Անդամավճարներ,


7. Լրացնողի պաշտոնը՝

1) Կազմակերպության ղեկավար (տնօրեն, նախագահ)

2) Կազմակերպության ղեկավարի տեղակալ (փոխտնօրեն, փոխնախագահ)

3) Ծրագրի կամ ստորաբաժանման ղեկավար


115

8. Ըստ Ձեզ, որքանո՞վ է Հայաստանի օրենսդրությունը նպաստավոր ՔՀԿ-ների

ստեղծման և գործունեության համար։

1) Շատ նպաստավոր է

2) Ավելի շուտ նպաստավոր է

3) Ավելի շուտ նպաստավոր չէ

4) Բոլորովին նպաստավոր չէ

5) Դժվարանում եմ պատասխանել

9. ՔՀԿ-ների գրանցումը որքանո՞վ է մատչելի:

1) Լիովին մատչելի է

2) Ավելի շուտ մատչելի է

3) Ավելի շուտ մատչելի չէ

4) Բոլորովին մատչելի չէ


10. Ըստ Ձեզ, պետական մարմինների կողմից ՔՀԿ-ների փաստացի կանոնակարգումը

(ներառյալ վերահսկողությունը) որքանո՞վ է նպաստում կամ խոչընդոտում ՔՀԿ-

ների գործունեությանը։

1) Հիմնականում նպաստում է

2) Որոշ չափով նպաստում է

3) Ոչ նպաստում է, ոչ խոչընդոտում

4) Որոշ չափով խոչընդոտում է

5) Հիմնականում խոչընդոտում է


11. Ինչպիսի՞ խնդիրների ու խոչընդոտների եք հանդիպել իրավական մակարդակով

կամ գործնականում՝ կապված ՔՀԿ գրանցման և գործունեության հետ։

_______________________________________________________

12. Ի՞նչ առաջարկներ ունեք ՔՀԿ գրանցման և գործունեության կանոնակարգումը

բարելավելու ուղղությամբ։

_______________________________________________________

13. Ինչպե՞ս կգնահատեք ներկայումս Հայաստանում ՔՀԿ-ների խոսքի և

արտահայտման ազատության աստիճանը։

1) Շատ լավ

2) Լավ

3) Բավարար

4) Վատ

5) Շատ վատ


14. Ինչպե՞ս կգնահատեք Հայաստանում ՔՀԿ-ների խոսքի և արտահայտման

ազատության աստիճանը 2015-2017թթ. ընթացքում։

1) Շատ լավ

2) Լավ

3) Բավարար

116

4) Վատ

5) Շատ վատ


15. Արդյոք պետական մարմինների կողմից հանդուրժվու՞մ է կառավարության

քաղաքականության և գործելակերպի բաց քննադատությունը:

1) Այո, բաց քննադատությունը միշտ ընկալվում է;

2) Քննադատությունը երբեմն դատապարտման է արժանանում պետական

մարմինների կողմից և կամ պատժիչ միջոցներ են ձեռնարկվում։

3) Քննադատությունը արգելված է և տեղ գտնելու դեպքում անմիջապես պատժիչ

միջոցներ են ձեռնարկվում։



16. Ի՞նչ խնդիրների եք հանդիպել, որ խոչընդոտել են ՔՀԿ-ի բաց արտահայտվելուն:

_______________________________________________________

17. Ի՞նչ առաջարկներ ունեք ՔՀԿ-ների խոսքի ազատության ապահովումը բարելավելու

ուղղությամբ։

_______________________________________________________

18. Ինչպե՞ս կգնահատեք Հայաստանում պետական կառավարման մարմիններից

տեղեկատվություն ստանալու գործընթացը (ընտրեք առավել տիպական

բնորոշումը)։

1) Տեղեկատվություն ստանալու գործընթացը դյուրին է, թափանցիկ, հիմնված

օրենքի վրա։

2) Տեղեկատվություն երբեմն հայեցողական է տրամադրվում, անհրաժեշտ են

լինում դիմելու և տեղեկատվություն ստանալու բազմակի քայլեր։

3) Տեղեկատվություն ստանալու գործընթացը բարդ է, դանդաղ, կապված

բյուրոկրատական քաշքշուկների հետ։


19. Իսկ ինչպե՞ս կգնահատեք տեղական ինքնակառավարման մարմիններից

տեղեկատվություն ստանալու գործընթացը (ընտրեք առավել տիպական

բնորոշումը)։

1) Տեղեկատվություն ստանալու գործընթացը դյուրին է, թափանցիկ, հիմնված

օրենքի վրա։

2) Տեղեկատվություն երբեմն հայեցողական է տրամադրվում, անհրաժեշտ են

լինում դիմելու և տեղեկատվություն ստանալու բազմակի քայլեր։

3) Տեղեկատվություն ստանալու գործընթացը բարդ է, դանդաղ, կապված

բյուրոկրատական քաշքշուկների հետ։


20. Ի՞նչ խնդիրների եք հանդիպել, որ խոչընդոտել են ՔՀԿ-ի կողմից տեղեկատվություն

ստանալու գործընթացին:

_______________________________________________________

117

21. Արդյոք Հայաստանում ներկայումս պետական պաշտոնյաները որքանո՞վ են

հասանելի հանրությանը, ՔՀԿ-ներին՝ տարբեր հարցերի ու խնդիրների շուրջ

հանդիպելու համար։

1) Լիովին հասանելի են

2) Ավելի շուտ հասանելի են

3) Ավելի շուտ հասանելի չեն

4) Բոլորովին հասանելի չեն


22. Իսկ որքանո՞վ էին պաշտոնյաները հասանելի հանրությանը և ՔՀԿ-ներին 2015-

2017թթ. ընթացքում։

1) Լիովին հասանելի են

2) Ավելի շուտ հասանելի են

3) Ավելի շուտ հասանելի չեն

4) Բոլորովին հասանելի չեն


23. Ի՞նչ առաջարկներ ունեք ՔՀԿ-ների համար տեղեկատվության մատչելիությունը

բարելավելու ուղղությամբ։

_______________________________________________________

24. Գործնականում հանդուրժողականություն դրսևորվու՞մ է բողոքի, գործադուլի կամ

խաղաղ ցույցի այլ ձևերի միջոցով իշխանություններին բաց կերպով քննադատող

խմբավորումների հանդեպ։

1) Քննադատությունը և բողոքի հավաքները կաշկանդող որևէ բան չկա;

2) Քննադատությունն ու բողոքները բացասաբար են ընդունվում;

3) Քննադատությունն ու բողոքի հավաքները ճնշվում են պետության կողմից։


25. Ի՞նչ խնդիրների եք հանդիպել, որ խոչընդոտել են ՔՀԿ-ի կողմից հավաքների,

բողոքների կամ խաղաղ ցույցերի կազմակերպումն ու իրականացումը:

_______________________________________________________

26. Ի՞նչ առաջարկներ ունեք խաղաղ հավաքների ապահովումը բարելավելու

ուղղությամբ։

_______________________________________________________

27. Ինչպե՞ս կբնորոշեք պետական ու տեղական իշխանության և ՔՀԿ-ների միջև

հարաբերությունները Հայաստանում։

1) Ներդաշնակ հարաբերություններ են

2) Որոշակի համագործակցություն կա, բայց հարաբերությունները հաճախ ոչ

կառուցողական են

3) Թշնամական հարաբերություններ են


118

28. Ինչպե՞ս կգնահատեք պետական կառավարման մարմինների և ՔՀԿ-ների միջև

հաղորդակցությունը։

1) Կանոնավոր և արդյունավետ

2) Սահմանափակ, հաճախ ոչ արդյունավետ

3) Մինիմալ, բացարձակ անարդյունավետ



29. Իսկ ինչպե՞ս կգնահատեք ՔՀԿ-ների հաղորդակցությունը տեղական

ինքնակառավարման մարմինների հետ։

1) Կանոնավոր և արդյունավետ

2) Սահմանափակ, հաճախ ոչ արդյունավետ

3) Մինիմալ, բացարձակ անարդյունավետ



30. Ըստ Ձեզ, ՔՀԿ-ների տեսակետները որքանո՞վ են հաշվի առնվում օրենսդրության

մշակման և որոշումների կայացման գործընթացում։

1) Կանոնավոր կերպով

2) Երբեմն հաշվի առնվում են, երբեմն՝ ոչ

3) Հազվադեպ են հաշվի առնվում



31. Որքանո՞վ էին ՔՀԿ-ների տեսակետները հաշվի առնվել 2015-2017թթ. ընթացքում։

1) Կանոնավոր կերպով

2) Երբեմն հաշվի առնվում են, երբեմն՝ ոչ

3) Հազվադեպ են հաշվի առնվում



32. Ի՞նչ խնդիրների եք հանդիպել պետական և տեղական իշխանության հետ

հաղորդակցության և որոշումների ընդունման գործընթացում մասնակցության

ընթացքում:

_______________________________________________________

33. Ի՞նչ առաջարկներ ունեք պետական և տեղական իշխանության հետ ՔՀԿ-ների

համագործակցությունը բարելավելու ուղղությամբ։

_______________________________________________________

34. Արդյոք Ձեր կազմակերպությունը որևէ ներգրավվածություն ունեցե՞լ է ՄԱԿ-ի 2015-

2030թթ. Կայուն զարգացման նպատակների նախաձեռնության գործընթացում:

1) Այո

2) Ոչ

3) Չգիտեմ

119

35. Եթե այո, խնդրում ենք մանրամասնել (կարելի է ընտրել մի քանի պատասխան)։

1) Տեղեկատվություն ենք ստացել ՄԱԿ-ից և կամ կառավարության

պատասխանատուներից

2) Մասնակցել ենք ԿԶՆ շուրջ կազմակերպված քննարկումներին

3) Ներկայացրել ենք գրավոր առաջարկներ

4) Ունեցել ենք անհատական հանդիպումներ պատասխանատուների հետ


ՇՆՈՐՀԱԿԱԼՈՒԹՅՈՒՆ