ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДiСТЕМЕЛiК КЕШЕНІ · - дағдысы болу керек:...

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі

«Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті» ШЖҚ РМК

Ақпараттық технологиялар факультеті(факультет атауы)

Информатика кафедрасы(кафедра атауы)

БЕКІТЕМІН

«Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия

ұлттық университеті» ШЖҚ

РМК

Ақпараттық технологиялар

факультетінің деканы

____________ Байгушева К. М. (қолы)

____________ 2016 ж. МП

ZhIN3305 Жасанды интеллект негіздері пәні бойынша (жұмыс оқу жоспары бойынша пәннің коды және толық атауы )

5B011100 Информатика(мамандықтың/мамандандырудың шифры және атауы)

мамандығының(тарының) білім алушыларына арналған

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДIСТЕМЕЛIК КЕШЕНІ

Астана

2017

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия

ұлттық университеті

Оқу (модульдік) жұмыс бағдарламасы

(Syllabus) Басылым: бірінші

Ф ЕНУ 703-13-16. Оқу (модульдік) жұмыс бағдарламасы (Syllabus) Басылым: бірінші






Түсініктеме хат

1. Пәннің қысқаша сипаттамасы

«Жасанды интеллект негіздері» пәні 5В011100 - Информатика мамандығы саласының

таңдау пәндер циклына жатады.

Оқу пәннің мақсаты - интеллектуалды ақпараттық жүйелердің негізгі қасиеттері мен

классификациясымен таныстыру. Эксперттік жүйе және интеллектуальды жүйе саласы

туралы түсініктерді қалыптастыру,.нейрондық жүйелердің негізі туралы мағлұмат беру.

Пәнді оқытудың міндеттері: пәнді меңгерген соң студенттер:

- білуі керек: жасанды интеллект негіздерін, интеллектуальды ақпараттық

жүйелердің негізгі қасиеттері мен классификациясын, логикалық

программалаудың негіздерін.

- істей білуі: білімдерді ұсыну формасын таңдауға және нақты пәндік саласында

білімдерді формалдау, білім қорын ұйымдастыру және бағдарламалау;

- дағдысы болу керек: білім қорын жобалау және логикалық бағдарламалау арқылы

жүзеге асыру

2. Пререквизиттер

Аталған пәнді меңгеру үшін «Информатика», «Информатиканың теориялық

негіздері», «Дискреттік математика және компьютерлік логика» пәндерін меңгеру

барысында игерілген білім мен дағдылар қажет.

Постреквизиттер

Аталған пәнді меңгеру барысында игерілген білім мен дағдылар келесі пәндерді

меңгеруге қажет болып табылады: Компьютерлік модельдеу, робототехника бағдарламалау

егіздері, дипломдык жұмыс.

3. Оқу жоспарынан көшірме Курс____3____

Семестр___6____

Кредит саны____3____

Сабақ түрі Жалпы сағат саны

Дәріс 15

Тәжірибелік сабақ 30

Семинар сабақ

Зертханалық сабақ

Студиялық сабақ

БӨЖ 90

Барлығы 135






МОДУЛЬДЕР БОЙЫНША ПӘННІҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ

(академиялық сағатта)

№

апталар

Модульдің және бағдарламалық материалдардың атауы саны

1-5 Модуль 1. Жасанды интеллект түсініктерің қалыптастыру

Дәрістер

1.1 Сабақ тақырыбы. Жасанды интеллектінің негізгі түсініктері

Мазмұны Жасанды интеллект міндеттері мен әдістері. Негізгі

анықтамалары, тарихы.

Оқытудың әдістемесі мен формасы: кіріспе дәріс

1

1.2. Сабақ тақырыбы Интелектуалды жүйелерді әзірлеу құралдары,

Пролог бағдарламасы. Мазмұны Негізгі түсініктер. Бағдарлама

құрылымы, командалары, ережелері

Оқытудың әдістемесі мен формасы: түсіндірме- көрнекі

2

1.3. Сабақ тақырыбы Интеллектуалды жүйе Мазмұны

Интеллектуалдық жүйе түсінігі. Негізгі қасиеттері. ИЖ

классификациясы. ИЖ жобалау негіздері

Оқытудың әдістемесі мен формасы: ізденіс

2

Тәжірібелік сабақтар

1.1 Сабақ тақырыбы. Пролог бағдарламасы. Консолды қосымшаны

құру. Графикалық интерфейстін негізгі элементтері. Оқытудың әдістемесі мен формасы: ДК жұмыс

2

1.2 Сабақ тақырыбы. Пролог. Математикалық операциялар.

Жолдарды өндеу.

Оқытудың әдістемесі мен формасы ДК жұмыс

4

1.3 Сабақ тақырыбы. «Отбасылық қарым-қатынас» мәліметтер

қорын құру


4

БӨЖ

1.1 БӨЖ тақырыбы және тапсырмалары. Негізгі терминология бойынша

глоссарий құрастыру. Ақпараттың берілуің әр алуан түрлерін қолдануы

қажет (ақпараттың берулуі карталары: металды, интерактивті,

графикалық және т.б. )

БӨЖ тапсыру мерзімі - 3 апта

15

1.2 БӨЖ тақырыбы және тапсырмалары. Интеллектуалды жүйелерді

жобалау және әзірлеудін замануи бағдарламалық құралдарына шолу

жасау. БӨЖ тақырып бойынша презентация қорғау арқылы

қабылданады

БӨЖ тапсыру мерзімі 5 апта

15

Модуль 1 бойынша барлығы 45

6-11 Модуль 2. Білім қорларын модельдеу

Дәрістер

2.1 Сабақ тақырыбы Білімдерді ұсыну моделдері. Мазмұны Білімдерді

ұсыну моделдердін жіктелуі. Пәндік(фактуальды) және проблемалық

(операциялық) білімдер Білімді ұсынудың декларативтік және

процедуралық формалары. Білімді ұсыну әдістері.

Оқытудың әдістемесі мен формасы: түсіндірме-иллюстративті

2






2.2 Сабақ тақырыбы Эксперттік жүйелер. Мазмұны Эксперттік

жүйелердің құрамдас бөліктері: білім қоры, енгізу механизмы, білімді

қабылдау мен түсіндіру механизмы, интеллектуальды интерфейс.

Эксперттік жүйелердің жіктелуі..


1

2.3. Сабақ тақырыбы Эксперттік жүйелерді жобалау Мазмұны

Эксперттік жүйелерді жобалау кезендері. Эксперттік жүйелерді әзірлеу

құралдары.


2


2.1. Сабақ тақырыбы. Мәліметтер қоры. Сұраныстар.

Оқытудың әдістемесі мен формасы: ДК жұмыс

4

2.2 Сабақ тақырыбы. Графтар. Граф бойынша жолдарды іздеу.


4

2.3 Сабақ тақырыбы. Прологта рекурсиялық бағдарламалар


2

БӨЖ

2.1 БӨЖ тақырыбы және тапсырмалары. Қандай да бір саладағы білім

моделін құру.

БӨЖ тапсыру мерзімі -7 апта

15

2.2 БӨЖ тақырыбы және тапсырмалары Қандай да бір саладағы

эксперттік жүйенің моделін жобалау


15


12-15 Модуль 3. Интеллектуалды жүйелерді қолдану

Дәрістер

3.1 Сабақ тақырыбы. Бейнелерді тану. Мазмұны Бейнелерді тануда

міндеттерді анықтау, тануды әдістері. Құрылымдық тәсіл.

Оқытудың әдістемесі мен формасы: мәселе-ізденіс

1

3.2 Сабақ тақырыбы. Нейрондық желілер. Мазмұны Табиғи және

жасанды нейрондық желілер, негізгі түсініктері. Нейрондық желілердін

жіктелуі. Бағдарламалық қамтамасыз ету.


2

3.3 Сабақ тақырыбы. Нейрондық желілер модельдерде анық емес

білімдерді пайдалану Мазмұны Компьютерде формалды емес

процедуралардың берілуі. Анық емес логика элементтері.


2


3.1 Сабақ тақырыбы. Эксперттік жүйелерді құру. Есептерді шығару


2

3.2 Сабақ тақырыбы. Графикамен жұмыс. Сурет салу операциялар.


4

3.3 Сабақ тақырыбы. Прологта логикалық есептерді шығару


4

БӨЖ

3.1 БӨЖ тақырыбы және тапсырмалары . Нейрондық желілердің

аппараттық және программалық жүзіге асыруына сараптама жасау


15

3.2 БӨЖ тақырыбы және тапсырмалары. Прологтағы білім қорын 15






бағдарламалау



БАРЛЫҒЫ 135

4. Пәннің қысқаша ұйымдастырушылық-әдістемелік сипаттамасы

Оқу нәтижелерін бақылау түрлері

Аралық бақылау 1__жазбаша_____________________

Аралық бақылау 2 _ тестілеу___________________

Қорытынды бақылау__жазбаша емтихан_________________ Курстың саясаты мен процедурасы

Оқу пәнін оқытуда оқытушының білім алушыларға қоятын талаптары:

Пәннің талаптары: аудиториялық сабақтарға міндетті түрде қатысу. Мәселелерді,

сұрақтарды талқылауға белсене қатысу, дәрістер мен тәжірибелік сабақтарға оқу-әдістемелік

құрал, негізгі әдебиет бойынша дайындалу. БӨЖ тапсырмаларын сапалы және уақытында

орындау, бақылаудың барлық түріне қатысу (ағымдық бақылау, БӨЖ тапсырмаларын

тексеру, зертханалық жұмыстарды тапсыру, аралық бақылау, қорытынды бақылау).

5. Білім алушылардың оқу нәтижелерін бағалау жүйесі Білім алушылардың білімі, шеберлігі, дағдылары келесі жүйе бойынша бағаланады

Әріптік жүйе

бойынша баға

Баллдардың сандық

эквиваленті

Пайыздық көрсеткіші Дәстүрлі жүйе


А 4,0 95-100 Өте жақсы

А- 3,67 90-94

В+ 3,33 85-89 жақсы

В 3,0 80-84

В- 2,67 75-79

С+ 2,33 70-74 Қанағаттанарлық

С 2,0 65-69

С- 1,67 60-64

D+ 1,33 55-59

D 1,0 50-54

F 0 0-49 Қанағаттанарлықсыз

«Өте жақсы» Бұл баға білім алушы бағдарламалық материалды толық меңгерген

және ешқандай қате жібермегенде, бақылау, тәжірибелік жұмыстарын уақытында және

дұрыс орындағанда, өз ойларын жеткізе біліп, коллоквиумдарды уақытында, қатесіз,

берілген пән бойынша өздігінен қосымша ғылыми әдебиеттер қолданса, өздігінен бағдарлама

материалын жүйелей білгенде қойылады..

«Жақсы» Бұл баға, егер студент бағдарлама материалын 75 % төмен емес

меңгергенде және сонымен бірге жауап бергенде дөрекі қате жібермегенде, үй тапсырмасын,






коллоквумдарды, жұмыстарды, бақылау тапсырмасын уақытында орындағанда, ғылыми-

зерттеу жұмысымен айналысқанда, қосымша ғылыми әдебиеттерді оқытушының көрсетуі

бойынша пайдаланғанда, студенттің өзімен дұрысталған дәлсіздіктер немесе нақты қателер

жіберіліп оны студенттің өзі дұрыстағанда, бағдарлама материалын жүйелеуді оқытушының

көмегімен білгенде қойылады.

«Қанағаттанарлық» Бұл баға егер студент бағдарлама материалын 50 % төмен емес

меңгергенде және қате немесе дәл еместік болса, тәжірибелік және бақылау жұмыстарын

орындау кезінде оқытушының көмегін қажет етсе, коллоквиумды тапсыру кезінде нақты

емес және маңызды емес қате жібергенде, оқытушымен ұсынылған оқу әдебиеттерімен

шектелгенде, материалды бір жүйеге келтіргенде қиындықтар болса қойылады.

«Қанағаттанарлықсыз» деген баға, егер студент бағдарламалық негізгі материалды

меңгермеген, пән бағдарламасының жартысынан көбін меңгермегенде, жауап беруде

маңызды қате жібергенде, ағымдағы, аралық және қорытынды бақылау нысандарында

көрсетілген жеке тапсырмаларды орындамағанда, бағдарламада көрсетілген барлық негізгі

әдебиеттермен жұмыс істемегенде қойылады.

Білім алушылардың өздік жұмысына арналған тапсырмалар және олардың

орындалуы бойынша әдістемелік нұсқаулықтар

Бақылау формасы: презентация, есеп.

БӨЖ тапсыру мерзімі және уақыты: сәрсенбі 16-17 сағ, ауд.405

сенбі 9-11 сағ, ауд.405

БӨЖ тапсыру графигі:

№ Тапсырмалар Тапсыру

мерзімі

1 Негізгі терминология бойынша глоссарий құрастыру. Ақпараттың

берілуің әр алуан түрлерін қолдануы қажет (ақпаратты ұсыну

карталары: металды, интерактивті, графикалық және т.б. )

Қажетті сілтемелер:

http://www.mind-map.ru/ - Интеллект-карты – тренинг эффективного

мышления

http://www.stimul.biz/ru/lib/articles/rules2/ - Правила создания

ментальных карт

3 апта

2 Құбылыстар мен процестерді модельдеуге. Қандай да бір

құбылыстың немесе процестін моделін кезендер бойынша құру. Әр

түрлі ақпараттық технологияларды қолдану. БӨЖ тақырып

бойынша презентация қорғау арқылы қабылданады

5 апта

3 Алгоритмдеу және программалау терминологиясы бойынша

глоссарий құрастыру. Ақпараттың берілуің әр алуан түрлерін

қолдануы қажет (ақпараттың берулуі карталары: металды,

интерактивті, графикалық және т.б. )

7 апта

4 Ақпаратты іздеу және сұрыптаудың негізгі әдістеріне

салыстырмалық талдау жасау. Презентация.

10 апта

5 Информатикадан қызықты және стандартты емес есептер. Сайыс

ұйымдастыру үшін тапсырмаларды іріктеп таңдау (үш күрделік

деңгей бойынша төрт тапсырмадан).

12 апта

6 Информатикадан олимпиадалық есептер. Информатикадан мектеп

олимпиадасының тапсырмалар нұсқасын құру

15 апта

Әдебиеттер тізімі

1. Асамбаев, А.Ж. Жасанды интеллект негіздері: оқулық / А.Ж. Асамбаев.- Алматы:

Эверо, 2015.- 164, [1] б

2. Рассел, С. Жасанды интеллект. 2-бөлім: жаңашыл әдіс : оқулық / Стюарт Рассел,

Питер Норвиг; қазақ тіліне аударғандар: М.Е. Мансұрова, К.С. Дүйсебекова; Қазақстан

Республикасы Білім және ғылым министрлігі.- 3-ші бас.- Алматы: ҚР жоғары оқу

орындарының қауымдастығы, 2014.- 425, [2] б.

3. Шевчук, Е.В. Интеллектуальные информационные системы: учебно-методическое

пособие / Е.В. Шевчук, А.В. Шпака.- Алматы: Эпиграф, 2016.- 137, [1] c.: ил., табл.

4. Андрейчиков, А.В. Интеллектуальные информационные системы: учебник /

Александр Валентинович Андрейчиков, Ольга Николаевна Андрейчикова.- Москва:

Финансы и статистика, 2006.- 422, [2] с.: ил.

5. Калиева К.А. Основы искусственного интеллекта: Учебно-методическое

пособие/К.А.Калиева.-Алматы: Ұлағат КазНПУ им.Абая, 2013, 122с

6. Джексон, П. Введение в экспертные системы [Текст]: перевод с английского /

Питер Джексон.- 3-е изд.- Москва; Санкт-Петербург; Киев: Вильямс, 2001.- 622, [1] с.: ил

http://www.mind-map.ru/

http://www.stimul.biz/ru/lib/articles/rules2/

7. Гаврилова, Т.А. Базы знаний интеллектуальных систем: учебник / Т.А. Гаврилова,

В.Ф. Хорошевский.- Санкт-Петербург: Питер, 2001.- 382, [1] c.: ил.

8. Новиков, Ф.А.Дискретная математика для программистов: учебное пособие для

студентов высших учебных заведений, обучающихся по направлению подготовки

дипломированных специалистов "Информатика и вычислительная техника" / Федор

Александрович Новиков.- 2-е изд.- Санкт-Петербург [и др.]: Питер, 2007.- 363, [1] с.-

(Учебник для вузов).

9. Хабаров С.П. Интеллектуальные информационные системы. PROLOG- язык

разработки интеллектуальных и экспертных систем: учебное пособие / С.П.Хабаров.-

СПб. СПбГЛТУ, 2013.- 138 с.

10. Круг П.Г. Нейронные сети и нейрокомпьютеры: Учебное пособие по курсу

«Микропроцессоры». – М.: Издательство МЭИ, 2002. – 176 с.

Өздік жұмыс орындалуы бойынша әдістемелік нұсқаулықтар

Студенттердің пән бойынша өздік жұмысы келесілерді қамтиды:

-тапсырмалар бойынша пәннің теориялық бөлімін өз бетінше оқып зерттеу;

-теориялық материалдарды қайталау және тереңдетіп оқып зерттеу;

-презентация құру, есеп құрастыру;

-есептерді шы.ару әдістемесі бойынша ұғымдарына түсінік алу, яғни әр түрлі

есептерді шығару дағдыларын қалыптастыру.

- тәжірибеліқ жұмыстарға дайындық жүргізу және оларды орындау;

-жеке тапсырмаларды, бақылау жұмыстарын және ДК- де есептеулерді орындау;

-емтиханға дайындалу.

Студенттер өздері дәріс арқылы тыңдаған, оқулық, оқу құралдардан оқыған,

сонымен қатар электрондық оқулық, интернет көздерден алған білімдерін пайдаланып

тапсырмада берілген тақырыптар бойынша презентация дайындау, талдау жасау, модель

құру, нәтижесінде білім деңгейін көтеру.

Мәтіндік құжаттарға қойылатын талаптар: Жұмыс барысында құрған жоспары

бойынша студент өз ой тұжырымдарын ашып, жүйелі түрде жазып шығуы қажет. Соңғы

бетінде пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілуі тиіс. Мәтін құрылымы: кіріспе, негізгі

бөлім, қорытынды және әдебиеттер тізімі. Формат А4. Өрістер – жоғары және төменгі 20

мм, сол жақ – 30 мм, оң жак – 10 мм. Кәріп — TimesNewRoman, кегль 14. Көлемі

мазмұнына байланысты (3-9 бет). Жұмысты тексеру барысында материалдың мазмұны,

сауаттылығы, өз ерекшелегі, ой жүйелігі ескеріледі.

Презентацияға қойылатын талаптар: Слайдтардың саны 7-12 мөлшерінде болу

керек. Слайдтардың көрнекті материалы басым болу керек Тақырып бойынша материал

презентацияда баяндалу тиіс. Қабылдау үшін презентация қолайлы болу керек Соңғы

слайдта библиография көрсетілу керек Кәріптер: тақырып үшін –24 кем емес, ақпарат үшін 18

кем емес.

Есепке қойылатын талаптар: Есептің құрылымы: жұмыстың тақырыбы мен

мақсаты; теоретикалық бөлім, орындалған тапсырмалар; қорытынды. Формат А4. Өрістер

– жоғары және төменгі 20 мм, сол жақ – 30 мм, оң жак – 10 мм. Кәріп — TimesNewRoman,

кегль 14. Есептің көлемі– 3 - 10 бет..

Жұмысты қорғау: өз ой пікірін жеткізу, теориялық сұрақтарға жауап беру.

«Эксперттік жүйелерді жобалау» тақырып бойынша әдістемелік нұсқау.

Экспертті жүйелерді құру процессі

ЭЖ-ны құру процессі. ЭЖ-ны құру процессінде 3 адам қатысады: жүйелік

аналитик, мәселе бойынша эксперт және қолданушы-басқарушы.

Жобалау процесінің басы. Құрудың бірінші қадамында жүйелік аналитик құруды

жалғастырудың мүмкіндігі және маңыздылығы жайлы шешімді қабылдау үшін мәселені

зерттейді. Егер мұндай шешім қабылданса, жүйелік аналитик жобалауды жалғастырады.

Базалық ЭЖ-ны құру(прототип).2-5 қадамдарда жүйелік аналитик экспертпен бірге

жұмыс атқарады. Көп жағдайларда керекті білімді алу үшін қосымша эксперттерді

шақырады.

2 қадамда жүйелік аналитик және эксперт мәселені 2 бөлімге бөледі. 3 қадамда олр

ережелер жиынын құрып, оларды прототип жүйеге енгізеді. 4 қадамда прототипті

тексереді, егер ол қанағаттанарлықсыз болса, прототипті таңдау 2 қадамнан бастап қайта

қарастырылады. Егер тексеру қанағаттанарлықты өтсе, эксперт және аналитик 5 қадамға

өтеді, яғни қолданушы интерфейсін құру.

Қолданушы-басқарушының қатысуы. Тексерудің негізгі шарты – қолданушы –

басқарудың қатысуы болып табылады. Ол үшін эксперт және аналитик алдын-ала

қолданушы-басқарушыны оқытады, ал 6 қадамда қолданушы-басқарушының құруы

тексеріледі. Егер тексеру нәтижелері қолданушы қанағаттандырмаса, құру процессі 2

қадамнан бастап қайта жасалады. Егер нәтиже қанағаттандырса, 7 қадамда жүйені

қолдану басталады. Соңғы 8 қадамда құрылған ЭЖ-ны фирма жұмыстарына енгізу

басталады.

ЭЖ мысалы. Қаржы салсындағы несие беру есебін шешуге арналған ЭЖ мысалы.

Несиелік саясат қалыптасу кезінде екі есеп шығарылады:

-жаңа клиенттерге несиенің шекті мөлшерлерін белгілеу;

- жаңа түскен ақпараттың негізінде несиелеу шектерін өзгерту.

1-кестеде несие беру мүмкіндігі жайлы шешім қабылдау базисін құратын бес

негізгі ақпараттық сипаттамалар берілген. Олар – қаржылық тұрақтылық, төлем

көлемдері, несиелік тарих, фирма орналасуы және оның экономикалық потенциалы.

Несие алу ЭЖ-ның білім базасы екі компоненттен тұрады:

-несие алу логикасын іске асыратын ережелер жиыны;

-несиенің шекті мәнін есептейтін математикалық модель.

Кесте 1. Ақпараттық сипаттамалардың салмақтары

Сипаттамалары $5000-$20000 $20000-$50000

қаржылық тұрақтылық төлем

көлемдері

несиелік тарих

фирма орналасуы

экономикалық потенциалы

барлығы

0,65

0,18

0,1

0,05

0,02

1

0,7

0,2

0,05

0,03

0,02

1

2-кестеде «Қаржылық тұрақтылық» сипаттамасын анықтайтын ережелер

жиыны көрсетілген. Егер ереже орындалса, оған «өте жақсы» мән беріледі.

Кесте 2. Клиенттің қаржылық тұрақтығын анықтайтын

ережелер жиыны

Пайдалығы

Егер сату болжамы

А таза пайда

А таза пайда болжамы

А валдық пайда

А валдық пайда болжамы

ОНДА клиенттің пайдалылығы бағаланады

ұлғайса

5%-тен артық

ұлғайса


ұлғайса

өте жақсы

Ликвидтілігі


А ағымдағы активтердің пассивтерге қатынасы

А ағымдағы активтердің пассивтерге қатынасының болжамы

ұлғайса

1,5-тен артық

ұлғайса

А ағымдағы активтерден қорлар және аяқталмаған өндірісті

алғандағы ағымдағы пассивтерге қатынасы



ОНДА клиенттің ликвидтілігі бағаланады

0,8-ден артық

ұлғайса

өте жақсы

Қарыз қорларын пайдалану


А қарыздардың компанияның бағасына қатынасы

А қарыздардың компанияның бағасына қатынасының болжамы

А қысқа уақытты қарыздардың жалпы қарыздарға қатынасы

А қысқа уақытты қарыздардың жалпы қарыздарға қатынасының

болжамы

ОНДА қарыз қорларын пайдалану бағаланады

ұлғайса

0,3-тен кем

кемісе

0,4-тен кем

кемісе

өте жақсы

Қаржылық тұрақтылық

Егер клиенттің пайдалылығы бағаланса

А клиенттің ликвидтілігі бағаланса

А қарыз қорларын пайдалану

ОНДА клиенттің қаржылық тұрақтылығы бағаланады

өте жақсы

өте жақсы

өте жақсы

өте жақсы

Интерпретатор берілген ережелер жиынын өндегенде, қолданушы әртүрлі

сұрақтарға жауап беру керек болады. Мысалы: «Егер мақсат несие мөлшерін ұлғайту

болса, несиелік тарих және сату көлемі сипаттамалардың қайсы маңызды болады?».

Ережелер жиынын өндеу процессі аяқталғанда, монитор экранында шығу ақпараты

көрсетіледі. Мысалы, 3-кесте.

Кесте 3. Несие беру мүмкіндігі жайлы шығу ақпараты

АО «Балтика» клиентінің несиелік талдауы

Керекті несие

Бар несие

Ұсынылатын кредит

$50000

$ 0

$ 0

Алынған клиенттің сипаттамалары

Қаржылық тұрақтылығы

Несиелік тарих

Экономикалық потенциалы

Орналасуы

Нашар

Жақсы

Жақсы

өте жақсы

3-кестеден көретініміз, керекті несие 50000 долл., клиенттің басқа қарыздары

болмаса да, жүйе несие бермеуді ұсынады. Түсіндіру ретінде ЭЖ қолданушыға клиенттің

негізгі сипаттамаларын ұсынады, соның ішінде клиенттің қаржылық тұрақтылығы нашар

екенін көрсетеді(несие бермеу себебі).

ЭЖ-лар артықшылығы. ЭЖ-лар артықшылығы олармен тікелей жұмыс жасайтын

менеджерлерге де, фирмаларға да тиімді болады. ЭЖ көмегімен менеджерлер аз уақытта

көп шешімдерді қарастырады және оларды нақты бағалай алады.

ЭЖ-ны қолданатын фирмалар қандай да бір тәжирибелі маман кетіп қалса да

жинақталған білімге ие болып, оны сақтай алады.

Жасанды нервті жүйе. ЭЖ-лар бизнестің көптеген салаларында қолданылады, бірақ

олардың даму және қолдануына бірнеше кедергі бар. Мұндай қиындықтарға келесілерді

жатқызуға болады:

-білім инженерия мәселелері, яғни Егер/онда типіндегі ережелер түрінде білімді

анықтап, оны формализациялауға көп уақытуақыт жұмсалады;

-ЭЖ-ны құрумен байланысты программалау проблемалары.

Қазіргі уақытта кейбір специалисттер осы қиындықтарды жоюға жұмыс жасайды,

ал кейбіреуі дәстүрлі емес әдістерді іздейді. Мұндай әдістердің біреуі биологиялық

ұқсастықтарды қолдану, яғни жасанды нервті жүйені(ЖНЖ) құру. Адам миында болатын

ақпараттық процестерді модельдейтін ЖНЖ өзіндік компьютерлік оқытудың

технологияларын іске асырады, яғни өзіндік тәжірибе негізінде мәселені шешуге оқыту.

ЖНЖ адам миының биологиялық жүйесінің толық функционалдық аналогы болмаса да,

жалпылау, абстракциялау және интуиция сияқты интеллектуалды қасиеттерге ие болады.

ЖНЖ-ны құру жасанды миды жасауды зерттеуге негізделген, оның негізгі элементі

– нейрон. ЖНЖ жүйенің ақпаратты элементтері болатын жасанды нейрондардан құралған

көптеген жай структуралардан тұрады. 1-суреттен көретініміз, жасанды нейрон бірнеше

кіріс, бір шығысы болады. Әрбір кірісі шешілетін мәселенің белгілі сипаттамасы болады.

Мысалы, несие беру есебінде мұндай сипаттамалар ретінде несиелеушінің табыс денгейі,

жасы, иждивенецтар саны, залогқа мүлігі болуы және т.с. Шығыс ретінде қабылданған

шешім алынады. Ол иә/жоқ жауабы немесе шығыс айнымалысының мәні (несие мөлшері)

болуы мүмкін. Нейрон кірістегі сигналдарды қосып, оларды шығыс сигналына

түрлендіреді. Соммалау келесі формуламен іске асырылады:

i

i

WX

Y

немесе j нейрондарға:

ij

ij W

XY

Қосындыны түрлендіру мақсаты шектен шықпау. Түрлендіру негізі ретінде шығыс

айнымалысының кірістер қосындысына тәуелділігін көрсететін түрлендіру функциясы

болады (әдетте, сызықты емес функция). Көп жағдайларда түрлендіру функциясының

орнына шығыс айнымалысының шекті мәнін қолданады. Мысалы, 0,5-ке жетпейтін

мәндер 0-ге деп есептеледі, ал одан артық мәндер 1-ге тең деп есептеледі.

ЖНЖ программаланбайды. Оларда өздік түзетілу қасиеті болады. Ол жүйенің

кірістерін бірнеше рет өзгерту арқылы іске асырылады. Біртіндеп кірістердің салмағын

анықтай отырып, ЖНЖ өзіндік оқыту функциясын іске асырады.

Өзіндік оқыту процессі 3 қадамнан тұрады:

-нәтижені есептеу,

-болжамдаған мәнмен салыстыру,

-салмақтық коэффициенттерді енгізу және есептеуді қайталау.

ЖНЖ-ның ЭЖ-дан негізгі айырмашылығы - жүйенің адаптациясы арқылы жүретін

өзіндік оқуға мүмкіндігі.ЭЖ-лар шешілетін мәселені сипаттайтын мәліметтерді қолданып

белгілі шешімге келуге негізделіп программаланады. Ал ЖНЖ керекті шығыс ақпаратын

қамтамасыз ету үшін кіріс сигналдарының салмақтарын адаптирует.

Жүйені құру модулі. Жүйені құру модулі экспертті жүйені құруға арналған. Бұл

компонент ережелер жиынын құрғанда өте маңызды. Жүйені құру модулінің негізінде екі

әдіс қолданылады: программалаудың алгоритмдік тілдерін қолдану ЭЖ-дің

қабықшаларын қолдану.

ЭЖ-ның қабықшасы. ЭЖ-ның қабықнасы деп белгілі мәселені шешуге арналған

білім базасы қосылған арнайы процессор. Көп жағдайларда программалау тілдерін

қолданғаннан қарағанда қабықшаны қолданғанда ЭЖ-ны құру әлде қайда тез және оңай

болады. Экономика және бизнесте барлық ЭЖ-ларды қабықша көмегімен құрады.

Жүйелік аналитик ролі. «Білім бойынша инженер» термині экспертпен бірге ЭЖ-

ны құруға қатысатын адамды білдіреді. Көптеген фирмаларда ЭЖ-ны құрғанда білім

бойынша инженер функциясын жүйелік аналитиктер атқарады. Компьютерлік

қосымшаларды білгеннен басқа, жүйелік аналитик

-эксперт өз мәселесі туралы білімдерді қалай қалыптастыратынын білу

-эксперттен алынған ЭЖ-ге енгізілетін білімге сипаттама беру керек.

ЭЖ-нің идеологиясын келесі формула арқылы өрнектеуге болады:

білім+қорытынды=жүйе. ЭЖ-да білім базасы және шығару механизмі блоктары өзара

әрекеттеседі. Соңғы жылдарда ЖИ-тің инструменталды құрылғыларының жаңа кластары

пайда болды. Жаңа құрылғыларды технологиялық тізбек ретінде қарастыруға болады(1.1-

сур).

1.1-сур. Программалық қамтамасыз етуді құру технологиясы: бірішні -

классикалық; екінші - ЭЖ қабықшаларын қолдану көмегімен

Бұл өзгерістер екі негізгі факторлар әсерінен болды: программа алгоритмінде

универсалды бөлігін бөліп алу(логикалық шығару) және оны пән облысына тәуелді

бөлігінен бөліп алу; қолданушы мен компьютерлік программа арасындағы байланыс

деңгейінің жоғарылауы, яғни ЖИ программаларындағы интеллектуалды интерфейстің

пайда болуы.

1. ЖИ программалары және кәдімгі программалар арасындағы айырмашылық

келесі кестеде көрсетілген.

1-кесте. Жасанды интеллект программаларының салыстырмалы сипаттамасы

Сипаттамасы ЖИ программасы Кәдімгі программа

Өндеу типі символдық цифрлік әдіс

Әдіс эвристикалық алгоритмдік

Қадамдарды анықтау нақты емес нақты

Алғашқы шешімдер қанағаттанарлық оптималды

Басқаруды және

мәліметерді бөлінуі

бөлек аралас

Модификация дербес жиі кездесетін

Кестеден көретініміз, кәдімгі программаларда-қадамдары анықталған, нақты

программистері, сандық информацияны өндеу арқылы оптималды шешім іздейді, ал ЖИ

программаларында-тәжірибе және қателіктер әдісімен қанағаттанарлық шешім іздейді.

Мұнда білім базасындағы мәліметке символдық өндеу жасалады. Бұл айырмашылықтар

абсолютті емес, тек екі программаларға тән болып табылады. Модификация структурасы

және жиілігіндегі айырмашылық құру технологиясына әсер етеді. ЖИ программасының

сипаттамалары ЭЖ программаларына да сай болады.

2. Қолданушы ЭЖ-мен эффективті түрде байланыс жасау үшін оның

интерфейсі келесі функцияларды орындау керек: қолданушыға кеңес және түсіндрмелер

беру, білім алуды басқару керек. Ол байланысты келесі суретте көрсетуге болады(3-сур).

Суреттен көретініміз, ЭЖ-да 2 жұмыс режимі болу керек: білім алу режимі және

есептерді шешу режимі. Білім алу режимінде эксперт білім инженерімен бірге ЭЖ-мен

қатынас жасайды, ал есепті шешу режимінде нәтижені және оны алуды керек ететін

қолданушы қатынас жасайды. ЭЖ-де алгоритмдік есептерден қарағанда қолданушыға

басшылықты беріп, оны процеске қатыстырады. Керекті уақытында ЭЖ есепті шешудің

бағыттарын, ой-қорытындылар тізбегін, өз іс-әрекеттерін түсіндіреді.

Қолданушы аналитик программист ЭЕМ операторы

Қолданушы

оператор

Білім инженеры

Аналитик,

Программист,

оператор

ЭЕМ

ЖИ

программасы

ЖИ көптеген жаң технологиялық шешімдер, әдістер негізін құрайды, мысалы,

уақытты бөліктеу, тізімдерді өндеу, диалогты режимде программаларды түзету және

қалыптастыру, эвристикалық программалау, графикалық интерфейс, полиэкранды

дисплей және «тышқан» типті манипуляторын қолдану және т.б.

3. ЭЖ-ның негізгі есебін(пән облысы жайлы білімдерді кодтау және осы

облыстағы мәселелерді шешуде қолдану) шешу көз-қарасынан бұл саласында ЖИ

зерттеушілерінің білімді өрнектеу және образдарды анықтау тәжирибесі маңызды.

ЭЖ-ды қолдану үшін керекті білім көлемі өте зор, сондықтан мұндай білімдерді

іріктеу, өндеу үшін ЭЖ-ге білімді өрнектейтін нақты модельдер керек. Дұрыс таңдалған

модель логикалық қорытынды жасауды жеңілдетеді. ЭЖ-да білімді өнімдік ереже,

фреймдер түрінде өрнектеу қолданылады. Одан басқа семантикалық желілер, Пролог

ұсыныстары және біріктірілген өрнектеулер қолданылады. Бұл модельдің әрбіреінің өз

артықшылықтар және кемшіліктері бар, мысалы, семантикалық желіде байланысқан

ақпаратты бірге сақтайды, бірақ онда бұл ақпараттан қорытынды шығару өте күрделі.

Прологта логикалық қорытындылар жасайтын дайын механизмдері бар, бірақ ақпаратты

біріктіріп сақтамайды. Үлкен көлемді білім базалары дисклерде сақталады және тек қазір

керекті ақпарат оперативті жадыда сақталады. Ережелерді, фреймдерді сақтайтын

эффективті білім базаларын құру актуалды мәселе.

Образдарды анықтау 2 этапқа бөлінеді: оқыту және анықтау. 1-этап – индуктивті,

2-этап – дедуктивті.

1-этапта объектілердің зерттелетін класының белгілі элементтерінің көптеген

бақылаулары өнделеді және алынған нәтиже негізінде шешуші ереже құрылады.

2-этапта объектілердің зерттелетін класының элементтерінің өлшенбейтін

қасиеттеріне айтылған ережені қолдану.

Оқыту этапында зерттелетін класқа тән заңдылықтарды анықтау жүргізіледі. Бұл

заңдылықтар білім базасын құратын пәндік облыс моделі болады. Модель негізінде нақты

объектілердің қасиеттерін анықтау мәселелері шешіледі. Бұл анықтау схемасы экспертті

жүйелер шешетін мәселелерге тән болады.

ЭЖ-лер формальданбаған облыстағы мәселелерді шешуге бағытталған. Мұндай

облыстағы образдарды анықтау есебі - объектілердің қайсы бір класқа жататындығын

айқындайтын сипаттамаларын анықтайтын ережелер және объект сипаттамаларын құру.

Мұндай ережелерді қолдану процедуралары әртүрлі стратегияларға бағынады. Жиі

қолданатын тура және кері өндеу. «Хабарландырулар тақтасы» негізіндегі біріктірілген

стратегиялар да қолданылады. Күрделі ЭЖ-ларда жүйенің ешбір білім көзі алынатын

нәтиженің жалғыз және дұрыстығын кепіл бере алмайды. Қай бір білім көздерінің

қателіктері басқа білім көздері жұмыстарына әсер етпеу үшін білім көздері тәуелсіз етіп

қарастырылу керек. Бірақ оның барлығы бір мәселені шешетін болғандықтан, олардың

әсерлесуі қажетті. Бұл талаптарды қамтамасыз ету үшін «Хабарландырулар тақтасы»

механизмі ұсынылған.

ЭЖ жұмысының нәтижелері, аралық гипотезалар жоспар, ұсыныс, шешімдер

түрінде хабарландырулар тақтасына жазылады.

Жоспар ЭЖ мәселені қалай шешетін әдісті сипаттайды. Ағымдағы жоспар мақсат,

мәселелер жағдайы сияқты элементтерден тұрады.

Ұсыныс білім базасындағы ережелерге сәйкес келетін, орындалатын потенциалды

әрекеттер жайлы ақпараттан тұрады.

Шешімдер гипотезалар, бір шешімді екінші шешіммен байланыстыратын

тәуелділіктер, мүмкін болатын шешімдерден тұрады.

Білім базасының интерпретаторы қай ұсынысты келесі өндеу керек екенін

анықтайды, білім базасынан сәйкес ережемен ұсынысты орындайды. Жалпы жағдайда

интерпретатор ережелерді қолдану шарттарының орындалуын, хабарландырулар

тақтасында осы шарттардың айнымалыларын байланыстырады және хабарландырулар

тақтасында осы ережемен анықталатын өзгерістерді енгізеді. Мысалы, жоспар алдымен

белгілі денгейдің барлық ережелерін орындауды ұсынады, содан кейін перспективті

гипотезалар құрып, бір гипотеза қалғанға дейін барлық гипотезаларды анықтап және

дамытып, ең соңында қалған гипотезаны ақырғы шешім алғанға дейін қарастыру.

Білім базасы және универсалды интерпретатор бар болуы интерпретаторды

өзгертпей жаңа базаны құру арқылы жаңа ЭЖ құруға мүмкіндік бар, яғни ЭЖ-ны құру

процесін базаны құру процесіне келтіруге болады. Мұндай технология «бос қабықша»

технологиясы деп аталады. Бір рет құрылған ЭЖ жаңа білім қабықшасы негізінде

қолданылады.

ЭЖ-ны құру үшін ең жиі қолданылатын Лисп, Пролог және арнайы құруды

қамтамасыз ететін арнайы құрылғылар. Пролог тілінде логикалық программалау негізі

программа логикасын есептеулерді басқарудан бөлу, ол программаны құру процессін

айқын етеді.

Құруды қамтамасыз етудің мақсаты идеядан ЭЕМ-ге түсінікті формада сипаттауға

дейінгі шығармашылық және интеллектуалдылық жолды жеңілдету. ЭЖ-ны

программалау тілдері арқылы құру құрушының идеядан ЭЕМ тіліне ауыстыруға көптеген

уақытын алады, ал құруды қамтамасыз ету құрушының идеяға көңіл бөлуге мүмкіндік

береді.

4. ЭЖ-ны құру құрылғыларының эволюциясын 4 этапқа бөлуге болады. Бұл

эволюцияға 2 тенденция тән: ЭЖ өмірлік циклының этаптарын қамту дәрежесінің өсуі;

дискретті құрылғыларын қолданудан интегралданған тұтас жүйелерді құруға ауысу.

1.2 –сур. Экспертті жүйелердің құрылғыларының даму этаптары

Программаларды құруды қамтамасыз етудің әртүрлі құрылғылары бар. Мұндай

құрылғылардың алғашқылары: программалау тілдерінің трансляторлары, программаның

орындалу кезіндегі бақылайтын жөндеушілер. Олар әлі күнге дейінгі жиі

қолданылатындардың арасында. Басқа кең тараған құрылғылар арасында: «әдемі» баспа

шығару программалары, конфигурацияны басқару программалары, қиылыс

программалық сілтемелер және орындалу трассировщигі.

Аталған құрылғылар дискретті женә тәуелсіз. Программист тек бір құрылғылармен

жұмыс жасай алады.

Келесі даму қадамында «инструменталды жәшік» деп аталған интегралданған

құрылғылар жиыны пайда болды. Әрбір құрылғыны жасағанда басқа құрылғылар да

ескеріліп отырды.

Мысалы, Turbo-Prolog, Interlisp-D сияқты жүйелерде программист программаны

енгізгеннен кейін іске қоса алады. Егер қателер болса, жүйе жөндеуішті шақырады. Содан

кейін программист программаны түзетіп, оны орындауды жалғастырады. Бұл әдіс

қателерді түзетуге кететін уақытты үнемдеуге мүмкіндік береді.

Үлкен көлемді программалық құрылғыларды жобалау күрделі мәселе. Өмірлік

циклды бірнеше этапқа бөлу (ерекшеліктер және қажеттіліктерді талдау, жобалау, іске

қосу, тестілеу және жөндеу, жұмысы және қамтамасыз ету) жобалу процесіндегі

мәселелерді реттеу арқылы жобалауды жеңілдетуге бағытталған.

Дискретті

құрылғылар

Құрылғылардың

интегралдық

жиыны

Өмірлік циклды

қамтамасыз ету

құрылғылары


қамтамасыз етудің

интеллектуалды


Turbo-Prolog, Interlisp-D тек іске қосу және жөндеу этаптарын қамтамасыз етеді.

Зерттеулер бойынша, өмірлік циклдың негізгі маңызды бөлігі қамтамасыз ету этапы.

Ерекшеліктер және қажеттіліктерді талдау этапы да маңызды этаптардың бірі, өйткені

соңғы этаптарда қателікті түзету қиын болады.

Жасанды интеллект әдістерінің әртүрлі облыстарды қолданылуы оларды

программалық қамтамасыз етуді құруда пайдалануын түсіндіреді. Мысалы, Массачусет

технологиялық институтының «Программист көмекшісі» жобасы, Станфорд

университетінің «Пси» жобасы. Бұл жобалар программаны түсінуге, жобалауға, іске

қосуға және қамтамасыз етуге программист қолданатын білімді модельдейді. ЭЖ бұл

білімдерді программа құру процесін автоматтандыру үшін қолдану мүмкін.

5. ЭЖ-лерді тестілеу кәдімгі жүйелерді тестілеуден қарағанда басқаша болады.

Біріншіден, ЭЖ-лар детерминирленген болады, өйткені мәселелерді шешу

орындалу уақытының параметрлеріне байланысты болады. Ол іс-әрекетін қайталауды

қиындатады, яғни жөндеуді де қиындатады.

Екіншіден, дәстүрлі программалардан қарағанда енгізу-шығару қатынастары нақты

емес, бұл енгізу-шығару анализін қолдануды қиындатады.

Үшіншіден, ережелерді іске қосатын әдістер саны өте көп. ЭЖ-ні тестілеудің ең

эффективті әдісі макетін құру.

Қамтамасыз ету және модификация – ЭЖ-ны құрудың негізгі бөліктерінің бірі.

Қолдану тәжірибесі артқан сайын білім базасының ережелері эволюциондайды. Ережелер

уақытқа байланысты болады.

Нақты ЭЖ-ларға білім көзі ретінде оқулықтар, анықтамалықтар, мәселелік

облыстағы нақты зерттеулер материалдары, т.б. Классикалық білім көзі болып нақты

пәндік облыс эксперт-маман саналады, яғни білім алу адамдық факторды ескеруді қажет

етеді. Бұл мәселені шешу математик, программист және психологтардың жұмысын қажет

етеді.

Қазіргі уақытта білім базасын құратын тізбектен адамды алып тастайтын жүйелер

жоқ, бірақ білім алуға мүмкіндік беретін 3 класс бар:

1. Барлық білімді эксперт беретін білім инженерімен эксперт арасындағы

дәстүрлі диалог;

2. Кейбір ережелерді автолматты түрде алуға мүмкіндік беретін білімді

автоматты генерациялау

3. Нақты эксперттің пәндік облысты зерттеу моделін құру. Ол осы эксперттің

жеке көз-қарасы негізінде осы облысты зерттеудің бағытталған процесін құруға мүмкіндік

береді.

ЭЖ құрғанда оның «қағаздағы» моделін құрудан бастау керек. Ол модель

экспертпен әнгімелесу кезінде құрылады. Бұл кезде эксперт жұмыс жасайтын негізгі

түсініктер құрылады, жүйенің тезаурусы құрылады. Одан кейін эксперт шешетін мәселені

бірнеше күрделі емес мысалдармен түсіндіреді. Осылай есеп алгоритмы құрылады.

Білім базасында эксперттің формальданған білімдері кодталған түрде сақталады.

ЭЖ-ның қазіргі даму этапында білімді өрнектеудің бірнеше формасы бар. Олардың ішінде

4 көрсетейік:

1. «Үштік»: объект-атрибут-мәні. Мысалы, үй-түс-жасыл, пациент-

температура-жоғары. Бұл білімді өрнектеу түрі белгілі жиындағы мәнді қабылдайтын

қасиеттерге ие болатын объектті анықтайды.

2. Өнім ережелері: ЕГЕР пациент гриппен ауырса ЖӘНЕ ауру стадиясы

бастапқы болса, ОНДА температура 0,95 ықтималдықпен жоғары болады ЖӘНЕ бас

ауруы 0,8 ықтималдықпен болады.

3. Фрейм. Өз атаулары бар және машинаның жұмыс істеу процесінде мәндерді

қабылдайтын ұяшықтардан құралған таблица. Білім ретінде тұрақтылар, жоғары немесе

төменгі денгейлі фреймдерге сілтемелер, кейбір есептеу процедуралары.

4. Семантикалық желі. Төбелері объектілер болатын, ал доғалары төбелер

арасындағы қатынастарды сипаттайтын бағытталған граф.

Білімді өрнектеудің бірінші формасы алғашқы формалардың бірі болып табылады.

Мұндай форманы көптеген ортақ атрибуттардан тұратын диагностикалық ЭЖ-ларда

қолданылады. Мұндай облыс мысалы ретінде күрделі техникалық жүйелер алынады.

Өнім ережелері түрінде білімді өрнектеу – білім базасын өрнектеудің ең тараған

түрі. Өнімдер көмегімен кез-келген жүйені сипаттауға болады.

Фрейм-структуралар білім облысындағы электронды таблицалард әдісінің дамуын

түсіндіреді. Ол қолдану бойынша екінші тараған өрнектеу түрі. Оларды иерархиялық

структуралары нақты анықталған мәселелік облыста қолданады.

Семантикалық желілер психологиядағы адам көп уақыттық жадысының моделі

ретінде пайда болған. Мұндай желілерді кәдімгі тілдердегі әсерлесу жүйелерін құрушылар

қолданады.


ұлттық университеті Пәннің оқу-әдістемелік кешені

Басылым:

алтыншы

2 бет 22

ЕҰУ Ф 703-08-16. Пәннің оқу-әдістемелік кешені Алтыншы басылым

Пәннің оқу-әдістемелік кешенінің (ПОӘК) мазмұны

1. Жұмыс (модульдік) оқу бағдарламасы (Syllabus) 3

2. Пән бойынша глоссарий 7

3. Білім алушылардың өздік жұмысына арналған тапсырмалар

және олардың орындалуы бойынша әдістемелік нұсқаулықтар 9

4. Ағымдық, аралық және қорытынды бақылауға арналған материалдар 18



Басылым:

алтыншы

3 бет 22


Жұмыс (модульдік) оқу бағдарламасы (Syllabus)

«Жасанды интеллект негіздері» пәні бойынша оқу (модульдік) жұмыс бағдарламасы

(Syllabus) 5В011100 - Информатика мамандығына арналған Элективті пәндер каталогы

негізінде құрастырылған

Құрастырған: п.ғ.к., доцент м.а.Байгушева К.М.
























3. Оқу жоспарынан көшірме

Курс____3____




Дәріс 15





БӨЖ 90

Барлығы 135



Басылым:

алтыншы

4 бет 22




№

апталар



Дәрістер





1





2





2




2




4


қорын құру


4

БӨЖ






15






15



Дәрістер






2



Басылым:

алтыншы

5 бет 22







1



құралдары.


2




4



4



2

БӨЖ




15




15



Дәрістер




1





2





2




2



4



4

БӨЖ




15




Басылым:

алтыншы

6 бет 22





БАРЛЫҒЫ 135





Қорытынды бақылау__жазбаша емтихан_________________

Курстың саясаты мен процедурасы







5. Білім алушылардың оқу нәтижелерін бағалау жүйесі

Білім алушылардың білімі, шеберлігі, дағдылары келесі жүйе бойынша бағаланады



Баллдардың

сандық


Пайыздық

көрсеткіші

Дәстүрлі жүйе



А- 3,67 90-94

В+ 3,33 85-89 жақсы

В 3,0 80-84

В- 2,67 75-79


С 2,0 65-69

С- 1,67 60-64

D+ 1,33 55-59

D 1,0 50-54
















Басылым:

алтыншы

7 бет 22












2. Пән бойынша глоссарий

Арғы тегі - иерархиялық (бұтақ тәріздес) құрылымның ағымдағы тармағынан жоғары

орналасқан төбе.

Архитектура (сәулет) - жүйенің немесе компоненттің ұйымдық құрылымы.

Бағдарланған граф - төбелерді қосатын доғалардың бағыттары көрсетілген граф.

Білім – 1) сипатталатын объект (сұрақ, мәселе, т.б.) туралы хабардарлық деңгейіне

сәйкес тұтас сипаттама құрайтын мағлұматтардың жиыны.

Білім инженері – сарапшы және білім қоры арасындағы аралық буфер рөлінде

қызмет көрсететін жасанды интеллект маманы. Синонимдері: когнитолог, инженер –

интерпретатор, аналитик.

Білім қоры (БҚ) – эксперттік жүйе ядросы, машина тасуышына сарапшы және

пайдаланушыға (көбінесе, табиғиға жақын кейбір тілдерде) түсінікті пішімде жазылған

пәндік аймақ білімдерінің жиынтығы. Мұндай “адамзаттық” көрсетілімге параллель ішкі

“машиналық” көрсетілімдегі білім қоры бар.

Білім қоры редакторы – білім инженеріне білімдер қорын диалогтық режімде құруға

мүмкіндік беретін программа. Қабаттасқан меню жүйесінен, білім көрсету тілдерінің

шаблондарынан, сыбыр сөздерінен (“help” - режімінде) және қормен жұмысты жеңілдететін

басқа да сервистік құралдардан тұрады.

Білімдер қоры – белгілі бір пән аймағында адамзат жинақтаған білімдер жинағы.

Білімдердің логикалық тәуелсіздігі - қолданбалы программалардың өзгеруінсіз

жалпы логикалық мәліметтер құрылмының өзгертілуі мүмкін (өзгертілу, әрине қолданбалы

программалармен қолданылатын мәліметтер қорындағы элементтердің жоюы емес).

Деректер - 1) фактілерді, ұғымдарды, нұсқауларды тасымалдауға,

интерпретациялауға немесе адаммен немесе автоматты тәсілмен өңдеуге қолайлы түрде

көрсету. 2) Ақпарат, шама үшін синоним.

Жасанды интеллект (ЖИ, ағылш. Artificial intelligence, AI) – 1) интеллектуалды

компьютерлік бағдарламалар мен машиналар жасау технологиясы әрі ғылым 2)

информатиканың бір бағыты, оның мақсаты қолданушыға өзінің интеллектуалды есптерін

шешуге арналған аппараттық және программалық құралдарды жасау.

Иерархия - компоненттері деңгейлердің бағыныштылықтары бойынша орналасқан

құрылым: әрбір компонент нөл немесе бірнеше бағынышты компоненттерге ие; ешбір

компонент бір компоненттен артық компонентке бағынбайды; ешбір басқа компонетке

бағынбайтын компонент (тамыр) бар; ешбір басқа компонетті бағындырмайтын компонеттер

(жапырақтар) бар;

Интеллект (лат. іntellectus — таным, ұғыну, аңдау) — жеке тұлғаның ақыл-ой

қабілеті.

Интеллектуалды ақпараттық жүйелер – жұмысы жасанды интеллектіні

пайдалануға негізделген автоматтық немесе автоматтандырылған жүйе. Жасанды интеллект

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%BD_%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96



Басылым:

алтыншы

8 бет 22


бойынша зерттеулердің нәтижелері интеллектілік жүйелерде (немесе жасанды интеллект

жүйелері) қолданылады. ЖИЖ үш негізгі құрауыштан тұрады: білімдер қоры, логикалық

нәтижені қалыптастыру программасы (шешуші немесе шығару механизмі) және

интеллекті интерфейс.

Интеллектуальдық деректер қоры - деректерге қатынау табиғи тiлде немесе табиғи

тiлге жуық сұратулар тiлiнде жүзеге асырылатын деректер қоры.

Логикалық модельдер - құруда қолданбалы есеп шығаруға қажетті фактілер мен

тұжырымдар қандай да бір формальды логиканың формулалары ретінде қарастырылады.

Нейрондық желі, нейрожелі, жасанды нейронды желі (Нейронная сеть,

Нейросеть, искусственная нейронная сеть; neural network, neural net) -

өлшенген байланыс сызықтарымен жалғастырылған салыстырмалы түрде онша күрделі емес

өндеуші элементтерден тұратын желі. Нейрондық желілерде білімдер нейротәрізді

элементтердің (немесе жай ғана нейрондар) жиынының күйінде және олардың арасындағы

байланыстарда сақталады. Электрондық және оптикалық базалық элементтерден жасалған

жасанды нейроторлар адам миының жұмысын көшіреді. Нейро торларды қолдану бейнені

тануға, адам тілін түсінуге, тиімді шешім қабылдауға, өздігінен үйрену және үлкен

зақымдарды төзуге мүмкіндік берді.

Өнімдік модельдер - «Егер - онда» ережесіне сүйеніп құрылымданған білімдерді

ұсыну жүйесі.

Пайдаланушы – пәндік аймақ маманы және сол үшін жүйе тағайындалған. Көбінесе

оның квалификациясы жеткілікті болмауы мүмкін, сондықтан ол өз ісінде ЭЖ жағынан

көмек және қолдауды қажет етеді.

Пайдаланушының интерфейсі – пайдаланушының ЭЖ-мен ақпаратты енгізу, сол

сияқты нәтиже алу сатысындағы диалогын іске асыратын программалар кешені.

Пролог (Programming in logic) – логика жүйесінде бағдарламалау

Рекурсия тереңдігі – функция мәнін есептеуде өзін-өзі шақыру саны. Рекурсивті

программалау стек принципіне сүйенеді. Рекурсия түрлері мынадай: сызықтық рекурсия;

параллель рекурсия; қосалқы рекурсия; жоғары ретті рекурсия.

Рекурсия - бұл көмекші алгоритмді (ішкі программаны) ұймдастырудың әдісі. Мұнда

сол ішкі программа (процедура немесе функция) операторлары орындалуы кезінде өз-өзін

шақырады. Рекурсиялы деп өзі арқылы анықталатын кез келген объектіні атауға болады

Робот - бұл адам еңбегін автоматизациялауға негізделген электромеханикалық

құрылғы.

Сараптамалық жүйе (Экспертная система; expert system) — 1) жасанды интеллект

әдістері мен пайдаланушы ұсынатын деректер негізінде жағдайды ұқсастыруға, диагноз

қоюға, болжам жасауға, шешімді өзгертуге, әрекетті таңдауға, ұсыныс беруге қабілетті

білімдерді қамтитын программалық және аппараттық құралдардың жүйесі. 2) мамандардың

нақты саладағы білімдерін қолданып және сол эмпирикалық тәжірибені қолданушыға кеңес

ретінде ұсынатын күрделі программалалық кешендерді айтады. 3) Зерделі есептегіш жүйе,

бұған кейбір пәндік саладағы тәжірибелі мамандардың білімі енгізілген, олар осы сала

шеңберінде сарапшылық шешімдер қабылдауға қабілетті

Семантикалық желі – білімнің белгіленіп бағдарланған граф түріндегі ұсынылу

тәсілі. Оның төбелері ұғымға, объектіге, әрекетке, жағдайға немесе күрделі қатынастарға

сәйкес келсе, доғалары қасиеттеріне немесе қарапайым қатынастарға сәйкес келеді.

Түсініктемелер бағыныңқы жүйесі – бұл пайдаланушыға “Бұл немесе басқа

сипаттама қалай алынды?” және “Неліктен жүйе осындай шешім қабылдады?” деген

сұрақтарға жауап алуға мүмкіндік беретін программа.

Факт – нысандар жөніндегі мәлімет.

http://infourok.ru/go.html?href=http%3A%2F%2Fkk.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25D0%259F%25D1%2580%25D0%25BE%25D0%25B3%25D1%2580%25D0%25B0%25D0%25BC%25D0%25BC%25D0%25B0

http://infourok.ru/go.html?href=http%3A%2F%2Fkk.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25D0%2590%25D0%25BF%25D0%25BF%25D0%25B0%25D1%2580%25D0%25B0%25D1%2582



Басылым:

алтыншы

9 бет 22


Фрейм (фрейм –рамка, трек) – 1) кез-келген құбылыстың, оқиғаның, жағдайдың,

пресс немесе объектінің мәнінің минимальды мүмкін сипаты. 2) нақты нысанды бейнелеу

үшін берілгендерді мағанасы бойынша біріктіріп, құрылымдық граф түрінде көрсету

Фреймдік модельдер – фреймдер және олардың желілерін қолдануға негізделген

модельдер.

Шешуші немесе шығару механизмі– сарапшының білім қорындағы бар білімге

негізделген ойлау жолын үлгілейтін программа.

Эвристикалық программалау - нейрондық желілер деңгейінде моделдеуден

эвристикалық программалау операционды деп аталлатын басқа деңгейдегі тәртіп ұйымын

зерттейді.

3. Білім алушылардың өздік жұмысына арналған тапсырмалар және олардың







мерзімі






мышления



3 апта





5 апта





7 апта



10 апта




12 апта



15 апта



Эверо, 2015.- 164, [1] б





Басылым:

алтыншы

10 бет 22













6. Джексон, П. Введение в экспертные системы [Текст]: перевод с английского / Питер

Джексон.- 3-е изд.- Москва; Санкт-Петербург; Киев: Вильямс, 2001.- 622, [1] с.: ил









разработки интеллектуальных и экспертных систем: учебное пособие / С.П.Хабаров.- СПб.

СПбГЛТУ, 2013.- 138 с.



Өздік жұмыс орындалуы бойынша әдістемелік нұсқаулықтар Студенттердің пән бойынша өздік жұмысы келесілерді қамтиды:









Студенттер өздері дәріс арқылы тыңдаған, оқулық, оқу құралдардан оқыған, сонымен

қатар электрондық оқулық, интернет көздерден алған білімдерін пайдаланып тапсырмада

берілген тақырыптар бойынша презентация дайындау, талдау жасау, модель құру,

нәтижесінде білім деңгейін көтеру.




бөлім, қорытынды және әдебиеттер тізімі. Формат А4. Өрістер – жоғары және төменгі 20 мм,

сол жақ – 30 мм, оң жак – 10 мм. Кәріп — TimesNewRoman, кегль 14. Көлемі мазмұнына

байланысты (3-9 бет). Жұмысты тексеру барысында материалдың мазмұны, сауаттылығы, өз

ерекшелегі, ой жүйелігі ескеріледі.





Басылым:

алтыншы

11 бет 22



слайдта библиография көрсетілу керек Кәріптер: тақырып үшін –24 кем емес, ақпарат үшін 18 кем

емес.

Есепке қойылатын талаптар: Есептің құрылымы: жұмыстың тақырыбы мен мақсаты;

теоретикалық бөлім, орындалған тапсырмалар; қорытынды. Формат А4. Өрістер – жоғары

және төменгі 20 мм, сол жақ – 30 мм, оң жак – 10 мм. Кәріп — TimesNewRoman, кегль 14.

Есептің көлемі– 3 - 10 бет..




ЭЖ-ны құру процессі. ЭЖ-ны құру процессінде 3 адам қатысады: жүйелік аналитик,

мәселе бойынша эксперт және қолданушы-басқарушы.






шақырады.


ережелер жиынын құрып, оларды прототип жүйеге енгізеді. 4 қадамда прототипті тексереді,

егер ол қанағаттанарлықсыз болса, прототипті таңдау 2 қадамнан бастап қайта







қадамнан бастап қайта жасалады. Егер нәтиже қанағаттандырса, 7 қадамда жүйені қолдану

басталады. Соңғы 8 қадамда құрылған ЭЖ-ны фирма жұмыстарына енгізу басталады.





1-кестеде несие беру мүмкіндігі жайлы шешім қабылдау базисін құратын бес негізгі

ақпараттық сипаттамалар берілген. Олар – қаржылық тұрақтылық, төлем көлемдері, несиелік

тарих, фирма орналасуы және оның экономикалық потенциалы.





Сипаттамалары $5000-$20000 $20000-$50000


көлемдері




барлығы

0,65

0,18

0,1

0,05

0,02

1

0,7

0,2

0,05

0,03

0,02

1

2-кестеде «Қаржылық тұрақтылық» сипаттамасын анықтайтын ережелер жиыны

көрсетілген. Егер ереже орындалса, оған «өте жақсы» мән беріледі.



Басылым:

алтыншы

12 бет 22




Пайдалығы







ұлғайса


ұлғайса


ұлғайса

өте жақсы










ұлғайса


ұлғайса


ұлғайса

өте жақсы







болжамы


ұлғайса

0,3-тен кем

кемісе

0,4-тен кем

кемісе

өте жақсы






өте жақсы

өте жақсы

өте жақсы

өте жақсы

Интерпретатор берілген ережелер жиынын өндегенде, қолданушы әртүрлі сұрақтарға

жауап беру керек болады. Мысалы: «Егер мақсат несие мөлшерін ұлғайту болса, несиелік

тарих және сату көлемі сипаттамалардың қайсы маңызды болады?». Ережелер жиынын

өндеу процессі аяқталғанда, монитор экранында шығу ақпараты көрсетіледі. Мысалы, 3-

кесте.




Бар несие


$50000

$ 0

$ 0


Қаржылық тұрақтылығы Нашар



Басылым:

алтыншы

13 бет 22




Орналасуы

Жақсы

Жақсы

өте жақсы






менеджерлерге де, фирмаларға да тиімді болады. ЭЖ көмегімен менеджерлер аз уақытта көп

шешімдерді қарастырады және оларды нақты бағалай алады.









Қазіргі уақытта кейбір специалисттер осы қиындықтарды жоюға жұмыс жасайды, ал

кейбіреуі дәстүрлі емес әдістерді іздейді. Мұндай әдістердің біреуі биологиялық






ЖНЖ-ны құру жасанды миды жасауды зерттеуге негізделген, оның негізгі элементі –

нейрон. ЖНЖ жүйенің ақпаратты элементтері болатын жасанды нейрондардан құралған






болуы мүмкін. Нейрон кірістегі сигналдарды қосып, оларды шығыс сигналына түрлендіреді.

Соммалау келесі формуламен іске асырылады:

i

i

WX

Y


ij

ij W

XY




орнына шығыс айнымалысының шекті мәнін қолданады. Мысалы, 0,5-ке жетпейтін мәндер

0-ге деп есептеледі, ал одан артық мәндер 1-ге тең деп есептеледі.








Басылым:

алтыншы

14 бет 22










әдіс қолданылады: программалаудың алгоритмдік тілдерін қолдану ЭЖ-дің қабықшаларын

қолдану.

ЭЖ-ның қабықшасы. ЭЖ-ның қабықнасы деп белгілі мәселені шешуге арналған білім

базасы қосылған арнайы процессор. Көп жағдайларда программалау тілдерін қолданғаннан

қарағанда қабықшаны қолданғанда ЭЖ-ны құру әлде қайда тез және оңай болады.

Экономика және бизнесте барлық ЭЖ-ларды қабықша көмегімен құрады.

Жүйелік аналитик ролі. «Білім бойынша инженер» термині экспертпен бірге ЭЖ-ны

құруға қатысатын адамды білдіреді. Көптеген фирмаларда ЭЖ-ны құрғанда білім бойынша

инженер функциясын жүйелік аналитиктер атқарады. Компьютерлік қосымшаларды

білгеннен басқа, жүйелік аналитик






пайда болды. Жаңа құрылғыларды технологиялық тізбек ретінде қарастыруға болады(1-сур).

1-сур. Программалық қамтамасыз етуді құру технологиясы: бірішні - классикалық;

екінші - ЭЖ қабықшаларын қолдану көмегімен


универсалды бөлігін бөліп алу(логикалық шығару) және оны пән облысына тәуелді бөлігінен

бөліп алу; қолданушы мен компьютерлік программа арасындағы байланыс деңгейінің

жоғарылауы, яғни ЖИ программаларындағы интеллектуалды интерфейстің пайда болуы.









Басқаруды және бөлек аралас


Қолданушы

оператор


Аналитик,


оператор

ЭЕМ

ЖИ




Басылым:

алтыншы

15 бет 22











2. Қолданушы ЭЖ-мен эффективті түрде байланыс жасау үшін оның интерфейсі

келесі функцияларды орындау керек: қолданушыға кеңес және түсіндрмелер беру, білім

алуды басқару керек. ЭЖ-да 2 жұмыс тәртібі болу керек: білім алу режимі және есептерді

шешу режимі. Білім алу режимінде эксперт білім инженерімен бірге ЭЖ-мен қатынас

жасайды, ал есепті шешу режимінде нәтижені және оны алуды керек ететін қолданушы

қатынас жасайды. ЭЖ-де алгоритмдік есептерден қарағанда қолданушыға басшылықты

беріп, оны процеске қатыстырады. Керекті уақытында ЭЖ есепті шешудің бағыттарын, ой-

қорытындылар тізбегін, өз іс-әрекеттерін түсіндіреді.



қалыптастыру, эвристикалық программалау, графикалық интерфейс, полиэкранды дисплей

және «тышқан» типті манипуляторын қолдану және т.б.






модель логикалық қорытынды жасауды жеңілдетеді. ЭЖ-да білімді өнімдік ереже, фреймдер

түрінде өрнектеу қолданылады. Одан басқа семантикалық желілер, Пролог ұсыныстары

және біріктірілген өрнектеулер қолданылады. Бұл модельдің әрбіреінің өз артықшылықтар

және кемшіліктері бар, мысалы, семантикалық желіде байланысқан ақпаратты бірге

сақтайды, бірақ онда бұл ақпараттан қорытынды шығару өте күрделі. Прологта логикалық

қорытындылар жасайтын дайын механизмдері бар, бірақ ақпаратты біріктіріп сақтамайды.

Үлкен көлемді білім базалары дисклерде сақталады және тек қазір керекті ақпарат

оперативті жадыда сақталады. Ережелерді, фреймдерді сақтайтын эффективті білім

базаларын құру актуалды мәселе.

Образдарды анықтау 2 кезенге бөлінеді: оқыту және анықтау. 1-кезен – индуктивті, 2-

кезен – дедуктивті.

1-кезенде объектілердің зерттелетін класының белгілі элементтерінің көптеген


2-кезенде объектілердің зерттелетін класының элементтерінің өлшенбейтін


Оқыту кезенінде зерттелетін класқа тән заңдылықтарды анықтау жүргізіледі. Бұл









Басылым:

алтыншы

16 бет 22










ЭЖ жұмысының нәтижелері, аралық гипотезалар жоспар, ұсыныс, шешімдер түрінде

хабарландырулар тақтасына жазылады.







Білім базасының интерпретаторы қай ұсынысты келесі өндеу керек екенін анықтайды,

білім базасынан сәйкес ережемен ұсынысты орындайды. Жалпы жағдайда интерпретатор

ережелерді қолдану шарттарының орындалуын, хабарландырулар тақтасында осы

шарттардың айнымалыларын байланыстырады және хабарландырулар тақтасында осы

ережемен анықталатын өзгерістерді енгізеді. Мысалы, жоспар алдымен белгілі денгейдің

барлық ережелерін орындауды ұсынады, содан кейін перспективті гипотезалар құрып, бір

гипотеза қалғанға дейін барлық гипотезаларды анықтап және дамытып, ең соңында қалған

гипотезаны ақырғы шешім алғанға дейін қарастыру.

Білім базасы және универсалды интерпретатор бар болуы интерпретаторды өзгертпей

жаңа базаны құру арқылы жаңа ЭЖ құруға мүмкіндік бар, яғни ЭЖ-ны құру процесін базаны

құру процесіне келтіруге болады. Мұндай технология «бос қабықша» технологиясы деп

аталады. Бір рет құрылған ЭЖ жаңа білім қабықшасы негізінде қолданылады.



программа логикасын есептеулерді басқарудан бөлу, ол программаны құру процессін айқын

етеді.


дейінгі шығармашылық және интеллектуалдылық жолды жеңілдету. ЭЖ-ны программалау

тілдері арқылы құру құрушының идеядан ЭЕМ тіліне ауыстыруға көптеген уақытын алады,

ал құруды қамтамасыз ету құрушының идеяға көңіл бөлуге мүмкіндік береді.

4. ЭЖ-ны құру құрылғыларының эволюциясын 4 кезенге бөлуге болады. Бұл



2 –сур. Экспертті жүйелердің құрылғыларының даму кезендері

Дискретті




жиыны










Басылым:

алтыншы

17 бет 22






шығару программалары, конфигурацияны басқару программалары, қиылыс программалық

сілтемелер және орындалу трассировщигі.








кейін программист программаны түзетіп, оны орындауды жалғастырады. Бұл әдіс қателерді

түзетуге кететін уақытты үнемдеуге мүмкіндік береді.


циклды бірнеше этапқа бөлу (ерекшеліктер және қажеттіліктерді талдау, жобалау, іске қосу,

тестілеу және жөндеу, жұмысы және қамтамасыз ету) жобалу процесіндегі мәселелерді

реттеу арқылы жобалауды жеңілдетуге бағытталған.



Ерекшеліктер және қажеттіліктерді талдау этапы да маңызды этаптардың бірі, өйткені соңғы

этаптарда қателікті түзету қиын болады.



технологиялық институтының «Программист көмекшісі» жобасы, Станфорд университетінің

«Пси» жобасы. Бұл жобалар программаны түсінуге, жобалауға, іске қосуға және қамтамасыз

етуге программист қолданатын білімді модельдейді. ЭЖ бұл білімдерді программа құру

процесін автоматтандыру үшін қолдану мүмкін.


Біріншіден, ЭЖ-лар детерминирленген болады, өйткені мәселелерді шешу орындалу

уақытының параметрлеріне байланысты болады. Ол іс-әрекетін қайталауды қиындатады,

яғни жөндеуді де қиындатады.








Нақты ЭЖ-ларға білім көзі ретінде оқулықтар, анықтамалықтар, мәселелік облыстағы

нақты зерттеулер материалдары, т.б. Классикалық білім көзі болып нақты пәндік облыс

эксперт-маман саналады, яғни білім алу адамдық факторды ескеруді қажет етеді. Бұл

мәселені шешу математик, программист және психологтардың жұмысын қажет етеді.









Басылым:

алтыншы

18 бет 22




береді.






ЭЖ-ның қазіргі даму этапында білімді өрнектеудің бірнеше формасы бар. Олардың ішінде 4

көрсетейік:

1. «Үштік»: объект-атрибут-мәні. Мысалы, үй-түс-жасыл, пациент-температура-

жоғары. Бұл білімді өрнектеу түрі белгілі жиындағы мәнді қабылдайтын қасиеттерге ие

болатын объектті анықтайды.

2. Өнім ережелері: ЕГЕР пациент гриппен ауырса ЖӘНЕ ауру стадиясы бастапқы

болса, ОНДА температура 0,95 ықтималдықпен жоғары болады ЖӘНЕ бас ауруы 0,8

ықтималдықпен болады.









Өнім ережелері түрінде білімді өрнектеу – білім базасын өрнектеудің ең тараған түрі.

Өнімдер көмегімен кез-келген жүйені сипаттауға болады.






қолданады.

4.Ағымдық, аралық және қорытынды бақылауға арналған материалдар

Өз өзін бақылау үшін тестілік тапсырмалар

1. Visual Prolog жобалауына кім қатыспады?

A) Б. Гейтс

B) Лео Йенсен

C) Томас Линдер Пулс

D) Виктор Юхтенко

E) Юрий Ильин

2. Visual Prolog программасының негізгі бөліміне жатпайтыны

A) clauses бөлімшесі

B) predicates бөлімшесі

C) procedure бөлімшесі

D) domains бөлімшесі

E) goal бөлімшесі

3. Факты мен ереже қай бөлімде жазылады



Басылым:

алтыншы

19 бет 22







4. Қай бөлімде предикаттар мен домендердің (типтері) олардың аргументтері жарияланады?






5. Қайсы бөлім қолданылған барлық предикаттарды жариялау үшін қызмет етеді (Visual

Prolog стандартты емес домендері) ?






6. Visual Prolog-программасының мақсаты қай бөлімшеде орналасқан?






7. Сандық емес символдар ақпаратын өңдеуге арналған программалау тілі.

A) Паскаль B) Алгол C) Си D) Пролог E) Фортран

8. Қандай стандартты предикат жолды екі бөлікке бөледі: Бірінші символ и Қалдық?

A) Frontchar (Жол, Бірінші символ, Қалдық)

B) fronttoken(Жол, Лексема, Қалдық)

C) frontstr(Кол_Символов, Вх_Жол, Вых_Жол, Қалдық)

D) concat(Жол1, Жол2, Жол 3)

E) str_len (Жол, Длина)

9. Қандай стандартты предикат екі жолды «желімдейді»?




D) concat(Жол1, Жол2, Жол3)


10. Қандай стандартты предикат «жатады» ұғымын тексереді?

A) isname (Жол)


C) frontstr(Кол_Символов, Вх_Жол, Вых_Жол, Қалдық),



11. Қандай стандартты предикат символдар мен сандардың анықтамасыз айналдырады?

A) str_char(Жол, Символ)

B) char_int(Символ, Сан)

C) str_int(Жол, Бүтін_Сан),

D) str_realint(Жол, Анық_Сан)

E) upper_lower (Жол1, Жол2))



Басылым:

алтыншы

20 бет 22


12. Қандай стандартты предикат жолды символға немесе керісінше айналдыра алады?






13. Қандай стандартты предикат жолды санға немесе керісінше айналдыра алады?






14. Қандай стандартты предикат жолды заттық санға немесе керісінше айналдыра алады?






15. Қандай стандартты предикат прописные буквы в строчные немесе керісінше айналдыра

алады?






16. Прологта басы мен денесі қандай белгімен ажыратылады?

A) := B) ::= C) :: D) :- E) >:

17. Пролог тілі қашан шықты?

A) 1970-ші жылдар басында B) 1970- ші жылдар соңында

C) 1980- ші жылдар басында D) 1980- ші жылдар соңында

E) 1990- ші жылдар басында

18 Ереже депғ келесі типтегі білімдерді айтады:

A) «А бұл А». B) «Егер –онда» C) «Немесе - және».

D) «Және – немесе». E) «Емес – немесе».

19. Логиканы программалау үшін қолданылатын тіл?

A) Паскаль программалау тілі B) Алгол программалау тілі

C) Си программалау тілі D) Пролог программалау тілі

E) Фортран программалау тілі

20. Егер (r), онда z ереженің Прологтағы дұрыс жазылуы:

A) z-f(r). B) z:-f(r). C) z:f(r). D) z::f(r). E) z:-!f(r)

1-ші межелік бақылау сұрақтары

1. Жасанды интеллектінің негізгі түсініктері

2. Жасанды интеллект міндеттері мен әдістері.

3. Жасанды интеллект. Негізгі анықтамалары, тарихы.

4. Интелектуалды жүйелерді әзірлеу құралдары

5. Интеллектуалды жүйелерді қолдану

6. Пролог бағдарламасы. Негізгі түсініктер.

7. Пролог Бағдарлама құрылымы, командалары, ережелері



Басылым:

алтыншы

21 бет 22


8. Интеллектуалдық жүйе түсінігі. Негізгі қасиеттері.

9. Интеллектуалдық жүйелер классификациясы.

10. Интеллектуалдық жүйенің жобалау негіздері

11. Visual Prolog бағдарламасы. Консолды қосымшаны құру.

12. Visual Prolog. Графикалық интерфейстін негізгі элементтері.

13. Пролог. Математикалық операциялар.

14. Пролог.Жолдарды өндеу.

15. Интеллектуалды жүйелерді жобалау және әзірлеудін замануи бағдарламалық

құралдары

16. Білімдерді ұсыну моделдері.

17. Білімдерді ұсыну моделдердін жіктелуі.

18. Пәндік(фактуальды) және проблемалық (операциялық) білімдер

19. Білімді ұсынудың декларативтік және процедуралық формалары.

20. Білімді ұсыну әдістері.


1. Эксперттік жүйелер. Негізгі анықтамалары, тарихы

2. Эксперттік жүйелердің құрамдас бөліктері: білім қоры, енгізу механизмы, білімді


3. Эксперттік жүйелердің жіктелуі..

4. Оқытудың әдістемесі мен формасы: түсіндірме- көрнекі

5. Эксперттік жүйелерді жобалау

6. Эксперттік жүйелерді жобалау кезендері.

7. Эксперттік жүйелерді әзірлеу құралдары.

8. Графтар. Граф бойынша жолдарды іздеу.

9. Прологта рекурсиялық бағдарламалар

10. Бейнелерді тануда міндеттерді анықтау, тануды әдістері.

11. Бейнелерді тану. Құрылымдық тәсіл.

12. Табиғи және жасанды нейрондық желілер, негізгі түсініктері.

13. Нейрондық желілердін жіктелуі..

14. Нейрондық желілер. Бағдарламалық қамтамасыз ету

15. Нейрондық желілер. Техникалық қамтамасыз ету

16. Нейрондық желілер модельдерде анық емес білімдерді пайдалану

17. Компьютерде формалды емес процедуралардың берілуі.

18. Анық емес логика элементтері.

19. Visual Prolog. Графикамен жұмыс. Сурет салу операциялар.

20. Прологта логикалық есептерді шығару

Қорытынды бақылау















Басылым:

алтыншы

22 бет 22




Басылым:

алтыншы

2 бет 22


Пәннің оқу-әдістемелік кешенінің (ПОӘК) мазмұны

1. Жұмыс (модульдік) оқу бағдарламасы (Syllabus) 3

2. Пән бойынша глоссарий 7

3. Білім алушылардың өздік жұмысына арналған тапсырмалар

және олардың орындалуы бойынша әдістемелік нұсқаулықтар 9

4. Ағымдық, аралық және қорытынды бақылауға арналған материалдар 18



Басылым:

алтыншы

3 бет 22


Жұмыс (модульдік) оқу бағдарламасы (Syllabus)

«Жасанды интеллект негіздері» пәні бойынша оқу (модульдік) жұмыс бағдарламасы

(Syllabus) 5В011100 - Информатика мамандығына арналған Элективті пәндер каталогы

негізінде құрастырылған

Құрастырған: п.ғ.к., доцент м.а.Байгушева К.М.
























3. Оқу жоспарынан көшірме

Курс____3____




Дәріс 15





БӨЖ 90

Барлығы 135



Басылым:

алтыншы

4 бет 22




№

апталар



Дәрістер





1





2





2




2




4


қорын құру


4

БӨЖ






15






15



Дәрістер






2



Басылым:

алтыншы

5 бет 22







1



құралдары.


2




4



4



2

БӨЖ




15




15



Дәрістер




1





2





2




2



4



4

БӨЖ




15




Басылым:

алтыншы

6 бет 22





БАРЛЫҒЫ 135





Қорытынды бақылау__жазбаша емтихан_________________

Курстың саясаты мен процедурасы







5. Білім алушылардың оқу нәтижелерін бағалау жүйесі

Білім алушылардың білімі, шеберлігі, дағдылары келесі жүйе бойынша бағаланады



Баллдардың

сандық


Пайыздық

көрсеткіші

Дәстүрлі жүйе



А- 3,67 90-94

В+ 3,33 85-89 жақсы

В 3,0 80-84

В- 2,67 75-79


С 2,0 65-69

С- 1,67 60-64

D+ 1,33 55-59

D 1,0 50-54
















Басылым:

алтыншы

7 бет 22












2. Пән бойынша глоссарий

Арғы тегі - иерархиялық (бұтақ тәріздес) құрылымның ағымдағы тармағынан жоғары

орналасқан төбе.



Білім – 1) сипатталатын объект (сұрақ, мәселе, т.б.) туралы хабардарлық деңгейіне

сәйкес тұтас сипаттама құрайтын мағлұматтардың жиыны.








Білім қоры редакторы – білім инженеріне білімдер қорын диалогтық режімде құруға

мүмкіндік беретін программа. Қабаттасқан меню жүйесінен, білім көрсету тілдерінің

шаблондарынан, сыбыр сөздерінен (“help” - режімінде) және қормен жұмысты жеңілдететін

басқа да сервистік құралдардан тұрады.



жалпы логикалық мәліметтер құрылмының өзгертілуі мүмкін (өзгертілу, әрине қолданбалы

программалармен қолданылатын мәліметтер қорындағы элементтердің жоюы емес).











бағынбайтын компонент (тамыр) бар; ешбір басқа компонетті бағындырмайтын компонеттер

(жапырақтар) бар;


қабілеті.


пайдалануға негізделген автоматтық немесе автоматтандырылған жүйе. Жасанды интеллект




Басылым:

алтыншы

8 бет 22


бойынша зерттеулердің нәтижелері интеллектілік жүйелерде (немесе жасанды интеллект

жүйелері) қолданылады. ЖИЖ үш негізгі құрауыштан тұрады: білімдер қоры, логикалық

нәтижені қалыптастыру программасы (шешуші немесе шығару механизмі) және

интеллекті интерфейс.

Интеллектуальдық деректер қоры - деректерге қатынау табиғи тiлде немесе табиғи

тiлге жуық сұратулар тiлiнде жүзеге асырылатын деректер қоры.





өлшенген байланыс сызықтарымен жалғастырылған салыстырмалы түрде онша күрделі емес

өндеуші элементтерден тұратын желі. Нейрондық желілерде білімдер нейротәрізді








Пайдаланушы – пәндік аймақ маманы және сол үшін жүйе тағайындалған. Көбінесе

оның квалификациясы жеткілікті болмауы мүмкін, сондықтан ол өз ісінде ЭЖ жағынан

көмек және қолдауды қажет етеді.







Рекурсия - бұл көмекші алгоритмді (ішкі программаны) ұймдастырудың әдісі. Мұнда

сол ішкі программа (процедура немесе функция) операторлары орындалуы кезінде өз-өзін

шақырады. Рекурсиялы деп өзі арқылы анықталатын кез келген объектіні атауға болады


құрылғы.




білімдерді қамтитын программалық және аппараттық құралдардың жүйесі. 2) мамандардың

нақты саладағы білімдерін қолданып және сол эмпирикалық тәжірибені қолданушыға кеңес

ретінде ұсынатын күрделі программалалық кешендерді айтады. 3) Зерделі есептегіш жүйе,

бұған кейбір пәндік саладағы тәжірибелі мамандардың білімі енгізілген, олар осы сала

шеңберінде сарапшылық шешімдер қабылдауға қабілетті












Басылым:

алтыншы

9 бет 22






модельдер.





зерттейді.

3. Білім алушылардың өздік жұмысына арналған тапсырмалар және олардың







мерзімі






мышления



3 апта





5 апта





7 апта



10 апта




12 апта



15 апта



Эверо, 2015.- 164, [1] б

