ПОСЕБНОСТИ

ВО МЕРЕЊЕТО

ВО

БИОМЕДИЦИНАТА -ВАРИЈАБЛИ, МЕРЕЊЕ

И

СОБИРАЊЕ

ПОДАТОЦИ

Проф.

д-р Слобода Џекова-Стојкова

ДА

СЕ

ПОТСЕТИМЕ...Истражување

кое

донесува

заклучок

за

популација

популацијазаклучок

истражување

примерок

Репрезентативен

примерок

–

мал

дел

од целокупната

популација

кој

ги

поседува

истите

катактеристики

како

популацијата

ИСТРАЖУВАЊЕ

Популација

примерок

(избор)

Примерок

избор

на

варијабли

Варијабли(показатели)

инструменти

Мерење

Податоци

ВАРИЈАБЛИ

Мерењата

во

истражувањата

се

многу

прецизни

и контролирани.

За

таа

цел

се

користат

варијабли

т.е. податоци.

Варијабли

се

димензии

(ентитети) за

кои

можеда

се

добијат

различни

вредности

за

определени

карактеристики

при

описот

на:-

единките

во

истражувањето,

-

предмети

во

истражувањето,-

објекти

и

нивните

својства

по

кои

тие

се

разликуваат,-

опис

на

настани

и

случувања.

Варијабли

–

димензии

кои

може

да

имаат различни

вредности

за

сите

особи/објекти/настани

кои

се

измерени.

Варијабли, мерење

и квантификација

се

поврзани

компоненти

во

науката.

Карактеризација

на

варијаблите бара

мерење, кое

од

своја

страна

е

неопходно

за

квантификација.

Варијабли се

работи

кои варираат

и

се менуваат

ВАРИЈАБЛИ

Постојани, неменливи

–

не

се

менуваат

во

тек

на

испитувањето, -

на

пример

: пол, раса, генотип

Менливи

-

може

да

се

менуваат

во

тек

на испитувањето

-

на

пр. број

на

леукоцити, концентрација на

глукоза

ВАРИЈАБЛИ-

ПОДЕЛБА

СПОРЕД УЛОГАТА

ВО

ИСТРАЖУВАЊЕТО

Независна

варијабла

: фактор

што

се

менува

од

страна

на експериментаторот;

-

претходат

на

зависните

варијабли, предиктори, фактори на

ризик, причини

или

услови

за

нивната

појава

и

промена.-

Варијаблата

се

претставува

на

апсцисата

(оска

х).-

Прашање: што

треба

да

менувам?

Зависна

варијабла

: последица на дејство на независната варијабла која се мери.

-

Улога

на

зависни

варијабли

имаат

оние

појави

кои сакаме

да

ги

запознаеме, разбереме

и

објасниме;

-

-

претставуваат

исход, последица

која

во

истражувањето ја

мериме

и

претставуваме

на

ординатата

(оска

у).

-

Прашање: што

треба

да

набљудувам?

ВАРИЈАБЛИ-

ПОДЕЛБА

СПОРЕД УЛОГАТА

ВО

ИСТРАЖУВАЊЕТО

Контролна

варијабла

–

исто

како

и независната може да влијае на зависната

варијабла, но

за

чиј

ефект

истражувачите

не се

заинтересирани

во

конкретното

истражување. Затоа

ефектите

на

овие варијабли

мора

да

се

неутрализираат

или

контролираат. Контролата

главно

се постигнува

такашто

варијаблата

ја

претвораме

во

константа.-

Прашање

: што

треба

да

одржувамконстантно?

Пример:-

Прашање: како

различни

аплицирани

дози

на

лек

влијаат

врз

концентрацијата

на

истиот

во крвта?

независна

варијабла

= аплицирани

различнидози

на

лек

зависна

варијабла

= различни

дози

на

лек

вокрвта

контролна, константна

варијабла= ист

начин на

апликација, исто

време

по

давање

на

различните

дози.

ВАРИЈАБЛИ-

ПОДЕЛБА

СПОРЕД НАЧИНОТ

НА

ИЗРАЗУВАЊЕ

НА

ВРЕДНОСТА

Нумерички

варијабли

(квантитативни)

–

вредностите

се

изразуваат

со

броеви

кои

се

нарекуваат нумерички

мерки.Се

добива

безграничен

број

на

вредности.-

Се

одговара

на

прашањето

-

колку

има

од

нешто, односно

во

кој

степен

е

даденото

својство

изразено

кај

некој

објект. Разликата

меѓу

два

објекта

може

да

биде поголема

или

помала.

Категорички

(квалитативни) варијабли-

вредностите

се

изразуваат

во

категории, односно категорички

мерки.

-

Се

одговара

на

прашањето

–

што

и

какво

е

нешто, на која

категорија

објектот

припаѓа. Разликата меѓу два

објекта може да постои или не ( без

квантитативен

суд).

ДОБРИ

ВАРИЈАБЛИ

( ВО

ИЗВЕДБА НА

ЕКСПЕРИМЕНТОТ)

Независната

варијабла

да

биде

мерлива;

независната

варијабла

да

може

да

се

менува за

време

на

експериментот;

да

се

идентифицираат

сите

зависни варијабли;

зависните

варијабли

да

се

мерливи;

да

се

идентифицираат

сите

релевантни контролни

варијабли;

сите

контролни

варијабли

да

се

одржуваат константно

за

време

на

експериментот.

ПЛАНИРАЊЕ

НА ИСТРАЖУВАЊЕТО

При

планирање

на

истражувањето

важно

е

да

се

разграничат:

-

варијабли

-

обележја

на

популацијата имајќи

ги

предвид

критериумите

за

вклучување

и

критериумите

за исклучување

на

испитаниците

во

истражувањето

(рефрентен

примерок) и

-

варијабли

–

обележја

кои

ќе

се

мерат.

ИЗБОР

НА

СООДВЕТНИ ИСПИТАНИЦИ

Да

ги

задоволуваат

сите

критериуми

за

вклучување-

возраст, пол, дијагноза, постапка

на

лекување...

Да

не

задоволува

ниту

еден

критериум

за

исклучување-

постоење

на

други

болести

или

терапија...

Важност

на

строго

почитување

на

критериумите

КОНТРОЛНА

ГРУПА

Правила

за

оформување

на

контролна

група:

-

иста

големина

како

испитуваната;

-

испитаниците

не

смеат

да

се

разликуваат ниту

во

една

социодемографска

карактеристика, ниту

во

стилот

на

живеење;

-

испитаниците

во

контролната

група

мора

да ги

задоволуваат

сите

критериуми

на

вклучување

и

ниту

еден

критериум

за исклучување

освен

набљудуваната

болест

или

состојба.

ИСТРАЖУВАЊЕ

Популација

примерок

(избор)

Примерок

избор

на

варијабли

Варијабли(показатели)

инструменти

Мерење

Податоци

МЕРЕЊЕ... е постапка во која со примена на единствени

правила

на

испитуваните

единки

им

даваме

броевни вредности

или

ознаки.

Со

мерење

се

собираат

податоци, кои

претставуваат клуч

во

успехот

на

истражувањето.

Податоците

ја

претставуваат

вредноста

на варијаблите.

Вредност

на

истражувањето

–

зависи

од

изборот

на варијаблите.

Точноста

на

заклучоците

зависи

од

квалитетот

на податоците.

Направените

грешки

при

мерење

подоцна

НЕ

можат да

се

исправат

со

никаква

постапка.

МЕРЕЊЕ

Квалитетот

на

добиената

информација

зависи

од:1. Мерен

инструмент:-

дали

е

доволно

чувствителен?-

дали

е

доволно

сигурен?-

дали

е

доволно

прецизен?-

Не

смее

да

се

менува

во

тек

на

истражувањето!-

Секогаш

да

се

наведе

видот

на

мерниот

уред

и

произведувачот! 2. Аналитичен

систем

-

низа

елементи

поврзани

во

методолошка

целина. Во

него

спаѓаат:-

методот, истражувачка

студија

(биолошки, биохемиски, клинички...);

-

контрола

на

квалитет

на

методот;-

референтните

вредности

и-

евалуација

на

добиените

резултати.

Аналитичките

испитувања

(методите) се

преплетуваат

во

сите

биолошки

научни

истражувања

за

квантитативно

изразување

на

посматраните

обележја

т.е. варијаблите.

КРИТЕРИУМ

ЗА

ИЗБОР

НА МЕТОДОТ

Изборот

на

методот

е

сложена

и

одговорна задача

и

опфаќа:

-

дизајнирање

на

клиничката

студија, односнометодот;

-

подготовка

и

обработка

на

биолошкиотматеријал;

-

изведба

на

самата

главна

хемиска

илибиолошка

реакција;

-

начин

на

пресметка

и

изразување

надобиените

промени.

ПРИМЕРОК

ЗА

АНАЛИЗА

Биолошки

материјал

од

хумано, животинско

или бактериско

потекло

–

земен

со

цел

на

испитување

Аналитички

примерок:-

полна

крв, плазма, серум

-

урина-

ликвор

-

салива-

спутум

-

желудечен, дуоденален

сок-

телесни

течности:

перитонеална, перикардијална, плеурална, синовијална, амнионска, семинална

-

ткива

добиени

со

биопсија-

бактериски

култури.

ЗАЕДНИЧКИ

БАРАЊА

ЗА

СИТЕ АНАЛИТИЧКИ

ПРИМЕРОЦИ

Правилно

избран

биолошки

материјал

да

биде

референтен

за

промените

кои

се следат.

Да

се

води

сметка

за

стабилноста

на

компонентите

во

примерокот

кој

го испитуваме.

МЕРНИ

СКАЛИ

-

МЕРЕЊЕ

НА ВАРИЈАБЛИТЕ

Според

точноста

со

кои

мерењата

можат

да

се

спроведат, се

разликуваат

четири мерни

скали:

-

номинална-

ординална

-

интервална-

Односна.

-

Номиналната

и

ординалната

скала

се квалитативни

(небројчани).

-

Интервалната

и

односната

скала

се квантитативни

( бројчани) - главни

скали.

НОМИНАЛНА

СКАЛА, КАТЕГОРИЧКА, ОПИСНА

,

АТРИБУТИВНА

Наједноставна

и

најмалку

точна

од

сите

скали.

Се

темели

на

описни

категории

кои

претставуваат вредност

(атрибут) на

обележјето, а

може

да

се

означат

со

бројки, букви

или

на

друг

начин, но

немаат

броевна вредност.

-

класификација, номенклатура-

разврстување

според

пол, етникум, политичка

партија, религија...-

разместување

по

групи, собири, одделенија

Примери:-

присуство на протеини во урината (со

тест

ленти): -

да

/ не

, позитивен

или

негативен

наод;-

разврстување

според

пол

: -

машки, женски.

ОРДИНАЛНА

СКАЛА

Проширување

на

номиналната

скала.

Податоците

се

разместуваат

и

уредуваат

во

низа –

растечки

или

симнувачки

низови

-

рангирање.

Категории

со

важност

на

редослед, без информација за големината на разликите.

Рангирањата

немаат

апсолутна

вредност

и

не можат

да

се

собираат

, одземаат, множат, ниту

да

се

делат.

Примери:-

не

Хочкин

лимфоми, се

класифицираат

како

низок, среден

и

висок

степен

на

малигност;-

Протеини

во

урина

= (-, +, ++, +++).

ИНТЕРВАЛНА

СКАЛА

Нумеричка скала во која имаат иста интерпретација, на пример разлика меѓу две точки во скалата.

Еднакви

интервали

–

еднакви

разлики-

пример: разлика

меѓу

30 и

40 степени

Целзиусови

ја

претставува

истата

разлика

како

меѓу

70 и

80 степени; секој

интервал

од

10 степени

има

исто

физичко

значење.

Апсолутната нула во оваа скала не постои, го

има бројот

1 како

арбитрарна

стартна

точка, па

вредностите

на

интервалната

скала

може

да

бидат негативни

(референтната

вредност

на

електролитен

базен

ексцес

се

движи

од

-2.5 до

+3 mmol/L).

Собирање, споредување

и

одземање

се

единствени дозволени

сметачки

операции.

ОДНОСНА

СКАЛА, БРОЕВНА, НУМЕРИЧКА, RATIO SCALE

Највисоко

ниво

Скалата

започнува

со

апсолутна

нула

(0); вредноста

нула

(0) значи

не

постоење

на

обележје.

Големината

на

мерната

единица

е

постојана

и непроменлива.

Можност

директно

да

се

споредат

двете вредности

и

да

се

заклучи

колку

е

едната

поголема

или

помала

од

другата, туку

и

колку пати.

Дозволени

се

сите

сметачки

дејствија.

Одејќи

од

односната

скала

кон

номиналната, податоците

мерени

со

односната

скала

секогаш

може

да

се

категоризираат

во

интервална, ординална

или

номинална, но

обратно

не

е

можно

на

ниедно

ниво.

МЕРНИ

СКАЛИ

ТОЧНОСТНА

МЕРЕЊЕ

– КВАЛИТЕТ

НА

ПОСТАПКАТА

Само

точни

податоци

со

добра

обработка

ќе

дадат

точни

резултати

во истражувањето.

Показатели

за

квалитетот

на

определен

метод

/ дијагностичка

постапка, од

кој зависи

и

точноста

на

податоците

се

:

-

точност-

прецизност

-

специфичност-

осетливост

, чувствителност

-

сигурност, поузданост

ТОЧНОСТ

НА

МЕТОДОТ

Аналитичка

точност

-

Степен

на

слагање

на

добиените

резултати

со применетиот

метод, во

однос

на

вистинската

вредност

.-

Вистинската

вредност

се

определува

со

референтен

метод

кој

има

висока

специфичност.Со

употреба

на

комерцијален

лиофилизиран

биолошки

материјал

со

точно

позната

концентрација на

испитуваната

супстанција

= стандард

-recovery тест

–

одредување

на

позната

концентрација на

чиста

супстанција

која

се

додава

во

аналитичкиот

примерок.

За

изразување

на

точноста

се

користи

коефициент на

корелација

или

отстапување

изразено

во

проценти.

ТОЧНОСТ

НА

МЕТОДОТ

Дијагностичка

точност

во

бинарна

класификација

-

колку

добро

тестот

коректно

ја идентифицира

или

ја

исклучува

болеста

Точност

= А

+ Б

/ А

+ В

+ Г

+БОднос

меѓу

вистинските

резултати

(вистински

позитивни

и

вистински

негативни) и сите испитаници.

Изведба

на тестотБолест

определена

со

златен

стандард

Вистински ЛажниПозитивни Вистински

позитивни-А Лажно

позитивни

В

Негативни Лажно

негативни-Г Вистински

негативни-Б

ПРЕЦИЗНОСТ

НА

МЕТОДОТ, ПОВТОРЛИВОСТ, РЕПРОДУЦИБИЛНОСТ

Аналитичка

прецизност

: степен

на

слагање

на

резултатите

кои

се

изведени

повеќекратно

на ист

примерок

при

непроменети

услови.

Дијагностичка

прецизност

(предиктивна

вредност), при

бинарна

класификација: однос

на вистински

позитивните

резултати

наспротив

сите

позитивни

резултати

(вистински

позитивни

и лажно

позитивни) = А

/ А

+ В

.

Степенот

на

прецизност

зависи

од

тн. случајни грешки. (Лажно

позитивни

резултати

се

добиваат

при

контаминација

на

примерокот).

Прецизноста

се

изразува

со

стандардна девијација,

варијанса

и

коефициент

на

варијација.

Прецизно

и неточно

Прецизно

и

точно

ПРЕЦИЗНОСТ

И

ТОЧНОСТПРЕЦИЗНОСТ

И

ТОЧНОСТ

НЕПРЕЦИЗНО

И

НЕТОЧНО

СИГУРНОСТ, ПОУЗДАНОСТ

НА МЕТОДОТ

Сигурност

на

методот

укажува

во

кој

степен

неговата

прецизност

и

точност

се одржуваат

во

границите

на

дозволените

грешки

во

подолг

временски

период

на неговата

примена.

Дозволена

грешка

= 2 стандардни

девијации, ризик

од

5%.

Контролата

на

квалитет

се

користи

за

да

се

следи

точноста

и

прецизноста

на методот

со

цел

на

добивање

на

задоволителни

резултати.

ГРЕШКИ

ВО ИСТРАЖУВАЊЕТО

Грешките

при

мерењето

на

варијаблите

може

да

се

јават

во

различен

период

од примена

на

методолошката

постапка:

-

пред

примена-

некоректно

земен, неправилно

чуван, погрешно

обележен

материјал;-

во

тек

на

примена

–

посложени, тешко

се

констатираат: случајни

и

систематски грешки;

-

грешки

врзани

за

начин

на

пресметка

на резултатите.

СЛУЧАЈНИ

ГРЕШКИ-RANDOM ERROR

Почесто

ги

предизвикуваат

субјективни

фактори, но

и

објективни: апаратура, садови, варијација

на

услови.

Се

манифестираат

како

варијација

на

резултати

при

повторно

испитување

на ист

примерок

( прецизност).

Надминување: зголемување

на

примерокот

за

испитување, промена

на дизајнот, промена

на

инструментариумот.

7/30/2010 Sources of error: Selection bias 36

СИСТЕМАТСКИ

ГРЕШКИ, ПРИСТРАСНОСТ

(BIAS)

Аналитички

bias:-

се

добиваат

лажно

високи

или

лажно

ниски

вредности, кои

се прецизни, но

не

точни.

Дијагностички

bias:-

резултатите

на

клиничката

студија

се

систематски

различни

од

“вистинските”.

Последица

на

еден

доминантен

фактор

и

трае

низ

серија

на исти

анализи.

Величината

нa

оваа

грешка

говори

за

точноста

на

методот.

Попроблематични

од

случајните

грешки; при

повторување

на клиничкото

испитување

се

добива

иста

грешка

при

истиот

дизајн

на

испитување.

37

НИВО

НА

МЕРЕЊЕ

И

ВОВЕД ВО

СТАТИСТИЧКИТЕ

ТЕСТОВИ

Статистичките

тестови

определуваат

многу

прецизно

дали

има

врска

меѓу варијаблите.

Во

таа

насока

се

фокусираме

врз

три

статистички

тестови:

Не-параметриска

статистика: за

номинални

и

ординални

chi-квадрат

тест

Параметриска

статистика: за

интервални

и

односни

t-тест

Корелација

ИСТРАЖУВАЊЕ

Популација

примерок

(избор)

Примерок

избор

на

варијабли

Варијабли(показатели)

инструменти

Мерење

Податоци

ИЗВОРИ

НА

ПОДАТОЦИ- ВРСТИ

НА

ИСТРАЖУВАЊА

Примарни

(проспективни

истражувања)

-измерени

и

собрани

во

тек

на

планираното истражување

-

најголема

вредност

Секундарни

(ретроспективни

истражувања)-

собирање

податоци

од

извори

кои

веќе

постојат-

сигурност

на

изворите( медицински

бази

на

податоци, попис

на

населението, државен статистички

завод)

-

секогаш да се наведе изворот на податоци

Комбинирани

ЗАПИС

И

ЧУВАЊЕ

НА ПОДАТОЦИТЕ

Запишување

во

изворна

форма

(тн. сирови податоци);

-

изворен

испис

од

инструментот;-

обрасци

за

собирање

податоци;

-

запис: на

хартија

и

електронски.

Сите

лични

податоци

се

поверливи

и

мора

да

се шифрираат.

Никој

неовластен

не

смее

да

пристапи

кон податоците.

Чување

на

податоците-

најмалку

10 години

( по

објавувањето).

ВАЖНОСТ

НА

ПОДАТОЦИТЕ

Податоците

се

“срце”

на

научниот

труд.

Поедини видови на истражување се

утврдени

со

врстите

на

податоци.

Врстите

на

податоци

се

еден

од

критериумите

за

избор

на

тестови

за статистичка

обработка.

Податоците

даваат

информација

и знаење

дури

по

нивната

обработка

и

нивното

толкување.

ПРЕПОРАЧАНА

ЛИТЕРАТУРА1. Марушиќ

М, Петровечки

М, Петрак

Ј,

Марушиќ

А. Вовед

во

научната

работа

вомедицината. Второ, обновено

и

дополнето

издание, Култура, Скопје, 2003.2. Richard D. Jarrard. Scientific Methods

(on line book), 2001.3. Variables in Your Science Fair Project. Достапно

на

http://www.sciencebuddies.org/science-fair-project.

4. Accuracy and precision.

Достапно

на http://en.wikipedia.org/wiki/Accuracy_and_prec

ision.