Сургалтын хэрэглэгдэхүүн - зөвлөмж ii

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÍ ÁÎËÎÂÑÐÎË

ÇªÂËªÌÆ-II

ÅÁÑ-èéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàãø íàðò çîðèóëàíÍ¯Á-ûí õ¿í àìûí ñàíãèéí ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýãòýéãýýð

áîëîâñðóóëàí ãàðãàâ.

Óëààíáààòàð õîò

2010 îí

Áîëîâñðóóëñàí:

Ã.Áàÿðìàà Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí /Ph.D/×.Áàéãàëìàà ÌÓÁÈÑ-èéí Íèéãìèéí àæëûí òýíõìèéí áàãø, äîêòîðàíòÝ.Ìºíãºíòóëãà ÌÓÁÈÑ-èéí Áèîëîãèéí òýíõìèéí áàãø, äîêòîðàíòÄ.Àëòàíöýöýã Àçèéí õºãæëèéí áàíêíû Áàãøèéí àñóóäàë õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí

Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí:

Ã.Áàÿðìàà Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí /Ph.D/Ø.Îþóíöýöýã Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ã.Íýðã¿é ÌÓÁÈÑ-èéí Áàãøèéí ñóðãóóëèéí áàãøÄà. Áàÿðìàà Óëààíáààòàð õîòûí Ãàäààä õýëíèé ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ñóðãàëòòàé 18-ð ñóðãóóëèéí áàãø

3

ÃÀÐ×ÈÃ

Á¯ËÝÃ 1. Õ¯ÍÈÉ ÁÝËÃÈÉÍ ÀÌÜÄÐÀË 5

Áàãàíàñíûõ¿¿õäèéíáýëãèéíàìüäðàë(Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 7 Áýëãèéíàìüäðàëûíòóõàéîéëãîëò(Ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 12 Áýëãèéíçàí¿éë(Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 18

Á¯ËÝÃ 2. ÃÝÐ Á¯Ë, ÃÝÐ Á¯Ë òªËªâËªËò 22

Ãýðá¿ë(Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 24 Ãýðá¿ëòºëºâëºëò(Ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 30 Ãýðá¿ëòºëºâëºëòèéíàðãóóä-ÆÑÀÕ (Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 33 ªðõèéíîðëîãî,çàðëàãà (Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 43 ªðõèéíòºñâèéãòîîöîëîõàðãà (Ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 46 ªðõèéíòºñâèéãçîõèöóóëàõ,õýìíýõàðãà(Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 48

Á¯ËÝÃ 3. ÕÀËÄâÀÐò Áóñ ªâ×ÈÍ 50

Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéøàëòãààí (Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 52 Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéíèéãýìä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâàð (Ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 56 Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéõóâüõ¿íä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâàð (Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 58

Á¯ËÝÃ 4. ÕÀËÄâÀÐò ªâ×ÈÍ 62

Õàëäâàðòºâ÷èíáàò¿¿íèéäàìæèõçàì (Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 64 Õàëäâàðòºâ÷èíòàðõàõàäíºëººëºõõ¿÷èíç¿éëñ (Ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 68 Õàëäâàðòºâ÷íèéíèéãýìä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâàð (Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 71

Á¯ËÝÃ 5. ÁÇÄÕ/ÕÄÕâ/ÄÎÕ 74

ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõ (Ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 76 Ñàéíäóðûíçºâëºãººøèíæèëãýýíäõàìðàãäàõ(Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 79

Á¯ËÝÃ 6. ñÝòÃÝöÈÉÍ ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄ 83

Ñýòãýëèéíõºäºëãººí,ò¿¿íèéèëýðõèéëýë (Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 85 Óóðáóõèìäàëáàò¿¿íèéãçîõèöóóëàõíü(Ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 89 Àìüäðàëäòîõèîëäîõáýðõøýýë,òýäãýýðèéãòóóëàõàðãàçàìóóä (Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 94

Á¯ËÝÃ 7. ÕÎÐò ÇóÐøÈË 100

Òàìõèíûáèåìàõáîäîä¿ç¿¿ëýõíºëºº(Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 102 Òàìõèíûõýðýãëýý,ò¿¿íèéíèéãýì,ýäèéíçàñàãò¿ç¿¿ëýõíºëºº (Ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 106 Òàìõèíààñòàòãàëçàõàðãà (Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 111

Á¯ËÝÃ 8. ÝÌÈÉÍ ÇÎÕÈñòÎÉ ÕÝÐÝÃËÝÝ 115

Ýì,ò¿¿íèéõýëáýð(Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 117 Ýìèéíçààâàð(Ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 119 Ýìèéíçîõèñòîéõýðýãëýý(Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí) 122

4

ªÌÍªÕ ¯Ã

Ñ¿¿ëèéíæèë¿¿äýäýð¿¿ëìýíäèéíîëîíòºñºë,õºòºëáºðõýðýãæèæºñâºð¿åèéíõýíäýð¿¿ëìýíäèéíáîëîâñðîëûãòîäîðõîé¿åøàòòàéýçýìø¿¿ëýõ,áàãøíàðûíìýðãýæèëäýýøë¿¿ëýõ, ñóðãàëòàä õýðýãëýõ ãàðûí àâëàãà, çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ, ñóðãàëòûíõýðýãëýãäýõ¿¿íáýëòãýõòàëààðèõýýõýíàæëûãõèéæáàéíà.Í¯Á-ûíÕ¿íàìûíñàíãèéí“Çàëóó÷óóä áà çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ õàðèëöàà” òºñëèéí õ¿ðýýíä çºâëºìæ, ñóðãàëòûí¿ç¿¿ëýíçýðãèéãõýâë¿¿ëæîëíûõ¿ðòýýëáîëãîñîíáèëýý.Òóõàéëáàë,2009îíäõýâëýãäñýí“Õîîëëîëò”, “Õºäºëãººí”, “Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ëìýíä”, “Õàðèëöàà”, “Æåíäåð”,“Àþóëã¿é àìüäðàë”, “Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí” ñýäâ¿¿äèéã áàãòààñàí Çºâëºìæ I ãàðûíàâëàãûãáîëîâñðóóëæò¿ãýýñýíþì.

Ýíý óäàà “Áýëãèéí àìüäðàë”, “Ãýð á¿ë òºëºâëºëò”, “ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ”, “Õîðòçóðøèë”,“Õàëäâàðòºâ÷èí”,“Õàëäâàðòáóñºâ÷èí”,“Ñýòãýöèéíýð¿¿ëìýíä”,“Ýìèéíçîõèñòîéõýðýãëýý”ñýäâ¿¿äèéãáàãòààñàíÇºâëºìæIIãàðûíàâëàãûãòàá¿õýíäõ¿ðãýæáàéíà.

Çºâëºìæèéíá¿ëýãòóñá¿ðòáîëîâñðîëûíò¿âøèíá¿ðýýðòóõàéíñýäâèéíõ¿ðýýíäýçýìø¿¿ëýõ ìýäëýã, ÷àäâàð, õàíäëàãûã òîäîðõîéëîí ñóðãàëòàíä õýðýãëýõ àðãà ç¿éíòîäîðõîéõóâèëáàðóóäûãäýâø¿¿ëýí,õàâñðàëòõýñýãòõóâèëàíàøèãëàæáîëîõñóðãàëòûíõýðýãëýãäýõ¿¿íèéã îðóóëæ ºãëºº. Òà á¿õýí ñóðàëöàã÷äûíõàà õýðýãöýý ñîíèðõîë,õºãæëèéí îíöëîãò òîõèðóóëàí ñóðãàëòàíäàà á¿òýýë÷ýýð õýðýãëýõèéã ñàíàë áîëãîæáàéíà.

Ýðõýì áàãø ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ òàíû õ¿¿õýä, ºñâºð ¿åèéíõýíä ýð¿¿ë ìýíäèéíáîëîâñðîëîëãîõ,ýð¿¿ëçàí¿éëòºëºâø¿¿ëýõàðèóíàæèë¿éëñýäòàíüàìæèëòõ¿ñüå.

Í¯Á-ûí Õ¿í àìûí ñàíãèéí øàäàð ñóóðèí òºëººëºã÷ ×. Îþóíöýöýã

5Á¿ëýã 1 Õ¿íèé áýëãèéí àìüäðàë

Õ¯ÍÈÉ ÁÝËÃÈÉÍ ÀÌÜÄÐÀË

Á¯ËÝÃ

1

“Õ¿íèé áýëãèéí àìüäðàë” ãýñýí åðºíõèé îéëãîëòûí ñóóðèéã ò¿âøèí á¿ðò íü òîõèðóóëàí

øèíæëýõóõààíû¿íäýñëýëòýéöîãöîîðíüàâ÷¿çýõýä÷èãëýñýíá¿ëýãñýäâèéíáîëîâñðóóëàëòûí

íýãýíõóâèëáàðûãòàíäòîëèëóóëæáàéíà.Òà¿¿íèéãºìíºíüõýâëýãäñýíçºâëºìæèéí3äóãààð

á¿ëýãò áàéãàà “Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä” ñýäâèéí àãóóëãûí õóâààðèëàëòòàé óÿëäóóëàí

àøèãëààðàé.

“Õ¿íèé áýëãèéí àìüäðàë” á¿ëýã ñýäâýýð áàãà, ñóóðü, á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä

ñóðàëöàã÷äàä äàðààõ ìýäëýã, ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëæ, õàíäëàãà òºëºâø¿¿ëýõýä ñóðãàëòûí ¿éë

àæèëëàãàà÷èãëýíý.Òóõàéëáàë:

• Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä áàãàíàñíûõ¿¿õäèéíç¿ãýýñèëýðäýãçàðèìçàí¿éëèéãòîì÷óóäáóðóóãààðîéëãîõ¿åáàéäàãáºãººäá¿ðíÿëõõ¿¿õýä÷ãýñýíáýëãèéíìýäðýìæòýé,ººðñäèéí

ãýñýíáýëãèéíçàí¿éëòýéòºäèéã¿éõ¿íýõýýñòºðºõººñëáýëãèéíàëèâààñýäýýëòýäõàðèó

ºãºõôèçèîëîãèéí÷àäàâõòàéáàéäàããýäãèéãçºâººðîéëãóóëàõ

• ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä õ¿íèé áýëãèéí àìüäðàë íü àìüäðàëûí á¿õèé ë ¿åäòàñðàëòã¿éÿâàãäàõ¿éëÿâöõýìýýí¿çýõáàýíýíüáèîëîãèéí,ñýòãýëç¿éí,íèéãìèéíáîëîí

ñî¸ëûíõ¿÷èíç¿éëñýýñøàëòãààëäàã,ìºíºñâºðíàñíûõ¿¿õäýäáýëãèéíáîéæèëòÿâàãäàæ

îëîíººð÷ëºëòãàðäàããýäãèéãîéëãóóëàõ

• Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä õ¿íèé áýëãèéí àìüäðàë íü õ¿íèé íàñàí òóðøèéíàìüäðàëòàéõîëáîîòîéó÷ðààñàìüäðàëûíÿâöàäòîõèîëäîõÿíçá¿ðèéíàñóóäëûãøèéäâýðëýõ

àðãûãìýäýõ,áýëãèéíàìüäðàëûíàñóóäëààð÷óõàëøèéäâýðãàðãàõ,áýëãèéíýð¿¿ëìýíäýý

õàìãààëàõ÷àäâàðòàéáîëãîõ

6 Á¿ëýã 1 Õ¿íèé áýëãèéí àìüäðàë

Õ¿ñíýãò1.

“Õ¯íèé ÁÝËÃèéí àìüäðàË” Á¯ËÝÃ ñÝäâÝÝð ÝçÝìø¯¯ËÝÕ ìÝäËÝÃ, ×àäâàð, ÕàíäËàÃà

ÀãóóëãàÌýäëýã ×àäâàð Õàíäëàãà

Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí

• Õ¿íèé áýëãèéí àìüäðàëûí ¿íäýñ ñóóðü õ¿¿õýä íàñàíä òàâèãäàõ íü

• Ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí õ¿éñèéí áîëîí áýëýã ýðõòíèé ÿëãàà

• Íºõºí ¿ðæèõ¿éä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí îðîëöîî

• Ýðýãòýé÷¿¿äèéí áýëýã ýðõòíèé îíöëîã, ÿëãàà

• Ýìýãòýé÷¿¿äèéí áýëýã ýðõòíèé îíöëîã, ÿëãàà

• Õ¿íèé áèåèéí ýðõòýí á¿ð îíîîñîí íýðòýé, òîäîðõîé ¿¿ðýãòýé áàéäãèéã òàéëáàðëàõ

• Õ¿¿õýä ìýäýý îðîõ ¿åýñýý ë ººðèéí áèåý òàíèí ìýäýõ ñîíèðõîëòîé áàéäãèéã æèøýýãýýð òàéëáàðëàõ

• Áàéãàëèàñ çàÿàñàí ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿í, ýð ýì àìüòàí áàéäàã áîëîõîîð ºñºæ ¿ðæäýã ãýäãèéã îéëãîõ, ººðèéí ¿ãýýð òàéëáàðëàõ

• Ýðýãòýé÷¿¿äèéí øîäîé, òºìñºã, õóóõíàãûã çºâ íýðëýæ ñóðàõ

• Ýìýãòýé÷¿¿äèéí áýëãèéí óðóóë, õýë¿¿, ¿òðýý, óìàé, ºíäãºâ÷ áàéäãèéã çºâ íýðøëýýð íýðëýõ

• ªºðèéí áèåýðýý áàõàðõäàã áîëîõ• ªºðòýéãºº òîõèîëäñîí ÿâäàë,

ººð÷ëºëòèéí òàëààð ýðãýëçýæ áàéãàà áîë õýí íýãýíä õàíääàã áîëîõ

• Áàãà íàñíûõàí ýöýã ýõèéãýý òýâðýõ, ¿íñýõ äóðòàé, àéë ãýð áîëæ òîãëîõ, õýí íýãòýé ãýðëýõ òóõàé ÿðèõ çýðýã íü õýâèéí ç¿éë ãýäãèéã óõààðàõ

• Ýýæ, ààâ, ýì÷ çýðýã èòãýëòýé õ¿íýýñ áóñàä õàìààã¿é õ¿í ÷èíèé áèåä çºâøººðºëã¿é õ¿ðýõ ¸ñã¿é ãýäãèéã óõààðàõ

Ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí

• Íàñàí òóðøèä ¿ðãýëæëýõ õ¿íèé áýëãèéí àìüäðàë

• Áýëãèéí àìüäðàëûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä

• 10-19 íàñ áóþó øèëæèëòèéí íàñ, ò¿¿íèé îíöëîã

• Áýëãèéí áîéæèëò áóþó øèëæèëòèéí íàñíû ¿åèéí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðõòí¿¿äèéí ºñºëò õºãæèë

• Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðõòí¿¿äèéí ¿¿ðýã

• Áýëãèéí àìüäðàë áà ñî¸ë èðãýíøëèéí îíöëîã

• Áýëãèéí àìüäðàëûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéã òàéëáàðëàõ

• Øèëæèëòèéí íàñàíä áèå ìàõáîäûí áîëîí ñýòãýë ñàíààä ãàðäàã ººð÷ëºëòèéã íýðëýõ

• Áýëãèéí áîéæèëò á¿ðýí ÿâàãäààã¿é ¿åä áýëãèéí õàâüòàëä îðîõûí ñóë òàëûã íýðëýõ

• Áýëãèéí õàâüòàëä îðîëã¿éãýýð òààøààë àâ÷ áîëîõ àðãóóäûã ìýäýõ, øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä õýðýãëýõ

• Áýëãèéí àìüäðàëûí òàëààð íèéãýì, ñî¸ë á¿õýí ººðèéí ãýñýí õýì õýìæýý, öýýðëýäýã ç¿éëòýé áàéäãèéã æèøýýãýýð ÿðèëöàõ

• Çàðèì íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðõòýí íºõºí ¿ðæèõ ¿¿ðýãòýéí çýðýãöýý áýëãèéí òààøààë ºãäºã áîëîõûã ÿðèëöàõ

• Õ¿íèé áýëãèéí àìüäðàë íü øèëæèëòèéí íàñàíä èëýðäýã ãýñýí òàøàà îéëãîëò, õàíäëàãûã ººð÷ëºõ

• Øèëæèëòèéí íàñàíä ãàðàõ ººð÷ëºëòèéã òàéâíààð õ¿ëýýí àâàõ

• Áýëãèéí õàâüòàëä àíõ îðîõ íàñàà õîéøëóóëàõ õàíäëàãàòàé áîëîõ

• Àþóëã¿é áýëãèéí õàðèëöààíû òàëààð ÿðèëöàõ, áóñäàäàà çºâëºõ

• Áýëãèéí àìüäðàëûí òàëààð íèéãýì, ñî¸ë, õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ¿çýë áîäîë, õàíäëàãà ººð ººð áàéäãèéã îéëãîæ, õ¿íäýòãýõ

• Áýëãèéí áîéæèëòûí ¿åä ¿òðýýãýýð õàìãààëàëòã¿é áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí òîõèîëäîëä ýìýãòýé õ¿í æèðýìñëýõ áîëîìæòîé ãýäãèéã óõààðàõ

Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí

• Áýëãèéí ýð¿¿ë ìýíä áà òóëãàìäñàí àñóóäëóóä, øèéäâýðëýõ àðãà çàì

• Õ¿éñ, õ¿éñèéí ¿¿ðýã • Õ¿íèé áèåèéí ºñºëò õºãæèë,

áýëãèéí áîëîí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðõòí¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààíû çîõèöóóëàëòàä ¿ç¿¿ëýõ äààâðûí íºëºº

• Öýâýðøèëò ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí áýëãèéí àìüäðàëûí íýã ÷óõàë ¿å øàò áîëîõ íü

• Íºõºí ¿ðæèõ¿éí áîëîí áýëýã ýðõòíýý ýð¿¿ë áàéëãàõ, õàìãààëàõ àðãàä ñóðàëöàõ

• Áýëãèéí ýð¿¿ë ìýíäòýé õîëáîîòîé ãàð÷ áîëîõ ñºðºã ¿ð äàãàâðóóäûã òîî÷èõ

• Õ¿íèé õ¿éñ ýõèéí õýâëèéä áàéõàä òîäîðäîã áà ò¿¿íèéã õðîìîñîì òîäîðõîéëäãèéã òàéëáàðëàõ

• Õ¿éñ áà æåíäýðèéí ÿëãààã îéëãîõ, òàéëáàðëàõ

• Äààâðûí íºëººã íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðõòíèé ¿éë àæèëëàãààòàé óÿëäóóëàí òàéëáàðëàõ

• Ýìýãòýé õ¿í öýâýðøèõ õ¿ðòëýý íºõºí ¿ðæèõ ÷àäâàðòàé áîë, ýð÷¿¿ä íàñàí òóðøäàà ¿ð òîãòîîõ ÷àäâàðòàé áàéäãèéã òàéëáàðëàõ

• Íºõºí ¿ðæèõ¿éí áîëîí áýëýã ýðõòíýý ýð¿¿ë áàéëãàõ, õàìãààëàõ íü ¿ð óäìàà ¿ëäýýõ, ñàéí ñàéõàí àìüäðàõûí íýã ¿íäýñ ãýäãèéã óõààðàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ

• Áýëãèéí ýðñäýëòýé çàí ¿éëýýñ çàéëñõèéõ õàíäëàãàòàé áîëîõ

• Æåíäýðèéí ýðõ òýãø áàéäëûí òàëààðõ õ¿ì¿¿ñèéí ÿëãààòàé îéëãîëò, õàíäëàãàä ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàæ ñóðàõ

• Îõèä èðýýä¿éä æèðýìñëýõ, õ¿¿õäýý òºð¿¿ëýõ, ºñãºõºä áýëòãýëòýé áîëîõ, õºâã¿¿ä ãýð á¿ëä ýð÷¿¿äèéí ¿¿ðýã îðîëöîîã òîäîðõîéëæ õóó÷èí õàíäëàãàä ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ


Õýðýãëýãäýõ¿¿í 1. Òîì öààñ, ìàðêåð, ýñâýë ñàìáàðøîõîé, õ¿íèé áèåèéí ãàäíà á¿òöèéã õàðóóëñàí çóðàãò

¿ç¿¿ëýí

2. Áàãøèäçîðèóëñàíìýäýýëýë

¯éë àæèëëàãàà 1

1. Æèæèãõ¿¿õýäáàéõäààÿìàðÿìàðòîãëîîìîîðòîãëîäîãáàéñíûãíüàñóóæÿðèëöàíà.Õýðâýý

ýõíèéàñóóëòààðãàð÷èðýõã¿éáîëàéëãýðáîëæòîãëîäîãáàéñàíóóãýæàñóóíààâ,ýýæ¿¿ä

þóãààðàààäèëõàí,þóãààðààººð,ãýðòýýõýííüÿìàðàæèëõèéäýãòàëààðàñóóæÿðèëöàíà.

ßðèëöëàãûíýöýñò ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ çºâõºíáèåìàõáîäûíõóâüä, òóõàéëáàëáýëýã

ýðõòíýýðýýÿëãààòàéãýäãèéããàðãóóëàõûãçîðèíî.

2. Ýñâýë ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿¿õýä áîëîí òîì õ¿íèé áèå ìàõáîäûí ÿëãààã õàðóóëñàí çóðàãò

¿ç¿¿ëýíã àøèãëàíîéëãóóëíà.Ýíäýýñ ¿íäýñëýí ýð÷¿¿äøîäîé, òºìñºã õóóõíàã áàéäàã, òýä

áîñîîãîîðîî øýýäýã, ýìýãòýé÷¿¿ä õ¿ì¿¿ñò áýëãèéí óðóóë, õýë¿¿, ¿òðýý, óìàé, ºíäãºâ÷

áàéäàã,òýäñóóæøýýäýããýõçýðãýýðÿðèëöàíà.


1. “Áýëãèéí àìüäðàë” ¿ãèéã õàìòàð÷ òàéëáàðëàíà ãýæ õýëýýä äàðààõ àñóóëòóóäûã àñóóæ,

õ¿¿õäèéíõýëñýíõàðèóëòá¿ðèéãñàìáàðäýýðáè÷èæòýìäýãëýíý.Òóõàéëáàë:

• Ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ ÿàãààä õóðèì õèéäýã âý? (õàéðòàé áîëîõîîð, òàíèëöààä,

äóðëààäãýõçýðãýýðõàðèóëàõáàéõ)

• Õî¸ðººðàéëûíõ¿¿õä¿¿äõóðèìõèéæ,øèíýàéëºðõáèéáîëñíîîðòýäíèéàìüäðàëä

þó ººð÷ëºãääºã ãýæ áîäîæ áàéíà? (øèíý ãýð îðîíòîé áîëíî, øèíý õàìààòàíòàé

áîëíî,õ¿¿õýäòýéáîëíî,õàìòäààáàéíàãýõìýòõàðèóëòãàðàõáàéõ)

• Õ¿¿õýäõààíààñáèéáîëäîããýæáîäîæáàéíà?(ààâýýæèéíäóíäààñ,ýðýãòýé,ýìýãòýé

õ¿ì¿¿ñõàìòàìüäðààäãýñýíñàíààãàðãàõáàéõ)

Áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí áýëãèéí àìüäðàë(Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî:

“Áýëãèéíàìüäðàë”ãýäýã¿ãèéíóòãûãòàéëáàðëàõ,áàãàíàñíûõ¿¿õýäòýéõîëáîîòîéáýëãèéíàìüäðàëûíàñóóäëûãÿëãàæñàëãàæçºâººðîéëãóóëàõ

Çîðèëò:

1. Ýðýãòýé,ýìýãòýéõ¿ì¿¿ñáýëýãýðõòíýýðýýÿëãààòàéáîëîõûãîéëãóóëàõ2. “Áýëãèéíàìüäðàë”ãýñýíîéëãîëòûãýíãèéíýýðòàéëáàðëàõ3. Áàãàíàñíûõ¿¿õä¿¿äèéíñîíèðõîë,òýäíèéáýëãèéíçàí¿éëèéíèëðýëèéã

¿íäýñëýëòýéãýýðòàéëáàðëàõ


• Çàðèìàéëîëîíõ¿¿õýäòýé,ýñâýëöººõºíõ¿¿õýäòýé,íýãáîëõ¿¿õýäã¿éáàéäàã.Õýçýý,

õýäýíõ¿¿õýäòýéáîëîõûãòàíàðûíáîäëîîðõýíøèéääýãâý?(ààâ,ýýæ,ýñâýëýõíýð,

íºõºð)

• Ýýæààâíüõºãøèíáîëîîäýìýý,ºâººáîëäîã,õ¿¿õä¿¿äíüáàñòîìáîëîîäõóðèìàà

õèéäýã,õ¿¿õýäòýéáîëäîã,ýìýýºâººíüà÷,çýýãýý¿çëýýãýæÿðüäàã.Äàõèàäëäàðààãèéí

õ¿¿õä¿¿äãàðäàã.Òàíàðûíáîäëîîðýíýåðíüõýçýýíýãöàãòäóóñàõáîëîâóó?(¿ã¿é,

íàñàíòóðøèä¿ðãýëæèëíý,¿ðóäìàà¿ëäýýíý)

2. Ñóðàã÷äûã 4 áàã áîëãîîä, òóñ á¿ð íýã àéë áîëîõûã õýëíý. Á¿õ áàã àäèëõàí äààëãàâàð

ã¿éöýòãýíý.Áàãóóäûíõî¸ðõ¿íõóðèìààõèéãýýäøèíýàéëáèéáîëæ,àìüäðàëýõýëíý.Òýãýýä

òýäíèéàìüäðàëõýðõýí¿ðãýëæèëæáîëîõçóðàãëàëãàðãàÿãýæõýëíý.Õ¿íèéàìüäðàëûíãîë

ãîë¿éëÿâäëûí¿ðãýëæëýõõóãàöààãõ¿ñíýãòýäæèëýýðáàðèìæààëæáè÷èõèéãõ¿ñíý.

Àìüäðàëûí ¿å øàòûí çàðèì ººð÷ëºëòÍàñíû

áàðèìæààÄ¿ãíýëò

Ààâ,ýýæ¿¿äõóðèìààõèéíý.Øèíýàéëáèéáîëíî.

Áýëãèéí àìüäðàë íàñàí òóðø ¿ðãýëæèëäýã. (Áýëãèéíàìüäðàëûíàñóóäàëäãýðá¿ëáîëæõ¿¿õýäòýéáîëîõîîñãàäíà,õ¿¿õýäºñºæòîìáîëîõ,ààâýýæíüõ¿¿õäýýõàéðëàõýíõðèéëýõ,õ¿¿õýäíüõýííýãýíääóðëàõ,ãýðá¿ë,¿ðõ¿¿õýäòýéáîëîõ,ààâýýæíüíàñàíºíäºðáîëîõãýõçýðãýýðõ¿íèéàìüäðàëûíòóðøèä¿ðãýëæèëäýããýäãèéããàðãóóëíà.)

Ýýæíü10ñàðõ¿¿õäýýòýýýæ,õîñóóäõ¿¿õýäòýéáîëíî.

Ààâíüýýæèéãíüõàéðëàæ,áàéíãàòóñàëíà.

Õ¿¿õýäòºðºõºäààâýýæ,ýìýýºâºº,õàìààòàíñàäàí,íàéçíºõºäá¿ãäáàÿðõººðáîëäîã.

Õ¿¿õýäíüìºëõºíº,õºëäîðíî,õýëäîðíî.

Ñóðãóóëüäîðíî.

Îþóòàíáîëíî,ýñâýëàæèëõèéíý.

Õ¿¿õýäíüíàñàíäõ¿ð÷,íàéççàëóó(á¿ñã¿é)-òýéáîëæ,ãýðá¿ëáîëäîã.

Äàðààíüòýäõ¿¿õýäòýéáîëäîã.

Ýýæààâíüýìýýºâººáîëäîã.

Ýìýýºâººíüíàñàíºíäºðáîëîîäáóðõàíáîëäîã.

3.Äýýðõõ¿ñíýãòèéíä¿ãíýëòõýñýãòáàéãààñàíààãáîëæºãâºëººðñäººðíüãàðãóóëàõûãõè÷ýýíý.


1. Áàãøèäçîðèóëñàíìýäýýëëèéãóíøèæñóäëààäÿìàðíýãçîõèîëûíáààòðààðòºëººë¿¿ëýí,

ýñâýë ºâºðìºö íýð îíîîí (æèøýý íü, ßìõ îõèí, Áîð õ¿¿ õî¸ðò òîõèîëäñîí ÿâäàë) áàãà

íàñíû õ¿¿õäèéí áýëãèéí ñîíèðõîë, çàí ¿éëèéí òàëààð ¿íýí çºâ îéëãîëò ºãºõæèæèãõýí

çîõèîìæíàéðóóëàíáè÷èæ,õ¿¿õä¿¿äýäóíøèæºãíº.

2. Äàðààíüõ¿¿õýäá¿ðèéãýíý2áààòàðòòîõèîëäñîíÿâäàëººðñäºäíüõýðòàíèëáàéãààòàëààð

áîäóóëíà. Ãýõäýý ýíý ¿åä õýí íýãýýñ ÷èíèé õóâüä ÿìàð áàéñàí ãýæ îãò àñóóæ áîëîõã¿éã

ñàíóóëæáàéíà.

3. ªºðòýéãººòîõèîëäñîíÿâäàë,ººð÷ëºëòèéíòàëààðýðãýëçýæãàéõàæáàéãààáîëààâ,ýýæ


þìóó ººðèéíõºº èòãýäýã õýí íýãýíä õýëæ òóñëàìæ àâàõûã õýëæ ºãíº.Èíãýæ ººðèéíõºº

õýö¿¿àñóóäëààðõýííýãýíäõàíääàãáîëîõíüººðèéãººáóðóóòãàíàéõ,ñýòãýëèéíçîâëîíä

óíàõààññýðãèéëíýãýäãèéãîéëãóóëàõõýðýãòýé.

4. Ýíý ¿éë àæèëëàãààíû ä¿ãíýëò áîëãîæ, õ¿í á¿ð ººðèéí òºðñºí áèåýðýý áàõàðõàõ ¸ñòîé.

ªíäºðíàì,òàðãàíòóðàíõàéõàìààã¿éõ¿íá¿ðºâºðìºöáàéäàã.Çààâàëõýííýãòàìèð÷èí,

æ¿æèã÷èí,êèíîîäòîéàäèëõàíáàéõàëáàã¿é,õàìãèéíãîëíüººðèéíõººáèåèéãõàéðëàæ,

àð÷èëæ,ýð¿¿ëáàéëãàõàäàíõààðàõõýðýãòýéãõýëæºãíº.

Ä¿ãíýëò

Ýöýñòíüáýëãèéíàìüäðàëãýäýãè÷ìýýðìóóõàéç¿éëáèø,õ¿íáèéáîëîõöàãààñýõëýýäºñºæ

òîìáîëîõ, íàñàí ýöýñ áîëîõ àìüäðàëûíá¿õèé ë ¿åòýé õîëáîîòîé õ¿íèé õºãæëèéí ¿åøàò,

õ¿ì¿¿ñèéíõàðèëöàà,ñýòãýëñàíàà,ýð¿¿ëìýíä,çàí¿éëòýéõîëáîîòîéîëîíàñóóäëûãáàãòààñàí

îéëãîëòãýñýíä¿ãíýëòãàðãàíà.


ÁàÃøèä çîðèóËñàí ìÝäÝÝËÝË

Õ¿¿õýä íàñíû áýëãèéí ñîíèðõîë

Ýðäýìòýäýõýýñòºðñºíõ¿¿õäèéíáèåèéíá¿õàðüñíüîíöãîéìýäðýìæòýéáàéäàãíüòýð÷èãòýý

ñýðëèéíöýãáàéäàãòàéõîëáîîòîéãýæ¿çäýã.Òèéìó÷ðààñýöýãýõíüèëýõ,¿íñýõýäõ¿¿õýääóðòàé

áàéäàã.

Íÿëõ õ¿¿õýä ººðèéí áýëýã ýðõòíýý îðîëäîõ òîõèîëäîë áàéäàã. Òýäþó õèéæ áàéãààãàà ñàéí

óõàìñàðëààã¿é ÷ ººðò íü òààëàìæòàé ó÷ðààñ ë èíãýäýã áàéõ. Ýðýãòýé õ¿¿õäèéí øîäîéã

îðîëäîõîäõºâ÷èðäºã,òýðá¿¿õýëýõèéíõýýõýâëèéäáàéãààóðãèéíøîäîéõºâ÷èðäºãáîëîõûã

òîãòîîñîíáàéíà.Õàðèíýìýãòýéõ¿¿õäèéí¿òðýýýõýýñòºðñíèéäàðààõ24öàãèéíäîòîð÷èéãëýã

áîëäîãàæýý.Áýëýãýðõòíýýòîäîðõîéçîðèëãîã¿éîðîëääîãíü6-8íàñíû¿åäàðàéººð÷ëºãäºæ,

“ãàð õàíãàëãà” ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áîëäîã. Øèëæèëòèéí íàñàíä õ¿ðýýã¿é õºâã¿¿äýýñ ¿ðèéí

øèíãýíÿëãàðàõã¿é÷,ãàðõàíãàëãàìàÿãèéí¿éëäýëõèéæ,òààøààëàâàõíüáàãàíàñíûõ¿¿õäýä

òîõèîëäîæáîëíî.Ýíýíüçàðèìõ¿¿õýäáýëãèéíìýäðýìæýýèëýðõèéëýõõýâèéíçàí¿éëþì.

Áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí áýëãèéí çàí ¿éëèéí èëðýë

Êàëèôîðíèéíèõñóðãóóëèéíñóäëàà÷äûíáàã200õ¿¿õäèéãòºðñºíöàãààñíü18æèëèéíòóðø

ñóäàëæ,òýäíèéáýëãèéíçàí¿éëèéãàæèãëàæýý.Ýäãýýðõ¿¿õäèéí70õóâüíü6íàñõ¿ðòëýýãàð

õàíãàëãà çýðýã ñåêñèéí õîëáîãäîëòîé ¿éëäýë õèéæ áàéñàí áîë 47 õóâèéíõ íü ýýæ õ¿¿õäýý

ñåêñèéíõîëáîãäîëòîéñýäâýýðòîãëîäîãáàéñíûãáàòàëñàíáàéíà.

Ãóðàâõ¿ðòýëõíàñíûíýëýýäîëîíõ¿¿õýäõàìòòîãëîäîãíàéçààñîíèðõîí,áýëýãýðõòýíäíüõ¿ðýõ,

èëýõ,á¿ð¿íñýõçýðýãçàí¿éë¿ç¿¿ëæ,ººðñäèéíáýëýãýðõòíýýñîíèðõñîíõýâýýðáàéæýý.Çàðèì

õ¿¿õýä“ýì÷,ñóâèëàã÷”áîëæòîãëîííýãíýãèéãýýóëàìèë¿¿íýýõáîëîìæãàðãàõíüàæèãëàãäæýý.

Íàðèéíó÷ðûãñàéòàðîéëãîîã¿é÷3-5íàñòàéõ¿¿õýäººðèéãººýðýãòýéýñâýëýìýãòýéãýäãèéã

ìýääýã.Òýäõ¿íèéãõóâöàñëàëò, ¿ñçàñàëò,áóñàäõ¿ì¿¿ñèéíõàíäàæáóéáàéäëààðõ¿éñèéãíü

ÿëãàäàãáàéíà.

Ñóäàëãààíäõàìðàãäñàíõ¿¿õä¿¿äèéíáýëãèéíçàí¿éëèéíõýëáýðíüòîìáîëîõòóñàìáóóðàõ

õàíäëàãààæèãëàãäñàíáºãººä ¿¿íèéã ñóäëàà÷èä õ¿¿õä¿¿äººðñäèéíõèéæáóé ¿éëäëýý õÿíàõ,

íóóõóõàìñàðñóóæáóéòàéíüõîëáîíòàéëáàðëàæýý.

Áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí áýëãèéí çàí ¿éëèéí õýëáýð

Áàãàíàñíûõ¿¿õäèéíáýëãèéíçàí¿éëòýéõîëáîîòîéòîãëîîìíüòàíèíìýäýõ¿éíçîðèëãîòîé

øîõîîðõîëáàéäãèéãäàõèíñàíàõõýðýãòýé.Õ¿¿õäèéí“ñåêñòîãëîîì”òîãëîõ,áýëãèéíçàí¿éëä

ýöýã ýõèéí õàíäëàãà, àìüäðàëûí õýâ ìàÿã òîäîðõîé õýìæýýíä íºëººëæ áîëíî. Çàðèì ãýð

á¿ëèéíõýíõàìòäààóñàíäîðîõ,ãýðòýýí¿öãýíáàéõ,õ¿¿õýäòýéãýýõàìòóíòàõ,õàìòçóðàãò¿çýõ

çýðãýýð íýëýýä “÷ºëººò” áàéäëààð àìüäàðäàã.Èéì ãýð á¿ëèéí õ¿¿õä¿¿ä áýëãèéí çàí ¿éëýý

òºäèéëºííóóõûãîðîëääîãã¿é.

Õýðýâýöýãýõíüõ¿¿õäýýáýëýãýðõòíýýòàíüæìýäýõãýæ“ñåêñòîãëîîì”òîãëîõá¿ðäçàãíàæ,

øèéòãýäýã áîë áýëýã ýðõòíèé òóõàé ñºðºã îéëãîëò õ¿¿õäýä àÿíäàà áèé áîëäîã. Íàñàíä

õ¿ðýã÷äèéíõàòóó÷àíãàìºðäºëò,õàðààõÿíàëòíüõ¿¿õäèéíººðèéãººíýýõãýæîðîëäîæáóé


ãýíýí øîõîîðõëûã ñýòãýëèéí òîì øàðõ áîëãîí ººð÷èëæ áîëäîã. Èéì ó÷ðààñ ýöýã ýõ÷¿¿ä

õ¿¿õäèéíõýýýíýõ¿¿ãýíýíøîõîîðõëûãíüçºâîéëãîæ,õîæèìõ¿ì¿¿ñèéíäóíäõýðõýíáèåýàâ÷

ÿâáàëçîõèñòîéãîéëãîõîäíüòóñàëáàëáýëãèéíàìüäðàëûíõóâüäýð¿¿ëõ¿íáîëæòºëºâøèõºä

íüòîìõóâüíýìýðáîëîõáèëýý.Åðíüýöýãýõ÷¿¿äõ¿¿õýäòýéãýýáýëýãýðõòíèéãþóãýæõýëýõ,

áýëãèéíõ¿÷èðõèéëýëãýæþóáîëîõ,áóñàäõ¿íººðòíüòààëàìæã¿éç¿éëõèéõèéãîðîëäâîëÿàõ

¸ñòîéòàëààðÿðèëöàæáàéõûí÷óõëûãìýðãýæèëòí¿¿äçºâëºäºãáàéíà.

Çàðèìýöýãýõèéíñàíààçîâäîãáàñíýãàñóóäàëáîëõ¿¿õäèéíõýýäýðãýäí¿öãýíáàéõíüõ¿¿õäýä

ìóó íºëºº ¿ç¿¿ëäýã ýñýõ àñóóäàë þì. Ãýòýë èõýíõ ìýðãýæèëòýí ãýðòýý í¿öãýí áàéõûã òèéì

÷ ìóó ç¿éë áèø ãýæ ¿çäýã áºãººä õàðèí ÷ èéì ãýð á¿ëèéã õ¿¿õäýä ýýëòýé, àëèâàà áýëãèéí

õ¿÷èðõèéëëèéíàþóëààñàíãèäãýæ¿çäýã.Ò¿¿ãýýð÷áàðàõã¿éýöýãýõýýáýëãèéíàæèëõèéæáàéõûã

ñàíàìñàðã¿éõàðñàíòîõèîëäîëä÷õ¿¿õäèéíçàíáàéäàëäòºäèéëºíñºðºãíºëºº¿ç¿¿ëäýãã¿éãýæ

ñýòãýëñóäëàà÷èä¿çäýãáàéíà.

Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä õ¿¿õäýý ºâºðòºëæ óíòàõ íü õýâèéí ¿çýãäýë áèëýý. Èíãýñíýýð õ¿¿õäèéí

àìüäðàëä ñºðºã ¿ð äàãàâàð ¿ç¿¿ëýõ íü õîâîð áàéäãèéã ÷ ñóäëàà÷èä ìºí òîãòîîñîí áàéíà.

Õ¿¿õýäàÿíäààòîìáîëæ,þìûãóõààðààäèðýõýýðýýí¿öãýíÿâàõààáîëüæ,ãàíöààðààóíòàõûã

ýðõýìëýí,ýöýãýõýýí¿öãýíáàéõàääóðã¿éáàéãààãààèëýðõèéëýõáîëíî.Ýíýòîõèîëäîëäýöýã

ýõ÷¿¿äõ¿¿õäèéíõýýõºãæëèéíýíýõýðýãöýýãîéëãîæ,õ¿íäýòãýäýãáàéõõýðýãòýé.


Õýðýãëýãäýõ¿¿í

1.Òîìöààñ,ìàðêåð,ýñâýëñàìáàðøîõîé

2.Áýëãèéíàìüäðàëûí5¿íäñýíá¿ðýëäýõ¿¿íäáàãòàõç¿éëñòóñá¿ðèéãíüáè÷ñýíêàðòóóä,ñêî÷


Áýëãèéí õàâüòàë ãýæ þó âý? Áýëãèéí àìüäðàë ãýæ þó âý? ãýñýí õî¸ð àñóóëòûã ñàìáàð äýýð

áè÷èæ,ñóðàëöàã÷äûíäóíäÿðèëöëàãàçîõèîíî.(Ñóðàëöàã÷äûíçàðèìíüýíýõî¸ðîéëãîëòèæèë

óòãàòàéãýæáàéõàä,çàðèìíüáýëãèéíàìüäðàëèë¿¿ºðãºíõ¿ðýýòýéîéëãîëòãýæÿíçá¿ðýýð

õàðèóëàõáàéõ)


1. Õàíàí äýýð áýëãèéí àìüäðàëûí 5 ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿íèé (Õ¿íèé õºãæèë, Áýëãèéí ýð¿¿ë

ìýíä,Ñýòãýëèéíõºäºëãººí, õàðèëöààíûýâä¿é,Áýëãèéíçàí ¿éë,Áýëãèéíõ¿÷èðõèéëýë)

íýðèéãáè÷ñýíöààñûã5ººðõýñýãòíààæòîäîðõîéëîëòûãòàíèëöóóëíà(Áàãøèäçîðèóëñàí

ìýäýýëýë).

2. Ñóðàëöàã÷äûã 3-4 á¿ëýã áîëãîí õóâààíà. Á¿ëýã á¿ðò áýëãèéí àìüäðàëûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äýä

áàãòàõç¿éëñèéãáè÷ñýíòàðààæºãºõìàòåðèàë(Õàâñðàëò1)îéðîëöîîòîîãîîðòàðààæºãíº.

3. Á¿ëã¿¿äýäãýýðç¿éëäýýðÿðèëöàæ,àëüá¿ðýëäýõ¿¿íõýñýãòõàìààðàõç¿éëãýäãèéãøèéäâýðëýæ

áàéðëóóëíà.

4. Á¿ëã¿¿äáàéðëóóëæäóóññàíûäàðààíèéòýýðýýÿðèëöàæ,çºâáàéðëóóëñàíýñýõäýýðñàíàë

ñîëèëöîæ,ýöñèéíáàéäëààðáàéðëóóëíà.

Ä¿ãíýëò

• Áýëãèéíàìüäðàëãýñýíîéëãîëòûíòàëààðòàá¿ãäýäÿìàðñýòãýãäýëòºðºâ?

• Áýëãèéíàìüäðàëãýñýíîéëãîëòûíòàëààðíýãäñýíîéëãîëòòîéáàéõíüÿìàðà÷õîëáîãäîëòîéâý?

Áýëãèéí àìüäðàëûí òóõàé îéëãîëò(ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî: “Õ¿íèé áýëãèéí àìüäðàë” ãýñýí îéëãîëòûã òîäîðõîéëæ, ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äýä

õàìààðàõç¿éëñèéãìýä¿¿ëýõ

Çîðèëò:1. “Áýëãèéíàìüäðàë”ãýñýíîéëãîëòûãòîäîðõîéëîõ

2. Áýëãèéíàìüäðàëûíòàâàíá¿ðýëäýõ¿¿íõýñýãòáàãòäàãîéëãîëòóóäûãíýðëýõ



Áýëãèéí àìüäðàëûí òóõàé åðºíõèé îéëãîëò

Õ¿íèéàìüäðàëûííýãýíñàëøã¿éõýñýãíüáýëãèéíàìüäðàëáºãººäõ¿íòºðºëõòíèéàìüäðàë

îðøèíòîãòíîõ,¿ðãýëæëýõíýãýí¿íäýñíüþì.Õ¿¿õýäòºð¿¿ëæ¿ðóäìàà¿ëäýýõ,ýöýãýõáàéõûí

æàðãàëûã àìñàõ çýðýã íü á¿ãä áýëãèéí àìüäðàëòàé õîëáîîòîé. Ãýõäýý áýëãèéí àìüäðàëûã

çºâõºííºõºí¿ðæèõ¿éí¿¿ðýãòýé¿éëàæèëëàãààãýæîéëãîæáîëîõã¿é.Ýíãèéíýýðáîäîîä¿çýõýä

ëõîñóóäõàðèëöàíäóðëàõ,¿ðõ¿¿õýäòýéáîëîõ,áèåáèåýáîëîí¿ðõ¿¿õäýýõàëàìæëàõ,ýð¿¿ë

ìýíäýýõàðèëöàíõàìãààëàõçýðýãàìüäðàëûíîëîíàñóóäàëòàéòóëãàðäàã.

Èéìýýñ õ¿íèé áýëãèéí àìüäðàëûã äàðààõ 5 á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýãò õóâààí îéëãîõîä õÿëáàð

áîëãîñîíþì.¯¿íä:

Õ¿íèé õºãæèë

Õ¿íèéõºãæèëíü òóõàéíõ¿íèéíàñ,áèå,íèéãìèéíáîëîíîþóíóõààíûõºãæëèéíõàðèëöàí

ø¿òýëöýýãýýðòîäîðõîéëîãääîã.

• Òºðºëò

• Íºõºí¿ðæèõ¿éíýðõòíèéá¿òýö,¿éëàæèëëàãàà

• Áèåèéíºñºëò,õºãæèë

• Øèëæèëòèéííàñ

• Öýâýðøèëò

• Áèåèéíãàäíàòºðõ

• Õ¿éñèéíìýäðýìæáýëãèéí÷èãõàíäëàãà

Áýëãèéí ýð¿¿ë ìýíä

Íºõºí ¿ðæèõ¿éí áîëîí áýëýã ýðõòíýý ýð¿¿ë áàéëãàõ, õàìãààëàõ, ¿ð óäìàà ¿ëäýýõ, áýëãèéí

çàí¿éëòýéõîëáîîòîéýð¿¿ëìýíäýäãàð÷áîëîõ¿ðäàãàâàðóóä,òýäãýýðèéíòàëààðõõóâüõ¿íèé

õàíäëàãàçýðãèéãèëýðõèéëñýíîéëãîëòûãõýëíý.

• Æèðýìñëýõýýññýðãèéëýõàðãóóä

• ¯ðõºíäºëò

• ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ-èéíõàëäâàðààññýðãèéëýõ

• Áýëãèéíýð¿¿ëàõóé,õºõáàòºìñãººøàëãàõ

• Æèðýìñýí¿åèéíõÿíàëò

• ¯ðã¿éäýë

ñýòãýëèéí õºäºëãººí, õàðèëöààíû ýâ ä¿é

Õ¿íººðèéíñýòãýëèéíõºäºëãººí,áîäîëñàíààãààáóñäàäèëýðõèéëýõ,áóñäààñõàðèóìýäðýìæ

õ¿ñýõèéãõýëíý.

• ¯åðõýë,íºõºðëºë

• Õàéðäóðëàë

• Áîëçîõ

• Ãýðëýõ

• Ãýðá¿ëèéíõàðèëöàà

• ¯ðõ¿¿õäýýºñãºõ


Áýëãèéí çàí ¿éë

Áýëãèéíäóðõ¿ñëýýèëýðõèéëýõàðãàçàìóóäûãáýëãèéíçàí¿éëãýäýã.

• ¯íñýõ

• Èëæòààëàõ

• Áýëãèéíõàâüòàë

• Ãàðõàíãàëãà

• Áýëãèéíìºðººäºë

Áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýë

Càäàð ñàìóóíä óðóó òàòñàí, õ¿÷ äàâàìãàéëàí ¿éëäñýí áýëãèéí àëèâàà ¿éëäëèéã áýëãèéí

õ¿÷èðõèéëýëãýíý.

• Õ¿éñýýðÿëãàâàðëàíõàðèëöàõ,äîðîìæëîõ

• Õ¿÷èí

• Áîëçîîíû¿åèéíõ¿÷èí

• Öóñàíòºðëèéíõ¿ì¿¿ñèéíõîîðîíäîõáýëãèéíõàðèëöàà

• Ãýðá¿ëèéíõ¿÷èðõèéëýë

• Íàñàíäõ¿ðýýã¿éõ¿¿õäèéíýñðýãõ¿÷èðõèéëýë

Áýëãèéíàìüäðàëûíá¿ðýëäýõ¿¿íõýñã¿¿äíüõîîðîíäîîíÿãòóÿëäààõîëáîîòîé.̄ ¿íèéãòîäîðõîé

æèøýýíäýýðàâ÷¿çüå.Æèøýýíü:Øèëæèëòèéííàñáîëõ¿íèéõºãæèëèéííýãýí¿å.Èõýíõõ¿í

øèëæèëòèéííàñàíäààáóñàäòàé¿åðõýæ,äóðëàæ,áîëçîæýõýëäýãòóëñýòãýëèéíõºäºëãººíèéã

èëýðõèéëæ, õàðèëöààíûýâä¿éòýéáîëîõøààðäëàãàòàé.Ýíý¿åä¿íñýëöýõ,èëýõ,òààëàõçýðãýýð

áýëãèéí ÿíç á¿ðèéí çàí ¿éëèéãòóðøèæ,¿çýæýõýëäýãáàéíà.Óëìààðáýëãèéíõàðèëöààíäîðæ

ýõýëäýãòóëòýäýíäÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ-èéíõàëäâàð,õ¿ñýýã¿éæèðýìñëýõýýññýðãèéëýõçýðãýýð áýëãèéí

ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ ìýäëýã,÷àäâàðòàéáîëîõõýðýãòýé.Ìºí áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýëäºðòºõ

ìàãàäëàëºíäºðòýéáàéäàãòóëõ¿÷èðõèéëëýýñçàéëñõèéõ÷àäâàðøààðäàãääàãáàéíà.



ªñâºð íàñíûõíû áýëãèéí àìüäðàë

ÄÝÌÁ-ûíòîäîðõîéëñíîîð10-19íàñíûõ¿¿õýäçàëóó÷óóäûãºñâºðíàñíûõàíãýõáàýíý¿åíüõ¿í

áèîëîãèéíõóâüäíàñã¿éöýæáèåäààæýõýëäýã.ªñâºðíàñíûõàíººðèéíõ¿éñèéíìýäðýìæèéã

èë¿¿áàòàòãàõûíçýðýãöýýáýëãèéíÿíçá¿ðèéíçàí¿éëèéãòóðøäàã.

Øèëæèëòèéí íàñíû îõèä, õºâã¿¿äèéí áèå ìàõáîäîä ãàðàõ îëîí ÿíçûí ººð÷ëºëò ãàðíà.

ßëàíãóÿà,õºâã¿¿äýä¿ðèéíøèíãýíàíõÿëãàð÷,îõèäîäáèåíèéþì¿çýãäýæýõëýõçýðãýýðòýäýíä

øèíýìýäðýìæ òºðäºã. Ýíý á¿õ ººð÷ëºëò íü òýäýíä õ¿íèé áýëýã ýðõòíèéã ÷óõàë ýðõòýíþì

ãýäãèéãíüìýäð¿¿ëíý.

Øèëæèëòèéí íàñàíä õºâã¿¿äèéí áýëãèéí äààâðûí õýìæýý íýìýãääýã íü òýäíèé áýëãèéí

èäýâõèéãíýìýãä¿¿ëýõøàëòãààíáîëäîã.Õºâã¿¿äèéíèõýíõíüàíõ11-15íàñàíäààãàðõàíãàëãà

õèéæ¿ðèéíøèíãýíýýãàäàãøëóóëäãèéãñóäàëãààõàðóóëäàã.

Ñóäàëãààíä îðîëöñîí çàðèì õºâã¿¿ä çàðèìäàà “ñàíàìñàðã¿é” áàéõàä áèåèéí òàìèðûí

äàñãàëõèéõ,áýëãèéíñýäýëòýéçóðàã¿çýõ,ñýòãýëäòààëàãääàãõ¿íýýõàðàõ¿åä¿ðèéíøèíãýííü

ÿëãàð÷èõäàããýæõàðèóëæýý.Õàðèíõºâã¿¿äèéííàñàõèõòóòàìòýä“ñàíàìñàðã¿é”-ãýýð¿ðèéí

øèíãýíýýÿëãàðóóëàõààáîëüäîãàæýý.

Õºâã¿¿äèéã îõèäòîé õàðüöóóëàõàä áýëãèéí õàâüòàëä àðàé ýðò îðäîã áîëîõ íü ñóäàëãààãààð

íîòëîãäæýý.Ãýñýíõýäèé÷îõèäûíáýëãèéíèäýâõõºâã¿¿äýýñààæìààðäàâàìãàéëæýõëýõáºãººä

ýíý íü 10-20 æèë ¿ðãýëæèëíý. 12-13 õ¿ðòýë íàñíû õ¿¿õä¿¿ä èæèë õ¿éñèéíõýý õ¿¿õä¿¿äòýé

õàðèëöàõ,íàéçàëæ ¿åðõýõ, òîãëîæíààäàõíüèë¿¿áàéäàã.Èéíõ¿¿îõèäîõèäòîéãîî, õºâã¿¿ä

õºâã¿¿äòýéãýýîéðäîòíîáîëæíýãõ¿ðýý¿¿ñãýäýãíüáýëãèéíñîíèðõëîîáèåáèåäýýíýýõíýãýí

íºõöºëáîëîõòàëòàéàæýý.Õºâã¿¿äèéíáýëãèéíçàí¿éëíüíýããàçàðáººãíºð÷ãàðõàíãàëãàõèéõ,

áèåáèåäýýáýëýãýðõòíýýõàðóóëàõ,ãàðààðààîðîëäîõçýðãýýñèë¿¿ãàðäàãã¿éàæýý.Õýäèéãýýð

îõèä,õºâã¿¿äõ¿éñýýðýýÿëãàð÷íàéçëàõáîëîâ÷ýñðýãõ¿éñòíýýñîíèðõîæýõýëíý.Øèëæèëòèéí

íàñíûýõíèé¿åäîõèä, õºâã¿¿ä õàìòäààêèíî¿çýõ, òºðñºíºäºð òýìäýãëýõ, çóãààëàõ çýðãýýð

á¿ëãýýðáîëçîæýõýëäýãáºãººäõàìãèéíò¿ãýýìýëáýëãèéíçàí¿éëíü¿íñýëöýõÿâäàëáàéäàã.

Õàðèíõîñîîðîîáîëçîõíü¿¿íýýñàðàéõîæóó,îéðîëöîîãîîð12,13íàñòàéäýõýëäýã.Îõèä,

õºâã¿¿äáîëçîîíû¿åäýýõàìòãàäóóðÿâæçóãààëàõ,äóóíûáè÷ëýã,ÑD,íîìñýòã¿¿ëñîëèëöîõ,

îõèíûãýðèéíîéðîëöîîçîãñîæÿðèëöàõ¿éëäàâàìãàéëäàã.

Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë áà ºñâºð ¿åèéíõíèé áýëãèéí àìüäðàë

ªñâºð íàñíûõàí ñåêñèéí òàëààð ñîíèðõîæ, èõýâ÷ëýí çóðàãò, êèíî, õºãæèì, íîì, ñîíèí,

ñýòã¿¿ëýýñáýëãèéíàìüäðàëûíìýäýýëëèéãàâäàãáàéíà.Õýâëýëìýäýýëëèéíõýðýãñëýýðöàöàæ

áàéãààñåêñèéíõîëáîãäîëòîéìýäýýëýëíüçàðèìõýðýãëýã÷èéíñýòãýëñàíààíäøóóäíºëººëæ,

áýëãèéíñýðýëõºäºëãºõ,óëìààðÿìàðíýãáýëãèéíçàí¿éëõèéõýäõ¿ðãýæáîëíî.Îëîííèéòèéí

ìýäýýëëèéíõýðýãñýëíüºñâºðíàñíûõ¿¿õäèéíáýëãèéíõàðèëöàà,áýëãèéíàìüäðàëûíòàëààðõ

íóóöõàíøîõîîðõëûãòàéëàõíýãýíõýðýãñýëáîëäîãáàéíà.


Äýëõèéí çàðèì îðíû ºñâºð íàñíûõàí áýëãèéí àìüäðàë

ªñâºðíàñíûõàíáýëãèéíìýäðýìæ,õàíäëàãà,çàí¿éëíüòýäíèéàìüäàð÷áóéíèéãýìñî¸ëûí

îíöëîãîîñøàëòãààëäàã.Ñ¿¿ëèéíõýäýíàðâàíæèëäõîòæèëò,àæ¿éëäâýðæèëòáîëîíáàðóóíû

õýâëýëìýäýýëëèéííºëººãººðäýëõèéíèõýíõîðíûºñâºðíàñíûõ¿¿õäèéíáýëãèéíàìüäðàëûí

òàëààðõ õàíäëàãà, ýðõýìëýõ ç¿éëñ ýðñººð÷ëºãäºæáàéíà.Õ¿¿õä¿¿äºñâºðíàñàíäààáýëãèéí

õàâüòàëäîðäîãáîëñîíòºäèéã¿éàþóëã¿éáýëãèéíõàðèëöààíààñèë¿¿áýëãèéíòààøààëàâàõûã

èë¿¿ä¿çäýãõàíäëàãààæèãëàãäàæáàéíà.Äýëõèéíºíäºðõºãæñºíáîëîíõºãæèæáóé14îðîíä

õèéñýíñóäàëãààíààñõàðàõàäºñâºðíàñíûõàíäóíäæààð17.4íàñàíäààáýëãèéíõàâüòàëäîðæ

áàéíà.Ñêàíäèíàâûíîðíóóäîõèäûíæèðýìñëýëòèéíòîîãîîðõàìãèéíáàãàòàéäòîîöîãääîãíü

õ¿¿õäýäáàãàíàñíààñíüáýëãèéíáîëîâñðîëûãñèñòåìòýéîëãîäîãòîéõîëáîîòîéãýæñóäëàà÷èä

¿çäýã.

ÌåêñèêçýðýãËàòèíÀìåðèêèéíîðíóóäûíºñâºðíàñíûõàíûáýëãèéíàìüäðàëûíáîäèòáàéäàë,

óëàìæëàëò øàøèí õî¸ðûí õîîðîíä çºð÷èë ¿¿ñäýã áàéíà. Òýäíèé õóâüä áýëãèéí àìüäðàë,

æèðýìñëýõýýñ õàìãààëàõ õýðýãñëèéí òóõàé ¿íýí çºâ ìýäýýëýë àâàõ áîëîìæ õîìñ, àâñàí ÷

îðîéòñîíáàéäàã.Ìºíæèðýìñëýõýýñõàìãààëàõõýðýãñëèéíîëäîöìóóòóëîõèäûíæèðýìñëýëò

ºíäºðáàéäàãàæýý.

ÎðîñûíÕîëáîîíûÓëñ,Ýíýòõýãçýðýãõ¿íàìîëîíòîéóëñàäºñâºðíàñíûîõèäûíæèðýìñëýëòèéí

òîîºíäºðõýâýýðáàéíà.Òýäýíäáýëãèéíáîëîâñðîëîëãîõàæèëòóéëààñõàíãàëòã¿éáàéíà.Ìºí

ýíýõî¸ðîðíûîõèä,õºâã¿¿äèéíäóíäÄÎÕçýðýãáýëãèéíçàìûíõàëäâàðòºâ÷í¿¿ä,áýëãýâ÷èéí

òàëààðòàøààìýäýýëýëèõáàéæýý.

ÀÍÓ-òàéõàðüöóóëàõàäßïîíûîõèä,õºâã¿¿äáýëãèéíõàâüòàëäõîæóóîðäîã,îõèäûíæèðýìñëýëò

ìàøáàãàáàéäàã.ßïîíûîõèäõºâã¿¿äáýëãèéíõàâüòàëäîðîõîîñòýâ÷èõèéã÷óõàë÷èëäàãàæýý.

Õÿòàäûíºñâºðíàñíûõíûáýëãèéíèäýâõñ¿¿ëèéíæèë¿¿äýäýðñíýìýãäýæáàéãààáàýíýíüãàäíû

íºëººíººñèë¿¿òýé,òóõàéíîðíûäîòîîäîäãàð÷áóéíèéãýì,ñî¸ëûíººð÷ëºëòòºéõîëáîîòîé

ãýæ¿çýæáàéíà.

ªñâºð íàñ áà ýñðýã õ¿éñèéí áýëãèéí õàðèëöàà

Øèëæèëòèéííàñíûäóíä¿åýñýõëýíºñâºðíàñíûîõèäõºâã¿¿äáýëãèéíõàâüòàëäîðæýõýëäýã.

Øèëæèëòèéííàñíûõ¿¿õäèéíáèåìàõáîäîäãàð÷áóéîëîíººð÷ëºëòººñáîëæáýëãèéíõàâüòàëä

îðîõõ¿ñýëíüíýìýãäýõáîëîâ÷õ¿¿õýäá¿ðáýëãèéíõàâüòàëäîðäîããýñýí¿ãáèø.Çàðèìíüãýíýí

çàíãààñààáîëæáýëãèéíõàâüòàëäîðäîã÷ãýñýíöààøäààòýâ÷èõèéã÷óõàë÷èëäàã.Çàðèìíüþó

õèéæáóéãàà÷áîäîõçàâäàëã¿éíýãýýñíºãººãñîíèðõîí,îéðòîæäîòíîñîæáàéäàã.

ªñâºðíàñíûõíûãáýëãèéíõàâüòàëäîðîîã¿éáîëîíöààøèäîðîõîäàëüõýðîéðáàéãààãààðíü,

áýëãèéíõàâüòàëäîðñîíºñâºðíàñíûõíûãõàâüòàã÷èéíòîîáîëîíòºðºëäíüòóëãóóðëàíäàðààõ

òàâàíá¿ëýãòàíãèëæýý:

1. Õîéøëóóëàã÷ - áýëãèéí õàâüòàëä îãò îðæ ¿çýýã¿é, íýã æèëèéí äîòîð áýëãèéí õàâüòàëä

îðîõã¿éãýæèòãýëòýéãýýðáîääîã.

2. Ñàíààðõàã÷-áýëãèéíõàâüòàëäîãòîðæ¿çýýã¿é÷æèëèéíäàðààãýõýäáýëãèéíõàâüòàëäîðæ

¿çíýãýæáîääîã.

3. Ãàíöóäààáýëãèéíõàâüòàëäîðîã÷-áýëãèéíõàâüòàëäíýãóäààîðñîí.


4. Òîãòâîðòîé-áýëãèéíõàâüòàëäíýãýýñäîîøã¿éîðñîíáîëîâ÷çºâõºíãàíöõàâüòàã÷òàé

5. Îëíûã õîñëóóëàã÷ - áýëãèéí õàâüòàëä íýãýýñ äîîøã¿éîðñîíáîëîâ÷ õî¸ðáîëîí ò¿¿íýýñ

äýýøõàâüòàã÷òàéîõèäõºâã¿¿äáàãòäàãàæýý.

Ýíýàíãèëàëíüñóäàëãààíäîðîëöîã÷äûíçàí¿éëèéãîëîíòàëààñíüõàðüöóóëñàííýëýýäñàéí

ñóäàëãààíä òóëãóóðëàñàí áàéíà. Òóõàéëáàë, ñàíààðõàã÷ á¿ëãèéíõíèéã õîéøëóóëàã÷ õýñýãòýé

õàðüöóóëáàë¿íñýëäýõ,èëæòààëàõçýðýãáýëãèéíõàâüòëûíóðüäàëçàí¿éë¿éëääýã,ñîãòóóðóóëàõ

óíäàà õýðýãëýäýã, ººðòººèòãýëìóóòàé, íàéç íºõºä íü ýðñäýëòýé çàí ¿éë õèéäýã, ñóðëàãààð

òààðóó,ýöýãýõòýéãýýìóóõàðèëöààòàéáàéäàãáàéíà.ªºðººðõýëáýë,ýíýõî¸ðá¿ëýãíüáýëãèéí

õàâüòàëäîðîîã¿éáàéäëààðàààäèëõàí÷,ñàíààðõàã÷á¿ëãèéíõýííüáýëãèéíºíäºðýðñäýëòýé

á¿ëýãò õàìààðàõ ¸ñòîé áàéíà. ¯¿íòýé àäèë áýëãèéí õàâüòàëä ãàíö îðñîí áîëîí òîãòâîðòîé

á¿ëãèéíõèéã îëíûã õîñëóóëàã÷ á¿ëýãòýé õàðüöóóëàõàä áýëãèéí õàâüòàëä ýðò îðñîí, áýëãýâ÷

õýðýãëýäýãã¿é,ñîãòóóðóóëàõóíäààõýðýãëýäýã,ãýðá¿ëèéíõýíáîëîíàíãèõàìòîëîíòîéãîîìóó

õàðèëöààòàéáàéäàãàæýý.

ªñâºð íàñíûõíû áýëãèéí çàí ¿éëèéí õýëáýð

ªñâºðíàñíûõíûáýëãèéíèäýâõíýìýãäýõèéíõýðýýðòýäíèéáýëãèéíçàí¿éëèéíõýëáýðÿíçá¿ð

áîëäîãáàéíà.Êèíñèéíñóäàëãààíäîðîëöîã÷äûí33îð÷èìõóâüíüýðýãòýéõ¿íèéøîäîéã,14

õóâüíüýìýãòýéõ¿íèéáýëýãýðõòíèéãàìààðºäººæòàâèóëäàããýæõàðèóëñàíáàéñàíáîë1970-

ààäîíûñ¿¿ë÷ýýðõèéãäñýíñóäàëãààíääýýðõõóâü65îð÷èìõóâüáîëæýðñºññºíáàéíà.Àìààð

õàâüòàë ¿éëäýõýä æèðýìñýëíý, æèðýìñë¿¿ëíý ãýæ àéõ àþóëã¿é òóë ºñâºð íàñíûõàí ýíý çàí

¿éëèéãò¿ëõ¿¿õýðýãëýäýããýæõàðèóëñàíáàéíà.Áýëãèéíõàâüòàëäîðîîã¿éçàðèìîõèä÷àìààð

õàâüòàëäîðäîã ãýñýíìýäýýëýëáàéíà. Ò¿¿í÷ëýí çàðèìøàøèíø¿òëýã, ¿íäýñòíèéóëàìæëàëò

¸ñçàíøèëäãýðëýõõ¿ðòëýýîíãîíáàéõ¸ñòîéãýñýí¿çýëáàðèìòëàëáàéäàãíüîõèä¿òðýýãýýð

õàâüòàõààñººðõýëáýðèéãñîíãîõîäõ¿ðãýäýãáàéíà.



• À4-èéí 1/4-èéí õýìæýýòýé öààñ õ¿íèé òîîãîîð, ÿíç á¿ðèéí áýëãèéí çàí ¿éëèéã áè÷èõ

öààñíóóäíýãõ¿íä4-5øèðõýãáàéõààðòîîöîæáýëòãýõ

• “Íèéòëýã”,“Íèéòëýãáóñ”,“Õîâîð”ãýñýíáè÷èãòýéãóðâàíøèðõýãöààñ,òîìöààñ,ìàðêåð,ñêî÷

• 2øñàìáàðûíöààñ,ôëîìàñòàð

• “Òèéì”,“¯ã¿é”,“Ýðãýëçýæáàéíà”ãýñýíáè÷èãòýéöààñ


1.“Áýëãèéíàìüäðàëûíòóõàéîéëãîëò”õè÷ýýëýýð¿çñýí“Áýëãèéíçàí¿éë”ãýñýíîéëãîëòûí

òîäîðõîéëîëòûã ýðãýí ñàíàíà. Òîäîðõîéëîëòûã ýðãýí ñàíàñíû äàðààøààðäëàãàòàé áîë

ãàíö íýãýí æèøýýã õàìòäàà ýðãýí ñàíàíà: ¿íñýëöýõ, òýâðýëäýõ, áýëãèéí õàâüòàë ¿éëäýõ,

áýëãèéíìºðººäºëãýõìýò.

• Áýëãèéí çàí ¿éë - Áýëãèéí äóð õ¿ñëèéã òºð¿¿ëæ, óëìààð äóð õàíàõ ìàãàäëàëûãíýìýãä¿¿ëäýãçàí¿éëáóþóáýëãèéíäóðõ¿ñëýýèëýðõèéëýõÿíçá¿ðèéíàðãàõýëáýðèéã

õýëíý.

• Áýëãèéí àìüäðàë - áýëãèéí çàí ¿éë, ò¿¿íä íºëººëæ áóé áèîëîãè, ñýòãýë ç¿é,íèéãìèéíõ¿÷èíç¿éëñèéíöîãöþì.

2.À4-èéí1/4õýìæýýòýéöààñûãõ¿íá¿ðòºã÷öààñàíäýýðººðèéíìýäýõ(õýâëýëìýäýýëëèéí

õýðýãñëýýñóíøèæìýäñýí,õàðñàí,äóóëñàíãýõìýò)áýëãèéíçàí¿éëèéíæèøýýàëüáîëîõ

îëíûãáè÷èõäààëãàâàðºãíº.

3.Ìýääýããýäýãíüººðèéí¿éëääýããýñýíòýéàäèëóòãàòàéáèøãýäãèéãñàíóóëæ,èéìýýñè÷èõ

øààðäëàãàã¿é,ººðñäèéíìýääýãáýëãèéíçàí¿éëèéãá¿ãäèéãæàãñààæáè÷èõèéãàíõààðóóëíà

(çàðèìíüäóðüäàõàäýâã¿é,è÷èõýýðñàíàãäñàí÷ãýñýíáè÷èõèéãõ¿ñíý.)

4.Öààñàíäýýðíýðýýáè÷èõøààðäëàãàã¿éãàíõààðóóëíà.

5.Ñóðàã÷äûíáè÷ñýíöààñóóäûãíüöóãëóóëæ,À4-èéí1/3õýìæýýòýéöààñàíäýýðòîìîîðáè÷íý.

Áýëãèéí çàí ¿éë(Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî:Áýëãèéí çàí ¿éëèéí ÿíç á¿ðèéí õýëáýð, òýäãýýðèéí òàëààðõ õ¿ì¿¿ñèéí áàðèìòàëäàã ¿çýë

áîäëûãõýëýëöýõ

Çîðèëò: 1.Áýëãèéíçàí¿éëãýñýíîéëãîëòûíòîäîðõîéëîëòûãìýäýõ

2.Õ¿ì¿¿ñèéíäóíäíèéòëýã,íèéòëýãáóñ,õîâîðòîõèîëääîãáýëãèéíçàí¿éëèéíæèøýýãíýðëýõ

3.Áýëãèéíçàí¿éëèéíòàëààðÿðèëöàõäààáàðèìòàëáàëçîõèõçàð÷ìûãòàéëáàðëàõ



• Áýëãèéíäóðõ¿ñëýýèëýðõèéëýõÿíçá¿ðèéíàðãàõýëáýðèéãáýëãèéíçàí¿éëãýäýã.

• Õ¿ì¿¿ñáýëãèéíäóðõ¿ñýë,ìýäðýìæýýÿíçá¿ðýýðèëýðõèéëäýãáàáýëãèéíòààøààëàâàõ

àðãàçàìíü÷ÿíçá¿ðáàéäàãòóëáýëãèéíçàí¿éëîëîíáàéäàã.

• Áýëãèéíçàí¿éëèéíòàëààðõ¿ì¿¿ñÿíçá¿ðèéí¿çýëáîäîëòîéáàéäàã.Õ¿ì¿¿ñèéí¿çýëáîäîë

òºëºâøèõºäíü¸ñçàíøèë,óëàìæëàë,øàøèíø¿òëýã,ýçýìøñýíáîëîâñðîë,íàéçíºõºä,ãýð

á¿ëèéíãèø¿¿äèéíõíü¿çýëáîäîëçýðýãîëîíõ¿÷èíç¿éëíºëººëäºã.

• Õ¿íá¿ðãàðöààã¿éáàðèìòëàõ̧ ñòîéøàëãóóðíüõóóëüçààëòþì.Õóóëèàðòîäîðõîéçààãààã¿é

çàí¿éë¿¿äèéíòàëààðáàãøººðèéíõóâèéí¿çýëáîäëîîèëýðõèéëýõýýñçàéëñõèéâýëçîõèíî.

Ó÷èð íü òàíû õóâèéí ¿çýë áîäëûã ÷ òóéëûí çºâ ãýõýä õýö¿¿. Õàðèí òóõàéí çàí ¿éëèéí

òàëààðõ¿ì¿¿ñèéíäóíäáàéäàãÿíçá¿ðèéí¿çýëáîäëûãîëîíòàëààñíüÿðèëöàæ,àëü÷¿çýë

áîäëûíäàâóó,ñóëòàëóóä,ýíýõ¿¿àñóóäàëòàéõîëáîãäîëòîéøèíæëýõóõààíààðáàòëàãäñàí

ìýäýýëëèéãºã÷,ººðñäèéí¿çýëáîäëîîòºëºâø¿¿ëýõýäíüñóðàëöàã÷äàäòóñàëáàëõàìãèéí

¿ðºãººæòýé.


1. Ñóðàëöàã÷äûíãàðãàñàíæàãñààëòàäáóéçàí¿éëõ¿ì¿¿ñèéíäóíä“Íèéòëýã”,“Íèéòëýãáóñ”,

ýñâýë“Õîâîð”òîõèîëäîõòàëààðñàíàëààñîëèëöîíî.

2. Îëîíõèéí ñàíàëûí äàãóó òóõàéí çàí ¿éëèéã áè÷ñýí öààñûã “Íèéòëýã”, “Íèéòëýã áóñ”,

ýñâýë“Õîâîð”ãýæáè÷ñýíöààñíûàëüíýãíèéäîðíààæáàéðëóóëíà.

3. Ýíý ÿðèëöëàãûí ¿åä ñàíàë íèéëýõã¿é àñóóäàë äýýð àíãèä áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí îëîíõèéí

ñàíàëààðøèéäíý.Ãýõäýýáàãøººðèéíõººáîäëîîðõàíäàõã¿éáàéõûãñàíóóëæáàéíà.


1. “Áýëãèéíçàí¿éëòýéõîëáîãäñîíàìäàìæñàíÿíçá¿ðèéíÿðèàæèøýýáîëãîíàâ÷,õ¿ì¿¿ñèéí

äóíäáàéäàãáóðóóîéëãîëò,òºñººëºëíüõóâüõ¿íèéàìüäðàëäÿìàðíºëºº¿ç¿¿ëäýãòàëààð

ÿðèëöàíàãýæòàíèëöóóëíà.

2. Áàãø2øñàìáàðûíöààñ,ôëîìàñòåð,“Òèéì”,“¯ã¿é”,“Ýðãýëçýæáàéíà”ãýñýíáè÷èãòýé

öààñáýëäñýíáàéíà.

3. Ñóðàã÷äûã 2 áàã áîëãîí õóâààíà. Áàã á¿ðò áýëãèéí àìüäðàëòàé õîëáîãäñîí ººðñäèéí

ñîíñîæìýäñýí,òýäíèéõóâüäìàðãààíòàéáàéäàãç¿éëñýý(õîâæèâ,ÿðèà)öààñàíäýýðáè÷èõ

äààëãàâàðºãíº.

4. Áàãóóä áè÷èæ äóóñààä áàãóóä òàíèëöóóëæ, ìàðãààíòàé àñóóäëûí òàëààð õàðèëöàí ñàíàë

ñîëèëöîíî. Ýíý ¿åä íèéãýìä îðøèí áàéãàà áóðóó îéëãîëò, àì äàìæñàí ÿðèàã ¿ã¿éñãýõ

íýìýëòìýäýýëýë,ñòàòèñòèêèéíòîîáàðèìòûãñóðàëöàã÷äàäõýëæºãºõíüç¿éòýé.


1. Áàãø“Òèéì”,“¯ã¿é”,“Ýðãýëçýæáàéíà”ãýñýíáè÷èãòýéöààñûãàíãèéí3òàëäòîãòîîñîí

áàéõáàáàãøèéãäîîðõºãºãäë¿¿ä(Àìäàìæñàíÿðèàíûæèøýýí¿¿ä)-ýýñíýãíýãýýðíüóíøèæ

ºãºõºäîðîëöîã÷èäò¿¿íèéãõýðõýí¿çýæáàéãààãààðàààëüíýãõýñýãòî÷èæçîãñîíî.

2. Íýãèæèëáîäîëòîéáàéãààõ¿ì¿¿ñººðñäèéí¿çýëáîäëîîõàìãààëñàíÿðèëöëàãàºðí¿¿ëíý.

3. Ýíýìàðãààíûÿâöàäáàãøººðèéíõºº¿çýëáîäëûãèëýðõèéëýõã¿éáàéõàäàíõààðíà.


Àì äàìæñàí ÿðèàíû æèøýýí¿¿ä:

• Ýðýãòýéõ¿íáýëãèéíõàâüòàëäîðîõã¿éóäâàëáýëãèéíñóëðàëòàéáîëäîã.

• Àíõíûáýëãèéíõàâüòëààðæèðýìñýíáîëäîãã¿é.

• ¨ñæóðàìòàé ýìýãòýé÷¿¿ä ö¿íõýíäýý áýëãýâ÷ àâ÷ ÿâäàãã¿é áà õýðýãëýõ òàëààð íàéç

çàëóóäàà÷õýëæç¿ðõýëäýãã¿é.

• Ýòãýýäìàÿãèéíõóâöàñºìññºíººðººýìýãòýéõ¿íáýëýíãýäãýýõàðóóëäàã.

• Çºâõºíõàéðòàéõ¿íòýéãýýáýëãèéíõàðèëöààíäîðîõõýðýãòýé.

• Ýìýãòýéõ¿í18íàñõ¿ðòëýý“îíãîí”ÿâíàãýäýãÿìàðíýãýíøàëòãààíòàéãýñýí¿ã.

• Çºâõºíçàëóóíàñàíäààõ¿ì¿¿ññåêññîíèðõäîã.

• Áýëãýâ÷ã¿éáýëãèéíõàðèëöààíäîðíîãýäýãáîëíýãýíäýýèòãýæáàéãààãèéíèëðýëþì.

• Ãàðõàíãàëãàõèéõíüçàéëøã¿éáýëãèéíñóëðàëäõ¿ðãýäýã.

• Áýëýãýðõòíèéõýìæýýíüñåêñýýñòààøààëàâàõàäíºëººëäºã.

Ä¿ãíýëò

Áýëãèéíçàí¿éëèéíîëîíõýëáýðáàéãààíüõ¿íá¿ðçààâàë¿éëäýõ¸ñòîéãýñýí¿ãáèøãýäãèéã

îíöëîíàíõààðóóëàõõýðýãòýé.Õýííýãíèéáýëãèéíçàí¿éëèéã“õýâèéí”ýñâýë“ãàæ”ãýæÿàðàí

àíãèëàõã¿éáàéõ,ýäãýýðçàí¿éëèéíòàëààðõ¿ì¿¿ñèéí¿çýëáîäîëÿëãààòàé,ìàðãààíòàéáàéæ

áîëîõòóëººðèéí¿çýëáîäëîîòóëãàõã¿éáàéõ¸ñòîéãýäãèéãõýëæõè÷ýýëýýä¿ãíýíý.



Áýëãèéí çàí ¿éë áà ò¿¿íä íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éëñ

Õ¿íèéáýëãèéíçàí¿éëäáýëýãýðõòýíòîãòîëöîîíûá¿òýö,¿éëàæèëëàãàà,áýëãèéíäààâàð,õ¿éñ,

áýëãèéíáîëîíáèåèéí ýð¿¿ëìýíä çýðýã áèîëîãèéí õ¿÷èí ç¿éëýýñ ãàäíà ñýòãýë ç¿éíáîëîí

íèéãìèéíàñóóäëóóä÷íºëººëäºã.

Øèíæëýõóõààíõºãæòºëõ¿ì¿¿ñèéíòàíèíìýäýõ¿éíòîìîîõîíýõ¿¿ñâýðíüøàøèíáàéñàí.ªíºº

¿åä÷ãýñýíøàøèíõ¿ì¿¿ñèéíáýëãèéíàìüäðàëûíòàëààðõ¿çýëáîäîëäíºëººëñºíõýâýýðáàéíà.

Ñàÿõíûãáîëòîëîëîíîðîíäáýëãèéíàìüäðàëûíàñóóäàëèõýäõààãäìàë,íóóöáàéäàëäáàéâ.

Áýëãèéíàìüäðàë,ñåêñèéíòàëààðÿðèõ÷õîðèîòîéáàéñàí.Çàðèìíèéãýìñî¸ëäýõíýðíüãýð

îðíûàæèëýðõýëæ,¿ðõ¿¿õäýýàñðàõàäõàìàãöàãçàâààçîðèóëæáàéõàä,ýð÷¿¿äáèåý¿íýëýã÷,

íàñàíä õ¿ðýýã¿éîõèäòîéîðîîöîëäîõ çàí ¿éëäàâàìãàéëæáàéæýý. Ãýâ÷áýëãèéíàìüäðàëûã

òºäèéëºíèëÿðüäàãã¿éáàéñàíýíý¿åä÷ÀÍÓáîëîíÅâðîïûíîëîíóëñîðîíäáýëãèéíàìüäðàëûã

ñî¸ëèðãýíøëèéíõíüòàëààññóäàëñàíñóäàëãààíûîëîííîìáè÷èãäñýíáàéíà.

Õ¿íèé áýëãèéí àìüäðàëûí ñýòãýë ç¿éí àñóóäëûã Àâñòðèéí ýì÷, ñýòãýë ñóäëàà÷ Çèãìóíä

Ôðåéä(1856-1939)àíõñóäàëñàííüáàãàã¿éàìæèëòàäõ¿ð÷,îëîííèéòèéíòºäèéã¿é,¿å¿åèéí

ñóäëàà÷äûíàíõààðëûãõàíäóóëñàíàæëûíýõëýëíüáîëæýý.

Õ¿íèéáýëãèéíàìüäðàëûíñóäàëãààíüáèîëîãè,ñýòãýëñóäëàë,ñîöèîëîãèçýðýãñàëáàðøèíæëýõ

óõààíòàé àäèë òóñäàà áèå äààñàí áàéäàëòàé áèø, õàðèí ýäãýýð øèíæëýõ óõààíóóäòàé íÿãò

óÿëäààõîëáîîòîéáèîëîãè÷,õ¿íñóäëàà÷,ñýòãýëñóäëàà÷,íèéãýìñóäëàà÷,ýì÷íàðûíõàìòûí

õ¿÷èí÷àðìàéëòààðõºãæñºíþì.

Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë áà áýëãèéí çàí ¿éë

Îð÷èí¿åäõýâëýëìýäýýëëèéíõýðýãñýëíüîëîííèéòýäíºëººëºõ÷àäàâõààðààºíãºðñºí¿åä

øàøíû¿ç¿¿ëæáàéñàííºëººòýéèæèëõýìæýýòýéáàéíà.Îð÷èí¿åäîëîííèéòèéíìýäýýëëèéí

õýðýãñýëíüõóâüõ¿íäáýëãèéíàìüäðàëûíòàëààðõîéëãîëò,¿çýëáîäîë,èòãýë¿íýìøèëá¿ðýëäýõýä

øèíæëýõ óõààíû îëîëòîîñ ÷ èë¿¿ íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áîëæýý. ªíãºðñºí ¿åä íîì, ñýòã¿¿ë çýðýã

õýâëýìýëìàòåðèàëíüìýäýýëëèéíãîëýõ¿¿ñâýðáàéñàíáîëîð÷èí¿åäòåëåâèç,èíòåðíåòýýñ

ìýäýýëýëàâàõûãºñâºðíàñíûõ¿¿õýäçàëóó÷óóäèë¿¿ä¿çýõáîëæýý.

Ìýäýýëëèéí õýðýãñýë íü îëîí íèéòýä ãóðâàí íºëºº ¿ç¿¿ëäýã ãýäãèéã òîãòîîæýý. Íýãä¿ãýýðò,

íèéãìèéíîëîíòàëòàìüäðàëûã¿ç¿¿ëäýãòóëõ¿ì¿¿ñáîëñîí¿éëÿâäëûíòàëààðòóíãààíáîääîã.

Õî¸ðäóãààðò,íýâòð¿¿ëýãáýëòãýñýííàéðóóëàã÷ººðèéí¿çýëáîäëîîð¿ç¿¿ëýõ ç¿éëýýøèéääýã

òóëõ¿ì¿¿ñòìýäýýëëèéãòóëãàõíýãõýëáýðáàéíà.Ãóðàâäóãààðò,õýâëýëìýäýýëëèéíõýðýãñëèéí

ìýäýýíýýñ õ¿ì¿¿ñ ñóðàëöäàã áàéíà. Îëîí íèéòèéí õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí ýäãýýð

íºëººíüõ¿íèéáýëãèéíàìüäðàëòàéõîëáîîòîéìýäëýã,èòãýë¿íýìøèëáàçàí¿éëòºëºâøèõºä

íºëººëäºãíüãàðöààã¿éþì.

22 Á¿ëýã 2 Ãýð á¿ë, ãýð á¿ë òºëºâëºëò

Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûí áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä “Ãýð á¿ë, õàìò îëîí

äîòðîîººðèéíõººîðîí çàéãìýäðýõ, õàðèóöàõ”, ñóóðüáîëîâñðîëûí ò¿âøèíä“Áè ãýðá¿ë,

õàìòîëíûãèø¿¿äèéíõóâüäòîäîðõîéýðõ¿¿ðýãòýéãýäãýýóõàìñàðëàõ“,“Ãýðá¿ëèéíõàðèëöààíä

òýãø îðîëöîõ, õàðèóöëàãàòàé õàíäàõ“, á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä “Ãýðëýëò, ò¿¿íèé

¿¿ðýã õàðèóöëàãûã óõàìñàðëàõ, õàìòðàí àìüäðàõ ãýäýã îéëãîëòîîñ ÿëãàæîéëãîõ“, “Ýöýã ýõ

áîëîõûí¿¿ðýã,õàðèóöëàãà,ãýðá¿ëòºëºâëºëòºäõîñóóäûíã¿éöýòãýõýðõ¿¿ðãèéãóõàìñàðëàõ“

çýðýã÷àäâàðóóäûãÅÁÑ-èéíñóðàëöàã÷äàäýçýìø¿¿ëýõýýðòóñãàñàíáàéíà.Òóñàñóóäëûíõ¿ðýýíä

áîëîâñðîëûíò¿âøèíá¿ðòäàðààõçîðèëãûãäýâø¿¿ëæáàéíà.¯¿íä:

• Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä:Ãýðá¿ëèéíãèø¿¿äèéãÿëãàíòàíèõ,íýðëýõ,ãýðá¿ëäýõººðèéíýðõ,¿¿ðãèéãìýäýõ,ºðõèéíîðëîãî,çàðëàãà,òºñâèéíòàëààðàíõàíøàòíûìýäëýãòýéáîëîõ

• ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä:Ãýðá¿ëèéíãèø¿¿äèéí¿¿ðýãõàðèóöëàãûãìýäýõ,ºðõèéíòºñâèéãçîõèîõàðãàäñóðàëöàõ,ãýðá¿ëòºëºâëºëòèéíòàëààðñóóðüìýäëýãòýéáîëîõ

• Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä:Ãýðá¿ëáîëîõîäººðèéãººáýëòãýõ,ãýðá¿ëòºëºâëºõáîëîí æèðýìñëýõýýñ ñýðãèéëýõ àðãóóäûí òàëààð ìýäýæ, ººðò òîõèðîõ æèðýìñëýõýýñ

ñýðãèéëýõàðãàõýðýãñëèéãñîíãîæ÷àääàãáîëîõ

Îð÷èí ¿åä ãýð á¿ë ñàëàõ, ò¿¿íèé óëìààñ ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ýðõ ¿¿ðýã çºð÷èãäºõ ÿâäàë

îëøèð÷áàéãààòàéõîëáîîòîéãîîðãýðá¿ëòºëºâëºëòèéíàñóóäàë÷óõëààðòàâèãäàæáàéãààòàé

õîëáîãäóóëàíáèäÅÁÑ-ääýýðõàñóóäëûãáàãàáîëîâñðîëîîñýõëýíòîäîðõîé¿åøàòòàéàãóóëãûí

çàëãàìæ õîëáîîòîé çîõèîí áàéãóóëàõ íýãýí õóâèëáàðûã ñàíàë áîëãîæ áàéíà. Áîëîâñðîëûí

ò¿âøèíá¿ðòýçýìø¿¿ëýõìýäëýã,÷àäâàð,õàíäëàãûã1-ðõ¿ñíýãòýäõàðóóëñàíáîëíî.

ÃÝÐ Á¯Ë, ÃÝÐ Á¯Ë òªËªâËªËò

Á¯ËÝÃ

2

23Á¿ëýã 2 Ãýð á¿ë, ãýð á¿ë òºëºâëºëò

Àãóóëãà

Ìýäëýã ×àäâàð Õàíäëàãà


· Ãýðá¿ë,ãýðá¿ëèéíãèø¿¿ä

· Ãýðá¿ëäýõõ¿¿õäèéíýðõ¿¿ðýã

· Ãýðá¿ëèéíãèø¿¿äèéíõîîðîíäûíõàðèëöàà

· ªðõèéíîðëîãî,çàðëàãàáóþóºðõèéíòºñºâ

· Ãýðá¿ëèéíãèø¿¿äèéãíýðëýõ· Ãýðá¿ëèéíá¿òýö,õýëáýðèéã

òîäîðõîéëîõ,ÿëãààãòàéëáàðëàõ

· Áèãýðá¿ëèéíãèø¿¿íèéõóâüäòîäîðõîéýðõ¿¿ðýãòýéãýäãýýóõàìñàðëàõ,ã¿éöýòãýõ

· Ãýðá¿ëèéíãèø¿¿äòýéçºâõàðèëöàõ,òýäíèéãîéëãîõ

· ªðõèéíîðëîãî,çàðëàãûãÿëãàíòàíèõ

· Ãýðá¿ëèéíãèø¿¿íãýäãýýóõàìñàðëàäàã,¿¿ðýãõàðèóöëàãààõ¿ëýýäýãáàéõ

· Ãýðá¿ëèéíÿëãààòàéáàéäàë(çàíçàíøèë,ýðõýìëýäýãç¿éëã.ì)-ûãîéëãîäîã,õ¿íäýòãýäýãáàéõ

· Ìºíãººõýðýãöýýòýéç¿éëäçàðöóóëäàãáàéõ

ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí

· Ãýðá¿ëèéíãèø¿¿äèéí¿¿ðýãõàðèóöëàãà

· Ãýðá¿ëèéí¸ñçàíøèë,óëàìæëàë

· Ãýðá¿ëòºëºâëºëò· ªðõèéíòºñºâ

çîõèîõàðãà

· Ãýðá¿ëèéíãèø¿¿äèéíýðõ¿¿ðãèéãóõàìñàðëàõ,ã¿éöýòãýõ

· Ãýðá¿ëèéí¸ñçàíøèë,óëàìæëàëààõ¿íäýòãýõ,õàäãàëàõ

· Ãýðá¿ëýýòºëºâëºõèéíà÷õîëáîãäëûãòàéëáàðëàõ

· ªðõèéíòºñâèéãñàð,óëèðàë,æèëýýðòîîöîîëîõ

· Ãýðá¿ëèéíãèø¿¿íèéõóâüä¿¿ðãýýã¿éöýòãýäýãáàéõ

· Ãýðá¿ëèéí¸ñçàíøèë,óëàìæëàëààõ¿íäýòãýæ,õàäãàëæ,ºâë¿¿ëäýãáàéõ

· ªðõèéíòºñºâò¿íäýñëýíìºíãºº¿ðàøèãòàéçàðöóóëæ,õýìíýëòòýéõàíääàãáàéõ


· Ãýðëýëò,ò¿¿íèéõàðèóöëàãà

· Æèðýìñëýõýýññýðãèéëýõàðãóóä

· ¯ðõ¿¿õäýýºñãºæ,õàéðõàëàìæòàâèõõýëáýð¿¿ä

· ªðõèéíòºñâèéãçîõèöóóëàõ,õýìíýõàðãóóä

· Èðýýä¿éíõàíèéãçºâñîíãîõîäàíõààðàõç¿éëñèéãòîäîðõîéëîõ

· Ãýðëýëò,ò¿¿íèé¿¿ðýãõàðèóöëàãûãóõàìñàðëàõ

· Æèðýìñëýõýýññýðãèéëýõàðãààñ·ªºðòººòîõèðîõûãñîíãîõ· Ýöýã,ýõáàéõ¿¿ðýãõàðèóöëàãàà

óõàìñàðëàæ,¿ðõ¿¿õäýýõàéðëàõ· Ãýðá¿ëáîëîõáàõàìòðàí

àìüäðàã÷áàéõûíÿëãààãòàéëáàðëàõ

· ªðõèéíòºñâººõýìíýõàðãóóäûãýçýìøèõ,òºëºâëºõ

· Ãýðá¿ëèéíõýýñàéíñàéõíûòºëººàíõààð÷,õè÷ýýäýãáàéõ

· Ãýðá¿ëýýòºëºâëºäºãáàéõ· ªðõèéíòºñâººõÿíàæ,¿íýëýëòä¿ãíýëòõèéäýãáàéõ



• “Ãýðá¿ëèéíõýýòóõàéÿðèëöúÿ”,“¯ãá¿òýýöãýýå”,“¯ãîëöãîî¸”çýðýãòîãëîîìîîðòîãëîõ

óäèðäàìæ(õàâñðàëò1-3)

• Õ¿¿õäèéíýðõ,¿¿ðãèéãõàðóóëñàíçóðàã(õàâñðàëò4)

• Áàãòóñá¿ðòñàìáàðûíöààñ,ôëîìàñòåð


• Ñóðàã÷á¿ðòãýðá¿ëäíüàìüäàðäàãõ¿ì¿¿ñèéãòîî÷èíáè÷èõäààëãàâàðºãíº.

• “Ãýðá¿ëèéíõýýòóõàéÿðèëöúÿ”,“¯ãá¿òýýöãýýå”,“¯ãîëöãîî¸”çýðýãòîãëîîìîîñòóõàéí

íàñíûñóðàëöàã÷äàäòîõèðîõûãñîíãîæ,õîñõîñîîðîîòîãëîõóäèðäàìæèéãòàéëáàðëàíà.

Òîãëîîìûí ãîë çîðèëãî íü ººðèéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí òàëààð áóñàäòàé õàðèëöàí

ÿðèëöàõàä÷èãëýãäýíý.Áàãøõîñóóäûíäóíäóóðÿâæ,àëüáîëîõãýðá¿ëèéíººðººðòºðëèéí

òºëººëºë (öººí áà îëîí àì á¿ëòýé, òºðñºí, äàãàâàð, ¿ð÷ëýí àâñàí õ¿¿õýäòýé ã.ì) áîëæ

÷àäàõñóðàã÷äûãñîíãîæ,àëüñóðàã÷ààðãýðá¿ëèéíõíüòóõàéÿðèóëàõààòîâëîíî.

• Ñîíãîñîíñóðàã÷äààðãýðá¿ëèéíõíüòàëààðÿðèóëæ,õýíèéõíüãýðá¿ëöººíáîëîíîëîíàì

á¿ëòýéáîëîõûãòàéëáàðëóóëíà.


• Á¿õñóðàã÷äàäÿíçá¿ðèéíãýðá¿ëèéíçóðãèéãòàðààíºã÷,äàðààõçààâðûíäàãóóàæèëëóóëíà.

¯¿íä:

1. Ãýðá¿ëèéíãèø¿¿äèéíòîîããàðãàõ

2. Ãýðá¿ëèéíãèø¿¿äèéãíýðëýõ

3. Ãýðëýñýíõîñóóäãýðá¿ëèéíãèø¿¿äèéãÿëãàõ

• Ãýð á¿ëä ÿìàð ÿìàð õ¿ì¿¿ñ áàãòäàãèéã ñóðàã÷äààð íýðë¿¿ëæ, áàãø ñàìáàð äýýð áè÷ýýä

ãýðëýã÷èä,òºðºëñàäàíãèéíõ¿íèéÿëãààãá¿ä¿¿â÷àøèãëàíòàéëáàðëàíà.

Ãýð á¿ë (Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî: Ãýðá¿ëèéíãèø¿¿äèéãÿëãàíòàíèõ,¿¿ðãèéãíüòàéëáàðëàõ,ãýðá¿ëãýæþóáîëîõûãòîäîðõîéëîõ

Çîðèëò:1. Ãýðá¿ëèéíãèø¿¿ä(òºðºëñàäàíãèéíõ¿ì¿¿ñ)-èéãíýðëýõ,ãèø¿¿äèéíòîîíîîñõàìààðàí

ãýðá¿ëèéãàíãèëàõ2. Ãýðá¿ëèéíãèø¿¿äèéí¿¿ðãèéãòàéëáàðëàõ3. “Ãýðá¿ë”ãýñýíóõàãäàõóóíûãòîìü¸îëîõ



Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëüä çààñíààð ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íä ãýðëýã÷èä áóþó òýäýíòýé õàìò àìüäàð÷

áàéãàà õ¿¿õýä, òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñ õàìààðäàã. “Òºðëèéí õ¿í” ãýäýãò ãýðëýã÷äèéí ýöýã,

ýõ, ºâºã ýöýã, ýìýã ýõ, à÷ õ¿¿, à÷ îõèí, çýý õ¿¿, çýý îõèí, òýäãýýðèéí õ¿¿õä¿¿äèéã áàãòààäàã áîë

“ñàäàíãèéí õ¿í” ãýäýãò ãýðëýã÷èéí òºðñºí àõ, ýã÷, ä¿¿, àâãà, íàãàö, òýäãýýðèéí õ¿¿õä¿¿ä áàãòàíà.


• Ñóðàã÷äûãõýäõýäýíáàãòõóâààæ,áàãòóñá¿ðòãýðá¿ëãýæþóáîëîõòàëààðä¿ãíýëòãàðãàõ

äààëãàâàðºã÷,ã¿éöýòãýñíèéíüäàðààººðñäèéíä¿ãíýëòýýòàéëáàðëàõáîëîìæèéãîëãîíî.

• Áàãóóä òàéëáàðëàæ äóóññàíû äàðàà áàãø íýãòãýí ä¿ãíýæ “ãýð á¿ë”-èéí òîäîðõîéëîëòûã

ãàðãàíà.


• Ãýð á¿ë ãýæ õàìòäàà àìüäàðäàã, áèå áèåòýéãýý ÿìàð íýãýí õîëáîîòîé (öóñàí õîëáîîòîé,

ãýðëýñýí ã.ì.) á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéã õýëíý. Çàðèì àìüòàä ÷ ¿ð òºëºº àñàð÷, ãýð á¿ëòýé òºñººòýé

ç¿éëèéã á¿ðä¿¿ëäýã áàéíà.

• Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëüä ãýðëýëòèéí ¿ð ä¿íä áóé áîëñîí, ýä õºðºíãèéí áóñ àìèíû áîëîí ýä

õºðºíãèéí ýðõ, ¿¿ðãýýð õîëáîãäñîí õàìòûí àìüäðàë á¿õèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéã ãýð á¿ë

ãýõ ãýæ çààñàí áàéíà.


• Ñóðàã÷äààðãýðá¿ëäýýÿìàðýðõ,¿¿ðýãòýéáîëîõûãíüáè÷¿¿ëíý.

• Çóðàã(Õàâñðàëò4)àæèãëóóëàíàëüçóðàãòõ¿¿õäèéíýðõèéã,àëüçóðàãò¿¿ðãèéãíüõàðóóëñàí

áàéãààãÿëãóóëíà.

• Çóðàãáîëîíñóðàã÷äûíáè÷ñýíýðõ,¿¿ðãèéíòàëààðÿðèëöàæ,îëîíóäààäàâòàãäñàíñàíààã

íýãòãýíñàìáàðäýýðáè÷íý.

• Ñóðàã÷äûíòîäîðõîéëñîíýðõ,¿¿ðýãäóòóóáàéâàëáàãøäàðààõìýäýýëëèéãàøèãëàííýìýëò

òàéëáàðõèéíý.



Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä íü áèå áèåý õàëàìæëàõ, õ¿íäýòãýõ, àëèâàà õýëáýðýýð õýí íýãíèé ýðõèéã

çºð÷èõã¿é áàéõààñ ãàäíà áèå áèåý òýæýýí òýòãýõ ¿¿ðýãòýé áàéíà. Òýæýýí òýòãýíý ãýäýã íü ãýð

á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí àëü íýã íü íºãººäºº ìàòåðèàëëàã òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõèéã îéëãîäîã. Ìºí ãýð

á¿ëèéí ãèø¿¿ä íü íýã íýãèéãýý îéëãîæ, ñýòãýë ñàíààíû äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áàéõ ¿¿ðýãòýé.

Õ¿¿õýä ãýð á¿ëèéí õàìãèéí àíõààðàë õàëàìæ øààðäñàí ãèø¿¿í òóëä äàðààõ ýðõèéã ýäëýõ

¸ñòîé.

1. Ýð¿¿ë ìýíä ºñºæ áîéæèõ;

2. Àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ;

3. Õ¿÷èðõèéëëýýñ àíãèä áàéõ, ãýìò õýðýã, çºð÷èë áîëîí íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí àëèâàà

çºð÷ëººñ õàìãààëóóëàõ;

4. Ýöýã ýõòýéãýý õàìò àìüäðàõ, òýäíèé àíõààðàë õàëàìæèíä áàéõ;

5. Ñóóðü áîëîâñðîë ýçýìøèõ, òºðºëõ õýë, áè÷èã ¿ñýã, ̧ ñ çàíøèë, ò¿¿õ ñî¸ëûí óëàìæëàëûã

ºâëºí ýçýìøèõ;

6. Ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ ýðõèéã íü çºð÷ñºí òîõèîëäîëä

òýäýíòýé õóóëü ¸ñíû õàðèëöààãàà çîãñîîõ, òàñëàõ, ñýðãýýõ ýðõòýé.

Ýöýã ýõ íü õ¿¿õäèéíõýý ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Õàðèí õ¿¿õýä äàðààõ

¿¿ðýãòýé:

1. Ýöýã, ýõýý áîëîí áóñàä õ¿ì¿¿ñèéã õàéðëàõ, õ¿íäýòãýõ, òýäýíä òóñëàõ;

2. Ýõ îðîí, áàéãàëü îð÷íîî õàéðëàí õàìãààëàõ;

3. Ñóóðü áîëîâñðîë ýçýìøèõ;

4. Òºðèéí õóóëü ¸ñûã ñàõèæ, àðä îëíû ºâ óëàìæëàëûã äýýäëýí õ¿íäýòãýõ, ýçýìøèõ;

5. Ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ;

6. Àâüÿàñ ÷àäâàðàà õºãæ¿¿ëýõ.

¯íýëãýý

Òóñõè÷ýýëèéã¿íýëýõäýýñóðàã÷èéíîðîëöîîãººðººðíü¿íýë¿¿ëýõàðãûãõýðýãëýæáîëíî.̄ ¿íèé

òóëäáàãøñóðàã÷á¿ðòäàðààõõ¿ñíýãòèéãòàðààíºã÷ñóðàã÷äààðõè÷ýýëäýýðòºëºâëºãäñºí¿éë

àæèëëàãààòóñá¿ðòèäýâõòýéîðîëöñîíñóðàã÷äûííýðèéãõàðãàëçàõáàãàíàíäáè÷¿¿ëíý.

¯éëàæèëëàãàà1 ¯éëàæèëëàãàà2 ¯éëàæèëëàãàà3 ¯éëàæèëëàãàà4

Èäýâõòýéîðîëöñîíñóðàã÷äûííýð

Ìºíñóðàã÷èéíººðèéí¿íýëãýýíèéõóóäñûãàøèãëàæáîëíî.


ªªðèéí ¯íÝËÃÝÝíèé Õóóäàñ

Ýíýõè÷ýýëèéíõàìãèéíñîíèðõîëòîéõýñãèéãíýðëýíý¿¿............................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

Ýíýõè÷ýýëýýñõàìãèéíñàéíìýääýã,÷àääàãáîëñîíç¿éëþóâý?.................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

Áàãøààñààþóàñóóìààðáàéíàâý?...............................................................................................

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

ÒîÃËîîì

¯ã á¿òýýöãýýå

1.ªãñºí¿ñãèéãçºâáàéðëóóëæ,ãýðá¿ëèéíãèø¿¿äèéííýðèéãá¿òýíýý¿¿.

2.Ãýðá¿ëèéíãèø¿¿íèéýðõ¿¿ðãèéíòàëààðòàéëáàðáè÷íý¿¿.

ã÷ý........................................................................

ìýýý......................................................................

àâà........................................................................

õà..........................................................................

àöíàã....................................................................

ººâº......................................................................

¿¿ä.........................................................................

¿¿õ.........................................................................

âàãà.......................................................................

æýý........................................................................

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 1


¯Ã îËöÃîî¸

Õºíäëºí áîëîí áîñîîãîîð ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéã îëíî óó.

À Ñ Í Ç ª Ý Õ Í Ý Ð

Á Ø À À Â Ë À Ó À Õ

Â Í Ò Ý Û Á Ë Í Ó Ì

Ä À ª Î É Ý Õ Ø Õ Î

Å Ã Â Õ Ì Ð Í Ý ¯ Ä

Ò À Þ È Ñ Ý ª À ¯ Ó

Ì Ö Û Í × Ã Õ Á Â Ì

Ý Ì Ý Ý ß × ª Ë Ê Ý

È ª ß Ô Ã Û Ð À Ø Ý

Ó Ë Ê Û Ý Ì Ô Ì Í Æ

À Ñ Í Ç ª Ý Õ Í Ý Ð

Á Ø À À Â Ë À Ó À Õ

Â Í Ò Ý Û Á Ë Í Ó Ì

Ä À ª Î É Ý Õ Ø Õ Î

Å Ã Â Õ Ì Ð Í Ý ¯ Ä

Ò À Þ È Ñ Ý ª À ¯ Ó

Ì Ö Û Í × Ã Õ Á Â Ì

Ý Ì Ý Ý ß × ª Ë Ê Ý

È ª ß Ô Ã Û Ð À Ø Ý

Ó Ë Ê Û Ý Ì Ô Ì Í Æ

Ààâ Îõèí Ýõíýð ýìýý Íºõºð

Íàãàö Õ¿¿ Áýð ýã÷

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 2


ÃÝð Á¯ËèéíÕÝÝ ÒóÕàé ÿßðèËöúßÿ

1Ãàðàà

2Òàíàéãýðá¿ëõýäýíãèø¿¿íòýéâý?

3 4×èýã÷òýéþó?

53í¿äóðàãøàà!

6×èõýäýíàõòàéâý?

72í¿äáóöààä!

8Ãýðá¿ëèéíãèø¿¿äýýíýðëýíý¿¿

9Òàíàéãýðá¿ëõààíààìüäàðäàãâý?

16×èèðýýä¿éäÿìàðìýðãýæèëòýéáîëîõûãìºðººääºãâý?

15Òàíàéãýðá¿ëèéíõýíÿìàðàñóóäëààðèõÿðèëöäàãâý?

14×èä¿¿äýýÿàæòóñàëäàãâý?

135í¿äóðàãøàà!

12×èíèéõèéõäóðòàéç¿éëþóâý?

11Òàíàéààâ,ýýæÿìàðàæèëýðõýëäýãâý?

10

17

18Ààâ,ýýæäýýÿàæòóñàëäàãâý?

194í¿äáóöààä!

20Ãýðá¿ëýýñýý÷èõýíòýéíüõàìãèéíîéðäîòíîõàðèëöäàãâý?

21×èãýðá¿ëèéíãèø¿¿äýýÿìàðáàéãààñàéãýæáîääîãâý?

22Òàíàéàõ,ýã÷õýäýííàñòàéâý?Òýäãýðëýñýí¿¿?

23Ààâ,ýýæèéíõýýòºðëèéíõàìààòàíñàäíûãíýðëýíý¿¿?

24×èºâºº,ýìýýãèéí¿ãýíäîðäîãóó?

25Áàðèà

“Òà áèòãèé óóðëààðàé” òîãëîîì òîãëîîðîé.

Øîîíû òîîãîîð í¿¿æ òîõèðîõ í¿äýí äýõ àñóóëòàä õàðèóëæ, ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýýðýé.

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 3

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 4

☺

☺

☺



• Êåéñ(õàâñðàëò1)

• Ìýäýýëýë(õàâñðàëò2)


• Ñóðàã÷äûã íýãýýñ íàéì õ¿ðòýë òîîëóóëæ, èæèë òîîòîé ñóðàã÷äûã íýã áàã áîëãîí, 8 áàãò

õóâààíà.

• Õàâñðàëòäàõüòîõèîëäëóóäûãõàé÷ëàíáàãóóäàäòàðààíºã÷õýëýëö¿¿ëíý.Ñóðàã÷èäõîñóóäûí

õ¿ðñýíøèéäëèéíøàëòãààíûãîëæ,æàãñààíáè÷íý.Òóõàéëáàë,“Áèäñàÿõàíãýðëýñýíó÷ðààñ

õàäìóóäòàéãàà õàìò àìüäàðäàã. Èéìýýñ õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ áîëîîã¿é ãýäýãòýé ñàíàë íýã

áàéíà.”ãýñýíòîõèîëäîëäèéìøèéäýëäõ¿ðñýíøàëòãààíûãäàðààõáàéäëààðòîäîðõîéëæ

áîëíî.¯¿íä:

-Îðîíñóóöã¿é

-Õ¿¿õýäòºð¿¿ëýýäºñãºõºäíºõöºëáîëîìæõàíãàëòã¿é

-Õàäìóóäõ¿¿õýäãàðãàõàäÿàæõàíäàõûãìýäýõã¿éáàéíàã.ì

• Õýðâýýñóðàã÷äàäøàëòãààíûãèëð¿¿ëýõýäáýðõøýýëó÷èð÷áàéâàëºãºãäñºííºõöºë(õàâñðàëò

2)-èéíàëüíüòîõèð÷áàéãààãÿðèëöóóëàíòàðààæºãºõìàòåðèàëûíõîîñîíí¿äýíäíºõºõ

äààëãàâàðºã÷áîëíî.

• Áàã òóñ á¿ð øàëòãààíûã èëð¿¿ëñíèé äàðàà àíãè íèéòýýðýý õýëýëö¿¿ëýã õèéæ, ãýð á¿ë

òºëºâëºëòºäíºëººëºõõ¿÷èíç¿éëñèéãòîäîðõîéëóóëæ,ä¿ãíýëòãàðãóóëíà.


• Á¿õ8òîõèîëäëîîñõýäíüãýðá¿ëýýòºëºâëºñíèéãòîäîðõîéëæ,¿íäýñëýëèéãòàéëáàðëóóëíà.

• Ãýðá¿ëòºëºâëºëòãýæþóáîëîõòàëààðáàãòóñá¿ðýýðä¿ãíýëòãàðãóóëíà.

• Áàãèéíòóñá¿ðèéíä¿ãíýëòèéãñîíññîíûäàðààøèíæëýõóõààíû¿íäýñòýéòàéëáàðûãáàãø

õèéíý.

Ãýð á¿ë òºëºâëºëò (ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî: Ãýðá¿ëòºëºâëºëòãýæþóáîëîõûãòîäîðõîéëîõ

Çîðèëò:1. Ãýðá¿ëòºëºâëºëòºäíºëººëºõõ¿÷èíç¿éëñèéãòîäîðõîéëîõ2. Ãýðá¿ëòºëºâëºëòãýæþóáîëîõûãòàéëáàðëàõ



Ãýð á¿ë òºëºâëºëò ãýäýã íü ººðèéí ýð¿¿ë ìýíä, ýäèéí çàñàã, àìüäðàëûí áàéäàëäàà òîõèðóóëàí

òîõèðîìæòîé íàñàíäàà æèðýìñëýõ, õ¿ññýí ¿åäýý õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ, òºðºëò õîîðîíäûí çàéã çºâ

çîõèöóóëàõûã õýëíý. Õ¿¿õýä òºð¿¿ëñíýýñ õîéø ýìýãòýé õ¿íèé áèå ìàõáîä, ñýòãýë ñàíàà, òàìèð

òýíõýý íü 2-îîñ äîîøã¿é æèëèéí äîòîð íºõºãäºæ õýâèéí áàéäàëä îðæ äàðààãèéí õ¿¿õäèéã

òºð¿¿ëýõýä áýëýí áîëíî. Èéìä õîñóóä ãýð á¿ëýý òºëºâëºæ, 20-35 íàñàíäàà æèðýìñýëæ õ¿¿õäýý

çºâ òºð¿¿ëýõ, õ¿¿õýä òºð¿¿ëñíýýñ õîéø 2-3 æèëèéí äàðàà òºðºõ íü òîõèðîìæòîé.


• ªºðèéí íàñ, áîëîâñðîë, ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäëûã òîîöîîëîí õýçýý ãýðëýõ, õýäýí

íàñòàéäàà,õýäýíõ¿¿õýäòºð¿¿ëýõýýòºëºâëºõ

• Òºëºâëºãººãºº õ¿ñíýãò õýëáýðò îðóóëæ (áàãø äàðààõ õ¿ñíýãòèéã ñàíàë áîëãîæ áîëíî),

õàìòðàíÿðèëöàõ,òàéëáàðëàõ

№ Ãýðá¿ëòºëºâëºëò Íàñ ¯íäýñëýë,øàëòãààí

1 Ãýðëýõ

2 Àíõíûõ¿¿õäýýòºð¿¿ëýõ

3 Äàðààãèéíõ¿¿õäýýòºð¿¿ëýõ

4 Áóñàä

• Áàãø ñóðàã÷äûí òàéëáàðààñ ãýð á¿ë òºëºâëºëòèéí ¿íäñýí çàð÷ìóóä (àìüäðàëûí íºõöºë

áàéäàëäàà òîõèðóóëàõ, òîõèðîìæòîé íàñàíä æèðýìñëýõ, õ¿ññýí ¿åäýý õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ,

òºðºëòõîîðîíäûíçàéãçîõèöóóëàõ)-ûãáàðèìòàëñàíýñýõýä¿íýëãýýõèéæ,çºâëºãºººãºõ

õýðýãòýé.

¯íýëãýý

Ãýð á¿ë òºëºâëºëòèéã çºâ õèéñýí ýñýõýýð òóñ õè÷ýýëèéã ¿íýëæ áîëíî. ¯¿íèé òóëä áàãø

òºëºâëºëòèéã ¿íýëýõ øàëãóóð áîëîí ò¿¿íä õàðãàëçàõ ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ

áîëîìæòîé.Òóõàéëáàë,ãýðëýõíàñààòºëºâëºñºíáàéäëûíçàðèìøàëãóóðáîëîí¿ç¿¿ëýëòèéã

äàðààõõ¿ñíýãòýä¿ç¿¿ëëýý.

№ Ãýðá¿ëòºëºâëºëò

Íàñ ¯íäýñëýë,øàëòãààí

Øàëãóóð ¯ç¿¿ëýëò Øàëãóóð ¯ç¿¿ëýëò

1 ÃýðëýõÃýðëýõíàñíûñîíãîëò

· Ãýðëýõíàñàà20-îîñáàãàíàñàíäñîíãîñîí

· Ãýðëýõíàñàà21-29íàñàíäñîíãîñîí

· Ãýðëýõíàñàà30-ààñäýýøíàñàíäñîíãîñîíã.ì

Ãýðëýõýäøààðäëàãàòàéýäèéíçàñãèéí,àõóéííºõöºëáîëîìæèéãòîîöñîíáàéäàë

· Îðîíñóóöòàéáîëîõîîòîîöñîí

· Áîëîâñðîëýçýìøñýíáàéõààòîîöñîí

· Öàëèíáîëîíýäèéíçàñãèéíýõ¿¿ñâýðòýéáîëîõîîòîîöñîíã.ì


1) Áèäñàÿõàíãýðëýñýíó÷ðààñõàäìóóäòàéãààõàìòàìüäàðäàã.Èéìýýñõ¿¿õýäòºð¿¿ëýõáîëîîã¿éãýäýãòýéñàíàëíýãáàéíà.

2) Ýõíýðìààíüóäàìøëûíç¿ðõíèéºâ÷òýé.Õ¿¿õýäãàðãàõáîëîìæã¿éó÷ðààñáèäõî¸ðõ¿¿õýä¿ð÷èëæàâàõààðøèéäñýí.

3) Áèäõî¸ð1íàñòàéõ¿¿õýäòýé.Ýõíýðèéíõýýýð¿¿ëìýíäèéãñàéæðóóëæáàéãààä2-3æèëèéíäàðààõî¸ðäàõüõ¿¿õäýýòºð¿¿ëíýãýæáîäîæáàéíà.

4) Áèäõî¸ð18íàñòàéáîëîâ÷ãýðëýñýí.Ãýõäýý22íàñõ¿ðòëýý(Èõ,äýýäñóðãóóëèàòºãñòºëºº)õ¿¿õýäòºð¿¿ëýõã¿éãýýðøèéäñýí.

5) Áèäõî¸ð29íàñòàé,ãýðëýýä6æèëáîëñîíáîëîâ÷ñàÿõàíàíõíûõààõ¿¿õäèéããàðãàñàíäààìàøèõáàÿðòàéáàéíà.

6) Õ¿¿õýäìààíü9ñàðòàéáîëîâ÷ýõíýðìààíüæèðýìñýíáîëñîíáàéíà.Õ¿¿õäýýãàðãàõã¿éãýýð¿ðõºíä¿¿ëýõýýðøèéäñýí.

7) Áèäõî¸ðãýðëýýä5æèëáîëæáàéíà.Îäîîõîíäîîáèäýäèéíçàñãèéíòîãòâîðòîéáàéäàëõàíãàëòã¿éáàéãààòóëõ¿¿õýäòºð¿¿ëýõýýò¿ðàçíàæáàéíà.

8) Áèäîéðõîí2õ¿¿õýäòºð¿¿ëñýí.Òîìõ¿¿õýäìààíü2íàñòàé,äàðààãèéíõíü6ñàðòàé.Àìüäðàëõ¿íäáàéãààòóëáèñóðàõûíçýðýãöýýàæèëõèéõýýðøèéäñýí.

ÃÝð Á¯Ë ÒªËªâËªËÒªä íªËªªËªÕ Õ¯×èí ç¯éËñ

1. Ýäèéí çàñàã áîëîí áóñàä íººö (îðîíñóóö,ìàøèí,ýð¿¿ëìýíäèéíäààòãàë,àìüäðàëààçàëãóóëàõìºíãºã.ì)

2. Õóâü õ¿íèé áîëîí ìýðãýæëèéí õóâüä ºñºæ õºãæèõ õýðýãöýý (áîëîâñðîë ýçýìøèõòºëºâëºãºº)

3. Ýöýã ýõ áîëîõ ñîíèðõîë áà ÷àäâàð (ýöýãýõáîëîõîäáèåýáýëòãýñýíáàéäàë,õ¿¿õäýýàñðàõ÷àäâàðã.ì)

4. Íàñ, çàí ÷àíàð, áîëîâñðîë (ãýðëýõíàñàíäõ¿ðñýíýñýõ,ýçýìøñýíáîëîâñðîë,õ¿ì¿¿ñòýéõàðèëöàõ÷àäâàðã.ì)

5. Ýð¿¿ë ìýíä áîëîí ãýð á¿ëèéí óäàìøèë (ýð¿¿ëìýíäèéíáàéäàë,óäìûíºâ÷òýéýñýõã.ì)6. Äýìæëýã (ò¿íøëýë,ãýðá¿ëèéíáîëîííàéçíºõäèéíáîëîìæã.ì)7. Ýöýã ýõèéí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà (ºìíº íü õýäýí õ¿¿õýäòýé áàéñàí, ýöýã ýõèéí ¿¿ðãýý

ã¿éöýòãýæ÷àäàæáàéãààýñýõã.ì)

8. Áóñàä íºõöºë áàéäàë (ñî¸ë,ÿñ¿íäýñ,îðîííóòãèéíîíöëîãã.ì)

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 1

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 2



• ¯íýëãýýíèéõóóäàñ(õàâñðàëò1)

• Ñóðàã÷äûíã¿éöýòãýõäààëãàâàð(2-3)

• Æèðýìñëýõýýññýðãèéëýõàðãàõýðýãñë¿¿äèéíòàëààðõìýäýýëýë(õàâñðàëò4-10)

• Æèðýìñëýõýýññýðãèéëýõàðãàõýðýãñë¿¿äèéãñîíãîõ(õàâñðàëò11)

• Êåéñ(õàâñðàëò12)


• ¯íýëãýýíèéõóóäàñ(õàâñðàëò1)-ûãáºãë¿¿ëíý.

• Çºâã¿éöýòãýñýí¿íýëãýýíèéõóóäàñ(õàâñðàëò2)-ûãòàðààíºã÷,ººðèéí¿íýëãýýõèéëãýíý.

• ßìàðºãºãäºëäýýðèõàëäñàíáàéãààãñóðàã÷äààðä¿ãí¿¿ëæ,õè÷ýýëèéíçîðèëãûãòàíèëöóóëíà.


• Àíãèéí äºðâºí õàíàíä “Çºâøººð÷ áàéíà”, “Çºâøººðºõã¿é áàéíà”, “Ýðãýëçýæ áàéíà”,

“Ìýäýõã¿éáàéíà”ãýñýí¿ãèéãòîìîîðáè÷èæõàäñàíáàéíà.

• Áàãø äàðààõ ºãºãäºë òóñ á¿ðèéã ñóðàã÷äûí äóíä óíøèæ ºãºõ áºãººä ñóðàã÷èä äýýðõ

õàðèóëòààññîíãîæ,òîõèðîõõýñýãòî÷èæçîãñîíî.

1. Áèíàéçîõèíýñâýëõ¿¿òýéãýýÆÑÀÕ-èéíòàëààðÿðèëöàõààñààñàíààçîâäîã.

2. Ýìèéíñàíäõýííýãýíòàíüäàãõ¿íòààðàëäâàëáèè÷ýýäáýëãýâ÷õóäàëäàíàâ÷÷àäàõã¿é.

3. ÀíõíûáýëãèéíõàâüòëààðæèðýìñëýõýðñäýëáàãàáàéäàãòóëÆÑÀÕ-èéãõýðýãëýõøààðäëàãàã¿é.

4. Æèðýìñíýýññýðãèéëýõàðãóóäûãõîñëóóëàíõýðýãëýâýëæèðýìñëýõýýñíàéäâàðòàéõàìãààëíà.

5. ÆÑÀÕ-èéãàøèãëàõíüãýðá¿ëòºëºâëºõãîëàðãàþì.

• Ñîíãîñîíõàðèóëòûíõàà¿íäýñëýëèéãáàãèéíãèø¿¿äõàìòðàíõýëýëöýæòàéëáàðëàíà.

Ãýð á¿ë òºëºâëºëòèéí àðãóóä - ÆñÀÕ (Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî: Æèðýìñëýõýýññýðãèéëýõàðãàõýðýãñë¿¿ä(ÆÑÀÕ)-èéíòàëààðìýäýõ

Çîðèëò: 1. Æèðýìñëýõýýññýðãèéëýõàðãàõýðýãñë¿¿äèéíòàëààðõìýäýýëëèéãñóäëàõ2. Òîõèîëäëûãçàäëàíøèíæëýõ3. ªºðòººòîõèðóóëàíæèðýìñëýõýýññýðãèéëýõàðãàõýðýãñë¿¿äèéãñîíãîõàðãûíòàëààð

ìýäýõ



• 5-6õ¿íòýéáàãá¿ðä¿¿ëæ,2äýäáàãáîëãîíõóâààíà.

• Áàãòóñá¿ðòÀ,Áõýñãýýñòîãòñîíõóóäàñ(õàâñðàëò3)-ûãòàðààæºãíº.

• Íýã áàã íü ÆÑÀÕ-èéí õýðýãëýäýãã¿éí øàëòãààíûã, íºãºº áàã ÆÑÀÕ-èéã õýðýãëýäãèéí

øàëòãààíûãèëð¿¿ëíý.

• Õî¸ðáàãººðñäèéíñàíàëûãõàðèëöàíñîëèëöîæ,íýìæîðóóëàõñàíàëààáîëîâñðóóëíà.

• Áàãäîòðîîñàíàëààíýãòãýíáóñàäáàãóóäàäòàéëáàðëàíà.


• Áàãòóñá¿ðòÆÑÀÕ-èéíòàëààðíýãìýäýýëýë(õàâñðàëò4-10)òàðààæºãíº.

• Áàãóóä ºðòºº÷èëñºí àðãààðæèðýìñëýõýýñ ñýðãèéëýõ àðãóóäûã ñàéòàð ñóäàëæ, õè÷ýýëèéí

ýõýíäã¿éöýòãýñýí¿íýëãýýíèéÿâöàäãàðãàñàíàëäààíûøàëòãààíûãòîäðóóëíà.


• Õ¿ñíýãò(õàâñðàëò11)-èéãíºõ¿¿ëíý.

• Õóäàëäàí àâàõàä îéð äºò áàéäàë, ººðèéí ñàíõ¿¿ãèéí áîëîìæ,æèðýìñíýýñ áîëîí ÁÇÄÕ

/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîññýðãèéëýõíàéäâàðòàéáàéäëûãõàðãàëçàí¿çýæ,ÿìàðÆÑÀÕ-èéãõýðýãëýõèéã

ñîíãóóëíà.

• Ñóðàã÷á¿ðººðèéíñîíãîëòûí¿íäýñëýëèéãòàéëáàðëàíà.


• ªãºãäñºíòîõèîëäëûãáàãóóäàäòàðààæºãíº.(Õàâñðàëò12)

• Òóõàéíòîõèîëäîëá¿ðòýì÷èéíä¿ðäòîãëîæ,çºâëºãºººãºõìàòåðèàëáýëòã¿¿ëíý.


Äàðààõºãºãäëèéãñàéòàðòóíãààíáîäîæ,çºâáîë“√”áóðóóáîë“-”òýìäýãëýãýýõèéíý¿¿.

ÆèðÝìñËÝÕÝÝñ ñÝðÃèéËÝÕ àðÃóóä

1.Áèåèéíþìèðñýí¿åäáýëãèéíõàðèëöààíäîðîõîäæèðýìñýíáîëîõã¿é.

2.Æèðýìñëýõýýññýðãèéëýõýìõýðýãëýõýýìàðòñàíáîëáýëãèéíõàðèëöààíä

îðîõã¿éáàéõýñâýëäàðààãèéíóóõõóãàöààõ¿ðòýëõ¿ëýýæáîëíî.

3.Æèðýìñëýõýýññýðãèéëýõýì,áýëãýâ÷õî¸ðûãõîñëóóëæõýðýãëýâýë

õ¿ñýýã¿éæèðýìñëýëòýýñíàéäâàðòàéõàìãààëíà.

4.Äààâðûãñàðá¿ðóóõáýëäìýëýì,ñóóëãàöáîëîíòàðèàáàéäëààðõýðýãëýíý.

5.Áýëãýâ÷íüæèðýìñëýõýýñõàìãààëààäçîãñîõã¿éÕÄÕÂáîëîí

ÁÇÄÕ-ààñõàìãààëíà.

6.Ýðýãòýéõ¿íèé¿ðèéíñóâãèéãòàñëàõíüæèðýìñëýõýýññýðãèéëýõò¿ð

çóóðûíàðãàäáàãòàíà.

7.Áýëãýâ÷õýðýãëýõçºâäàðààëëûãõàðóóëñàíáàéíà.

8.Çóðàãòäààâðûíñóóëãàöûãõàðóóëñàíáàéíà.


№ ªãºãäºë Çºâõàðèóëò

1Áèåèéíþìèðñýí¿åäáýëãèéíõàðèëöààíäîðîõîäæèðýìñýíáîëîõã¿é.

-

2Æèðýìñëýõýýññýðãèéëýõýìõýðýãëýõýýìàðòñàíáîëáýëãèéíõàðèëöààíäîðîõã¿éáàéõ,ò¿ðçàâñàðëàõýñâýëäàðààãèéíóóõõóãàöààõ¿ðòýëõ¿ëýýæáîëíî.

-

3Æèðýìñëýõýýññýðãèéëýõýì,áýëãýâ÷õî¸ðûãõîñëóóëæõýðýãëýâýëõ¿ñýýã¿éæèðýìñëýõýýñíàéäâàðòàéõàìãààëíà.

√

4Äààâðûãñàðá¿ðóóõáýëäìýëýì,ñóóëãàöáîëîíòàðèàáàéäëààðõýðýãëýíý.

√

5Áýëãýâ÷íüæèðýìñëýõýýñõàìãààëààäçîãñîõã¿éÕÄÕÂáîëîíÁÇÄÕ-ààñõàìãààëíà.

√

6Ýðýãòýéõ¿íèé¿ðèéíñóâãèéãòàñëàõíüæèðýìñëýõýýññýðãèéëýõò¿ðçóóðûíàðãàäáàãòàíà.

-

7 Áýëãýâ÷õýðýãëýõäàðààëëûãçºâõàðóóëñàíáàéíà. -

8 Çóðàãòäààâðûíñóóëãàöûãõàðóóëñàíáàéíà. √

1 2 3 4 5

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 1

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 2


ÆèðÝìñËÝÕÝÝñ ñÝðÃèéËÝÕ àðÃà ÕÝðÝÃñËèéÃ ÕÝðÝÃËÝäÝÃÃ¯é øàËÒÃààí

À. Áàã äîòðîî ÿðèëöàæ, æèðýìñëýõýýñ ñýðãèéëýõ àðãà õýðýãñëèéã õýðýãëýäýãã¿éøàëòãààíûãòîäîðõîéëíîóó.

ÆèðÝìñËÝÕÝÝñ ñÝðÃèéËÝÕ àðÃà ÕÝðÝÃñËèéí ÕÝðÝÃËÝÝ

Æèðýìñëýõýýñ ñýðãèéëýõ àðãà õýðýãñëèéã õýðýãëýäýã áàã äîòðîî ÿðèëöàæ, øàëòãààíûã

òîäîðõîéëíîóó.

Çàðèì õ¿í æèðýìñëýõýýñ ñýðãèéëýõ àðãà õýðýãñëèéã àøèãëàõûã ÷óõàë÷èëäàã.

Яàãààä ãýâýë: ............................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

Çàðèì õ¿í æèðýìñëýõýýñ ñýðãèéëýõ àðãà õýðýãñëèéã áàéíãà õýðýãëýäýã.

Яàãààä ãýâýë:.............................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

Çàðèì õ¿í æèðýìñëýõýýñ ñýðãèéëýõ àðãà õýðýãñëèéã õýðýãëýäýã áîëîâ÷ ººðòºº òîõèðóóëàí ñîíãîæ, ç¿é çîõèñòîé õýðýãëýæ ÷àääàãã¿é. Яàãààä ãýâýë:...................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

Çàðèì õ¿í æèðýìñëýõýýññýðãèéëýõàðãàõýðýãñëèéã àøèãëàäàãã¿é. Яàãààä ãýâýë: ................

1) ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2) ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 3



Õ¿íòºðºëõòºíæèðýìñëýõýýñõàìãààëàõõýðýãñëèéã3000æèëèéíòýðòýýãýýñàøèãëàæèðæýý.

Æèðýìñëýõýýñõàìãààëàõá¿õòºðëèéíõýðýãñýëíüýìýãòýéõ¿íèéºíäãºíýñíüýðáýëãèéíýñòýé

íèéëýí¿ðòîãòîõîîññýðãèéëýõ¿éë÷èëãýýòýéáàéäàã.

Á¿ä¿¿â÷ 1.

Æèðýìñëýõýýñ ñýðãèéëýõ àðãóóä

Æèðýìñëýõýýñ õàìãààëàõ ò¿ð çóóðûí àðãóóäûã æèðýìñëýõ õóãàöààã çîõèöóóëàõ, õ¿¿õýäòýé

áîëîõîîõîéøëóóëàõñîíèðõîëòîéáàéãààõîñóóäõýðýãëýíý.Õîñóóäõ¿¿õýäòýéáîëîõûãøèéäñýí

¿åäýýóãàðãûãõýðýãëýõýýáîëüæáîëíî.

Ýðýãòýé õ¿íèé ¿ðèéí ñóâãèéã áîîõ, ýìýãòýé õ¿íèé óìàéí ãóóðñàí õîîëîéã áîîõ çýðýã ìýñ

àæèëáàð íü æèðýìñëýõýýñ ñýðãèéëýõ áàéíãûí àðãàä áàãòàíà. Èéì òºðëèéí ìýñ àæèëáàð

õèéëãýñíýýðöààøèäõ¿¿õýäòýéáîëîõáîëîìæòóéëûíáàãà.Ýì÷íàðèõýâ÷ëýíººðñäèéíõ¿ññýí

òîîíûõ¿¿õýäòýéáîëñîí30-ààñäýýøíàñíûýðýãòýé,ýìýãòýéõ¿ì¿¿ñòìýñàæèëáàðûãõèéäýã.

äààâðûí àðÃà

Ýìýãòýéõ¿íèéáèåìàõáîäîäáýëãèéíäààâðûíõèéìýë,èäýâõòýé¿éë÷èëãýýòýéáýëäìýë¿¿äèéã

ºãºõçàìààðºíäãºíýñãàäàãøèëòûãçîãñîîõ¿éë÷èëãýýòýéàðãûãäààâðûíàðãàãýäýã.Äààâðóóä

íü ýìýãòýéíºíäãºí ýñèéí ãàäàãøèëòûã äàðàíãóéëàõ, ýñâýë óìàéí õ¿ç¿¿íèé ñóâãèéí ñàëèàã

ºòãºð¿¿ëýõçàìààðýðáýëãèéíýñóìàéäõ¿ðýõýýñõàìãààëíà.

Äààâðûíýìèéãñàðûíòýìäýãvçýãäñýíèéäàðààõòàâäàõüõîíîãîîñäàðààãèéíñàðûíòýìäýã

vçýãäýõõvðòýë,ºäºðávðíýãøèðõãýýðóóíà.Ýäãýýðýìèéãõýðýãëýõýýñºìíºäîòîð,ýìýãòýé÷vvä

áîëîíäîòîîäøvvðëèéíáóë÷èðõàéíýì÷èä¿ç¿¿ëæ,íàðèéíøèíæèëãýýõèéëãýæáàéâàëçîõèíî.

3capòóòàìäíàðèéíìýðãýæëèéíýì÷èävçvvëæçºâëºãººàâàõààñãàäíà6-8ñàðûíõóãàöààòàé

õýðýãëýíý.

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 4

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 5


Äààâðûí àðãàä ýìýýñ ãàäíà æèðýìñëýõýýñ õàìãààëàõ òàðèà áîëîí àðüñàí äîîð ñóóëãàäàã

ñóóëãàöîðíî.Ýíýõî¸ðíüóäààíõóãàöààíûòóðøèä¿éë÷ëýõáºãººäõýðýãëýã÷èéíç¿ãýýñýëäýâ

÷àðìàéëòøààðäàõã¿éäàâóóòàëòàé.

Äààâðûíýì Äààâðûíòàðèà Äààâðûíñóóëãàö

ÕàìÃààËàÕ àðÃóóä

Áýëãýâ÷

Ýðýãòýé, ýìýãòýé áýëãýâ÷èéí àëü àëü íü îëäîö ñàéòàé, çºâ õýðýãëýõ þì áîë æèðýìñëýõýýñ

íàéäâàðòàéõàìãààëíà.Ýäãýýðíüçºâõºíæèðýìñëýõýýñõàìãààëààäçîãñîõã¿éÕÄÕÂ,ÁÇÄÕ-ààñ

äàâõàðõàìãààëíà.Ò¿¿í÷ëýíýìýãòýéõ¿íèéóìàéíõ¿ç¿¿íèéõîðòõàâäðààðºâ÷ëºõýðñäýëèéã

áóóðóóëíà.Ýðýãòýéáýëãýâ÷íüìàøíèìãýíëàòåêñðåçèíýýðõèéãäñýí,ýðáýëãèéíýñõºâ÷èðñºí

øîäîéäóãëàæõýðýãëýõçîðèóëàëòòàé.Ýðýãòýéõ¿íäóðòàâèõ¿åä¿ðèéíøèíãýííüáýëãýâ÷èä

¿ëäýíý.

Ýìýãòýéáýëãýâ÷íüýðáýëãèéíýñäîòîãøíýâòðýõýäñààäáîëîõçîðèóëàëòá¿õèéîð÷èí¿åèéí

àðãàþì.Ýìýãòýéáýëãýâ÷íü÷èéãø¿¿ëýã÷òýéïëàñòèêãóóðñàðõóóç¿éëáºãººä¿¿íèéãýðýãòýé

õ¿íèéøîäîéîðîõóéöààð¿òðýýíäáàéðëóóëäàã.Ýíýáýëãýâ÷íèéíýã¿ç¿¿ðíüáèò¿¿,òýíäò¿¿íèéã

õºäºëãººíã¿éòîãòîîõîäòóñëàõöàãèðàãáèé.Íºãºº¿ç¿¿ðíü¿òðýýíèéãàäíàòàëäÿãèæèëõýí

öàãèðàãèéíòóñëàìæòàéãààðíýýëòòýéáàéäàã.Áýëãèéíõàâüòëûí¿åýðýðýãòýéíüäóðòàâèõàä

¿ðèéíøèíãýííüáýëãýâ÷èéíäîòîð¿ëäýæ,ýðáýëãèéíýñ¿¿äóìàéíõ¿ç¿¿ãýýðäàìæèíóìàéä

îðîõîîñõàìãààëíà.

1 2

3 4

5

1 2

5

43

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 5

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 6

Ýðáýëãýâ÷õýðýãëýõäàðààëàë

Ýìáýëãýâ÷õýðýãëýõäàðààëàë


ñïåðìèöèä

Èõýíõñïåðìèöèäíüýðáýëãèéíýñòºäèéã¿éÕÄÕÂ,áýëãèéíçàìûíºâ÷èí¿¿ñãýäýãîëîíòºðëèéí

áèåòèéãóñòãàäàãõèìèéíáîäèñþì.Ñïåðìèöèäíüçººëºíñýâñãýð,¿òðýýíäîðîîäóóñäàã¿òðýýíèé

ëàà, äèàôðàãìä ò¿ðõäýã òîñ, ãåëü ¿òðýýíä

øàõàæõýðýãëýäýãõººñ,¿òðýýíäáàéðëóóëäàã

õàëüñçýðýãîëîíÿíçûíõýëáýðòýé.Ýäãýýðèéã

ýìèéíñàí,ãýðá¿ëòºëºâëºëòèéíêàáèíåòààñ

àâàõ áîëîìæòîé. Àëü ÷ ñïåðìèöèäèéã

äàíãààð íü õýðýãëýõýä ¿ð ä¿í íü òºäèéëºí

ñàéí áèø ó÷èð áóñàä àðãóóäòàé õîñëóóëàí

õýðýãëýõíüèë¿¿¿ðä¿íòýé.Áýëãèéíõàâüòëûí

äàðààñïåðìèöèäèéãóãààæóðñãàõã¿éíòóëä

çóðãààí öàã õýðòýé óñàíä îðîõã¿é áàéõ íü

ç¿éòýé.

äèàôðàÃì Áóþó ªðö

Äèàôðàãìáóþóºðöèéãñïåðìèöèäòýéõàìòõýðýãëýäýãáºãººäáýëãèéíõàâüòëààñºìíº¿òðýýíäáàéðëóóëíà.¯¿íèéãìºíóìàéíõ¿ç¿¿íèéõààëò÷ãýæíýðëýäýã.Ýðýãòýéõ¿íèéãäóðòàâèõ¿åä¿ðèéíøèíãýííüýìýãòýéõ¿íèéóìàéíõ¿ç¿¿íèéñóâãèéãòàãëàäàãáºãººäýðáýëãèéíýñ¿¿äèéãñïåðìèöèäòýé

õèìèéíáîäèñóñòãàíà.¯¿íòýé òºñòýéíýãýíñààòóóëàõõýðýãñëèéãóìàéíõ¿ç¿¿íèéòàãëàâ÷ãýæíýðëýäýã.Æèðýìñëýõýýñõàìãààëàõýíýõî¸ðõýðýãñëèéãìàøíèìãýíðåçèíýýðõèéäýãáºãººäóìàéíõ¿ç¿¿ãòàãëàõ¿¿ðýãòýé.Õàìãèéíò¿ãýýìýëõýðýãëýãääýãíüºðöþì.Ýíýíü5-10ñìäèàìåòðòýé,çººëºí,óÿíõàòàíõºâººòýé.ªðöáîëîíóìàéíõ¿ç¿¿íèé òàãëàâ÷ íü ÿíç á¿ðèéí õýìæýýòýé áàéíà. Õàðèí ýì÷,ñóâèëàã÷íàðõóâüõ¿íäòààðàõçºâõýìæýýòýéýñýõèéãíÿãòàëæÿàæõýðýãëýõèéãíüçààæºãíº.ªðöáàóìàéíõ¿ç¿¿íèéòàãëàâ÷èéããýðá¿ëòºëºâëºëòèéíêàáèíåòáîëîíýì÷ýýñàâàõáîëîìæòîé.Ýìèéíñàíãààñàâàõäààººðòòîõèðîõõýìæýýãìýääýãáàéõøààðäëàãàòàé.ªðöáîëîíóìàéíõ¿ç¿¿íèéòàãëàâ÷èéãõºâººíººñíüõóðóóãààðààäýãýýäýæ ãàðãàíà. ¯¿íèéã õàëóóí óñ, ñàâàíãààð óãààæ, öýâýðëýæ,õàòààãààä äàõèí õýðýãëýæ áîëäîã. Òýãýõäýý ãýðýëä õàðæ ÿìàðíýãýíí¿õñ¿âãàðñàíýñýõèéãáàéíãàøàëãàæ,12ñàðòóòàìäýì÷,ñóâèëàã÷èä ¿ç¿¿ëæ òààð÷ òîõèð÷ áàéãàà ýñýõýý øàëãóóëæ áàéõõýðýãòýé.Ó÷èðíü3êã-ààñèë¿¿æèííýìýõ,õàñàõ,õ¿¿õýäòýéáîëîõ,¿ð õºíä¿¿ëýõ, äóòóó òºðºõ çýðãýýñ áîëæ ýìýãòýé õ¿íèé ¿òðýýíèéõýìæýýíäººð÷ëºëòîðäîãáàéíà.

Òîñ,ãåëü,õººñ,¿òðýýíèéøàõìàëýì

Óìàéíõ¿ç¿¿íèéòàãëàâ÷çóðàã

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 7

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 8


óìàéí åðªíäªÃ

Èõýíõåðºíäºãíü2-4ñìóðòòàé,¿ç¿¿ðòýýçýñóòàñòàéïëàñòèêç¿éëáàéäàã.Åðºíäºãíü¿íäñýíäýý

ýðáýëãèéíýñèéãýìáýëãèéíýñòýéíèéëýõýýñõàìãààëàõ,çàðèìäàà¿ðòîãòñîíºíäãºíýñóìàéä

áàéðëàõààññýðãèéëäýã.Åðºíäãèéãòóñãàéáàãàæààðìýðãýæëèéíýì÷óìàéäáàéðëóóëæýíýíü5

æèëèéíòóðøáàéæáîëîõáàøààðäëàãàòàé¿åäìýðýãæëèéíýì÷ýýð

àâàõóóëíà.Åðºíäºãíüõèìèéíáîäèñáèøáºãººäáýëãèéíõàâüòàë

õèéõýä ñààä áîëîõã¿é òºäèéã¿é òàâüñàí öàãààñàà ýõëýí ¿¿ðãýý

áèåë¿¿ëæ ýõýëäýã. Åðºíäºã íü ¿ðã¿éäýëä õ¿ðãýæ áîëîõ áà óìàé,

óìàéíãóóðñàíõîîëîéäàõüáýëãèéíçàìûíõàëäâàðûíýðñäýëèéã

ºíäºðñãºäºã.Èéì ó÷ðààñ çàëóó ýìýãòýé÷¿¿äýä òîõèðîìæã¿é ãýæ

¿çäýã. Åðºíäºã òàâèóëñíààñ ñàðûí òýìäãèéí õýìæýý íýìýãäýæ

áîëçîøã¿é. Åðºíäãèéã íààø íü ãàðãàõ áîëîìæòîé ó÷èð óìàéí

õ¿ç¿¿íä óòàñíû ¿ç¿¿ð ìýäðýãäýõ òîîëîíä ýì÷èä ¿ç¿¿ëæ áàéõ íü

ç¿éòýé. Åðºíäãèéí ñóóðüò ¿òðýý ð¿¿ áàãà çýðýã öóõóéñàí õî¸ð

íàðèéíóòàñçàëãààòàéáàéäàã.Ýìýãòýéõ¿íãàðàà¿òðýýíäýýîðóóëæ

óòñûãìýäýð÷åðºíäºãáàéðàíäààáàéãààýñýõèéãøàëãàæáîëíî.

ôèçèîËîÃèéí àðÃóóä

Ñàëèà øèíæëýõ àðãà

Ñàëèàíûººð÷ëºëòíüºíäãºíýñãàäàãøëàõíýãøèíæáîëäîã.̄ òðýýíýýñãàð÷áàéãààöàãààíç¿éëèéã

ýðõèéõóðóóáîëîíäîëîîâîðõóðóóãààðààõàâ÷èíñóíãàæºíãºáàéäëûãõàðæáîëíî.Ñàðûíòýìäýã

èðñíèéäàðààõàíñàëèàíýãèõ ãàðàõã¿é.Õýäýíºäðèéíäàðààñàëèàíýëýýäìýäýãäýõ¿éö,ºòãºí,

íààëäàìõàé,¿¿ëýðõýãºíãºòýéáîëíî.ªíäãºíýñãàäàãøëàõûíºìíºõºíáóþóäàðààíüñàëèàèë¿¿

èõ¿çýãääýãáºãººäýíýíüìàøèõòóíãàëàã,ñóíàìòãàé,ÿãëºíäºãíèéöàãààíøèãáàéäàã.

Õóàíëè õºòëºõ

àðãà

Õóàíëè õºòëºõ

íü æèðýìñýëæ

áîëçîøã¿é ¿åä

õàâüòàëäîðîõîîñ

òàòãàëçàõ àðãà

þì. Ýíý àðãà

íü áèåèéí þì

èðýõýýñºìíºõ12-16äàõüõîíîãòºíäãºíýñºíäãºâ÷íººñãàäàãøëàõ¿åä¿ðòîãòîõáîëîìæòîéã

¿íäýñëýäýãàðãàþì.Èéíõ¿¿áýëãèéíõàâüòëûãò¿ðòýâ÷èõøààðäëàãàòàéõóãàöààãáèåèéíþìíû

ºìíºõìº÷ëºãèéí õóãàöààãààð áàðèìæààëàí îëäîã. Áèåèéíþì (ñàðûí òýìäýã) íü òîãòìîë

èðäýã ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä ýíý àðãûã õýðýãëýõ íü òîõèðîìæòîé áîë òîãòâîðòîé áèø áîë

øóëóóíãýäýñíèéõàëóóí¿çýæ,õóàíëèõºòºëæáîëíî.Ãýâ÷õóàíëèàëäàõýðñäýëáàéæáîëíî.

Áèåèéí ñóóðü õàëóóí ¿çýõ

Ýìýãòýé õ¿í áèåèéíõýý õàëóóíû ººð÷ëºëòèéã òîãòîîõäîî îðíîîñîî áîñîëã¿é, ºëºí ¿åäýý,

àì, ñóãà, ¿òðýý, øóëóóí ãýäýñíèé àëü íýãýýð ºãëºº á¿ð õýìæèæ òýìäýãëýõ õýðýãòýé.ªíäãºí

ýñãàäàãøëààã¿é¿åäáèåèéíõàëóóíòîãòìîëáóþó36,60Ñ-èéíõýìýýñáàãàáàéäàã.ªíäãºíýñ

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 9

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 10


ãàäàãøèëñíûìàðãààøààñ ýõëýí õàëóóí îãöîì íýìýãäýæ, áèåèéíþì èðýõ õ¿ðòýë äóíäæààð

37,1-37,40Ñõýìõ¿ðäýã.ªíäãºíýñãàäàãøèëñíûäàðààõãóðàâõîíîãîîñýõëýíáèåèéíþìèðòýë

áýëãèéí õàâüòàë ¿éëäýõýä æèðýìñëýõ àþóëã¿é ãýæ ¿çäýã. Ýíý àðãûí íýã äóòàãäàëòàé òàë íü

áèåèéíþìèðñíýýñõîéøºíäãºíýñãàäàãøëàõõ¿ðòýëõá¿õèéëõóãàöààãæèðýìñëýõàþóëòàé

ãýæòîîöäîã.

Æèðýìñíýýññýðãèéëýõàðãàõýðýãñëýýññîíãîëòõèéõýäòàá¿õýíäòóñëàõäàðààõõ¿ñíýãòèéãíºõºæ,

àëüíüõýðýãëýõýäèë¿¿äàâóóòàëòàéáîëîõûãòàéëáàðëààðàé.

№ Æèðýìñëýõýýññýðãèéëýõàðãóóä

Ýì÷èéíæîðõýðýãòýéýñýõ Õààíààñ

àâ÷áîëîõâý?

ßìàð¿íýòýéâý?

Õýíõóäàëäàæàâ÷áîëîõâý?

Äàâóóòàë

Òèéì ¯ã¿éÆèðýìñëýõýýññýðãèéëýõ

Áýëãèéíçàìûíõàëäâàðààññýðãèéëýõ

1Áýëãèéíõàâüòëààñòàòãàëçàõ

2Æèðýìñëýõýýññýðãèéëýõýì

3 Ñïåðìèöèä

4 Äèàôðàãì

5 Ýðýãòýéáýëãýâ÷

6 Ýìýãòýéáýëãýâ÷

7 Äààâðûíòàðèà

8 Äààâðûíñóóëãàö

9 Åðºíäºã

10 Õóàíëèõºòëºõ

ÒîÕèîËäËóóä

Áè õóàíëè õºòºëäºã áºãººä áèåèéí þìíûìº÷ëºã 28 õîíîã. Áè æèðýìñëýõ ýðñäýë áàãàòàé¿åäýý áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí áîëîâ÷ ìèíèéáèåèéí þì õóãàöààíäàà èðýëã¿é äîëîî õîíîãºíãºðººä áàéíà. ßìàð øàëòãààí áàéíà âý?

Áè 40 íàñòàé, òàìõè òàòäàã, òàðãàëàõ õàíäëàãàòàé.Ñ¿¿ëèéí ¿åä áè æèðýìñëýõýýñ ñýðãèéëýõèéí òóëä“Ðèãåâèäîí” ãýñýí ýì õýðýãëýæ áàéãàà áºãººä ¿å¿å òîëãîé ºâäºõ, æèí íýìýõ çýðýã øèíæ ìýäðýãäýýäáàéíà.Áèÿàõ¸ñòîéâý?

Óìàéí åðºíäºã íü 2-4 ñì óðòòàé, çýñ óòñàí ãîëòîéíàðèéõàí íèéëýã ç¿éë þì. ¯¿íèéã ýì÷ óìàéäáàéðëóóëäàãáºãººäýíýíüýðáýëãèéíýñºíäãºíýñòýéíèéëæ,¿ðòîãòîõîîññýðãèéëíý.Áèåðºíäºãòàâèóëààä4 æèë ãàðóé áîëæ áàéíà. Çàðèì ¿åä íàäàä ºâäºëòìýäðýãäýæáàéãààòóëÿìàðàðãàõýìæýýàâàõíüç¿éòýéâý?

Ïðîãåñòåðîíèéã ºãçºãò òàðüæ õýðýãëýäýã áºãººäòàðüñíûäàðààãèéí7õîíîãîîñýõëýí¿éë÷èëæýõýëíý.Ýíý íü ñàð á¿ð ºíäãºâ÷íººñ ºíäãºí ýñ ãàäàãøëàõûãäàðàíãóéëàõ çàìààð ¿éë÷èëäýã. Òàðèàã 8-12 äîëîîõîíîã òóòàìä òàðèõøààðäëàãàòàé.Ýíý òàðèàãáè õýäõýäýíóäààõýðýãëýýäáàéíà.Ñàðûíòýìäãèéíõýìæýýíýìýãäýæáàéãààãààñãàäíàòîãòâîðã¿éáîëîîäáàéíà.Òàíàäàäçºâëºãºººãºº÷?

Ýì÷íàðèõýâ÷ëýííýìæõ¿¿õýäòýéáîëîõøààðäëàãàã¿éãýæ¿çñýí30-ààñäýýøíàñíûýðýãòýéõ¿ì¿¿ñèéí¿ðèéíñóâãèéã òàñëàõ ìýñ àæèëáàð õèéäýã. Èíãýñíýýð ýðáýëãèéíýñ¿ðèéíøèíãýíèéõàìòãàðàõààññýðãèéëíý.Èéììýñ àæèëáàð õèéëãýñýí ýðýãòýé äàõèí õ¿¿õýäòýéáîëîõûãõ¿ñâýëþóãýæçºâëºõâý?

Áýëãýâ÷íüàþóëã¿éáýëãèéíõàâüòëûí¿ðä¿íòýéàðãàþì.Áýëãýâ÷íüÄÎÕ-ûã¿¿ñãýäýãâèðóñáîëîíáýëãèéíçàìààðäàìæèõáóñàäõàëäâàðûãäàìæóóëàõýðñäýëèéãáóóðóóëíà.Áèàíõóäààýìýãòýéáýëãýâ÷èéãõýðýãëýñýíáºãººä ãàäóóð íü ¿ðèéí øèíãýí àñãàðñàí áàéæáîëçîøã¿é.Îäîîáèÿàõâý?

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 11

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 12


¯íýëãýý

Òóñõè÷ýýëèéã¿íýëýõäýýòåñòáîëîâñðóóëàíàøèãëàæáîëíî.

1.Æèðýìñëýõýýññýðãèéëýõàðãóóäûãàíãèëñàíäàðààõá¿ä¿¿â÷èéãã¿éöýýíý¿¿.

2.Æèðýìëýõýýññýðãèéëýõÿìàðàðãà,õýðýãñëèéãçóðàãò¿ç¿¿ëñýíáàéíàâý?

À.Áàéíãûíàðãà,åðºíäºã

Á.Ò¿ðçóóðûíàðãà,åðºíäºã

Â.Ìýñçàñëûíàðãà,áýëãýâ÷

Ã.Ôèçèîëîãèéíàðãà,õóàíëè

3.Ýìýãòýéõ¿íèéáèåìàõáîäîäáýëãèéíäààâðûíõèéìýë,èäýâõòýé¿éë÷èëãýýòýéáýëäìýë¿¿äèéã

ºãºõçàìààðºíäãºíýñãàäàãøèëòûãçîãñîîõ¿éë÷èëãýýòýéàðãûã.........................................ãýíý.

4.Ñàðûíòýìäýãíüòîãòìîë28õîíîãèéíçàéòàéèðäýãîõèíûñ¿¿ëèéíáèåíèéþì12-ðñàðûí

31-íäèðñýíáºãººääàðààãèéíõíü1-ðñàðûí28-íäèðíý.Áèåèéíþìèðýõýýñ14õîíîãèéí

ºìíºõºäºðíü1-ðñàðûí14áîëíî.

À. Ýíý ºäðèéí ºìíº ãóðàâ õîíîã, ýñâýë äàðààãèéí ºäð¿¿äýä áýëãèéí õàâüòàëä îðîõ

íü æèðýìñëýõìàãàäëàë ºíäºðòýé áàéíà. Õýäíèé ºäð¿¿äýä áýëãèéí õàâüòàëä îðîõîîñ

çàéëñõèéõíüç¿éòýéâý?

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

Á.Õýðâýýáýëãèéíõàâüòàëäîðâîëæèðýìñëýõýýññýðãèéëýõÿìàðÿìàðàðãûãõîñëóóëàí

õýðýãëýæáîëîõâý?

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

Â.Õýðâýýýíýòàëààðººðººìýäýõã¿éáîëõýíýýñàñóóæëàâëàõíüç¿éòýéãýæáîäîæáàéíà

âý?

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

5. Ìàíàé îðíû õóâüä åðºíäºã 49,4%, ýðýãòýé áýëãýâ÷ 33,9%, óóæ õýðýãëýäýã äààâðûí

ýì¿¿äèéã10,8%íüõàìãèéíºðãºíõýðýãëýäýãáîëóëàìæëàëòàðãóóäààñõóàíëèéíàðãûã35,2%

íüõýðýãëýäýã ãýñýíñóäàëãààíûä¿íáàéíà2. (Íºõºí¿ðæèõ¿éíýð¿¿ëìýíäèéíñóäàëãàà2003)

Ñóäàëãààíû ýíýõ¿¿ ä¿íã äèàãðàìààð èëýðõèéëýí ÿìàð àðãûã ìîíãîë÷óóä ºðãºí õýðýãëýäýã

øàëòãààíûãä¿ãíýæáè÷íý¿¿.

......................................................................................................................................................

6.Æèðýìñëýõýýñõàìãààëàõàðãóóäûíýðñäýëòýéòàëûãòîî÷èæáè÷íý¿¿.

....................................................................................................................................................



• Îðëîãî,çàðëàãûãáè÷ñýí¿ãñ

• Ñàìáàðûíöààñ,ôëîìàñòåð


• Õýäõýäýíñóðàã÷èéãòîâëîæ,ýìýý,ààâ,îõèí,ýýæèéíä¿ðäòîãëîõûãñàíàëáîëãîíî.

• “Öàëèí”,“áàéðíûõºëñ”,“òýòãýâýð”,“ñóðãàëòûíòºëáºð”,“õ¿¿õäèéíìºíãº”,“ãîîñàéõíû

áàðàà õóäàëäàí àâàõ ìºíãº”, ”òýòãýìæ”, “øàãíàë”, “ãàð óòàñíû òºëáºð”, “áåíçèíèé

ìºíãº”, “õàäãàëàìæ”, “òýýâðèéí çàðäàë”, “ñ¿¿, òàðàãíû ìºíãº”, “ãóòàë àâàõ ìºíãº”,

“óðàìøóóëàë”, “áýëýã àâàõ ìºíãº”, “èë¿¿ öàã àæèëëàñíû õºëñ” çýðýã ¿ãèéã òóñ òóñàä

íü áè÷èæ ñàìáàðò ºëãºñºí áàéíà. Òîãëîîìîíä îðîëöîã÷èä ñàìáàð äýýðõ ¿ãíýýñ ººðò

õàìààðàëòàéãñîíãîíî.ßàãààäýíý¿ãñèéãñîíãîñîíáîëîõûãíüòàéëáàðëóóëíà.

• Òîãëîã÷èääýýðõ ¿ãñèéãºðõèéíîðëîãî, çàðëàãà ãýñýí õî¸ðáàãàíàíä õóâààæáàéðëóóëàõ

áºãººäçºâýñýõèéãáàãààðõýëýëöýæ,àëäààãçàñíà.

• Áàãóóäºðõèéíîðëîãîáîëîíçàðëàãà ãýäýãòþóáàãòäàãáîëîõûãòîäîðõîéëæ,áóñàäáàãò

òàéëáàðëàíà.

• Áàãø áàãóóäûí òàéëáàðûã ä¿ãíýæ, ºðõèéí îðëîãî, çàðëàãà ãýæþó áîëîõ òàëààð íýìýëò

ìýäýýëýëõèéíý.

ªðõèéí îðëîãî, çàðëàãà (Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî: ªðõèéíîðëîãî,çàðëàãûãÿëãàõ,ºðõèéíòºñâèéíòóõàéìýä¿¿ëýõ

Çîðèëò:1. ªðõèéíîðëîãî,çàðëàãûíòàëààðìýäýõ2. ªðõèéíçàðëàãûíòºðëèéãÿëãàõ3. ªðõèéíòºñâèéíòàëààðîéëãîõ



ªðõèéí îðëîãîä öàëèí, íèéãìèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãààñ îðîõ ìºíãºí îðëîãî áîëîõ

òýòãýâýð, òýòãýìæ, õ¿¿õäèéí ìºíãº, õóâèàðàà ýðõëýõ àæ àõóé, êîìïàíèàñ îëñîí îðëîãî, øàãíàë

óðàìøóóëàë íîãäîë àøèã, (ýõ îðíû õèøèã, õ¿¿õäèéí ìºíãº) çýðýã îðíî.

Çàðëàãàä ºðõèéí ºäºð òóòìûí àìüäðàë àõóéí õýðýãöýý áîëîí áóñàä çàðäëûã îðóóëíà. Àéë

ºðõèéí çàðëàãûã 4 õýñýãò õóâààíà. ¯¿íä:

1. Òºëáºðò ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë: Áàéð îðîí ñóóö, öàõèëãààí, àõóéí ¿éë÷èëãýý, óòàñ, òýýâðèéí

çàðäàë, õîã óñíû ìºíãº, òºðºë á¿ðèéí òàòâàð õóðààìæ, ñóðãàëòûí òºëáºð ã.ì

2. ¯íäñýí çàðäàë: Á¿õ òºðëèéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í, ãóòàë õóâöàñ, ãýð àõóéí ýä õîãøèë, àõóéí

áîëîí ñî¸ëûí áàðàà ã.ì

3. Õàäãàëàìæ: Òîì õóäàëäàí àâàëò õèéõ, áàéð áîëîí ìàøèí õóäàëäàæ àâàõ, çàñâàð õèéõ çýðýã

ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýã õàíãàõàä ÷èãëýñýí ìºíãºí õóðààìæ

4. Áóñàä çàðäàë: Àìðàëò, áàÿð ¸ñëîë, áýëýã ã.ì


• Òàíàéãýðá¿ëºðõèéíîðëîãî,çàðëàãààòîîöäîãóó?,×èîðîëöäîãóó?,ªäºðòòàíàéãýðá¿ë

õýäýíòºãðºãíèéîðëîãîîëæ,õýäýíòºãðºãíèéçàðëàãàòàéáàéäàãâý?çýðýãàñóóëòòàâüæ,

õàðèëöàíÿðèëöàõáîëîìæèéãá¿ðä¿¿ëíý.

• ªäºðò õóäàëäàí àâäàã õ¿íñíèé áîëîí áàðàà ìàòåðèàëûí æàãñààëò ãàðãóóëæ, ò¿¿íä

çàðöóóëàãäàõìºíãºíä¿íãòîîöîîëóóëíà.

• Ýöýã,ýõ,ãýðá¿ëèéíãèø¿¿äèéíñàðäîëäîãíèéòîðëîãîä¿íäýñëýíºäðèéíîðëîãûãòîîöîîëóóëíà.

• ªðõèéíºäðèéíîðëîãîáîëîíçàðëàãûãõàðüöóóëóóëæ,ä¿ãíýëòãàðãóóëíà.

• ªðõèéíòºñºâõºòºëñíèéà÷õîëáîãäëûíòàëààðáàãøíýìýëòìýäýýëýëõèéíý.


ªðõèéí òºñºâ ãýäýã íü ºðõèéí ñàð, óëèðàë, æèëä íü îëîõ îðëîãûã òîîöñîíû ¿íäñýí äýýð ºäºð

òóòìûí õýðýãëýýíèé õîîë õ¿íñ, õóâöàñ õóíàð, ýä õîãøèë õóäàëäàí àâàõ çàðäëûã òºëºâëºæ

çàðöóóëàõûã õýëíý.

ªðõèéí áîëîí õóâèéí òºñºâ õºòºëñíººð áèä þó õîæèõ âý?

1. Ìºíãº þóíä çàðöóóëàãäàæ áàéãààã õÿíàõ áîëîìæòîé. Çàðäëàà íýã á¿ð÷ëýí á¿ðòãýæ, òîîöîî

õèéâýë èðýýä¿éä ñóðãàìæ áîëîõóéö ä¿ãíýëò ãàðàõàä õýðýãòýé.

2. Òà òºñâºº òºëºâëºõäºº ÿìàð ÿìàð õýðýãöýý áàéãààã óðüä÷èëàí æàãñààæ, òýäãýýðèéã à÷

õîëáîãäëîîð íü äàðààëóóëàí òîãòîîõ áîëîìæòîé.

3. Áàéíãûí çàðäàë, óäààí õýðýãöýýíèé çàðäëûã òîîöîîëîõ áîëîìæòîé. Òóõàéëáàë, ¿äèéí

õîîëîíä ìºíãº çàðàõã¿é áàéæ áîëîõã¿é, õàðèí óíàäàã äóãóé, ñèñòåì õºãæèìä ÿàðàí ìºíãº

çàðöóóëàõ õýðýã áàéíà óó, ¿ã¿é þ¿? ªäºð òóòìûí çàéëøã¿é õýðýãöýýíä òîãòìîë îðëîãî, ýñâýë

öàëèíãèéíõàà òîäîðõîé õýñãèéã çîðèóëàõàä õ¿ðíý. Õàðèí áóñäàä íü ìºíãº õóðèìòëóóëàõ

çàìààð îðëîãîî íýìýãä¿¿ëæ áàéæ, õýñýã õóãàöààíû äàðàà àâàõ õýðýãòýé áîëäîã.

4. ªðõºä òºëºâëºãäñºí áîëîí òºëºâëºãäººã¿é çàðäàë áàéõ øààðäëàãàòàé. ªðõèéí òºñâèéí

çàðöóóëàëòûã ñóäëààä ¿çâýë, ò¿¿íä òºëºâëºãäººã¿é çàðäàë (òºðñºí ºäðèéí áýëýã, ãàìøèãò

íýðâýãñäýä ºãºõ òóñëàìæ ã.ì) ÿìàð õýìæýýòýé áàéãààã ìýäýæ ÷óõàì þóíààñ áîëæ èéì

çàðäàë ãàðñàí áîëîõûã ¿íýëæ ¿çýõ áîëîëöîîòîé.


¯íýëãýý

ªðõèéí òºñâèéí òàëààð ñóðàã÷äûí ýçýìøñýí ìýäëýã, ÷àäâàðûã ¿íýëýõäýý õýä õýäýí àðãûã

õýðýãëýæáîëíî.

À. Ìºíãº öóãëóóëäàã ãàõàé, çààí çýðýã áóñàä ç¿éëñèéã õàðóóëàí ÷è ¿¿íèéãÿàæ ìºíãººð ä¿¿ðãýõ âý?, Õýðâýý ìºíãººð ä¿¿ðâýë ºðõèéí òºñâºº

íýìýãä¿¿ëýõèéíòóëä÷èþóõèéõâý?ãýñýíàñóóëòòàâüæ,÷ºëººòýéÿðèëöàõ

áîëîìæîëãîíî.ßðèëöëàãûíÿâöàäñóðàã÷èäñàíàëààèëýðõèéëýõáºãººä

ìºíãº îëîõ, ò¿¿íèéãýý õýìíýõ àðãóóäûã òàéëáàðëàí, ºðõèéí òºñºâòºº

ººðèéíîðóóëàõõóâüíýìðèéãòîäîðõîéëæ÷àäàæáàéãààýñýõýýð¿íýëæ

áîëíî.

Á.Äàðààõ¿ëãýð÷èëñýíçàãâàðûãàøèãëàíºðõèéíòºñâèéíòàëààðýöýãýõòýéãýýÿðèëöàæ,òóõàéíºðõèéí æèëèéí îðëîãî, çàðëàãûí òîîöîîã îéðîëöîîãîîð õèéæ èðýõ äààëãàâàð ºã÷,

þóíäèõ çàðäàë ãàð÷,þóíààñèõîðëîãîîðæáàéãàà òàëààð ä¿ãíýëò ãàðãóóëàíöààøäàà

ñóðàã÷ººðººþóõèéõáîëîìæòîéòàëààðõýëýëö¿¿ëæñóðàã÷äûíøèíýýðýçýìøñýíìýäëýã,

÷àäâàðûã¿íýëæáîëíî.

Òîãòìîë çàðäàë Îðëîãî

Áàéðîðîíñóóö....................................¥___ ¯íäñýíöàëèí........................................¥___

Òàòâàðõóðààìæ...................................¥___ Íýìýãäýëöàëèí....................................¥___

Õ¿¿õäèéíñóðãàëòûíòºëáºð................¥___ Ìºíãºíòýòãýìæ...................................¥___

Õóâüñàõ çàðäàë

Íîãäîëàøèã(ýõîðíûõèøèã,õ¿¿õäèéíìºíãºã.ì).......................................................¥___

Áóñàä....................................................¥___

Õîîëõ¿íñ..............................................¥___

Ýì.........................................................¥___

Õóâöàñ...................................................¥___

Àõóéíõýðýãëýýíèéáàðàà......................¥___

ÕàäãàëàìæÁàíêíûõàäãàëàìæ..............................¥___

Áàÿð¸ñëîë,áýëýãäóðñãàë...................¥___

Áóñàä...................................................¥___

Íèéò....................................................¥ ___ Íèéò.......................................................¥___

Èíãýæ¿íýëýõäýýáàðèìòëàõøàëãóóðíü:

• ªðõèéíîðëîãî,çàðëàãûíýõñóðâàëæèéãçºâòîãòîîæáóéáàéäàë

• ªºðèéíñàíààãèëýðõèéëýõäýýºðõèéíîðëîãî,çàðëàãà,òºñºâãýñýí¿ãèéãçºâõýðýãëýæáóéáàéäàë

• ªºðèéí õèéõ áîëîìæòîé ç¿éëèéã öýãöòýé, òîäîðõîé äýñ äàðààëàëòàé, ¿íäýñëýëòýé

èëýðõèéëæáóéáàéäàë


Õýðýãëýãäýõ¿¿í• ªðõèéíçàðëàãàáîëîíîðëîãûíòîîöîîõèéõ• Õ¿ñíýãò(Õàâñðàëò1)• Ñàìáàðûíöààñ,ôëîìàñòåð

¯éë àæèëëàãàà 1• ªðõèéíñàðûí çàðëàãûã òîîöîîëóóëíà.¯¿íèé òóëä ñóðàã÷äàä ãýðá¿ëèéíõýý ñàðûííèéò

çàðëàãûãæàãñààíáè÷èõäààëãàâàðºãíº.• Çàðëàãûã òºðºëæ¿¿ëýí àíãèëóóëíà. Òóõàéëáàë, îðîí ñóóö, òýýâðèéí çàðäàë, ñóðãàëòûí

òºëáºðã.ì• Çàðäàëòóñá¿ðèéíä¿íãòîîöîîëóóëíà.

¯éë àæèëëàãàà 2• ªðõèéíñàðûíá¿õîðëîãûãæàãñààíáè÷èæ,ìºíãºíä¿íãòîîöîîëóóëíà.• Ñàðûíòºëºâëºñºíáîëîíáîäèòîðëîãûãõàðüöóóëóóëíà.

¯éë àæèëëàãàà 3• ªðõèéíçàðëàãàáîëîíîðëîãûãõàðüöóóëóóëíà.• Òóõàéíºðõèéíòºñºâàøèãòàéáîëîíàëäàãäàëòàéáàéãààýñýõòàëààðä¿ãíýëòãàðãóóëíà.• Ñóðàã÷äûãáàãáîëãîíõóâààæ,ñóðàã÷á¿ðèéíºðõèéíòºñâèéãõýëýëö¿¿ëæ,õàìãèéíàøèãòàé

ãýæ ¿çñýí òºñºâ, ãýð á¿ëèéí òºñâèéã çàäëàíøèíæèëæ, àøèãòàé áàéãààãèéíøàëòãààíûãèëð¿¿ëýõáîëîìæîëãîíî.


ªðõèéí îðëîãî íü çàðëàãàòàéãàà òýíöýæ áàéâàë òóõàéí ºðõèéí òºñâèéã òýíöâýðòýé áàéíà ãýæ ¿çýõ áºãººä õàðèí çàðëàãà íü îðëîãîîñîî õýòýðñýí áîë òºñâèéí àëäàãäàëä îðæ, îðëîãûí çàðèì õýñãèéã çýýë, áóñàä õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðýýñ íºõñºí ãýñýí ¿ã. Õýðâýý îðëîãî íü çàðëàãààñàà äàâñàí ºðõèéí òºñâèéã àøèãòàé áàéíà ãýæ ¿çíý. Ãýð îðíûõîî áàéäàëä çîõèöóóëàí, öàëèí, îðëîãîî õýðõýí çîõèñòîé çàðöóóëàõ âý ãýäýã òàëààñ íü áîäîæ òºñâºº çîõèîõ íü ç¿éòýé. ªºðñäèéí çîõèîñîí òºñâèéã íàðèéí ÷àíä ìºðäºæ, îðëîãî, çàðëàãàà òîãòìîë õºòëºí, ìºíãºº òºëºâëºñºí ç¿éëäýý çàðöóóëæ ÷àäâàë ºðõèéí òºñºâ çîõèîñíû ¿ð ä¿í ãàðíà. ªðõèéí òºñºâ çîõèîõäîî îðëîãî, çàðëàãàà íýð òºðëººð íü íàðèéâ÷ëàí çàäàëæ òºëºâëºõ íü ç¿éòýé.

ªðõèéí òºñâèéã òîîöîëîõ àðãà(ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî: ªðõèéíòºñâèéãòîîöîîëîõàðãàäñóðàëöàõ

Çîðèëò:1. ªðõèéíîðëîãûãòîîöîîëîõ2. ªðõèéíçàðëàãûãòîîöîîëîõ3. ªðõèéíòºñâèéãòîäîðõîéëîõ


ªðÕèéí çàðËàÃûí Òîîöîî

№ Çàðëàãûíòºðë¿¿äÍèéò

òºñºâëºñºíçàðäàë

Íèéòáîäèòçàðäàë

Çºð¿¿

1 Îðîíñóóöáîëîíãýð

Çýýëáàò¿ðýýñèéíòºëáºð

Óòàñ

Öàõèëãààí

2 ÒýýâðèéíõýðýãñýëÀâòîáóñ,òýýâðèéíõýðýãñëèéíçàðäàë

Áåíçèíøàòàõóóíûçàðäàë

3 Õîîëõ¿íñ

Ìàõ,ìàõàíá¿òýýãäýõ¿¿í

Ãóðèë,áóäàà,òàëõ,ãóðèëàíá¿òýýãäýõ¿¿í

Áóñàä

4 Áóñàä

ªðÕèéí îðËîÃûí Òîîöîî

№ Îðëîãûíòºðë¿¿äÑàðûí

òºëºâëºñºíîðëîãî

Ñàðûíáîäèòîðëîãî

Çºð¿¿

1 Öàëèí

2 Òýòãýâýðòýòãýìæ

3 Íýìýëòîðëîãî

4 Áóñàä

¯íýëãýý

ªðõèéí ñàðûí îðëîãî, çàðëàãà, òºñâèéã òîîöîîëîõ ÷àäâàðòàà ººðèéí ¿íýëãýý õèéæ áîëíî.

Äàðààõõ¿ñíýãòèéãñóðàã÷äàäòàðààíºã÷,òîõèðîõí¿äýíä√òýìäýãëýãýýõèéëãýõçàìààðòóõàéí÷àäâàðûãÿìàðò¿âøèíäýçýìøñýíäíü¿íýëãýýõèéëãýíý.

№ ×àäâàð 1 2 3 4 5

1 ªðõèéíçàðëàãûãàíãèëàõ,òºðºëæ¿¿ëýõ

2ªðõèéíçàðëàãàäíºëººëæáóéõ¿÷èíç¿éëñèéãòîäîðõîéëîõ

3 ªðõèéíçàðëàãûãòîîöîîëîõ

4 ªðõèéíîðëîãûãòîîöîîëîõ

5 ªðõèéíçàðëàãà,îðëîãûãõàðüöóóëàõ

6 Àëäàãäàëòàéáààøèãòàéòºñâèéíøàëòãààíûãèëð¿¿ëýõ,ä¿ãíýëòãàðãàõ

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 1


Õýðýãëýãäýõ¿¿í• ªíãèéíöààñ

• Ìýòãýëöýõºãºãäë¿¿ä(õàâñðàëò1)

• Ñàìáàðûíöààñ,ôëîìàñòåð


• Ñóðàã÷á¿ðò2ºíãèéíöààñºãíº.Íýãýíäýýðºðõèéíîðëîãûãíýìýãä¿¿ëýõíýãàðãà,íºãºº

äýýðíüºðõèéíçàðëàãûãáóóðóóëàõíýãàðãûíòàëààðáè÷¿¿ëíý.

• Ñóðàã÷èäáè÷èæäóóññàíûäàðàààíãèäîòóóð÷ºëººòýéÿâæ,áóñàäñóðàëöàã÷èäòàéºðõèéí

îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ àðãûí òàëààð ÿðèëöàæ, èæèë àðãà áè÷ñýí ñóðàã÷èä íýã áàã áîëæ,

¿íäýñëýëýýòàéëáàðëàíà.

• Äýýðõòýé àäèëààð ºðõèéí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ àðãûí òàëààð õýëýëöýæ, ººðñäºº õóâü

íýìðýýîðóóëæ÷àäàõõýäõýäýíàðãûãñîíãîæ,¿íäýñëýëèéãòàéëáàðëàíà.


• ªðõèéíòºñâèéãõýìíýõòàëààðõçàðèìçºâëºìæ,ñàíàëûíòàëààðõàðèëöàíÿðèëöàæ,àëü

íüèë¿¿¿ðàøèãòàéáîëîõòàëààðìýòãýëöýýíçîõèîõáàéãóóëàõ(õàâñðàëò1)

• Äýýðõàðãóóäààñòàíàéãýðá¿ëäõýðýãëýæáîëîõàðãûãñîíãîí¿íäýñëýëèéãòàéëáàðëàõ


• Íýãýí ãýðá¿ëèéíñàðûíîðëîãî, çàðëàãûã õ¿ñíýãòýýð õàðóóëæýý.Ýíý ãýðá¿ëîðëîãûõîî

5%-èéãáàíêàíäñàðûí0,9%-èéíõ¿¿òýéõàäãàëóóëàõàä10æèëèéíäàðààõýäýíòºãðºãèéí

ìºíãºíõóðèìòëàëòàéáîëîõûãòîîöîîëîõ

№ Îðëîãûíòºðë¿¿ä Ìºíãºíä¿í,òºãðºã

1 Ààâûíñàðûíöàëèí 450000

2 Ýýæèéíçàõààñîëäîãîðëîãî 230000

3 Ýìýýãèéíòýòãýâðèéíìºíãº 128000

4 Ýõîðíûõèøèã(5àìá¿ë) 50000

ªðõèéí òºñâèéã çîõèöóóëàõ, õýìíýõ àðãà(Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî:ªðõèéíòºñâèéãçîõèöóóëàõ,çàðëàãûãõýìíýõýäººðèéíõóâüíýìðýýîðóóëàõàäñóðàëöàõ

Çîðèëò:1. ªðõèéíçàðëàãûãáàãàñãàõ,îðëîãûãíýìýãä¿¿ëýõàðãàçàìûãòîäîðõîéëîõ2. ªðõèéíòºñâèéãõýìíýõàðãóóäûíòàëààðìýäýõ


ÒîÕèîËäËóóä

ªðõèéíòºñâèéãõýìíýõèéíòóëäîðëîãîîõî¸ðõóâààæáàéõõýðýãòýé.Ýõíèéõýñãèéãòà¿ðíý,õî¸ðäàõüõýñãèéãõàäãàëíà.Ýíýíüòàíûîëæáóéá¿õîðëîãîäõàìààòàé.

Ìºíãºº¿ðýõã¿éáàéõþìóó,áàãà¿ðýõòèéìç¿éëòàíäáàéãààó÷ðààñçàðëàãàà¿å¿å,ÿäàææèëäíýãóäààçàäëàíøèíæèëæáàéõíüç¿éòýé.

ªäºð òóòìûí çàéëøã¿é õýðýãöýýíä áîëòîãòìîë îðëîãî, ýñâýë öàëèíãèéíõààòîäîðõîé õýñãèéã çîðèóëàõàä õ¿ðíý. Õàðèíáóñäàä íü áîë ìºíãº õóðèìòëóóëàõûí òóëäõóãàöààõýðýãòýé.

Òºðñºí ºäðèéí áýëýã àâàõààñ ýõëýýä îëîíáàÿðòýìäýãëýõ,òàñàëáàðã¿éçîð÷ñîíûóëìààñòîðãóóëü òºëºõ çýðýã íü òºëºâëºãäººã¿éçàðëàãàä áàãòàíà. Èéì çàðëàãûã ãàðãàõã¿éáàéæáîëîõþì.

¯íýëãýý

Õî¸ðàìá¿ëòýéõî¸ðºðõèéíñàðûíòºñâèéãõàðóóëñàíäèàãðàìûãàøèãëàíäàðààõäààëãàâðûã

ã¿éöýòãý.

1. ªðõèéíñàðûíòºñâèéãõ¿ñíýãòýýð¿ç¿¿ëæ,àëüºðõèéíòºñºâíüàøèãòàé,àëüíüàëäàãäàëòàé

áàéãààãòîäîðõîéëîõ

2. ªðõèéí òºñºâò íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéã òîäîðõîéëæ, àøèãòàé áîëîí àëäàãäàëòàé

áàéãààãèéíøàëòãààíûãèëð¿¿ëýõ

3. Õî¸ðºðõºäºãºõçºâëºìæèéãáîëîâñðóóëàõ

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 1

50 Á¿ëýã 3 Õàëäâàðò áóñ ºâ÷èí

ÕÀËÄâÀÐò Áóñ ªâ×ÈÍ

Á¯ËÝÃ

3

Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéòàëààðõàñóóäàëíüýð¿¿ëìýíäèéíáîëîâñðîëûíñòàíäàðòûí“Ýð¿¿ëáèå”

àéíõ¿ðýýíäñóäëàãäàõààðòóñãàãäñàí.Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéòàëààðáîëîâñðîëûíò¿âøèíá¿ðò

äàðààõçîðèëãóóäûãõýðýãæ¿¿ëýõñóðãàëòûãçîõèîíáàéãóóëíà.¯¿íä:

• Áàãà áîëîâñðëûí ò¿âøèíä: Õàëäâàðò áóñ ºâ÷íèé òóõàé îéëãîëò, íèéòëýã òîõèîëäîõõàëäâàðò áóñ ºâ÷íèé òºðë¿¿ä, òýäãýýðèéí øàëòãààí õàëäâàðò áóñ ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí

ñýðãèéëýõàðãàçàìóóäûíòàëààðõìýäëýã,÷àäâàð,õàíäëàãàòºëºâø¿¿ëýõ

• ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä: Õàëäâàðò áóñ ºâ÷èí ¿¿ñýõýä íºëººëºõ îð÷íû õ¿÷èíç¿éëñ,õóâüõ¿íä¿ç¿¿ëýõñºðºãíºëºº,õàëäâàðòáóñºâ÷íèéãýðòèëð¿¿ëæ,ýì÷ë¿¿ëýõèéíà÷

õîëáîãäîëçýðãèéíòàëààðìýäëýã,÷àäâàð,õàíäëàãàòºëºâø¿¿ëýõ

• Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä: Õàëäâàðò áóñ ºâ÷íèé íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã ¿ðäàãàâðóóä,õàëäâàðòáóñºâ÷íèéãáóóðóóëàõàäõóâüõ¿í,áàéãóóëëàãà,îëîííèéòèéíîðîëöîî,

õàëäâàðòáóñºâ÷èíáàýìíýëãèéíòóñëàìæ¿éë÷èëãýýíèéòàëààðìýäëýã,÷àäâàðýçýìøèõ,

çºâõàíäëàãàòºëºâø¿¿ëýõ

Äýýðõ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä áîëîâñðîëûí ò¿âøèíá¿ðò ýçýìø¿¿ëýõìýäëýã, ÷àäâàð,

õàíäëàãûãäàðààõõ¿ñíýãòýäõàðóóëñàíáîëíî.Õàëäâàðòáóñºâ÷èííüõàëäâàðòºâ÷íèéíýãýí

àäèë óëñ ¿íäýñòýí áîëîí äýëõèé íèéòèéí ýð¿¿ëìýíäèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûí íýã áîëæ

áàéãàà áºãººä ýäãýýðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà çàìûã ýçýìøñýíýýð àìüäðàëûí ÷àíàð,

õºäºëìºðèéíá¿òýýìæíýìýãäýõòºäèéã¿éáóñàäîëîíç¿éëñòýåðýãýýðíºëººëºõáîëíî.

51Á¿ëýã 3 Õàëäâàðò áóñ ºâ÷èí

Àãóóëãà



· Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéòóõàéîéëãîëò

· Íèéòëýãòîõèîëäîõõàëäâàðòáóñºâ÷íèéòºðë¿¿ä

· Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéøàëòãààí

· Õàëäâàðòáóñºâ÷íººñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõàðãàçàìóóä

· Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéòóõàéòàéëáàðëàõ

· Íèéòëýãòîõèîëääîãõàëäâàðòáóñºâ÷í¿¿äèéãòîäîðõîéëîõ

· Õàëäâàðòáóñºâ÷èí¿¿ñýõýäíºëººëºõõ¿÷èíç¿éëñèéãòàéëáàðëàæ÷àääàãáîëîõ

· Õàëäâàðòáóñºâ÷íººññýðãèéëýõàðãàçàìóóäûãýçýìøèõ

· Õàëäâàðòáóñºâ÷èííü

õ¿ì¿¿ñèéíººðñäèéíºäºð

òóòìûí¿éëäýëòýéõîëáîîòîé

ãýäãèéãóõààðàõ

· Õàëäâàðòáóñºâ÷èí¿¿ñýõýä

íºëººëºõñºðºãçàí¿éëýýñ

òàòãàëçäàãáàéõ

· Õàëäâàðòáóñºâ÷íººñ

ñýðãèéëýõýåðýãçàí

¿éë¿¿äèéãõýâø¿¿ëýõ

· Ýð¿¿ëìýíääýýàíõààðàë

òàâüäàãáàéõ


· Õàëäâàðòáóñºâ÷èí¿¿ñýõýäíºëººëæáóéîð÷íûõ¿÷èíç¿éëñ

· Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéõóâüõ¿íä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâàð

· Õàëäâàðòáóñºâ÷íèé¿åäõ¿ì¿¿ñýìíýëýãòýðòõàíääàãã¿éøàëòãààí

· Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéãýðòèëð¿¿ëæ,îíîøëóóëàõûíà÷õîëáîãäîë

· Õàëäâàðòáóñºâ÷èí¿¿ñýõýäíºëººëæáóéîð÷íûõ¿÷èíç¿éëñèéãòîäîðõîéëæ,ä¿íøèíæèëãýýõèéõ

· Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéõóâüõ¿íä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâðûãèëð¿¿ëýõ

· Õ¿ì¿¿ñýìíýëýãòýðòõàíääàãã¿éíøàëòãààíûãîëæòîãòîîõ

· Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéãýðòèëð¿¿ëæ,îíîøëóóëàõûíà÷õîëáîãäëûãòîäîðõîéëæ,áóñäàäòàéëáàðëàõ

· Õàëäâàðòºâ÷èí¿¿ñýõýäíºëººëäºãîð÷íûõ¿÷èíç¿éëñèéíòàëààðáóñäàäìýäýýëæ,ýð¿¿ëîð÷èíá¿ðä¿¿ëýõýäáóñäûã¿ëãýðëýæóðèàëäàãáàéõ

· ßìàðíýãýíºâ÷íèéøèíæòýìäýãèëðýýã¿é÷óðüä÷èëàíñýðãèéëýõ¿çëýã,øèíæèëãýýíäõàìðàãääàãáîëîõ

· ªâ÷íººýðòèëð¿¿ëæ,öàãàëäàëã¿éýì÷ë¿¿ëäýãáàéõ


· Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéíèéãýìä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâðóóä

· Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéãáóóðóóëàõàäõóâüõ¿í,áàéãóóëëàãà,îëîííèéòèéíîðîëöîî

· Õàëäâàðòáóñºâ÷èíáàýìíýëãèéíòóñëàìæ¿éë÷èëãýý

· Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéíèéãýìä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâðûãòîäîðõîéëæ,ä¿íøèíæèëãýýõèéõ

· Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéãáóóðóóëàõàäõóâüõ¿í,áàéãóóëëàãà,îëîííèéòõýðõýííºëººëæáîëîõûãòîäîðõîéëæ,ä¿íøèíæèëãýýõèéõ

· Õàëäâàðòáóñºâ÷íèé¿åäýìíýëãèéíòóñëàìæ¿éë÷èëãýýíäõýðõýíõàíäàõàðãàçàìûãýçýìøèõ

· Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéãáóóðóóëàõàäõ¿íá¿ðººðèéíõóâüíýìðýýîðóóëäàãáàéõ

· Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéòºðëººñõàìààðàíýìíýëãèéíòóñëàìæ¿éë÷èëãýýàâàõûíòóëäõýíäõààíàõàíäàõààìýääýãáàéõ



• Õàâñðàëò1


• Òîìöààñ,ºíãººíãèéíìàðêåð


• Ñóðàã÷äààñõàëäâàðòáóñºâ÷èéòàëààðàñóóæñýðãýýíñàíóóëíà.Òýäíèéõýëñýíòîäîðõîéëîëòûã

ñàìáàðòòýìäýãëýíý.

• Áàãøäàðààõõ¿ñíýãòèéíìýäýýëëèéãàøèãëàí,íýìýëòòàéëáàðõèéæáîëíî.

Õàëäâàðòáóñºâ÷èíãýäýãíüõ¿ì¿¿ñèéíàìüäðàëûíõýâìàÿã,òºðºëòáàîð÷íûõ¿÷èíç¿éëýýñ

¿¿ñýõáîëîâ÷äàìæèíõàëäâàðëàäàãã¿é.Õàðèíáèåìàõáîäûíýäýñýäººð÷ëºëòîðæ,ãýìòñýíèé

óëìààñõàëäâàðòáóñºâ÷èí¿¿ñíý.


• Ñóðàã÷äàäõàâñðàëò1-èéãòàðààíºã÷,àëüíüõàëäâàðòáóñºâ÷íèéøàëòãààíáîëîõûãõîñ

õîñîîðîîÿðèëöàæ,òîäîðõîéëíîãýäãèéãòàéëáàðëàíà.

• Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéøàëòãààíûãîëæ,ºìíºíü“√”òýìäýãòàâèõûãàíõààðóóëíà.• Ñóðàã÷èääààëãàâðûãã¿éöýòãýæäóóñìàãö,õîñóóäíýãíýãºãºãäëèéãóíøààä,òýðíüõàëäâàðò

áóñ ºâ÷íèé øàëòãààí ìºí ýñýõèéã õýðõýí òîäîðõîéëîí, ÿàãààä òèéíõ¿¿ òîäîðõîéëñíîî

áóñäàäààòàéëáàðëàíà.

Õàëäâàðò áóñ ºâ÷íèé øàëòãààí(Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî: Õàëäâàðòáóñºâ÷èí¿¿ñãýäýãíèéòëýãøàëòãààíûãòîäîðõîéëîõ

Çîðèëò: Òóññýäâèéíõ¿ðýýíääàðààõìýäëýã,÷àäâàð,õàíäëàãàòºëºâø¿¿ëíý.¯¿íä:1. Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéã¿¿ñãýõíèéòëýãøàëòãààíûãòîäîðõîéëîõ2. Íèéòëýãòîõèîëääîãõàëäâàðòáóñºâ÷íèéøàëòãààíûãíýðëýõ3. Õàëäâàðòáóñºâ÷èí¿¿ñýõýäíºëººëºõõ¿÷èíç¿éëñèéãòàéëáàðëàõ÷àäâàðòàéáîëîõ

4. Èõýíõõàëäâàðòáóñºâ÷èííüõ¿ì¿¿ñèéíºäºðòóòìûí¿éëäýëáîëîíàìüäðàëûíõýâ

ìàÿãòàéíüõîëáîîòîéãýäãèéãóõààðàõ


• Áóñàäñóðàã÷èäººðñäèéíõèéñýíòýéãýýõàðüöóóëàí,òîõèð÷áàéãààýñýõèéãøàëãàíà.Õýðâýý

ººðáàéâàëººðñäèéí¿çýëáîäëîîèëýðõèéëæ,òàéëáàðëàõûãáàãøñóðàã÷äàäõýëíý.

• Õýðâýýçàðèìºãºãäºëõàëäâàðòáîëîíõàëäâàðòáóñºâ÷íèéàëüàëèíûõíüøàëòãààíáîëíî

ãýæ ¿çâýë ÿàãààä? ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëàõûí çýðýãöýý ò¿¿íèéã íîòëîõ æèøýý áàðèìòûí

òàëààðÿðèëöàíà.Èéììàÿãààðºãºãäºëòóñá¿ðèéíòàëààðÿðèëöàíà.Áàãøõàâñðàëò2-ûã

àøèãëàíà.

• Øààðäëàãàòàéòîõèîëäîëäáàãøíýìæòàéëáàðëàíà.


• Ñóðàã÷äûã5á¿ëýãáîëãîíõóâààæ,á¿ëýãòóñá¿ðòäàðààõºâ÷í¿¿äèéíøàëòãààííüþóáàéæ

áîëîõûãòîäîðõîéëîõäààëãàâðûãºãíº.

• 1ä¿ãýýðá¿ëýã–öóñíûäàðàëòèõñýõ

• 2äóãààðá¿ëýã–÷èõðèéíøèæèí

• 3äóãààðá¿ëýã–õîðòõàâäàð

• 4ä¿ãýýðá¿ëýã–õàðøèë

• 5äóãààðá¿ëýã–¿åìº÷íèé¿ðýâñýë

• Á¿ëã¿¿äººðñäèéíáàãòîíîãäñîíäààëãàâðûãõèéæäóóñìàãö,áàðóóíãàðòàëäààñóóæáàéãàà

áàãò õèéñýí àæëàà äàìæóóëíà. Ýíý ¿éëäëèéã áàãóóä íýãýí çýðýã õèéíý. ªºðººð õýëáýë,

á¿ëýãá¿ðõèéñýíç¿éëýýäàðààãèéíáàãòààçýðýãøèëæ¿¿ëíý.

• Á¿ëã¿¿äòóñòóõàéíáàãèéíõèéñýíäýýðíýìýõáîëîíçàñàõç¿éëáàéãààýñýõèéãñàéòàðõÿíàæ,

íýìýõç¿éëáàéâàëººðºíãèéíìàðêåðààðíýìæáè÷ýýä,äàðààãèéíáàãòøèëæ¿¿ëíý.

• Èéìáàéäëààðá¿ëã¿¿äººðñäèéíàæëààáóöàæèðòýëäàìæóóëíà.

• Äàðààíüáàãøõàâñðàëò3-òáàéãààìàòåðèàëûãá¿ëýãòóñá¿ðòòàðààíºã÷îíîãäñîíºâ÷íèé

øàëòãààíûãõàðüöóóëàí,ñóäàëíà.

• Á¿ëýãòóñá¿ðººðñäèéíáàãèéíöààñàíäýýðáè÷ñýíá¿õèéëàæëûãáîëîíøèíýýðñóäàëñàí

ç¿éëñýý òàíèëöóóëíà. Òýãýõäýý ñóðàã÷äûí ãàðãàñàí ñàíààíààñ àëü íü çºâ áàéñàí, àëü íü

áóðóóáàéñíûãÿëãàõçàìààðòàíèëöóóëíà.

• Òóõàéí õàëäâàðòáóñºâ÷íèéøàëòãààíóóäààñ õý÷íýýííü õóâü õ¿íèéºäºð òóòìûí¿éëäýë

àìüäðàëûíõýâìàÿãòàéõîëáîîòîéáàéãààãáàãøòîäðóóëæ,ÿðèëöàíà.

Ä¿ãíýëò

Äàðààõàñóóëòûíäàãóóÿðèëöàõçàìààðòóññýäâýýð¿çñýíç¿éëñèéãä¿ãíýíý.¯¿íä:

• Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéíèéòëýãøàëòãààíûãíýðëýíý¿¿?

• Òýäãýýðøàëòãààíûãàíãèëæ¿çâýëõýäýíá¿ëýãòàíãèëæáîëîõâý?

• Õàëäâàðáóñºâ÷íèéøàëòãààíáîëæáóéõ¿÷èíç¿éëýýñàëèéãíüÿàæçîõèöóóëæáîëîõâý?


ñóðàÃ×äàä çîðèóËñàí ìàÒåðèàË

Äàðààõ ºãºãäëèéã àíõààðàëòàé óíøààä, àëü íü õàëäâàðò áóñ ºâ÷íèé øàëòãààí áîëîõûãòîäîðõîéëæ,ò¿¿íèéºìíº√òýìäýãòàâèíàóó.

___1.Óäàìøëûíºâ÷èí

___2.Òºðºõ¿åèéíãàæèã

___3.Öóñ,öóñàíá¿òýýãäýõ¿¿íþ¿ë¿¿ëýõ

___4.Çàí¿éë

___5.Áîõèðãàð

___6.Àãààðûíáîõèðäîë

___7.Õºäºëãººíèéõîìñäîë

___8.Àðõè,òàìõèõýðýãëýõ

___9.Õóâèéíàðèóíöýâýðñàõèõã¿éáàéõ

___10.ªºõòîñèõòýéõîîëèäýõ

___11.ªäºðòóòìûíàìüäðàëûíõýâìàÿã

___12.Äàìòàìõèäàëò(òàìõèíûóòààãààðàìüñãàëàõ)

___13.Àæèëàìðàëòààçîõèöóóëàõã¿éáàéõ

___14.Ìàõûãäóòóóáîëãîæèäýõ

___15.Õîîëõ¿íñíèéäóòàãäàë

___16.Õîðòáîäèñóóä

___17.Òàðãàëàõ

___18.Ñòðåññ(ñýòãýëñàíààíûäàðàìò)

___19.Õóâöàñëàõ

___20.Áèåìàõáîäûíäàðõëààáóóðàõ

___21.Ãýìòýëáýðòýë

___22.Äàâñèõòýéõîîëõ¿íñõýðýãëýõ

___23.Îëîííèéòèéíãàçàðõàíèàæíàéòààëãàõ

ÁàÃøèä çîðèóËñàí ìàÒåðèàË

Äàðààõ ºãºãäëèéã àíõààðàëòàé óíøààä, àëü íü õàëäâàðò áóñ ºâ÷íèé øàëòãààí áîëîõûã

òîäîðõîéëæ,ò¿¿íèéºìíº√òýìäýãòàâèíàóó.

_√_1.Óäàìøëûíºâ÷èí

_√_2.Òºðºõ¿åèéíãàæèã

___3.Öóñ,öóñàíá¿òýýãäýõ¿¿íþ¿ë¿¿ëýõ

_√_4.Çàí¿éë

___5.Áîõèðãàð

_√_6.Àãààðûíáîõèðäîë

_√_7.Õºäºëãººíèéõîìñäîë

_√_8.Àðõè,òàìõèõýðýãëýõ

___9.Õóâèéíàðèóíöýâýðñàõèõã¿éáàéõ

_√_10.ªºõòîñèõòýéõîîëèäýõ

_√_11.ªäºðòóòìûíàìüäðàëûíõýâìàÿã

_√_12.Äàìòàìõèäàëò(Òàìõèíûóòààãààðàìüñãàëàõ)

_√_13.Àæèëàìðàëòààçîõèöóóëàõã¿éáàéõ

___14.Ìàõûãäóòóóáîëãîæèäýõ

_√_15.Õîîëõ¿íñíèéäóòàãäàë

_√_16.Õîðòáîäèñóóä

_√_17.Òàðãàëàõ

_√_18.Ñòðåññ(Ñýòãýëñàíààíûäàðàìò) _√_19.Õóâöàñëàõ

_√_20.Áèåìàõáîäûíäàðõëààáóóðàõ

_√_21.Ãýìòýëáýðòýë

_√_22.Äàâñèõòýéõîîëõ¿íñõýðýãëýõ

___23.Îëîííèéòèéíãàçàðõàíèàæíàéòààëãàõ

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 1

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 2


öóñíû äàðàËÒ èÕñÝÕ øàËÒÃààí

• Äàâñèõòýéõîîëõ¿íñõýðýãëýõ• Èë¿¿äýëæèí• Õºäºëãººíèéõîìñäîë• Óäààíõóãàöààíä¿ðãýëæëýõñòðåññ(äàðàìò)• Áººðíèéàðõàãºâ÷èí• Àðõè,òàìõèõýðýãëýäýãáàéõãýõìýò

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

×èÕðèéí øèÆèí ªâ×íèé øàËÒÃààí

• Óäàìøèë• Õîîëõ¿íñ• Òàðãàëàõ• Òàìõèõýðýãëýõ• Âèðóñèéíõàëäâàðòºâ÷èí• Ñýòãýëñàíààíûõÿìðàëáóþóñòðåññãýõìýò

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

ÕîðÒ Õàâäðûí øàËÒÃààí

• Õàâäàð¿¿ñãýã÷áîäèñóóä• Àìüäðàëûíõýâìàÿã• Çàí¿éë• Àðõè,òàìõèõýðýãëýõ• Óäàìøèë• Ýð¿¿ëõîîëëîæ÷àäàõã¿éáàéõ• Íàðíààñõàìãààëàõõýðýãñýëõýðýãëýäýãã¿éáàéõãýõìýò

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

ÕàðøèË ªâ×íèé øàËÒÃààí

• Áèåèéíäàðõëààñóëðàõ• Õýòìýäðýãøèë• Õýðýãëýæáóéõîîëõ¿íñ• Óðãàìëûíòîîñ,òîîñîíöîð• Õàðøèë¿¿ñãýã÷áîäèñóóä(áóäàã,ÿíçá¿ðèéí¿íýðòýíãýõìýò)• Àìüòíû¿ñíîîñãýõìýò

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

¯å ìª×íèé ¯ðÝâñËèéí øàËÒÃààí

• Õàëäâàð• Ãýìòýë• Èë¿¿äýëæèí• Óäàìøèë

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 3


Õàëäâàðò áóñ ºâ÷íèé íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã ¿ð äàãàâàð(ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî: Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéíèéãýìä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâðûãòîäîðõîéëæ,òýäãýýðòä¿íøèíæèëãýýõèéõ

Çîðèëò:Òóññýäâèéãñóäàëñíààðäàðààõìýäëýã,÷àäâàð,õàíäëàãûãòºëºâø¿¿ëíý.¯¿íä:1. Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéíèéãýìä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâðûãòîäîðõîéëîõ2. Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéíèéãýìä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâàðòóñá¿ðòä¿íøèíæèëãýýõèéõ


• Á¿ëýãòóñá¿ðòÀ4-èéíöààñ1-2øèðõýã,òîìöààñ,ìàðêåð,ñêî÷


• Õàëäâàðòáóñºâ÷èííüõóâüõ¿íäÿìàðíºëºº¿ç¿¿ëæáîëîõûãòóññýäâèéíõ¿ðýýíäñóäëàõ

áîëíîãýäãèéãñóðàã÷äàäòàéëáàðëàíà.

• Ñóðàã÷äûã 5-6 á¿ëýãò õóâààæ, á¿ëýã òóñ á¿ðèéí ãèø¿¿ä õàìòðàí ÿðèëöàæ, ýõëýýä áîäèò

æèøýýãàðãàíà.Ñóðàã÷èäººðñäèéíñàéíìýääýãòàíèëõ¿íýñâýëõýííýãèéõíüãýðá¿ëèéí

ãèø¿¿í,õàìààòàíñàäàííüõàëäâàðòáóñÿìàðíýãýíºâ÷íèéóëìààñýìíýëýãòõýâòýæáàéñàí

áîëýíýáîäèòæèøýýãäàðààõçàãâàðààðöààñàíäýýðáè÷èæòýìäýãë¿¿ëíý.¯¿íä:

• Òóõàéíõ¿íõýäýííàñòàé,ÿìàðõ¿éñèéíõ¿íáîëîõ

• Àæèëõºäºëìºðýðõýëäýãýñýõ,õýðâýýàæèëõèéäýãáîëÿìàðàæèëõèéäýã,õýðóäààí

õóãàöààíäõèéæáàéãàà,õ¿¿õýäáîëñóðãóóëüäñóðäàãýñýõ

• Òóõàéíõ¿íèéãýðá¿ëèéíáàéäàë,ãýðòýýõýä¿¿ëýýàìüäàðäàãáîëîõ

• ßìàðºâ÷íèéóëìààñýìíýëýãòõýâòñýí,õýðóäààíõóãàöààãààðõýâòñýí

• ªìíºíüóãºâ÷íººðýìíýëýãòõýâòýæáàéñàíýñýõ,õýâòýæáàéñàíáîëõýäýíóäàà

õýâòýæáàéñàí

• Òóõàéí õ¿í ºâäñºí íü ò¿¿íèé áèå ìàõáîä, ñýòãýë ñàíàà áîëîí ãýð á¿ë, íàéç

íºõºäòýéãººõàðèëöàõõàðèëöàà,àæèëõºäºëìºðõèéõ,ýñâýëñóðàëöàõàäíüõýðõýí

íºëººëñºíáîëîõ


• Á¿ëýã òóñ á¿ð ººðñäèéí áè÷ñýí æèøýýí äýýð ¿íäýñëýí òóõàéí õ¿í õàëäâàðò áóñ ºâ÷èíä

íýðâýãäñýíèéóëìààñÿìàðÿìàð¿ðäàãàâàðãàð÷áîëîõûãòîäîðõîéëíî.

• Òîäîðõîéëñîí¿ðäàãàâðûãá¿ëýãá¿ðòîìöààñàíäýýðæàãñààíáè÷èæ,òýìäýãëýíý.


• Áàãóóääààëãàâðûãã¿éöýòãýæäóóññàíûäàðààáóñàääààòàíèëöóóëíà.Èéíõ¿¿òàíèëöóóëàõäàà

ýõëýýä ººðñäèéí æèøýýãýý óíøèæ, äàðàà íü ò¿¿íýýñ ãàð÷ áîëîõ ¿ð äàãàâðóóäûã õýðõýí

òîäîðõîéëñíîîòàíèëöóóëíà.

• Áóñàäá¿ëãèéíõýíàñóóæ,òîäðóóëàõ,ýñâýëíýìýõñàíàëáàéãààýñýõèéãëàâëàíà.Èéììàÿãààð

á¿õá¿ëýãõèéñýíàæëààòàíèëöóóëíà.

• Á¿õá¿ëã¿¿äòàíèëöóóëæäóóññàíûäàðààá¿ëãèéíàæëóóäàäèæèëòºñòýéÿìàðÿìàðáàðèìò

æèøýýáàéñàí,ÿëãààòàéÿìàðç¿éëáàéñàíýñýõèéãä¿ãíýíÿðèëöàíà.


• Äýýðõ ¿éë àæèëëàãààí äýýð òóëãóóðëàí õàëäâàðò áóñ ºâ÷íººñ õóâü õ¿íä ãàðàõ ñºðºã ¿ð

äàãàâðûãàíãèëæÿëãàíàãýäãèéãòàéëáàðëàíà.

• Ñóðàã÷èä ººðñäèéí õèéñýí àæèë áîëîí áóñàä á¿ëãèéí òàíèëöóóëãûã òóíãààí áîäîæ,

òýäãýýðèéãõýðõýíàíãèëàí,á¿ëýãëýæáîëîõûãÿðèëöàíà.

• ¯¿íèéòóëäáàãøòýäíýýñäàðààõàñóóëòûãàñóóæ,òîìöààñàíäýýðòýìäýãëýíý.

• Òà á¿õýí ººðñäèéí õèéñýí àæèë áîëîí áóñàä á¿ëãèéí òàíèëöóóëñàí ç¿éëñèéã

òóíãààíáîäíîóó.

• Òýäãýýðèéãõýðõýíàíãèëæ,á¿ëýãëýæáîëîõâý?

• Ñóðàã÷äûíõýëñýíñàíààíóóäûãàíãèëæòîìöààñàíäýýðáè÷íý.Òóõàéëáàëäàðààõáàéäëààð

àíãèëæáîëíîãýäãèéãáàãøíýìæòàéëáàðëàæáîëíî.

• Õ¿íèéáèåìàõáîäîä¿ç¿¿ëýõ¿ðäàãàâàð

• Õ¿íèéñýòãýëñàíààíûáàéäàëä¿ç¿¿ëýõ¿ðäàãàâàð

• Õ¿íèéýäèéíçàñãèéíáàéäàëä¿ç¿¿ëýõ¿ðäàãàâàð

• Õ¿íèéàæèë,àìüäðàëäíºëººëºõ¿ðäàãàâàð

• Õ¿íèéàìüäðàëûí÷àíàðòíºëººëºõ¿ðäàãàâàð

• Áóñàäõ¿ì¿¿ñòýéõàðèëöàõ,íèéãìèéíàìüäðàëäíüíºëººëºõ¿ðäàãàâàðãýõìýò

• ªìíºõ ¿éë àæèëëàãààãààðá¿ëýã òóñ á¿ðèéí òîäîðõîéëñîí ¿ð äàãàâðóóäûã ýíý àíãèëàëä

îðóóëæá¿ëýãëýíý.

• Ýöýñòíüõàëäâàðòºâ÷èíõóâüõ¿íäÿìàðÿìàðñºðºã¿ðäàãàâàð¿ç¿¿ëäýãáîëîõûãä¿ãíýýä,

õ¿íá¿ðõàëäâàðòáóñºâ÷íººññýðãèéëýõáîëîìæòîéýñýõèéãÿðèëöàæ,ä¿ãíýíý.

Ä¿ãíýëò

Òóññýäâèéíõ¿ðýýíä¿çñýíýýäàðààõàñóóëòûíäàãóóÿðèëöàæ,ä¿ãíýíý.¯¿íä:

• Ýíýñýäâèéíõ¿ðýýíäøèíýýðÿìàðç¿éëñèéãìýäýæàâñàíáý?

• Õàëäâàðòáóñºâ÷èííüõóâüõ¿íäÿìàðÿìàðñºðºã¿ðäàãàâàð¿ç¿¿ëýõâý?

• Òýäãýýðèéãõýðõýíàíãèëàíá¿ëýãëýæáîëîõâý?

• Òàíàðûíäîòíûõýííýãýíõ¿íäèéìºâ÷èíòîõèîëäîæáàéñàíóó?

• Èéìºâ÷èíÿìàðõ¿ì¿¿ñòòîõèîëäîõâý?Òàíàðòòîõèîëäîæáîëîõóó?Òèéìáîëÿàõõýðýãòýé

âý?


Õàëäâàðò áóñ ºâ÷íèé õóâü õ¿íä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã ¿ð äàãàâàð (Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî: Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéõóâüõ¿íä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâðûãòîäîðõîéëæ,ò¿¿íää¿íøèíæèëãýýõèéëãýõ

Çîðèëò: Òóññýäâèéíõ¿ðýýíääàðààõìýäëýã,÷àäâàð,õàíäëàãàòºëºâø¿¿ëíý.¯¿íä:1. Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéõóâüõ¿íä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâðûãòîäîðõîéëîõ2. Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéõóâüõ¿íä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâàðòóñá¿ðòä¿íøèíæèëãýýõèéõ


• Áàãøèäçîðèóëñàíìýäýýëýë

• Õàâñðàëò1.Áàãøèäçîðèóëñàíìàòåðèàë

• Õàâñðàëò2.Áàãøèäçîðèóëñàíìàòåðèàë


• Õàëäâàðòáóñºâ÷èííüõóâüõ¿íäõýðõýííºëººëæáîëîõòàëààðñóóðüáîëîâñðîëûíò¿âøèíä

¿çýæáàéñíûãñóðàã÷äàäñàíóóëààä,óãºâ÷èííüõóâüõ¿íäòºäèéã¿éãýðá¿ë,ýð¿¿ëìýíäèéí

ñàëáàð,íèéãýìäá¿õýëäíüíºëººëíºãýäãèéãòàéëáàðëàíà.

• ªíººäðèéí õè÷ýýëýýð õàëäâàðò áóñ ºâ÷íèé íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã ¿ð äàãàâðûí òàëààð

ñóäàëíàãýäãèéãõýëíý.

• Áàãøõàâñðàëò1-äáàéãààìýäýýëëèéãñóðàã÷äàäòàíèëöóóëíà.Òóñìýäýýëëèéí¿íäñýíäýýð

ñóðàã÷èäòóõàéíàñóóäëààðíýýëòòýéõýëýëö¿¿ëýãõèéíý.


• Ñóðàã÷äûã6á¿ëýãáîëãîíõóâààæ,á¿ëýãòóñá¿ðòäàðààõñýäâ¿¿äèéãîíîîíºã÷,õýëýëö¿¿ëýã

ºðí¿¿ëýõýäõýðýãëýãäýõ3-5àñóóëòáîëîâñðóóëàõäààëãàâàðºãíº.

• 1á¿ëýãò–Õàëäâàðòáóñºâ÷èííèéãìèéíñàéíñàéõàíáàéäàëäíºëººëºõíü

• 2á¿ëýãò–Õàëäâàðòáóñºâ÷èíýäèéíçàñàãòíºëººëºõíü

• 3á¿ëýãò–Õàëäâàðòáóñºâ÷èíõ¿íàìûííàñëàëòàäíºëººëºõíü

• 4á¿ëýãò–Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéóëìààñõºäºëìºðèéíá¿òýýìæáóóðàõíü

• 5á¿ëýãò–Õàëäâàðòáóñºâ÷èíõ¿ì¿¿ñèéíàìüäðàëûí÷àíàðòíºëººëºõíü

• 6á¿ëýãò–Õàëäâàðòáóñºâ÷èííüÿäóóðëûãíýìýãä¿¿ëæ,ýäèéíçàñãèéíºñºëòºä

ñºðãººðíºëººëºõíü

• Áàãøáàãóóäàääààëãàâðûãã¿éöýòãýõáîëîìæòîéõóãàöààºãíº.



• Äýýðõ¿éëàæèëëàãààíäýýðòóëãóóðëàíàíãèäîòðîîíýýëòòýéõýëýëö¿¿ëýãçîõèîíáàéãóóëíà.

Áàãøõàâñðàëò3-òáàéãààñàíààãñóðàã÷äàääýëãýð¿¿ëýíòàéëáàðëàíà.

• Á¿ëýãòóñá¿ðýýñòóñòóñûííîãäñîíñýäâýýðõýëýëö¿¿ëãèéãóäèðäàíÿâóóëàõíýãíýãñóðàã÷èéã

òîìèëíî.

• Äàðààíüá¿ëã¿¿äººðñäèéíáýëòãýñýíñýäâýýðõýëýëö¿¿ëãèéãýýëæëýíçîõèîíáàéãóóëíà.

• Õýëýëö¿¿ëãèéí ÿâöàä ãàðñàí ñàíààíóóäûã á¿ëýã òóñ á¿ðýýñ íýã õ¿í öààñàí äýýð áè÷èæ

òýìäýãëýíý.

• Õýëýëö¿¿ëãèéã óäèðäàæáóé õ¿íøààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä õýëýëö¿¿ëýã çîõèîíáàéãóóëàõ

çºâëºìæèéãñóðàã÷äàäñàíóóëíà.Òóõàéëáàë,áóñäûíõàà¿çýëáîäëûãõ¿íäýòãýõ,àíõààðàëòàé

ñîíñîõ,ýýëæëýíÿðèõãýõìýò÷èëýí.

• Íýãá¿ëãèéíõýëýëö¿¿ëýãäóóñàõàäòýìäýãëýëõºòºëñºíñóðàã÷ãàðñàíá¿õèéëñàíààãíýãòãýí

ä¿ãíýæ,áóñàääààòîâ÷òàíèëöóóëíà.

• Á¿õ á¿ëã¿¿ä õýëýëöýæ äóóñìàãö, ñóðàã÷äàä ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëæ, èäýâõòýé

îðîëöñîíäòàëàðõàëèëýðõèéëíý.

Ä¿ãíýëò

Óãñýäâèéíõ¿ðýýíäñóäàëñàíç¿éëñýýäàðààõàñóóëòûíäàãóóÿðèëöàæ,ä¿ãíýíý.¯¿íä:

• Òóññýäâèéãñóäàëñíààðøèíýýðÿìàðÿìàðç¿éëèéãìýäýæàâñàíáý?

• Õ¿ì¿¿ñõàëäâàðòáóñºâ÷íººññýðãèéëýõáîëîìæòîéþó?

• Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéíèéãýìä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâðûãìýäñýíýýðòàá¿õýíäÿìàðñýòãýãäýë

òºðæáàéíàâý?

• Õóâüõ¿íèéõýýõóâüäòàõàëäâàðòáóñºâ÷íèéãáóóðóóëàõàäÿìàðõóâüíýìýðîðóóëæ÷àäàõ

âý?Þóõèéõèéãõ¿ñýæáàéíàâý?



Õàëäâàðò áóñ ºâ÷íèé òàðõàëò áà äýëõèé íèéòèéí áàéäàë

Äýëõèéäýýðæèëòóòàìäîéðîëöîîãîîð35ñàÿõ¿íõàëäâàðòáóñºâ÷íººðíàñáàðæáàéãààíü

íèéòíàñáàðàëòûí60ãàðóéõóâèéãýçýëäýãàæýý.Íàñáàðàëòûí80õóâüíüáàãàáîëîíäóíä

çýðãèéíîðëîãîòîéóëñîðíóóäàäõàìààðàãäàæáàéíà.

Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéäîòðîîñç¿ðõñóäàñíûºâ÷èí,öóñõàðâàëò,õîðòõàâäàð,àìüñãàëûíçàìûí

àðõàãºâ÷èí,÷èõðèéíøèæèíçýðýãíüõàìãèéíýëáýãòîõèîëääîã5ºâ÷èíáîëíî..Ýäãýýðºâ÷èí

íàñíààñ¿ëõàìààð÷ÿìàð÷íàñíûõ¿ì¿¿ñòòîõèîëäîæáàéíà.

Ýð¿¿ëõîîëëîëò,òàìõèòàòàõã¿éáàéõ,áèåèéíòàìèðààðõè÷ýýëëýõ(äîëîîõîíîãò5-ààñäîîøã¿é

óäàà, 30-ààñ äîîøã¿é ìèíóòûí òóðøèä äóíä çýðãèéí ýð÷òýé õ¿÷òýéãýýð) íü ýäãýýð ºâ÷íººñ

ñýðãèéëýõýä÷óõàëà÷õîëáîãäîëòîéáîëîõûãøèíæëýõóõààíòîãòîîñîíáàéíà.Èõýíõõàëäâàðò

áóñºâ÷íººñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõáîëîìæòîé.

Ãýâ÷ÄÝÌÁ(ÄýëõèéíÝð¿¿ëÌýíäèéíÁàéãóóëëàãà)-ûíòîäîðõîéëñíîîðèðýõàðâàíæèëäõàëäâàðò

áóñºâ÷íèéøàëòãààíòàé¿õýëäýëõèéíèéòýä¿ðãýëæèëñýíõýâýýðáàéõàæýý.Áàãàáîëîíäóíä

çýðãèéíîðëîãîòîéóëñîðíóóäàäõàëäâàðòáóñºâ÷íèéóëìààñæèëá¿ð14ñàÿóðàãýõýýñòºðæ

÷àäàëã¿éýíääýãáàéíà.

Ñ¿¿ëèéíæèë¿¿äýääàðààõøàëòãààíûóëìààñõàëäâàðòáóñºâ÷íèéòàðõàëòèõýññýí.¯¿íä:

• Õ¿ì¿¿ñèéíäàñãàëõºäºëãººíáàãàññàí

• Àðõè,òàìõè,õîðòçóðøëûíõýðýãëýýíýìýãäýæáàéãàà

• ªºõòîñòîéõîîëõ¿íñíèéõýðýãëýýíýìýãäñýí

• Òàðãàëàëòèõýññýí

• Ñòðåññèõñýõáîëñîí

• Õîîëõ¿íñíèé÷àíàð,àþóëã¿éáàéäàëòºäèéëºíñàéíáèøãýõìýò÷èëýí

Õàëäâàðòáóñºâ÷èííüÿäóóðëûãáóóðóóëàõ,ýäèéíçàñãèéíºñºëòºäñºðãººðíºëººëæáàéíà.

Ýíýºâ÷íèéóëìààñáàãàáîëîíäóíäçýðãèéíîðëîãîòîéóëñîðíûäîòîîäûííèéòá¿òýýãäýõ¿¿í

5õ¿ðòýëõõóâèàðáóóð÷áàéíà.

Õàëäâàðòáóñºâ÷íèéíèéãýìä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâðûãòîäîðõîéëáîë:

• Íèéãìèéíñàéíñàéõàíáàéäàëäñºðãººðíºëººëºõ

• Ýäèéíçàñãèéíñàéíñàéõàíáàéäàëäñºðºãíºëººëºõ

• Õ¿íàìûíäóíäàæíàñëàëòàäíºëººëºõ

• Õºäºëìºðèéíá¿òýýìæáóóðàõ

• Õ¿ì¿¿ñèéíàìüäðàëûí÷àíàðòñºðãººðíºëººëºõ

• ßäóóðëûãáóóðóóëàõàäñààäòîòãîðáîëîõãýõìýò



Õýëýëö¿¿ëýãò àøèãëàæ áîëîõ àñóóëòûí ÷èãëýë

• Õàëäâàðòáóñºâ÷èííèéãìèéíñàéíñàéõàíáàéäàëäõýðõýíñºðãººðíºëººëæáàéíàâý?

• Íèéãìèéíñàéíñàéõàíáàéäàëãýäýãòþóãõàìðóóëàíàâ÷¿çýæáîëîõâý?

• Õàëäâàðòáóñºâ÷èííüíèéãìèéíñàéíñàéõàíáàéäàëäõýðõýííºëººëºõâý?

• Õàëäâàðòáóñºâ÷èííüíèéãìèéíñàéíñàéõàíáàéäàëäñºðãººðíºëººëæáàéãààãíîòëîõ

ÿìàðÿìàðòîîáàðèìò,æèøýýáàéíàâý?

• Õàëäâàðòáóñºâ÷èíõ¿íàìûíäóíäàæíàñëàëòàäõýðõýííºëººëºõâý?

• Ýíýíüöààøëààäÿìàðõ¿÷èíç¿éëäíºëººëæáîëîõâý?Õýðõýííºëººëºõâý?

• ßàãààäõàëäâàðòáóñºâ÷èííüõºäºëìºðèéíá¿òýýìæèéãáóóðóóëæáàéíàâý?

• Õàëäâàðòáóñºâ÷íººðõýäîð÷èìíàñíûõ¿ì¿¿ñèõýâ÷ëýíºâääºãâý?

• Õºäºëìºðèéíá¿òýýìæáóóðàõíüÿìàðñºðºã¿ðäàãàâàðòõ¿ðãýõâý?

• Õºäºëìºðèéíá¿òýýìæèéãíýìýãä¿¿ëýõèéíòóëäþóõèéõõýðýãòýéâý?

• Àìüäðàëûí÷àíàðãýäýãîéëãîëòûãõýðõýíòàéëáàðëàæáîëîõâý?

• Õàëäâàðòáóñºâ÷èííüõ¿ì¿¿ñèéíàìüäðàëûí÷àíàðòÿìàðáàéäëààðíºëºº¿ç¿¿ëýõâý?


Õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëàõ çºâëºìæ

• Ñóðàã÷èäõýëýëöýæáóéàñóóäëààðººðñäèéíáîäîæáàéãààãààíýýëòòýéÿðèíà.

• Íýãíèéãýýÿðüæáàéõ¿åäáóñàäíüàíõààðàëòàéñîíñîæçýðýãöýæÿðèõã¿éáàéõíü÷óõàë.

• Õýííýãíèé¿çýëáîäëûãäýìæèæáàéãàà,ýñâýëººð¿çýëáîäîëòîéáàéãààáîëò¿¿íèéãýý

òîâ÷òîäîðõîéèëýðõèéëíý.

• Áóñäûíõýëñíèéãàíõààðàëòàéñîíñîæ,ò¿¿íèéãäýìæèæáàéãàà,ýñâýëñàíàëíèéëýõã¿é

áàéãààãààòîäîðõîéòàéëáàðëàíà.

• Áóñäûí¿çýëáîäëûãõ¿íäýòãýõ,áèåáèåèéíõýýÿðèàãòàñëàõã¿éáàéõõýðýãòýé.

• Ñóðàã÷äûí èëýðõèéëæ áàéãàà ¿çýë áîäîëä áóðóó ãýæ áàéõã¿é áºãººä ¿çýë áîäëîî

èëýðõèéëñíèéòºëººÿìàðíýãøèéòãýë,çýìëýëõ¿ëýýõã¿é.

• Õýëýëö¿¿ëãèéãõýòèõñóíæðóóëàõã¿éíòóëäòóõàéíñýäâýýðõàíãàëòòàéõýëýëöñýíãýæ¿çâýë

äàðààãèéíñýäýâð¿¿øèëæ¿¿ëíý.

• Ñóðàã÷ á¿ð ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõèéí çýðýãöýý áóñàääàà ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ

áîëîìæîëãîíî.

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 1

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 2

62 Á¿ëýã 4 Õàëäâàðò ºâ÷èí

Õàëäâàðòºâ÷íèéòàëààðýð¿¿ëìýíäèéíáîëîâñðîëûíñòàíäàðòûí“Ýð¿¿ëáèå”àéíõ¿ðýýíä

ñóäëàõààð òóñãàñàí.Õàëäâàðòºâ÷íèé òàëààðáîëîâñðîëûíò¿âøèíá¿ðòäàðààõ çîðèëãóóäûã

õýðýãæ¿¿ëýõñóðãàëòûãçîõèîíáàéãóóëíà.¯¿íä:

• Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä: Õàëäâàðò ºâ÷íèé òóõàé îéëãîëò, õàëäâàðò ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷,õàëäâàð äàìæèí òàðõàõ çàìóóä, õàëäâàðò ºâ÷íèé àíãèëàë, õàëäâàðò ºâ÷íººñ ñýðãèéëýõ

àðãàçàì,âàêöèíæóóëàëòûíòàëààðìýäëýã,÷àäâàð,õàíäëàãàòºëºâø¿¿ëýõ

• ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä: Õàëäâàðòàðõàõàäíºëººëºõõ¿÷èíç¿éëñ,õàëäâàðòºâ÷íèéóëìààñ ¿¿ñýõ ñºðºã ¿ð äàãàâàð, ñóðãóóëü áà îëîí íèéòèéí õ¿ðýýíä õàëäâàðò ºâ÷íººñ

ñýðãèéëýõàðãàçàì,õàëäâàðòºâ÷íèéãýðòèëð¿¿ëæýì÷ëýõèéíà÷õîëáîãäîëçýðãèéíòàëààðõ

ìýäëýã,÷àäâàð,õàíäëàãûãòºëºâø¿¿ëýõ

• Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä: Õàëäâàðò ºâ÷íèé íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëºº,õàëäâàðòºâ÷íººññýðãèéëýõáîëîíáóóðóóëàõàäõóâüõ¿ì¿¿ñèéí¿¿ðýã,îðîëöîî,õàëäâàðò

ºâ÷íèé ¿å äýõ ýìíýëãèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý, õàëäâàðò ºâ÷íèéã áóóðóóëàõ, ñýðãèéëýõ

áîäëîãî õºòºëáºð, ò¿¿íèé õýðýãæèëòýä îëîí íèéòèéí ¿ç¿¿ëýõ íºëººíèé òàëààð ìýäëýã,

÷àäâàð,õàíäëàãàòºëºâø¿¿ëýõ

ÕÀËÄâÀÐò

ªâ×ÈÍ

Á¯ËÝÃ

4

63Á¿ëýã 4 Õàëäâàðò ºâ÷èí

Äýýðõçîðèëãûãõýðýãæ¿¿ëýõèéíòóëäáîëîâñðîëûíò¿âøèíá¿ðòýçýìø¿¿ëýõýýðçîðüñîíìýäëýã,

÷àäâàð,õàíäëàãûãäàðààõõ¿ñíýãòýäõàðóóëñàíáîëíî.

Àãóóëãà



· Õàëäâàðòºâ÷íèéòóõàéóõàãäàõóóí

· Õàëäâàðòºâ÷íèéàíãèëàë· Õàëäâàðòºâ÷íèéã

¿¿ñãýã÷,òýäãýýðèéíîíöëîã· Õàëäâàðòºâ÷èíäàìæèõçàì· Õàëäâàðòºâ÷íººñóðüä÷èëàí

ñýðãèéëýõàðãàçàìóóä· Âàêöèíæóóëàëòûíà÷

õîëáîãäîë

· Õàëäâàðòºâ÷íèéòóõàéîéëãîëòûãòàéëáàðëàõ

· Õàëäâàðòºâ÷íèéãàíãèëàõ÷àäâàðòàéáîëîõ

· Õàëäâàðòºâ÷èí¿¿ñãýã÷èéíîíöëîãèéãòàéëáàðëàõ

· Õàëäâàðòºâ÷íèéäàìæèõçàìóóäûãòîäîðõîéëîõ

· Õàëäâàðòºâ÷íººñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõàðãàçàìóóäûãýçýìøèõ

· Âàêöèíæóóëàëòûíà÷õîëáîãäëûãòàéëáàðëàõ

· ¯¿ñãýã÷èéíîíöëîãîîñøàëòãààëàííýãýíòëòóññàíáîëçàðèìõàëäâàðòºâ÷èíá¿ðýíýäãýðäýãã¿éãýäãèéãõ¿ì¿¿ñòñóðòàë÷èëäàãáàéõ

· Õàëäâàðòºâ÷èíòàðõàõàäíºëººëºõñºðºãçàí¿éëýýñòàòãàëçäàãáàéõ

· Õàëäâàðòºâ÷íººññýðãèéëýõýäòóñòàéýåðýãçàí¿éë¿¿äèéãõýâø¿¿ëýõ

· Òîâëîñîíõóãàöààíäáîëîíøààðäëàãàòàéòîõèîëäîëäâàêöèíæóóëàëòàäõàìðàãääàãáàéõ


· Õàëäâàðòºâ÷èíòàðõàõàäíºëººëæáóéõ¿÷èíç¿éëñ

· Õàëäâàðòºâ÷íèéóëìààñ¿¿ñýõñºðºã¿ðäàãàâàð

· Ñóðãóóëü,îëîííèéòèéíõ¿ðýýíäõàëäâàðòºâ÷íººñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõàðãàçàì

· Õàëäâàðòºâ÷íèéãýðòèëð¿¿ëæ,ýì÷ëýõèéíà÷õîëáîãäîë

· Õàëäâàðòºâ÷èíòàðõàõàäíºëººëæáóéõ¿÷èíç¿éëñèéãòîäîðõîéëæ,ä¿íøèíæèëãýýõèéõ

· Õàëäâàðòºâ÷íèéóëìààñ¿¿ñýõñºðºã¿ðäàãàâðûãèëð¿¿ëýõ

· Ñóðãóóëü,îëîííèéòèéíõ¿ðýýíäõàëäâàðòºâ÷íººñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõàðãàçàìûãòîäîðõîéëîõ

· Õàëäâàðòºâ÷íèéãýðòèëð¿¿ëæ,ýì÷ëýõèéíà÷õîëáîãäëûãòîäîðõîéëæ,áóñäàäòàéëáàðëàõ

· Çàðèìõàëäâàðòºâ÷íèéøèíæòýìäýãøóóäèëðýõã¿é,öààøòàðõñààðáàéäãèéãõ¿ì¿¿ñòìýäýýëäýãáàéõ

· Õàëäâàðòºâ÷íººñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõñóðãóóëü,îëîííèéòèéí¿éëàæèëëàãààíäèäýâõòýéîðîëöîõ

· Õàëäâàðòºâ÷íèéãèëð¿¿ëýõ¿çëýã,øèíæèëãýýíäòîãòìîëõàìðàãääàãáîëîõ

· Õàëäâàðòºâ÷íèéãöàãàëäàëã¿éèëð¿¿ëæ,ýì÷ë¿¿ëäýãáàéõ


· Õàëäâàðòºâ÷íèéíèéãýìä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâðóóä

· Õàëäâàðòºâ÷íººññýðãèéëýõáîëîíºâ÷ëºëèéãáóóðóóëàõàäõóâüõ¿íèéîðîëöîî

· Õàëäâàðòºâ÷èíáàýìíýëãèéíòóñëàìæ¿éë÷èëãýý

· Õàëäâàðòºâ÷íººññýðãèéëýõ,ºâ÷ëºëèéãáóóðóóëàõàä÷èãëýñýíáîäëîãî,õºòºëáºð,çîõèöóóëàëòàäîëîííèéòèéí¿ç¿¿ëýõíºëºº

· Õàëäâàðòºâ÷íèéíèéãýìä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâðûãòîäîðõîéëæ,ä¿íøèíæèëãýýõèéõ

· Õàëäâàðòºâ÷íººññýðãèéëýõ,ºâ÷ëºëèéãáóóðóóëàõàäõ¿íòóñá¿ðèéíîðóóëàõõóâüíýìðèéãòîäîðõîéëîõ

· Õàëäâàðòºâ÷íèé¿åäýìíýëãèéíòóñëàìæ¿éë÷èëãýýíäõýðõýíõàíäàõàðãàçàìûãýçýìøèõ

· Õàëäâàðòºâ÷íººññýðãèéëýõ,ºâ÷ëºëèéãáóóðóóëàõàä÷èãëýñýíáîäëîãî,õºòºëáºð,çîõèöóóëàëòàäîëîííèéòèéí¿ç¿¿ëýõíºëººã¿íýëýõ

· Õàëäâàðòºâ÷íººññýðãèéëýõ,ºâ÷ëºëèéãáóóðóóëàõàäõ¿íá¿ðººðèéíõóâüíýìðýýîðóóëäàãáàéõ

· Õàëäâàðòºâ÷èíãàðñàíòîõèîëäîëäöàãàëäàëã¿éýìíýëãèéíòóñëàìæàâàõàäñóðàëöàõ

· Õàëäâàðòºâ÷íººññýðãèéëýõ,ºâ÷ëºëèéãáóóðóóëàõàä÷èãëýñýíáîäëîãî,õºòºëáºð,çîõèöóóëàëòàä¿çýëáîäëîîèëýðõèéëæ,ñàíàëîðóóëäàãáàéõ



• Õàâñðàëò1,2


• Õàâñðàëò4,5


Áàãøñóðàã÷äààñäàðààõàñóóëòûãàñóóæ,õè÷ýýëýýýõýëíý.

• Õàëäâàðòºâ÷íèéòàëààðòàíàðÿìàðç¿éëìýäýõâý?

• ßìàðíýãýíõàëäâàðòºâ÷íèéíýðèéãìýäýõ¿¿?

• Õààíààñýíýòàëààðñîíññîíáý?Õýíòàíàðòõýëæºãñºíáý?

Áàãø òýäíèé õýëñýí ñàíààã ñàìáàðò òîâ÷ òýìäýãëýíý. Òýãýýä ñóðàã÷èäòàé ÿðèëöàæ õàëäâàðò

ºâ÷èíãýæþóãõýëäãèéãòîäîðõîéëîõáîëíîãýäãèéãõýëíý.

Õàëäâàðò ºâ÷èí ãýäýã íü í¿äýíä ¿ë õàðàãäàõ áè÷èë áèåòýí áîëîõ íÿí, âèðóñ, ýãýë áèåòýí,

ìººãºíöºð,øèìýã÷çýðãýýð¿¿ñäýã,èéìõàëäâàðòàéõ¿í,àìüòíààñøóóäáîëîíøóóäáóñçàìààð

äàìæèíõàëäâàðëàäàãºâ÷íèéãõýëíý.


• Áàãø õàâñðàëò 1-ä áàéãàà çóðàã áîëîí ìýäýýëëèéã àøèãëàí, õàëäâàðò ºâ÷íèé îíöëîãèéã


• Ñóðàã÷äûã4á¿ëýãáîëãîíõóâààæ,õàâñðàëò2-òáàéãààõ¿í,(íîõîé,õóëãàíà),øóìóóë,ýãýë

áèåòýíãýñýí4çóðãèéãáàãòóñá¿ðòºãíº.Òýäãýýðèéíàëüíü¿¿ñãýã÷,àëüíüòýýã÷,àëüíü

õ¿ëýýíàâàã÷áîëîõûãòîäîðõîéëæ,öààñàíäýýðíýðèéãíüáè÷èæ,çóðàãäýýðáàéðëóóëíà.

Çóðãèéãõàíàíäçºâäàðààëëààðáàéðëóóëàõûãàíõààðóóëíà.

Õàëäâàðò ºâ÷èí áà ò¿¿íèé äàìæèõ çàì (Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî:Õàëäâàðòºâ÷èí,òýäãýýðèéíäàìæèõçàìóóäûíòàëààðñóäëàõ

Çîðèëò:Òóññýäâèéíõ¿ðýýíääàðààõìýäëýã,÷àäâàð,õàíäëàãûãòºëºâø¿¿ëíý.¯¿íä:1. Õàëäâàðòºâ÷íèéãòîäîðõîéëîõ2. Õàëäâàðòºâ÷íèéîíöëîãèéãòàéëáàðëàæ÷àääàãáîëîõ3. Õàëäâàðòºâ÷íèéäàìæèíòàðõàõçàìóóäûãíýðëýõ

4. Õàëäâàðòºâ÷íèéäàìæèíòàðõàõçàìóóäûãìýäñýíýýðõàëäâàðòºâ÷íººñóðüä÷èëàí

ñýðãèéëýõáîëîìæòîéãýäãèéãóõààðàõ


• Õýðâýýá¿ëã¿¿äèéíõèéñýíàæèëÿãèæèëáàéâàëòýäíýýñíèéòýäíüäàðààõàñóóëòûãàñóóæ,ÿðèëöàíà.

• Õàëäâàðò ºâ÷íèé ¿¿ñãýã÷ íü þó âý? Òà íàð ýíý çóðãèéã þó ãýæ áîäîæ áàéíà âý?

¯¿ñãýã÷èéãÿàãààäýíäáàéðëóóëñàíáý?

• Õàëäâàðºâ÷èí¿¿ñãýã÷èéãòýýã÷íüþóâý?Õ¿íòýýã÷áàéæáîëîõóó?ßàãààä?

• Õàëäâàðòºâ÷èí¿¿ñãýã÷èéãõ¿ëýýíàâàã÷íüþóâý?Õ¿íýýñãàäíààìüòàíáàéæáîëîõóó?ÿàãààä?

• Õýðâýýá¿ëã¿¿äèéíõèéñýíàæèëººðººðáàéâàëÿàãààäèéíõ¿¿áàéðëóóëñíûãëàâëàíàñóóæ

ìºíäýýðõàñóóëòûíäàãóóÿðèëöàíà.

• Áàãøòýäíèéõýëñýíñàíààíäýýðòóëãóóðëàí,íýìæòàéëáàðëàõç¿éëáàéâàëòàéëáàðºãíº.


• Õàëäâàðòºâ÷èíäàìæèíòàðõàõçàìóóäûãäýýðÿðüñàí÷ëàíáóþóòîäîðõîéëîëòîäºã¿¿ëñíýýð

øóóäáîëîíøóóäáóñ ãýæ õóâààí àâ÷ ¿çýæáîëíî ãýäãèéãáàãø õýëýýä,øóóäáîëîíøóóä

áóñãýæÿìàðçàìààðäàìæèõûãõýëæáàéãààãºìíºõ¿éëàæèëëàãààãã¿éöýòãýñýíá¿ëãýýðýý

õàìòðàíõýëýëöýæ,òîäîðõîéëîõäààëãàâàðºãíº.

• ¯¿íèéãçóðãààð,ºã¿¿ëáýðýýðýñâýëä¿ðñýýðä¿ðñëýíèëýðõèéëæáîëíîãýäãèéãòàéëáàðëàíà.

• Á¿ëýã òóñ á¿ð õèéñýí àæëàà òàéëáàðëàæ, áóñàä ñóðàã÷äààñ àñóóæ òîäðóóëàõ ç¿éë áàéãàà

ýñýõèéãíüëàâëàíà.

• (Á¿õá¿ëýãòóñòóñûíîíîãäñîíöààñàíäýýðõ¿ãèéãóíøèæòàíèëöñàíûäàðàà)Áàãøõàâñðàëò

3-èéãõàé÷èëæñóðàã÷äàäòàðààíºãíº.Ñàìáàðûííýãõàíàíä“øóóääàìæèõçàì”,íºãºº

õàíàíä“øóóäáóñäàìæèõçàì”ãýñýíáè÷èãòýéöààñûãíààñàíáàéíà.

• ªºðñäèéíöààñûãòîõèðîõõàíàíäáàéðëóóëíà.

• ¯ãñèéã áàéðëóóëæ äóóññàíû äàðàà çºâáàéðëóóëñàí ýñýõèéã ÿðèëöàæáóðóó áàéðëóóëñàí

áîë çºâ áîëãîíî. Òóõàéí çàìààð äàìæäàã ÿìàð õàëäâàðò ºâ÷èí áàéäãèéã àñóóæ,æèøýý

õýëýõèéãõ¿ñíý.

• Øààðäëàãàòàéáîëáàãøíýìæòàéëáàðëàíà.Á¿ëã¿¿äèéíáèåäààíòîäîðõîéëñîíàæèëíü

ñàÿûíõèéñíýýñþóãààðààÿëãààòàéáàéãààòàëààðõàìòðàíÿðèëöàíà.

• Ìºíõàâñðàëò5-äáàéãààìàòåðèàëûãàøèãëàíáàãøõàëäâàðäàìæèõçàìóóäûãººðáàéäëààð

àíãèëæáîëíîãýäãèéãñóðàã÷äàäíýìæòàéëáàðëàíà.

• Äàðààíüñóðàã÷äààñäàðààõàñóóëòûãàñóóæ,ÿðèëöàíà.

• Õàëäâàðòºâ÷èíäàìæèíòàðõàõçàìóóäûãìýäýõíüÿìàðà÷õîëáîãäîëòîéâý?

• Ýíýíüõàëäâàðòºâ÷íººñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõèéíòóëäþóõèéæ÷àäàõâý?

• Õàíèàëãàæ,íàéòààõ¿åäõàëäâàðëàäàãºâ÷íººñõ¿ì¿¿ññýðãèéëýõèéíòóëäÿàõ¸ñòîéâý?

• Õîîëõ¿íñýýðäàìæèíõàëäâàðëàäàãºâ÷íººññýðãèéëýõèéíòóëäþóíäàíõààðàõâý?

Ä¿ãíýëò

Äàðààõàñóóëòóóäûíäàãóóÿðèëöàæ,òóññýäâèéíõ¿ðýýíä¿çñýíýýä¿ãíýíý.¯¿íä:

• Òóõàéíõè÷ýýëýýñÿìàðÿìàðç¿éëèéãøèíýýðìýäýæàâñàíáý?

• Òàíàðûíøèíýýðìýäýæàâñàíç¿éëìýääýãáàéñàíç¿éëñýýñ÷èíüþóãààðààÿëãààòàéáàéñàíáý?

• Õàëäâàðòºâ÷íèéòàëààðõ¿ì¿¿ñìýäýæáàéõõýðýãòýéþó?

• Õýðýãòýéáîëÿàãààä?õýðýãã¿éáîëÿàãààä?


ÕàËäâàðÒ ªâ×èí

Õàëäâàðòºâ÷èíá¿ðººðººðèéíãýñýíºâºðìºö¿¿ñãýã÷òýéáàéäàã.Çàðèìõàëäâàðòºâ÷èí

íÿíãààð¿¿ñäýãáîëçàðèìíüâèðóñààð¿¿ñäýããýõìýò.¯¿íýýñãàäíàõàëäâàðòºâ÷èí¿¿ñãýã÷èéã

àãóóëæáàéäàãõàëäâàðûíýõóóðõàéãýæáàéõààñãàäíàò¿¿íýýñõàëäâàðòýýâýðëýæäàìæóóëäàã

òýýã÷ãýæáàéäàã.Õàëäâàðûíýõóóðõàé,òýýã÷íüõ¿íàìüòíûàëüàëüíüáàéæáîëîõûíçýðýãöýý

òýäãýýðýýñõàëäâàðòºâ÷íèé¿¿ñãýã÷èéãäàìæóóëàíàâñàíõ¿íáààìüòíûãõ¿ëýýíàâàã÷ãýäýã.

ªºðººðõýëáýëõàëäâàðàâñàíõ¿íáààìüòàííüõ¿ëýýíàâàã÷áîëíî.ßëàà,øóìóóë,õóëãàíà,

íîõîé, ìóóð, ãýðèéí òýæýýìýë áóñàä àìüòäààð äàìæèõ õàëäâàðò ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷èéã õ¿ëýýí

àâàã÷ ãýíý.Òóñ ¿¿ñãýã÷èéãõ¿ëýýíàâñàíõ¿í,ìàëàìüòàä òóõàéí¿¿ñãýã÷ýýð¿¿ñäýã õàëäâàðò

ºâ÷íººðºâäºíº.

Õàëäâàðòºâ÷èí¿¿ñãýã÷íüººðèéíãýñýíîíöëîãòîéáàéäàãó÷ðààñèëðýõøèíæòýìäýã,äàìæèí

õàëäâàðëàõçàì,ºâ÷íèé¿ðãýëæëýõõóãàöààíüÿëãààòàéáàéäàã.

ßìàðíýãõàëäâàðòàéõ¿íýýñõýäýí÷õ¿íäòóõàéíºâ÷èíòàðõàíõàëäâàðëàæáîëíî.

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 1

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 2


ñóðàÃ×äàä çîðèóËñàí ìàÒåðèàË

Àðüñíààñàðüñàíä

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Áîõèðãàðààð

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Õºõíèéñ¿¿ãýýð

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Öóñ,öóñàíá¿òýýãäýõ¿¿íþ¿ë¿¿ëýõýä

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Õàíèàõ,íàéòààõàä

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Õîîëõ¿íñýýð

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Óñààð

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Àãààðààð


Õàëäâàðòºâ÷èíäàìæèõøóóäáîëîíøóóäáóñçàì

Õàëäâàð äàìæèõ øóóä çàì Õàëäâàð äàìæèõ øóóä áóñ çàì

Àðüñíààñàðüñàíä(Õîìõîé) Õîîëõ¿íñýýð(Ñàëüìîíåëë¸ç)

Ñàëñòààññàëñòàä(ÁÇÄÕ-óóä) Óñààð(ÃåïàòèòÀ)

Õºõíèéñ¿¿ãýýð(ÕÄÕÂ-èéíõàëäâàð) Àãààðààð(Ñ¿ðüåý)

Öóñ,öóñàíá¿òýýãäýõ¿¿íþóë¿¿ëýõýä(ÃåïàòèòÂ) Áîõèðãàðààð(ÃåïàòèòÀ)

Õàíèàõ,íàéòààõàä(Òîìóó)

ÕàËäâàð äàìÆèÕ çàìóóä

• Àãààðäóñëûíçàìààð(Óóøãèíûñ¿ðüåý,òîìóó)

• Õîîëáîëîâñðóóëàõçàìààð(Õîëåð,Âèðóñèéíãàðàëòàéõîäîîä,ãýäýñíèé¿ðýâñýë,Õîîëíû

õîðäëîãî)

• Õ¿ðýëöýõçàìààð(Ãàð,õºë,àìíûºâ÷èí,Õàìóó,Áººñ,Òýìá¿¿)

• Ýõýýñóðàãò(Òýìá¿¿,ÕÄÕÂ)

• Öóñ,öóñàíá¿òýýãäýõ¿¿íýýð(ÃåïàòèòÂ,Ñ)

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 3

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 4

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 5




• À4-èéíöààñàíäýýðäàðààõºã¿¿ëáýðèéãíýãíýãýýðíüáè÷èæáýëòãýõ

• Õàëäâàðòàðõàõàäíºëººëºõ¿¿ñãýã÷òýéõîëáîîòîéõ¿÷èíç¿éë

• Õàëäâàðòàðõàõàäíºëººëºõîð÷íûõ¿÷èíç¿éë

• Õàëäâàðòàðõàõàäíºëººëºõõóâüõ¿íèéõ¿÷èíç¿éë


• Ñóðàã÷äûãõàëäâàðòºâ÷íèéîíöëîãèéíòàëààðºìíº¿çñýíýýñàíàõûãõ¿ñíý.Õàëäâàðòºâ÷èíä

çàéëøã¿éáàéäàã3ç¿éëèéãíýðëýõèéãòýäíýýñõ¿ñýæ,õàðèóëòûãñàìáàðòçóðæòýìäýãëýíý.

• Õýðâýýñóðàã÷èäñàíàõã¿éáàéâàëõàëäâàðòáóñºâ÷íººñþóãààðààÿëãààòàéáîëîõûãàñóóíà.

Øààðäëàãàòàéáîëáàãøäàðààõìýäýýëëèéãàøèãëàíòàéëáàðõèéíý.

Õàëäâàðòºâ÷íèéõóâüä¿¿ñãýã÷ýýñãàäíàõàëäâàðûíýõóóðõàé,òýýã÷,õ¿ëýýíàâàã÷ãýæáàéäàã.

Õàëäâàðòºâ÷èíá¿ðººðººðèéíãýñýíºâºðìºö¿¿ñãýã÷òýéáàéäàãáºãººäèëðýõøèíæòýìäýã,

äàìæèõçàìíüººðººðáàéäàã.


• Õàëäâàðò ºâ÷èí á¿ð ººðèéí ãýñýí îíöëîãòîé, òýäãýýðèéí ¿¿ñãýã÷, ò¿¿íèéã õ¿ëýýí àâàã÷,

îð÷èíãóðàâíüõàëäâàðòàðõàõàäíºëººëºõõ¿÷èíç¿éëñáîëîõûãáàãøòàéëáàðëàæ,ñóðàã÷äûã

õî¸ðõî¸ðîîðîîõàìòðàíäàðààõç¿éëñèéãòîäîðõîéëîõäààëãàâàðºãíº.

• Õàëäâàðòºâ÷íèé¿¿ñãýã÷òýéõîëáîîòîéÿìàðõ¿÷èíç¿éëñõàëäâàðòàðõàõàäíºëººëæáîëîõ

• Õàëäâàðòºâ÷èíòàðõàõàäîð÷íûÿìàðç¿éëñíºëººëæáîëîõ

Õàëäâàðò ºâ÷èí òàðõàõàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ(ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî: Õàëäâàðòºâ÷èíòàðõàõàäíºëººëäºãõ¿÷èíç¿éëñèéíòàëààðñóäàëæ,ä¿íøèíæèëãýýõèéõýäñóðàëöàõ

Çîðèëò: Òóññýäâèéíõ¿ðýýíääàðààõìýäëýã,÷àäâàðýçýìøèíý.¯¿íä:

1. Õàëäâàðòºâ÷èíòàðõàõàäíºëººëäºãõ¿÷èíç¿éëñèéãòîäîðõîéëîõ

2. Òýäãýýðõ¿÷èíç¿éëñèéãçàäëàíøèíæëýõ

3. Õàëäâàðòºâ÷èíòàðõàõàäíºëººëºõõ¿÷èíç¿éëñèéãáóóðóóëàõàðãàçàìûãòàéëáàðëàõ

÷àäâàðòàéáîëîõ


• ªâ÷íèé¿¿ñãýã÷èéãõ¿ëýýíàâàã÷õ¿íòýéõîëáîîòîéÿìàðõ¿÷èíç¿éëñõàëäâàðòàðõàõàä

íºëººëæáîëîõ

• Áàãøñàìáàðûããóðâàíõýñýãòõóâààæ,ýõíèéáàãàíàíä¿¿ñãýã÷òýéõîëáîîòîéõ¿÷èíç¿éëñ,

õî¸ðäàõüáàãàíàíäîð÷èíòîéõîëáîîòîéõ¿÷èí ç¿éëñ, ãóðàâäàõüáàãàíàíäõ¿ëýýíàâàã÷

áîëîõõóâüõ¿íèéõ¿÷èíç¿éëñãýñýíãàð÷èãòàâèíà.

• Äàðààíüñóðàã÷äààñáàãàíàòóñá¿ðòáè÷èãäñýíç¿éëòýéõîëáîîòîéàñóóëòàñóóæ,ñàíààãíü

òýìäýãëýýä,òóõàéíáàãàíàíäõàìààðàãäàõàñóóäàëìºíýñýõèéãÿðèëöàæøèéäâýðëýíý.


• Õî¸ðäóãààð¿éëàæèëëàãààãààðõèéñýíç¿éëýýáàòàòãàõäààëãàâàðã¿éöýòãýõáîëíîãýäãèéã

ñóðàã÷äàäòàéëáàðëàíà.

• Áàãøõàëäâàðòàðõàõàäíºëººëºõ“¿¿ñãýã÷òýéõîëáîîòîéõ¿÷èíç¿éë”,”îð÷íûõ¿÷èíç¿éë”,

“õóâüõ¿íèéõ¿÷èíç¿éëñ”ãýæòóñá¿ðòíüáè÷ñýí3öààñûãõàíàíäýýðáàéðëóóëñàíáàéíà.

• Ñóðàã÷äûã 5-6 á¿ëýã áîëãîí õóâààíà. Á¿ëýã òóñ á¿ðò õàâñðàëò 1-ä áàéãàà ºãºãäëººñ õýä

õýäèéã òàðààí ºã÷, òýäãýýðèéã òîõèðîõ õàíàíä áàéðëóóëàõûã õ¿ñíý. Áàãààðàà ÿðèëöàæ

áàéðëóóëàõûãàíõààðóóëíà.

• Áàãøºãºãäºëòóñá¿ðèéãõýðõýíáàéðëóóëñíûãíýãçàõààñíüýõëýííýãá¿ð÷ëýíÿðèëöàíà.

¯¿íèéòóëääàðààõàñóóëòûãàñóóíà.

• Ýíýºãºãäëèéãàëüáàãáàéðëóóëñàíáý?ßàãààäýíäáàéðëóóëñàíáý?

• Õýðâýý áàéðëàë òîõèðîìæã¿é áàéâàë ººð õààíà áàéðëóóëæ áîëîõûã ñóðàã÷äààñ àñóóæ,

òýäãýýðèéãäýëãýðýíã¿éòàéëáàðëóóëíà.


• Õàëäâàðò ºâ÷èí òàðõàõàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñýýñ ÿìðûã íü çîõèöóóëæ áîëîõ, õýðõýí

çîõèöóóëàõûãòîäîðõîéëíîãýäãèéãõýëíý.

• 3áàãòõóâüõ¿íèéõ¿÷èíç¿éëñ,íºãºº3áàãòîð÷íûõ¿÷èíç¿éëñýýñÿìðûãíüçîõèöóóëæáîëîõ,

ÿìðûã íü çîõèöóóëæ áîëîõã¿é, ÿàãààä ãýäýãò ä¿íøèíæèëãýý õèéæ, õýðõýí çîõèöóóëàõûã

òîäîðõîéëîõäààëãàâàðºãíº.

• Òóñ äààëãàâðûã äýýðõ ¿éë àæèëëàãààã ã¿éöýòãýñýí áàãààðàà õýëýëöýæ, ò¿¿íèéãýý çóðãààð

ýñâýëñõåìýýðèëýðõèéëæ,áîäèòæèøýýãýýðáóñäàäààòàéëáàðëàõáîëíî.

• Á¿ëýãòóñá¿ðèéíòàíèëöóóëãûíäàðààáàãøãàðñàíñàíààíóóäûãíýãòãýíä¿ãíýæ,òàéëáàðëàíà.

Ä¿ãíýëò

Äàðààõàñóóëòóóäûíäàãóóÿðèëöàæ,òóññýäâèéíõ¿ðýýíä¿çñýíýýä¿ãíýíý.¯¿íä:

• Òóõàéíõè÷ýýëýýñòàá¿õýíÿìàðÿìàðç¿éëñèéãøèíýýðìýäýæàâñàíáý?

• Õàëäâàðòºâ÷èíòàðõàõàäíºëººëºõÿìàðç¿éëñáàéäàãâý?

• ·Òýäãýýðýýñõàìãèéííèéòëýãòîõèîëääîãõ¿÷èíç¿éëñíüþóâý?

• Õàëäâàðòºâ÷èíòàðõàõàäíºëººëºõçàðèìõ¿÷èíç¿éëñèéãçîõèöóóëàõáîëîìæòîéþó?

Õýðõýíçîõèöóóëæáîëîõâý?


ÕàËäâàðÒ ªâ×èí ÒàðÕàÕàä íªËªªËªÕ Õ¯×èí ç¯éËñ

• Öàãàãààð

• Ãàçàðç¿éíáàéðøèë

• Àãààðûíøèíæ÷àíàð

• Îðîíáàéð

• Õîîëõ¿íñ

• Íàñ

• Õ¿éñ


Õàëäâàðò ºâ÷èí òàðõàõàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ

Õàëäâàðòºâ÷íèé¿¿ñãýã÷ Õ¿ðýýëýíáóéîð÷èí

Õóâüõ¿í

¯¿ñãýã÷èéí õ¿÷èí ç¿éëñ Õóâü õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëñ Îð÷íû õ¿÷èí ç¿éëñ

· Õàëäâàðëàõ÷àäâàð· Àìüäðàõ÷àäâàð· ªâ÷èí¿¿ñãýõ÷àäâàð· ¯õýëäõ¿ðãýõ÷àäâàð

· Íàñ· Õ¿éñ· Õîîëòýæýýëèéíáàéäàë· Ýð¿¿ëìýíäèéíáàéäàë· Çàí¿éë

· Öàãàãààð· Ãàçàðç¿éíáàéðøèë· Àãààðûíøèíæ÷àíàð· Îðîíáàéð· Õîîëõ¿íñ

• Õîîëòýæýýëèéíáàéäàë

• Ýð¿¿ëìýíäèéíáàéäàë

• Çàí¿éë

• Õàëäâàðëàõ÷àäâàð

• Àìüäðàõ÷àäâàð

• ªâ÷èí¿¿ñãýõ÷àäâàð

• ¯õýëäõ¿ðãýõ÷àäâàðÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 1

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 2






• Õàëäâàðòºâ÷íèéíèéãýìä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâðóóäûãòîäîðõîéëîõäàñãàëàæèëõèéíý

ãýäãèéãñóðàã÷äàäòàéëáàðëàíà.

• Ñóðàã÷äûã4á¿ëýãòõóâààæ,á¿ëýãòóñá¿ðòõàâñðàëò1-äáàéãààáîäèòæèøýýíýýñºãíº.

• 1áà2äóãààðá¿ëýãòáîäèòæèøýý1

• 3áà4äóãààðá¿ëýãòáîäèòæèøýý2

• Á¿ëýãòóñá¿ðáîäèòæèøýýíäòóñãàãäñàííèéãýìä¿ç¿¿ëýõõàëäâàðòºâ÷íèéñºðºã¿ðäàãàâðûã

òîäîðõîéëæ, òîìöààñàí äýýðæàãñààíáè÷íý.Ìºíá¿ëýã òóñ á¿ð äàðààõ àñóóëòûí äàãóó

àæèëëàíà.

• Ýíýæèøýýíäýýðõàëäâàðòºâ÷íèéÿìàðÿìàðñºðºã¿ðäàãàâðóóäáàéíàâý?

• Òóõàéíñºðºã¿ðäàãàâàðòóñá¿ðýýñóëáààëàíÿìàðíºõöºëáàéäàë¿¿ñýæáîëîõâý?

• Òýäãýýðèéããèíæèíáàéäëààðõýðõýíçóðæèëýðõèéëæáîëîõâý?

• Øààðäëàãàòàé áîë á¿ëã¿¿äýä òîì öààñ, ìàðêåð íýìæ ºãíº. Á¿ëã¿¿ä äààëãàâðàà õèéæ

äóóñìàãö,ýýëæëýíáóñäàäààòàíèëöóóëæ,àíãèàðààõàìòðàíÿðèëöàíà.

• Á¿ëã¿¿äèéíòàíèëöóóëãûí¿åäáàãøòýäíèéòîäîðõîéëñîíñºðºã¿ðäàãàâàðá¿ðèéãíýãíýã

öààñàíäýýðõàðàãäàõóéöáàéäëààðáè÷èæ,äàðààãèéí¿éëàæèëëàãààíäàøèãëàõàäáýëòãýíý.


• Ñóðàã÷äûã ãóðàâ ãóðâààðàà õàìòðàí ÿðèëöàæ, äýýðõ áîäèò æèøýýíä òóñãàãäñàíààñ ººð

ÿìàðÿìàð¿ðäàãàâàðáàéæáîëîõûãòîäîðõîéëíîãýäãèéãòàéëáàðëàíà.

• Áàãø ñóðàã÷äûí òîäîðõîéëñîí õàëäâàðò ºâ÷íèé ñºðºã ¿ð äàãàâðûã ñóðàã÷äààñ ýýëæëýí

Õàëäâàðò ºâ÷íèé íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã ¿ð äàãàâàð(Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî: Õàëäâàðòºâ÷íèéíèéãýìä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâðûíòàëààðñóäëàõ

Çîðèëò: Òóññýäâèéíõ¿ðýýíääàðààõìýäëýã,÷àäâàð,õàíäëàãûãòºëºâø¿¿ëíý.¯¿íä:1. Õàëäâàðòºâ÷íèéíèéãýìä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâàðþóáîëîõûãòîäîðõîéëîõ2. Õàëäâàðòºâ÷íèéíèéãýìä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâðóóäàää¿íøèíæèëãýýõèéõ


àñóóæ,ñºðºã¿ðäàãàâàðòóñá¿ðèéãÀ4-èéííýãíýãöààñàíäýýðõàðàãäàõóéöáàéäëààðáè÷íý.

Òýäãýýðèéíäîòîðõàâñðàëò2-òòóñãàãäñàíç¿éëñáàéãààýñýõèéãáàãøíÿãòëàí,áè÷èãäýýã¿é

áàéâàëíýìæáè÷íý.

• Á¿ãäýýðýý õàìòðàí òóõàéí ñºðºã ¿ð äàãàâðóóä öààøëààä ÿìàð ÿìàð ¿ð äàãàâàð, íºõöºë

áàéäëûã ¿¿ñãýæ áîëîõûã ñõåìýýð çóðæ õàðóóëíà. 2-3 ñóðàã÷äûã ñàíàëààð íü ãàðãàæ

òóñëóóëíà.

• Ñóðàã÷èä áàãøèéí õàìòààð ÿðèëöàí, õýëýëöýæ, þóã õààíà áàéðëóóëàõûã øèéäâýðëýíý.

Ñàéíäóðûíòóñëàã÷èäòýäíèéõýëñíèéäàãóóòýäãýýðèéãõàíàíäýýðáàéðëóóëæíààíà.Çàðèì

ñóðàã÷èäòýäãýýðèéíóÿëäààõîëáîîãõàðóóëàõàäàøèãëàõöààñàíñóìòàéøóëóóíçóðààñóóäûã

áýëòãýæòóñàëíà.

• Ñõåìýý õèéæ äóóññàíû äàðàà õàëäâàðò áóñ ºâ÷íèéíèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã ¿ð äàãàâðóóä,

òýäãýýðýýñ óëáààëàí ¿¿ñýõ áóñàä õ¿íäðýë áýðõøýýë, íºõöºë áàéäëóóäûã õàìòðàí ä¿ãíýæ,

ÿðèëöàíà.

Ä¿ãíýëò

Äàðààõàñóóëòûíäàãóóÿðèëöàæ,õè÷ýýëèéãä¿ãíýíý.¯¿íä:

• Õàëäâàðòºâ÷íèéíèéãýìä¿ç¿¿ëýõñºðºã¿ðäàãàâðûãñóäëàõíüÿìàðà÷õîëáîãäîëòîéâý?

• Õ¿ì¿¿ñýíýòàëààðìýäýæáàéõõýðýãòýéþó?Õýðýãòýéáîëÿàãààä?Õýðýãã¿éáîëÿàãààä?

• Òóñõè÷ýýëèéíõ¿ðýýíäñóäàëñàíìàòåðèàëààñõàìãèéí÷óõàëíüþóáàéñàíáý?

• Õàëäâàðòºâ÷íººññýðãèéëýõ,ò¿¿íèéãáóóðóóëàõàäòàá¿õýíõóâüíýìðýýîðóóëàõáîëîìæòîé

þó?Òèéìáîëÿìàðçàìààð,õýðõýíõóâüíýìðýýîðóóëàõâý?


ÁîäèÒ ÆèøÝÝ 1

Áàòàà19íàñòàé.ÒýðÄîðíîäàéìàãòàìüäàðäàãáºãººäîäîîãîîðÓëààíáààòàðõîòîäØèíæëýõ

ÓõààíÒåõíèêèéíÈõÑóðãóóëèéí2äóãààðêóðñòñóðàëöäàã.Áàòààçóíãýðòýýèðæàìðààäíàìàð

ñóðãóóëüäààÿâàõààñààºìíºòàðâàãàíûáîîäîãõèéæèäýõýýðàõòàéãààõàìòòàðâàãàíäÿâæýý.

Ãýòýë òýð îðîéäîîìàøèõ õàëóóð÷, áèå íü ãýíýò ºâäæýý. Õàìò òàðâàãàíä ÿâñàí àõ íüìàø

õ¿íäýýðºâäºæ,2õîíîãèéíäàðààíàñáàðæýý.Ýì÷òàðâàãàíòàõàëãýæîíîøèëæ,òóõàéíîðîí

íóòàãòõºëõîðèîòîãòîîâ.

Ãóðàâõîíîãèéíäàðààõè÷ýýëèéíøèíýæèëýõëýõáîëîâ÷õºëõîðèîíûóëìààñòóñîðîííóòàãò

àìüäàðäàãáóñàäîþóòíóóä÷ñóðãóóëüäààÿâæ÷àäàõã¿éõîðèãäîâ.

ÁîäèÒ ÆèøÝÝ 2

Ãàíáîëäýõíýð,4õ¿¿õäèéíõàìòàìüäàðäàã.Ýõíýðòýéãýýõàìòçàõäýýðõóäàëäààíàéìààýðõýëæ

àìüäàðäàã.Õàìãèéíáàãàõ¿¿õýäíü3íàñòàé,öýöýðëýãòÿâäàã.Íºãººãóðâàíõ¿¿õýäíüñóðãóóëüä

ñóðäàã.

Ýõíýð,íºõºðõî¸ðºäºðàëãàñàëã¿éàæèëëàæáàéæºäºðòóòìûíàìüäðàëäõýðýãëýõìºíãºº

îëäîã.Íýãëºäºðíàéìààãààõèéõã¿éòýäíèéàìüäðàëõýö¿¿äíý.

Ãýòýë3íàñòàéõ¿¿õäèéíõíüöýöýðëýãäýýðõàëäâàðòøàðºâ÷èíãàð÷,öýöýðëýãèéãíüõààñàí

áàéíà. Áàãà õ¿¿õäèéã íü ºäºðòºº õýí õàðæ àñðàõ âý? ãýñýí õ¿íä õýö¿¿ àñóóäàëòàé òóëãàðàâ.

Ýõíýðíüõ¿¿õäýýõàðæàñàðíàãýõýýðíºõºðíüãàíöààðààçàõäýýðíàéìààãààõèéõáîëîìæã¿é

áîëîõàæýý.

ÕàËäâàðÒ Áóñ ªâ×íèé íèéÃÝìä ¯ç¯¯ËÝÕ ñªðªÃ ¯ð äàÃàâàð

• ßäóóðàë

• ßëãàâàðëàíãàäóóðõàõ

• Õ¿íàìûíòîîöººðºõ

• ªâ÷ëºë,íàñáàðàëòèõñýõ

• Íèéãýìäøóäàðãàáóñáàéäàë¿¿ñýõ

• Õ¿÷èðõèéëýë

• ¯çýëáîäëûíçºð÷èë,òýìöýë

• ¯çýíÿäàõ

• Ýäèéíçàñãèéíáàéäàëäîðäîõ

• Õºäºëìºðèéí÷àäâàðòàéõ¿íèéòîîáàãàñàõ

• Õ¿íàìûíºñºëòñààðàõ

• ªí÷èíõ¿¿õäèéíòîîíýìýãäýõ

• Íèéãìèéíõàëàìæ,ýð¿¿ëìýíäèéíñàëáàðûíà÷ààëàëíýìýãäýõ

• Õàëàìæàñàðãààíäçàðöóóëàõíýìýëòõºðºíãºìºíãºøààðäàãäàõ

• Íèéãýìäàéäàñ,ò¿ãø¿¿ðáèéáîëîõ

• Õºëõîðèîíûóëìààñàæèë,àìüäðàëäñºðºãíºëºº¿ç¿¿ëýõ

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 1

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 2

74 Á¿ëýã 5 ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ

“ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ” á¿ëýã ñýäâèéí äîîð ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí õàëäâàð äàìæèõ çàì, íóóö ¿å,

öîíõ¿å,èëðýõøèíæòýìäýã,ñýðãèéëýõàðãàçàìûíòàëààðìýäëýãòýéáîëæ,ÄÎÕ-òîéõ¿ì¿¿ñò

õàëàìæ,äýìæëýã¿ç¿¿ëýõ÷àäâàðòàéáîëæ,òýäíèéãÿëãàâàðëàíãàäóóðõàõã¿éáàéõûíýåðýã¿ð

ä¿íãóõààðóóëíà.

Áàãàáîëîâñðîëûíò¿âøèíäõàëäâàðòºâ÷íèéòàëààðåðºíõèéîéëãîëòóõàãäàõóóíòàéòàíèëöóóëàõ

òóë ñóðàã÷äûííàñ ñýòãýõ¿éíáîëîíáèåìàõáîäûíîíöëîãòîéõîëáîíÁÇÄÕ-ûí òàëààðñóóðü

áîëîâñðîëûíò¿âøèíäýõëýíñóäëóóëàõààðîðóóëëàà.ÝíýíüÅÁ-ûí12æèëèéíñóðãóóëèéíýð¿¿ë

ìýíäèéíõè÷ýýëèéí¿íäýñíèéõºòºëáºðèéíàãóóëãàòàéóÿëäàæáóéáîëíî.

• Ñóóðüáîëîâñðîëûíò¿âøèíä:ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûíõàëäâàðäàìæèõçàì,íóóö¿å,öîíõ¿å,èëðýõøèíæòýìäýã,ñýðãèéëýõàðãàçàìûíòàëààðîðóóëñàí

• Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä: ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ áà õ¿íèé ýðõèéí òàëààð îðóóëæõàëäâàðòàé õ¿ì¿¿ñèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõã¿é áàéõ, òýäýíä òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ

áàéõûí äàâóó òàë, ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ áàìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí õýðýãëýý, ò¿¿íèé ñºðºã ¿ð

äàãàâðóóäûíòàëààðáîëîíÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîéòýìöýõýäîëîííèéòèéíîðîëöîîíûòàëààð

îðóóëëàà.

ÁÇÄÕ/ÕÄÕâ/ÄÎÕ

Á¯ËÝÃ

5

75Á¿ëýã 5 ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ



· ÁÇÄÕ-ûí òóõàé åðºíõèé îéëãîëò, õàëäâàð äàìæèõ çàì, øèíæ òýìäýã, öîíõ ¿å

· ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òóõàé åðºíõèé îéëãîëò, õàëäâàð äàìæèõ çàì, øèíæ òýìäýã, öîíõ ¿å

· Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà çàìóóä, Ò¯ÁÌ (Òýâ÷èõ, ¯íýí÷ áàéõ, Áýëãýâ÷ õýðýãëýõ, Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ)-ûí çàð÷èì

· ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-í õàëäâàð äàìæèõ çàìûã íýðëýõ, òîî÷èõ, ¿ç¿¿ëýí äýýð òàéëáàðëàõ

· Õàëäâàðûí öîíõ ¿å ãýæ þó áîëîõûã òàéëáàðëàõ,

· ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí ¿åä èëðýõ øèíæ òýìäãýýñ òîî÷èõ, äóðüäàõ, òýäãýýðèéí ÿëãààòàé áà òºñººòýé òàëûã õýëýõ

· Õàëäâàðààñ õýðõýí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàëààð òàéëáàðëàõ, Ò¯ÁÌ-èéí çàð÷ìûã òàéëáàðëàõ, ò¿¿íèé äàâóó òàëûã æèøýý ãàðãàí òàéëáàðëàõ

· ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí õàëäâàð àâñàí ãýæ áîäñîí ýñâýë ÿìàð íýãýí øèíæ òýìäýã èëýðñýí òîõèîëäîëä õýíä õàíäàõ ¸ñòîéã õýëýõ, òàéëáàðëàõ, çºâëºãºº áè÷èõ

· ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-í ºâºðìºö õàì øèíæ¿¿ä, õ¿íäðýëèéí òàëààð ìýäýõ. Àì äàìæñàí ÿðèà áà áîäèò áàðèìòûã ÿëãàæ ñóðàõ

· ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ñ ñýðãèéëýõ àðãà çàìóóäûã àìüäðàëäàà ìºðäëºã áîëãîæ, õýâø¿¿ëýõ

· Ýðñäýëòýé çàí ¿éëýýñ ººðèéãºº áîëîí áóñäûã õàìãààëäàã áàéõ

· Ýð¿¿ë çàí ¿éë òºëºâøñºí áàéõ

· Õàëäâàð àâ÷ áîëçîøã¿é íºõöºë áàéäëûã ¿íýëæ, ò¿¿íýýñ ñýðãèéëäýã áàéõ, õàëäâàð àâñàí ¿åä çàéëøã¿é ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãàä õàíääàã áàéõ


· ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ áà õ¿íèé ýðõ

· ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ áà ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ

· ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé òýìöýõýä îëîí íèéòèéí îðîëöîî

· ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñò õàëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ ÷àääàã áîëîõ

· ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõûí ñºðºã ¿ð äàãàâðûã òàéëáàðëàõ, ýññý, çºâëºãºº áè÷èõ

· ÕÄÕÂ/ÄÎÕ áà ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí õýðýãëýý õîîðîíäûí õàìààðëûí òàëààð òàéëáàðëàõ, çóðàãò õóóäàñ áýëòãýõ, ñóðòàë÷èëãàà õèéõ

· ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òàëààð õóóëü ýðõ ç¿éí òàëààð (îëîí óëñûí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë, ¿íäñýí õóóëü ãýõ ìýò.) òàéëáàðëàõ, ìºðäºõ

· ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-í õàëäâàðûí òàðõàëò, ò¿¿íèé ¿ð äàãàâðûí òàëààð òàéëáàðëàõ, òàðõàëòûí ýñðýã ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí îëîí óëñûí õºòºëáºð¿¿äèéí òàëààð æèøýý ãàðãàí òàéëáàðëàõ

· Ñàéí äóðûí çºâëºãºº øèíæèëãýýíä õàìðàãääàã áàéõ

· ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿íèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõäàãã¿é áàéõ, ýíý òàëààð áóñäàä íºëººëºõ

· Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýõã¿é áàéõ, õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ óðüä÷èëñàí íºõöë¿¿äèéã áèåë¿¿ëäýã/õýðýãæ¿¿ëäýã áàéõ

· ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òàðõàëòûã áóóðóóëàõàä õóâü íýìðýý îðóóëàõ, áóñäûã óðèàëäàã áàéõ


ÁÇÄÕ/ÕÄÕâ/ÄÎÕ-îîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ(ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî:

Õ¿¿õýä,ºñâºðíàñíûõàíÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõãîëàðãàçàìûíòàëààðäýëãýðýíã¿éîéëãîëòºãíº

Çîðèëò:

1.ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõãîëàðãàçàìûíòàëààðîéëãîëòòîéáîëîõ2.Ò¯ÁÌ-ûíçàð÷ìûãòàéëáàðëàõ3.ªñâºðíàñíûõàíäòîõèðîõàðãûíäàâóóòàëûãòîî÷èõ4.Òýâ÷èõàðãûíòàëààðáóñäàäçààõ,çºâëºõ


1.Õàâñðàëò1.Áàãøèäçîðèóëñàíìýäýýëýë

2.Òîìöààñ2øèðõýã,ìàðêåð


Äàðààõàñóóëòûãàñóóæºìíºõìýäëýãèéãñýðãýýíñàíóóëæõè÷ýýëèéãñýäýëæ¿¿ëíý.¯¿íä:

1.ÁÇÄÕãýæþóãýñýí¿ãâý?

2.ÕÄÕÂ/ÄÎÕãýæþóãýñýí¿ãâý?

3.Ýäãýýðíüÿìàðÿìàðçàìààðõàëäâàðëàäàãâý?

Ñóðàã÷äààñ õàðèóëò àâ÷ äóóññàíû äàðàà áàãø Õàâðàëò 1-ä áóé ìýäýýëëèéã àøèãëàí íýìæ



1. Áèäºìíºõõè÷ýýë¿¿äýýðÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ,èëðýõøèíæòýìäýã,àâàõàðãàõýìæýý,õàëäâàð

òýýã÷ãýæõýíèéãõýëýõãýõìýòòàëààðíýëýýäìýäëýãòýéáîëñîí.Õàðèíýíýóäààáèäýäãýýð

õàëäâàðààñõýðõýíñýðãèéëýõòàëààðíüäýëãýð¿¿ëæ¿çýõáîëíîãýäãèéãõýëíý.

2. ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñõýðõýíñýðãèéëæáîëîõâý? ãýæàñóóíñóðàã÷äûíõàðèóëòûãñàìáàðò

æàãñààí áè÷íý. Ãàð÷ áîëîõ õàðèóëò: Áýëãýâ÷ õýðýãëýõ, òàðèà õèéëãýõã¿é áàéõ, øèâýýñ

õèéëãýõã¿é,öóññýëá¿¿ëýõã¿éáàéõ,¿íýí÷áàéõ,òýâ÷èõãýõìýò.

3. Ýäãýýðýýñºñâºðíàñíûõàíäõàìãèéíòîõèðîìæòîé,çºâàðãààëüíüâýãýæàñóóíÒÝÂ×ÈÕ

ãýñýíõàðèóëòûããàðãóóëíà.



1. Áèäîäîî“Òýâ÷èõ”àðãûíòóõàé¿çýõáîëíîãýæõýëíý.

2. Áàãø2øèðõýãòîìöààñàâ÷ò¿¿íèéäýýäòàëäÒÝÂ×ÈÕãýæáè÷íý.

3. Ýõíèéòîìöààñûãñàìáàðòáàéðëóóëæñóðàã÷äààñòýâ÷èõãýäýã¿ãèéãòîäîðõîéëæõýëýõèéã

õ¿ñíý. Ñóðàã÷äûí õýëñýí ñàíààíóóäûã áàãø îðõèãäóóëàëã¿é öààñàí äýýð æàãñààæ áè÷íý.

Äàðààõñàíààãàðàõ¸ñòîéáàõýðâýýñóðàã÷èäãàðãàæ÷àäàõã¿éáîëäºõ¿¿ëýõàñóóëòòàâüæ

õýë¿¿ëýõèéãõè÷ýýãýýðýé.Äàðààíüººðººòàéëáàðëàæºãíº.

À.ßìàðíýãýíç¿éëýýñòàòãàëçàõûãõýëíý.Æèøýýíü,õ¿ì¿¿ñçºâõîîëëîëòòîéõîëáîîòîé

ººõòîñ,äàâñ,÷èõðýýñòàòãàëçàõ,àðõè,òàìõèíààñòàòãàëçàõãýõìýò

Á.Õ¿ì¿¿ñîëîíÿíçûíøàëòãààíààñáîëæòýâ÷èõøààðäëàãàòàéáîëäîã.Òóõàéëáàë,ýð¿¿ë

ìýíäèéíáàéäàë, õóâèéí çàí ¿éë,øàøèíø¿òëýã, óëàìæëàë, çàí çàíøëààñ õàìààð÷

õ¿ì¿¿ñäóðòàéç¿éëýýñýýòàòãàëçàõàäõ¿ðäýã

Â.Ìºíÿíçá¿ðèéíýðñäýëòýéáàéäàë¿¿ñýõýýññýðãèéëæàëèâààç¿éëýýñòàòãàëçàæáîëíî.

Áýëãèéí õàâüòëààñ òýâ÷èõíüáýëãèéí õàâüòëûíñºðºã ¿ðäàãàâðààñá¿ðýí ñýðãèéëæ

÷àäíà.

4.Ñóðàã÷äûã4áàãòõóâààæ,ºñâºðíàñíûõ¿¿õä¿¿äÿàãààäáýëãèéíõàâüòëûãòýâ÷èõ̧ ñòîéòàëààð

àðâààñäîîøã¿éøàëòãààíûããàðãóóëíà.10-15ìèíóòûíõóãàöààºãíº.

5.Áàãóóääóóññàíûäàðààáàãøñàìáàðò2äàõüòîìöààñààºëãºæò¿¿íäýýðáàãóóäûíõýëñýí

ç¿éëèéã äàâõàðäóóëàëã¿éæàãñààæ áè÷íý. Áàãóóäûí àæëààñ äàðààõ ç¿éëñ ãàð÷ áîëíî: íàñ

áîëîîã¿é, ººðèéãºº áýëýí ãýæ áîäîîã¿é, ãýðëýõ õ¿ðòýë õ¿ñýõã¿é, ñóðãóóëèà òºãñºõèéã

õ¿ëýýíý,õ¿ñýýã¿éæèðýìñëýëòáîëîõýðñäýëòýé,ÁÇÄÕ/ÄÎÕàâàõýðñäýëòýé,ýöýãýõýýñàéíà,

øàøèíø¿òëýãòíèéöýõã¿é,ººðèéíèòãýë¿íýìøèëäíèéöýõã¿é,ñîíèðõäîãã¿éã.ì.

6. Õ¿í á¿ðä áýëãèéí õàâüòëûã òýâ÷èõ îëîí ÿíçûí øàëòãààí áàéäàã áàéíà. Ýíý íü íàñàíä

õ¿ðýã÷äèéí õóâüä ÷ìºí àäèë áàéæ áîëîõþì ãýæ õýëýýä áýëãèéí õàâüòëûã ÒÝÂ×ÈÕ-èéí

õàìãèéí¿ðä¿íòýéñàéí¿ðä¿ííüþóâý?ãýæàñóóíà.Õàðèóëò:ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñóðüä÷èëàí

ñýðãèéëíý,õ¿ñýýã¿éæèðýìñëýëòáîëîõã¿é,¿ðõºíäºëòèéí¿ðäàãàâðûã¿çýõã¿éãýõìýò.

Ä¿ãíýëò

Äàðààõàñóóëòûãàñóóæõè÷ýýëèéãä¿ãíýíý.

1.Òýâ÷èõàðãûíäàâóóòàëþóâý?

2.Àìüäðàëäýýðòýâ÷èõõýö¿¿þó?

3.Òýâ÷èõèéíòóëäõ¿íäÿìàðøèíæ÷àíàð÷óõàëâý?



ÁÇÄÕ–ÁýëãèéíçàìààðäàìæèõõàëäâàðÕÄÕâ–Õ¿íèéäàðõëàëõîìñäîëûíâèðóñÄÎÕ–Äàðõëàëûíîëäìîëõîìñäîë

ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ–íüáýëãèéíõàâüòëûí¿åä¿ðèéíøèíãýí,¿òðýýíèéø¿¿ðëýýð:ýõýýñóðàãòöóñ,

õºõíèéñ¿¿ãýýð:ýìíýëãèéíáàãàæòºõººðºìæ,öóñöóñàíá¿òýýãäýõ¿¿íçýðãýýðõàëäâàðëàíà.

Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò ãýäýã íü õóâü õ¿í, õýñýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéã ÿìàð íýãýí õàëäâàðò ºðòºõ

ýðñäýëýýñõàìãààëàõàðãàõýìæýýãõýëíý.ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ-èéíõàëäâàðäàìæèõãîëçàìíüáýëãèéí

õàâüòàëáºãººäÒ¯ÁÌ-èéíçàð÷ìûãáàðèìòëàíá¿ðýíñýðãèéëæáîëíî.

ò–Òýâ÷èõªñâºð íàñíû õ¿¿õä¿¿ä ýðò áýëãèéí õàâüòàëä îðîõîîñ òýâ÷èõ, îðñîí áîë òîõèîëäëûí áîëîí

çàìáàðààã¿éáýëãèéíõàâüòëûãòýâ÷èõ.

¯-¯íýí÷áàéõÁýëãèéíõàâüòàëäîðñîíáîëçºâõºíººðòºº¿íýí÷,èòãýëòýéíýãõàâüòàã÷òàéáàéõ.Ò¿¿íäººðºº

áàñ¿íýí÷áàéõ

Á–Áýëãýâ÷õýðýãëýõÇàéëøã¿éíºõöºëä,òîõèîëäëûíáýëãèéíõàâüòàëäîðîõáîëáýëãýâ÷èéãíîìæóðìûíäàãóóçºâ,

òîãòìîëõýðýãëýõ

Ì–Ìàíñóóðóóëàõáîäèñõýðýãëýõã¿éáàéõ

Àðõè,õàðòàìõèçýðýãìàíñóóðóóëàõòºðëèéíáîäèñûãõýðýãëýõã¿éáàéõ






Äàðààõàñóóëòûãàñóóæ,ºìíºõìýäëýãèéãñýðãýýíñàíóóëæõè÷ýýëèéãñýäýëæ¿¿ëíý.¯¿íä:

1. Ñàéíäóðûíçºâëºãººøèíæèëãýýãýæþóâý?

2. Ýíýòàëààðóðüäºìíºñîíñîæáàéñàíóó?

3. Òàíàðûíòàíüäàãõýííýãýíýíýøèíæèëãýýíäõàìðàãäàæáàéñàíòàëààðìýäýõ¿¿?Ò¿¿íèé

òóõàéÿðüæºãºõõ¿íáàéãààýñýõèéãàñóóíà.Áàéõã¿éáîëçààâàëÿðèõàëáàã¿é.

4. ßìàðõ¿íýíýøèíæèëãýýíäõàìðàãäàõ¸ñòîéâý?Çºâõàðèóëò:Õ¯ÍÁ¯Ð

5. Ñóðàã÷äààñõàðèóëòàâ÷äóóññàíûäàðààáàãøÕàâñðàëò1-äáóéìýäýýëëèéãàøèãëàííýìæ


¯éë àæèëëàãàà 2.

Äàðààõòîõèîëäëûãóíøóóëæõààíàÿìàðàëäààãàðñàíòàëààðýðãýö¿¿ëýíáîäîõûãñàíóóëíà.

3æèëèéíºìíº...

Á... 18 íàñòàé áàéâ. Òýðýýð õºäºº îðîí íóòàãò àìüäàðäàã áºãººä íýã óäàà õîòîä îðæ èðýí

õàìààòíûõàà àéëä ñàð ãàðóé áàéõààð áîëæýý. Òýðýýð õîòîä òàíüæìýäýõ õ¿í áîëîîä ãàçàð

õîâîðòóëíýãýíõîëûíõàìààòíààãóéæõîòòîéòàíèëöóóëàõûãõ¿ñýâ.Á...íýëýýäìºíãºòýéèðñýí

òóëöààäõ¿í÷èõóäààíáîäîëã¿éçºâøººð÷õîòîîðäàãóóëæÿâëàà.Òýð2íýãºäºðíýëýýäÿäàð÷,

õîòûí òºâä íýãýí êàôåä õîîëëîõîîð îðëîî. Òýíä õî¸ð á¿ñã¿é ñóóæ áàéõûã õàìààòàí çàëóó

àíçààð÷áàéíáàéíòýðõî¸ððóóõàðíà.Öààäõî¸ðíü÷ìºíò¿¿íèéãõàðíà.Õîîëèäýæäóóñààä

áîñîõãýòýëõî¸ðõ¿¿õýíäýðãýäíüèðýýä,äºðâ¿¿ëýýõàìòçóãààëàõûãñàíàëáîëãîâ.Õàìààòàí

ñàéí äóðûí çºâëºãºº øèíæèëãýýíä õàìðàãäàõ(Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî:Ñàéíäóðûíçºâëºãººøèíæèëãýýíäõàìðàãäàõûíäàâóóòàëûãîéëãóóëíà.

Çîðèëò:1.Ñàéíäóðûíçºâëºãººøèíæèëãýýíèéòàëààðìýäëýãòýéáîëîõ2.Ñàéíäóðûíçºâëºãººøèíæèëãýýíäõàìðàãäàõûíäàâóóòàëûãòîî÷èõ3.Ñàéíäóðûíçºâëºãººøèíæèëãýýíäõàìðàãäàæáàéõòàëààðáóñäàäçºâëºõñóðòàë÷ëàõ


çàëóó÷øóóäçºâøººðëºº.Äºðâºíçàëóó¿äøèéãçóãààòàéñàéõàíºíãºð¿¿ëæýý...

Á...íóòàãáóöàâ.3æèëèéíäàðààò¿¿íèéáèåãýíýòìóóäàæîíîøíüòîäðîõã¿éñàíäàðãàâ.

Àñóóëò

1.Á...ÿìàðºâ÷èíòóññàíáàéæáîëîõâý?

2.Á...ÿìàðàëäààãàðãàñàíáý?

3.Ò¿¿íäþóäóòàãäàâ?

4.Ò¿¿íèéõàìààòàíçàëóóÿìàðõ¿íáý?

5.Á...-íèðýýä¿éÿìàðáàéäàëäîðîâ?

6.ÒàíàðÁ...-äþóãýæçºâëºõâý?

7.ÒàíàðÁ.-íõàìààòàíáàéñàíáîëÿàõáàéñàíáý?

8.Õî¸ðýìýãòýéÿìàðàëäààãàðãàñàíáý?ßàõ¸ñòîéáàéñàíáý?

9.Õàëäâàðòàéõ¿íáóñäàäõàëäâàðààòàðààõíüãýìòõýðýãìºí¿¿?(Ýíýòàëààðººðõè÷ýýëäýýð

¿çýõáîëíî.)


Ñóðàã÷äûã3-4áàãòõóâààíà.Ñàéíäóðûíçºâëºãºººãºõáàéãóóëëàãûíòóõàéóíøèõìàòåðèàëûã

òàðààæºã÷óíøóóëíà.Áàãá¿ðóíøñàíç¿éëèéíòàëààðîéëãîñíîîòîâ÷õîíòàíèëöóóëíà.


Õààíàî÷èæçºâëºãººàâàõíüõàìãèéíîíîâ÷òîéøèéäýëâý?

À.Óëñûíýìíýëýã Á.Íàéçíºõºä

Â.Ñóðãóóëèéíýì÷ Ã.Õóâèéíýìíýëýã

Ä¿ãíýëò

1.Ñàéíäóðûíçºâëºãººøèíæèëãýýíäõàìðàãäàõûíà÷õîëáîãäîëþóâý?

2.Õýíýíýøèíæèëãýýíäõàìðàãäàõ¸ñòîéâý?

3.Çºâëºãººàâàõûíòóëäõààíàõàíäàõ¸ñòîéâý?


ñàéí äóðûí çªâËªÃªª øèíÆèËÃÝÝ

ñàéí äóðûí çºâëºãºº øèíæèëãýý ãýæ þó âý?

ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð àâñàí ýñýõèéã ìýäýõèéã õ¿ñýæ áàéãàà õýí á¿õýí ñàéí äóðûí çºâëºãºº

øèíæèëãýýíèéòºâ¿¿äýäõàíäàõáîëîìæòîé.ÑÄÇØíüõóâüõ¿íÕÄÕÂ-èéíõàëäâàðòàéõîëáîîòîé

àñóóäëààð çºâëºãººìýäýýëýëàâñàí,ººðèéíõºº õàëäâàðòºðòºõ ýðñäýëèéã ¿íýëæìýäñýíýýð

ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð èëð¿¿ëýõ øèíæèëãýý õèéëãýíý ãýñýí ¿ã. Òóõàéí òºâä õàíäàõ áîëñîí

øàëòãààíààñ¿ëõàìààðàíÕÄÕÂ-èéíøèíæèëãýýçºâëºãººíüäàðààõ3çàð÷ìûíäàãóóÿâàãäàíà.

1.Ñàéíäóðûí¿íäñýíäýýðõèéëãýõ

2.Íóóöûã÷àíäëàíõàäãàëàõ

3.Çºâëºãººàâàõ

ñÄÇø-íä õàíäàõûí à÷ õîëáîãäîë

ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðò õýí ÷ ºðòºæ áîëîõ òóë çºâõºí øèíæèëãýý ºãñºíººð ººðèéíõºº ýð¿¿ë

ýñýõèéãíàéäâàðòàéìýäýõ,ººðòººá¿ðýíèòãýëòýéáîëîõáàøààðäëàãàòàéàðãàõýìæýýãöàã

òóõàéäíüàâ÷÷àäíà.

ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð àâñàí ýñýõýý ýðò ìýäñýíýýð àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, ýð¿¿ë ìýíääýý èë¿¿

õàðèóöëàãàòàéõàíäàõ,óðüä÷èëàíñýðãèéëýõàðãóóäàäñóðàëöàõ,ìýäëýãìýäýýëýëàâàõáºãººä

ãýðá¿ë,îéðäîòíûõ¿ì¿¿ñýýõàìãààëíà.

ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé õýäèé ÷øààðäëàãàòàé òóñëàìæ, ýì÷èëãýýíä öàã àëäàëã¿é õàìðàãäàæ,

ÄÎÕ-îîðºâ÷ëºõã¿é,îíóäààíæèëá¿ðýíä¿¿ðýíàìüäðàõáîëîìæòîé.

ñàéí äóðààð øèéäâýð ãàðãàõ

ªºðèéíõºº ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé ýñýõèéã ìýäýõ íü õ¿íèé àìüäðàëûã á¿õýëä íü ººð÷èëæ

áîëîõóéö ¿éë ÿâäàë. Òèéìýýñøèíæèëãýý õèéëãýõ íü çºâõºí òóõàéí õ¿íèé ñîíãîëò. Õóóëèéí

äàãóóõóâüõ¿íÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûãèëð¿¿ëýõ,ìàãàäëàõýìíýëãèéí¿çëýã,øèíæèëãýýíäñàéíäóðààðàà

õàìðàãäàõýðõòýé.

Çºâëºãºº àâàõ

Çºâëºã÷íüÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðèëð¿¿ëýõøèíæèëãýýíèéºìíºáà äàðààíü çºâëºãºººãºõáà

òóõàéíõ¿íèéãøèíæèëãýýºãºõøèéäâýðãàðãàõ,ñýòãýëç¿éíõóâüäøèíæèëãýýíèéõàðèóãàâàõàä

áýëòãýõ,äýìæëýã¿ç¿¿ëýõ,òîõèðñîíýì÷èëãýý¿éë÷èëãýýãñàíàëáîëãîõ,áóñàäõîëáîãäîõãàçàð

õàíäàõàäòóñàëæ÷àäíà.

Íóóöûã õàäãàëàõ

ßìàð÷ýìçýãàñóóäàëõºíäñºí,þóíûòóõàéÿðüñàí÷çºâëºãººíèé¿åèéíá¿õç¿éëçºâõºíçºâëºã÷

áîëîí¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéíäóíä¿ëäýõ¸ñòîé.¯éë÷ë¿¿ëýã÷ººðèéííýðèéíîðîíäõóâèéíêîäáóþó

á¿ðòãýëèéíäóãààðàâàõòóëòóõàéíõ¿íèéíýðèéãõýí÷ìýäýõáîëîìæã¿éþì.

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 1


Ýð¿¿ëìýíäèéí¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷, çºâëºã÷íü õóâü õ¿íèéýð¿¿ëìýíäèéíáîëîíõóâü õ¿íèé

íóóöûã÷àíäëàíõàäãàëàõ¿¿ðýãòýéáºãººäøèíæèëãýýíèéõàðèóíûòàëààðõìýäýýëëèéãõýíä÷

çºâøººðºëã¿éºãºõ¸ñã¿é.

ÕÄÕâ-èéí õàëäâàð èëð¿¿ëýõ øèíæèëãýý

ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé ýñýõýý çºâõºíøèíæèëãýý õèéëãýæáàòàëãààæóóëíà.ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð

èëð¿¿ëíýãýäýãíüõ¿íèéöóñàíäÕÄÕÂ-èéíýñðýãáèåáàéãààýñýõèéãøàëãàõÿâöþì.¯¿íèéòóëä

ºíäºãíººñýñâýëñóäàñíààñöóñíûäýýæàâ÷øèíæèëíý.

Õàëäâàðàâñíààñõîéøõýäõýíõîíîãýñâýëõýäýíäîëîîõîíîãèéíäîòîðõ¿íèéöóñàíäÕÄÕÂ-èéí

ÝÑÐÝÃÁÈÅ¿¿ñäýã.ªºðººðõýëáýëýñðýãáèåèéíõýìæýýãìàøýíãèéíøèíæèëãýýãýýðõàëäâàð

àâñíààñõîéø3-4äîëîîõîíîãîîñ3ñàðûíäîòîðèëð¿¿ëýõáîëîìæòîé.

øèíæèëãýýíèé õàðèó

Èõýíõ ÑÄÇØ-íèé òºâ¿¿ä ºíäºãíèé öóñíààñ ÕÄÕÂ-èéí ýñðýã áèå èëð¿¿ëýõ ò¿ðãýâ÷èëñýí

îíîøëóóðûãºðãºíººðàøèãëàäàãáºãººäýíýíüøèíæèëãýýíèéõàðèóãõóðäàíõóãàöààíäãàðãàõ

áîëîìæòîéþì.ÕÄÕÂ-èéíõàëäâàðèëð¿¿ëýõøèíæèëãýýíèéõàðèó2òºðºëáàéíà.

øèíæèëãýýíèé õàðèó “ÝÅÐÝÃ” ãàðàõ

Ýíýíüòóõàéíõ¿íèéöóñàíäÕÄÕÂ-èéíýñðýãáèåèëýðñýíáóþóõàëäâàðàâñàíáàéõìàãàäëàëòàé

ãýäãèéãèëòãýõáºãººäýíýòîõèîëäîëääàõèíáàòàòãàõøèíæèëãýýãºãºõøààðäëàãàòàé.

øèíæèëãýýíèé õàðèó “ñªÐªÃ” ãàðàõ

Ýíýíüîäîîãîîð òóõàéí õ¿íèéöóñàíäÕÄÕÂ-èéíýñðýãáèåèëðýýã¿éáóþó õàëäâàðàâààã¿éã

èëòãýõáîëîâ÷áàòàëãààòàéýð¿¿ëãýñýí¿ãáèøþì.Ýñðýãáèå¿¿ñýõõóãàöààíäõàëäâàðèëð¿¿ëýõ

áîëîìæã¿é íóóö ¿å áàéäàã áºãººä “ÖÎÍÕ¯Å” ãýæ íýðëýäýã. Ýíý ¿åäøèíæèëãýýíèé õàðèó

“ñºðºã” ãàðäàã îíöëîãòîé òóë 3-6 ñàðûí äàðàà äàõèí øèíæë¿¿ëýõèéã çºâëºäºã. Èíãýñíýýð

ýð¿¿ëýñýõýý¿íýíçºâ,áàòàëãààòàéìýäýõáîëîìæòîé.

ÕÄÕÂ-èéí ò¿âøíèéã òîäîðõîé õýìæýýíä áàðüæ òîãòîîäîã, äàðõëààã äýìæèõ õàâñàðñàí

ýì÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ óëàì íýìýãäýæ, ¿ð ä¿íãýý ºã÷ áàéíà. Âèðóñèéí ýñðýã ýì÷èëãýý íü

õàëäâàðòàé õ¿ì¿¿ñèéíàìüäðàëûã óðòàñãàõ, ÄÎÕ-îîðºâ÷ëºõã¿éèäýâõòýé àæèëëàõ, àìüäðàõ,

ñóðàõ,ººðòººèë¿¿àíõààðàëõàðèóöëàãàòàéáàéõ,äàõèíõàëäâàðàâàõààññýðãèéëýõàðãàçàìä

ñóðàëöàõáîëîìæèéãîëãîæáàéíà.

Æèðýìñýíýìýãòýé÷¿¿äèéíõóâüäÕÄÕÂ-èéíõàëäâàðòàé÷ ýì÷èëãýý õèéëãýñíýýðýð¿¿ëõ¿¿õýä

òºð¿¿ëýõ, õ¿¿õäýä ÕÄÕÂ äàìæèõààñ ñýðãèéëýõ áîëîìæòîé áîëñîí. ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé

àìüäàð÷áàéãààõ¿ì¿¿ñòãýðá¿ë,òºðºëñàäàí,íàéçíºõºä,õàìòðàíàæèëëàãñàäçýðýãîéðäîòíû

õ¿ì¿¿ñèéíäýìæëýã,òóñëàëöàà,íºõºðëºëõàìãààñ÷óõàë.

ÕÄÕÂ-èéíõàëäâàðòàéáàéíàãýäýãàìüäðàëòºãññºíãýñýí¿ãáèø.

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 2

83Á¿ëýã 6 Ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíä

ñÝòÃÝöÈÉÍ ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄ

Á¯ËÝÃ

6

Ñýòãýöèéíýð¿¿ëìýíäèéíòàëààðõàñóóäàëíüýð¿¿ëìýíäèéíáîëîâñðîëûíñòàíäàðòûí“Ýð¿¿ë

áèå” áîëîí “Ýð¿¿ë õàðèëöàà” àéí àëü àëèíä íü õàìðàãäàíà. Ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí

òàëààðáîëîâñðîëûíò¿âøèíá¿ðääàðààõçîðèëãûãõýðýãæ¿¿ëýõýä÷èãë¿¿ëýíñóðãàëòààçîõèîí

áàéãóóëíà.¯¿íä:

• Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä: Ñýòãýëèéí õºäºëãººí,ò¿¿íèéèëýðõèéëýë;ãýðá¿ë,á¿ëãèéíãèø¿¿í áàéõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàõ; ººðèéãºº áîëîí áóñäûã õ¿íäýòãýõ; ººðòºº

èòãýëòýéáàéõ,ººðèéíäàâóóáîëîíñóëòàëààòàíèíìýäýæ,ä¿ãíýëòõèéäýãáàéõ;çîðèëãîòîé

áàéõ, çîðèëãîî çºâ òîäîðõîéëæ, ò¿¿íäýý òóóøòàé áàéõ çýðýã àñóóäëààð ìýäëýã, ÷àäâàð

ýçýìøèæ,õàíäëàãàòºëºâø¿¿ëýõ

• ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä: Õóâüõ¿í,ãýðá¿ë,á¿ëãèéí¿íýòç¿éëñ,òýäãýýðèéãõ¿íäýòãýõ;ñòðåññ¿¿ñãýã÷õ¿÷èíç¿éëñèéãòîäîðõîéëæ,òýäãýýðýýñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõàðãàçàìóóäûã

ýçýìøèõ; óóð áóõèìäëàà õýðõýí çîõèöóóëàõ; ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíä ãýæ þóã õýëýõ, ò¿¿íä

íºëººëºõõ¿÷èíç¿éëñáîëîíñýòãýöèéíýð¿¿ëìýíäýýõàìãààëàõìýäëýã,÷àäâàðýçýìøèõ,

õàíäëàãàòºëºâø¿¿ëýõ

• Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä: Õ¿ì¿¿ñèéíàìüäðàëûíõýâìàÿã, ñî¸ëûíÿëãààòàéáàéäëûãîéëãîæ,õ¿íäýòãýõ,ò¿¿íääàñàíçîõèöîõ;àìüäðàëäòîõèîëäîõõ¿íäðýëáýðõøýýëèéã

äàâàí òóóëàõ àðãà çàì; àëèâàà ¿éë àæèëëàãàà, àìüäðàëàà òºëºâëºõèéí à÷ õîëáîãäîë,

òºëºâëºõàðãàçàì;áóñäûãîéëãîæ,òýäýíäòóñëàõ,øààðäëàãàòàéòîõèîëäîëäáóñäààñòóñëàìæ

äýìæëýãàâàõçýðýãòýéõîëáîîòîéìýäëýã,÷àäâàðýçýìøèæ,çºâõàíäëàãàòºëºâø¿¿ëýõ

Äýýðõ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä áîëîâñðîëûí ò¿âøèíá¿ðò ýçýìø¿¿ëýõìýäëýã, ÷àäâàð,

õàíäëàãûãäàðààõõ¿ñíýãòýäõàðóóëñàíáîëíî.Ñýòãýöèéíýð¿¿ëìýíäíüõ¿íèéáèåìàõáîäûí

ýð¿¿ë ìýíä, õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäûí õàðèëöàà, àìüäðàëäàà ñýòãýë õàíãàëóóí áàéõ, àëèâàà ç¿éëä

õàíäàõ õàíäëàãà çýðýãò íºëººëíº. Òèéìýýñ ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíä áîëîí ò¿¿íòýé õîëáîãäîõ

àñóóäëóóäûãñóðàã÷äàäçààæñóðãàõíü÷óõàëà÷õîëáîãäîëòîéþì.

84 Á¿ëýã 6 Ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíä

Àãóóëãà



· Ñýòãýëèéíõºäºëãººí,ò¿¿íèéèëýðõèéëýë

· Ãýðá¿ë,á¿ëãèéíãèø¿¿íèé¿¿ðýãõàðèóöëàãà

· ¯¿ðýãõàðèóöëàãàáàò¿¿íèé¿ðäàãàâàð

· ªºðèéãººáîëîíáóñäûãõ¿íäýòãýõèéíà÷õîëáîãäîë

· ªºðòººèòãýõèòãýë,ò¿¿íèé¿ðäàãàâàð

· ªºðèéíäàâóóòàëáîëîíñóëòàëààòàíèíìýäýõèéíà÷õîëáîãäîë

· Çîðèëãîòàâèõ,ò¿¿íäýýõ¿ðýõèéíòóëäõè÷ýýíàæèëëàõûíà÷õîëáîãäîë

· ªºðèéíáîëîíáóñäûíñýòãýëèéíõºäºëãººíèéãòîäîðõîéëæ,õÿíàæñóðàõ

· ¯¿ðýãõàðèóöëàãààóõàìñàðëàæ,áèåë¿¿ëýõèéíà÷õîëáîãäëûãòîäîðõîéëîõ

· Áóñäàäàíõààðàëõàëàìæòàâüæáàéãààãààèëýðõèéëýõ

· ªºðèéãººáîëîíáóñäûãõ¿íäýòãýæáóéãààèëýðõèéëýõàðãàçàìûãýçýìøèõ

· ªºðòººèòãýëòýéáàéõûíà÷õîëáîãäëûãòàéëáàðëàõ

· ªºðèéíäàâóóáîëîíñóëòàëààòîäîðõîéëîõ,óõààðàõ

· Çîðèëãî,çîðèëòûãîíîâ÷òîéòîìü¸îëæñóðàõ

· Ñýòãýëèéíõºäºëãººíººõÿíàæ÷àääàãáàéõ

· ¯¿ðýãõàðèóöëàãààóõàìñàðëàæ,áèåë¿¿ëäýãáàéõ

· ªºðòººáîëîíáóñäàäàíõààðàëõàëàìæòàâüäàãáàéõ

· ªºðèéãººáîëîíáóñäûãõ¿íäýòãýäýãáàéõ

· ªºðèéíõººòàëààðýåðýãáîäîëòîéáàéõ

· ªºðèéíäàâóóòàëáîëîíñóëòàëäààä¿ãíýëòõèéäýãáàéõ

· Áîëîìæ,íºõöºëáàéäàëäààòîõèðóóëàíáîäèòîéçîðèëãîäýâø¿¿ëýõ,ò¿¿íäýýòóóøòàéõàíääàãáàéõ


· Õóâüõ¿íáîëîíãýðá¿ëèéí¿íýòç¿éëñ

· Ñòðåññáàñòðåññ¿¿ñãýã÷øàëòãààíóóä

· Ñòðåññèéí¿ðäàãàâàð· Ñòðåññòàéëàõýíãèéíàðãóóä· Óóðáóõèìäàëáàò¿¿íèé¿ð

äàãàâàð· Óóðáóõèìäëààçîõèöóóëàõ

ýåðýãàðãóóä· Ñýòãýöèéíýð¿¿ëìýíäèéíòóõàé

îéëãîëò· Ñýòãýöèéíýð¿¿ëìýíäýä

íºëººëºã÷õ¿÷èíç¿éëñ· Ñýòãýöèéíýð¿¿ëìýíäýý

õàìãààëàõàðãàçàì

· Ãýðá¿ë,íàéçíºõäèéíõºº¿íýòç¿éëñèéãòàíèíìýäýõ

· Ñòðåññ¿¿ñãýã÷õ¿÷èíç¿éëñèéãòîäîðõîéëîõ

· Ñòðåññèéí¿ðäàãàâðûãòàéëáàðëàõ

· Ñòðåññòàéëàõýåðýãàðãóóäûãýçýìøèõ

· Óóðáóõèìäëûíõîðóðøãèéãòîäîðõîéëîõ

· Óóðáóõèìäëààçîõèöóóëàõýåðýãàðãûãýçýìøèõ

· Ñýòãýöèéíýð¿¿ëìýíäãýäýãîéëãîëòûãòàéëáàðëàõ

· Ñýòãýöèéíýð¿¿ëìýíäýäíºëººëºõõ¿÷èíç¿éëñèéãòîäîðõîéëîõ

· Ñýòãýöèéíýð¿¿ëìýíäèéíáàéäëûãòîäîðõîéëæ÷àääàãáîëîõ

· Ñýòãýöèéíýð¿¿ëìýíäýýõàìãààëàõàðãóóäûãýçýìøèõ

· ªºðèéíáîëîíáóñäûí¿íýòç¿éëñ,õýðýãöýýãõ¿íäýòãýäýãáàéõ

· Áîëîìæòîéòîõèîëäîëäñòðåññ¿¿ñýõýýñºìíºíºõöºëáàéäëûãõÿíàæõýâøèõ

· Ýåðýãàðãààðñòðåññýýòàéëäàãáàéõ

· Àëèâààç¿éëäþóíûò¿ð¿¿íäóóðëàëã¿é,òàéâàííóõàöòàéõàíääàãáàéõ

· Ñýòãýöèéíýð¿¿ëìýíäèéíòàëààðçºâõàíäëàãàòàéáàéõ

· Ñýòãýöèéíýð¿¿ëìýíäýýõàìãààëàõíüõóâüõ¿í,ãýðá¿ë,õàìòîëíû¿éëàæèëëàãààáîëîõûãõ¿ëýýíçºâøººðºõ


• Àìüäðàëûíººðººðõýâìàÿãáîëîíñî¸ëûíÿëãààòàéáàéäàë

• Àìüäðàëäòîõèîëäîõÿíçá¿ðèéíººð÷ëºëò¿¿äáîëîíõ¿íäðýëáýðõøýýë,òýäãýýðèéí¿ðíºëºº

• Õ¿íäðýëáýðõøýýëèéãäàâàíòóóëàõàðãàçàìóóä

• Òºëºâëºëòáàò¿¿íèéà÷õîëáîãäîë

• Áóñäûãîéëãîæ,ìýäðýõáàò¿¿íèé¿ðíºëºº

• Áóñäàä¿ç¿¿ëýõäýìæëýãòóñëàëöàà

• Áóñäààñòóñëàìæçºâëºãººõ¿ñýõàðãàçàìóóä

· Àìüäðàëûíººðººðõýâìàÿã,ñî¸ëûíÿëãààòàéáàéäëûãòîäîðõîéëæ,òàéëáàðëàõ

· Àìüäðàëäòîõèîëäîõÿíçá¿ðèéíººð÷ëºëòáîëîíõ¿íäðýëáýðõøýýëèéãòîäîðõîéëîõ

· Õ¿íäõýö¿¿íºõöºëáàéäàëäîðñîí¿åäò¿¿íèéãäàâàíòóóëàõàðãàçàìûãýçýìøèõ

· Òºëºâëºõ÷àäâàðýçýìøèõ· Áóñäûãîéëãîæ,ìýäýð÷

áàéãààãààòîõèðîìæòîéáàéäëààðèëýðõèéëýõ

· Áóñäàäõýðõýíòóñëàõàðãàçàìûãòîäîðõîéëîõ

· Áóñäààñòóñëàìæçºâëºãººõ¿ñ÷áóéãààèëýðõèéëýõ

· Àìüäðàëûíººðººðõýâìàÿãñî¸ëûíÿëãààòàéáàéäàëûãõ¿ëýýíçºâøººð÷,õ¿íäýòãýäýã

· Àìüäðàëäòîõèîëäîõàñóóäàë,õ¿íäðýëáýðõøýýëèéíòàëààðýð¿¿ëõàíäëàãàòàéáàéõ

· ªäºðòóòìûíàæèë¿éëñýýáîëîíàìüäðàëààòºëºâëºäºãáîëîõ

· Ãýðá¿ë,íàéçíºõºäáîëîíáóñäàääýìæëýãòóñëàëöàà¿ç¿¿ëäýãáàéõ

· Øààðäëàãàòàéòîõèîëäîëäáóñäààñòóñëàìæäýìæëýã,çºâëºãººãõ¿ñäýãáàéõ






• Ýíýñýäâýýðñýòãýëèéíõºäºëãººíèéòàëààðñóäëàõáîëíîãýäãèéãñóðàã÷äàäõýëæ,õè÷ýýëèéã

ýõýëíý.Òóññýäâèéãñóäëàõûíòóëäýõëýýäñóðàã÷äûíäóíäààññàéíäóðûíòóñëàã÷áîëîõ8

õ¿íèéããàð÷èðýõèéãõ¿ñíý.

• Òýäýíäõàâñðàëò1-äáàéãàà¿ãèéãíýãíýãèéãòàðààºã÷,îíîãäñîí¿ãèéãøóóäõýëýõã¿é¿éë

õºäëºëººðººàíãèéíõàíäààèëýðõèéëæ¿ç¿¿ëíýãýäãèéãòàéëáàðëàíà.

• Òýäíèé ¿éëäëèéã õàðààä, òóõàéí õ¿¿õäèéí èëýðõèéëæ áàéãàà ñýòãýëèéí õºäºëãººíèéã

àíãèéíõàííüòààíà.

• Áàãøñóðàã÷äûíòààæõýëæáàéãààá¿õèéëõóâèëáàðûãñàìáàðòáè÷íý.

• Ñóðàã÷èäçºâòààâàëòóõàéíñýòãýëèéíõºäºëãººíèéãèëýðõèéëýí¿ç¿¿ëñýíñóðàã÷èäòàëàðõàë

èëýðõèéëýýäñóóäàëäààñóóõûãõ¿ñíý.Èéììàÿãààðñýòãýëèéíõºäºëãººíèéãòîäîðõîéëíî.

• Ñóðàã÷äààñäàðààõàñóóëòûãàñóóíà.

• Õ¿íèéñýòãýëèéíõºäºëãººíèéãòîäîðõîéëîõíüõýðçýðýãõÿëáàðáàéñàíáý?

• Ñýòãýëèéíõºäºëãººíãýæþóãõýëýõâý?

• Òýäíèé õýëñýí ñàíààí äýýð òóëãóóðëàí ñýòãýëèéí õºäºëãººí ãýæ þó áîëîõûã áàãø



• ªìíºõ¿éëàæèëëàãààãààðòîäîðõîéëñîíñýòãýëèéíõºäºëãººíººñãàäíàººðÿìàðñýòãýëèéí

õºäºëãººíèéãìýääýãáîëîõûãñóðàã÷äààñàñóóæ,äýâòýðòíüæàãñààæáè÷¿¿ëíý.

ñýòãýëèéí õºäºëãººí, ò¿¿íèé èëýðõèéëýë(Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî: Ñýòãýëèéíõºäºëãººíèéòàëààðñóäàëæ,ººðèéíáîëîíáóñäûíñýòãýëèéíõºäºëãººíèéãòîäîðõîéëæ,çîõèöóóëæñóðàõ

Çîðèëò: Ñóðàã÷èääàðààõìýäëýã,óð÷àäâàðûãýçýìøèíý.¯¿íä:

1. Ñýòãýëèéíõºäºëãººíèéõýëáýð¿¿äèéãìýääýãáîëîõ2. ªºðèéíáîëîíáóñäûíñýòãýëèéíõºäºëãººíèéãòîäîðõîéëæ÷àääàãáîëîõ3. Ñýòãýëèéíõºäºëãººíººõÿíàæ,çîõèöóóëæñóðàõ


• Íýðëýñýíñýòãýëèéíõºäºëãººíá¿ðèéíàðäÿìàð¿åäèëýðäãèéãáè÷¿¿ëíý.

• Äàðàà íü ñóðàã÷äûã 8 á¿ëýã áîëãîí õóâààíà. Áàãø õàâñðàëò 2-ò áàéãàà ìàòåðèàëûã íýã

íýãýýðíüòàðààæºãíº.

• 1áà5äóãààðá¿ëýãò“Áèàéõäàà

• 2áà6äóãààðá¿ëýãò“Áèóóðëàõäàà

• 3áà7äóãààðá¿ëýãò“Áèáàÿðëàõäàà

• 4áà8äóãààðá¿ëýãò“Áèãóíèãëàõäàà

Á¿ëã¿¿äýäîíîãäñîíöààñàíäýýðõºã¿¿ëáýðèéãçóðãààðèëýðõèéëæã¿éöýýõäààëãàâðûãõéèõäýý

ºìíºõ¿éëàæèëëàãààãààðòîäîðõîéëñîíñàíààãàøèãëàæáîëíîãýäãèéãõýëíý.ªºðººðõýëáýë,

àéõ, áàÿðëàõ, ãóíèãëàõ, óóðëàõ ¿åäýý òýä ÿìàð áàéäàëòàé õàðàãääàã, ÿìàð ¿éëäýë õèéäãèéã

çóðãààðèëýðõèéëíýãýäãèéãòàéëáàðëàíà.

• Á¿ëýãòóñá¿ðººðñäèéíçóðñàíçóðãààáóñäàäàà¿ç¿¿ëýíòàéëáàðëàíà.


• Áàãøñóðàã÷äàääàðààõíºõöºë¿¿äèéãóíøèæºãíº.

• Ñóðàã÷èäáàãøèéíóíøñàííºõöºëá¿ðèéíäàðààõ3àñóóëòûíäàãóóÿðèëöàíà.

• ßìàðìýäðýìæòºðºõâý?

• Òóõàéííºõöºëäò¿¿íèéãäàâàíòóóëàõÿìàðýåðýãàðãàçàìáàéæáîëîõâý?

• Òóõàéííºõöºëäò¿¿íèéãäàâàíòóóëàõÿìàðñºðºãàðãàçàìáàéæáîëîõâý?

ªãºãäë¿¿ä

1. Òàõèéõç¿éëýýõèéãýýã¿éíóëìààñõýííýãýíäçýìë¿¿ëýõ¿åäººðò÷èíüÿìàðìýäðýìæòºðºõâý?

2. Òàíûñàéííàéç÷èíüøààðäëàãàòàé¿åäòàíäòóñëàõã¿éáîëÿìàðìýäðýìæòºðºõâý?3. Òàíàé áàãèéíõàí áýëòãýë ñóðãóóëèëàëò ñàéí õèéñíèé à÷ààð àìæèëò ãàðãàõàä òàíä ÿìàð

ìýäðýìæòºðºõâý?4. Õè÷ýýëýýñàéíäàâòààã¿éãýýñøàëãàëòàäòààðóóõàíä¿íàâáàëòàíäÿìàðñàíàãäàõâý?5. Ààâýýæ÷èíüòàíûãîéëãîõã¿éáîëòàíäÿìàðñàíàãäàõâý?6. Ñàãñàíáºìáºãèéíáàãèéíõàí÷èíüòàíûãáàãòààáàéëãàõûãõ¿ñýõã¿éáîëòàíäÿìàðìýäðýìæ

òºðºõâý?7. Ãýðèéíäààëãàâðààìàøñàéíõèéñýíáàéíàõýìýýíáàãø÷èíüìàãòàõàäòàíäÿìàðìýäðýìæ

òºðºõâý?

8. Òàíûºäðèéíòýìäýãëýëèéãõýííýãýíõ¿íàñóóëã¿éãýýð¿çâýëòàíäÿìàðìýäðýìæòºðºõâý?

• Äýýðõ íºõöë¿¿äýä òºðæ áóé ìýäðýìæýý õ¿ì¿¿ñ ýåðýã, ýñâýë ñºðºã çàìààð èëýðõèéëäýã

áîëîõûãáàãøä¿ãíýæõýëýýä,äàðààõàñóóëòûíäàãóóÿðèëöàíà.

• Ýäãýýðýýñÿìàðàðãûãõýðýãëýõíüç¿éòýéâý?ßàãààä?

• ßìðûãíüõýðýãëýõã¿éáàéõíüäýýðâý?ÿàãààä?

• ßàãààäçàðèìõ¿ì¿¿ñººðòººáîëîíáóñäàäõîðòîéáàéæáîëîõàðãóóäûãõýðýãëýäýãâý?

• Ò¿¿íèéãõýðýãëýõã¿éáàéõûíòóëäÿàõ¸ñòîéâý?


• Áàãøñóðàã÷äàäõàâñðàëò2-òáàéãààóíøèõìàòåðèàëûãòàðààíºã÷,ñóäëóóëíà.

• Äàðààíüñóðàã÷á¿ðèéãººðòòîõèîëäîæñºðºãìýäðýìæòºð¿¿ëñýí¿éëÿâäëûãñàíàõûãõ¿ñýýä,

òóõàéííºõöºëäñàÿñóäàëñàíç¿éëýýòóðøèæ¿çýõèéãõ¿ñíý.Òýäýíäòîäîðõîéõóãàöààºãíº.

• Òààëàìæã¿éìýäðýìæýýäàâàíòóóëàõàðãûãòóðøèõàäÿìàðñàíàãäñàíûãàñóóæ,ÿðèëöàíà.


Ä¿ãíýëò

Õè÷ýýëýýðñóäàëñàíç¿éëñèéãäàðààõàñóóëòûíäàãóóÿðèëöàæä¿ãíýíý.

• Õè÷ýýëýýðøèíýýðÿìàðç¿éëèéãñóðñàíáý?

• Õ¿ì¿¿ññýòãýëèéíõºäºëãººíººõýðõýíèëýðõèéëäýãâý?Ñýòãýëèéíõºäºëãººíèéÿìàðÿìàð

õýëáýð¿¿äáàéäàãâý?

• Ñýòãýëèéí õºäºëãººíºº ººðòºº áîëîí áóñäàä õîðòîé áàéäëààð èëýðõèéëýõýýñ õýðõýí

ñýðãèéëæáîëîõâý?


ÁÀßÐËÀÕ ÃÎÌÄÎÕ

ÕÀÉÐËÀÕ ÀÇ ÆÀÐÃÀËÒÀÉ ÁÀÉÕ

ÃÓÍÈÃËÀÕ ÃÓÒÐÀÕ

ÀÉÕ ÖÎ×ÈÐÄÎÕ

ÒààËàìÆÃ¯é ìÝäðÝìÆèéÃ ÕÝðÕÝí äàâàí ÒóóËàÕ âÝ?

Áèäçàðèìäààñàéõàíç¿éëèéãìýäýðäýãáîë, çàðèìäààìóóç¿éëèéãìýäýð÷áàéäàã.Ñàéõàí,

ìóóõàéìýäðýìæèéíàëüíü÷õýâèéíç¿éë.Ãýõäýýòºðæáóéìýäðýìæ,ñýòãýëèéíõºäºëãººíèéã

èëýðõèéëæáàéãàààðãàçàìíüÿíçá¿ðáàéäàãòºäèéã¿éýíýíüººðòáîëîíáóñäàäòààëàãäàõã¿é

áàéæ áîëíî. Ýñâýë ººðèéí ìýäðýìæ, ñýòãýëèéí õºäºëãººíºº õýðõýí èëýðõèéëýõ, þó õèéõ

òàëààðìýäýõã¿éáàéæáîëîõþì.

Òààëàìæã¿éñýòãýãäýëòºðæ,ò¿¿íèéãýýõýðõýíäàâàíòóóëàõ,òóõàéí¿åäñýòãýëèéíõºäºëãººíºº

õýðõýíèëýðõèéëýõòàëààðäàðààõçºâëºãººãóíøààðàé.

1. ªºðòòºðæáóéìýäðýìæýýÕ¯ËÝÝÍ ÇªâøªªÐ.“Áèàéæáàéíà”,“Ìèíèéóóðõ¿ð÷áàéíà”,“Áè¿íýõýýðèõãîìäîæáàéíà”ãýõìýò÷èëýíººðòººõýë.ßìàðíýãýíìýäðýìæòºðºõíü

áàéõ¸ñòîéç¿éë.

2. ßìàð íýãýí ¿éëäýë õèéõýýñýý ºìíº “õýñýã çóóð õ¿ëýýæ”, òÀÉâøÈÐ. Ààæìààð ã¿íçãèéàìüñãàëàâ÷,á¿õáèåèéíáóë÷èíãààñóëëà.

3. ªºðòºº òóñàëæ áîëîõ ÿíç á¿ðèéí àðãà çàìûã ÁÎÄ. Áîäîõ íü ººðèéãºº ýâã¿é áàéäàëäîðóóëàõýñâýëÿìàðíýãõîðòîéìóóç¿éëõèéõýýññýðãèéëýõáîëíî.

4. ªºðòººòóñëàõÿìàðíýãýíç¿éëÕÈÉ.Ìàãàäã¿éõýííýãýíõ¿íòýéÿðèëöàõ,ýñâýëººðèéíõººäóðòàéç¿éëýýõèéõíüòàíäòóñàëæáîëîõþì.Õýðâýýýäãýýðíü¿ðä¿íã¿éáàéâàë3äóãààð

àëõàìðóóáóö.

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 1

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 2



• Ñàìáàð,øîõîé,òîìöààñ,ìàðêåð



• Ñóðàã÷äààñ äàðààõ àñóóëòûã àñóóæ, òýäíèé õýëñýí á¿õèé ë õàðèóëòûã ñàìáàðò áè÷èæ

òýìäýãëýíý.

• Óóðáóõèìäàëãýæþóãõýëýõâý?

• Òàíàðóóðáóõèìäëûãõýðõýíòàéëáàðëàõâý?

• Ñàìáàðòòýìäýãëýñíýýíýãòãýí,áàãøäàðààõìýäýýëëèéãíýìæòàéëáàðëàíà.


Óóð áóõèìäàë ãýäýã íü õ¿í á¿ðò òîõèîëääîã õýâèéí ñýòãýëèéí õºäºëãººíèé ìàø õ¿÷òýé õýëáýð.

Óóð áóõèìäàë íü õ¿í á¿ðò òîõèîëääîã ìýäðýìæèéí íýã. Óóð áóõèìäàë íü òóõàéí õ¿íèéã òºäèéã¿é

áóñäûã ÷ áàñ çîâîîæ, øàíàëãàäàã.

Õýí íýãýíä óóðëàæ áóõèìäñàí ¿åä òýð õ¿íèéã õàðàõààñ äóðã¿é õ¿ðäýã òºäèéã¿é òóõàéí õ¿íèé

õàìàã ë ìóó á¿õíèéã ø¿¿ìæëýí áóðóóòãàæ, ãîìäîîäîã. Óóð áóõèìäàë áîë á¿õíèéã ñ¿éòãýã÷ ¿éë.

Ýíý íü áèäíèé ýâ íàéðàìäàë, àç æàðãàëûã ñ¿éð¿¿ëäýã.


• Ñóðàã÷äààñäàðààõàñóóëòûãàñóóæ,äàðààãèéí¿éëàæèëëàãààíäøèëæèíý.

• Òàíàðóóðëàæáóõèìäàæáàéñàíóó?

óóð áóõèìäàë áà ò¿¿íèéã çîõèöóóëàõ íü(ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî: Óóðáóõèìäàëáàò¿¿íèé¿ðäàãàâðûíòàëààðîéëãîëòòîéáîëæ,óóðáóõèìäëûãýåðýãàðãààðçîõèöóóëàõàðãàçàìûãýçýìøèõ

Çîðèëò:1. Óóðáóõèìäëûíòàëààðòàéëáàðëàæ÷àääàãáîëîõ

2. Óóðáóõèìäëûíñºðºã¿ðäàãàâðûãòîäîðõîéëîõ

3. Óóðáóõèìäëààýåðýãàðãàçàìààðçîõèöóóëæñóðàõ


Õýðâýýòèéìáîëõýíä,ÿìàðó÷ðààñóóðëàæáàéñàí,òóõàéí¿åäÿìàðçàíàâèðãàðãàæáàéñíàà

äàðààõáàéäëààðäýâòýðòýýæàãñààíáè÷èõèéãñóðàã÷äààñõ¿ñíý.

Õýíäóóðëàñàí ßìàðøàëòãààíûóëìààñóóðëàñàí

Óóðëàñàí¿åäýýÿìàðçàíàâèðãàðãàñàí

-

-

-

-

-

-

-

-

-

·

• Ñóðàã÷òóñá¿ð3-ààñäîîøã¿éòîõèîëäëûãáè÷èæäóóññàíûäàðààñóðàã÷äûã5-6õ¿íòýéá¿ëýã

áîëãîíõóâààæ,äýâòýðòýýáè÷ñýíýýÿðèëöàæõ¿ì¿¿ñåðíüõýíä,ÿìàðøàëòãààíûóëìààñ

óóðëàäàã,óóðëàñàí¿åäýýÿìàðçàíáàéäàëãàðãàäàãáîëîõûãòîìöààñàíäýýðæàãñààíáè÷íý.

• Á¿ëã¿¿äõèéñýíàæëààýýëæëýíòàíèëöóóëíà.Õýðâýýøààðäëàãàòàéáîëáàãøäàðààõíýìýëò

ìýäýýëëèéãºãíº.


ªºðòºº áîëîí ãýð á¿ë, íàéç íºõºä ãýõ ìýò äîòíû õ¿ì¿¿ñýýñ ýõëýýä õàìò àæèëëàäàã õ¿ì¿¿ñ,

õºðø¿¿ä ýñâýë á¿ð îãò òàíèõã¿é õýí íýãýíä ÷ óóðëàæ áîëîõ þì.

Óóð áóõèìäàëä õ¿ðãýäýã îëîí øàëòãààí áàéäàã. Æèøýýëáýë:

• Ãýð á¿ëèéí àñóóäàë ãàðàõ

• Õîðò çóðøèë õýðýãëýõ

• Ñàíàë íèéëýõã¿é, çºð÷èëäºõ

• Îéð äîòíû õ¿íýý àëäàõ (óé ãàøóó)

• Õýí íýãíèé õýëæ áóé ¿ã, õèéæ áóé ¿éëäýë äóðã¿é õ¿ðãýõ

• ßäðàõ, ºëñºõ

• Áèåèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òàâã¿é áîëîõ ãýõ ìýò

Õ¿ì¿¿ñ óóðëàæ áóõèìäñàí ¿åäýý ÿíç á¿ðèéí çàí àâèð ãàðãàæ áîëíî:

• õîðîí ¿ã õýëýõ

• õàðààæ çàãíàõ

• õàøãèðàõ

• äîðîìæëîõ

• áèå ìàõáîäûí õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýõ öîõèõ, ò¿ëõýõ, þì øèäýõ, àëãàäàõ

• çîäîëäîõ

Çàðèì õ¿ì¿¿ñ óóðëàñíàà íóóæ, äîòðîî ìàø èõ áóõèìääàã. Òýä äîòðîî ìàø èõ óóðëàäàã áîëîâ÷

ò¿¿íèéãýý ãàäàãø ãàðãàäàãã¿é, çºâõºí ººðºº ë øàíàëäàã.


• Óóðëàæ áóõèìäàõ òîõèîëäîë àìüäðàëä íýëýýäã¿é ãàðäàã ÷ õýðâýý ò¿¿íèéãýý ýåðýã àðãà

çàìààðçîõèöóóëæ÷àäàõã¿éáîëÿìàðñºðºã¿ðäàãàâàðòõ¿ð÷áîëîõûãòîäîðõîéëîõäàñãàë

õèéíýãýäãèéãõýëíý.


• ¯¿íèé òóëä ãóðàâ ãóðâààðàà õàìòðàí ººðñäèéí ìýäýõ áîëñîí ÿâäàë, ¿çñýí êèíîí äýýð

òóëãóóðëàí ÿðèëöàæ, óóð áóõèìäàë íü õóâü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, ñýòãýë ñàíààíä õýðõýí

íºëººëäãèéãöààñàíäýýðæàãñààíáè÷íý.

• Áè÷ñýíýýáóñäàäààòàíèëöóóëíà.

• Á¿ëã¿¿äèéíàæèëòàéòàíèëöñàíûäàðààõàìòðàíÿðèëöàæ,íýãòãýíä¿ãíýíý.


Õýðâýý ñóðàã÷äûí òàíèëöóóëñàí ç¿éëä äàðààõ ñàíàà ãàðààã¿é áîë áàãø íýìæ òàéëáàðëàíà.

Óóð áóõèìäëàà çîõèöóóëàõ íü èõýíõ õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä ìàø õýö¿¿ áàéäàã. Óóð áóõèìäëàà ýð¿¿ë

áàéäëààð çîõèöóóëæ ÷àäààã¿éí óëìààñ ÿíç á¿ðèéí ñºðºã ¿ð äàãàâàð áèé áîëäîã.

• Äàðàëò èõñýõ

• Ç¿ðõíèé øèãäýýñ ¿¿ñýõ

• Ñýòãýë ãóòðàëä îðîõ

• Ñýòãýë ò¿ãøèõ

• Õîäîîä ãýäýñíèé õÿìðàë ¿¿ñýõ

• Õàíèàä, òîìóó õ¿ðýõ

• Ãýìòýë áýðòýë àâàõ

• Õýí íýãýíòýé õàðèëöàà õîëáîîãîî òàñëàõ

• ªºðèéãºº õÿíàõ ÷àäâàðàà àëäàõ. Áîäèò áàéäëûã ¿íýí çºâººð ä¿ãíýõ ÷àäâàðã¿é

áîëîõ

ªºðèéãºº õÿíàæ ÷àäàõàà áîëüòëîî óóðëàæ áóõèìäñàí õ¿í õóâü õ¿íèé áîëîí íèéãìèéí ñàéí

ñàéõàí áàéäàëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ¿éö ¿éë ¿éëääýã. Ìºí ò¿¿í÷ëýí óóð áóõèìäëûí õàìãèéí

õîðòîé ¿ð íºëºº áîë áèäíèé ñàéí ñàéõàí ìýäðýìæèéã óñòãàäàã.


• Îäîîîðîëöîã÷äîäáèíãîòîãëîíîãýäãèéãõýëæ,õàâñðàëò1-äáàéãààòîãëîîìûíõóóäñûã

òàðààíºã÷,áàãøçààâðûãòàéëáàðëàíà.

• Áèíãîòîãëîîìûíõóóäàñòóóðáóõèìäëààçîõèöóóëäàãÿíçá¿ðèéíàðãóóäûíæèøýýãáîñîî,

õýâòýý,òàøóóøóãàìûíäàãóóáè÷ñýíáàéãàà.Ñóðàã÷èäàíãèäîòðîî÷ºëººòýéÿâàí,áè÷ñýí

àðãóóäààñòàíüäàãõ¿ì¿¿ñèéí÷èíüõýííüõýðýãëýäýãáîëîõûãñóðàã÷äààñàñóóæ,òèéìãýñýí

õàðèóëòºãñºíòîõèîëäîëäòóõàéíõ¿íèéíýðëýñýíõ¿íèéíýðíèéýõíèé¿ñãèéãòóñí¿äýíä

òýìäýãëýíý.Òóõàéëáàë,ààâíüãýâýëÀ¿ñýã,íàéçíüãýæõàðèóëáàëÍ¿ñãèéãòóõàéíàðãà

áè÷ñýíí¿äíèéàëüíýãáóëàíä òýìäýãëýíý.Íýã ñóðàã÷ààñíýã ë óäàà òèéì ãýñýí õàðèóëò

àâíà. ªºðººð õýëáýë, íýã í¿äýíä íýãýýñ èë¿¿ ¿ñýã òýìäýãëýõã¿é áîëîõûã àíõààðóóëíà.

Èíãýýäõàìãèéíò¿ð¿¿íääóóññàíñóðàã÷áèíãîãýæáàãøèäõýëíýãýäãèéãñàíóóëæ,òîãëîîìûã

ýõë¿¿ëíý.

• Ñóðàã÷äààñáèíãîÿëàã÷òîäîðñîí÷áàãøáóñàäñóðàã÷äàäòîãëîõáîëîìæîëãîíî.Èõýíõ

ñóðàã÷èéãõèéæäóóñòàëõ¿ëýýõíüç¿éòýé.

• Áèíãîòîãëîæäóóñìàãö,òýäýíäòîãëîîìòààëàãäñàíýñýõèéãàñóóíà.Òóñòîãëîîìûíõóóäàñò

ºãºãäñºíç¿éëýýñõàìãèéíàìàðõàíòààñàííüþóáîëîõ,ÿàãààäàìàðõàíáàéâ,õ¿íá¿ðñàíàë

íýãáàéíàóó,îëîõîäõàìãèéíõýö¿¿ÿìàðç¿éëáàéñàí,ÿàãààäãýäãèéãàñóóæ,ÿðèëöàíà.

• Ìºíõ¿ñíýãòýäºãºãäñºíç¿éëñèéãýð¿¿ëìýíäýäñºðãººðíºëººëºõáîëîíýåðãýýðíºëººëºõ

¿éëäýëãýæ2àíãèëàõûãñóðàã÷äààñõ¿ñýæ,õàðèóëòûãñàìáàðò2áàãàíàáîëãîíòýìäýãëýíý.



• Ñóðàã÷äûã 5 õ¿íòýé á¿ëýã áîëãîí, äýýðõ ¿éë àæèëëàãààí äýýð òóëãóóðëàí õ¿ì¿¿ñ óóðëàæ

áóõèìäñàí ¿åä ÿìàðàðãà õýìæýý àâàõ òàëààð çºâëºãººáè÷èõ äààëãàâàðá¿ëýã òóñá¿ðò

ºãíº.

• Á¿ëã¿¿äººðñäèéíáîëîâñðóóëñàíçºâëºãººãáóñäàäààòàíèëöóóëíà.

• Äàðààíüÿðèëöàæ,á¿ëýãòóñá¿ðýýñýð¿¿ëìýíäýäòóñòàéõàìãèéíñàéíçºâëºãººãò¿¿íàâ÷,

òîìöààñàíäýýðáè÷íý.

• Òóñçºâëºãººãàíãèéíõààõàíàíäºëãºæ,öààøèäõýðýãæ¿¿ëýõèéãòýäíýýñõ¿ñíý.

• Òóñçºâëºãººíèéíýãáîëîõáÿñàëãàëûíýíãèéíõýëáýðèéãàíãèàðààõàìòðàíõèéæ,òóðøèæ

¿çíýãýäãèéãõýëæ,äàðààõçààâàð÷èëãààãºãíº.

• Ñóðàã÷äûãíóðóóãààýãöëýíñóóäàëäààçºâñóóãààä,í¿äýýàíèõûãõ¿ñíý.

• Òýãýýäã¿íçãèéàìüñãàëàâ÷,àìüñãàëààóäààíààðãàäàãøëóóëíà.

• Àìüñãàëàâàõäààãýäñýýòºìáèéëãºæ,àìüñãàëãàðãàõäààãýäñýýòàòíà.

• Õàìðààðàààìüñãàëàâààä,àìààðààóäààíãàðãàíà.

• Á¿õàíõààðëààçºâõºíàìüñãàëàâ÷,ãàðãàæáàéãàà¿éëäýëäòºâëºð¿¿ëíý.

• Èéììàÿãààð10-15ìèíóòáÿñàëãàëõèéíý.

• Äàðààíüòýäýíäÿìàðìýäðýìæòºðñíèéãàñóóæ,ä¿ãíýíÿðèëöàíà.

Ä¿ãíýëò

Äàðààõàñóóëòûíäàãóóÿðèëöàæ,¿çñýíýýä¿ãíýíý.

• Óóðáóõèìäëààçîõèöóóëæ÷àäààã¿éãýýñõ¿ì¿¿ñòÿìàðñºðºã¿ðäàãàâàð¿¿ñýæáîëîõâý?

• Óóðáóõèìäëûãçîõèöóóëàõáîëîìæòîéþó?Õýðâýýòèéìáîëÿìàðàðãàçàìáàéíàâý?

• Òýäãýýðàðãààñÿìàðíüòàíàðòõàìãèéíýíãèéíáºãººäõàìãèéí¿ðºãººæòýéñàíàãäñàíáý?

• Òýðàðãààñÿìàðàðãûãíüòàá¿õýíóóðëàæáóõèìäñàí¿åäýýõýðýãëýõâý?


Òà íàðûí ÒàíüäàÃ Õ¯ì¯¯ñÝÝñ ÕÝí íüÝíÝ àðÃûÃ ÕÝðÝÃËÝäÝÃ âÝ?

Òàìõèòàòàõ ÕºãæèìñîíñîõÁèåèéíòàìèð,ñïîðòîîðõè÷ýýëëýõ

10õ¿ðòýëòîîëîõ

Ñàéíóíòàæàìðàõ

Õýííýãýíõ¿íòýéÿðèëöàõ

Õóâöàñóãààõ,ãýðîðíîîöýâýðëýõçýðýããýðèéíàæèëõèéõ

Êèíî¿çýõÃàäóóðãàð÷

àëõàõ

Áàéãààãàçðààñààãàð÷

ÿâàõ

Áóñäûãóó÷èëæ,àëüáîëîõýåðýãòàëûãíüîëæ

õàðàõ

ªºðººººðòýéãººÿðèõ

ªºðèéãºº

òàéâøðóóëàõÁóñäûãìýäýð÷

îéëãîõ

Ã¿íçãèéàìüñãàëàâ÷,óäààíààð

ãàðãàõ

Áÿñàëãàëõèéõ

Óóðõ¿ðãýñýíõ¿íèéõýýòàëààðáóñäàäìóóëæ,

õîâÿðèõ

ßìàðíýãýí¿ãõýëýõýýñýýºìíºñàéòàðòóíãààí

áîäîõ

Åãººäºæäîðîìæëîëã¿éõîøèãíîëõýðýãëýõ

Àðõè,ñîãòóóðóóëàõóíäààõýðýãëýõ

Ã¿éõÒàéâàíçàìààð

ÿðèëöàõÄýëã¿¿ðõýñýõ Óñàíäñýëýõ

Ìîäõºðººäºõ,ò¿ëýýõàãàëàõçýðýãáèåèéíõ¿÷íèéàæèë

õèéõÕ

Àâ

ñÐÀ

Ëò

1



• Ñàìáàð,øîõîéýñâýëòîìöààñ,ìàðêåð

• Õàâñðàëò1-4


• Áàãøñóðàã÷äààñäàðààõàñóóëòûãàñóóæ,ñóðàã÷äûíõýëñíèéãñàìáàðòýñâýëòîìöààñàíäýýð

áè÷èæòýìäýãëýíý.

• Õ¿íèéàìüäðàëäòîõèîëääîãÿìàðÿìàðáýðõøýýëòýéàñóóäàëáàéäàãâý?

• Áîäèòàìüäðàë,êèíî,íîìçîõèîëîîñóíøñàíÿìàðæèøýýáàéíàâý?

• Ýäãýýðáýðõøýýëõýíäòîõèîëäîæáîëîõâý?

• Ñàìáàðòáè÷ñýíýýýðãýíõàðæ,áàãøäàðààõìýäýýëëèéãàøèãëàííýìýõç¿éëáàéâàëíýìæ

òàéëáàðëàí,õàìòðàíÿðèëöàíà.

Àìüäðàëä ÿíç á¿ðèéí õ¿íäðýë áýðõøýýë òîõèîëääîã. Òóõàéëáàë, õ¿íä ºâ÷èí, ýñâýë àðõàã ºâ÷èí

òóñàõ, õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºõ, ãýð á¿ë ñàëàõ, ìºíãº õºðºíãºº àëäàõ áóþó ñàíõ¿¿ãèéí õ¿íä õýö¿¿

áàéäàëä îðîõ, áàéãàëèéí ÿíç á¿ðèéí ãàìøèãò ºðòºõ, áèçíåñ áîëîí áàéð ñóóðèà àëäàõ, õàìãèéí

äîòíûí õ¿íýý àëäàõ ãýõ ìýò÷èëýí ìàø îëîí áýðõøýýë õ¿íèé àìüäðàëä òóëãàð÷ áîëíî. Ýíýõ¿¿

õ¿íäðýë áýðõøýýë íü õýíä ÷ òîõèîëäîæ áîëîõ áºãººä àìüäðàëä çºâõºí íýã óäàà òîõèîëäîîä

ºíãºðºõ ÷ áàéæ áîëíî, ýñâýë îëîí æèëýýð ¿ðãýëæëýõ ÷ àñóóäàë áàéæ áîëíî.


• Äýýðõáýðõøýýëýýñàëüíýãíüòîõèîëäñîí¿åäòóõàéíõ¿í,ò¿¿íèéãýðá¿ëõýðõýííºëººëºõèéã

òîäîðõîéëîõäàñãàëõèéíýãýäãèéãáàãøòàéëáàðëàíà.¯¿íèéòóëäñóðàã÷äûã6á¿ëýãáîëãîí

õóâààæ,á¿ëýãòóñá¿ðòäàðààõäààëãàâàðºãíº.

Àìüäðàëä òîõèîëäîõ áýðõøýýë, òýäãýýðèéã òóóëàõ àðãà çàìóóä (Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî: Àìüäðàëäòîõèîëäîõÿíçá¿ðèéíñààäáýðõøýýëòýäãýýðèéí¿ðíºëººãòîäîðõîéëæ,õýðõýíäàâàíòóóëàõóð÷àäâàðûãýçýìøèíý.

Çîðèëò: Òóññýäâèéíõ¿ðýýíäñóðàã÷äàääàðààõìýäëýã,÷àäâàðûãòºëºâø¿¿ëíý.¯¿íä:

1. Àìüäðàëäòîõèîëäîõÿíçá¿ðèéíñààäáýðõøýýëèéíòàëààðîéëãîëòòîéáîëîõ2. Àìüäðàëäòîõèîëäîõñààäáýðõøýýëíüõóâüõ¿í,ãýðá¿ëèéíãèø¿¿äýäõýðõýí

íºëººëæáîëîõûãòîäîðõîéëîõ3. Àëèâààõ¿íäðýëáýðõøýýëòýéàñóóäëûãäàâàíòóóëàõóð÷àäâàðòñóðàëöàõ


• 1,4ä¿ãýýðá¿ëýã–Ýäãýøã¿éõ¿íäºâ÷èíòóññàí¿åäýíýíüòóõàéíõ¿íáîëîíò¿¿íèé

ãýðá¿ëäõýðõýííºëººëºõâý?

• 2,5äóãààðá¿ëýã–Áèçíåñíüäàìïóóð÷,õºðºíãºìºíãºã¿éáîëîõ¿åäýíýáàéäàë

íüòóõàéíõ¿íáîëîíò¿¿íèéãýðá¿ëäõýðõýííºëººëºõâý?

• 3,6äóãààðá¿ëýã–Çóäàíäá¿õìàëàààëäàæ,íýã÷ìàëã¿é¿ëäýõíüòóõàéíõóâüõ¿í

ò¿¿íèéãýðá¿ëèéíõýíäõýðõýííºëººëºõâý?

• Äýýðõç¿éëèéãòîäîðõîéëîõäîîòîìöààñûã2áàãàíàáîëãîíõóâààæ,ýõíèéáàãàíàíä“Õóâü

õ¿í”2äàõüáàãàíàíä“Ãýðá¿ë”ãýæáè÷èõèéãõ¿ñíý.

• Á¿ëã¿¿ä äààëãàâðûã ã¿éöýòãýæ äóóñìàãö áóñäàäàà òàíèëöóóëàõûã õ¿ñíý. Ýõíèé á¿ëýã

òàíèëöóóëìàãöäàðààíüò¿¿íòýéèæèëäààëãàâàðã¿éöýòãýñýíá¿ëýãõèéñýíàæëààòàíèëöóóëíà.

• Èæèëäààëãàâàðã¿éöýòãýñýíá¿ëã¿¿äèéíàæèëòàéòàíèëöñàíûäàðààáóñàäñóðàã÷äààñàñóóõ,

òîäðóóëàõýñâýëíýìýõç¿éëáàéãààýñýõèéãàñóóæ,ÿðèëöàíà.

• Òóõàéíá¿ëãèéíàæèëäèæèëòºñòýéáîëîíÿëãààòàéÿìàðñàíààáàéãààãõàìòðàíÿðèëöàæ,

ä¿ãíýíý.

• Ýíýìàÿãààðá¿õá¿ëãèéíõèéñýíàæëóóäòàéòàíèëöàæ,ýöýñòíüíèéòëýãÿìàðç¿éëáàéãààã

ä¿ãíýíÿðèëöàíà.


• Áèäîäîîõ¿íäðýëáýðõøýýëòýéàñóóäëûãõýðõýíäàâàíòóóëàõòàëààðñóäëàõáîëíîãýäãèéã

ñóðàã÷äàäõýëæ,äàðààõç¿éëñèéãòàéëáàðëàíà.

Àìüäðàëä òîõèîëäîõ õ¿íäðýë áýðõøýýëòýé àñóóäëóóä íü òóõàéí õ¿í áîëîîä ò¿¿íèé ãýð

á¿ëèéíõýíä äýýðõ ìàÿãààð îëîí ñºðºã íºëººëºë ¿ç¿¿ëäýã òóë òýäãýýðèéã ýåðýã àðãà çàìààð

äàâàí òóóëæ ñóðàõ íü ÷óõàë þì. Äàâàí òóóëàõ ÷àäâàð ãýäýã íü àëèâàà ç¿éëä ººäðºã áàéäëààð,

óÿí õàòàí õàíäàí, òóëãàìäñàí õ¿íäðýë áýðõøýýëòýé àñóóäëûã íººö áîëîìæîî àøèãëàí, ýåðýã

àðãààð, èäýâõòýé øèéäâýðëýõ ÷àäâàð þì.

Äàâàí òóóëàõ ÷àäâàð ýçýìøñýíýýð áèå áÿëäàð, íèéãýì, ñýòãýë ç¿éí àëü àëèíä ýåðýã íºëººëíº.

Áèä àëèâàà áýðøýýëèéã äàâàí òóóëàõ ÿíç á¿ðèéí àðãóóäûã õýðýãëýäýã. Òýäãýýðèéã åðºíõèéä íü

2 õóâààí ¿çýæ áîëíî.

1. Çàí ¿éëèéí àðãà áóþó áèäíèé õèéäýã ¿éëäë¿¿ä

2. Ñýòãýë ñàíààíû àðãà áóþó òóõàéí íºõöºë áàéäëûí òàëààð õýðõýí áîäîæ áàéãàà àðãà çàì

(áîäîë)

Çàí ¿éëèéí àðãà áóþó áèäíèé õèéäýã ¿éëäëèéí æèøýý:

• Òóõàéí íºõöºë áàéäëûí òàëààð õýí íýãýíòýé ÿðèëöàõ

• ßìàð íýãýí á¿òýýë÷ àæèë õèéõèéã îðîëäîõ ãýõ ìýò

Ñýòãýë ñàíààíû àðãà áóþó òîõèîëäñîí àñóóäëûí òàëààðõ áèäíèé áîäëûí æèøýý:

• Äàõèàä á¿õ ç¿éëèéã øèíýýð ýõëýýä, ìàø ñàéí õè÷ýýãýýä ¿çüå. Á¿õ þì ñàéõàí áîëíî.

Õýðâýý õ¿í äàðààõ áàéäëààð ãóòðàíãè áîäîëòîé áàéâàë àñóóäëûã äàâàí òóóëàõ ÷àäâàðã¿é áàéíà

ãýñýí ¿ã. Îäîî ÷ á¿õ þì ç¿éë äóóñëàà. Äàõèí ýðãýýä õýâèéí áàéäàëäàà ÷ îðæ ÷àäàõã¿é íü ýý. (ãýæ

ãóòðàíãè ¿çëýýð áîäîõ)


Òóõàéëáàë. Øàëãàëòàà õàíãàëòã¿é ºãñºí 2 ñóðàã÷ áàéëàà ãýæ áîäú¸. Íýã íü “Áè ÷ ºíãºðëºº” ãýæ

áîäîæ áàéõàä íºãºº íü “Áè ñàéí õè÷ýýõ õýðýãòýé” ãýæ áîäîæ áàéíà.


• Áàãøñóðàã÷äàäõàâñðàëò1-äáàéãààìàòåðèàëûãòàðààíºã÷,äàðààõç¿éëèéãòàéëáàðëàíà.

Áèäºäºðòóòìûíàìüäðàëäòîõèîëäîõõ¿íäõýö¿¿¿åääàðààõç¿éëñèéãõèéäýã.Òýäãýýðèéí

çàðèì íü ìàø èõ ¿ð ä¿íòýé áàéäàã áîë çàðèì íü òèéì áèø áàéäàã. Çàðèì íü áîãèíî

õóãàöààíä õýðýãëýãäýõ áîë çàðèì íü óäààí õóãàöààíä ¿ð ä¿íòýé áàéõ æèøýýòýé. Òà íàð

äàðààõ ç¿éëñýýñ àëèéã íü õýðýãëýäýã âý?Àëèéã íü öààøèä õýðýãëýõèéã õ¿ñýæ áàéíà âý?

ãýäãýýñîíãîíõàðãàëçàõí¿äýíä√ãýñýíòýìäýãëýãýýõèéõãýäãèéãõýëíý.• Ñóðàã÷èä àæëàà äóóññàíû äàðàà õàìòðàí ÿðèëöàíà. Ýõíèé ºãºãäëèéã óíøààä ¿¿íèéã

ñóðàã÷äûíäóíäààñõý÷íýýíõ¿íõýðýãëýäýãáîëîõûãàñóóíà.Õàðèíáóñàäõ¿ì¿¿ñèéíõóâüä

öààøèäõýðýãëýõòàëààðáîäñîíýñýõèéãàñóóíà.

• Èéììàÿãààðá¿õºãºãäºëäýýðÿðèëöàíà.

• Õ¿íäðýëáýðõøýýëòýéàñóóäàëòóëãàðñàí¿åäýäãýýðàðãûãõýðýãëýõíüõýðçýðýã¿ðä¿íòýé

áàéõâý?Ýäãýýðèéãõýðýãëýñíýýðÿìàðà÷õîëáîãäîëòîéâý?ãýõçýðãýýðä¿ãíýíÿðèëöàíà.


• Ñóðàã÷òóñá¿ðäõàâñðàëò2-òáàéãààìàòåðèàëûãòàðààíºã÷,õ¿íäðýëáýðõøýýëòýéàñóóäàë

òîõèîëäñîí ¿åä àëèéã íü áàéíãà õèéäýãýý ñîíãîí, õàðàëäààõ õàðãàëçàõ í¿äýíä√ òýìäýãòàâèõûãõ¿ñíý.

• Á¿õñóðàã÷èéãõèéæäóóññàíûäàðàààëèéãíüõý÷íýýíñóðàã÷õèéäýãáîëîõûãá¿õºãºãäºëòóñ

á¿ðýýðàñóóæ,ñàìáàðòòîîãòýìäýãëýíý.

• Ýäãýýðàðãààñàëüíüõýðýãòýé,àëèéãíüáàéíãàõýðýãëýõýäà÷õîëáîãäîëòîéáèøãýäãèéã

ÿðèëöàæ,ä¿ãíýíý.


• Õàâñðàëò3-òáàéãààìàòåðèàëûãñóðàã÷òóñá¿ðäòàðààíºã÷,áºãëºõèéãõ¿ñíý.Õ¿ñíýãòýä

áàéãààºãºãäºëòóñá¿ðèéãõý÷íýýíñóðàã÷øààðäëàãàòàé¿åäõýðýãëýäýã,õýäíüäàðààõèéæ

òóðøèæ¿çýõèéãàñóóæëàâëàíà.Òîîãíüñàìáàðòòýìäýãëýæáîëíî.

• Ýäãýýðàðãûãõýðýãëýõíüõ¿íäðýëáýðõøýýëòýéàñóóäëààäàâàíòóóëàõàäõýð òóñòàéáàéõ,

õýðýãëýõýäõýðçýðýãõÿëáàðáîëîõòàëààðÿðèëöàíà.

• Òîäîðõîéáîäèòæèøýýãàðãàíÿðèëöàíà.

• Äàðààíüáàãøõàâñðàëò4-òáàéãààñàíààãñóðàã÷äàäòàíèëöóóëæ,òàéëáàðëàíà.

Ä¿ãíýëò

Òóññýäâýýð¿çñýíýýäàðààõàñóóëòóóäûíäàãóóÿðèëöàæ,ä¿ãíýíý:

• Òàá¿õýíýíýõè÷ýýëýýðÿìàðç¿éëñèéãøèíýýðìýäýæàâñàíáý?

• Äàâàíòóóëàõóð÷àäâàðýçýìøñýíýýðÿìàðà÷õîëáîãäîëòîéâý?

• Ýäãýýðèéãÿìàðíºõöºëäõýðýãëýõâý?

• Àìüäðàëäòîõèîëäîõõ¿íäðýëáýðõøýýëòýéàñóóäëûãäàâàíòóóëàõàäáèäíèé¿çñýíýýñÿìàð

ÿìàðóð÷àäâàðòóñíýìýðáîëîõâý?Æèøýýõýëíý¿¿?

• Òàá¿õýíýäãýýðóð÷àäâàðûãõýðõýíººðèéíáîëãîæýçýìøèõâý?


Áóñäûí äÝìÆËÝÃèéÃ àâàÕ

Áèýíýóð

÷àäâàðûã

õýðýãëýäýã

Áóñäûíäýìæëýãàâàõõýëáýð¿¿äÁè¿¿íèéã

õýðýãëýõáîëíî

❑ ßìàðíýãýíç¿éëõèéæ÷àäàõõýííýãýíòýéÿðèëöàõ ❑

❑ Íàéçíºõºä,õàìààòàíñàäíààñààçºâëºãººàâàõ ❑

❑ ªºðèéíõººñýòãýëñàíààíûòàëààðõýííýãýíäÿðèõ ❑

❑ Àëèâààç¿éëèéíó÷ðûãîëîõûíòóëäõýííýãýíòýéÿðèëöàõ ❑

❑ Ñýòãýëñàíààíûõ¿íäõýö¿¿áàéäëààÿìàðíýãýíàðãààðãàäàãøãàðãàõ

❑

❑ ªºðèéãººîéëãîõõýííýãýíòýéóóëçàõûãõè÷ýýõ ❑

❑ Ìýðãýæëèéíõ¿íýýñòóñëàìæäýìæëýãàâàõ ❑

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 1


çàéËñÕèéÕ Áà ¯Ã¯éñÃÝÕ

Çàéëñõèéõáóþó¿ã¿éñãýõàðãàõýëáýð¿¿äÁè¿¿íèéãáàéíãà

õèéäýã

1.ªºðòòºðñºíìýäðýìæýýººðòººõàäãàëàõ ❑

2.Á¿õèéëç¿éëñèéãìàðòàõûãõè÷ýýõ ❑

3.Èéìç¿éëòîõèîëäîæáîëçîøã¿éãýäãèéã¿ã¿éñãýõ ❑

4.Ìóóç¿éëòîõèîëäñîíãýäãèéãáóñäàäìýäýãäýõýýñçàéëñõèéõ ❑

5.Õàìãèéíìóóç¿éëòîõèîëäîæáîëçîøã¿éäáýëòãýõ ❑

6.Òóõàéíç¿éëáîëñîíöàãõóãàöààãáóöàà÷èõäàã÷áîëîîñîéãýæõ¿ñýõ ❑

7.Íàäàäèéìç¿éëòîõèîëäîõã¿éãýæáîäîõ ❑

8.Èäøèäáàéäàã÷áîëîîñîéãýæíàéäàõ ❑

9.Õ¿ì¿¿ñòýéõàìòáàéõààñçàéëñõèéõ ❑

10.Äàñãàëõèéõ,òàìõèòàòàõ,õîîëèäýõ ❑

ÝåðÝÃ àðÃààð àñóóäËûÃ øèéäâÝðËÝÕ

Áèýíýóð

÷àäâàðûã

õýðýãëýäýã

Àñóóäëûãýåðýãàðãààðøèéäâýðëýõõýëáýð¿¿ä

Áè¿¿íèéã

òóðøèæ¿çýõ

áîëíî

Àëèâààç¿éëèéãººäðºãººðáîäîõ

Ýåðãýýðººð÷ëºãäºæ,ºñºæõºãæèõ

ªâ÷èíáîëäàâàíòóóëàõç¿éëñèéííýããýæáîäîíýì÷ë¿¿ëýõ

Àìüäðàëäþó÷óõàëáîëîõûãòóíãààíáîäîõ

ßìàðíýãýíàðãààðñýòãýëñàíààíûõ¿íäõýö¿¿áàéäëààãàäàãøëóóëàõ

ßìàðíýãýíç¿éëèéãººð÷ëºõ

Þóõèéõ¸ñòîéãîîìýäýõ

Àëèâààþìíûó÷ðûãîëæìýäýõèéãõè÷ýýõ

¯éëàæèëëàãààíûòºëºâëºãººáîëîâñðóóëæ,ò¿¿íèéãýýäàãàæìºðäºõ

ßìàðíýãýíç¿éëõèéæá¿òýýõèéãõè÷ýýõ

Àñóóäëûãøèéäýíÿíçá¿ðèéíõóâèëáàðáîëîâñðóóëàõ

ªºðèéíÿìàðíýãýíç¿éëèéãººð÷ëºõ

Áàéäàë¿¿íýýñ÷äîðáàéæáîëîõáàéñíûãººðòººñàíóóëæáàéõ

Õýòÿàðàíÿìàðíýãýí¿éëäýëõèéõã¿éáàéõûãõè÷ýýõ

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 2

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 3


àËèâàà ç¯éËñèéÃ äàâàí ÒóóËàÕ çàð×ìóóä

1. ßìàðíýãýíáîäîë,ìýäðýìæòºðºõã¿éáàéõíüáóðóóç¿éëãýäãèéãîéëãîõíüç¿éòýé.

2. Òàíûáèåìàõáîä òàâã¿éð÷ ýõëýõèéãìýäýð÷, ººðèéãºº òàéâøðóóëàõûã õè÷ýýäýã áàéõ íü

÷óõàë.

3. Õ¿íäõýö¿¿¿åäá¿õíèéããàíöààðààäàâàíòóóëàõãýæîðîëäîõøààðäëàãàã¿é.Õýðâýýñàíàà

çîâîîñîíÿíçá¿ðèéíàñóóäàëãàð÷èðâýëõýðýãòýéìýäýýëýëîëæàâàõ,çºâëºãººàâàõçýðãýýñ

ò¿äãýëçýõõýðýãã¿é.Òàíäòóñëàìæäýìæëýã¿ç¿¿ëýõíàéçíºõºðõ¿ì¿¿ñáàéãóóëëàãàáàéãàà

ãýäãèéãñàíàõõýðýãòýé.

4. Ãýðá¿ë,íàéçíºõºä,áóñàäõ¿ì¿¿ñòýéõàðèëöààãààñàéæðóóëàõûíòóëäõè÷ýýõõýðýãòýé.

5. Òàíä¿íýõýýðõ¿íäõýö¿¿áàéâàëººðèéí¿¿ðýãõàðèóöëàãààòîäîðõîéõóãàöààíäáàãàñãàæ,

áóñàäòàéõóâààëöàõíüç¿éòýé.

6. Ãýðá¿ëèéíãèø¿¿ä,íàéçíºõºä÷èíü÷áàñººðñäèéíìýäðýìæýýçîõèöóóëàõ¸ñòîéãýäãèéã

ìýäýõ.Òýäòàíäòóñáîëæ÷áîëíî,ýñâýëòóñäýìáîëîõã¿é÷áàéæáîëíî.Òýäõàìãèéíñàéí

ìýääýãç¿éëýýëõèéäýãø¿¿äýý.

7. ªºðèéíõàìãèéíäîòíûõ¿íòýéãýýººðèéíìýäðýìæ,ñàíààçîâîîãîîäáàéãààýëäýâàñóóäàë,

ýíýáàéäàëäààäàñàíçîõèöîõûíòóëäõèéæáóéàæëûíõààòàëààðÿðèëö.

8. Òàíäòóñíýìýðáîëäîãáóþóñýòãýëèéãòàíüòàéâøðóóëäàãõèéæäàäñàíç¿éëýýºäºðá¿ðõèé.

Ýäãýýðíüõºãæèëòýéç¿éëñèéãõèéõ,àìðàõ, õààÿà ãàíöààðààáàéõ,äàñãàëõèéõ ãýõáàéæ

áîëíî.

9. Îäîîãèéíõ¿íäõýö¿¿áàéäëûãáèéáîëãîñîíàñóóäëûãøèéäâýðëýõèéíòóëäòàÿìàðíýãýí

àæèëõèéæ÷àäíà.

10.ªºð÷èëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà ç¿éëèéíõýý òàëààð õýò èõ ñàíàà çîâæ, ººðèéãºº áóðóóòãàõ íü

ÿìàð÷õýðýãã¿éáºãººääýìèéëõ¿÷áàðñàíõýðýããýäãèéãõ¿ëýýíçºâøººðºõõýðýãòýé.

11.Õ¿í á¿õýí äàâòàãäàøã¿é îíöãîé ºâºðìºö áºãººä ººðèéí ãýñýí äàâóó òàëóóäòàé áàéäàã

ó÷ðààñººðèéãººõ¿íäýëæ,õàéðëàõõýðýãòýé.

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 4

100 Á¿ëýã 7 Õîðò çóðøèë

ÕÎÐò ÇóÐøÈË

Á¯ËÝÃ

7

“Õîðòçóðøèë”á¿ëýãñýäâèéíõ¿ðýýíäàðõè,òàìõè,õàðòàìõèìàíñóóðóóëàõáîäèñ,ÐÑòîãëîîì

áîëîíõºãæìèéíÿíçá¿ðèéíóðñãàëäõýòàâòàõáóþóäîíòîõûíõîðõîëáîãäîëáîëîíýäãýýðýýñ

õýðõýíòàòãàëçàõòàëààð¿çýõáîëíî.Ýäãýýðíüá¿ãäõ¿íèéáèåìàõáîäáîëîíñýòãýö,îþóíñàíàà,

ò¿¿í÷ëýííèéãýìäîëîíÿíçûíñºðºã¿ðíºëººã¿ç¿¿ëäýãó÷èð“õîðòçóðøèë”õýìýýííýðëýäýã.

Ýíýòàëààðáèä“Ýð¿¿ëìýíä”õè÷ýýëýýðäýëãýðýíã¿é¿çýæñóäàëäàãáèëýý.

Áèäýíýõ¿¿ñýäâèéãáîëîâñðîëûíò¿âøèíá¿ðäìýäëýã,÷àäâàðàõèõ, ã¿íçãèéð¿¿ëýõáàéäëààð

îðóóëñàíáàåðºíõèéäººäàðààõçàð÷ìààðàíãèëàíîðóóëëàà.¯¿íä:

• Áàãàáîëîâñðîëûí ò¿âøèíä: Àðõè, òàìõèíûáèåìàõáîäîä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº áîëîíáàãàíàñíûõ¿¿õä¿¿äèéíòîãëîõäóðòàéPÑòîãëîîìûíõîðíºëººíèéòàëààðîðóóëëàà.

• Ñóóðüáîëîâñðîëûíò¿âøèíä:Àðõè,òàìõèíûíèéãýì,ýäèéíçàñàãò¿ç¿¿ëýõíºëººáîëîíõàðòàìõè,ìàíñóóðóóëàõáîäèñûíòóõàéåðºíõèéîéëãîëòûãîðóóëñàí.

• Á¿ðýíäóíäáîëîâñðîëûíò¿âøèíä:Àðõè,òàìõè,ìàíñóóðóóëàõáîäèñûíòóõàéÌîíãîëóëñûí õóóëü, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí áèå ìàõáîä, íèéãýì, ýäèéí çàñàãò ¿ç¿¿ëýõ íºëºº,

ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí õýðýãëýý, òàðõàëò áîëîí ýíý àñóóäàëòàé õîëáîîòîé áàðèìò, öóó

ÿðèà çýðãèéã èë¿¿ äýëãýðýíã¿é îðóóëëàà.Ìàíàé óëñàä õàð òàìõè,ìàíñóóðóóëàõáîäèñûí

õýðýãëýýºñâºðíàñíûõàíûäóíäýð÷èìòýéèõñýæ,ò¿¿íèéãäàãàíÄÎÕ/ÁÇÄÕ,ãýìòõýðýã,õ¿÷èíãýõ

ìýòñºðºã¿ðäàãàâðóóäíýìýãäñýýðáàéãààòóëýíýõè÷ýýëýýðäàìæóóëàí¿íýíçºâ,áîäèòîé

ìýäýýëëýýðõàíãàõíüýð¿¿ëìýíäèéíõè÷ýýëèéíãîëçîðèëãîþì.

Áèä ýíý óäààãèéí çºâëºìæèä“òàìõèíûõîðíºëºº” ñýäâýýðæèøýýëæáîëîâñðîëûí ò¿âøèí

á¿ðäõýðõýíòóõàéíñýäâèéíàãóóëãà,àðãàç¿éãýýñîíãîíçààõòàëààð¿ëãýðëýíîðóóëæáàéíà.

Òà á¿õýí àðõè,ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ áîëîí áóñàä ñýäâýýð ýýëæèò õè÷ýýëèéí òºëºâëºëò õèéõ

õè÷ýýëýý çààõäàà áèäíèé çàãâàð áîëãîñîí çºâëºìæèéã áàðèìòëàõûã ñàíàë áîëãîæ áàéíà.

Ãýõäýýººðèéíîðîííóòàã,ñóðãóóëüîð÷íûîíöëîãáîëîíñóðàã÷äûíõààíàñ,ñýòãýõ¿é,õºãæëèéí

îíöëîã, ººðèéí íººö áîëîìæèä òîõèðóóëàí ººð÷èëæ áîëîõ õýäèé ÷ åðºíõèé çàð÷ìààñ

õàçàéõã¿éãýäýãòèòãýæáàéíà.

101Á¿ëýã 7 Õîðò çóðøèë



· Õîðò çóðøèë (àðõè, òàìõè) ìóó çóðøèë

· Àðõè, òàìõèíû áèå ìàõáîäîä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëºº

· Áóñàä õîðò çóðøëóóä (òîãëîîìîíä àâòàõ, õºãæìèéí óðñãàë ã.ì.)-ûí òàëààðõ îéëãîëò

· Àðõè, òàìõèíû õ¿íèé áèåä ¿ç¿¿ëýõ õîð íºëººã òàéëáàðëàõ

· Òàìõèíààñ òàòãàëçàõ· Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà

õýðýãëýõýýñ òàòãàëçàõ· ÐÑ òîãëîîì, õºãæìèéí

óðñãàë, êèíîã õýò áèøðýõýýñ òàòãàëçàõ, õîð íºëººã íü áóñäàä òàéëáàðëàõ

· Àðõè, òàìõèíû áèå ìàõáîäîä ¿ç¿¿ëýõ õîð íºëººã ìýäýæ, ò¿¿íýýñ çàéëñõèéæ õýðýãëýäýãã¿é áàéõ

· ÐÑ òîãëîîì áîëîí áóñàä ìóó çóðøèëä àâòàõã¿é áàéõ


· Àðõè, òàìõèíû íèéãýì, ýäèéí çàñàãò ¿ç¿¿ëýõ íºëºº

· Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ, õàð òàìõèíû òóõàé åðºíõèé îéëãîëò

· Àðõè, òàìõèíû õýðýãëýýíèé ýäèéí çàñãèéí òîîöîî õèéæ ñóðàõ, àðõè òàìõèíààñ òàòãàëçàõ

· Àðõè, òàìõèíû ãýð á¿ë áà íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ íºëººã òîäîðõîéëîõ, èëð¿¿ëýõ, òàéëáàðëàõ, ìýäýýëýë öóãëóóëàõ (àðõèäàëò, äàì òàìõèäàëòûí ñºðºã íºëºº)

· Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ, ò¿¿íèé õîðòîé ¿ð äàãàâðóóäûã íýðëýõ, òîî÷èõ (ÕÄÕÂ-ûí õàëäâàð, áèåèéí äàðõëàà ìóóäàõ, îñîë ãýìòýëä ºðòºõ ãýõ ìýò).

· Àðõè, òàìõèíû íèéãýì, ýäèéí çàñàãò ¿ç¿¿ëýõ õîð íºëººã ñóðòàë÷èëäàã áàéõ,

· Õîðò çóðøëààñ òàòãàëçàõ òàëààð ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëæ, øààðäëàãà òàâüäàã áàéõ

· Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ, õàð òàìõèíààñ çàéëñõèéõ, áóñäàä çºâëºãºº ºãäºã áîëîõ, íàéçäàà (àâòñàí áîë) òóñëàõ

· Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí õýðýãëýýíèé òàëààð õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿ì¿¿ñò ìýäýýëýõ


· Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ õîð íºëºº

· Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí öàð õ¿ðýý, òàðõàëò, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò

· Õîðò çóðøëààñ òàòãàëçàõ çàí ¿éëèéã õýâø¿¿ëýõ àðãà çàìóóä

· Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýõèéí íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ õîð íºëººã òàéëáàðëàõ

· Öóó ÿðèà áà áîäèò áàðèìòûã ÿëãàõ, õýðýãëýõ

· Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí õýðýãëýý, òàðõàëòûí òàëààð ÿðèëöàõ

· ªñâºð ¿åèéíõíèéã ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýõýýñ ñýðãèéëýõ àðãà çàìóóäûã òîäîðõîéëîõ, ýçýìøèõ

· Õàð òàìõèíû õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõààð õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áîëîí ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí óëñ îðíóóäûí õºòºëáºð¿¿äèéí òàëààð ìýäýõ

· Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýñíýýð õóâü õ¿íèé áîëîí õóóëèéí ºìíº õ¿ëýýõ õàðèóöëàãûã ìýäýõ, õýðýãëýõèéã ýñýðã¿¿öýõ ÷àäâàðòàé áîëîõ.

· Îëîí íèéòèéí ãàçàð áèåý àâ÷ ÿâàõ ÷àäâàðòàé áîëîõ, ýðñäýëòýé áàéäëààñ ººðèéãºº áîëîí áóñäûã õàìãààëäàã áàéõ

· Ýåðýã øààðäëàãà òàâüæ, òàðõàëòûã çîãñîîõîä õóâü íýìýð îðóóëæ, òóñ äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã áàéõ

· Õîðò çóðøèëä àâòñàí ¿åä õýíä õàíäàõàà ìýäýõ, áóñäààñ òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý àâäàã áàéõ

· Àðõè, òàìõè, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí õóóëèéã äàãàæ ìºðääºã, áóñäàä óõóóëãà, ñóðòàë÷èëãàà õèéäýã áàéõ



• Õ¿íèéä¿ðñçóðàã,ýðõòíèéíýðèéíõàìòáýëòãýñýíáàéíà.

• Áºìáºã

• Öààñ,ñêî÷,ñàìáàð,øîõîé,ìàðêåð

Õè÷ýýëèéí çîõèîí áàéãóóëàëò:Ñóðàã÷äûãáàãààðáîëîíàíãèàðõè÷ýýëë¿¿ëíý.Àíãèéãäàðààõáàéäëààð çàñàæáýëòãýíý. Ñóðàã÷äûí òîîíîîñ õàìààð÷ 4-5 áàãò õóâààæ, òîîãîîð íüøèðýýã

çàñàæ áàéðëóóëíà. Áàãààð àæèëëàõ øèðýýã àíãèéí õàíà äàãóóëàí áàéðëóóëæ, äóíä íü çàé

¿ëäýýíý.

òàìõèíû áèå ìàõáîäîä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº(Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî: Õ¿íèéáèåìàõáîäîäòàìõèíû¿ç¿¿ëýõõîðíºëººãîéëãóóëàõ

Çîðèëò: Òàìõèõ¿íèéáèåìàõáîäîäõýðõýííºëººëëèéãòàéëáàðëàõ

1. Òàìõèíäàãóóëàãäàõõîðòáîäèñûãíýðëýõ2. Òàìõèíààñòàòãàëçàõ3. Áóñäàäýåðýãøààðäëàãàòàâüäàãáîëîõ

Ñàìáàð

1 áàã

2áàã

3áàã

4áàã

5 áàã



Áàãø ñóðàã÷äûã4-5áàãò õóâààæ ñóóëãàíà. Áàãò õóâààõäàà òîî òîîëóóëàõ, ñóãàëàà ñóãàëóóëàõ

çýðýãñîíèðõîëòîéáàéäëààðçîõèîíáàéãóóëæáîëíî.Ñóðàã÷äûãáàéðààýçýëñíèéäàðààäàðààõ

õ¿ñíýãòèéãäýâòýðòíüçóðóóëíà(Áàãø õ¿ñíýãòèéã õè÷ýýë ýõëýõèéí ºìíº ñàìáàðò áè÷ñýí áàéíà.

Ýñâýë òîì öààñàí äýýð óðüä÷èëàí áè÷èæ áýëòãýñýí áàéíà)

Ìýäíý Ìýäýõèéã õ¿ñýæ áàéíà Ìýäýæ àâëàà

Äàðààõàñóóëòûãàñóóæò¿¿íèéäàãóóýõíèéõ¿ñíýãòèéãáºãëºõèéãõ¿ñíý.

1. Òàíàðòàìõèíûòàëààðþóìýäýõâý?Ìýääýãá¿õèéëç¿éëýýáè÷èõèéãñàíóóëíà.

2. Òàìõèíûòàëààðõýäãýýðìýäýýëëèéãõààíààñàâñàíáý?

3. Õ¿ì¿¿ñÿàãààäòàìõèòàòäàãþìáîë?

Ñóðàã÷äûãýõíèéáàãàíàíäºìíºìýääýãáàéñàíç¿éëýýáè÷ýýääóóññàíûäàðàà2äàõüáàãàíàíä

ýíý õè÷ýýëýýð þóìýäýæ àâàõûã õ¿ñýæ áàéãààãàà áè÷èõèéã õýëíý. Áè÷èõ õóãàöàà 3-5 ìèíóò

áàéíà.Ñ¿¿ëèéíáóþó3äàõüáàãàíûãõè÷ýýëäóóññàíûäàðààáºãëºõáîëíîãýäãèéãñàíóóëíà.


Áàã á¿ðò õ¿íèé áèåèéí çóðàã áà ýðõòí¿¿äèéí íýðèéã áè÷ñýí öààñûã õàìò õóâààðèëæ ºãíº.

Äàðààõäààëãàâðûãºãíº.Áàãèéíãèø¿¿äòàìõèõ¿íèéáèåèéíÿìàðÿìàðýðõòíèéããýìòýýäýã

òàëààðÿðèëöàæ,òóõàéíýðõòíèéíýðèéãçóðàãäýýðáàéðëóóëæíààíà.Õýðâýýýðõòíèéíýðèéã

ìýääýã÷òóõàéíýðõòíèéãñàéíìýäýõã¿éáîëáàãøòóñàëæáîëíî.×óõàìÿàæíºëººëäºãòàëààð

ººðñäèéíºìíºõìýäëýãòòóëãóóðëàíÿðèëöàæòàéëáàðëàíàãýäãèéãñàíóóëíà.

Áàãóóäàæèëëàæäóóññàíûäàðààçóðãààñàìáàðòçýðýãáàéðëóóëàõûãõ¿ñíý.Áàãá¿ðýýñíýãñóðàã÷

áàãèéíàæëààòàéëáàðëàíà.Áàãûíàæëûãòàíèëöóóëàõäààòàìõèÿìàðýðõòíèéãÿàæãýìòýýäýã

òàëààð ã¿éöýä õýëýõèéã ñàíóóëíà (Ýíý íü àëäààòàé ÷ áàéæáîëîõ òóë çºâ áóðóó ãýæ ¿íýëãýý

áèòãèéºãººðýé.)

Áàãóóäûãòàéëáàðëàæäóóññàíûäàðààñóðàã÷äàäòàëàðõàëèëýðõèéëýí,äàðààãèéí¿éëàæèëëàãààã

ýõýëíý.



Áàãøñóðàã÷äûãàíãèéíãîëäòîéðîãáîëîíçîãñîõûãõ¿ñíý.Øàëàíäýýðõ¿íèéáèåäòàìõèíûõîð

íºëººã¿ç¿¿ëñýíçóðàãò¿ç¿¿ëýíãäýëãýæòàâèí,çóðãèéãñàéòàðàæèãëóóëíà.Äàðààíüñóðàã÷äàä

äààëãàâðûãòàíèëöóóëíà.Ýíýõè÷ýýëèéã“Áºìáºãòýéõè÷ýýë”ãýæíýðëýíý.Áàãøíýãñóðàã÷èä

áºìáºãäàìæóóëàõàäòýðñóðàã÷¿ç¿¿ëýíäýýðýýñàëüíýãýðõòýíäòàìõèõýðõýííºëººëæáàéãàà

òàëààðáè÷ñýíõýñãèéãàíãèéíõàíäàà÷àíãàäóóãààðóíøèæºãºõ̧ ñòîéãýæõýëíý.Óíøèæäóóñààä

äàðààãèéíõ¿¿õäýäáºìáºãèéãäàìæóóëàõàäòóõàéíñóðàã÷ºìíºóíøñàíòàéäàâõàðäóóëàëã¿éãýýð

äàðààãèéíýðõòíèéãóíøèíà.Ýíýìàÿãààð¿ç¿¿ëýíäýýðõòàéëáàðûãóíøèæäóóñãàíà.

(Òîãëîîìûã ýõëýõèéí ºìíº ä¿ðìèéã áàãø óðüä÷èëàí ñàéí òàéëáàðëàñàí áàéõ ̧ ñòîé. Áºìáºãèéã

õýíä ÷ äàìæóóëæ áîëîõ òóë á¿õ ñóðàã÷ àíõààðàëòàé áàéæ ºìíºõ ñóðàã÷èéí óíøààã¿é õýñãèéã

óíøèõ ¸ñòîé. Õýðâýý äàâõàðäóóëáàë äàðààãèéí ñóðàã÷èä áºìáºãèéã øèëæ¿¿ëýõ áîëíî ãýäãèéã

ñàéòàð õýëæ ºãººä á¿ãä îéëãîñîí áîë òîãëîîìîî ýõë¿¿ëæ áîëíî).

Òîãëîîì äóóññàíû äàðàà áàãø ñóðàã÷äààñ àñóóõ ç¿éë áàéãàà ýñýõ, îéëãîìæã¿é ç¿éë áàéãàà

ýñýõèéãëàâëàíà.Õýðâýýáàéõã¿éãýâýëòîãëîîìûãäàõèí¿ðãýëæë¿¿ëíý.Ýíýóäààäáàãøøàëàí

äýýðýýñçóðàãò¿ç¿¿ëýíãõóðààæàâíà.Òýãýýäìºííýãñóðàã÷ðóóàëüíýãýðõòíèéíýð (æèøýý

íü,õóðóó)õýëýõýäáºìáºãàâñàíõ¿¿õýäòàìõèíû¿ç¿¿ëýõíºëººã(õóðóóøàðëàíà)íüõýëíý.Òýð

ñóðàã÷ººðíýãýðõòíèéíýðõýëæººðñóðàã÷èäáºìáºãèéãäàìæóóëàõàäöààäàõíü¿ðíºëººãíü

õýëýõãýõìýòýýðòîãëîîìûã¿ðãýëæë¿¿ëíý.Áóðóóõýëýõþìóóàëäâàëáºìáºãäàðààãèéíõ¿¿õäýä

øèëæèíý.Ýíýìýòýýðòîãëîîìûã¿ðãýëæë¿¿ëýíñóðàã÷äûíøèíýìýäëýãèéãáàòàòãàíà(Õýðâýý

öàã õàíãàëòòàé áîë äàõèí äàâòàæ, ýñâýë çàðèì ýðõòíèéã õýä õýäýí óäàà äàâõöóóëàí íýðëýæ

áîëíî).


Òàìõèõ¿íèéìàøîëîíýðõòýíäñºðºãíºëºº¿ç¿¿ëäýãòóõàéáèäìýäýæàâëàà.Òýãâýëòàìõèíä

þóàãóóëàãääàãáîë?õýìýýíàñóóæ4-ð¿éëàæèëëàãààãýõë¿¿ëíý.

Ñóðàã÷èäººðñäèéíìýääýãç¿éëñýýõýëýõáàáàãøõýëñýíá¿ðèéãñàìáàðòáè÷íý(áîõü,íèêîòèí

ã.ì).Õýëæäóóññàíûäàðààáàãø“Òàìõèíäþóàãóóëàãääàãòàëààðòàéëáàðõèéíý.

Ñóðàã÷äàääàðààõàñóóëòûãàñóóíà.¯¿íä:

• Òàìõèíäþóþóàãóóëàãääàãáàéíà?

• Ýäãýýðáîäèñíüººðþóþóíäàãóóëàãääàãâý?

• Ýäãýýðíüÿìàðõîðòîéâý?

• Õ¿ì¿¿ñÿàãààäòàìõèòàòäàãþìáîë?Òàíàðþóãýæáîäîæáàéíàâý?

Áàãøñóðàã÷äààñàñóóõç¿éëáàéãààýñýõèéãàñóóæáàéõã¿éáîëõè÷ýýëèéíýõýíäáè÷ñýíõ¿ñíýãòèéí

3äàõüáàãàíàíäøèíýýðìýäýæàâñàíç¿éëýýáè÷èõèéãõýëæ2-3ìèíóòõóãàöààºãíº.

Òàíàéãýðá¿ëäòàìõèòàòäàãõ¿íáàéäàãóó?Òèéìáîëòàíàðþóãýæõýëýõâý?Äàðààõõàðèóëòûí

õóâèëáàðûãòàíèëöóóëíà.Àëüíüýåðýã¿ðä¿íäõ¿ðýõâý?

1.Òàìõèàáîëüãýæçàíäàðíà.

2.Òàìõèòàíäõîðòîéãýæçºâëºíº.

3.Òàíûãòàìõèàòàòàõààðáèä÷áàñõîðäîæáàéíàãýæòàéëáàðëàíà.


Ä¿ãíýëò

Äàðààõàñóóëòûãàñóóæõè÷ýýëèéãä¿ãíýíý.¯¿íä:

• Òàìõèõ¿íèéáèåäÿìàðõîðòîéâý?

• Õ¿ì¿¿ñÿàãààäòàìõèòàòäàãþìáîë?

• Õ¿ì¿¿ñòàìõèíààñãàð÷÷àäàõã¿éáàéãààíüþóòàéõîëáîîòîéãýæáîäîæáàéíà?

• Òàìõèéãõàÿæáîëîõóó?

Ãýðèéíäààëãàâàðò“Òàìõè–õ¿íèéáèåä”ãýñýíñýäýâòýéýñýýáè÷èõäààëãàâàðºãíº.̄ ãèéíòîîã

ñóðàã÷èäººðñäººòîãòîîíî.






Òàìõèõ¿íèéáèåìàõáîäîäÿìàðÿìàðñºðºãíºëºº¿ç¿¿ëäýãòàëààðàñóóæ,ºìíºõàíãèóäàä

¿çñýíèéã ñýðãýýí ñàíóóëíà. Ñóðàã÷äûã 4-5 áàãò õóâààõ áà ñóðàã÷ á¿ðèéã äýâòýðòýý õàâñðàëò

1-ä áàéãàà á¿ä¿¿â÷èéã çóðæ, áºãëºõèéã õ¿ñíý. Ñóðàã÷äûã áè÷èæ äóóññàíû äàðàà áàãèéíõàà

ãèø¿¿äýäººðèéíáè÷ñýíýýóíøèæòàíèëöóóëàõáîëîìæîëäîíî.Ýíý¿åäáàãèéííýããèø¿¿íòîì

öààñàíäýýðñóðàã÷äûíõýëñýíñàíààãäàâõàðäóóëàëã¿éáè÷èæ,áàãèéííýãäñýíá¿ä¿¿â÷ãàðãàõ

áîëíî ãýäãèéã óðüä÷èëàí ñàíóóëíà. Áàã á¿ðèéã òàíèëöóóëãàà õèéõýäáàãø ñàìáàðûí2 òàëä

íèéãýì,ýäèéíçàñàããýæáè÷ýýäáàãóóäûíñàíàëûãÿëãàææàãñààæáè÷íý.Íèéòàíãèàðÿðèëöàæ

õýëýëö¿¿ëýãÿâóóëíà.


Àíãèéã4áàãòõóâààæ1,3-ðáàãòòàìõèíûíèéãýìä¿ç¿¿ëýõõîðíºëººã,2,4-ðáàãòòàìõèíû

ýäèéíçàñàãò¿ç¿¿ëýõíºëººãä¿ðèéíòîãëîëòîîðèëýðõèéëýõäààëãàâàðºãíº.Ä¿ðèéíòîãëîëòûã

õèéõäýýàìüäðàëäòîõèîëääîã,øèéäâýðëýõýäáýðõøýýëòýéáóþóÿìàðíýãýíàñóóäàëäýâø¿¿ëæ

øèéäâýðë¿¿ëýõ¿éöáàéõûãñàíóóëíà.Áàãóóäàää¿ðèéíòîãëîëòîäáýëòãýõõóãàöààºã÷,äàðààíü

òîãëîëòûãõèéëãýíý.Á¿õáàãóóäòîãëîëòîîõèéæäóóññàíûäàðààíýãäñýíõýëýëö¿¿ëýãÿâóóëíà.

Õýëýëö¿¿ëãèéãäàðààõäàðààëëûíäàãóóÿâóóëíà.

1. 1,3-ðáàãèéíäýâø¿¿ëñýíñàíààãòóñòóñàäíüÿðèëöàæ,àäèëòºñòýéáàÿëãààòàéòàëûãÿðèëöàíà.

2. 2,4-ðáàãèéíäýâø¿¿ëñýíñàíààãòóñòóñàäíüÿðèëöàæ,àäèëòºñòýéáàÿëãààòàéòàëûãÿðèëöàíà.

3. Áàãóóäûíäýâø¿¿ëñýíñàíààîíîâ÷òîéáîëñîíýñýõ,ä¿ðèéíòîãëîëòáîäèòîéáîëñîíýñýõ,

òîäîðõîéàñóóäàëøèéäâýðëýæ÷àäñàíýñýõçýðãèéãõàðãàëçàí¿íýëãýýºãíº.

4. Íýãäñýíõýëýëö¿¿ëýãõèéæ¿éëàæèëëàãààãä¿ãíýíý.

òàìõèíû õýðýãëýý, ò¿¿íèé íèéãýì, ýäèéí çàñàãò ¿ç¿¿ëýõ íºëºº(ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî: Òàìõèíûõýðýãëýýíèéíèéãýì,ýäèéíçàñàãò¿ç¿¿ëýõíºëººãòàéëáàðëàæ,òàìõèíààñòàòãàëçàõûíà÷õîëáîãäëûãîéëãóóëíà.

Çîðèëò: Òàìõèíûíèéãýìä¿ç¿¿ëýõõîðóðøãèéãòàéëáàðëàõ

1. Òàìõèíûýäèéíçàñàãò¿ç¿¿ëýõíºëººãòàéëáàðëàõ,ýäèéíçàñãèéíòîîöîîõèéæñóðàõ2. Òàìõèíûõîðóðøãèéíòàëààðáóñäàäóõóóëàõ,ñóðòàë÷ëàõ3. Òàìõèíààñòàòãàëçäàãáàéõ



ªìíºõáàãààðàæèëëóóëíà.Áàãá¿ðòòàìõèíûíèéãýì,ýäèéíçàñàãò¿ç¿¿ëýõíºëººíèéòàëààð

óíøèõ ìàòåðèàë (Õàâñðàëò 2) òàðààæ ºãíº. Áàãóóäûã óíøèæ òàíèëöñàíû äàðàà õàðèëöàí

ÿðèëöàæòàìõèíûíèéãýì,ýäèéíçàñãèéííºëººíèéòàëààðíýãäñýíîéëãîëòîäõ¿ðíý.


Òîõèîëäîëäýýðàæèëëàõ

Äàðààõòîõèîëäëûãóíøèæºã÷á¿ëãèéíÿðèëöëàãàÿâóóëíà.

Áàò,×èìãýýõî¸ðãýðá¿ëáîëîîäîõèí,õ¿¿õî¸ðòºð¿¿ëýíñàéõàíàìüäàðäàãáàéâ.Òýðõî¸ð

ãýðèéíõýý õàæóóä æèæèã öàéíû ãàçàð àæèëëóóëàí áóñäûí àäèë äóòàãäàõ ç¿éëã¿é àìüäàð÷

áàéëàà.Òýäíèéõ¿¿õä¿¿äòîìáîëñîîðòîìîõèííüòàâäóãààðàíãèä,áàãàõ¿¿íüíýãä¿ãýýðàíãèä

ýëñýíîðæýý.Áàò òàìõè òàòàæ, àðõè óóäàãã¿éáàéñàíáîëîâ÷ ñ¿¿ëèéí ¿åä õààÿà òàìõè òàòàõ

áîëæ,ºäºðòòàòàõòàìõèíûòîî÷èõýññýíáàéíà.Ò¿¿íèéãýõýíäýýãàíöíýãòàòäàãáàéõàäíü

ýõíýðíüàíçààðäàãã¿éëáàéëàà.Õàðèíñ¿¿ëèéí¿åäÁàòûíòàìõèòàòàõíüèõñýæáàéãààãýõíýð

íüàíçààðñàíòºäèéã¿éñºðºãíºëººíüàìüäðàëäìýäýãäýæýõëýâ.Áàòóðüäûíàäèëèäýâõòýé

áàéõààáîëüæ,àæèëäààõîéðãî,ýõíýð,ãýðá¿ëäýýòàâèõàíõààðàë,çàðöóóëàõöàãíüáàãàññàí

áàéíà.Ìºíò¿¿íèéáèåèéíáàéäàë÷ñàéíã¿éáîëæýõýëëýý.

Àñóóëò

1. ÒàíàðÁàòòàéàäèëõ¿ì¿¿ñèéãìýäýõ¿¿?Òèéìáîëñýòãýãäëýýõóâààëöàíàóó?

2. Áàòÿàãààäèéìáàéäàëäõ¿ðñýíáîë?Þóãýæáîäîæáàéíàâý?

3. Áàòõýðâýýýíýáàéäëàà¿ðãýëæë¿¿ëñýýðáàéâàëòýäíèéàìüäðàëäººðÿìàðººð÷ëºëòãàðàõ

áîë?

4. ÒàíàðÁàòàäþóãýæçºâëºõâý?

5. Ò¿¿íèéýõíýðòþóãýæçºâëºõâý?

Ä¿ãíýëò


1.Òàìõèíûíèéãýìä¿ç¿¿ëýõõîðíºëººíèéòàëààðÿðèõíüÿàãààä÷óõàëâý?

2.Òàìõèíûýäèéíçàñãèéííºëººãìýäýõíüõ¿ì¿¿ñèéíòàìõèòàòàõàäõýðáîäèòîéíºëººëºõâý?

3.Òàìõèíûýñðýãñóðòàë÷èëãààãÿàæõèéâýëèë¿¿îíîâ÷òîé,¿ðä¿íòýéáàéõâý?


Íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº

Ýäèéí çàñàãò ¿ç¿¿ëýõ íºëºº

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 1


ÒàìÕèíû ÕÝðÝÃËÝÝíèé íèéÃÝìä ¯ç¯¯ËÝÕ íªËªªËªË

Wilkinson,Marmotíàðûí1998îíäõèéñýíòîìîîõîíñóäàëãààíààñáàãàîðëîãîòîé,ãàíöáèå,

àæèëã¿é,îðîíãýðã¿é,ÿäóóõ¿ì¿¿ñòàìõèòàòàõíüèõáàéäàãòºäèéã¿éòýäíèéòàìõèíààñãàðàõ

õóâü íü ìàø áàãà áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëò ãàð÷ýý. Òàìõè÷äûã áóðóóòãàæ çýìëýõýýñ èë¿¿ òàìõè

õýðýãëýýä áàéãàà ãîë øàëòãààíûã ñóäëàõ íü èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Õýðâýý òàìõèíû

àëáàíòàòâàð,¿íèéãºíäºðáîëãîâîëòàìõèíûõýðýãëýýãáóóðóóëàõîíîâ÷òîéàðãàçàìáîëîõ

áºãººäýíýíüíèéãìèéíÿäóóäîðîéõýñãèéãòàìõèíääîíòîõîîññýðãèéëýõà÷õîëáîãäîëòîé

àðãàáîëíî.

Òàìõèíûíèéãýìä¿ç¿¿ëýõõîðòîéíºëººàñàðèõáºãººäò¿¿íèéãõýìæèõèéíàðãàã¿é.Òóõàéëáàë,

ãýðá¿ëèéííýããèø¿¿íòàìõèíààñáîëæÿìàðíýãºâ÷òýéáîëáîëõýííýãíèéòóñëàëöààçàéëøã¿é

õýðýãòýéáîëäîã.Èíãýñíýýðò¿¿íèéãýðá¿ë,íàéçíºõºä,àæëûíãàçðûíõíûõýííýãíüàæëàà

àëäàõ, àæëûíá¿òýýìæáóóðàõ,öàãàëäàõ, óëìààðõàðèóöëàãà õ¿ëýýõáîëíî.Öààøëààäíýãýí

áàéãóóëëàãà,êîìïàíèòºäèéã¿éóëñîðîíä÷ãàðçõîõèðîëó÷èð÷áîëçîøã¿é.

Òàìõè÷èíõ¿íèéàìüäðàëûíèäýâõñóëäîðîé,áóóðàéáàéäàã.Òàìõè÷èíõ¿ì¿¿ñºíãºöáîãèíî

àìüñãàëäàãòóëºâ÷èíýìãýãòºðòºæ,èäýâõíüñóëàðäàã.Èéìýýñòóõàéíõ¿íººðèéíáîëîíàæëûí

ãàçðûíõàààæëûíá¿òýýìæèäàñàðèõõîðóðøãèéãó÷ðóóëæáàéäàã.

ÒàìÕèíû ÕÝðÝÃËÝÝíèé Ýäèéí çàñÃèéí íªËªªËªË

ÒàìõèòàéõîëáîîòîéãàðàõýäèéíçàñãèéíºðòãèéãÄýëõèéíáàíêòîîöîæ¿çýõýäæèëá¿ðíààä

çàõíü200òýðáóìäîëëàðçàðöóóëäàããýñýíòîîöîîãàð÷ýý.Ýíýòîîöîîíüòàìõèíààñ¿¿äýëòýé

ºâ÷èíýìãýãèéãýì÷ëýõáîëîíºâ÷òýéáàéõ¿åèéíõºäºëìºðèéíá¿òýýìæèéíàëäàãäëûãîðóóëñàí

áàéíà.

Èõýíõ óëñ îðíû çàñãèéí ãàçðóóä òàìõèíû ¿íý, òàòâàð òàìõèíû õóäàëäàà, ¿éëäâýðëýëèéí

àñóóäàëä õÿíàëò òàâüäàã. Ãýâ÷ òàìõèíû õóóëü áóñ õóäàëäàà íýã îðíîîñ íºãºº îðîí ðóó õèë

íýâòýðñýýðáàéíà.ÇºâõºíÅâðîïûíóëñîðíóóäàäëãýõýä60òýðáóìòàìõèõóóëüáóñààðõèëýýð

íýâòýðñýíáîë¿¿íýýñáîëîîä6òýðáóìàìåðèêäîëëàðûíòàòâàðûíàëäàãäàëäîðñîíáàéíà.

Òàìõèòàòàæýõýëñýíýýðõóâüõ¿íèéýäèéíçàñàãòãàðàõçàðäëûãòîîöîæ¿çâýë:

¹ ªäºðò òàòàõ òàìõèíû òîî

Íýã á¿ðèéí ¿íý

Ñàðä Æèëä

Øèðõýã ¯íý Øèðõýã ¯íý

1

1 50 30 1500 365 182502 50 60 3000 730 363003 50 90 4500 1095 5455010 50 300 15000 3650 18250015 50 450 22500 5475 27375020 50 600 30000 7300 365000

2

1 100 30 3000 3652 100 60 6000 7303 100 90 9000 109510 100 300 30000 365015 100 450 45000 547520 100 600 60000 7300 438,000

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 2


Ýíäýýñ ¿çâýë õýðýâ Òà10æèë òàìõè òàòñàíáîë3.650.000 òºãðºãººðººðòºº õîð õóäàëäàæ

àâñàíãýñýí¿ã.Òýãýõýýðººðõýííýãýíòàíûäàéñàíáèø,Òàººðººººðèéíõººäàéñàíáîëæ

áàéíà.

ÒàìÕèíû ÕÝðÝÃËÝÝíèé ÝñðÝÃ àâàÕ àðÃà ÕÝìÆÝÝ

Äýëõèéíèéòýäýð÷èìòýéòàðõàæáóéòàìõèíûõýðýãëýýáîëîíò¿¿íèéºñºëòèéãçîãñîîõàñóóäàë

ãèø¿¿í îðíóóäàä òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëîîä áàéãàà òàëààð ÄÝÌÁ ìýäýãäñýí (ÄÝÌÁ,1995

îíä).ÄÝÌÁ-ààñîëîíóëñîðîíäõóóëüýðõç¿é,áîëîâñðîëûíõºòºëáºðººðäàìæóóëàíòàìõèíû

õýðýãëýýãáóóðóóëàõûã¿ðä¿íòýéàðãàãýæçºâëºìæèëñºí.

ÄÝÌÁ-ààñäàðààõàðãàõýìæýýàâàõûãçºâëºìæèëæáàéíà.

Õóóëü,ýðõç¿éíîð÷èíá¿ðä¿¿ëýõòàëààð:

1. Òàìõèéãäýìæñýí¿éëàæèëëàãàà,ñóðòàë÷èëãààãõîðèãëîõ

2. Õ¿¿õäýäòàìõèõóäàëäàõûãõîðèãëîõ

3. Á¿õòºðëèéíòàìõè,òàìõèíûá¿òýýãäýõ¿¿íäýýðçààâàëýð¿¿ëìýíäèéíñàíàìæáè÷èõ

4. Òàìõèíûàãóóëàìæèéíòàëààðíàðèéâ÷ëàíìýäýýëæáàéõûãøààðäàõ

5. Òàìõèã¿éàæëûíáàéð,òàìõèã¿éîëîííèéòèéí¿éë÷èëãýýíèéãàçðûãáèéáîëãîõ

6. Òàìõèíûõóóëüáóñõóäàëäààíäõÿíàëòòàâèõ

7. Òàìõè,òàìõèíûòºðëèéíá¿òýýãäýõ¿¿íèé¿íèéíºñºëòººñ¿ëõàìààðàííýìýãä¿¿ëýõ

8. Òàìõèíû¿éëäâýðëýëèéãáóóðóóëàõ

Áîëîâñðîëûíàñóóäàë:

1. Ýð¿¿ëìýíäèéãäýìæèõ,áîëîâñðîëîëãîõ¿éëàæèëëàãààíäõºðºíãºîðóóëàõ

2. Òàìõèíûýñðýãõºòºëáºð¿¿äèéãäýìæèõ

3. Òàìõèíûõÿíàëòàäìýäýýëëèéíõýðýãñë¿¿äèéãîðîëöóóëàõûãäýìæèõ

4. Òàìõèíû õîð õºíººëèéí òàëààð ¿íýí çºâ ìýäýýëëèéã ºãºõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí

áàéãóóëàõ

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 2






Äàðààõòîõèîëäëûãñóðàã÷äàäóíøèæºã÷,ÿðèëöëàãàºðí¿¿ëíý.

Áàòààíýãýíñóðãóóëèéí10-ðàíãèäñóðàëöäàã.Òýðýýðýíýàíãèäñàÿõàíøèëæèæèðñýíáºãººäàíãèéíõàíòàéãàà ñàéí òàíèëöàæàìæààã¿éëáàéíà. Ãýòýëíýãºäºðíºãººàíãèéíõíüíýãýíõºâã¿¿í ãàë áàéíà óó? ãýæ àñóóæýý. Áàòàà òàìõè òàòäàãã¿é òóë øóóä ë - Áàéõã¿é ãýæ õýëýí,õàæóóãààðíüìóóõàéõàðàíãàðàâ.Õýäõîíîãèéíäàðààíºãººõºâã¿¿íäàõèíòààðàëäààäõàìòÿâàõûããóéâ.Ñàéíòàíèõã¿é÷òýðõºâã¿¿íýýñàéõøèãáîëîîäººðèéíýðõã¿éäàãàíÿâëàà.Ãýòýëáàéøèíãèéíáóëàíäèðýíã¿¿òÁàòààäòàìõèãàðãàæºãºí,-×èÿàñàíîíãèðîîáàíäèâý?Ìàéýíýòàìõèéãòàòãàæçàíäðàâ.Áàòààò¿¿íýýñàéæøóóäëàìàíäààõèéíõýäõýäýíóäààõ¿÷òýé

ñîðîíãóóòøóóäòîëãîéíüýðãýíóõààíìàíñóóð÷õºëíüãóéâëàà.

• Áàòààÿìàðàëäààõèéñýíáý?

• Àíõýíýõºâã¿¿íòýéõýðõýíõàðèëöàæáîëîõáàéñàíáý?

• ÝíýòîõèîëäîëäÁàòààþóãñàíàõ¸ñòîéáàéñàíáý?

• Òàíàðòèéìÿâäàëòîõèîëäâîëÿàõâý?


Àíãèéíñóðàã÷äûã4-5áàãáîëãîíäýýðõòîõèîëäëûíäàãóóä¿ðèéíòîãëîëòáýëòãýõäààëãàâàð

ºãíº.Áàãá¿ðºâºðìºöøèéäýëá¿õèéõóâèëáàðòàéòîãëîëòáýëòãýõáîëíîãýäãèéãñàíóóëíà.20-

30ìèíóòõóãàöààºãíº.

òàìõèíààñ òàòãàëçàõ àðãà(Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

ÇîðèëãîÑóðàã÷äàäòàìõèíààñõýðõýíòàòãàëçàõòàëààðìýäëýã,÷àäâàðîëãîíî.

ÇîðèëòÓãñýäâèéã¿çýæñóäàëñíààðñóðàã÷èääàðààõìýäëýã,÷àäâàð,õàíäëàãûãýçýìøèíý.

1.Òàìõèíààñòàòãàëçàæñóðàõûíäàâóóòàëûãòîî÷èõ,òàéëáàðëàõ2.Òàìõèíààñòàòãàëçàõàðãóóäàäñóðàëöàõ

3.Òàìõèíààñõýðõýíòàòãàëçàõòàëààðáóñäàä¿ëãýðëýõ,ñóðòàë÷ëàõ


Áàãóóäûãáýëòãýæäóóññàíûäàðààáàãá¿ðèéíòîãëîëòûã¿çíý.Äàâõàðäñàíþìóóèæèëòºñòýé

áàéäëààðáýëòãýñýí÷ãýñýíá¿õáàãèéíòîãëîëòûã¿çýæäóóñãàíà.

Äàðààõàñóóëòûãàñóóæä¿ðèéíòîãëîëòûãä¿ãíýíý.

• ªãºãäñºíä¿ðèéíäàãóóòîãëîëòõèéõýäÿìàðñýòãýãäýëòºðñºíáý?

• Àìüäðàëäýýðèéìýðõ¿¿òîõèîëäîëõýðýëáýãáàéäàããýæáîäîæáàéíàâý?

• Õ¿ì¿¿ñèõýâ÷ëýíÿìàðàðãàõýìæýýàâäàãâý?/Áàãøáàãóóäûíõèéñýíä¿ðèéíòîãëîëòîä

äàâõàðäñàíñàíààãàðñàíáîëò¿¿íèéãàøèãëàíÿðèëöëàãûãºðí¿¿ëæáîëíî/

• Õàìãèéíçºâàðãàõýìæýýàëüíüâý?

• Àìüäðàëäýýðòàòãàëçàõàäÿìàðõ¿íäðýëó÷èð÷áîëîõâý?Õýö¿¿þó?Àìàðõàíóó?


ÁàãóóäàäÕàâñðàëò1–èéãòàðààæºã÷óíøóóëàíäàõèíä¿ðèéíòîãëîëòáýëòã¿¿ëíý.Ýíýóäààä

áàãá¿ðòººðòîõèîëäîë/Õàâñðàëò2/ºã÷òàòãàëçàõ¿åøàòóóäûãáàðèìòëàí¿íýíçºâ,áîäèòîé

òàòãàëçàæáàéãààãõàðóóëàõûãõè÷ýýíýãýäãèéãñàíóóëíà.Õàìãèéíñàéíáóþóººðòººèòãýëòýé

áàéäëààðòàòãàëçàæ÷àäñàíáàãò¿íýëãýýºã÷óðàìøóóëíà.

Çºâëºìæ

Òàìõèòàòàõûíîðîíäõèéâýëçîõèõ12ç¿éë

1.Áèåèéíòàìèðûíäàñãàë

2.Óñàíäñýëýõ

3.Íîìóíøèõ

4.Ñïîðòòîãëîîìîîðòîãëîõ

5.Á¿æèãëýõ

6.Äóãóéóíàõ

7.Ðàäèî,Fìñîíñîõ

8.Äóóëàõ

9.Ã¿éõ

10.Çóðàãçóðàõ

11.Ãàäààäõýëñóðàõ

12.Ø¿ëýãçîõèîõ

Ä¿ãíýëò


• Àëèâààç¿éëèéãõèéõèéãõ¿ñýýã¿éëáîëòàòãàëçàõíüçºâ¿¿?

• Àìüäðàëäýýðòàòãàëçàõàäõýö¿¿þó?ßàãààä?

• Õ¿ñýýã¿éç¿éëýýõèéõýýñòàòãàëçàæñóðàõíüÿìàðà÷õîëáîãäîëòîéâý?

• Ýíýòóõàéõè÷ýýëèéãçààõíüÿìàðà÷õîëáîãäîëòîéâý?

• Òàíàðîäîîõ¿ñýýã¿éç¿éëýýõèéõýýñòàòãàëçàæ÷àäàõóó?


ÒàÒÃàËçàÕ ¯å øàÒóóä

¯å øàò Àëõàì ¯éëäýë Æèøýý

1 «¯ã¿é» ãýæ õýëýõ

• «¯ã¿é» ãýäýã ¿ãèéã õýðýãëý.• Áèòãèé èíýý, õàðöàà áóóðóóë,

õ¿ëöýë º÷ ýñâýë òàéëáàðëà.

¯ã¿é, áè ¿¿íèéã õèéõèéã õ¿ñýõã¿é áàéíà.¯íýìøèëòýé öàðàéãààð ººð õ¿í ð¿¿ õàð.

2Òàòãàëçàæ áàéãààãàà äàâòàæ õýë

• Øààðäààä áàéãàà õ¿íèéã õ¿ñýëòýý áîëüòîë íü «¯ã¿é» ãýäãýý äàâòàí õýë.

• Äàõèí «¯ã¿é» ãýæ õýëýõäýý: • Ýíý áàéäàë ÿìàð ñýòãýãäýë

òºð¿¿ëæ áàéãààã õýë• Õýðýâ ýíý áàéäàë

ººð÷ëºãäºõã¿é áîë ÿìàð ¿ð äàãàâàð ãàð÷ áîëîõûã íýìæ õýë.

¯ã¿é, áè ¿¿íèéã õ¿ñýõã¿é áàéíà. ¯ã¿é, íàìàéã øàõààä áàéãàà ÷èíü ìèíèé óóðûã õ¿ðãýæ áàéíà. ¯ã¿é, õýðýâ ÷è íàìàéã äàðàìòëààä áàéâàë áè ÿâëàà.

3 ªºð ñàíàë òàâü

• Ñîíèðõîë òàòàõóéö, áèåëýãäýõýýð ººð ç¿éëèéã ñàíàë áîëãî.

• ªºðèéã ÷èíü ýíý áàéäëààñ ãàðãàõ ººð ç¿éë õèéõèéã ñàíàë áîëãîíî.

• Ñàíàë áîëãîñîí ç¿éëýý õèéæ ýõýë.

Õî¸óëàà õîîëîíä îðú¸, ýñâýë êèíî ¿çüå, ñàëõèíä ÿâüÿ, íàéçûíäàà î÷ü¸ ãýõ ìýò.Яìàð êèíî ãàð÷ áàéãààã ¿çýõýýð çàðëàë õàð, õàìò çóãààëàõààð ãàð, íàéçûãàà ãýðòýý áàéãààã ìýäýõýýð óòàñä.

4¯éë õºäºëãººí, áèåýðýý «¯ã¿é» ãýæ õýë

· ×àíãà äóó õîîëîé· ¯íýìøèëòýé áàéäàë· Í¿äíèé õàðö· Öýðãèéí òºðõ· Ñàíààãàà áàòàòãàõ ãàðûí õºäºëãººí· Áèåèéí ÷èíü òºðõ õýëñýí ¿ãèéã ÷èíü èëýðõèéëýõ ¸ñòîé.

· Àæèë õýðýã÷ ºíãººð ÿðü.· «Áè ¿¿íèéã ë õýëñýí»

ãýñýí áàéäàë í¿¿ðýíäýý èëýðõèéë.

· Яðèëöàæ áàéãàà õ¿íèéõýý í¿¿ð ð¿¿ õàð.

· Öýõ øóëóóí, èòãýëòýé áàéäàëòàé áàé.

· Ãàð õóðóóãàà õºäºëãºõäºº ñàíààãàà áàòàòãàõààð áàéëãà.

· ¯íýìøèëòýé áàéäëààð èëýðõèéë.

· Öààø íü ò¿ëõ.

5Íºõºðñºã õàðèëöàà òîãòîî

· Èòãýëòýé, èõýìñýã õàðèëöàà · «Áè òóíõàãëàë»-ûã õýðýãëý.· ¯åðõýëýý ¿ðãýëæë¿¿ëýõèéã

õ¿ññýí áàéäëààð ÿðü, ¿éëä.

· Áè ÷àìàéã áîëèõûã õ¿ñýæ áàéíà.

· Ìèíèé õóâüä õèéæ ÷àäàõã¿é, õèéõèéã õ¿ñýõã¿é, áýëýí áèø áàéãàà ç¿éëèéã çààâàë õèéëãýõèéã øààðäààä áàéãàà ÷èíü ìèíèé óóðûã õ¿ðãýæ áàéíà.

· ×àìòàé íàéçëàõûã áè ÷ ãýñýí õ¿ñýæ áàéíà.

· Áè ÷àìòàé àðàé ººðººð ¿åðõëýý ¿ðãýëæ¿¿ëýõèéã õ¿ñýæ áàéíà.

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 1


ä¯ðèéí ÒîÃËîËÒûí íªÕöªË¯¯ä

Íºõöºë 1Ãàíààíàéçóóäòàéãààñàãñòîãëîõîîðèðñýí.Òîãëîñíûõààäàðààòýäñàëõèíäãàð÷çîãñòîëíýã

íüòàìõèãàðãàæèðýíá¿ãäýäíüºãºâ.Ãàíààòàìõèòàòäàãã¿éáºãººäòàòàõûã÷õ¿ñýõã¿éáàéíà.

Ãýòýëíàéçóóäíüá¿ãäÿòãàíà.Ãàíààÿàõâý?

Íºõöºë 2Áàòûí ààâ îëîíæèë òàìõè òàòñàí áºãººä òýðýýð 2æèëèéí ºìíº óóøãèíûºâ÷íººð õ¿íä

ºâ÷èëæýý.ÝýæíüÁàòàäòàìõèòàòàõã¿éáàéõûãáàéíãààíõààðóóëäàã.Ãýòýëàíãèéíõºâã¿¿äíü

íýãóäààò¿¿íèéãõ¿÷ýýðòàìõèòàòóóëñàíáàéíà.Áàòîäîîÿàõ¸ñòîéâý?Òýðýýæèéãýýáîëîí

àíãèéíõºâã¿¿äýý÷áàñãîìäîîõûãõ¿ñýõã¿éáàéíà.

Íºõöºë 3ÖýöýãìààÑ¿õòýé¿åðõýýäõýäýíñàðáîëæáàéãàà.ÖýöýãìààÑ¿õýýäñàéíáîëñîíáààíõóäàà

õàéðòàéõ¿íòýéãýýáàÿðòèðæýý.Ýíýáàÿðíàéçûíõíüãýðòáîëæáàéãààáºãººäýöýãýõíüýçã¿é

áàéëàà.Íàéçóóäíüòóíáàÿðõººðòýéáàéñàíáºãººäçàðèìíüïèâîóóæ,òàìõèòàòíà.Ãýòýë

Ñ¿õÖýöýãìààãíàéçòàéãààíèéëýíòàìõèòàòàæ¿çýõèéãøààðäàâ.Öýöýãìààÿàæòàòãàëçàõâý?

Íºõöºë 4ÃàíøàãàéíàíãèéíõàíÕàíäãàéòðóóöàíààðãóëãàõààðÿâöãààâ.Òýäíèéàíãèéíõýñýãõºâã¿¿ä

íèéëæ, áóñäûãàà òàìõè òàòàõûã ÿòãàñàí. Õàðèí Ãàíøàãàéä ýíý áàéäàë òààëàãäààã¿é òóë

òàòãàëçàõààðøèéäñýí.Òýðÿàæòàòãàëçàõâý?

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 2

115Á¿ëýã 8 Ýìèéí çîõèñòîé õýðýãëýý

ÝÌÈÉÍ ÇÎÕÈñòÎÉ ÕÝÐÝÃËÝÝ

Á¯ËÝÃ

8

“Ýìèéí çîõèñòîé õýðýãëýý” á¿ëýã ñýäâèéí õ¿ðýýíä ýì ãýæ þó áîëîõ, ýìèéí õýëáýð, òóí

íàéðëàãà, ýìèéí çîõèñòîé õýðýãëýýíèé òàëààð ¿çýõ áîëíî. Îð÷èí ¿åä ýìèéí íýð òºðºë

íýìýãäýæ,áàéãààòàéõîëáîãäóóëàíýìèéíçàìáàðààã¿éõýðýãëýýèõñýæáàéãààáºãººäÿëàíãóÿà

õ¿¿õýä,ºñâºðíàñíûõàíûäóíäýìèéíáîäèñòõîðäîõ,äîíòîõçýðýãñºðºã¿ðäàãàâðóóäíýìýãäýæ

áàéãààíüýíýñýäâèéíõýðýãöýýãõàðóóëæáàéíà.

Áèäýíýõ¿¿ñýäâèéãáîëîâñðîëûíò¿âøèíá¿ðäìýäëýã,÷àäâàðàõèõ, ã¿íçãèéð¿¿ëýõáàéäëààð

îðóóëñàíáàåðºíõèéäººäàðààõçàð÷ìààðàíãèëàíîðóóëëàà.¯¿íä:

• Áàãàáîëîâñðîëûíò¿âøèíä:Ýìèéíòóõàéåðºíõèéîéëãîëò,ýìèéíòóíõýìæýýíèéòàëààðàíõàíøàòíûîéëãîëòºãºõáà¿¿íèéã¿çñýíýýðñóðàã÷èäýìèéíñàéíáàìóóòàëûãíýðëýõ,

òàéëáàðëàõ, ýìèéí õýëáýð, àíãèëëûí òàëààð òàéëáàðëàõ, ýìèéã ýì÷èéí çààâðûí äàãóó

óóæ õýðýãëýõèéí à÷ õîëáîãäëûã ìýäñýíýýð áóñäàä çààâàðëàõ, ººðèéí ¿ãýýð òàéëáàðëàõ

÷àäâàðòàéáîëíî.

• Ñóóðüáîëîâñðîëûíò¿âøèíä:Ýìèéãõýðõýíººðººçºâõýðýãëýõ,ýìèéíçààâðûãóíøèõ,ò¿¿íèéäàãóóõýðýãëýõ÷àäâàðòàéáîëîõáàò¿¿íèéà÷õîëáîãäëûíòàëààðîðóóëëàà.

• Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä: Ýìèéí çîõèñòîé õýðýãëýý ãýæ þó áîëîõ, ò¿¿íèéãàìüäðàëäààìºðäëºãáîëãîæñóðàõûíà÷õîëáîãäîë,ýìèéãáóðóóõýðýãëýñíýýñ¿¿äýõºâ÷èí,

àâàõàðãàõýìæýýíèéòàëààðäýëãýðýíã¿éîðóóëàõààðòºëºâëºëºº.

116 Á¿ëýã 8 Ýìèéí çîõèñòîé õýðýãëýý

Àãóóëãà



· Ýìèéí òóõàé åðºíõèé îéëãîëò

· Ýìèéí òóí õýìæýý, õýðýãëýý

· Ýìèéí ñàéí áà ìóó òàëûã ìýäýõ, òàéëáàðëàõ

· Ýìèéí õýëáýð, ò¿¿íèé àíãèëëûí òàëààð òàéëáàðëàõ, çóðàã äýýð ¿ç¿¿ëýõ

· Ýìèéã ýì÷èéí çààâðûí äàãóó õýðýãëýõ, ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäëûã òàéëáàðëàõ

· Ýìèéã ýì÷èéí çààâðûí äàãóó õýðýãëýäýã áàéõ


· Ýìèéí òºðºë· Ýìèéí çºâ õýðýãëýý · Ýìèéã õýðýãëýõ àðãà

· Ýìèéí çºâ õýðýãëýýíèé òàëààð áóñäàä òàéëáàðëàõ, ò¿¿íèé äàâóó òàëûã òîî÷èõ, íýðëýõ

· Ýì õýðýãëýõ çààâàð óíøèõ, ò¿¿íèé äàãóó õýðýãëýõ

· Ýìèéã öàãèéí õóâààðèéí äàãóó õóàíëè õºòºëæ óóõ

· Ýìèéã äóð ìýäýí õýðýãëýäýãã¿é áàéõ

· Áóñäàä çºâëºãºº, ìýäýýëýë ºãäºã áàéõ

· Ýì óóõ òýìäýãëýë õºòºëäºã áàéõ


· Ýìèéí çîõèñòîé õýðýãëýý, ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë

· Ýìèéí áóðóó õýðýãëýýíýýñ ¿¿ñýõ õîð àþóë

· Ýìýíä õîðäñîí ¿åä ¿ç¿¿ëýõ àíõíû òóñëàìæ

· Ýìèéí çîõèñòîé õýðýãëýýã òàéëáàðëàæ, àìüäðàëäàà õýðýãëýõ, áóñäàä òàéëáàðëàõ

· Ýìèéã õîð àþóëã¿éãýýð õýðýãëýõ íü õ¿íèé áèå ìàõáîä áîëîí íèéãýì, ýäèéí çàñàãò õýðõýí íºëººëºõ òàëààð òàéëáàðëàõ, áóñäàä çºâëºõ

· Ýìèéã áóðóó õýðýãëýñíýýñ áîëæ ¿¿ñýõ õîð àþóëûí òàëààð çºâëºãºº, ñóðòàë÷èëãàà áýëòãýõ, ýññýý áè÷èõ

· Ýìýíä õîðäñîí ¿åä àâàõ àðãà õýìæýýã õýëýõ, òàéëáàðëàõ

· Ýìèéã äóð ìýäýí áóðóó õýðýãëýõã¿é áàéõ, íîì æóðìûí äàãóó õýðýãëýäýã áàéõ

· Ýìèéí áóðóó õýðýãëýýíèé òàëààð áóñäàä çºâëºäºã áàéõ

· Ýìýíä õîðäñîí ¿åä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëäýã áàéõ



• Òºðºëá¿ðèéíýìèéíçóðàã

• Òºðºëá¿ðèéíýì,óóõçààâðûíõàìò(ìîíãîëäýýð).Õýðâýýìîíãîëçààâàðáàéõã¿éáîë

îð÷óóëæñóðàã÷äàäîéëãîìæòîéáàéäëààðáè÷èæáýëòãýíý.


Òºðºëá¿ðèéíõýëáýðèéíýìèéíçóðãèéãñàìáàðòáàéðëóóëàõ,ýñâýëýì¿¿äèéãàâ÷èð÷òóñãàé

òàâèóðäýýðòàâèíà.

Äàðààõàñóóëòûãàñóóæõè÷ýýëèéãñýäýëæ¿¿ëíý.

• Ýìèéãõ¿ì¿¿ñÿàãààäóóäàãâý?

• Òàíàðýìóóæ¿çñýí¿¿?ßìàðÿìàðýìóóæ¿çñýíáý?(óñàí,õàòóó,êàïñóëòàéã.ì.)


Àíãèéã 4-5 áàãò õóâààíà. Áàã á¿ðò ÿìàð íýãýí õýëáýðèéí (óñàí, êàïñóëòàé, øàõìàë, òîñîí,

òàðèàã.ì.)ýìèéãõýðýãëýõçààâðûíõàìòºã÷óíøèæ,ñóäëóóëíà(5-10ìèíóò).

Óíøèæ äóóññàíû äàðààáàã á¿ðýýñ 1 ñóðàã÷ ãàð÷èðýíººðèéíáàãò îíîãäñîí ýìèéã ¿ç¿¿ëæ

çààâðûãòàíèëöóóëíà.Á¿õáàãòàíèëöóóëæäóóññàíûäàðààäàðààõàñóóëòûíäàãóóÿðèëöàíà.

• ßìàðÿìàðõýëáýðèéíýìèéíòóõàéòàíèëöñàíáý?

• Ýäãýýðýìèéãõýðýãëýõçààâàðÿëãààòàéáàéíàóó?

• Þóãààðààÿëãààòàéáàéíàâý?

• ×èõýðøèããî¸àìòòàé,ºíãºòýé,ñàâáàãëààòàéáîëýìèéãèõýýðõýðýãëýæáîëîõóó?ßàãààä?

Ä¿ãíýëò

• Ýìèéãÿëãàæòàíüæñóðàõíüÿìàðà÷õîëáîãäîëòîéâý?

• Ýìèéãõýðõýíçºâõýðýãëýæñóðàõâý?

Ýì, ò¿¿íèé õýëáýð(Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî: Ýìèéíõýëáýð,ò¿¿íèéçîðèóëàëòûíòàëààðìýäëýãýçýìø¿¿ëýõ

Çîðèëò: • Òºðºëá¿ðèéíýìèéíõýëáýð,ñàâëàãààíûòàëààðòàéëáàðëàõ

• Ýìèéãàþóëã¿éõàäãàëàõ,õýðýãëýõóð÷àäâàðòñóðàëöàõ• Áóñäûã,ÿëàíãóÿàáàãàíàñíûõ¿¿õä¿¿ä,ä¿¿íàðààýìèéíàþóëààññýðãèéëäýãáàéõ


Õ¯¯Õäèéí óóÕ äóðÒàé âèÒàìèíóóä

Êàëüöèíîâà

Íàéðëàãà: 1øèðõýãýìèéíàãóóëàìæ

ÀìèíäýìÀ 1000íýãæ ÀìèíäýìÂ6 0,4ìã

ÀìèíäýìÄ3 100íýãæ ÀìèíäýìÑ 15ìã

Íýìýëò:ñàõàð,ýðäýíýøèøèéíöàðäóóë,íèìáýãèéíõ¿÷èë,áóäàã÷áîäèñ,àìòîðóóëàã÷(êèâè,íýðñ,àíàíàñ,áººðºëçãºíº)

¯éë÷èëãýý:Êàëüöèíüõ¿íèéáèåèéíÿñíûíàéðëàãàäîðîëöäîã.Öóñá¿ëýãíýõ,ÿñíûýäèéãáýõæ¿¿ëíý.Ôîñôîðíüêàëüöèòàéõàìòðàíø¿äáàÿñíûáýõæèëòýäîðîëöîõîîñãàäíàýíåðãèéíñîëèëöîîíäèäýâõòýéîðîëöäîã.Ø¿äáàÿñûãáýõæ¿¿ëýõýäôîñôîð,êàëüöèàñãàäíàÄ3÷óõàë¿¿ðýãòýé.

Õýðýãëýõ çààâàð:-Õ¿¿õäèéíèäýâõòýéºñºæõºãæèõ¿å

-Õ¿¿õäèéíÿñ,ø¿äèéãáýõæ¿¿ëýõèéíòóëä

Ýñðýã çààëò: Òóõàéíáýëäìýëäõýòìýäðýã,öóñáîëîíøýýñýíäýõêàëüöèéíäàâñíûõýìæýýíýìýãäñýíáîëõýðýãëýõèéãõîðèãëîíî.

Õýðýãëýõ òóí: 2-4 íàñòàé õ¿¿õäýä õîíîãò 2-3 øèðõýã, 4-ñ äýýø íàñíû õ¿¿õäýä õîíîãò 4-5 øèðõýãèéãçàæèëæóóëãàíà.

òóí õýòýðñýí ¿åä: Õîíîãò èë¿¿ òóíãààð õýðýãëýâýë àìèíäýìèéí èë¿¿äýë áîëîõ áà öóñ, øýýñýí äýõêàëüöèéíäàâñíûõýìæýýýðñíýìýãäýõàþóëòàé.

Õàäãàëàõ õóãàöàà:2æèëÕàäãàëàõ íºõöºë: 25-ààñèë¿¿ã¿éòàñàëãààíûõýìäõàäãàëæõóãàöààäóóñàõààñºìíºõýðýãëýíý.

Ïèêîâèò

Íàéðëàãà:1øèðõýãýìèéíàãóóëàìæ:

ÀìèíäýìÀ 600íýãæ

ÀìèíäýìÄ3 80íýãæ

ÀìèíäýìÑ 10ìã

ÀìèíäýìÂ1 0,25ìã



Íýìýëò: ñàõàð,áóäàã÷áîäèñ,áàéãàëèéíàìòîðóóëàã÷¯éë÷èëãýý: Ïèêîâèò íü õ¿íèé áèåèéí áîäèñûí ñîëèëöîîíû ¿éë àæèëëàãààã èäýâõæ¿¿ëýã÷ àìèíäýì,ýðäñèéãèõõýìæýýãýýðàãóóëñàí.ÀìèíäýìÀ,Ä3,Â1,Â2,Â6,Â12,Ñçýðýãíüõ¿íèéáèåäÿâàãäàõîëîíòºðëèéí¿éëàæèëëàãààãçîõèöóóëæõ¿íèéáèåèéíºñºëòõºãæèëòºäýåðýãíºëººã¿ç¿¿ëäýã.

Õýðýãëýõ çààâàð:Ïèêîâèòûãÿìàðíýãýíºâ÷íººñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõáîëîíñóðãóóëèéííàñíûõ¿¿õä¿¿äÿäàðñàí,ýñâýëîþóíûõýòà÷ààëëûí¿åäõîîëíûäóðøèëã¿éáîëîõ,õîîëòýæýýëèéíäóòàãäàëäîðñîí¿åäáîëîíõóðöºâ÷íèéäàðààáèåìàõáîäûíäàðõëààãñàéæðóóëàõçîðèëãîîðõýðýãëýäýã.

Ýñðýã çààëò:Òóõàéíáýëäìýëäõýòìýäðýãáàéâàëõýðýãëýõèéãõîðèãëîíî.Õýðýãëýõ òóí:2-6íàñòàéõ¿¿õäýäõîíîãò4-5øèðõýã,7-14íàñòàéõ¿¿õäýä5-7øèðõýã4-5øèðõýãèéãºãíº.20-30õîíîãóóõáà1-3ñàðºíæººääàõèííýãêóðñóóæáîëíî.

òóí õýòýðñýí ¿åä:Õîíîãòèë¿¿òóíãààðõýðýãëýâýëõàðøèëºã÷áîëçîøã¿é.Õýðâýýÿìàðíýãøèíæòýìäýãèëýðâýëÿàðàëòàéýì÷èäõàíäàõõýðýãòýé.

Õàäãàëàõ õóãàöàà:3æèëÕàäãàëàõ íºõöºë:25-ààñèë¿¿ã¿éòàñàëãààíûõýìä,õóóðàéíºõöºëäõàäãàëíà.

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 1

ÀìèíäýìÂ12 0,2ìêãÀìèíäýìÐÐ 3ìãÀìèíäýìÂ5 1,2ìãÔîëèéíõ¿÷èë 0,04ìãÊàëüöè 12,5ìãÔîñôîð 10ìãÀìèíäýìÑ 15ìã



• Òºðºëá¿ðèéíýìèéíçààâàð,ýìèéíõàìò



Äàðààõòîõèîëäëûãóíøèæàñóóëòûíäàãóóÿðèëöàíà.

Íîìèíãýäýãîõèí15íàñòàé.Òýðýýðñýðãýëýíöîâîî,õè÷ýýëäýýñàéíñóðàëöäàã.Ãýòýëíýãóäàà

õè÷ýýëäýýñóóæáàéòàëòîëãîéíüºâäºæ,õàíèàëãàí,õàìðààñíüíóñãàð÷ýõëýâ.Íîìèíñàíäðàí

õàæóóä ñóóãààîõèíîîñ õàíèàäíûýìáàéíà óó, áè õàíèàä õ¿ð÷èõøèãáîëëîî ãýæýý.Õàæóóä

òàëûíîõèííüõýäõîíîãèéíºìíºõàíèàäõ¿ðýýäýäãýðñýíáàéñàíáºãººäò¿¿íèéóóæáàéãààä

¿ëäñýí2øèðõýãýìáàéñíûãààºãºâ.Íîìèíñàíäðàíõóðäàíãýã÷íüóóãààäõè÷ýýëýý òàðààä

ãýðòýýõàðèëàà.Ãýòýëîðîéíüõàëóóð÷,õàíèàäíüóëàìõ¿íäýð÷ýõëýâ.

Àñóóëò

1. Íîìèíÿìàð¿éëäýëõèéñýíáý?

2. Ýíý¿éëäýëíüçºâáàéñàíóó,áóðóóáàéñàíóó?

3. Þóíäýýðàëäñàíãýæòàíàðáîäîæáàéíàâý?


Áàãøñóðàã÷äàäàëèâààýìèéãõýðýãëýõåðºíõèéçààâðûãòàðààæºã÷óíøóóëíà.Òàðààõáîëîìæã¿é

áîëóíøèæºãºíòýìäýãë¿¿ëæáîëíî.


Áàãøñóðàã÷äûã4-5áàãòõóâààíà.Áàãá¿ðòíýãýíòºðëèéí,ººðººðýìèéãçààâðûíõàìòºãíº.

Ýìèéí çààâàð(ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî: Òºðºëá¿ðèéíýìèéãýì÷èéíçààâàðã¿éóóõòîõèîëäîëõýðõýíçààâðûãçºâóíøèæõýðýãëýõ,ò¿¿íèéà÷õîëáîãäëûãìýä¿¿ëýõ

Çîðèëò:1. Ýìèéíçààâðûãóíøèõûíà÷õîëáîãäëûãóõààðàõ

2. Ýìèéíçààâðûãóíøèæñóðàõ

3. Ýìèéãçààâðûíäàãóóõýðýãëýäýãáîëîõ


Òóõàéëáàë, õàíèàäàíä óóäàã àììîêñîöèëëèí, àìïèöèëëèí, ýðèòðîìèöèí, àëêàôåí, äîêòîð

ìîì,÷èãàòóññèíãýõìýò,òîëãîéíûºâ÷èíäóóäàãöèòðàìîí,àíàëüãèí,ïàðàöåòàìîëã.ì.ýäãýýð

ýìèéí çààâàðòàé òàíèëöàæáóñàäáàãóóäàä òàéëáàðëàíà.Çààâàðòàé òàíèëöàõÿâöäàà ýäãýýð

ýì¿¿äþóãààðààÿëãààòàéáàòºñººòýéáàéãààää¿íøèíæèëãýýõèéíý

Ä¿ãíýëò

Äàðààõàñóóëòûíäàãóóÿðèëöàæõè÷ýýëèéãä¿ãíýíý.

1. Ýìèéãçààâðûíäàãóóóóõíüÿìàðà÷õîëáîãäîëòîéâý?

2. ßàãààäíýãºâ÷èíäíýãëòºðëèéíýìáàéõã¿é,îëîíòºðëèéíýìèéã¿éëäâýðëýäýãâý?

(ªâ÷èíá¿ðººðººð¿¿ñãýã÷òýé,øàëòãààíòàé,õ¿íèéáèåìàõáîäûíîíöëîã,ºâ÷íèéÿâö,¿å

øàòÿëãààòàéáàéäàãçýðýãòýéõîëáîîòîé)


Ýì ÕÝðÝÃËÝÕÝä àíÕààðàÕ çªâËªìÆ

• Ýì÷, ýìíýëãèéí àæèëòíóóäûí çààâðààð ýìèéã õýðýãëýíý. Ýìèéí õàéðöàã, ñàâàí äýýð

áè÷ñýíçààâðûãäàãàæìºðäºõíüýìèéãèë¿¿¿ðä¿íòýé¿éë÷ëýõýäíºëººëäºã.Çàðèìýì,

æèøýýíü,àíòèáèîòèêóóäûãòîäîðõîéõóãàöààíäõýðýãëýõõýðýãòýéáîëäîã.Òóõàéíõ¿íáèå

íüñàéæèðñàí÷á¿ðýíñàéíýì÷ëýãäýõèéíòóëäá¿òýíêóðñýýðýìèéãõýðýãëýõõýðýãòýéáîëíî.

Ìºíçàðèìýìèéãóäààíõóãàöààíäóóõøààðäëàãàòàéáîëäîã.Æèøýýíü,öóñíûäàðàëòèõñýõ

áîëîíáàãòðààºâ÷íèé¿åäýìèéãóäààíõóãàöààíäóóäàã.Çàðèìýìèéãæèøýýíü÷èõðèéí

øèæèíºâ÷íèé¿åäöóñàíäàõüñàõàðûíõýìæýýãõÿíàæáàéõûíòóëäàìüäðàëûíõààòóðøèä

óóõáîëäîã.

• Á¿ðõ¿¿ëòýéáóþóøàõìàëýìèéãàÿãàóñààðäàðóóëæá¿õëýýðíüçàëãèæóóõõýðýãòýé.Èíãýæ

óóõíüýìèéãõîäîîäðóóøóóäîðîõîäòóñàëäàã.Á¿ðõ¿¿ëòýéýìèéãóíòàõààñºìíº30ìèíóòûí

ºìíºçîãñîæáàéãààäóóõõýðýãòýé.

• Øèíãýíýìèéãçîðèóëàëòûíõýìæèã÷àÿãà,õàëáàãààðíüóóõõýðýãòýé.

• Ýìèéí õàÿã, øîøãîí äýýðõ çààâðûã äàãàæìºðäºõ õýðýãòýé.Æîðîîð áîëîí æîðã¿éãýýð

îëãîãääîãá¿õýìèéíõàÿãàíäýýðòóõàéíýìèéíòàëààðõçààâàðáàéäàã.Õýðâýýèéìçààâàð

áàéõã¿éáîëýìíýëãèéíìýðãýæëèéíàæèëòíààñáè÷èæºãºõèéãõ¿ñýõýðõòýé.

• Çàðèìýìèéíºâºðìºöøààðäëàãóóäûãõÿíàæ¿çýõõýðýãòýé.Çàðèìýìèéãõîîëèäýõýýñýý

íýëýýä õýäýí öàãèéí ºìíº óóõ õýðýãòýé áàéäàã. Ó÷èð íü òóõàéí ýì õîäîîäîíä áàéãàà

õîîëòîéõîëèëäñîíîîñ¿éë÷èëãýýíüáàãàñäàã.Ãýòýëçàðèìýìõîäîîäûãöî÷ðîîæ¿ðýâñ¿¿ëýõ

¿éë÷èëãýýòýéáàéäàãòóëõîîëíûäàðààõýðýãëýõíüòîõèðîìæòîéáàéäàã.Ìºíçàðèìýìèéã

àðõè,ñîãòóóðóóëàõóíäààõýðýãëýñýí¿åäõýðýãëýæáîëîõã¿é.Ó÷èðíüýäãýýðíüºâ÷íèéçàðèì

øèíæòýìäãèéãõóðöàòãàäàã.Æèøýýíü,õ¿íèéãóëàìíîéðìîãáîëãîäîã.

• Á¿õòºðëèéíýìèéãõ¿¿õäýýñõîëáàéëãàõõýðýãòýé.Ýì,ýìèéíáîäèñûãõ¿¿õäýýñàëüáîëîõ

õîëöîîæòîéñàâàíäõàäãàëàõõýðýãòýé.Ó÷èðíüõ¿¿õýäøèíýç¿éëáîëãîíûãèë¿¿ñîíèðõäîã.

Ýìèéãõàìààã¿éóóâàëýíýíüõ¿¿õäýäìàøàþóëòàé.

• Õýðâýýõýðýãëýæáóéýìÿìàðíýãñºðºãíºëºº¿ç¿¿ëáýëýì÷èéíçºâëºãººãÿàðàëòàéàâàõ

õýðýãòýé.Çàðèìýìáîäîæáàéñíààñººð¿ðä¿í¿ç¿¿ëäýã.

• Ýìèéíõóãàöààäóóññàíýñýõèéãñàéíøàëãàõõýðýãòýé.ßìàð÷ýìèéíáîäèñõóãàöààíüäóóññàí

áîëçîõèõ¿éë÷èëãýýãýý¿ç¿¿ëæ÷àääàãã¿é.Õóãàöààíüäóóññàíçàðèìýìèéíõèìèéíá¿òýö

íü ººð÷ëºãääºã ó÷ðààñ õýðýãëýõýäìàø àþóëòàé. Ýìèéí äóóñàõ õóãàöàà íüìýäýãäýõã¿é,

òîäîðõîéáèøáàéâàëýì÷,ýìç¿é÷íàðààñàñóóõõýðýãòýé.

• Ýì÷èéíáè÷èæºãñºíæîðûíäàãóóýìèéãõýðýãëýõõýðýãòýé.ªºðõ¿íäáè÷èæºãñºíýìèéí

æîðîîðÿìàðíýãýìèéãòààìãààðõýðýãëýæáîëîõã¿é.

• Ýì õàäãàëäàãø¿¿ãýý, ñàâààæèëá¿ðöýâýðëýæáàéõ õýðýãòýé.Õóãàöààíü äóóññàíáîëîí

óäààíõàäãàëñàíýìèéãõàÿæáàéõõýðýãòýé.Õàÿõäààõ¿ðòýëáîëãîîìæòîéõàíäàõõýðýãòýé.

Æèøýýíü,àíòèáèîòèêèéãæîðëîí,õîãèéíñàâðóóõèéæáîëîõã¿é.¯¿íèéãõýííýãõ¿íîëæ

àâ÷ìàãàäã¿éó÷èðýíýíüìàøàþóëòàé.Òýãýõýýðõààíà,ÿàæõàÿõòàëààðýì÷ýýñçºâëºãºº

àâàõõýðýãòýé.

• Õýðâýýòàæèðýìñýíýñâýëõºõ¿¿ëýìýãòýéáîëýì÷ýýñçààâàëçºâëºãººàâàõõýðýãòýé.

ÕÀ

âñ

ÐÀË

ò 1


Ýìèéí çîõèñòîé õýðýãëýý(Á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí)

Çîðèëãî:Ýìèéíçîõèñòîéõýðýãëýý,ò¿¿íèéà÷õîëáîãäëûíòàëààðáîëîíýìèéãäóðìýäýíõýðýãëýõèéíñºðºãòàëûãñóðàã÷äàäîéëãóóëíà.

Çîðèëò: 1. Ýìèéíçîõèñòîéõýðýãëýýíèéäàâóóòàëûãòàéëáàðëàõ2. Ýìèéãäóðìýäýíõýðýãëýõèéíñóëòàëûãòîî÷èõ

3. Ýìèéãçºâçîõèñòîé,íîìæóðìûíäàãóóõýðýãëýäýãáàéõ


• Ä¿ðèéíòîãëîëòûííºõöºë

• Ýìèéíçààâàð,ýìèéíõàìò

• Ä¿ðèéíòîãëîëòîäøààðäëàãàòàéõýðýãñë¿¿ä:ýì÷èéíõàëàò,ìàëãàé,÷àãíóóðã.ì


1. Òàíàð,ýñâýëòàíàéãýðýýñÿìàðíýãýíºâ÷íººðºâ÷èëæáàéñàíõ¿íáèéþó?

2. Òýð¿åäÿìàðàðãàõýìæýýàâ÷áàéñàíáý?

3. Ýì÷èä¿ç¿¿ëæáàéñàíóó?

4. Ýì÷ÿìàðçºâëºãºººã÷áàéñàíáý?

5. Ýì÷èéíçààâðûíäàãóóýìàâ÷óóæõýðýãëýõíüçºâ¿¿?

Äýâòýðòýýäàðààõõ¿ñíýãòèéãçóðæáè÷íý

¹ ÝìèéííýðÝì÷èéíáè÷ñýí

æîðûíäàãóóàâñàíýñýõ

Ýìèéãíîìæóðìûíäàãóóá¿ðýíóóæã¿éöñýíýñýõ

¯ðä¿í

(+),(-)


Õààøàà ÿâàõ âý?

Ýìíýëýã Ýìèéí ñàí

Ýìíýëýã

Ýìèéí ñàí


Äàðààõ çóðãèéã ñàìáàðò áàéðëóóëíà. Ýñâýë LCDïðîåêòîðîîð ñóðàã÷äàä õàðóóëæ ÿðèëöàíà.

Àëüçàìíüçºâáý?Ñàëààõî¸ðçàìààðÿâàõûíòóñá¿ðèéíäàâóóáàñóëòàëûãÿðèëöàíà.


ßðèëöàæäóóññàíûäàðààñóðàã÷äûã4áàãòõóâààæä¿ðèéíòîãëîëòûííºõöºëºãíº.

1-ðáàãò,òîëãîéíüºâäñºíõ¿í

2-ðáàãò,õîäîîäºâäñºí

3-ðáàãò,ÁÇÄÕ(çàãõ¿éòýí)àâñàí

4-ðáàãò,õàâäàðã.ì

Áàãá¿ðòòóõàéíºâ÷íèéòàëààðáè÷ñýíäýëãýðýíã¿éçààâðûãýìèéíõàìòºãíº.

Ä¿ðèéí íºõöºë

Áàãèéí1ãèø¿¿íºâ÷òºí,1ãèø¿¿ííüýìèéíñàí÷áîëæòîãëîíî.Áóñàäãèø¿¿äàíãèéííàéçóóä,

ýñâýëãýðá¿ëèéíõ¿ì¿¿ñáàéæáîëíî.Ä¿ðèéãáàãäîòðîîÿðèëöàæ,ººðñäººçîõèîìæèëæáîëíî

ãýäãèéãñàíóóëíà.

1,3-ðáàãèéíòîãëîëòíüýì÷èä¿ç¿¿ëæýìèéãçààâðûíäàãóóóóæýåðýã¿ðä¿íäõ¿ð÷áóéã,2,4–ð

áàãøóóäýìèéíñàíäî÷èõûãçºâëºæ,áóðóóýìóóñíààðñºðºã¿ðä¿íäõ¿ð÷áóéãõàðóóëíà.Áàãèéí

ãèø¿¿äýää¿ðèéíòîãëîëòîäõýðýãáîëîõõýðýãëýãäýõ¿¿íèéãºãíº(õàëààä,÷àãíóóð,ýìã.ì)

Ä¿ãíýëò• Ýìèéãçààâðûíäàãóóóóæõýðýãëýõíüÿìàð¿ðä¿íòýéâý?

• Ýìèéãäóðìýäýíõýðýãëýñíýýñÿìàðÿìàðñºðºã¿ðäàãàâàðãàðàõâý?

• ßìàðàðãàõýìæýýàâ÷áîëõâý?

• Ýíýõè÷ýýëèéã¿çýõèéíà÷õîëáîãäîëþóâý?

124

ÍÎÌ Ç¯É

Ìîíãîë ýõ ñóðâàëæ

1. Ìîíãîë óëñûí ñòàíäàðò. Áàãà, äóíä áîëîâñðîë, “Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë”. ÓÁ., 20042. Í¯Á-ûí Õ¿í Àìûí Ñàí, Ôèíëÿíäûí Çàñãèéí Ãàçàð. Ä.Àëòàíöýöýã, Ä.Àëòàí÷èìýã,

×.Áàéãàëìàà, Î.Áàÿð “Õ¿íèé áýëãèéí àìüäðàë” ÓÁ 2005 3. ÄÝÌÁ, ÝÌЯ. Ä.Óäâàë, Á.Îþóí, Ä.Îþóí÷èìýã, Á.Îðãèë., “ªñâºð ¿åèéí ýð¿¿ë ìýíä”. ÓÁ.,

2004 îí4. ÄÝÌÁ-ûí Íîìõîí Äàëàéí Áàðóóí Ýðãèéí Á¿ñèéí Òºâ. “Ýð¿¿ë áàéõûí òóëä þó õèéõ

âý?” 1996 îí 5. Í¯Á ÕÀÑ, Í¯Á-ûí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí õàìòàðñàí õºòºëáºð, Çýâñýãò Õ¿÷íèé Æàíæèí Øòàá,

Õèë Õàìãààëàõ Åðºíõèé Ãàçàð., “ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ”. Öýðãèéí ñóðãóóëèóäûí ñîíñîã÷äîä çîðèóëñàí ñóðãàëòûí õºòºëáºð. ÓÁ., 2006

6. Í¯Á ÕÀÑ, Яïîíû Çàñãèéí Ãàçàð. ÝÌÕ¯Ò., “Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíä”. ÓÁ.,20097. Í¯Á ÕÀÑ. ÓÁÈÑ., “Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä, áýëãèéí áîëîâñðîë” ñóðãàëòûí

õºòºëáºð. Áàãø íàðò çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà8. Í¯ÁÕÀÑ, ÁÑØÓЯ, “Áýëãèéí áîëîâñðîë” 1, ÓÁ.,20049. Í¯ÁÕÀÑ, ÁÑØÓЯ, “Áýëãèéí áîëîâñðîë” 2, ÓÁ.,200410. Í¯ÁÕÀÑ, ÁÑØÓЯ, “Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä, áýëãèéí áîëîâñðîë”. Õè÷ýýëèéí

òºëºâëºãºº, çààõ àðãûí çºâëºìæ. ÓÁ.,200411. Ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ä ºðòºõ ýðñäýëòýé áàéäëûã áóóðóóëàõ íü, Áàãø íàðò

çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà. ÓÁ.,200712. ÁÑØÓЯ, 12 æèëèéí 7-ð àíãèéí ¿íäýñíèé ñóðãàëòûí õºòºëáºð. ÓÁ.,200913. ÁÑØÓЯ, 12 æèëèéí 8-ð àíãèéí ¿íäýñíèé ñóðãàëòûí õºòºëáºð. ÓÁ.,201014. ÃÒÕÀÍ, Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Яàì. “Ìýäëýãèéí ºðòºº”.ÓÁ.,200915. Í¯Á-ûí Õ¿í Àìûí Ñàí, Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Яàì. ”Ãýð á¿ëýý õýðõýí òºëºâëºõ âý?”

Ãàäààä ýõ ñóðâàëæ

1. Joan Helmich.Evonne Hedgepeth.Teaching about sexuality and HIV.2007.New York2. Áàãø áýëòãýäýã èõ, äýýä ñóðãóóëüä çààõ ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýëèéí õºòºëáºð. ÓÁ.,2006

/ÄÝÌÁ-èéí çºâëºõ, ïðîôåññîð Ëîðåíñ Ñò.Ëýæýðèéí çºâëºìæ /3. Ðîáè Õ.Õàððèñ.Ìàéêë Ýìáýðëè., Ýíý á¿õýí áàéäàã ë ç¿éë., ÓÁ., 20014. Àíäðåÿ Èðâèí, Ïèòåð Ñàéìîí., Àìüäðàõ óõààí ãàðûí àâëàãà -11 öóâðàë íîì., Í¯Á/

ÕÀÑ, Ýíõ Òàéâíû êîðïóñ., ÓÁ., 20085. Âîëüô Âàãíåð., Áèä ñýðãèéëæ ÷àäíà., GTZ, ÃÒÒÕÍ., ÓÁ., 20006. Þ.È. Ïîëÿíñêèé, “Æèçíü Æèâîòíûõ” Ìîñêâà “Ïðîñâåùåíèå” 1987

Сургалтын хэрэглэгдэхүүн - зөвлөмж ii

Documents