ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ГУМАНИТАРЛЫҚ АКАДЕМИЯСЫ

ӘЛЕУМЕТТАНУ(оқу-әдістемелік құрал)

ОРАЛ, 2005ISBN 9965-709-28-9

Әлеуметтану (Оқу-әдістемелік құрал). Орал, Батыс Қазақстан гуманитарлық академиясы, 2005. – 260 бет.

ҚҰРАСТЫРҒАНДАР:тарих ғылымдарының кандидаты, профессорШынтемірова Баян Ғаббасқызы,аға оқытушы Шайхиев Тұрар Төлегенұлы

ЖАУАПТЫ РЕДАКТОРЫ:тарих ғылымдарының докторы, профессорРысбеков Тұяқбай Зеитұлы

ПІКІР ЖАЗҒАН:социология ғылымдарының кандидаты Абулқасова Дина Бахытжанқызы

Батыс Қазақстан гуманитарлық академиясының Ғылыми Кеңесінің шешімімен (Хаттама № 1, 22 қыркүйек) баспаға ұсынылған.

Батыс Қазақстан гуманитарлық академиясының ғылымдары дайындаған оқу-әдістемелік құралда әлеуметтану пәні бойынша оқылатын лекциялар курсы, оқу бағдарламалары, тестілер, оқу әдебиеттері тізімі берілген. Оқу құралы жоғары оқу орындарының оқытушыларына, студенттеріне арналған.

ISBN 9965-709-28-92

© М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің баспа орталығы,

2005 ж.

М А З М Ұ Н Ы:

бетІ Б Ө Л І М

1. Кіріспе……………………………………………………….…….32. Әлеуметтік ойлар дамуы ……………………………….............12 3. Әлеуметтанудың классикалық тұжырымдарының дамуы..……………………………. ..............164. Классикалық әлеуметтанудың жаратылыстық

тұжырымдары …………………………………………….. .......205. Классикалық әлеуметтанудың қоғамдық- әлеуметтік тұжырымдары …………………………..…...............256. Әлеуметтік білім құрылымдалуы …………...............................287. Қоғам …………………………………………………….…........37 8. Мәдениет …………………………………………………….......45 9. Әлеуметтік теңсіздік …………………………..………..............53

10. Ұлттық қарым-қатынас әлеуметтануы ………...........................57 11. Гендерлік және жас айырмашылығы теңсіздіктерін зерттеу әлеуметтануы ……..……........................60 12. Әлеуметтену (социализация) ………………………..................64 13. Жеке адамды зерттеу әлеуметтануы …………..…....................68 14. Жастар әлеуметтанусы …………………………………............70 15. БАҚ әлеуметтанусы ….……………………………………........73 16. Саясат әлеуметтануы …………………………..…….................82 17. Парламентаризм әлеуметтануы ………………..........................89 18. Экономикалық әлеуметтану ………………………....................9719. Еңбек әлеуметтануы ……….……………………….................102

II Б Ө Л І М1. Оқу бағдарламалары …………………………………..............193 2. Тестілер …………………………………………………….......194 3. Оқу әдебиеттері тізімі ………………………………................2381. Әлеуметтану пәні бойынша кредиттік оқу

технологиясына арналған силлабус (үлгі) .……… ................2392. Дәріс сабағының тақырыптық жоспары …………..................243

3

К і р і с п е

1. Әлеуметтану пәнінің анықталуы

(Әлеуметтану) терминін ең алғаш рет XIX ғасырда Огюст Конт қолданған. Француз тілінен дәлме-дәл аударғанда ол (фр.socio Pogie) қоғам, әлеуметтік өмір туралы ғылым дегенді білдіреді.

Әлеуметтану ғылыми пирамидадағы ең жас ғылымдардың бірі. Ғылымның өзі ерекше таным формасы ретінде тек XVII ғ. ғана пайда болды, ал «ғылым» және «ғалым» деген терминдерді шамамен 1840 жылдары Кембридж университетінің профессоры У.Уэвелл енгізген.

Әлеуметтану пәнін анықтауда оның дефиницияларының әрқилы қатары пайда болды. Мыс. Богардус «Әлеуметтану - әлеуметтік топтар туралы ғылым» десе, Зиммель «Әлеуметтану – адамдарды ұйымдастыру формалары туралы ғылым» деп есептейді. П.Сорокин «Әлеуметтану – топтар, әлеуметтік өзгерістер және олардың арасындағы қатынастар туралы ғылым» дейді. Осылардың арасынан жалпы мақұлдауға ие болған Калифорния университетінің профессоры Нейл Смелзердің анықтауы болып табылады. Смелзер «Әлеуметтану - қоғам мен ондағы әлеуметтік қатынастарды ғылыми сұрыптау» деп анықтады.

2. Әлеуметтану пәні нені зерттейді?

Әлеуметтану өз зерттеу пәніне қатысты үш бағытта өрбиді, яғни қазіргі әлеуметтануда оның зерттеу пәні үш топқа бөлінеді.

1. Номиналдық дефинициялар, Бұған «социология» терминінің өзін анықтайтын түсініктер жатады.

2. Формалды дефинициялар, бұған адамдардың ұйымдасу формаларын анықтайтын түсініктер жатады.

3. Психологиялық дефинициялар, бұған жеке даралық және топтық сана-сезімге негізделген адамдар мінез-құлқын анықтайтын түсініктер жатады.

4

Біріншіден, әлеуметтану әртүрлі түпкі жүйедегі үрдістерді қоғамның жалпы, біртұтас негізде қызмет атқаруымен байланыстыра отырып зерттейді, яғни Т. Парсонстың пікірінше әлеуметтану интеграцияға бейім үрдістер мен құрылымдарды зерттейді.

Екіншіден, әлеуметтану қоғамда жалпы әлеуметтік байланыстар, механизмдер қалай бейімделуін зерттейді.

Үшіншіден, әлеуметтану барлығын да адам мүддесі, оның тұтынысы, күтуі және көңіл-күйі тұрғысынан сұрыптайды.

3. Әлеуметтану пәнін құрайтын негізгі түсініктер

Әлеуметтік құрылым - әлеуметтік институттар, әлеуметтік рөлдер мен мәртебелер жиынтығы. Отбасы, өнеркәсіп, дін, білім, әскер, меншік, мемлекет – бұлар ертеден пайда болған қоғамның фундаменталды институттары.

Әлеуметтік институт - қоғамдағы белгілі бір фундаменталды тұтынысты қанағаттандыру үшін осыған сәйкесті әлеуметтік функцияны іске асырудың стандартталынған формасы. Фундаменталды тұтыныс дегеніміз қоғам және даралық тұтыныстарының бір мүддеде тоғысуы. Ондай тұтыныстарға мыналар жатады: өмір сүруге қаражат табу, жас ұрпақтарға білім беру, қоғамды қорғау, қоғамдық тәртіпті сақтау және т.б. Осы тұтыныстар мыңдаған адамдардың тұрақты қызметі арқасында іске асырылады, яғни осы негізде біріктірілген адамдар мен олардың қызметі әлеуметтік институтты құрайды.

Әлеуметтік роль. Әрбір институт өзіне дәл көрсетілген қызметті атқарады, яғни осы қызмет қаласындағы жеке адам өзіне берілген әлеуметтік рөлде ойнайды. Мыс.: мыңдаған адамдар оқытушы немесе офицер ролінде ойнап кетеді, бірақ бұл әлеуметтік рөл өз орнында қала береді.

Әлеуметтік мәртебе - қоғамдағы жеке адамның әлеуметтік жағдайы. Кейбір мәртебелер оған туғаннан тән, мыс.: ұлты, ал кейбір мәртебелер әлеуметтендірілу арқасында (оқуы, тәжірибе жинақтауы) алынады, мыс. коммерциялық банк президенті.

Әлеуметтік топтар – бір деңгейдегі әлеуметтік жағдайдағы адамдар топтары. Олар аз немесе үлкен топтар болуы мүмкін. Аз топтарға достар компаниясы және т.б. жатады. Үлкен әлеуметтік топтар мыналарға бөлінеді: мысалы жас мөлшеріне орай (қарттар, жастар); ұлтына орай; кәсібіне орай (инженер,

5

оқытушы); экономикалық (акционер, рантье); діни (христиан, мұсылман); саяси (либерал, консерватор, демократ).

Әлеуметтік стратификация. Әрбір әлеуметтік рөл немесе мәртебе бір-бірімен құқықтар мен міндеттер арқылы байланысқан, яғни қоғам біреуінің құқығы артық, екіншісінікі кем, немесе біреуінің міндеті аз, ал екіншісінікі көп болып келетін пирамида түрінде орналасады. Міне осы пирамида - қоғам әлеуметтік стратификация арқылы түсіндіріледі және осындағы қатынастар әлеуметтік стратификация жолымен іске асырылады.

Мәдениет – бұл қоғамдағы материалды ескерткіштер мен рухани құндылықтар жиынтығы, яғни бұған дәстүр, құлық, ереже, заң, тіл, норма және т.б. жатады.

Әлеуметтендіру – бұл даралықтың мәдени нормалар мен әлеуметтік рөлдерді игеруі. Социализация үрдісі өмірге келген кезінен бастап қартайғанша дейін созылады.

Әлеуметтік бақылаушы – нормалар мен ролдерді даралықтың дұрыс игеруін бақылап отырады. Ол жан-жақты: үйде ата-ана бақыласа, мектепте – оқытушы, көшеде – тәртіп сақшысы, жұмыста - әкімшілік, күнделікті өмірде – мемлекет бақылап отырады. Ауытқушыларға әртүрлі санкциялар қолданылады. Олар позитивті (сыйлау) және негативті (жазалау) болып бөлінеді. Бақылау механизмдерінің дәлдігі - қоғамның тұрақтылығы мен көркеюінің кепілі болып табылады.

4. Әлеуметтанудағы зерттеу әдістемесі. Қазіргі әлеуметтану өз арсеналында әрқилы эмпириялық әдістерді қолданады. Олардың кейбіреуі этнографтардан, статистерден, психологтардан алынған, кейбіреуін әлеуметтану өзі жасаған. Ең негізгі әдістер мыналар: ақпараттық жазба көздерін, құжаттарды сұрыптау; бақылау және сұрау әдістері.

Құжаттарды сұрыптау – бұл жазба көздің, құжаттың мінезіне тән әртүрлі вариацияларда пайдаланылады. Әлеуметтануда осы әдісті қолдана отырып өте ірі ғылыми-әлеуметтік мәселелер шешілген. Мыс: М.Вебер қоғам дамуында социомәдени фактор бар екендігі туралы гипотеза жылжыта отырып, оны осы әдіспен дәлелдеп шықты.

Осы әдістің нақты, қатал түрі контент-анализ болып табылады. Бұл сұрыптау түрі жазба құжатты әлеуметтік маңыз

6

немесе оған әлеуметтік мән бере отырып сұрыптау арқылы іске асырылады.

Бақылау. Егер социолог анықталған бағдарлама, гипотеза, зерттеу негізінде бақылау жүргізсе, бұл стандартталған бақылау деп аталады. Мұндай жағдайда социолог өз бақылауын өзі бұған дейін болжаған индикаторларға сәйкес тіркеп отырады.

Әлеуметтануда тікелей бақылау әдісі кең таралған. Мұндай жағдайда социолог өз зерттеу объектісінің ортасында өмір сүреді. Бұл зерттеу әдісінің бір кемшілігі, объектіге тікелей енген зерттеушіде сол ортаға байланысты антипатия не симпатия сияқты сезімдік көзқарас пайда болуы мүмкін. Ал бұл еріксіз социологты субъективизмге ұрындырады.

Сұрау әдістері. Сұрау әдістерінің негізгі екі түрі бар: анкеттік сұрақ және сұхбат.

Анкеттік сұрақ. Ең алдымен социолог зерттелуге тиісті көріністің жалпы кестесін жасайды. Бұл кесте соңынан нақты негіздерге айналатын абстрактылы түсініктерден тұрады.

Анкета – орта есеппен 30-40 сұрақтан тұратын машинкада, компьютерде немесе типографиялық әдіспен көбейтілген құжат болып есептеледі. Анкета сұрағына жауап берушілер респондент деп аталады. Сұрақтар нақты болуы тиіс. Сұрақтар екі топқа бөлінеді, ашық және жабық. Ашық сұрақта социолог бос орын қалдырып, респонденттен өз пікірін білдіруді сұрайды. Мыс: «Сіздің отбасыңызда әрбір адамға шыққандағы кіріс қанша?». Сұрақтан соң бос орын қалады. Ал жабық болса, жоғарыдағы сұрақтан соң жауап беріледі. Мыс: 1) 2000 теңге, 2) 2000 мен 4000 арасы, 3) 4000 жоғары. Жабық сұрақтарды компьютерде тез өңдеуге болады, бірақ ол социологтан зерттелуші мәселені толық білуін талап етеді. Ашық сұрақтар егер социолог жағдайды толық білмеген жағдайда барлау мақсатымен жүргізіледі.

Сұхбат. Егер анкетаны респондент өзі толтырса, сұхбат кезінде оны оған маман оқып береді. Ол маман интервьюер деп аталады. Сұхбат әдісі негізінен екі мақсатта пайдаланылады, біріншіден, коммерциялық зерттеулерде белгілі бір тауарды жарнамалау мақсатында, ал екіншіден, егер анкетада қарапайым адамдарға түсініксіз терминдер көп қолданылса.

Статистикалық көзқарас тұрғысынан сұрау әдістерінің ішіндегі ең дәлдісі жалпы сұрау болып табылады. Бұның ең айқын мысалы жалпы халық санағы. XIX ғ. бастап ол Европа елдерінде, ал қазіргі уақытта барлық елдерде жүргізіледі. Санақ

7

өте бай және нақты ақпарат береді, бірақ бұл өте қымбат тұратын шара. Ең бай елдердің өзі 10 жылда бір рет қана санақ жүргізе алады.

Осыған байланысты социологтар анағұрлым арзан, бірақ дәлдігі қалыспайтын жаңа сұрау әдісін тапты. Ол таңдап зерттеу деп аталады. Егер сұрауға жататын тұрғындарды жалпы жиынтық десек, онда таңдау жиынтығы соның кішірейтілген көшірмесі болып табылады. Мыс: АҚШ-тағы Гэллап институты тұрақты түрде таңдау методымен 1,5-2 мың адамды сұрап тұрады, ал сайлау кезінде 300 миллион американдық қалай дауыс беретінін болжап береді. Қателік бірнеше пайыздан аспайды.

Тұрғындардың қай бөлігі жалпы жиынтыққа жататынын зерттеу мақсаты айқындайды. Ал осылардың ішінен кімдердің таңдау жиынтығына жататынын математикалық әдіс шешеді.

Таңдау жиынтығы жалпы жиынтықтың дәл көшірмесі болуы тиіс. Бұл әлеуметтану негіздерінің негізі. Түпнұсқадан ауытқу репрезентативтік қателік деп аталады. Мұндай қателік анағұрлым аз болуы тиіс. Олай болмаса социологиялық зерттеу қорытындысы қате болып шығады.

5. Әлеуметтанудың жаратылыстану ғылымдармен қатынасы.

Әлеуметтанудың гуманитарлық ғылымдар қатарына жататындығына ешкім талас тудырмайды. Бірақ барлық гуманитарлық ғылымдар ішінен әлеуметтану жаратылыстану ғылымдармен тығыз қатынаста болып табылады.

Социобиология - әлеуметтік мінез-құлықтық барлық түрлерінің биологиялық негіздерін зерттейтін ғылыми сала.

Негізгі өкілдері Э.Уилсон, Р.Триверс, Д. Бэреш. Олардың пікірінше әлеуметтану және биология синтезі негізінде адамның әлеуметтік мінез-құлқы формаларының биологиялық негізін табуға болады. Мыс: жанұялық-туыстық қатынастар, альтруизм, агрессия, әлеуметтік теңсіздік және т.б. әлеуметтік мінез-құлық формаларының биологиялық негізі әлеуметтік зерттеулерде өте құнды, бастапқы материал болар еді.

Социогеография – нақты қоғамдық топтың әлеуметтік өмірінің географиялық аспектісін сұрыптайтын ғылыми сала. Географиялық аспекті дегеніміз: топтардың территориялық дифференциациясы, кеңістікте орналасуы, адам қызметінің табиғатқа, қоршаған географиялық ортаға әсері. Бұл терминді

8

ғылыми айналымға 1913 жылы Р.Штейнметц еңгізген. «Бұл ғылыми сала абстрактылы-теоретикалық әлеуметтануға қарағанда халық өмірі туралы толық мағлұмат береді» - деп есептейді оның өкілдері.

Социогеография - өз зерттеу шеңберіне әлеуметтік кеңістікті, территория мен тұрғындар арасындағы қатынасты, табиғатты игерудің ішкі қоғамдық және қоғам аралық қатынастарға әсерін, адам мен кеңістік қатынастарын, әлеуметтік өмірдегі кеңістіктік-географиялық компоненттердің ролін зерттеуді қосады.

6. Әлеуметтік байламдар.

Әлеуметтану әртүрлі фактілерді зерттеу мен түсіндіруде бес негізгі байламдарды қолданады.

1. Демографиялық байлам. Демография термині «демос» (халық) деген грек сөзінен шыққан. Демография – тұрғындарды, негізінен туу, өмірден кету, көш-қон (миграция) және осыған байланысты адамдар әрекетін зерттейді. Мыс: үшінші әлем елдерін демографиялық зерттеу олардың экономикалық кенже қалуының бір себебі тез өсіп келе жатқан тұрғындарды тағам өнімдерімен қамтамасыз ете алмауына байланысты екендігін дәлелдеді.

2. Психологиялық байлам. Ол мінез-құлықты адамның даралық ретіндегі маңызы тұрғысынан түсіндіреді. Ойы, тәжірибесі, әлеуметтік түсініктері, адамның өзі туралы түсінігі зерттеледі. Әлеуметтік психологтар көптеген проблемаларды шешеді. Мыс: әлеуметтік түсініктердің құрылуы, социализация үрдісіндегі қоғам мен даралықтың қарым-қатынасы, тәртіпсіздіктер жағдайындағы көңіл-күйдің пайда болуы мен таралуы.

3. Ұжымдық байлам. Бұл байлам топты немесе ұйымды құрайтын екі не одан да көп адамдарды зерттеуде қолданылады. Социологтар отбасы сияқты бастапқы топтарды немесе әскер секілді формалды ұйымдарды зерттеу кезінде оларды даралықтар ұжымы ретінде қарастырады. Мыс: жанұя белгілі бір шешім қабылдарда ондағы билік бөлінісі қалай әсер етті, немесе жанұя мүшелері арасындағы коммуникациялық үрдіс қалай жүретінін зерттеу әлеуметтану үшін маңызды.

Осы байламның көмегімен социологтар саяси партиялар 9

арасындағы бақталастықты, нәсілдік негіздегі дау-жанжалдарды, топтар арасындағы келіспеушілікті сұрыптай алады. Мыс: бір қоғамдық топқа, нәсілге не ұлтқа жататын адамдар өз мүдделерін қорғау үшін ішкі топтарға бірігеді деген сияқты проблеманы шешу. Сол сияқты бұл байлам ұжымдық мінез-құлықты зерттеуде де өте маңызды болып табылады.

4. Өзара қарым-қатынас байламы. Қоғамдық өмір оған қатысушы белгіленген адамдар арқылы емес, олардың ролдеріне сәйкес туатын өзара әрекеттері арқылы қарастырылады. Роль дегеніміз адам топта нақты позиция алғаннан кейінгі одан күтілетін мінез-құлық. Адамзат қоғамында мыңдаған ролдер бар: сайлаушы, қожайын, тұтынушы, іскер адам және т.б. Адамдар мінез-құлқы осы ролдер негізінде құрылымдалады.

5. Мәдени байлам. Ол адамдар мінез-құлқын мынадай мәдениет элементтері негізінде сұрыптайды: қоғамдық ереже (шын мәніндегі немесе тиісті) және қоғамдық құндылықтар (діни, саяси және әлеуметтік мүдделерден шығатын). Мәдени байлам кезінде мінез-құлық ережелері жеке адамдар мен топтар іс-әрекеттерін реттейтін фактор ретінде қарастырылады.

7. Әлеуметтану және қоғамдық проблемалар

Әлеуметтанудың дамуына қоғамдық проблемалар тікелей әсер етеді. Мыс: американ социологиясын талдап қарайтын болсақ 30-шы жылдары ұлы тоқырау (депрессия) кезінде социологтар жұмыссыздықты және оның отбасына тигізетін әсерін зерттеуге жұмылса, 40-шы жылдары үгіт-насихат ролін және оның тұрғындардың адамгершілік сана-сезіміне тигізер әсерін зерттеуге жұмылды. Ал 60-шы жылдары социологтар назары студенттер қозғалысы мен азаматтық құқықтар үшін күрес секілді қоғамдық іс-әрекеттерге ауды. Қазіргі уақытта американ социологтары ер мен әйел қатынастарына, әйел эмансипациясы мәселелеріне басты назар аударуда.

Егер әлеуметтану бір қоғамдық проблеманы зерттеуге кіріссе, онда бұл проблеманың өте зор қоғамдық мәнге ие екендігін көрсетеді. Мыс: 1944 жылы АҚШ-та Г.Мирдал жүргізген нәсілдік қатынастарды зерттеу бұл елдегі негрлердің тапталған жағдайын өте дәл дәлелдеп қана қойған жоқ, сол сияқты мұндай жағдайдың Американың ең басты қоғамдық

10

құндылығы боп табылатын теңдік идеясына да қайшылығын көрсетті.

8. Әлеуметтануды қолдану

Социологиялық білім қоғамда көптеген жолдармен қолданылады.

Біріншіден социологтар өз білімдерін мемлекеттік мекемелерде, үкімет комитеттерінде, сол сияқты алкоголмен және есірткі заттармен күрес бөлімдерінде қолданады.

Екіншіден социологтар дайындаған зерттеу әдістерін көптеген мамандық иелері пайдаланады. Мыс: қоғамдық пікір сұрау әдісі. Ол нарықты және нарықтық сұранысты зерттеудің басты құралына айналды.

Сол сияқты әлеуметтануды қолдану әлеуметтік саясатта шешім қабылдау үшін маңызды, өте көп ақпараттық жинақталуына көмектеседі. Сол сияқты әлеуметтік зерттеу жүргізілген әлеуметтік саясаттың қорытындысын, оның неге әкелгенін де көрсете алады. Мыс: егер Республика Үкіметі жаңа тұрғын үй-коммуналдық саясатқа көшпестен бұрын әлеуметтік зерттеу жүргізгенде, тұрғындардың басым көпшілігінің мұндай саясатқа материалдық және психологиялық дайын еместігін білген болар еді.

9. Қысқаша қорытынды

1. Әлеуметтану – бұл қоғам және қоғамдық қатынастарды ғылыми зерттеу. Ол фактілерді шын өмірден алады және оларды ғылыми сұрыптау негізінде түсіндіреді. Әлеуметтану ғылым ретінде екі ғасыр бұрын құрылымдала бастады.

2. Социологтар бірнеше негізгі байламдарды қолданады. Демографиялық байлам қоғам мінезін туу, өмірден кету және тұрғындар көшіп-қонуы (миграциясы) арқылы зерттейді. Психологиялық байлам адамдар мінез-құлқын, олардың ойын, әлеуметтік қойылымын зерттеу арқылы түсіндіреді. Ұжымдық байлам топтар мен ұйымдарды зерттеуде қолданылады. Төртінші байлам қоғам өмірін адамзаттың өзара қарым-қатынас жүйесі ретінде зерттейді. Мәдени байлам мінез-құлықты мәдениет элементтерін сұрыптау арқылы зерттейді.

11

3. Социологтар қоғамды екі деңгейде зерттейді – микро және макро деңгейлер микросоциология адамдардың күнделікті өзара іс-әрекеттерін сұрыптауға басты назар аударады. Макросоциология қоғамның негізгі құрылымдарын зерттейді.

4. Микросоциологиялық деңгейде негізгі теория символикалық интеракционизм теориясы болып табылады. Бұл теория өкілдерінің пікірінше адамдар сыртқы дүние әсеріне белгілі бір мән береді.

Сөйтіп негізінен әсердің өзіне емес, оған берілген мәнге басты назар аударады.

5. Макросоциологиялық деңгейде негізгі екі теория бар: функционализм және конфликтология (дау-жанжал) теориясы. Функционалистер пікірінше қоғам бір-бірімен өзара байланысқан және әрқайсысы жалпыға өз әсерін тигізетін бөліктерден тұрады. Конфликтология теориясының өкілдері қоғамдағы билік бөлінісіне басты назар аударады. Бұл теориялар туралы кейінгі бөлімдерде толық қарастырамыз.

6. Әлеуметтік зерттеу гипотезадан басталады. Гипотеза бір фактілер басқалармен себепті тәуелділік негізінде байланысқан деп көрсететін болжам. Теория бір-біріне сәйкестендірілген гипотезалар жүйесі. Әлеуметтік әдістер – бұл соның көмегі арқылы фактілер, гипотезалар және теориялар бір-бірімен түптелетін ережелер мен әдістер.

7. Құбылмалы деп әртүрлі мәнге ие бола алатын түсінік аталады. Көптеген әлеуметтік зерттеулер тәуелді құбылмалы деп аталатын белгілі бір әлеуметтік көріністегі өзгерісті анықтауға ұмытылады, ол содан соң бұл өзгерісті тәуелсіз құбылмалы деп аталатын басқа бір әлеуметтік көрініспен байланыстыра түсіндіруге тырысады.

8. Әлеуметтік зерттеудің негізгі әдістері: құжаттарды сұрыптау, бақылау және сұрау әдістері. Осы әдістерді қолдана отырып зерттеуші зерттелініп жатқан әлеуметтік көріністің барлық мүмкін себептерін бақылауға тырысады. Социолог эксперимент немесе басқа да зерттеу түрі кезінде тәуелсіз құбылмалылардың санын шектейді.

9. Әлеуметтанудың дамуы үшін зерттеу және оның қорытындыларын жариялау бостандығына кепілдік беретін жақсы саяси жағдай болуы қажет. Әлеуметтанудың дамуына сол сияқты әлеуметтік проблемалар мен кризистер де өз әсерін

12

тигізеді. Өз кезегінде әлеуметтану қызметі қоғам проблемаларын анықтауға және оларға назар салуға көмектеседі.

10. Әлеуметтік білім қоғамға төмендегідей әсер етеді:а) әлеуметтік әзірлігі бар тұлғалар үкімет органдарында және

жеке ұйымдарда қызмет істейді;б) социологтар дайындаған әдістер зерттеу қызметінің басқа

да аймақтарында қолданылады;в) социологтар жұмысы қоғамдық көріністерге адамдар

қатынасын өзгертуі мүмкін, сол сияқты әлеуметтік саясат мәселелері бойынша шешім қабылдау үшін ақпарат жинап береді;

г) әлеуметтік зерттеулер өмір сүріп тұрған әлеуметтік саясаттың қабілеттілігін бағалауға көмектеседі.

2. Әлеуметтік ойлар дамуы

1. Антикалық әлеуметтік философияӘдетте әлеуметтану ғылымының пайда болуын XIX ғ.

байланыстырады. Бірақ сонымен қатар әлеуметтік құбылыстарды зерттеу адам баласын көптен толғандырды. Әлеуметтік құбылыстарды зерттеуде грек философтары ерекше орын алады.

Платон. Ол адам қоғамын үш топқа бөлді: философтар, сақшылар және еңбекшілер. Платон мұндай әлеуметтік құрылымды үлгілі мемлекет деп атады. Филосафтар басқарады, сақшылар басқарушылар шешімдерінің орындалуын бақылайды, ал еңбекшілер қоғамның материалдық байлығын жасайды.

Платон ең жақсы мемлекеттік құрылыс деп аристократияны санады.

Кейбір кездерде қоғамдық келісім, ынтымақ бұзылады. Мұндай жағдай олигархия, демократия, тирания сияқты нашар мемлекеттік құрылыстардың пайда болуына әкеледі.

Аристотель. Адамдар арасындағы қарым-қатынас үстемдік пен бағынуға негізделеді. Үстемдіктің екі түрі бар – нағыз үстемдік және саяси үстемдік.

Адамдар екіге жіктеледі: еркін адамдар және құлдар. Қоғамда дамымаған, төмен адамдар болады. Құл болу олар үшін пайдалы және бұл әділетті жағдай.

Мемлекет жеке меншіктіктің арқасында пайда болды. Отбасы көбейіп елді мекенге айналды. Ал бірнеше елді мекендер мемлекет құрды. Мемлекет мақсаты қоғамдық әділеттілік пен

13

жалпыға бірдей жеткіліктілікті қамтамасыз ету. Бұл мақсатты шешуде мемлекеттік құрылым үлкен маңызға ие.

Аристотель мемлекеттік құрылымды жақсы және нашар деген түрлерге бөлді.

Жақсыға монархия, аристократия және полития жатады.Нашарға тирания, олигархия және демократия жатады.Ең жақсы мемлекеттік құрылым – полития. Политияда

саяси билік пен үстемдік қоғамның орта тобының қолында болады. Орта топ байлардың әділетсіздігі мен кедейлердің ашу-ызасын тежеп, мемлекеттің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

Өз мемлекетіне қызмет ету адамның қасиетті борышы. Бұл адамның моралдық қасиеттерінің биік екенін білдіреді.

2. Теологиялық-әлеуметтік ойларАдамзаттың кейінгі даму барысында теологиялық-

әлеуметтік тұжырымдар қалыптасты. Енді қоғамдық және мемлекеттік құрылымдар діни тұрғыдан бағалана бастады.

Аврелий Августин (354-430). Еңбегі «Құдай қаласы туралы».

Құдайға сүйіспеншілік адамды басқалардан жоғары қояды. Рухани билік, яғни шіркеу билігі жер бетіндегі ең жоғарғы билік. Бұл билікке мемлекеттер де мойынұсынуы тиіс. Осындай жағдайда ғана қоғамда әділетті әлеуметтік құрылыс орнайды.

Ф.Аквинский (1225-1274). Ол құқықты үшке бөлді: мәңгілік, жаратылыстық және адамзаттық.

Мәңгілік құқық - бұл құдай орнатқан тәртіп және қасиетті жазуда көрініс тапқан.

Жаратылыстық құқық - барлық тірі жанға, соның ішінде адамға да тән өмір сүру ережесі.

Адамзаттық құқық - адамдар дұрыс өмір сүру үшін жасалынған ережелер. Бұл ережелер әрқашан өзгеріп отырады.

Ф.Аквинский пікірінше тек шіркеу ғана емес мемлекет те құдай еркімен билік етуге құқықты.

Ең жақсы билік үлгісі монархия. Монарх өз билігін шіркеуден алады. Егер бұлай болмаса бағыныштылардың монархтың билігін мойындамауына болады.

Ең жаман басқару нысандары тирания мен демократия.

3. Қайта өрлеу дәуіріндегі әлеуметтік ойлар

14

Бұл дәуірде алдыңғы орынға адамгершілік идеялары шықты. Енді адам, қоғам өмір сүруінің жаратылыстық негіздерін іздеу басталды.

Адамгершілік идеясы – бұл адамды жеке тұлға, даралық ретінде тану. Адамның бостандық пен бақытқа құқын тану.

Данте Алигьери (1265-1321). Еңбегі «Қасиетті комедия». Оның ойынша қасиетті және жаратылыстық рухтар тең. Адам әрекеті құдай нұсқауымен қатар өз санасымен де жасалынады. Құдай еркі адамдар өмір сүруінің жалпы бастамасы ғана.4. Жаңа дәуір әлеуметтік ойлары

Жаңа дәуір ақыл-ойы нақты әлеуметтік-саяси мәселелерді шешуге бетбұрыс жасады.

Н.Макиавелли (1469-1527). Еңбегі «Билеуші» және т.б.Макиавелли мемлекеттік құрылыс идеясын философиялық

және теологиялық тұжырымдардан бөліп алды.Ең жақсы мемлекет нақты кезеңде өз азаматтарының нақты

тұтыныстарын қанағаттандыра алған мемлекет.Саясатты іске асыруда билеуші аморалдық әрекеттерге де

бара алады. Мыс.: сатып алу, қастандық және т.б. Саясат қасиетті емес лас әрекет ретінде танылды.

Жан Боден. Еңбегі «Мемлекет туралы алты кітап».Мемлекет отбасы негізінде пайда болды. Мүліктік теңсіздік

мемлекеттегі табиғи жағдай. Монарх өз әрекетінде шіркеуден тәуелсіз, ол мемлекет үшін қажет талаптарды ғана орындауға құқықты.

Мемлекет құрылысына ауа райы да әсер етеді.Томас Мор (1478-1535). Еңбегі «Утопия». Утопия – арал,

онда жеке меншік жоқ. Барлық мүліктік игілік тең бөлінеді. Адамдар барлығы да жұмыс істейді. Олар өз мүдделерін орындауда қанағатты.

Томас Гоббс (1588-1679). Еңбегі «Левиафан». Жаратылыстық құқық түсінігін енгізді. Адамдар жаратылғанда бір-біріне қас болды. Сондықтан олар өздерін тежеп ұстап отыратын ұйым - мемлекет құрды. Адамдар өздерінің артық құқықтарынан бас тартып оларды мемлекетке береді. Адамдар қоғамдық шарт арқылы табиғи жағдайдан мемлекетке өмір сүру жағдайына өтті.

Ең жоғарғы билік абсолютті өзгермейтін болуы тиіс. Мемлекет жағдайында жеке бостандыққа ұмтылу қылмыс, себебі, бұл қоғамдық шартқа қарсы болып табылады.

15

Джамбаттисто Вико (1668-1744). Қоғамдық даму бір кезеңнен екіншіге көшіп отырады. Адамзат қоғамы өз дамуында үш кезеңнен өтті: «құдайлық-қасиетті», «каһармандық», «адамзаттық».

Адамзаттық кезең - адамға жеке бостандық пен меншік берді.

Шарль Луи Монтескье (1689-1755). Еңбегі «Заңдар рухы туралы».

Адам қоғамы қасиетті және жаратылыстық заңдардың бірлігі арқасында өмір сүреді. Адам көп нәрсеге тәуелді: ауа райы, дін, заң, дәстүр және т.б. Осылар бірігіп халық рухын құрайды. Әрбір қоғам өмір сүруде өз халық рухына тәуелді.

Мемлекет билігі үшке бөліну қажет: заң шығару, атқару және сот биліктері.

Мемлекеттік құрылым жер жағдайына байланысты. Үлкен аумақты - деспоттық, орта аумақты – монархиялық, кіші аумақты – республикалық басқару ыңғайлы.

Клод Гельвеций (1715-1771). Адам басында, өмірге келгенде ешқандай қасиетке ие емес. Барлық қасиеттерді ол басқа адамдармен араласу арқылы иеленеді. Адамның биологиялық және әлеуметтік тұтыныстары болады.

Мемлекет адамның еркіндігі мен жеке меншікке құқығын қамтамасыз етуі тиіс. Бұл үшін білімді монарх пен ақылды заңдар қажет.

5. Классикалық философиясы аясындағы әлеуметтік ойларГерманияда әлеуметтік-саяси ойлар философиялық

тұжырымдарға қайтарылды.Иммануил Кант (1724-1804). Еңбегі: «Мәңгілік әлемге»,

«Әдеттер метафизикасы».Адам өзін-өзі дамыту арқылы ғана табиғат оған жүктеген

істерді атқара алады.Адамға өз табиғатынан мынадай қасиеттер тән:

1) жануарлық бастама – бұл адам бойында дөрекілік, тұқымын жалғастыру, сөйлесу-шүйіркелесу және т.б. нысандарда көрініс табады; 2) адамдық бастама – бұл өз құндылықтарын жасау, басқалардан жоғары тұруға ұмтылу және т.б. түрлерде көрініс табады; 3) жеке-даралық бастама – бұл адамгершілік, моралдық, заң ережелерінде көрініс табады.

16

Құқықтық-азаматтық қоғам туралы алғаш айтқандардың бірі И. Кант болды. Бұл қоғам ақылды заңдар мен оларды іске асырудың нақты тетіктері бар қоғамдық жүйе. Мұндай қоғам барлық жер бетіне тарау қажет, себебі сыртқы көре алмайтын күштер қашан да қоғам тыныштығын бұзуға талпынады.

И.Кант «сауда рухы» түсінігін енгізді. Сауда рухы мемлекеттерді бейбіт өмір сүруге, соғысты болдырмауға мәжбүр етеді.

Гегель (1770-1831). Ақылды бастама әлеуметтік дамуды қамтамасыз ететін күш. Ақылды бастама – бұл жеке адам іс-әрекеті мен тарихтың объективті заңдарының қосындысы.

Еркіндікті пайдалану үшін оны түсіне білу керек. Еркіндікті түсіну әр халықтың мәдениетіне, оның адамгершіліктік, құқықтық және саяси ережелерінің дамуына тәуелді.

Адамзат дамуында Гегель үш кезеңді бөлді: шығыстық, антикалық және германдық.

Шығыста еркіндікке бір адам монарх ие, басқалар ондай жағдаймен келіседі. Греция мен Римде белгілі бір адамдар тобы ғана еркіндікке ие болды.

Тек герман халықтары ғана нағыз еркіндікке ие.Еркіндік – тарих, ерік, бостандық және құқыққа сүйенеді.Адамгершілік – бұл мораль мен құқық қосындысы.

Адамгершілік отбасынан басталып, азаматтық қоғам және мемлекет арқылы дамиды. Мемлекет деңгейінде адамгершілік адамзат ақылына айналады. Осы адамзат ақылы қоғам дамуындағы ең негізгі күш.

3. Әлеуметтанудың классикалық тұжырымдарының дамуы

1. Әлеуметтанудың ғылым ретінде пайда болуыӘлеуметтану негізін қалаушы О.Конт (1798-1857).

Еңбектері: «Позитивтік философия курсы», «Позитивистік катехезис», «Позитивтік философия рухы туралы талдау» және т.б.

Әлеуметтану курсының зерттеу негізі «әлеуметтік жүйе».Әлеуметтік ұйымдасудың ең өзегі отбасы. Отбасынан

тайпа, ұлт, халық өсіп шығады. Отбасының құруы қоғамның құруына әкеледі. Отбасы сонымен қатар мәдениетті сақтау, дәстүрлерді жалғастыру, қоғам бірлігін, тұрақтылығын қамтамасыз ету қызметтерін атқарады.

17

Әлеуметтік ұйымдастырудың тағы бір өзегі – бұл еңбек бөлінісі. Еңбек бөлінісінің арқасында әлеуметтік топтар құрылады, отбасылар арасында байланыс орнайды, біртұтастық және мораль пайда болады.

Адам өз іс-әрекетінде ақылды емес, сезімді басшылыққа алады. Сондықтан адам мінез-құлқын ішкі сезімі арқылы реттейтін әлеуметтік институттар қажет. Бұл салада жетекші орын дінге тиісті.

Қоғамда билік рухани және зайырлы болып бөлінуі қажет. Бұл адамгершілік беделдің дүниелік-заттық беделден бөлінуін қамтамасыз етеді.О.Конт жеке меншікті жақтады.

О.Конттың пікірінше адам ақылының дамуы үш кезеңнен өтті:1. Теологиялық кезең 1300 жылға дейін.2. Метафизикалық кезең 1300-1800 ж.ж. (Реформация, Ағарту,

Буржуазиялық төңкерістер).3. Позитивтік кезең 1800 жылдан басталады.

Ломбер Жак Кетле (1796-1874). Еңбектері: «Әлеуметтік жүйе және оны басқаратын заңдар», «Әлеуметтік физика немесе адамзат қабілеттерінің дамуын зерттеу тәжірибесі».

Кетленің ойынша тіпті жеке оқиғалар да (мыс. қылмыс) қоғамдық өмірде қайталанып отыратын заңдылыққа ие.

Кетле әлеуметтану ғылымында тұңғыш рет статистикалық әдістерді қолданды. Статистикалық әдістер нақты ақпарат алуға мүмкіндік береді деп санады. Статистикалық әдіс бұл нақты сандар мен көріністерді қолдану.

Кетле әлеуметтік факторлардың екі түрін бөліп шығарды:1) әлеуметтік константтар, бұлар әлеуметтік ахуалға

тұрақты әсер етеді. Мыс: жынысы, жасы, мамандығы және т.б.;2) кездейсоқ факторлар, бұлар орташа әлеуметтік ағымнан

ауытқушылық.Джон Стюарт Милль (1806-1873) – ағылшын пәлсапашысы.

Еңбектері: «Логика жүйесі», «Әлеуметтік философияда көрініс табатын кейбір саяси-экономикалық негіздер».

Оның ойынша қоғамда өз алдына өмір сүретін әмбебап заңдар жоқ. Ал әлеуметтік заңдар дегеніміз нақты мәдени ортада көрініс тапқан психологиялық өзгерістер.

Милль ғылыми ортада қалыптасқан: «адам табиғаты бастапқы ма, әлде әлеуметтік орта бастапқы ма?» - деген таласты шешуге талпыныс жасады.

18

Оның ойынша әлеуметтану жеке-даралық емес, бұқаралық-топтық мінез-құлықты зерттеуі қажет. Қоғам – бұл топ не ұлт сияқты бұқаралық күштер әрекеті емес, басқаша яғни кездейсоқ пайда болып отыратын қарым-қатынастар үрдісі.

2. Г.Спенсердің эволюциялық тұжырымыГерберт Спенсер (1820-1903) – ағылшын пәлсапашысы.

Еңбектері: «Негізгі бастамалар», «Психология негіздері», үш томдық «Әлеуметтану негіздері», «Әлеуметтану зерттеу пәні ретінде», «Этика негіздері» және т.б.

Спенсер жеке бостандық пен еркін бақталастық ұстанымдарын насихаттады. Қоғамның жаратылыстық дамуына кез-келген араласушылық әрекеттер өте жағымсыз жағдайларға ұрындырады деп есептеді.

Спенсер қоғам өміріндегі мемлекет ролін шектеуді жақтады. Ол тіпті мемлекет кедейлерге көмектесу, немесе болашақ ұрпаққа тәрбие беру сияқты әрекеттерден де бас тартуы қажет деп есептеді.

Спенсердің эволюциялық даму заңы үш негізге сүйенеді. Бұлар: зат, қозғалыс және күш, яғни мағынасы кез-келген затты белгілі бір күш қозғалысқа келтіреді.

Эволюция кез-келген затты біртектіліктен көптектілікке, айқынсыздықтан айқындылыққа әкеледі.

Эволюция жүйелер теңдігіне жеткенде тоқтайды. Егер жүйелер теңдігі бұзылса қоғамның жіктеліп, шашырауы басталады. Осыдан кейін жаңа эволюциялық үрдіс басталады. Сөйтіп қоғам дамуы үздіксіз қайталанып отыратын теңдік бұзылу жинақтау кезеңдерінен тұрады.

Спенсер эволюциялық үрдістің үш түрін бөліп шығарды. Бұлар бастапқы жаратылыстық, жаратылыстық және жаратылыстан жоғары. Бастапқы екеуінде қоғам табиғаттың бір бөлшегі ретінде дамиды. Ал жаратылыстан жоғары, бұл айқын дамыған ақыл-ой мен еңбек тәжірибесіне негізделген даму үрдісі.

Әлеуметтік институттар – адамдардың бірлесіп сүруін қамтамасыз ететін өзін-өзі ұйымдастыру тетіктері.

Спенсер әлеуметтік институттарды бес түрге жіктеді.1. Үй-жайлық институттар, бұлар отбасы, некелік қатынастар,

бала тәрбиесі, туыстық, көршілік қарым-қатынастар.

19

2. Рәміздік институттар, бұлар адамдар арасындағы күнделікті өзара түсіністікті қамтамасыз ететін дәстүр, талғам, рәміз және т.б.

3. Саяси институттар, бұлар топтар арасындағы жанжал-егес негізінде пайда болды. Соғыс пен егестер қоғамның топтық құрылымы мен саяси ұйымдардың пайда болуына әкелді. Бұл топқа мемлекет, құқық, әскер, полиция және т.б. кіреді.

4. Діни институттар, бұлар қоғамның рухани бірлігін қамтамасыз етеді.

5. Кәсіби-өнеркәсіптік институттар, бұлар қоғамдағы еңбек бөлінісінің нәтижесінде пайда болды. Бұған өнеркәсіп орындары, кәсіподақтар және т.б. материалдық өндіріс аймағындағы ұйымдар кіреді.

Спенсер әлеуметтік құрылымның мынадай белгілерін көрсетті:

1. Қоғам қашанда өсіп отырады, яғни адамдар саны, байлық, қор көбейіп отырады.

2. Қоғамның өсуі, оның құрылымының күрделенуіне әкеледі.3. Әлеуметтік құрылымның күрделенуі, қоғам бөліктерінің

атқаратын қызметтерінің жекеленуіне әкеледі.4. Келесі кезекте қоғам бөліктерінің арасындағы қарым-қатынас

күшейеді.5. Қоғамдық тұрақтылық, оның бөліктерінің қызметтерінің

тұрақтылығы арқасында қамтамасыз етіледі.

3. Марксизмнің әлеуметтік тұжырымдарыМарксизм тұжырымының негізін қалаушылар К.Маркс

(1818-1883) және Ф.Энгельс (1820-1895) болды.Марксизм басқа ғылыми бағыттардан, өзінің таптық

қарсылыққа бағытталуымен ерекшеленді. Егер басқа ілімдер өмір сүріп тұрған қоғамдық жүйені жаңартуға бағытталса, марксизм бұл жүйені түпкілікті жоққа шығарды.

К.Маркс пен Ф.Энгельс тұңғыш рет қоғамдық дамуды жіктеуді іске асырды. Олар қоғам дамуын бес қоғамдық-экономикалық формацияға бөлді. Бұлар: ерте дәуір, құл иелену дәуірі, феодалдық дәуір, капиталистік дәуір және коммунизм. Әрбір формация тарихи дамудың келесі кезеңі болып табылады. Бір дәуірден келесі дәуірге өткенде шаруашылық әдіс, саяси жүйе, әлеуметтік ұйымдасу және т.б. қоғамдық көрсеткіштер өзгеріске түседі.

20

Формацияның өмір сүруі өндірістік күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы теңдікке, келісімге тәуелді. Бұл екеуінің арасында қайшылық туса, әлеуметтік төңкеріс іске асырылады.

Әлеуметтік құрылымды, - Маркс, - қоғамның таптарға бөлінуі деп түсіндірді, қоғамның таптарға бөлінуінің себебі еңбек бөлінісі мен жеке меншік.

Үстемдік етуші тап негізгі өндірістік құралдарды, еңбек бөлінісі мен заттық құндылықтарды өз бақылауында ұстайды. Белгілі бір тапқа жату тегі адамның қоғамдағы орнын айқындайды.

Қоғамның басқа мүшелері үстемдік етуші тапқа өз еңбек күшін сатып өмір сүреді.

Екі таптың экономикалық мүдделері қарама-қайшы болғандықтан, олардың арасында таптық күрес пайда болады. Таптық күрес қоғамдық дамудың қозғаушы күші болып табылады.

Қоғамдық тап біртекті, айырмасыз тобыр емес. Таптың өз ішінде де өмір үлгісіне, діни сеніміне, ұлтына және т.б. ерекшеліктеріне қарай айырмашылықтар болады.

К.Маркс пен Ф.Энгельстің әлеуметтік егес тұжырымы батыс әлеуметіне үлкен әсер етті.

4. Классикалық әлеуметтанудың жаратылыстық тұжырымдары

1. Әлеуметтік-дарвинистік тұжырымдарЛюдвиг Гумплович (1838-1909). Еңбектері: «Нәсілдік

күрес», «Әлеуметтану негіздері» және т.б.Оның ойынша қоғам – бұл үстемдік. Өмір сүру үшін бір-

бірімен аяусыз күрес жүргізіп отыратын адамдар топтарының жиынтығы.

Әлеуметтанудың орталық зерттеу объектісі әлеуметтік топтар.

Гумплович барлық әлеуметтік топтарды екіге бөлді:1) Қарапайым топтар, бұлар этникалық және антропологиялық

белгілерге негізделіп құрылған топтар. Мыс.: тайпалар, ұлттар.

2) Күрделі топтар, бұлар көпқырлы, яғни саяси, экономикалық, әлеуметтік жіктелуге негізделген топтар. Мыс., таптар, мемлекеттер.

21

Қоғам, бұл бір әлеуметтік топтың екінші бір топты жаулап алуының өнімі.

Адамдарға өмірге келгеннен бір-бірін жек көру сезімі тән. Бұл тайпалардың, ұлттардың, нәсілдердің үздіксіз қақтығысына әкеледі.

Қоғамның даму барысында әлеуметтік топтар арасындағы егестер жойылып кетпейді, тек басқа нысан алады. Егестің таза күш қолданудан гөрі экономикалық, әлеуметтік нысандары дамиды.

Барлық қоғамдық үрдістердің негізгі себебі, адамдардың өз заттық игіліктерін көбейтуге ұмтылысы.

Экономикалық тұтынысты қанағаттандыру көндіру мен күш қолдану арқылы ғана мүмкін болады.

Гумпловичтің көптеген көзқарастары реакциялық (жою, жек көру) сипатта болды. Оның көзқарастары тирания, агрессия сияқты әлеуметтік жауыздықты ақтауда қолданылды.

Уильям Самнер (1840-1910).Эволюция – бұл өмір сүру үшін күрес үрдісі. Бұл күрес

адамдарға жаратылыстық тән. Әлеуметтік теңсіздік жаратылыстық жағдай және өркениеттің дамуы үшін өте қажет. Жаратылыстық сұрыптау әлеуметтік сұрыпталу негізі.

Қоғам дамуының бастамасы оның салт-дәстүрі. Салт-дәстүр әлеуметтік топтың ойлау қабілетін, өмір үлгісін, бұқаралық мінез-құлқын қалыптастырады.

Адам іс-әрекетінің негізгі қозғаушы бастамалары аштық, жыныстық қызығушылық, қорқыныш және басқаларды қорлауды жақсы көрушілік.

Самнер «біз - топ» және «олар - топ» деген ұғымдарды енгізді. «Біз - топ» ұғымы бірлікті білдірсе, «олар - топ» ұғымы жаулықты білдіреді.

2. Психологиялық тұжырымдарЛестер Уорд (1841-1913) – американ зерттеушісі. Еңбегі:

«Қолданбалы әлеуметтік ғылым». Уордтың пікірінше негізгі әлеуметтік тұтыныс адам

қасіретін әлсірету болып табылады. Сондықтан бақытты болуға ұмтылу барлық әлеуметтік қозғалыстар негізі және мұны барлық діни-адамгершілік жүйелер де жақтайды.

Уорд әлеуметтік ілімге «әмбебап әлеуметтік күштер» ұғымын енгізді. Бұлар мыналар: 1) жағымды күштер, мыс., рақат

22

алуға ұмтылу; 2) жағымсыз күштер, мыс., қасірет шегуден қорқу; 3) туындатушы күштер, мыс., жыныстық немесе туыстық сезімдер.

Бұл әлеуметтік күштердің барлығын негізі психикаға, яғни санаға тәуелді. Сондықтан әлеуметтік зерттеу негізі психологиялық зерттеу болуы тиіс.

Жеке адам мінез-құлқы, оның табиғи қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған. Даралықтың табиғи қажеттіліктері ең негізгі екі топ айналасына жинақталады. Бұл топтар: 1) аштық пен шөлді қанағаттандыру; 2) жыныстық тұтынысын қанағаттандыру.

Бірінші топ еңбек пен алдауды тудырады. Өз дамуының басында адам хайуанаттарды алдап өзіне тамақ етсе, енді байлыққа ие болу үшін бірін бірі алдайды.

Екінші топ жыныстық, ата-аналық, туыстық сезімдерді тудырды. Сонымен қатар бұлардың әрқайсысына сәйкесті жек көру сезімдері пайда болды.

Уорд өркениеттің психикалық факторларын өмірге әкелді. Бұлар үш топқа бөлінеді: 1) Субъективті факторлар, бұлар сезім, ерік, мінез-құлық және

т.б.2) Объективті факторлар, бұлар ақыл, интуиция, шығармашылық

рух, жаңалықтар ашу және т.б.3) Әлеуметтік жасандылық (синтез), бұлар саяси, экономикалық,

әлеуметтік жүйелер.Уорд әлеуметтік билікке (социократия) сүйенген қоғамдық

жүйе тұжырымын жасады. Бұл жүйе әлеуметтік күштерді ғылыми бақылауға негізделген.

Уильям Мак-Дугалл (1871-1938) – Гарвард университетінің профессоры. Оның ойынша психология барлық әлеуметтік ғылымдар үшін негіз болып табылады.

Мак-Дугаллдың пікірінше адам мінез-құлқының қозғаушы күші инстинкті болып табылады. Сол себепті барлық әлеуметтік ғылымдар негізі «инстинкті психологиясын» зерттеу болуы тиіс.

Мак-Дугаллдың пікірінше инстинкті – бұл даралықты белгілі бір әлеуметтік объектілерге назар аударуға және соларға қатысты белгілі бір әрекеттер істеуге еріксіз көндіретін табиғи сезім.

Инстинкт адам баласына мұрагерлік арқылы беріледі және екі құрамдас бөліктен тұрады. Афференттік бөлік әртүрлі заттар

23

мен оқиғаларды қабылдауды қамтамасыз етеді. Эфференттік бөлік осыларға қатысты адамдар мінез-құлқы мен әрекетін қамтамасыз етеді.

Мак-Дугалл 20 шақты негізді инстинктілерді бөліп шығарды. Мыс., қызығушылық, төбелесқұмарлық және т.б.

Оның пікірінше әрбір инстинктіге сәйкесті сезім болады. Мыс., қашу инстинктісіне қорқыныш сезімі негіз болады, ал төбелесқұмарлық инстинктісіне ашу-ыза сезімі негіз болады және т.б.

Адамның рухани дамуы барысында инстинктілер арасында теңсіздік сатысы (иерархиялық саты) қалыптасады. Ең жоғарғы инстинкті-эгоистік инстинкті. Бұл адамның мен, өзім деген сезімдерін қалыптастырады.

Инстинктивизм тұжырымдамасы әлеуметтану ғылымының дамуына үлкен үлес қосты. Бұл тұжырым адамдар психологиясы мен мінез-құлқының табиғи-мұрагерлік қалыптасқан бөліктерін зерттеуге мүмкіндік берді.

Гюстав Лебон (1841-1931) француз зерттеушісі.Лебон өз зерттеулерін тобыр, ұлт, халық, нәсіл

психологиясына арнады. Тарихи үрдіс бірін-бірі алмастырып отыратын заңдар арқылы жүреді. Бұл заңдар ұлт, халық психологиясына негізделеді. Әрбір ұлттың тұрақты рухани құрылымы болады. Осы рухани құрылым оны басқалардан ерекшелендіреді, оның өзіне ғана тән өнерін, сенімін және т.б. тудырады.

Лебонның пікірінше XIX-XX ғ. Еуропа қоғамында «тобыр дәуірі» басталды. Бұл дәуір даралықтардың саналы іс-әрекеттерін тобырдың санасыз әрекеттерімен алмастырды.

Лебон тобырға тән мынадай белгілерді көрсетті: жалпы идеяның болуы, өз күшінің мықтылығына сенім, жауапкершілік сезімін жоғалту, төзімсіздік, сендіруге тез көну, қауіпті іс-әрекеттерге бейімділік, өз жетекшілері артынан санасыз ілесу.

Тобыр «рухани бірлік» заңына бағынады. Бұл заң адамды санасыз құралға айналдырады.

Лебон тұжырымына сай тобыр негізінен екі топқа жіктеледі:1) әртекті тобыр, мыс., көшедегі топтар немесе парламент

жиыны;2) біртекті тобыр, мыс., діни секта, әлеуметтік каста және т.б.

24

Нәсілді зерттеуде Лебон, олардың арасындағы айырмашылықтарды іздеді. Оның ойынша әрбір нәсіл тек қана анатомиялық емес, сонымен қатар өте үлкен психологиялық та айырмашылыққа ие. Сондықтан нәсілдер араласуы ешқандай мүмкін емес нәрсе.

3. З.Фрейдтің психосұрыптау тұжырымы Зигмунд Фрейд (1856-1939). Еңбектері: «Тотем және табу.

Ерте мәдениет пен дін психологиясы», «Бұқара психологиясы және адам даралығын сұрыптау».

Адам өмірінде басты мәнге сана мен әлеуметтік орта ие емес. Басты мәнге биологиялық-табиғи қажеттіліктер ие. Оның ойынша дүниеге келгеннен әрбір адамға инцеста (қан араласушылық), каннибализм (адам жеу) және кісі өлтіру негіздері салынған. Әдетте бұлар санада тығылып тұрады және қажет болғанда тез сыртқа шығады. Мыс., адам соғысқа тез үйренеді.

Жеке адамның рухани дамуы адамзат дамуын қысқаша қайталайды. Сондықтан әрбір адам өз ата-бабаларының қасіретін арқалап жүреді.

Адам өмірінде ең бастама болып табылатын екі ғаламдық инстинкті бар. Бұлар: Эрос (жыныстық инстинкті, өмір инстинктісі, өзін-өзі сақтау инстинктісі) және Танатос (өлім инстинктісі, жаулық инстинктісі, жою инстинктісі).

Адамзат өмірі Эрос пен Танатос күресінің қорытындысы болып табылады. Эрос пен Танатос бірлігі мен күресі әртүрлі әлеуметтік топтар, халықтар мен мемлекеттер іс-әрекеттерін айқындайды.

Фрейдтің ойынша адам санасының бұзылуы оның жыныстық қалауы мен қоғамдық шектеу арасындағы егестен туады. Санасы бұзылған адам өз өмірін ғана емес басқалар өмірін де бүлдіреді. Әлеуметтік өмірде санасы бұзылғандар үлкен топ. Сондықтан әлеуметтік даму жыныстық инстинктіге тәуелді болып қалады.

Фрейд жыныстық тойымсыз ұмтылысты, яғни нәпсіқұмарлықты либидо деп атады.

Либидо адам мінез-құлқын құрамдайтын негізгі күш. Тек нәпсіқұмарлар ғана үлкен жетістіктерге жете алады. Либидо адамның даралық, ерекшелік, талапкерлік, билікқұмарлық қасиеттерін қалыптастырады.

25

Оның ілімі адамзат өмір сүру мүмкіндіктерін жеке адамдар нәпсіқұмарлығымен айқындады.

Фрейдтің психосұрыптау тұжырымының негізін үш ұстаным құрады. Бұлар: тұрақтылық ұстанымы, рақат алу ұстанымы және шыншылдық ұстанымы. Осы ұстанымдардың жиынтық әрекеті жеке адам қалыптасуы мен өмір сүруін қамтамасыз етеді.

Фрейд ойынша адамның барлық сезімдері өз табиғатынан қарама-қайшы болады, яғни адам өмірі дегеніміз қайшылықтар күресі. Осыдан келіп әлеуметтік қарым-қатынастар егесі туындайды.

Адамзат қалыптасуын Фрейд былай түсіндіреді. Басында әртүрлі адамдар қауымын қатал әке басқарады. Ол белгілі бір жасқа жетіп, жыныстық қарым-қатынасқа дайын болған өз ер балаларын не өлтіріп, не қуып жіберіп отырды. Соңынан ағайындылар өз әкелерін өлтірді. Бұл грек мифологиясында да бар. Мыс.: Зевс, Аид, Посейдонның өз әкелері Кронды өлтіруі. Соңынан өз әрекеттері өз бастарына келеді деп қорыққан олар инцеста мен каннибализмге тиым салды. Осыдан келіп табу және т.б. ережелер қалыптасты. Бірақ адам санасында нәпсіқұмарлық пен адам өлтіруге құмарлық сақталып қалды.

5. Классикалық әлеуметтану қоғамдық-әлеуметтік тұжырымдары

1. В.Паретоның әлеуметтік жүйесіВильфредо Парето (1848-1923). Негізгі еңбегі «Жалпы

әлеуметтану трактаты».Паретоның ойынша әлеуметтану химия, математика,

физика сияқты нақты ғылыми сала болуы тиіс.Әлеуметтік орта әрқашанда бұзылып және қайта

қалыптасып отырады.Парето адам сезімдері тұрақты элементтердің екі тобынан

тұрады деп көрсетті. Парето оларды резидуи деп атады.Бірінші топ жинақтау, құрастыру сезімдері. Адам әрқашан

әртүрлі заттар құрастырып содан ләззат алады. Барлық әлеуметтік өзгерістер осы топ элементтеріне негізделеді.

Екінші топ сақтау сезімдері. Адам өзінде бар нәрсені сақтауға құмар болады. Бұл топ элементтері әлеуметтік өмірдің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

26

Парето әлеуметтану ғылымына үш теория енгізді: идеология теориясы, әлеуметтік жіктелу теориясы және элита теориясы.

Идеологияны адамдар өздерінің шын мақсаттарын бүркемелеу үшін пайдаланады. Идеологиялық бүркемелеуді Парето деривация терминімен белгіледі.

Деривация төрт сыныпқа бөлінеді. Бірінші сынып бір нәрсені абсолютті шындық ретінде көрсету, яғни бұған шәк келтіруге болмайды. Бұлар соңынан идеологиялық догмаға айналады.

Екінші сынып, белгілі бір беделге ысырыла салады. Әдетте өзінен анықтау мүмкін емес беделдер алынады.

Үшінші сыныпты қоғамдық сезімдер мен пікірге иек арту құрайды. Соңынан адамдар өздері осыны қалады делінеді.

Төртінші сыныпты тек қана жалаң сөздерге негізделген дәлелдер құрайды. Мұндай жағдайда адам басқаларды сендіре білетін, шешен болса жетіп жатыр. Себебі идеологияны ғылыми сұрыптау мүмкін емес.

Адамдар өз табиғатынан барлық қасиеттері бойынша тең болып жаратылмайды. Ерекше қасиеттерді иеленген адамдар тобы басқалардан жоғары тұрады. Бұларды Парето элита деп атады.

Элита екі топқа бөлінеді. Бірінші топ тікелей немесе жанама түрде қоғамды басқаруға қатысады. Екінші топ өнер мен ғылымда қалыптасады.

Элита өзгеріске түсіп отырады, яғни төменнен талантты адамдар келеді және кейбір элита мүшелері төменге түсіп кетуі мүмкін.

Басқару үрдісіне қатысатын элита әлсін-әлсін ауысып отырады. Парето бір-бірін алмастырып отыратын екі элитаны «арыстандар» мен «түлкілер» деп атады. «Арыстандар» қатал, шешімкер басқарушылар. Қоғам олардың басқаруынан шаршаған кезде, орнына «түлкілер» келеді. «Түлкілер» жұмсақ, ымыраға келуге бейім басшылар.

Паретоның әлеуметтік тұжырымы пессимизмге толы. Ол қоғам дамуын қылмыс, зорлық, алдау, билікке талас, қастандық, арсыздық қасиеттерімен сипаттады. Адамгершілік, оның ойынша алдамшы қиял ғана. Себебі қоғам дамуы өз билігін сақтап қалу үшін аяусыз күресетін, арсыз саясатшылар қолында.

27

2. Формалды әлеуметтануВильгельм Дильтей (1833-1911). Еңбектері: «Рухтар туралы

ғылымға кіріспе».Басқа адамдар мен басқа кезеңдерді түсіну үшін соларға

қатысты жазба құжаттарды зерттеу қажет.Барлық қоғамдық даму кезеңдерінің негізгі нұсқасы – жеке

адам, даралық.Жеке сана – тарихи сана - сезімнің бастамасы.Дильтейдің пікірінше топтар, саяси партиялар мен мемлекет

шығуы әртүрлі психикалық күштер әсерінен болды. Бұл күштер ішінде ерік ерекше орын алады.

Қоғамның әлеуметтік құрылымы адамдардың ғана ерекшеліктерімен туындайды.

Әлеуметтік білімнің екі маңызды құрамдас бөлігі бар: 1) нақты қоғамдық-тарихи білім, 2) жеке-құндылықтық білім.

Георг Зиммель (1858-1918). Зиммель қала, отбасы, жыныстық қарым-қатынас, әлеуметтік жіктелу, билік, әлеуметтік егес мәселелерін зерттеді.

Оның пікірінше әлеуметтану қоғамдағы ұсақ үрдістерді зерттеуі қажет. Себебі маңызды қоғамдық құрылымдарды осылар құрайды. Ұсақ үрдістер (микропроцессы) – бұл күнделікті әлеуметтік қарым-қатынастар мен оқиғалар. Әлеуметтану әлеуметтік теория мен әлеуметтік метафизикаға бөлінеді.

Әлеуметтік теорияның зерттеу пәні әлеуметтік нысандар мен мазмұн болып табылады.

Әлеуметтік метафизика жекелеген зерттеулерден құралады.Әлеуметтік нысан атқаратын мақсаттар мыналар: 1) нысан

бірнеше мазмұнды біріктіріп біртұтас жүйеге айналдырады, 2) біртұтас жүйеге айналған бұлар әлеуметтік өмірдегі басқа мазмұндардан алшақтайды, 3) нысан мазмұнды түсінуге мүмкіндік беретін құрылымдық сипатқа түсіреді.

Зиммель әлеуметтік нысандарды жүйелеп, оларды бірнеше топтарға бөлді.

1) Әлеуметтік өмір нысандары: үстемдік, бағыныштылық, бақталас, еңбек бөлінісі, ұйымдар құру және т.б. бұл нысандар адамдар топтары арасындағы қарым-қатынастарда көрініс табады.

2) Әлеуметтік түр. Адам әлеуметтік қарым-қатынастар барысында әртүрлі сапалар жиынтығы әлеуметтік түрді қалыптастырады.

28

3) Келесі әлеуметтік нысан – бұл даму үрдісі. Даму үрдісі жеке-даралық жауапкершілік пен мінез-құлықты қалыптастырды. Адамзат дамуы барысында қандас-туыстың ұйымдастыру азаматтық қоғаммен алмастырылды. Ал азаматтық қоғам адамнан жеке жауапкершілікті талап етеді.

Кез-келген адамдар тобының біртұтастығы жеке жауапкершілікке байланысты.

Зиммель ақшаның әлеуметтік қызметін зерттеумен айналысты. Оның «Ақша философиясы» атты еңбегі бар. Ақшаның пайда болуы жеке адам бостандығының дамуына, әлеуметтік топтардың динамикалық дамуына, азаматтық қоғам қалыптасуына үлкен әсер етті.

Зиммель тұжырымының негізгі ұғымдары ақылдың дамуы мен ақшаның пайда болуы. Зиммельдің пікірінше бұл екеуі не өзіндік сана, не өзіндік мінезге тән емес. Бұлар кез-келген ахуалға, кез-келген құндылыққа бейімделіп кете алады.

6. Әлеуметтік білім құрылымдалуы

Әлеуметтану ғылым ретінде тек XIX ғасырда пайда болған деп есептелінеді.

Огюст Конт (1798-1857) әлеуметтанудың негізін қалаушы болып табылады. Оның «Позитивтік философия курсы» атты еңбегі бар.

Конттың пікірінше әлеуметтану әлеуметтік статиканы және әлеуметтік динамиканы зерттеуі тиіс.

Әлеуметтік статика - қоғамдағы өмір сүріп тұрған құрылымдар. Әлеуметтік динамика - әлеуметтік өзгерістер үрдісі. О.Конттың пікірінше әлеуметтану қоғамды эволюциялық жолмен өзгертетін ғылым болуы тиіс.

Қоғамның нақты құрылымын зерттеуде Конт оның негізгі элементі ретінде отбасын алады. Адам отбасында жаратылыстық жағдайда болады. Осы жағдай барлық қоғамдық қатынастардың жаратылыстық негізі болып табылады.

Әлеуметтану қоғамды эволюциялық жолмен өзгертуде адам ақылына (интеллектуальдық эволюция) сүйенеді. Адам ақылы өз дамуында үш сатыдан өтті; 1) теологиялық, қоғамдағы өзгерістер қасиетті күштер әсерінен деп түсіндіріледі; 2) метафизикалық қоғамдағы өзгерістер абстрактылы-философиялық ұстанымдар көмегімен түсіндіріледі; 3) позитивті-ғылыми, бұл кезеңде адам

29

ақылы реалды-шыншыл фактілерді зерттеуге тоқталады. Осылайша адам ақылының үш кезеңді дамуы туралы О.Конт заңы жалпы әлеуметтік даму теориясы болып табылады.

1. XX ғ. басындағы классикалық әлеуметтануКлассикалық әлеуметтану екі еуропалық социологтар М.Вебер

және Э.Дюркгейм есімдерімен байланысты. Олар әлеуметтану ғылымының осы кезеңге дейінгі дамуының алдын анықтап берді.

Макс Вебер (1864-1920) неміс социологы. Еңбектері: «Протестанттық этика және капитализм рухы»; «Негізгі әлеуметтік түсініктер»; «Әлеуметтік-ғылыми және әлеуметтік-саяси танымдардың объективтілігі». Вебердің пікірінше барлық қоғамдық институттар, құрылымдар, мінез-құлық нысандары оларға адамдар берген мән-мағына нәтижесінде реттеліп отырады. Адамның субъективті мәні жалпыға айналып үлгілі түр (идеальный тип) пайда болады. Әлеуметтану дегеніміз адамдардың әлеуметтік әрекетін реттеп отыратын осы үлгілі түрлер туралы ғылым. Әлеуметтік әрекет кезінде даралық өз «Мен» дегенін іске асырады. Міне осы жерде әлеуметтану жаңағы «Мен» деген тұрғыдағы әлеуметтік әрекеттің қоғамдық үлгіге сәйкес болуын қамтамасыз етеді.

Эмиль Дюркгейм (1859-1917) француз ойшылы. Оның ілімінің негізінде «социологизм» тұжырымдамасы жатыр. Э.Дюркгейм пікірінше қоғам негізінде ерекше бір «ақиқат» бар. Ол адамдарды біртұтас етіп біріктіріп, олардың арасында байланыс орнатады. Сондықтан ол «ақиқаттың» өз жалпы және дара заңдары бар. Міне осы заңдар әлеуметтанудың зерттеу пәні. Себебі бұл заңдар бар қоғамдық көріністердің мінезі мен мәнін ашады. Бұл «ақиқат» қоғамның жеке мүшесіне өз байламдарын «күтініс», «талап», ұстаным, мораль және т.б. түрлерде тоқтады. Міне осы жекеден шығатын (себебі «ақиқат» мәнін жеке адамдар әрекеті толықтырады) жалпы байланысты Э.Дюркгейм «әлеуметтік факт» деп атады. Әлеуметтану әлеуметтік фактілер жөніндегі ғылым ретінде ерекше ақиқатты қарастыра отырып жеке адамды да нақты тұлға ретінде көрсетеді. Дюркгеймше айтқанда біздің барлығымыз да қоғам үшін белгілі бір мәнге иеміз. Әлеуметтану бізге осы жалпы ақиқатқа біздің әрқайсысымыздың кірігуімізге, әрқайсысымыздың өз шындығымызды әкеліп қосуымызға көмектеседі. Мысалы, Э.Дюркгейм үлкен статистикалық материал мен әлеуметтану

30

әдістердің үлкен жиынтығын қолдана отырып зерттеген өзіне-өзі қол салушылар (суицид) мінез-құлқы және қоғамдық мінез-құлықтың аномия құбылысын ашуға көмектесті.

2. Қазіргі әлеуметтік теорияларҚазіргі әлеуметтану бірнеше мектептер мен бағыттарға

бөлінеді. Олардың көпшілігі бірін-бірі толықтырып, дамытып отыр. XX ғасыр әлеуметтануында үш бағыт біріктіріледі: функционализм, конфликтологиялық (дау-жанжал) әлеуметтану және символикалық интеракционизм.

Функционализм Конфликтологиялық әлеуметтану

Жалпы қоғам бір-бірімен тығыз байланысқан компоненттерден тұрады; олар бір-бірімен тығыз өзара әрекетке түседі және осы арқылы бүкіл жүйенің өмір сүруін қамтамасыз етеді.

Әлеуметтік топтар арасындағы дау-жанжалдар қоғамның жаратылыстық жағдайы болып табылады, әлеуметтік өмір дегеніміз билік үшін күреске негізделген тоқталмайтын үрдіс.

Қоғам сыртқы ортаға бейімделген өз институттарын дамытады. Осы арқылы бүкіл жүйенің өмір сүру қабілетін арттырады.

Әрбір қоғамда материалдық құралдар мен қорлар бөлінгенде теңсіздік орын алады.

Барлық әлеуметтік көріністер мен фактілер олардың қорытындысы тұрғысынан қарастырылуы тиіс.

Әлеуметтік құрылымдар бір әлеуметтік топтардың басқаларға қатысты артықшылығын бекітеді. Жоғарыда тұрған топтар қоғамды өз үстемдігін бекіту үшін сәйкестендіріп ұйымдастырады.

Мінез-құлықтың тұрақсыз (дисфункция) нысандары мен институттар қоғамның өзін-өзі дамытуына қауіп төндіреді. Осындай мінез-құлық нысандары мен институттар

Әрбір әлеуметтік әрекет бір қоғамдық элементтерге пайда әкеліп, екіншілеріне зиян тигізеді.

31

бақылауда болуы және жойылуы тиіс.

Символикалық интеракционизмЖеке тұлғалар әлеуметтік өзара әрекет мәнін түсінуге ұмтылады. Әлеуметтік әрекет мәні алдын-ала белгіленген мәнге ие болмайды. Әлеуметтік мәндер әрқашан өзгеріп, тербеліп тұрады.

Әлеуметтік актіні (мінез-құлық көрінісі) түсіндіру үшін, осы актіні іске асырушылар мінез-құлқының мәнін түсіну қажет.

Таблицада көрсетілген өте кең жалпыланған бөлініс екенін ұмытпау қажет. Сондықтан қазіргі әлеуметтанудың кейбір теориялары көрсетілген бағыттардың бірде-біріне сыймайды. Осылай бола тұрса да бұл үш парадигма қазіргі әлеуметтану алдында тұрған проблемаларды көруге көмектеседі.

а) Чикаго мектебіӘлеуметтануды тек қана теориялық емес, сол сияқты

тәжірибелік мәні де бар ғылымға айналдыруға Чикаго мектебінің социологтары көп еңбек сіңірді.

Роберт Парк (1864-1944) - әлеуметтік-экологиялық теорияның негізін қалаушы. Парк адамдардың ұжымдық мінез-құлқын олар өздері құрған ортамен тығыз байланыстыра отырып зерттеді. Бұл ортаны Парк «биотикалық орта» (биологиялық емес) деп атады. Биотикалық ортаның биологиялықтан айырмашылығы, ол өзіне әлеуметтік-психологиялық және мәдени факторларды қосады. Даралықтар белгілі бір кеңістікті («зона») басып алып, сонда орналасады. Экономикалық, саяси, мәдени сияқты таза әлеуметтік көріністер популяция мен ортаның өзара әрекетінің экологиялық негізінде өсіп шығады.

Осы мағынада қазіргі мегаполистер мен қала шоғырлары қатал биотикалық және экологиялық заңдарға бағынады. Бұл қала жобаларында көрініс табады. Парк қаланы зоналарға бөлудің социо-мәдени моделін ұсынады. Бұл бойынша әртүрлі қоғамдастықтар қала аумағында концентрациялық шеңберлер түрінде орналасады. Әрбір «зона» өз функциясына, әлеуметтік құрамына және кәсіби бағдарына ие болады.

32

Парктің экологиялық социологиясы қоғам құрылымындағы қатал детерминирланған заңдылықтарды (өз құрамында биологиялық және әлеуметтік факторларды ұштастыратын) көруге мүмкіндік берді.б) Функционалистік әлеуметтану

Р.Мертон (1912 ж. туған). Қоғам түгелімен және оның жеке бөліктері олардың қызметтері (функция) арқылы бекітілген тығыз өзара байланысқа ие. Функционалистер қоғамды көптеген бөліктерден тұратын организм ретінде қарастырады. Әрбір бөлік өз қызметін атқарады, әрі олардың арасында айырмашылық көп болған сайын бір бөліктің екіншісін ауыстыруы қиындай түседі.

Г.Спенсер функционализм негізін қалады, ал Э.Дюркгейм оны әрі қарай дамытты.

Қазіргі функционалистер Т.Парсонс, Р.Мертон, К.Дэвис осылардың ізбасарлары. Олардың негізгі еңбегі қоғам бөліктерін анықтау, қоғамдық қызметтердің керекті және керексіздерін бөліп көрсету, қоғамның органикалық біртұтас болып табылатын ұйымдасу ретін анықтауда. Қазіргі функционализмнің теоретикалық шеңберін анықтайтын бас пункт: 1) Қоғам-бұл біртұтас болып біріктірілген бөліктер жүйесі. 2) Қоғамдық жүйелер өз тұрақтылығын құқық қорғау органдары мен сот сияқты ішкі бақылау механизмдерінің арқасында сақтайды. 3) Қоғамға тұрақсыздық әкелетін қызметтер (дисфункция) болады, бірақ олар өз-өздерін жояды және ақыр соңында қоғамнан кетеді. Мыс. 60 ж. американ қоғамына радикалдар мен хиппи көп жаңалық әкелді: қоршаған орта проблемасына жаңа көзқарас, жоғары билікке сенімсіздік, ерлер мен әйелдердің анағұрлым ашық киім стилі және т.б., бірақ бүгінде оларды истеблишмент жұтып қойды. 4) Өзгерістер әдетте революциялық емес бірте-бірте жаңару мінезінде болады. 5) Әлеуметтік ынтымақтастық (интеграция) немесе қоғамның берік екендігін сезіну елдің көптеген азаматтарының құндылықтардың біртұтас жүйесіне табынуы негізінде құрылады. Бұл біртұтас құндылықтар жүйесі қоғамдық жүйе үшін тіреу болып табылады.в) Конфликтология (дау-жанжал) теориясы

Конфликтология теориясы, таптық жанжал қоғам өзегінің өзінде деп есептеген К.Маркс еңбектерінің негізінде пайда болды. Таптық жанжал себебі мынада, адамдар экономикалық жүйедегі жағдайына байланысты әртүрлі топтарға бөлінген.

33

К.Маркс пікірінше таптық күрес көптеген саяси жанжалдар көзі болып табылады. К.Маркс теориясына сәйкес таптық жанжал тарихтың қозғаушы күші болып табылады.

Қазіргі уақытта конфликт теорияларының әртүрлі варианттары ұсынылды. Қазіргі теориялар ішіндегі ең мәндісі неміс социолог-ғалымы Р.Дарендорф теориясы. Ол К.Маркстің «қоғамдағы негізгі жанжалдасушы таптар – экономикалық белгісіне байланысты ұйымдасқан таптар»,- деген пікірін жоққа шығарады. Р.Дарендорфтың ойынша әлеуметтік жанжалдың ең басты себебі бір адамдардың басқалар үстінен билікке ие болуы. Негізгі жанжал билік иелері мен одан тыс қалғандар, бірақ билік иеленуге әбден мүмкіндігі барлар арасында пайда болады.

Р.Дарендорф конфликт теориясының мына негізгі мәндерін құрамдады: 1) Кез келген қоғамның басты бейнесі үстемдік, жанжал және

жаныштау болып табылады.2) Қоғамдық құрылым адамдардың бір тобының екінші топ

үстінен билігіне негізделген. Мыс.: бизнесмендер жұмысшылар үстінен, офицерлер солдаттар үстінен, оқытушылар студенттер үстінен билікке ие.

3) Осындай әрбір топтың, ол оны түсінсе де, түсінбесе де жалпы мүддесі бар. Әртүрлі топ мүшелерінің мүдделері әртүрлі және қарама-қайшылықта. Мыс.: өз кірісін көбейтуге мүдделі іскер адамдар мен қоршаған ортаны қорғау қозғалысының белсенділері арасында әрқашан да жанжал туып отырады.

4) Адамдар өз жалпы мүдделерін түсінгенде олар қоғамдық топ құра алады. Мыс.: кәсіподақ қозғалысы нысанында.

5) Қоғамдағы жанжал мынадай жағдайларда өте күшейеді: а) барлық билік түгелімен тек аздаған адамдар қолында ғана шоғырланған, ал қалғандар одан толығынан қол үзген; б) биліктен қол үзгендер оны алудың өзге мүмкіндігіне ие болмаған жағдайда; в) адамдар ерікті түрде саяси топтар құра алмаған жағдайда.

г) Символикалық интеракционизмСимволикалық интеракционизм XX ғ. 20-шы жылдарында

пайда болып, көптеген әлеуметтік мектептердің өмірге келуіне әсер етті. Бұл бағыттың аталуын теоретикалық әлеуметтануда былай деп түсіндіреді.

Символикалық деген термин бұл әлеуметтік мектептің «мән» түсінігіне акцент қоятынын білдіреді, ал әрекетке түсуші

34

тұлғалардың осы мәнге сәйкес өзара әрекеттерін «интеракция» термині білдіреді.

Символикалық интеракционизмнің негізін қалаушы американдық социолог Герберт Мид (1863-1931). Бұл теорияның үш негізгі тірегі бар.

1) Кез-келген әрекет пен мінез-құлық актісі әрекет етуші субъекті өз әрекетіне берген мән негізінде пайда болады. Қысқаша айтқанда, біздің мінез-құлқымыз біз оны кей уақыттарда сезінбесек те мәнге ие. Бұл мән де жалпы әлеуметтік символдарға ие. Мыс.: әскери әрекетке қатыспау жалпы символикаға сай қорқақтықты білдіреді. Ал басқа бір жеке адам үшін бұл саналы түрдегі пацифизм (зорлыққа қарсылық) болуы мүмкін, яғни тіптен өзге символ. Ал бұл да жалпы қоғамдық символика болып табылады. Яғни бірінші де, екінші де жағдайларда мінез-құлық актісінің артында қоғамдық символдар тұр.

2) Қоғам соған тұрақтайтын символдар адамдардың өзара қарым-қатынасы әсерінен туады. Адам әрқашан да басқа адамдардың өзі туралы пікірінің әсерін сезінеді және соған тәуелді.

3) Адамдар іс-әрекет үрдісінде символдар мәнін түсінеді немесе түсіндіреді, сол сияқты оны өзіне өлшеп көреді. Осы үрдіс адамның даралықтылығын құрамдайды және өзара әрекет негізі қызметін атқарады.

Мінез-құлық актісінде адам өзіне «мәнді символ» табады. «Мәнді символды» адам өз санасының ішінде анықтайды, ал өз кезегінде адам санасы сыртқы дүниеден келген мәндермен толықтырылады.

Г.Мид мынадай даралық формуласын ұсынды: SELF = I + MESELF – даралық; I – бұл адамның қоғамнан жасырып ұстайтын жеке санасы, оның өзі де біле бермейтін интуициясы, инстинктісі; ME – адамның қоғамдық мәнмен байланысқа түсетін санасы.д) Айырбас теориясы.

Д. Хоманс (1910 ж. туған). Бұл теория өкілдерінің пікірінше қоғамдағы адамдар мінез-құлқы дегеніміз құндылықтармен үздіксіз айырбас жасау. Адамдар оларды қарым-қатынас жасауға мәжбүр ететін белгілі бір мүддеден шыға отырып қана қарым-қатынасқа түседі.

35

Әлеуметтік мәні бар нәрселердің барлығы да айырбас пәні болып табылады. Қоғамда «айырбасқа» жататын құндылықтар шкаласы пайда болады және адамдар мінез-құлқы осыған қатал бағытталады. Мыс.: адамның сыртқы сұлулығы жақсы өмірге; интеллектуалды күш-қуаты (потенциал) – материалдық жағдайға айырбасталады.

Осылайша әрбір жеке адамның құндылығы оның айырбас жасайтын сапаларына орай бағаланады. Шын өмірде ешқашан да тең айырбас болмайды. Айырбас кезінде бір жақ (партнер) екіншісіне қарағанда ұтып отырады. Осыдан келіп әртүрлі мінездегі әлеуметтік теңсіздік шығады.

Жоғары әлеуметтік құндылыққа ие тұлға өзінен төмен құндылыққа ие тұлғадан айырбас үстіне «ақы» алады. Мыс.: адам қабылдау бөлмесінде бастықты күтіп отыр. Ол біріншіден бастыққа өз аяғымен келіп отыр, екіншіден өзінің бос уақытын беріп отыр. Сөйтіп екі құндылық шкаласы есебінде «ақы» төлейді.

Хоманс пен Блоудың пікірінше барлық әлеуметтік өзара қатынас түрлері (жеке аралықтан мемлекет аралыққа дейінгі) құндылықтық-эквиваленттік айырбас ұстанымына тәуелді.е) Этнометодология.

Этнометодология терминін аударғанда «адамдардың күнделікті өмірде қолданатын тәсілдері» дегенді білдіреді. Бұл әлеуметтік теория негізін қалаушы американдық социолог Г.Гарфинкель. Бұл теория өкілдерінің пікірінше күнделікті қарапайым қарым-қатынас нысандарының астарында қоғамды ұстап тұрған жалпы құрылымдар жасырынып тұр. Оны жәй көзбен байқау мүмкін емес. Этнометодологтар міндеті таспа (аудио) және бейне (видео) жазбаларды пайдалана отырып күнделікті диалог алмасудан жалпы қоғамға тән мінез-құлық құрылымын табу. Адамдардың күнделікті бір-екі фраза алмасуы, яғни сөйлесуі белгілі бір фондық өзара түсіністік шеңберінде болады. Мыс.: әртүрлі қоғам өкілдерінің бір-бірінің тілін еркін біліп тұрса да дұрыс өзара түсінісе алмайтындығы олардың әртүрлі фондық өзара түсіністік шеңберіне жататындығын көрсетеді. Этнометодологтар пікірінше осы шеңберде сол қоғамда қалыптасқан әлеуметтік құрылым әрекет жасайды.ж) 1990 жылдар социологиясы

80-90 жылдардағы батыс әлеуметінің дамуы тағы да бір рет әмбебап әлеуметтік теорияның болуы мүмкін еместігін дәлелдеді.

36

Э.Тирикьян (1929 ж. туған) американдық социолог. Әлеуметтануда Э.Дюркгейм дәстүрін еуропалық экзистенциализм дәстүрімен жалғастырушы. Соңғы кездерде модернизация теориясына көп көңіл бөлген. Модернизация теориясы дамушы елдер әлеуметтік құрылымының қазіргі технологиялар таралуымен контексте дамуын қарастырады және осы үрдістің ұлттық мәдениетке тигізетін әсерін зерттеумен шұғылданады.

Д.Александер (1945 ж. туған). Дәстүрлі функционализмді сын тұрғысынан қайта қарап, өзгертумен айналысады. Оның көпқырлы социологиясы өз шеңберінде социологиялық сұрыптаудың микро және макро деңгейлерін біріктіреді. Оның теориясы қоғамды бағалаудың даралықтың мүмкіндігі (перспектива) мен ұжымдық мүмкіндікті қолданушы әлеуметтануды тұтастандыруға жасалынған қадам болды.

Никлас Луман (1921 ж. туған) неміс социологі. Ол «жүйе - қоршаған орта» қарым-қатынасын қарастырады. Мұндай жағдайда әрбір жүйе сыртқы ортадан өзін комплекстер көмегімен шектейді. Комплекстер адам өзінің қоршаған ортамен қарым-қатынасында санасыз түрде туғызып отыратын проблемалар.

Н.Смелзер. Американдық социолог. Дүние жүзіне түгел таралған социологиялық оқу құралдарының төлиесі. Н.Смелзердің пікірінше социологтар қоғамды екі деңгейде зерттейді: микро және макро деңгейлерде. Микросоциология – адамдардың күнделікті өмірдегі қарым-қатынастарын, өзара әрекеттерін зерттейді. Әлеуметтік көріністі тек адамдар сол көрініске өзара қарым-қатынас нәтижесінде берген мәнде сұрыптау арқылы ғана тануға болады. Микросоциологиялық зерттеудің басты тақырыбы – даралықтар мінез-құлқы, мәні, мағынасы, адамдар арасындағы өзара қарым-қатынас. Бұлардың бәрі өз кезегінде қоғамның тұрақты болуына не онда өзгерістер болуына шешуші әсер етеді.

Макросоциология кез-келген қоғам мазмұнын танып-білуге көмектесетін мінез-құлық моделдеріне көңіл бөледі. Қоғам құрылымы деп аталатын бұл моделдер өзіне мынадай қоғамдық институттарды қосады: жанұя, білім, дін, саяси және экономикалық құрылым. Дүниеге келгеннен бастап әлеуметтік құрылымның осы жүйесіне тартылған адамдар бұл моделдерден өте терең әсер алады. Макросоциологиялық зерттеудің басты

37

тақырыбы - қоғамның әртүрлі бөліктерінің арасындағы байланыс және осы өзара байланыстың қалай өзгеріске ұшырайтындығы.з) Тәуелділік теориясы

Тәуелділік теориясы бойынша дамыған өнеркәсіпті державалар өз экономикалық үстемдігімен дамушы елдердің дамуын тежеп отыр деп көрсетеді. Бұл теория түбірімен саяси-әлеуметтік тұжырымдамаға негізделген.

Бұл теория негізін салушылардың бірі Андре Франк (1966ж). Ол қоғам дамуында әлі күнге үстемдік құрып келе жатқан «экономикалық даму әртүрлі кезеңдерден тұрады, ал дамушы елдер тарихтың бастапқы дамыған елдер өтіп кеткен кезеңінде және олардың артта қалуының себебі осы»,- деген көзқарасты жоққа шығарды. Оның ойынша дамыған елдер метрополия, ол басқалары өз істерін өздері басқаруға қабілетсіз сателлиттер. А.Франктың ойынша барлық әлемді зор іскер орталық (Еуропа, АҚШ) билейді. Осы орталық дамушы елдерді бақылап, олардан артық капитал, тұтыныс тағамы мен шикізатты әкетіп отырады. Мұндай саясат ол елдердегі ұлттық өнеркәсіптің дамуын жоққа шығарады.

Тәуелділік теориясын әрі қарай Фернандо Кардозо мен Энцо Фаллето дамытты. Мұндай қоғамдық бөліністің себебін бұл теория өкілдері бұлайша түсіндіреді. Көптеген себептерге сай жергілікті меншік иелері, өз капиталдарын өз елінде көбейте алмайды. Сондықтан олар халықаралық банктар мен корпорациялардан көмек сұрайды және олар қуана көмектеседі. Сөйтіп өнеркәсіп және басқа қажеттіліктерге арналған қаржы көздері сырттың бақылауында болып қалады. Тіпті жеңілдік несиенің өзі пайыз есебімен берілетінін ескерсек және халықаралық корпорациялардың несие алған елдер өнімінің жүріп-тұруын толық бақылап отыруларына мүмкіндік барын ескерсек мұндай тәуелділіктен құтылу мүмкін еместігін көреміз. Әрине жергілікті кәсіпкерлер мен саясатшылар қолында бірқатар мәселелер төңірегінде шешім қабылдау құқығы болады. Оған негізінен мыналар жатады: салық салу саясаты, қорғанысқа қажетті шығын, жұмыссыздық деңгейін бақылау. Бірақ бұлардың өзі шетелдік инвесторлар мүмкіндігінен шыға отырып шешіледі.

7. Қ о ғ а мЕң әуелі бір-біріне ұқсас үш түсінікті ажыратып алу қажет

«ел», «мемлекет» және «қоғам». Ел - өз шекарасы бар және саяси 38

егемендікті пайдаланатын әлемнің не белгілі бір территорияның бір бөлігі. Мемлекет – сол елдің саяси ұйымдастырылуы, өзіне белгілі бір билік режимін (монархия, республика) және басқару органдары мен құрылымын (Үкімет, Парламент) қосады. Қоғам – сол елдің әлеуметтік ұйымдастырылуы, оның негізі әлеуметтік құрылым болып табылады. Елді – жағырафия, мемлекетті – саясаттану, қоғамды – социология зерттейді.1. Анықталуы.

Әлеуметтанудағы негізгі түсінік - қоғам. Адамзат қоғамы әрқашан өзгеріс үстінде. Қоғам – тек елдің емес, сол сияқты - ұлттың, ұлыстың, тайпаның да әлеуметтік ұйымдастырылуы. Себебі бір елді екінші елден нақты мемлекеттің шекара арқылы бөліп тұрмаған кездері де болды, тіпті біздің қазіргі түсінігіміздегі ел де болған жоқ. Осындай жағдайда жер бетінде емін-еркін жүрген ұлыстар мен тайпалардың да өз қоғамдары болды. Қоғам түсінігін кез-келген тарихи кезеңде, кез-келген адамдар бірлестігіне қатысты қолдануға болды. Ол үшін ол бірлестік мынадай негіздерге сай болуы қажет:1. Бірлестік басқа бір өзінен ірі жүйенің (қоғамның) бөлігі

болып табылмаса.2. Неке негізінен осы бірлестік өкілдері арасында жасалады.3. Ол негізінен өз өкілдері болып табылатын адамдардың

балалары есебінен толығып отырады.4. Өз меншігінде территориясы бар.5. Оның өз тарихы, өз аты бар.6. Оның өз басқару жүйесі бар.7. Оны мәдениет деп аталатын жалпы құндылықтар жүйесі

біріктіреді.Американдық социолог Шилз қоғамның негізгі белгілері

осылар деп анықтайды. Мұндай критерийлерге жүздеген миллион азаматы бар қазіргі державалар да, жүздеген ғана мүшесі бар тайпалар да сәйкес келіп тұрғанын көруге болады.

2. Қоғамдар жіктелісі (типология).Социологтар барлық өмір сүріп тұрған және өмір сүрген

қоғамдарды түрлерге бөледі. Сәйкес белгілері не негіздері арқылы біріктірілген түрлер – типологияны құрайды. Әлеуметтануда бірнеше типология бөлінген.

Егер басты негіз ретінде жазу мәдениеті алынса, онда қоғамдар жазуға дейінгі және жазу мәдениеті бар қоғамдар деп

39

бөлінеді. Жазуға дейінгі – сөз мәдениеті бар, бірақ жаза алмайтын қоғамдар. Жазба қоғамдар – алфавиті бар және дыбысты материалдық құралдарға (пергамент, кітап, газет, компьютер) тіркейтін қоғамдар. Жазба мәдениет 10 мың жыл бұрын пайда болса да, американдық социолог М.Мид зерттеулері көрсеткендей Джунгли мен Аравия құмдарында әлі күнге жазудан хабары жоқ тайпалар бар.

Басқа типология қоғамдарды жәй және күрделі деп бөледі. Бұл жерде критерий басқару деңгейі мен әлеуметтік теңсіздік деңгейі болып табылады. Жәй қоғамда бір не екі басқару деңгейі және сол шамалас әлеуметтік теңсіздік деңгейі болады.

Күрделі қоғамдарда мемлекеттік-бюрократиялық аппаратқа сүйенген бірнеше басқару деңгейі және кіріс шамаларының орналасуына қарай бірнеше әлеуметтік айырма деңгейі болады. Кезінде стихиялы пайда болған әлеуметтік теңсіздік енді заңдық, экономикалық, діни және саяси тұрғыдан бекітіледі.

Үшінші типология негізінде өмір сүру қажеттілігін табу тәсілдері жатыр. Ең ерте тәсілдер – аң аулау және терімшілдік, яғни осыған сәйкес ерте дүние қоғамы бөлінеді. Ол қоғам шағын туыс топтардан (трибтер) тұрды және бұл трибтерді бір-бірінен зор кеңістік бөлді. Бұл қоғам жүз мыңдаған жылдар өмір сүрді. Бұл қоғамның орнына басқа тәсілдерге, яғни мал шаруашылығы мен жер шаруашылығына негізделген қоғам келді. Мал шаруашылығы – жабайы аңдарды қолға үйретуге негізделген, өмір сүру қажеттілігін табу тәсілі. Адамдар аңды аулағаннан гөрі, оны қолға үйрету тиімділігін түсінгеннен кейін аң аулау қоғамынан мал шаруашылығы қоғамы өсіп шықты. Ал терімшілдіктен жер шаруашылығы қоғамы өсіп шықты. Жер шаруашылығымен айналысқан қоғамдар отырықшы өмірге көшті. Мемлекет, қалалар, жазба мәдениеті, яғни өркениеттің негізгі белгілері пайда болды.

Жер шаруашылығын 2 ғасырдан артық уақыт бұрын өнеркәсіп алмастырды. Өнеркәсіпті қоғам дәуірі туды. Бұл қоғам белгілері: зауыт трубалары, уланған қала кварталдары, зор көмір бассейндері және т.б. Көптеген мамандар пікірінше XX ғ. 80-ші жылдары өнеркәсіпті қоғамды постөнеркәсіпті қоғам алмастырды. Бұл барлық жерде емес, тек белгілі бір елдерде, мысалы, АҚШ, Еуропа елдерінде және Жапонияда ғана. Постөнеркәсіптік қоғамда басты орынға ақпарат алу мен тарату және қызмет көрсету аймағы шығады. Постөнеркәсіптік қоғам

40

белгілері: роботталған өнеркәсіп, зор супермаркеттер, космос станциялары.

Қазіргі әлеуметтану берілген типологиялардың барлығын да қолданады. Тек әлеуметтану оларды синтетикалық моделге біріктірген. Оның төлиесі американдық социолог Д.Белл. Ол әлем тарихын үш кезеңге бөлді: өнеркәсіпке дейінгі, өнеркәсіпті және ақпараттық қоғам. Бір кезеңнен екіншіге өткен кезде технология, өнеркәсіп тәсілі, меншік нысаны, әлеуметтік институттар, саяси режим, мәдениет, өмір үлгісі, тұрғындар саны, қоғамның әлеуметтік құрылымы өзгеріске ұшырайды.

Өнеркәсіпке дейінгі немесе дәстүрлі қоғамда дамудың шешуші факторы – ауыл шаруашылығы, ал негізгі институттар әскер мен діни институттар болды.

Өнеркәсіпті қоғамда - өнеркәсіп, ал негізгі институттар корпорациялар мен фирмалар.

Ақпараттық қоғамда – теоретикалық білім мен ақпарат, ал негізгі институттар осы білім өнеркәсібі болып табылатын университеттер мен зерттеу институттары және бұқаралық ақпарат құралдары болып табылады.

Өнеркәсіпті қоғамнан ақпаратты қоғамға өткен кезде тауар өндіруші экономика қызмет көрсетуші экономикаға айналады. Әлеуметтік құрылым да өзгереді, топтық бөлініс кәсіпкерлік бөлініске айналады. Меншік – теңсіздік критериі ретінде өз маңызын жоғалтады, теңсіздіктің шешуші факторына білім мен ғылым деңгейі айналады.

3. Қоғам эволюциясыСоциологтар адамзат өркениеті өткен кезеңдерді салыстыра

отырып нақты бір заңдылықты тапты. Оны қоғам дамуының заңы деп атады. Ол заң бойынша қоғамның кейінгі даму кезеңіне оның алдындағымен салыстырғанда 3-4 есе аз уақыт кетеді. Мыс: дәстүрлі қоғам өнеркәсіпті қоғамға қарағанда анағұрлым ұзақ дамыды.

Қазбалар негізінде адамзат эволюциясын зерттеген археологтар да осындай пікірге келді. Адамзат эволюциясын олар тарихи дәуірлер деп атады. Мыс.: палеолит (тас дәуірі) металл дәуірінен ұзақ, ал ол өз кезегінде мезолиттен ұзақ. Қазіргі дәуірге жақындаған сайын тарихи уақыт тығыздалып келеді, қоғам тез, динамикалық дами бастады.

41

Кейінгі зерттеулерге сай социологтар бұл заңға қоғам эволюциясының екінші бір заңын қосты. Ол заң бойынша халықтар мен ұлттар біркелкі жылдамдықпен дамымайды. Қазіргі дәуірдің социологиялық картасы айқын көрсетіп отырғандай өнеркәсіпті дамыған аудандармен көршілес дәстүрлі қоғам жағдайындағы халықтар да бар.

4. Әлеуметтік прогресс.Адамзат қоғамының жабайылық жағдайынан өркениет

шыңына шығу жолындағы ғаламдық үрдіс - әлеуметтік прогресс деп аталады. Бұл өте кең түсінік. Ол өзіне құрамдас бөлік ретінде экономикалық, техникалық және мәдени прогрестерді қосады. Әлеуметтік прогресс фундаменті – техникалық прогресс болып табылады.

Прогреске қарама-қарсы үрдіс регресс деп аталады. Ол қоғамның өз жетістіктерінен бас тартуын, жеткен деңгейінен кейін қайтуын білдіреді. Прогресс пен регресс масштабтарында үлкен айырмашылық бар. Егер прогресс адамзат қоғамының барлық тарихи кезең дәуіріндегі қозғалысын білдіретін ғаламдық үрдіс болса, ал регресс жеке бір қоғамды, аз ғана тарихи уақытта қамтитын шағын үрдіс. Жалпы адамзат қоғамы әлі регреске ұшыраған жоқ.

5. Прогресс нысандары.Әлеуметтік прогрестің негізінен екі түрі бөлінеді –

реформалық және революциялық. Реформа - өмірдің белгілі бір аймақтарын бөліктеп дамыту, өмір сүріп тұрған әлеуметтік құрылыстың негізіне тиіспей-ақ бірқатар өзгерістер енгізу. Революция - қоғамдық өмірдің барлық не көптеген жақтарын толығынан немесе комплексті өзгерту. Өмір сүріп тұрған әлеуметтік құрылыс негіздеріне тиіседі.

Егер реформалар қоғамдық өмірдің адамдарға тікелей қатысты, олардың өмір сүру деңгейіне, денсаулығына әлеуметтік артықшылықтарға ие болуына әсер етуші жақтарына арналса, онда бұлар әлеуметтік реформалар деп аталады.

Әлеуметтік реформалармен қатар экономикалық және саяси реформалар да бөлінеді. Экономиканың нарықтық бағаларға көшуі, жекешелендіру, өнеркәсіп орындарының банкроттығы туралы заң, жаңа салық жүйесі – экономикалық реформалар, ал конституцияны өзгерту, сайлауда дауыс беру нысанын өзгерту,

42

азаматтық бостандықтарды кеңейту, басқарудың бір түрінен екінші түріне өту – саяси реформалар болып табылады. Қоғамдағы адамдардың күнделікті мінез-құлқын реттеуге арналған кодекстерді өзгерту – заң шығару реформалары деп аталады. Сөйтіп реформалардың төрт түрі бар: әлеуметтік, экономикалық, саяси, заң шығару реформалары.

Реформа – барлық қоғамды емес, оның тек жеке бөліктерін, аймақтары мен институттарын қамтитын өзгерістер. Реформалар прогрессивті немесе регрессивті болуы мүмкін. Белгілі бір реформалар көптеген елдерді емес тек бір ғана елді қамтиды, себебі ол әр мемлекеттік ішкі ісі және әр мемлекеттің өзіне тән реформалары болады, яғни қоғамдық өмірдің қай аймағын реформалау қажет деп табады, сол аймағын реформалайды. Реформаларды әрқашан да жоғары жақтан үкімет жүргізеді.

Егер қоғам мінезін түгелдей өзгертуге қажеттілік туса, белгілі бір партия немесе адамдар бірлестігі революцияны жүзеге асырады.

Революция – бір мезгілде жүргізілетін реформалар комплексі. Революция іске асу үшін ең алдымен қарулы саяси төңкеріс жасалынады, содан соң жаңа билік құрылымдарына сүйене отырып, қоғамдық құрылымды түпкілікті өзгертуге бағытталған реформалар комплексі бір мезгілде жүзеге асырылады.

Бір елде басталған революция басқа елдерге де ауысуы мүмкін. Егер олар революциялық үрдіске стихиялы түрде араласып кетсе, ал үрдістің өзі тізбектік реакция түрінде болса онда ол күштеусіз, қысқа мерзімді революция болып табылады. Мыс: 1848 жылғы буржуазиялық-демократиялық революция Еуропаның әртүрлі елдерін қамтыды.

Әлеуметтану ғылымында адамзат қоғамын жалпы алғанда түбірлі өзгеріске ұшыратқан кейбір үрдістерді де революциялар деп атайды. Негізінен бір қоғамға қатысты революциядан оның ерекшелігі, олар тарихи кезеңдерге бөлініп қарастырылады.

Неолитикалық революция жаратылыстық революция болып табылады. Соның арқасында өркениет иемденуші шаруашылықтан (аңшылық, терімшілдік) өндіруші шаруашылыққа (мал шаруашылығы, жер шаруашылығы) көшті. Ол таптарды қалаларды, мемлекеттерді тудырды. Неолитикалық революция 10 мыңдай жыл бұрын басталып, 3 мың жылға созылды. Осы кезеңде дамыған отырықшы-қалалық өркениеттер

43

Месопотамияда, Египетте, Үнді, Грек елдері мен Таяу Шығыста пайда болды.

Екінші ғаламдық үрдіс XVIII-XIX ғ.ғ. өнеркәсіптік революция. Ол бір экономикалық құрылыстың (феодализм) орнына екіншісін (капитализм) әкелді, бір техникалық жетістікті (мануфактура) екіншісімен (машиналық өнеркәсіп) өзгертті. Өнеркәсіптік революция арқасында көптеген елдердің саяси бейнесі мен әлеуметтік құрылымы түпкілікті өзгеріске ұшырады. Саяси өмірде буржуазиялық демократия пайда болды, әлеуметтік өмірде мұрагерлік артықшылықтар мен сословиялық шектеулер жойылды, жалпыға бірдей азаматтық құқықтар шақырылды.

Ғаламдық революциялар түріне, сол сияқты маңызы жоғарыда аталғандардан төмен кейбір үрдістер де жатқызылады. XX ғасырдың ортасында дамыған елдерде менеджерлік революция іске асырылды. Капиталист-меншіктенушілер тобы шешуші позициялардан кәсіпкер менеджерлер тобымен ысырылды. Ал менеджерлер меншік иелері емес, жолдамалы қызметкерлер болып табылады.

XX ғ. 70 жылдары ғылыми айналымға «үнсіз революция» термині енгізілді. Бұл батыстық жастардың еңбек құндылығынан демалу (досуг) құндылығына кеткенін бейнелейді.

Ғаламдық революциялар қоғамның барлық аймағымен қатар көптеген елдерді қамтиды, сондықтан ол ұзақ уақыт бойына жүреді. Олардың барлығы да қоғамның сапалық өзгерісіне әкеледі.

6. Модернизация.XX ғасырда көптеген елдерде әлеуметтік прогресс

реформалық та емес, революциялық та емес мүлде жаңа түрге ие болды. Социологтар бұл түрді модернизация терминімен белгіледі. Модернизация – уақыт аралығына созылған реформалар комплексі жолымен іске асырылады. Ол қоғамның барлық аймағын қамтып әлеуметтік институттар мен адамдардың өмір үлгісіне өзгерістер әкеледі. Оның негізі «модернити» мәдениетінің таралуы мен дамуы. «Модернити» мәдениеті: нарықтық қатынас, рационалды құндылықтар, бизнес, ақша жетістігіне бағытталушылық. Басқаша айтқанда модернизация – сол елді капитализм мәдениетіне, технологиясына, ғылыми жетістігіне сәйкестендіру.

44

Модернизация сөзі ағылшын тілінен келген және қоғамның ескі формалардан бас тартып, жаңа талаптарға сәйкес жаңаруы дегенді білдіреді.

Модернизацияның екі түрі бар: органикалық және органикалық емес.

Органикалық модернизация елдің жеке өз даму кезеңі болып табылады және осыған дейінгі эволюция арқылы әзірленеді. Мыс.: XX ғ. фордизм енгізілу қорытындысындағы американ өнеркәсібінің қайта құрылуы. Мұндай модернизация экономикадан емес мәдениеттен, қоғамдық сананың өзгеруінен басталады.

Органикалық емес модернизация дамыған елдер тарапынан тасталынған сыртқы әсерге жауап болып табылады. Ол «қуу» арқылы даму тәсілі болып табылады. Органикалық емес модернизацияны артта қалушылық пен дамыған шетелдік мемлекеттерге тәуелділігінен құтылу үшін үкімет жүзеге асырады.

Органикалық емес модернизация шетелдік құралдар мен патенттерді сатып алу, өзге технологияны пайдалану (кейде экономикалық шпионаж әдісімен), шетелдік мамандарды шақыру, өз мамандарын шет елдерде оқыту, шет елдік инвестициялар көмегімен іске асырылады. Саяси және әлеуметтік аймақтар да сәйкесті өзгерістерге ұшырайды: басқару жүйесі тез өзгереді, жаңа билік құрылымдары пайда болады, ел конституциясы шетелдік аналогтарға сәйкестендіріледі. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Жапония, сәл кейінірек Шығыстың кейбір елдері, ал бүгінгі таңда ТМД елдері әлеуметтік прогресстің осы түрімен даму үстінде.

Жапонияға өзі технология мен қаржы алған АҚШ-ты қуып жетіп, одан озуға 20 жылдай уақыт жетті. Қысқа мерзім ішінде органикалық емес модернизация органикалықпен ауыстырылды. Қазір Жапония өз негізінде даму үстінде және басқа елдерге үлгі болып табылады.

Органикалық емес модернизацияның органикалықтан айырмашылығы ол мәдениет пен қоғамдық сана өзгерісінен емес, экономика мен саясаттағы өзгерістерден басталады. Басқаша айтқанда органикалық модернизация «төменнен», ал органикалық емес модернизация «жоғарыдан» жүреді. Органикалық емес модернизация кезінде «модернити» ұстанымдары тұрғындардың көпшілігін қамтып үлгермейді және

45

тығыз әлеуметтік қолдау ала алмайды. Ол тек қоғамның анағұрлым дайындалған бөлігінің ғана сапалы қолдауына ие болады.

7. Гемайншафт және ГезельшафтБұл терминдерді әлеуметтану ғылымына неміс социологі

Ф.Теннис енгізген. Оның мәні мынада, қазіргі қоғамдарда әрбір қоғамның ішінде бір-бірінен ерекшеленетін екі қоғам өмір сүреді. Гемайншафт термині ауыл қоғамын білдіреді, ал Гезельшафт өнеркәсіпті қала қоғамын білдіреді. Олардың ерекшелігі неде?

1. Гемайншафт қоғамы адамдардың бірлесіп өмір сүру сәйкестігіне негізделеді. Мыс: шаруа отбасылары дақыл жинау науқаны кезінде бір-біріне әншейін көмектеседі. Гезельшафт рационалды мүддеге негізделген. Даралықтар іскер жағдайда қатынас жасайды, яғни көрсеткен қызметі үшін ақы талап етеді.

2. Әлеуметтік бақылау аймағында Гемайншафт дәстүрге, сенімге сүйенсе, Гезельшафт формалды құқыққа негізделеді.

3. Еңбек бөлінісу аймағында Гемайншафт туыстық қатынастарға бейімделеді. Гезельшафт кәсіпқойлық қатынастарға бейімделеді.

4. Гемайншафтта мәдениет дәстүр мен діни сенім негізінде құрылады, ол Гезельшафтта мәдениет зиялылық негізінде құрылады.

5. Гемайншафтта ең негізгі әлеуметтік институттар отбасы, көршілер және қоғамдастық, ала Гезельшафтта – ірі бірлестіктер мен ассоциациялар (іскер топтар, саяси партиялар, ерікті ассоциациялар).

8. Қоғам өмір сүруінің қажетті алғышарттарыАмерикандық социолог Д.Ленски қоғам өмір сүруі үшін

қажетті алты элементті бөліп шығарды: а) оның мүшелері арасындағы қатынас;б) тауар шығару мен қызмет көрсету;в) материалдық құндылықтарды бөлу;г) қоғам мүшелерін қорғау;д) кеткен қоғам мүшелерінің орнын алмастыру;е) қоғам мүшелерінің мінез-құлқын бақылау.

Қазіргі қоғам өмір сүруінің негізгі кепілі оның үздіксіз тауар шығаруы болып табылады. Тауар өнеркәсібі үшін қоғамдық қорлардың төрт түрі қажет: жер, еңбек, капитал және ұйым не

46

бірлестік. Әлеуметтік институттар тек қана адамдардың осы қоғамдық қорларды пайдаланудағы бірлескен іс-әрекеттерінің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

8. МәдениетМәдениет әлеуметтану үшін маңызы қоғамнан кем емес

түсінік. Егер қоғам – адамдар жиынтығы болса, мәдениет – олардың іс-әрекеті қорытындысының жиынтығы.

1. Анықталуы.XVIII ғ. еуропалықтар үшін мәдениет рухани, ақсүйектік

(аристократия) белгіге ие болды. Бұл сөз адам сапасының жетілуін көрсетті. Мәдениетті деп оқыған, мінез-құлқы инабатты адамды атады. Осы дәуірдің өзінде-ақ мәдениетті біз сөз сөйлей білумен, картина галереясымен, опера театрымен, жақсы тәрбиемен байланыстырамыз.

XX ғ. жабайы халықтарды зерттеген антропологтар бұл түсінікке жаңа мән берді. Мыс: австралия аборигендерінде опера театры не картина галереясы жоқ, бірақ оларды біріктіріп тұрған құндылықтар жүйесі бар. Бұл құндылық жүйесі тіл, ән, би, дәстүр, мінез-құлық түрі арқылы бейнеленеді. Өз жиынтығында ол сол қоғамның өмір сүру үлгісін көрсетеді. Ал мұндай белгілер өркениетті халықтарға да тән. Сөйтіп мәдениет түсінігі қоғамның рухани және материалдық жетістіктерін бейнелейтін жаңа мазмұнға ие болды.

2. Мәдениет құрамыӘлеуметтанушылық көзқарас тұрғысынан мәдениетте оның

негізгі екі бөлігі бөлінеді: мәдени статика және мәдени динамика. Мәдени статикаға мәдениеттің ішкі құрылымын, яғни оның элементтерін және мәдениет нысандарын жатқызады.

Мәдени динамикаға мәдениет өзгеруін сипаттайтын механизмдер мен үрдістерді жатқызады.

3. Мәдени статикаМәдениет элементтері екі түрге бөлінеді: рухани және

материалдық. Бірінші элементтер жиынтығы рухани мәдениетті құрайды: нормалар, ережелер, үлгілер, эталондар, мінез-құлық моделдері, заңдар, құндылықтар, символдар, ритуалдар, аңыздар, білім, идея, дәстүр, салт, тіл. Олар адам іс-әрекетінің

47

қорытындысы, тек олар сана мен сезім арқылы істелінген. Рухани мәдениет объектілері біздің санамызда өмір сүреді.

Екінші элементтер жиынтығы материалдық мәдениетті құрайды: кітап, храм, еңбек құрамы, тұрғын үй, галстук, сәндік бұйымдар және т.б. Бұлар адам қолымен жасалынған объектілер. Материалдық мәдениет элементтерін артефакталар деп атайды. Артефакталар белгілі бір символикалық мәнге ие, нақты бір қызмет атқарады және қоғам немесе белгілі бір адамдар тобы үшін айрықша құндылыққа ие.

Мәдени статика элементтері кеңістік арқылы шектелген. Басты бейнелері сәйкес бірнеше мәдениет шоғырланған географиялық аудан - мәдени ареал деп аталады. Мәдени ареал шекарасы мемлекет шекарасымен немесе бір қоғам шеңберімен шектелмейді. Мыс: славян мәдениеті – орыс, украин, белорус, болгар және т.б. ұлттық мәдениеттерді қосады.

Мәдени мұра - өткен ұрпақ қалдырған, келесі ұрпаққа құнды, қасиетті нәрсе ретіндегі өткен рухани немесе материалдық мәдениеттің бір бөлігі. Адам қолымен немесе санасымен жасалынған мәдениет элементтерінің бәрі бірдей мәдени мұра бола бермейді. Мыс: ұлттық киім – мәдени мұра, ал күнделікті ауысып жатқан мода – ол мәдени мұра емес. Мәдени мұра әрқашан да ерекше беделмен қорғалады, қасиетті ореалға ие. Сөйтіп мәдени мұра ұлт бірлігінің факторы болып табылады.

Бүкіл адамзат масштабында, барлығына бірдей мәдениет элементтерін мәдени универсалдар деп атайды. Олардың болу себебі барлық адамдар дене құрылысы жағынан бірдей, яғни бірдей биологиялық тұтынысқа ие, сол сияқты қоршаған орта жалпы адамзатқа бірдей проблемалар қояды.

1959 жылы Дж.Мердок 70-тен аса универсал бөліп шығарды: спорт, сәндік бұйымдар, фольклор, этикет, күнтізбе (календарь), еңбек бөлінісі, медицина, магия, неке, музыка, сан, жазалау шаралары, үкімет, жеке есім, полиция, меншік құқығы, қонаққа бару, ауа райын бақылау, жерлеу ритуалдары, декоративті өнер және т.б.а) Өмір үлгісі

Мәдениеттің қазіргі өмірге қатысты жағын даралықтың, топтың, қоғамның өмір үлгісі мінездейді. Өмір үлгісі сол қоғамды басқалардан ерекшелендіретін мәдени қатынастар жүйесі. Өмір үлгісіне жататын бірнеше элементтер мыналар:

48

Әдет. Өмір үлгісі негізінен адамдардың күнделікті әрекеттерінен тұрады. Олар өте көп және санасыз, автоматты түрде сақталады. Әдеттердің топтық, ұжымдық түрлері бар. Мыс: жатып ұйықтау, сынатын заттарды ақырын қою. Сол сияқты даралыққа тән әдеттер де өте көп. Мыс.: ерте тұру, гимнастикамен айналысу, жылы киіну және т.б. Әдеттер тәжірибе негізінде пайда болады және күнделікті қайталау қорытындысында бекітіледі. Көптеген әдеттер сырттан не қолдау не ұялту таппайды. Бірақ даралық бойында кейбір жаман әдеттер де болады. Мыс.: қатты сөйлеу, тамақ үстінде оқу, тырнағын шайнау, мұрнын шұқу және т.б. Мұндай әдеттер көпшілік алдында көрінсе, әрине, сырттан қолдау таппайды.

Мәнер. Қоршаған адамдардың не оң, не теріс бағасына ие болатын адам мінез-құлқының сыртқы нысаны. Мәнер ақсүйекті қарапайым адамнан, тәрбиеліні тәрбиесізден айырып тұрады. Егер жаман мәнер стихиялы түрде пайда болатын болса, жақсы мәнерді тәрбиелеу қажет. Мәнердің зиялы қауым мәнері және күнделікті мәнер сияқты түрлері бар. Мыс.: әйел адамның қолын сүю не бас киімді алып амандасу зиялы қауым мәнеріне жатады.

Этикет. Жақсы мәнерлер, әдеттер этикет деп аталатын мәдени комплексті құрайды. Этикет – ерекше бір әлеуметтік шеңберде қабылданған мінез-құлық ережелерінің жүйесі. Король сарайларында, зайырлылар салонында ерекше этикет болды. Кезінде ол қоғамның жоғарғы топтарына тән болды және элитарлы мәдениетті құрады. Бүгінде ол тәрбиелі адамға тән мінез-құлық ерекшелігі. Этикет – адамдарға деген ішкі көзқарастың сыртқы көрінісі болып табылады.

Салт. Мәнерге қарағанда салт адамдардың ширек тобына тән. Салт-дәстүрлі қалыптасқан мінез-құлық тәртібі, ол ұжымдық, топтық әдет болып табылады. Мыс.: қонақжайлық салты, жаңа жылды қарсы алу салты, үлкендерді сыйлау – ұжымдық құндылық болып табылады. Салт - қоғам мақұлдаған, орындалуға міндеттелетін іс-әрекет үлгісі. Бұзғандарға неформалды жазалау шаралары (санкция) қолданылады. Мыс.: сөз қылу, ол адамнан аулақ жүру және т.б.

Церемония және ритуал рәсімі. Олар тек қана діни аймақта өмір сүрмейді. Символикалық әрекет адамзат мәдениетінің барлық аймақтарын қамтиды.

Церемония – белгілі бір оқиғаны, адамдарды не датаны атқаруға арналған символикалық мазмұндағы әрекет. Оның

49

қызметі – атқарылып жатқан оқиғаның қоғам немесе белгілі бір әлеуметтік топ үшін аса құндылығын баса көрсету. Мыс.: Президент инаугурациясы - қоғам үшін маңызды церемония.

Ритуал. – осы үшін әдейі таңдап алынған және әзірленген тұлғалар арқылы орындалатын, мықтап жоспарланған сөздер мен қимыл-әрекеттер жиынтығы. Ритуал символикалық мазмұнға ие. Ол сол оқиғаны драмалауға, көрушілер көңіліне қорқыныш пен сенім ұялатуға арналған.

Ритуал діни, саяси (халықаралық шарттарға қол қою) және тұрмыстық аймақтарда да кең таралған.

Құлық. Моралдық мазмұнға ие салт. Бұл категория астына, сол қоғамда бар және адамгершілік бағаға ие мінез-құлық нысандары жатады. Мыс.: көптеген қоғамдарда көшеде жалаңаш жүру құлыққа жат болып саналады, ал кейбір қоғамдарда (негізінен Африка континентінде) ол құлыққа жат болып саналмайды. Сондықтан нені құлыққа жат деп санау - сол қоғам мәдениетіне байланысты болады. Бірақ мүгедек адамға күлу, әлсізді қорлау сияқты жалпы адамзат құлқына жат көріністер де болады.

Құлықтың ерекше нысаны – табу. Табу – белгілі бір әрекетке, сөзге, затқа салынатын абсолютті шектеу. Қазіргі қоғамда қан араласушылыққа (инцеста), каннибализмге, моланы қорлауға табу қойылған.

Заңдар. Парламент не Үкімет құжатымен бекітілген және сөзсіз орындалуды талап ететін мінез-құлық нормалары. Заңдардың екі түрі болады. Жәй құқық - дәстүрлі қоғамда мемлекет рұқсат еткен, жазылмаған мінез-құлық ережелері. Қазір олар өте сирек кездеседі. Жәй құқықтан формалды құқық өсіп шықты, яғни конституция негізінде бекітілген юридициялық заңдар. Заңдарды бұзу қылмыстық жауапкершілікке әкеледі. Заңдар арқылы қоғам ең қымбатты құндылықтарды қорғайды: адам өмірі, мемлекеттік құпия, адам құқығы мен бостандығы, меншік.

Ұнам, сән және қызығушылық. Салт немесе дәстүрді адам өз еркінен тыс игереді. Бұл жерде таңдау бостандығы жоқ. Ал керісінше ұнам, сән, қызығушылық сияқты мәдениет элементтері адамның таңдау бостандығының куәсі болып табылады.

Ұнам – бір нәрсеге бейімділік, құмарлық, әдетте сұлулықты тану мен түсіне білуді білдіреді. Киімге деген ұнамдылық, киіне білудің жеке стилін қалыптастырады. Ұнам

50

даралықтандырылған, себебі ол адамның жалпы қабылданған нормалардан қаншаға ауытқығанын көрсетеді. Қызығушылық - аз уақытқа созылатын, сезімдік құмарлық. Әр ұрпақтың өз қызығушылығы болады: джаз немесе рок және т.б. Өте көп адамдар тобын қамтыған қызығушылық мода, яғни сән деп аталады.

Сән – мәдени үлгілер мен нормалардың ауысуы, бір қызығушылықтың екіншімен алмасуы. Егер ұнам адамда өмір бойы сақталса, сән мен қызығушылық жиі өзгеріп отырады.

Сәннің жәй қызығушылықтан артықшылығы, ол әлеуметтік символ болып табылады. Сәнге құмарлық қалалық жерлерге тән, себебі, қалада адам мәртебесі еңбексүйгіштік пен мінез арқылы емес өмір стилі, материалдық жағдайы және ең бастысы киіне білу мәнері арқылы белгіленеді.

Құндылықтар. Мәдениет өз негізінде құндылықтар жүйесіне сүйенеді. Құндылықтар – көпшілік адам қолдаған және бөлісетін қайырымдылық, әділеттілік, достық, Отан сүйгіштік және т.б. туралы түсініктер. Құндылықтар ешқандай күдік-күмән тудырмайды, олар барлық адамдар үшін үлгі, эталон болып табылады. Адалдық құндылық болып табылады, ал одан ауытқу сатқындық болып саналады. Құндылықтарсыз ешқандай қоғам өмір сүре алмайды. Ал даралықтар, сол құндылықтарды таңдау бостандығына ие. Біреулер үшін ең жоғары құндылық - ақша, ал біреулер үшін моралдық тазалық. Кез-келген жеке адам қандай құндылыққа бағытталғанын анықтау үшін социологтар құндылықтық бағдар түсінігін ғылыми айналымға енгізді. Ол нақты бір құндылықты мінез-құлық нормасы ретінде таңдаудағы жеке қатынасты білдіреді.

Сөйтіп құндылықтар қоғамға, ал құндылықтық бағдар жеке адамға тиесілі.

Білім, аңыздар және сенім. Білім – бір нәрсе туралы нақты, дәлелденген хабар. Білім – таным қорытындысы. Таным - әдейі дайындалған адамдар іске асыратын арнайы әрекет. Білім деп аталуы үшін хабардың шын немесе жалған екендігі тексеріледі. Жалған хабар тасталынады, ал шындыққа сәйкесі ғылыми білім ретінде танылады. Бүгінде білім мәдениеттің ең маңызды элементі.

Білімге қарама-қарсы бағытта аңыздар тұр. Аңыз - әлемнің және ондағы қоғам мен адам өмірінің ойдан, қиялдан тудырылған картинасы. Әлеуметтану, саясаттану ғылымдарында саяси аңыз

51

деген термин бар. Мыс: қазіргі өркениетті қоғам мүшелерінің өзі мүмкіндіктер теңдігі дегенге сенеді, ал шын мәнінде ол ешқандай мүмкін емес нәрсе.

Сенім – белгілі бір идеяға деген сезімдік (эмоция) көзқарас. Сенімге алу – ешқандай дәлелдеусіз-ақ шындық деп тану, себебі сенім ешқандай дәлелдеуді талап етпейді. Мыс.: орта ғасырлық адамдар жердің жазық екендігіне және оны үш киттің ұстап тұрғанына сенді және оны дәлелденген шындық деп қабылдады. Қандай парадоксалды болса да, сенімге тек аңыздар ғана емес білім де сүйенеді. Мыс.: кез-келген ғалым өз теориясының нағыз шындық екендігіне сенімді. Сөйтіп сенім аңыз бен білімді бір-бірінен ажыратпайды.

Ар-ұждан кодексі. Адамдар мінез-құлқын реттейтін ережелер ішінде ұждан түсінігіне негізделген ерекше ережелер бар. Ол этикалық мазмұнға ие және адам өз есімін, беделін қорламау үшін өзін қалай ұстау керектігін көрсетеді. Олардың барлығының да шыққан тегі әлеуметтік. Ар-ұждан рулық, отбасылық, тектік және даралық болады. Рулық ар-ұждан әлеуметтік символды толықтырушы моралдық символ.

Еуропалық ақсүйектік (аристократия) мәдениетте ар-ұждан түсінігі оның ең ортаңғы элементі болып табылды. Ар-ұждан үшін ең қымбат баға - өз өмірін төледі. Кейбір қазіргі халықтарда, қанға-қан түсінігі бар, яғни өз руының не отбасының, не тегінің, не дара өзінің ар-ұжданып қорғауға бағытталған түсінік.б) Мәдениет нысандары

Социологтар мәдениеттің үш нысанын – элитарлы, халықтық және бұқаралық; екі түрін – субмәдениет және контрмәдениетті деп бөледі.

Элитарлы мәдениет. Элитарлы мәдениет қоғамның артықшылыққа ие болған бөлігінің мәдениеті. Ол әсем өнерді, салмақты музыканы және жоғары интеллектуалды әдебиетті қосады. Мыс.: Пикассо салған суретті, не Моцарт әуенін дайындалмаған адамның түсінуі қиын. Ал ондай дайындыққа екінің бірінің қолы жете бермейді. Олар орта білімді адамның қабылдау деңгейінен 20-30 есе озық отырады. Ол мәдениеттің тұтыну шеңбері - қоғамның өте білімді бөлігі. Элитарлы мәдениет формуласы «өнер үшін өнер».

Халық мәдениеті. Халық мәдениеті кәсіби дайындығы жоқ, белгісіз жасампаздар қолымен құрылады. Халық шығармаларының авторы белгісіз. Ол аңыздарды, ертегілерді,

52

эпос, ән, жыр, билерді қосады. Орындалуына сәйкес халық мәдениеті элементтері даралық (аңыз айту), топтық (би не ән орындау) және көпшілік (карнавалдық шеру) болып бөлінеді. Фольклор – сол жердің дәстүріне байланысты және оны жасауға көңілі соққандардың бәрі қатысады.

Бұқаралық мәдениет. Ол ақсүйектердің әсемдік ұнамын не халықтың рухани ізденісін білдірмейді. Оның пайда болу уақыты XX ғасырдың ортасы, яғни бұқаралық ақпарат құралдарына (радио, баспасөз, теледидар, магнитофон) барлық әлеуметтік топ өкілдерінің қол жеткізуіне мүмкіндік туғызған уақыт. Поп не рок музыка, не көше қойылымдары – бұқаралық мәдениет үлгісі. Ол білім деңгейіне және т.б. қарамастан барлық адамдарға түсінікті және оны бәрі тамашалай алады.

Бұқаралық мәдениет элитарлық не халықтық мәдениетпен салыстырғанда шамалы көркемдік мәнге ие. Ол адамдардың сол қысқа уақыттағы сұранысын қанағаттандырады және кез-келген жаңа оқиғаға қарай ауытқып отырады. Сондықтан бұқаралық мәдениет үлгілері мыс. шлягерлер тез ескіріп, ұмытылады. Элитарлық не халық мәдениеті шығармалары мұндай жағдайға ұшырамайды. Поп мәдениет – бұқаралық мәдениеттің символдық аталуы, ал КИТЧ - оның бір түрі.

Субмәдениет. Қоғамның көпшілік мүшесі басшылыққа алатын салт-дәстүр, сенімдер, құндылықтар жиынтығы доминант – мәдениет деп аталады. Бірақ қоғам әр түрлі топтардан ( ұлттық, демографиялық, әлеуметтік, кәсіби) тұратындықтан, олардың әрқайсысында өз жеке құндылықтар жүйесі мен мінез-құлық ережесі, яғни өз мәдениеті қалыптасады.

Субмәдениет – жалпы мәдениеттің бір бөлігі, белгілі бір әлеуметтік топқа тиесілі мәдени элементтер жүйесі. Жастар субмәдениеті, ұлттық азшылық субмәдениеті, кәсіби субмәдениет сияқты түрлері бар. Субмәдениет бір-бірінен тілі, өмірге көзқарасы, мінез-құлық мәнері, киінуі және т.б. ерекшеленеді. Субмәдениет пен доминант мәдениет арасындағы айырмашылық үлкен болуы мүмкін. Бірақ субмәдениет доминант мәдениетке қарсы тұрмайды, ол оны толықтырады

Контрмәдениет. Ол доминант мәдениетке қарсы тұрушы, үстемдік етуші құндылықтармен ымырасыз мәдениетті білдіреді. Мыс: 60-шы жылдардағы хиппи қозғалысы үстемдік етуші американдық құндылықтарды: конформизм, материалдық жинақылық, саяси төзімділік, рационализмді жаққа шығарды.

53

Мәдени әртүрлілік. Мәдени ретсіздік (дифференциация) – бір ғана символдар, нормалар, ережелер мен құндылықтар әр жерде әр қилы мазмұнға, кейде тіпті бір-біріне қарама-қарсы мазмұнға ие болуы. Мыс: бір мәдениетте (тіпті бір қоғам ішінде де) туыстар арасында некеге тиым салынады, ал екіншісінде рұқсат етіледі. Еуропада қайғы түсі - қара, ал Қытайда – ақ. Ал ақ Еуропада қуанышты білдіреді.

4. Мәдени динамикаМәдени динамика мәдениеттің уақыт пен кеңістікте

өзгеруін білдіреді. Мәдени динамиканың негізгі элементтері жаңалық ашу мен жаңалық ойлап табу болып табылады.

Жаңалық ашу - әлем туралы жаңа білім алу. Мыс: жаңа аралдар мен континенттерді ашу. Ол бұрын белгісіз болып келген фактінің енді белгілі болғандығын көрсетеді.

Жаңалық ойлап табу – белгілі мәдени элементтердің жаңа комбинациясы. Ол технологияны, яғни заттар жасаудың жаңа тәсілін қосады. Ол өзіне тек техникалық, не ғылыми новацияларды ғана емес, әлеуметтікті де қосады. Мыс.: басқарудың жаңа нысанын ойлап табу.

Бұл екеуі басқа мәдениеттерге үш жолмен тарайды: мақсатты түрде, қабылдау, стихиялы қабылдау (диффузия) және тәуелсіз жаңалық ойлап табу. Соңғысы бір ғана жаңалықты әртүрлі елдердің бір-бірінен тәуелсіз ашқанын білдіреді.

Диффузия – бір қоғам келесі қоғаммен араласқанда олардың мәдениеттерінің өзара қабылдануы, бір-бірінен кейбір мәдени элементтерді қабылдап алып қалуы.

Мәдени сұрыптау – бір мәдениет игіліктерінің екіншіге өтудегі таңдау үрдісі. Ол мақсатты түрде болады. Оның төрт негізгі себебі бар:

- берілген жаңалықты қабылдауға мәдениет әлі әзір емес;- жаңа элементтердің қоғамда қалыптасқан мәдениетті

бұзу қаупі бар;- идеология жаңа элементтер қабылдауға тиым салады;- қоғам мүшелері, жаңа мәдени элементтер өздеріне керек

деп санамайды.Мәдени трансмиссия – мәдениеттің келесі ұрпаққа берілу

үрдісі. Ең әуелі мәдениеттің базистік элементтері беріледі.Мәдени интеграция – бір жалпылықты құрайтын мәдениет

элементтері мен бөліктерінің өзара байланысы.54

Аномия. Мәдени жанжалдардың бір түрі. Аномия - қоғамның мәдени бірлігінің бұзылуы. Нақты бекітілген әлеуметтік норма жоқтығының кесірінен пайда болады.

9. Әлеуметтік теңсіздік

1. ТүсінігіАмерикан социолог-ғалымы Н.Смелзердің пікірінше

әлеуметтік теңсіздік түсінігін қарастырмас бұрын, бір-біріне ұқсас үш түсінікті ажыратып алу қажет. Бұлар теңсіздік, стратификация және тап.

Теңсіздік – бұл ақша, билік, бедел және т.б. әлеуметтік құндылықтарға жетудегі жеке адамдар мүмкіндігі бірдей емес әлеуметтік жағдай.

Стратификация – теңсіздік бір ұрпақтар толқынынан келесі ұрпақтар толқынына берілу үшін қолданылатын саяси, экономикалық, құқықтық әдіс-тәсілдер жиынтығы.

Тап - билік, байлық сияқты әлеуметтік артықшылықтарды пайдаланудағы мүмкіндіктері әртүрлі әлеуметтік топтар.

Әлеуметтік теңсіздік осы үш ұғымның қосындысынан құрылады.

Әлеуметтік теңсіздік барлық қоғамдық құрылымдарда кездеседі. Көптеген қоғамдарда әлеуметтік теңсіздік салт-дәстүр, діни қағидалар немесе ресми идеология көмегімен бүркемеленіп, жоққа шығарылды. Бірақ бұл қоғамдарда әлеуметтік теңсіздік жойылып кетпейді.

Дәстүрлі қоғамдармен салыстырғанда күрделі қоғамдарда әлеуметтік теңсіздік айқын көрінеді. Әлеуметтік теңсіздікті негізінен сыртқы бейнебелгілер (символика) көрсетеді. Мыс., қарапайым қоғамдарда адам денесіне салынған белгі (татуировка) немесе символикалық заттар. Күрделі өркениетті қоғамдарда өте қымбат, жаңа технологияларға сүйеніп жасалынған материалдық игіліктерді пайдалану.

2. Әлеуметтік теңсіздік теорияларыСоциологтар әлеуметтік теңсіздік ұғымына әр түрлі

көзқарас тұрғысынан қарайды. Функционализм теориясы өкілдерінің пікірі бойынша қоғам белгілі бір қызмет түрін басқа қызмет түрлеріне қарағанда маңызды деп санайды. Функционалистер пікірінше әлеуметтік теңсіздік дегеніміз қоғам

55

үшін аса маңызды қызмет түрлерін қоғамның ең қабілетті, талантты мүшелері орындауына кепілдік беретін құрал. Бұл теория негізін қалаған атақты француз ғалымы Э.Дюркгейм. Оның осы мәселелерді зерттеуге арнаған «Қоғамдағы еңбек бөлінісі туралы» атты еңбегі бар.

1954 ж. американдық социологтар К.Дэвис пен Р.Мур Дюркгейм тұжырымдамасы негізінде жаңа теория ұсынды. Олардың ойынша ең маңызды қызмет түрлері әлеуметтік жүйе ерекшелігіне сай болады. Сол сияқты барлық қоғамдар үшін маңызды болып табылатын қызмет түрлері де бар. Мыс., діни, басқару, қорғаныс салалары немесе қазіргі қоғамдардағы жаңа технология саласы. Әлеуметтік теңсіздік қоғамдағы маңызды қызмет түрлерінің жіктелуін көрсетеді.

Конфликтология теориясы өкілдерінің пікірінше әлеуметтік теңсіздік қоғамдық байлықты бақылаушылардың тиімді жағдайының қорытындысы болып табылады. Олардың көзқарастары К.Маркстың таптық теориясына негізделген. Бұл теорияға сәйкес кез-келген қоғамның экономикалық жүйесі біріншісі екіншісін қана отыратын екі қарама-қарсы таптың құрылуына әкеледі. Олар экономикалық ұйымдастыру түрін қоғам өмірінің негізгі аспектісі деп таниды. Осыған сәйкес әрбір қоғамда өнеркәсіп құралдарын иеленген үстемдік етуші тап және өз жеке еңбек күшін сатып күн көретін жалданушы тап болады. Әлеуметтік теңсіздік осы екі тап арасындағы материалдық айырмашылықты көрсетеді.

Неміс социолог-ғалымы М.Вебердің стратификациялық тұжырымы әлеуметтік теңсіздік құрылымдалуына әкелетін үш факторды бөліп шығаруға негізделген. Бұлар: билік, байлық және бедел. Бұл факторлар өзара әрекеттенуі арқылы әлеуметтік теңсіздік құрамдайды. Кейінгі веберлік мектеп зерттеушілері тұжырымдамаларына сәйкес қоғамда саяси билік иеленуге негізделген саяси теңсіздік және адам беделіне (мыс., діни, ғылыми атақтары) негізділген әлеуметтік теңсіздік түрлері болады. Бұл теңсіздіктер әртүрлі нақты жағдайларда көрініс табады. Экономикалық және әлеуметтік теңсіздік тек қоғамның барлық қабаттарында кездесетін болса, саяси теңсіздік тек қоғамның ең жоғарғы қабатында кездеседі.

Американдық социолог Л.Уорнердің стратификациялық тұжырымы қоғам ішіндегі адамдар қарым-қатынастарының өзара бағалауына негізделген. Бұл теорияға сәйкес өзін қай топқа

56

жатқызатындығын қоғам мүшелерінің өздері басқаның және өзінің әлеуметтік жағдайын салыстыру арқылы шешеді. Л.Уорнер американ қоғамында жүргізген социологиялық зерттеу негізінде, американдықтар өз елінде алты түрлі тап бар екендігін мойындағанын көрсетті. Бұл таптар мыналар: 1) Ең жоғарғы тап, бұған өте бай адамдар жатады, бірақ ең басты белгісі дәстүрлі, мұрагерлік байлығы мен ақсүйектік шығу тегі. Бұлар ең алғашқы қоныстанушылардың ұрпақтары. Өз жабық клубтары бар. Әдетте өз меншіктерін басқаруға тікелей қатыспайды. 2) Жоғарғы тап, бұлар да өте бай адамдар, бірақ өз іскерлік қабілеті арқасында жаңа байыған нувориштер. Бұлар әдетте өз меншігін өздері басқарады, қымбат автокөліктер мен бұйымдарды пайдаланып, әрқашан да қоғамдық пікірдің дәл ортасында жүреді. 3) Орта таптың жоғарғы тобы. Бұлар интеллектуалдық еңбекпен айналысатын жоғарғы білімді және жоғарғы кірісі бар іскер адамдар. Бұлардың қатарына атақты өнер қайраткерлері, ғалымдар, жазушылар, заңгерлер, жоғарғы білікті дәрігерлер және жалдамалы басқарушылар – менеджерлер жатады. 4) Орта тап, оларды әдетте «ақ жағалылар» деп атайды. Бұлар ой еңбегімен айналысатын қызметкерлер, мыс., кеңсе қызметкерлері, оқытушылар, хатшылар, мемлекеттік қызметкерлер және т.б. 5) Орта таптың төменгі тобы, оларды әдетте «көк жағалылар» деп атайды. Бұлар көбіне дене еңбегімен айналысатын қызметкерлер, мыс., инженер-техник мамандар, жұмысшылар және т.б. 6) Ең төменгі тап, бұлардың қатарына жұмыссыздар, көше сыпырушылар, қаңғыбастар және т.б. қоғамдық жүйеде өз орнын таба алмаған адамдар жатады.

Трейман теориясы жоғарыда келтірілген теориялардың кейбір элементтерін қосады. Ол төрт басты пункттен тұрады: а) барлық қоғамдарда адамдардың базистік тұтыныстары бірдей болғандықтан, оларда еңбек бөлінісінің бірыңғай ұстанымдары байқалады; б) мамандандырылған еңбек бөлінісі кезінде бір адамдар басқаларға қарағанда көп қорларды бақылайды; в) бұл бақылау оларға белгілі бір әлеуметтік-экономикалық артықшылықтар береді; г) билік пен әлеуметтік артықшылықты қамтамасыз ететін кәсіп барлық қоғамдарда да жоғары бағаланады.

3. Қысқаша қорытынды

57

Біз қарастырған барлық теориялардың негізгі зерттеу түсінігі әлеуметтік теңсіздік. Олар «әлеуметтік теңсіздіктің негізгі себептері не?» - деген сұраққа байланысты ғана бір-бірінен алшақ кетеді. Ең зор айырмашылық Дэвис-Мур теориясы мен конфликтология теориясы арасында. Егер Дэвис пен Мур әлеуметтік теңсіздік қоғамның өзіндік, табиғи дамуының қорытындысы десе, конфликтология теориясының өкілдері оны статус-кво (күш теңдігі) сақтауға ұмтылған белгілі бір әсерлі күштердің іс-әрекеттерінің нәтижесі деп түсіндіреді.

Адамның таптық жату тегі, оның өмірінің ұзақтығына, отбасылық өмірге және демалыс уақытын өткізуге өз әсерін тигізеді. Бір адамдар басқалардың таптық жату тегін бағалағанда әрқашанда сезімдік (эмоция) тұрғыдан келеді, мыс., қызығады, жек көреді немесе мүсіркеп, аяйды.

Даралық бейімділік (адаптация) деп жеке адамның стратификация жүйесіндегі жағдайының өзгеруін атайды. Ол мына жолдармен іске асырылады: 1) адамның жеке, табиғи қасиеттеріне байланысты; 2) қоғамның әлеуметтік құрылымының қайта ұйымдастырылуы; 3) қоғамның әлеуметтік құрылымының жаңа жүйесінің құрылуы, мыс., төңкеріс (революция) нәтижесінде белгілі бір таптың түгелдей жойылуы.

Сонымен қатар, әлеуметтану ғылымында топтық бейімделу мәселесі де зерттеледі. Бұл белгілі бір нәсілдің не ұлттық қоғамның әлеуметтік құрылымындағы орнының өзгеруі, мыс., елде титулды ұлтқа айналу.

Адамдардың ұжымдық мүдде тұрғысынан бірігуіне кеселдік келтіретін екі фактор бар. Бұлар: этникалық антогонизм және мүдде.

10. Ұлттық қарым-қатынас әлеуметтануы

1. ТүсінігіЭтникалық топ дегеніміз мүшелері өздерін бірыңғай мәдени

құрылымға жатқызатын адамдар ұжымы. Олардың әлеуметтік өмірі, іс-әрекет аймағы тегі мен мәдениетінің бірлігінен айқындалады.

Этникалық топ түсінігін жан-жақты зерттеген социологтардың бірі М.Уингер. Оның зерттеулері негізінен үш бағытта дамиды: 1) бір этникалық топ басқалардан төмендегі параметрлер бойынша ерекшеленеді: тілі, діни сенімі, нәсілдік

58

белгісі және шыққан елі; 2) этникалық топ мүшелері өз қауымы мен жалпы қоғам не адамзат арасында айырмашылық бар екенін сезініп, өз іс-әрекеттерін осы сезімге сәйкес ұйымдастырады; 3) этникалық топ мүшелері өз текті дәстүрлері негізінде бірігеді, мысалы, дәстүрлі мейрамдарын атап өтеді, қонаққа «өзінікіне» барғанды ұнатады және т.б.

Әдетте, қоғамның әлеуметтік өміріндегі билік, байлық, бедел және т.б. әлеуметтік артықшылықтар көптеген жағдайларда этникалық текке тәуелді. Мысалы, американдық социолог Н.Смелзер пікірінше демократия үлгісі болып табылатын Американың өзінде негрлер, азиялықтар мен латын американдықтар (латинос) еуропалықтарға (ақ нәсіл) қарағанда аз табыс табады, ең төменгі беделді қызметтерді иеленеді және ең аз жеке бас құрметіне ие.

Қазіргі кейбір қоғамдарда бір этникалық топ басқалар үстінен үстемдікке ие болады. Американдық социолог А.Вирт ғылыми айналымда «аз этникалық топ» түсінігін енгізді. «Ұлттық азшылық» (национальное меньшиство) – бұл оларға тән биологиялық және мәдени ерекшеліктерге байланысты қоғамдағы басқа этникалық топтармен салыстырғанда төмен жағдайда ие болған этникалық топ. Көптеген жағдайларда ұлттық азшылық жалқы пікір объектісіне айналады. Жалқы пікір-қоғам санасында ұлттық азшылық туралы қалыптасқан негізсіз, жалған (стереотип) көзқарастар. Осы жалқы пікір кесірінен ұлттық азшылық дискриминацияға ұшырауы мүмкін. Дискриминация – бұл ұлттық азшылықты қуғын-сүргінге салу. Дискриминацияның ең сорақы көрінісі нәсілшілдік (расизм) болып табылады. Бұл адамдарды тек тән өзгешелігі үшін аяусыз қырып-жою. Американдық социолог Н.Смелзер жазуынша, адамзат тарихындағы нәсілшілдіктің ең айқын көріністері мыналар: Еуропа мемлекеттерінің XIX-XX ғ.ғ. үшінші дүние елдерін аяусыз қанауы (Африка, Азия елдерінде аштықтан миллиондаған адамдар қаза тапты); Америка құрлығында үндістерді жою; қара американдықтарды құлдыққа салу; фашистік Германияның алты миллион еврейді жоюы.

2. Ұлттық қарым-қатынас теориялары1970 ж. орта шамасында американдық социологтар

Т.Симпсон мен М.Уингер үстемдік етуші этникалық топ пен

59

ұлттық азшылық арасындағы қарым-қатынастардың төмендегі нысандарын көрсетті:

1. Ассимиляция - ұлттық азшылықты толық сіңдіріп алу. Ол сегрегация, яғни ашықтан-ашық қысым көрсету немесе бейбіт жолмен, яғни азшылықтың үгіт-насихат, қолдау арқылы үстемдік етуші мәдениетке сіңіуі жолымен іске асырылады. 1960 ж. американдық социолог Гордон ғылыми айналымға англоконформизм терминін енгізді. Бұл ұғым англосаксон мәдениетін қабылдағандарды мадақтау шараларын ұйымдастыруды білдіреді.

2. Плюрализм - ұлттық азшылықтың өз дәстүрі еркіндігіне құқығын және үстемдік етуші этникалық топтың бұл құқықты сақтауға әзірлігін білдіреді.

Ұлттық плюрализм ең айқын, мысалы, Швейцария мемлекеті болып саналады. Оның халқының төрттен үші немістер болса да, француз және итальян тілдері мемлекеттік тіл болып саналады.

3. Ұлттық азшылықты құқықтық қорғау. Мұндай жағдайда мемлекет заңы ұлттық азшылыққа аумақтық автономиялық басқару құқығын береді. Осы ұлттық автономия аумағында аз этникалық топ өз ұлтының дамуы үшін қажетті барлық шараларды іске асырады. Айқын, мыс., Ресей Федерациясындағы автономиялы облыстар мен округтар.

4. Тұрғындар алмастыру. Бұл ұлттық азшылықты ерекше мәдени топ ретінде қорғап, сақтау мақсатында, оларды жалпы қоғаммен араластырмай, бөлек аумақта күшпен ұстау. Айқын мысалы АҚШ-ғы үндіс резервациялары, Н.Смелзер пікірінше бұл резервациялар адамдар зоопаркі болып табылады және АҚШ-тың ең үлкен ұяты.

5. Этникалық апартеид. Бұл дегеніміз ұлттық азшылықты заң жүзінде құлдықта ұстау. XX ғ. аяқ кезіне таман этникалық апартеид Оңтүстік Африка Республикасында орын алып келді.

Этникалық теңсіздіктің ең негізгі себептерінің бірі психологиялық кемсітушілік. Әдетте үстем этникалық таптың мүшесі ұлттық азшылық мүшесін барлық мәдени-әлеуметтік көрсеткіштер бойынша өзінен кем көреді.

Екінші бір себебі экономикалық бақталастық. Әдетте ұлттық азшылық (мыс., диаспоралар) бір-бірін қолдаудың арқасында материалдық жақсы жағдайға ие болады. Ал үстемдік етуші этникалық топтың экономикалық мүмкіндіктері мен

60

қорлары бүкіл қоғам көлемінде шашыраңқы болады. Сол себепті үстемдік етуші этникалық топ мүшесі бойында ұлттық азшылық мүшелері бізді алдап, пайдаланып жүр деген сияқты пікірлер қалыптасады.

1972 жылы Роберт Блаунер нәсілдік қанау теориясын жариялады. Р.Блаунер өз теориясында колониалдық (колониальные) қатынастардың бес компонентін көрсетті:

1) Колония тұрғындарына үстемдік етуші метрополия мәдениетін күшпен таңу.

2) Күшпен таңу мүмкін болмаған жағдайда, колония тұрғындары мәдениетін бақылау және өздеріне байқатпай өзгерту. Мұндай жағдайда колония тұрғындары өз мәдени құндылықтарының өзгеруін объективті заңдылық деп санайды.

3) Саяси үстемдік. Колония тұрғындарын ең төменгі басқару органдарына дейінгі саяси өмірге араласу құқықтарынан айыру.

4) Экономикалық қанау колония экономикасын, экологиясын өмір сүруге жарамсыз, қауіпті жағдайға келтіру.

5) Үстемдік етуші метрополия билігін ақтайтын идеология жүргізу. Осы мақсатта сол елдің сатылған зиялы қауым өкілдерін, өнер қайраткерлерін пайдаланады.

11. Гендерлік және жас айырмашылығы теңсіздіктерін зерттеу әлеуметтануы

Адамның табиғи, дене ерекшеліктеріне байланысты туындайтын әлеуметтік қарым-қатынастар гендерлік (жыныстық) және жас айырмашылықтары теңсіздіктерін тудырды. Өркениетті қоғамдарда социолог-мамандар осы өзекті мәселелерді зерттеуге үлкен назар аударады. Себебі өркениетті қоғамдарда осы негізде құрылған өте көп ұйымдар, қозғалыстар мен бірлестіктер қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына үлкен әсер етіп отыр.

1. Гендерлік теңсіздікБұл ұғым әйел адам мен ер адам арасындағы теңсіздікті

білдіреді.Әйел адам мен ер адам арасындағы айырмашылық өте

күрделі зерттеу ұғымдарынан тұрады. Социологтар гендерлік

61

теңсіздік жыныстық сәйкестіктің (идентичность) әсерінен болады деп есептейді. Жыныстық сәйкестік төрт компоненттен тұрады.

1. Гендерлік сәйкестік. Адамның шын мәнінде өз жынысын сезінуі. Өз жынысын сезіну кейбір адамдарда биологиялық жынысымен байланыспайды. Мысалы, атақты американ теннисшісі Рени Ричарс ер адам болған. Бірақ өзін ер адам ретінде сезінбегендіктен, күрделі медициналық операция жасатып әйел адамға айналған.

2. Гендерлік үлгі (идеал). Ер не әйел мінез-құлқы туралы мәдени түсінік. Мысалы, көптеген қоғамдарда ер адамдар пікірінше үлгілі (идеал) әйел үй шаруашылығындағы әйел.

3. Еңбек ролі. Еңбек бөлінісіне байланысты туындаған ерлер мен әйелдер құқықтары мен міндеттері. Қоғамда ер адам атқарады деп саналатын қызметтер және сол сияқты әйел адам атқарады деп саналатын қызметтер де бар.

4. Биологиялық компонент. Бұл ер адамдар мен әйел адамдар арасындағы дене, тән айырмашылығы. Мысалы, американдық социолог Э.Форб зерттеуі бойынша 18 жастағы әйел адам күші сол жастағы ер адам күшіне қарағанда 50%-ға төмен.

Адамзат қоғамы әлі күнге дейін күш алдында бас иетін инстинкттен құтыла қойған жоқ. Сол себепті барлық қоғамдарда дерлік ер адамды әйел адаммен салыстырғанда жоғары қояды. XX ғ. II-ші жартысынан бастап осы теңсіздікке жауап ретінде әйелдер эмансипациясы пайда болды. Эмансипация - әйел адамдардың ер адаммен барлық жағынан теңдесуге ұмтылысын білдіретін термин.

Дүниеге келгеннен бастап, әртүрлі жыныстағы балаға әртүрлі көзқарас болады. Негізінен ер бала артықшылыққа ие болады. Мұның бәрі кейінгі мінез-құлықтың қалыптасуына әсерін тигізеді.

Социологтар пікірінше балалардың мінез-құлықтары төмендегі жолдармен қалыптасады:1) моделдеу – бұл үлкендер мінез-құлқын қайталау (имитация);2) баланың жынысына сәйкес келетін мінез-құлық ережесін

марапаттау, ал сәйкес келмейтін мінез-құлқы үшін жазалау;3) басқалар тарапынан анағұрлым қолдауға ие болатын мінез-

құлық түрлерін көрсету.1955 жылы американдық социолог Маргерт Мид

зерттеулері жалпы қабылданған, - «ерлер мен әйелдер өз 62

табиғатынан белгілі бір ғана әлеуметтік-жыныстық ролде ойнау үшін жаратылған» ұғымына біршама өзгерістер әкелді. М.Мид Жаңа Гвинеяның үш тайпасының (арапеша, мундугумор, тчамбули) әлеуметтік-жыныстық ролдерін зерттейді. Арапеша тайпасында ерлер де, әйелдер де бала тәрбиесіне байланысты ролдерді толығынан игереді. Ал мундугурморлар бір-бірімен, өз балаларына бірдей жаулық сезімде болады. Арапешалар сияқты бұлар да мынау ер адамға тән, мынау әйел адамға тән деп әлеуметтік-жыныстық бөлінбейді. Олардың кез-келгені, кез-келген нәрсені жасай береді.

Ал, тчамбули тайпасында ерлер мен әйелдер ролдері әрқилы. Бірақ ол көптеген қоғамдарда қабылданған ролдерге қарама-қайшы. Үйді оларда «әйел үйі» деп атайды. Әйелдер балық аулап, отбасын асырайды. Ал ерлер сәндік бұйымдар тағып, бала бағады. Осындай зерттеулерден кейін ер мен әйел ролдеріне деген стереотипті көзқарастар әлсіреді.

Сол сияқты соңғы кезеңдерде кең етек алған әйелдер қозғалыстары да, оларға қатысты әлеуметтік теңсіздікті әлсіретті.

Біздің дәуірімізде тұрмысқа шыққан әйелдердің жартысынан көбі жұмыс істейді. Әдетте олар кітапхана, бала бақша, мектеп және т.б. әйел адамға ыңғайлы салаларда жұмыс істейді. Американ зерттеушісі У.Хоннердің пікірінше мұның себебі, егер ер адамдар басым салада қызмет істесе, өзінің әйелдік мінезін жоғалтудан қорқу.

Функционалистер қазіргі отбасында ер мен әйел ролін былай бөледі: жұбайлардың біреуі инструменталды ролде ойнайды, яғни отбасының сыртқы ортамен байланысын қамтамасыз етеді. Ал, екіншісі экспрессивті рол алады, яғни отбасы ішіндегі өзара қарым-қатынастарды реттейді. Бұл теория өкілдерінің пікірінше әйел адамның дүниеге бала әкелуге қабілеттілігі, оның экспрессивті ролін көрсетеді. Ал, ер адам инструменталды ролге ие.

Американдық социолог Коллинздің пікірінше жыныстық теңсіздіктің негізгі себептерінің бірі ерлер мен әйелдер арасындағы отбасылық егес. Бұл әлеуметтік-жыныстық ролдерді бөлісе алмау әсеріне туады. Негізгі себеп, әдетте ер адамдар әйел жұмысын істегісі келмейді. Ал эмансипацияға ұшыраған феминист-әйел оны істетем деп әлекке түседі.

2. Жас айырмашылығы теңсіздігі63

Жас айырмашылығына байланысты теңсіздік те қоғам үшін үлкен мәселе тудырып отыр.

1969 ж. американдық социолог Баттлер әлеуметтану ғылымына эйджизм түсінігін енгізді. Эйджизм – бір немесе бірнеше жас топтарының басқа жас топтарын қуғындауға (дискриминация) ұшыратуы. Бұл термин әдетте қарт адамдарға байланысты қолданылады. Олар қазіргі қоғамдарда ең төменгі әлеуметтік мәртебеге ие. Себебі қазіргі қоғамдарда әлеуметтік мәртебе ақша табуға, яғни еңбек етуге сай бағаланады. Ал қарт адамдардың жастар сияқты еңбек ете алмайтындығы белгілі.

Демографтар өз назарын қарт адамдар мен тұрғындардың өзге жас категориялары арасындағы сандық қатынасқа салады. Соңғы кезеңдерде қарттар саны пайыздық қатынаста өсіп отыр. Мұның ең басты себебі өркениетті елдерде дүниеге бала әкелудің азаюы. Сол сияқты өмірінің соңғы отыз жылында балаларынсыз тек өздері ғұмыр кешу сияқты мәселе де өркениетті елдер үшін әлеуметтік қиындықтар тудырып отыр. Мұндай жағдай қарттар мен жастар арасындағы түсінбестікті күшейтіп жас мөлшері кесірінен туған әлеуметтік теңсіздік арнасын кеңейтіп отыр. Зейнеткерлер санының өсуі де әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің қиындықтарына тап болуына әкелуде. Жұмыс істеушілердің аз саны өсіп отырған зейнеткерлер санын асыруға мәжбүр болып отыр. Мұның өзі олардың арасында келіспеушілік тудырып әлеуметтік теңсіздікті күшейтуде. Қартайған шақтағы ағзаның күйреу үрдісі олардың жас роліне кері әсерін тигізуде. Осы биологиялық фактор әлеуметтік күтілісті шектеуші факторға айналуда. Ол қарт адамдардың көптеген әрекет түрлерімен айналысуына мүмкіндік бермейді. Формалды жас мөлшері адамдар қай жасында қайсыбір қызмет түрлерімен айналыса алатындығын көрсетеді.

Жас мәртебесі – адамның өз жасына сай қоғамда алатын орнын көрсетеді. Жас ролдері – жас мәртебесіне сай әлеуметтік күтініс.

Жас айырмашылығы әлеуметтік теңсіздігінің пайда болуына сол сияқты қарт адамдарды әлсіз деп санайтын қоғамдық қалыптасқан стереотипті пікірлер де өз әсерін тигізіп отыр. Өздерінің әлсіздігіне әбден сеніп алған қарттар қолдарынан келетін қызметті атқарудан да жалтарады. Сөйтіп жас айырмашылығы теңсіздігін қолдан тудырады.

64

Жаратылыстық аталатын адам өмірінің кезеңдері де экономикалық және әлеуметтік негіздерге тәуелді. Олар балалық шақ, жастық шақ, орта жас және қарттық.

Герантологияда (қарттық туралы ғылым) - қартаюдың бірнеше теориясы бар. Босаңсу теориясына сәйкес адам қартайған сайын өзара және басқа жас араларынан жатсыну (отчуждение) пайда болады. Сол сияқты қарт адамдар олардың еңбек әрекетіне байланысты туған әлеуметтік ролдерден босатылады.

Белсенділік теориясына сәйкес өзінің бұрынғы әлеуметтік ролін жоғалтқан қарт адамдар өздерін керексіз сезінеді. Осының әсерінен өзін-өзі сыйлау қасиетін жоғалтады.

Жас айырмашылығы теңсіздігін әлсіретудің бір жолы қарт адамдардың осындай құлықтық (мораль) жағдайларда көңіл-күйін көтеру.

12. Әлеуметтену (социализация)

1. ТүсінігіӘлеуметтену - әлеуметтік ролдер мен мәдени нормаларды

игеру үрдісі. Бұл үрдіс адамның жеке, даралық бейнесін қалыптастырады.

Әлеуметтену үрдісі адамның басты өмірлік айналымын (цикл) қамтиды. Бұлар балалық шақ, жасөспірім, есею кезеңі және қарттық.

Әлеуметтену үрдісінің қорытындысына орай бастапқы және ересек әлеуметтену кезеңдері бөлінеді.

Әлеуметтену үрдісіне адаптация, оқыту, тәрбиелеу, өсу және есею үлкен әсер етеді. Адаптация – уақыты шектелген, жаңа жағдайға бейімделу үрдісі. Оқыту – жаңа білім алу. Тәрбиелеу – жеке адам мінез-құлқы мен санасына мақсатты әсер ету. Есею – адамның 10-20 жас аралығындағы әлеуметтік-саналық қалыптасуы. Өсу – адам денесінің физиологиялық қалыптасуы.

Социобиологиялық зерттеулер аумағында фералды адамдар түсінігі бар. Бұндай адамдар әлеуметтік оқшаулану (изоляция)

65

кесірінен пайда болады. Бұлар әлеуметтенудің бастапқы кезеңінде әлеуметтік ортадан әртүрлі себептер кесірінен оқшауланып қалған адамдар. Фералды адамдар қоғамның толыққанды мүшесі бола алмайды.

Оқыту – бір жақты эволюциялық үрдіс, яғни тек үлкендер ғана кішілерді оқыта алады. Қазіргі заманда білім өте үлкен жылдамдықпен дамып келеді, ал адамның физиологиялық ерекшелігі өте аз өзгеріске түсіп отыр. Бұл мәселе қазіргі социологтар, психологтар арасында үлкен зерттеуді талап етіп отыр.

Адам өз ортасында сөйлей білуге, мінез-құлық ережелеріне, әдет, салт-дәстүрге, ойлай білуге, мәдени ережелерге үйренеді. Мұның барлығы әлеуметтену үрдісін құрайды.

2. Әлеуметтік «мен» түсінігінің құрылымдалуыӘлеуметтену үрдісінде бір әлеуметтік топтың басқаларды,

жеке адамды өмір сүруге үйретуі әлеуметтік «мен» түсінігінің құрылымдалуына әкеледі.

Адам өте әмбебап әлеуметтік құрылымға ие. Адам баласына өте күрделі әлеуметтік құрылым шындығынан өтуге тура келеді.

Адам өмір бойына өз әлеуметтік орнын алып, оны ұстап тұруға тырысады. Сол себепті әлеуметтену бүкіл өмір бойына созылатын үрдіске айналады.

Ересек адамдардың барлығында дерлік өз «әлеуметтік үйі», яғни қоғамдық жүйеде өз тұрақты орны бар. Оны мәртебе, кәсіп, қызмет, әлеуметтік рол айқындайды. Ең бастысы «әлеуметтік үй» адамға тәуелсіздік, еркіндік, алдағы күнге деген сенім береді. Ал бала немесе жасөспірімнің қоғамда өз орны, яғни өз «әлеуметтік үйі» жоқ, сол себепті олар ата-аналарына, айналасындағы әлеуметтік ортаға тәуелді.

Алдымен саяси (төлқұжат алу, дауыс беру, сайлау құқығын алу), соңынан экономикалық (мыс., жұмысқа тұру) және әлеуметтік (некеге тұру, отбасын құру) тәуелсіздік алу әлеуметтенудің бастапқы және ересек кезеңдері араларындағы сапалық шекараның өтуін белгілейді.

Әлеуметтену – жеке адамның даралық ретінде қалыптасуы. Бастапқы балалық кезеңде, әдетте 2-5 жас аралығы, адамда жеке, даралық сезімі болмайды. Соңынан қарапайым түсініктерді игеру, әріптер танып, оқу - бірте-бірте бала бойында даралық сезімін қалыптастыра бастайды.

66

Кішкене бала тыңдамаған кезде, бұл оның қарсылық сезімі емес, ол тек өз еркіндігін, шеңберін мөлшерлеп отырады. Ал қарсылық ересек жастағы балаға тән сезім. Егер жасөспірім отбасылық, қоғамдық құндылықтарға күмән келтіріп, қарсылық көрсете бастаса оның өзіндік «мен» ұғымының қалыптасқандығының белгісі. Әр адам бойында, оның «мен» деген даралық сезімі әр түрлі жаста қалыптасады.

Әлеуметтік «мен» түсінігінің қалыптасуы – бұл адамның өз ортасымен қарым-қатынасқа түсуі, бұл адамның өз әлеуметтік орнын іздеуі. Бұл үрдіс нәтижесінде – жеке, даралық қалыптасады. Осымен әлеуметтенудің бастапқы кезеңі аяқталып, ересек әлеуметтену кезеңі басталады.

Әлеуметтену үрдісіне оқыту, тәрбиелеу және адамның өз талабымен игеру үлкен әсер етеді. Барлық адамдардың білім алуына мүмкіндік жасауға адамзаттың тек XX ғ. ғана қолы жете бастады. Жалпыға бірдей орта білім – біздің заманымыздың ең ұлы жетістігі. Дамыған мемлекеттер өз ұлттық кірісінің 1/3 білім беруге шығындайды.

Әлеуметтену тек білім берумен шектелмейді. Себебі білім адамды тек теориялық, техникалық жетістікке жеткізеді. Ал қалған өмірге қажетті икемділікті тәжірибе береді. Тәжірибе тәрбиелеу арқасында жинақталады. Мыс., ешқандай университет өте талантты менеджер, кәсіпкер жасап шығара алмайды, ол жастардың бәріне бірдей білім береді. Ал соңынан кім қандай ортаға түссе, сондай маман ретінде тәрбиеленіп шығады.

Сонымен қатар әлеуметтену үрдісінде адамның өз талпынысымен игеруінің мәні де өте зор. Егер адам өзі талпынбаса не білім, не тәрбие, одан жақсы отбасы иесі, адал іскер дос қалыптастыра алмайды. Адам қашан бұл дүниеден кеткенше өмірге деген көзқарасын, әдетін, мінезін өзгертіп отырады. Адам қартайған сайын оқу мен тәрбиеден гөрі өз жеке талабының, талпынысының мәні арта түседі.

Сол себепті де социологтар әлеуметтену үрдісін адамның бүкіл ғұмыр бойына созылатын үрдіс деп атайды. Сонымен қатар әлеуметтенуді жасанды басқаруға болмайды, бұл таза табиғи үрдіс.

Социологтар адамның жеке, даралық бейнесінің 70% жасөспірім шаққа дейін қалыптасатынын мойындайды, сол себепті де оқу мен тәрбиенің мәні зор. Бірақ бұл әлеуметтену үрдісін басқару емес.

67

3. Әлеуметтену агенттері мен институттарыАдамның өзінің бастапқы қалыптасу кезеңінде басқалардың

көмегіне мұқтаж болады. Осы көмек берушілер әлеуметтену агенттері мен институттары деп алады.

Әлеуметтену агенттері – бұлар мәдени нормалар мен әлеуметтік ролдердің дұрыс игеруіне жауапты нақты адамдар.

Әлеуметтену институттары – бұл әлеуметтену үрдісіне бағыт беретін, оған әсер ететін ұйымдар.

Әлеуметтену агенттері мен институттары бастапқы, қосымша болып жіктеледі. Әлеуметтенудің бастапқы агенттері – ата-анасы, аға-апалары, басқа да қандас туыстары, достары, мұғалім, дәрігер және т.б. адамның жақын айналасын құрайтын орта.

Әлеуметтену қосымша агенттеріне мектеп, университет, кәсіпорын әкімшіліктері, әскер, полиция, діни ұйым, партия, БАҚ және т.б. өкілдері, яғни адамға сырттай әсер етушілер жатады.

Әлеуметтенудің қосымша агенттерінің әсері бастапқы кезеңде әлсіз болғанымен, ересек кезеңге ауысқан кезде өте күшейеді.

Әлеуметтену институттары осы агенттердің ұйымдық құрылымдалуы. Мыс., мектеп әлеуметтенудің бастапқы институты, ал нақты бір мұғалім бастапқы агент.

Әлеуметтенудің қосымша агенттері мен институттары адамның ересек ғұмырын толық қамтиды.

Әлеуметтенудің бастапқы агенттері ішінде әке-шеше мен құрдастар үлкен рол атқарады. Әдетте бұлар бір-біріне қарама-қарсы позицияда болады. Ата-анасы ұнатпаған нәрсені құрдастары қолдайды немесе керісінше. Бала дамуында құрдастар оның тәуелді жағдайдан әлеуметтік тәуелсіздікке өтуіне көмектеседі.

Әлеуметтенудің бастапқы агенттері бір-бірімен тығыз байланыста болса, қосымша агенттер мүлдем байланыссыз болады. Әлеуметтенудің қосымша агенттерінің әрқайсысына адам жеке-жеке шығады.

Бастапқы агенттер адамға шын көңілдерімен тегін көмек көрсетсе, қосымша агенттер өз әлеуметтік ролдері үшін қоғамнан ақы алады.

4. Де-әлеуметтену мен ре-әлеуметтену68

Бұлар әлеуметтену үрдісінің ересек кезеңіне тән құбылыстар. Әлеуметтену үрдісі адамның басты өмір айналымымен (цикл) байланысты. Мысалы, оқуға түсу (жастық), үйлену (отбасылық), жұмысқа кіру (кәсіби), зейнетке шығу (қарттық). Әрбір өмір айналымы жаңа әлеуметтік рөл, әдет, жаңа орта, достар, өмір үлгісінің өзгеруіне әкеледі.

Сонымен қатар адам белгілі бір себептер әсерінен, мыс., бас бостандығынан айырылу, қалыпты өмір айналымынан түсіп қалуы мүмкін. Мұндай жағдайда де-әлеуметтену және ре-әлеуметтену құбылыстары басталады.

Де-әлеуметтену – ескі құндылықтар, рөлдер, нормалар мен мінез-құлық ережелерінен бас тарту, оқшаулану.

Ре-әлеуметтену – осыдан соң өзіне бұрын тән емес жаңа құндылықтар, рөлдер, нормалар мен мінез-құлық ережелерін игере бастау.

Әдетте бұлар адам санасы мен өміріне өте терең өзгерістер әкеледі, адам мүлде басқаға айналады.

Американдық социолог Ирвинг Гоффман бұл құбылыстардың пайда болуына әкелетін белгілерді көрсетті:- сыртқы ортадан оқшаулану (темір тор, биік қабырға);- бір адамдарды сәт сайын көріп, тек солармен ғана қатынаста болу;- киіміндегі бұрынғы сәйкестікті жоғалту (арнайы, бәріне бірдей

киім);- өз жеке атының номерге айналуы;- жеке белгісі жоқ, сұр топтың ортасында қалу;- бұрынғы түсініктерінің, әдеттерінің, мінез-құлқының өз құнын

жоғалтуы;- іс-әрекет еркіндігін жоғалту.

Бұлар адамның адамгершілік, құлықтық (мораль) жабайылануына (деградация) әкеледі. Сондықтан өркениетті елдерде адам жазаға тартылғанның өзінде де оның үйреншікті ортасының кейбір элементтері қалыпқа келтіріледі. Мыс., өз жерінде қамау, туыстарымен үздіксіз байланыста болу, үйіне жіберіп тұру және т.б.

13. Жеке адамды зерттеу әлеуметтануы

1. Жеке адам социологиясы

69

Әлеуметтанудағы жеке адам түсінігі ең сыйымды, қиын түсінік. Жеке адам әлеуметтік өмірде, әлеуметтік институттарда, әлеуметтік қарым-қатынас пен байланыстарда іске асырылатын тұрақты сапалар мен қасиеттер жүйесі ретіндегі дара тұлға. Мұндай түсінікте оның адамға тән биологиялық қасиеттері мыс., темпераменті, эмоциялық сезімдері жоғалып кетпейді. Ол тек әлеуметтік өмірге байланысты жаңа қырынан көрінеді. Жеке адам биоәлеуметтік өмір сүруші даралық (индивид) және сол адамға тән, қайталанбайтын әмбебап қасиеттер мазмұны.

Осылардан шыға келе әлеуметтану ғылымы жеке адамға келесі айқындама береді: а) жеке адам - әлеуметтік өмірдің саналы, әрі жауапты объектісі болып табылады; б) даралық қасиет тек қана талантты адамдарға емес, әрбір жеке адамға тиесілі.

Жеке адамды тек әлеуметтану ғана емес, басқа да ғылыми пәндер зерттейді. Әлеуметтану осы ғылыми салалар комплексінің ішіндегі ең шешушілерінің бірі. Бірақ ол философияны, этиканы, психологияны, педагогиканы алмастыра алмайды. Әлеуметтану өзінің бар мүмкіндігін жеке адамды тек бір қырынан, яғни жеке адам - әлеуметтік өмір көзі ретінде, әлеуметтік өмірдің бөлінбейтін элементі ретінде, оның шын мәніндегі тасушысы мен іске асырушысы ретінде зерттейді. Әлеуметтану ғылымында жеке адам және қоғам өзекті мәселелері бір-бірімен тығыз байланыста қарастырылады.

Әлеуметтану ғылымы негізінен жалпы қоғамға тән әлеуметтік институттар, бірлестіктер, қоғамдастықтар жеке адам тұтынысына қалай сәйкестендіріледі, олар қаншалықты жеке адам мүддесін қорғай алады, әлде олар жеке адам мүддесінен тәуелсіз, дамудың өзіндік логикасына сүйене ме деген мәселелерді топшалауға бағытталған.

Осылармен қатар қоғам мен жеке адам қарым-қатынастарында социологиялық сұрыптауда қиындық тудыратын мәселелер де бар. Жеке адам қасиеттері көріністерінің тұрақты жақтарына назар аудара отырып әлеуметтану оны бір үлгіге (стандарт) келтіреді, яғни жеке адамды кез-келген жағдайға сай бір үлгідегі, бір текті мінез-құлық жиынтығына не роботқа айналдырады. Осы фактор әлеуметтану ғылымы даму жолындағы күрделі кесел болып отыр. Әлеуметтану өзінің пайда болу жолында жеке адам даралығын шешуші көрініс ретінде

70

қарастырған жоқ, ол тек кейінгі даму барысында ғана пайда болып, әлеуметтанудағы ең негізгі түсініктердің біріне айналды.

Көптеген әлеуметтанушылық моделдер (үлгілер) жеке адамды қоғамдық қатынастар мен әлеуметтік ролдер жиынтығы ретінде қарастырады, яғни ол қоғам қиындысы, оның дараланған проекциясы болып табылады. Мұндай жағдайда жеке адам белсенділігі, сана-түсінігі және т.б. автономды қасиеттері (дара қасиеттері) толығынан сыртқы қоғамдық орта әсерінен қалыптасқан көріністер болып саналады.

Бұған қарама-қарсы әлеуметтанушылық моделдер қоғам мен жеке адам қарым-қатынасындағы өзара әрекетті жеке адамның өз тұтынысын қанағаттандыру, өз мақсатына жету жолындағы әрекет ретінде қарастырады.2. Әлеуметтік қызметтер, мәртебе

Адамдар арасындағы байланыс пен өзара қарым-қатынас, ол өз жеке тұтыныстарын қанағаттандыру барысында бір-біріне тәуелді болғандықтан ғана іске асырылады. Әрбір адам өзіне тиісті өзі маманданған әлеуметтік қызмет түрін атқарады. Мыс., дәрігер емдейді, мұғалім оқытады және т.б.

Әлеуметтану ғылымында қызмет түсінігін қолданғанда басты маңызға ие қағида осы қызмет басқалар не қоғам үшін қандай қорытынды әкелгендігі болып табылады. Әлеуметтік қарым-қатынас барысында нақты қызмет түрін атқару үшін адамға белгілі бір міндеттер жүктеледі. Сол сияқты адам белгілі бір құқықтармен де қамтамасыз етіледі.

Әлеуметтік қарым-қатынас үрдісінде әрбір жеке адамның әлеуметтік мәртебесі пайда болады. Әлеуметтік мәртебе жеке адамның қоғамдағы орны. Бұл адам өз міндеттерін дұрыс атқару үшін оған жасалынатын жағдайлар жиынтығы. Жеке адамның әлеуметтік мәртебелері бірнеше топтарға бөлінеді: 1) бірінші топты негізгі әлеуметтік мәртебелер құрайды, мыс., сол қоғам мүшесі болу; 2) екінші топты дүниеге келгенде пайда болатын әлеуметтік мәртебелер құрайды, мыс., ұлты, тегі, туған жері және т.б.; 3) үшінші топты адамның өз жеке еңбегімен қолы жеткен әлеуметтік мәртебелер құрайды, мыс., қоғамның әлеуметтік жүйесіндегі қызметі.

14. Жастар әлеуметтануы

1. Түсінігі71

Жастар социологиясы – жастар әлеуметтік топтарының әлеуметтік сана-сезімі мен мінез-құлқын, жастар әлеуметтенуі үрдісін, аға ұрпақпен қарым-қатынастарын, қоғамдық түйінді мәселелерді шешудегі ролі мен орнын зерттейтін ғылыми сала. Жастар социологиясы жеке ғылыми сала ретінде тұнғыш рет 1970 ж. Варна қаласында өткен Халықаралық әлеуметтанушылық конгресте мойындалды. Бұл осы салада теориялық та, қолданбалы-тәжірибелік те мазмұндағы ақпараттар көп жиналғанын көрсетті. Жастар әлеуметтік мәселелері әлемдік әлеуметтану ғылымының ең белсенді зерттеліп жатқан бағыты болып табылады. Бұған 1960 ж. кейін бірқатар елдерде орын алған бұқаралық жастар шерулері үлкен әсер етті. Социологиялық ғылыми зерттеу бағыттары жастар қозғалыстары, жастар субмәдениеті, жастардың еңбек және қоғамдық белсенділігі, жастардың тәуелсіз еңбек жолына түсуі, құндылықтық танымдарындағы өзгерістер, жастардың бейрәсми бірлестіктері, жастар әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері және т.б. көптеген мәселелерді қамтиды.

Жастар өзекті мәселелерін зерттеумен Л.Розенмайер, К.Штарке, Э.Гидденс сияқты белгілі социологтар айналысты.

Жастар социологиясы көптеген арнайы социологиялық теориялармен тығыз қарым-қатынаста дамиды. Әскери социология, қала социологиясы, өнер, ұжымдық топталу, мәдениет, жеке адамды зерттеу, бұқаралық коммуникация, денсаулық сақтау, мораль, білім, қоғамдық ұйымдар, дін, саясат, еңбек, басқару және т.б. көптеген әлеуметтік мәселелер жастар социологиясының дамуына үлкен әсер етті. Әлеуметтану ғылымында жастар өзекті мәселелері бүкіл қоғамның негізгі құрылымдық өзгерістерімен байланыстағы ерекше әлеуметтік топ ретінде зерттеледі. Қазақстандық жастар мәселелері бүкіл әлемде жүріп жатқан ғаламдастыру, урбанизация, ұлттардың қартаюы, дүниеге бала әкелудің кемуі мәселелерімен байланысты.

2. Жас стратификациясыЖастық шақ - адамның балалық пен үлкен өмір

аралығындағы қалыптасу мен даму кезеңі. Адамның балалық шақтан үлкен өмірге аяқ басуы екі кезеңнен өтеді: жасөспірім және жастық бұл кезеңдердің хронологиялық (уақыт) шегі дәл айқындалмаған. Психологтар жасөспірім 14-18 жас, жастық 16-18 жас аралықтарын көрсетеді. Барлық халықтарда жас

72

ерекшелігі адамның хронологиялық жасы емес, оның әлеуметтік мәртебесін белгілейтін ұғым болып табылады. Себебі көптеген жағдайларда адамның жасына қарай, оның қоғамдағы орны белгіленеді.

Қоғамдық еңбек бөлінісі адамның жасы мен жынысын есепке алуға негізделген. Көптеген еңбек түрлері адам жасына тікелей тәуелді. Жастық шақ әдетте білім алу немесе отбасын құру сияқты үлкен өмірге бастама болатын қоғамдық маңызды әлеуметтік қадамдар атқарады.

Жас стратификациясы әлеуметтік-психологиялық күтілістер мен санкциялар жүйесінен тұрады. Адам жастық шақтан бастап өзінің не қалайтынын және өз жауапкершілігін сезіне бастайды. Адамның денесі мен ақыл-ойы толығып, әлеуметтік өмірге белсенді араласуға әзір болады.

Дәстүрлі қоғамда жастар әлеуметтік қызметтер мен ролдерді тез игереді. Күрделі қоғамдарда жастар белгілі бір уақыт аралығында кәсіби даярлықтан өтуі қажет.

Әлеуметтік дәстүрге сай жастық шақ адамның өз отбасын құруымен аяқталады. Себебі бұдан соң адам бойында тәуелсіздік пен жауапкершілік пайда болады. Қазіргі таңда жастардың жеке таңдау мүмкіндігі шектелмеген. Бұқаралық ақпарат құралдары дамуының арқасында жастардың психологиялық жетістігі тек өз ортасымен ғана шектелмейді. Бұл жастардың әлеуметтік орта туралы жан-жақты хабардан болуын қамтамасыз етіп, интеллектуалдық дамуына жағдай жасайды.

Жас адамның шыққан тегі мен ата-анасының әлеуметтік мәртебесі, оның психологиялық және физиологиялық дамуына үлкен әсер етеді. Сонымен қатар бұған ұлттық мәдени орта, достарының әсері де қосылады. Әдетте жастар әлеуметтік өмірдің белсенді қатысушысы емес, тәрбиеге зәру адамдар ретінде қарастырылып келді. Қазіргі замандағы жастар ұйымдары мен бейрәсми топтар бұл тұжырымның қателігін дәлелдеді.

3. Жастық шақ теорияларыЖаңа фрейдизм теориясы. Жастық шақтың теориялық

мәселелерін зерттеуге психосұрыптау теориясы үлкен әсер етті. Оның негізін австрия психиатры З.Фрейд қалады. Ол жастар жыныстық, сезімдік дамуына арналған бірқатар ғылыми тұжырымдар енгізді.

73

З.Фрейд тұжырымдарын дамытып жаңа фрейдизм зерттеу бағытын қалыптастырған белгілі американ психологы Эрик Эриксон (1902-1982) болды. Жас адамның дамуы бір-біріне байланысты үш үрдістен құрылады. Физиологиялық дамуды биология, саналық дамуды психология, әлеуметтік дамуды әлеуметтану зерттейді.

Эриксон пікірінше негізгі даму заңы «эпигенетикалық ұстаным». Бұл ұстанымға сәйкес әрбір жаңа даму кезеңінде жаңа қасиеттер мен құбылыстар пайда болады. Жаңа кезеңге өту уақытында жас адам психологиялық тоқырауға ұшырайды. Біреулер үнсіз көтерсе, біреулер өзін қоршаған адамдармен егес-жанжалға түседі.

Эриксон адам өмірін сегіз кезеңге бөлді. Әрбір кезеңнің адам үшін пайдалы немесе пайдасыз шешілетін ерекше мақсаттары болады. Бұл кезеңдер: 1) Сәби шақ - басты мақсаты сәби бойында санасыз сенім қалыптастыру. Егер ата-ана қамқорлығы мен сүйіспеншілігі болмаса сәби бойында санасыз сенімсіздік қалыптасып, оның психологиялық дамуына нұқсан келтіреді. 2) Ерте балалық кезеңі – бала бойында жеке түсініктер, күмәнді ұғымдар қалыптастырады. Оның дұрыс рухани қалыптасуы күнде көретін адамдарына байланысты. 3) Ойын жасы – бастама сезімдерін қалыптастырады. Бұл жаста топтық ойын, өз құрдастарымен ойнау маңызды ролге ие. Бұл бала ойы мен қиялын қалыптастырады.

15. БАҚ әлеуметтануы

БАҚ түсінігі мен атқаратын қызметтері1. Түсінігі

Қоғамның бөлінбес құрамдас бөліктерінің бірі бұл ақпарат құралдары. Қоғамдық қызметтің барлық түрлері өз субъектілері арасында бірқалыпты, тұрақты байланыс болуын қажетсінеді және сонымен қатар өзара ақпараттар алмасу қажеттігі де бар.

Азаматтық қоғам өз деңгейінде өмір сүру үшін ақпараттың атқаратын ролі зор. Адамдар өздерінің айналасында нелер болып жатқанын білмей тұрып, өздері өмір сүріп отырған қоғам туралы дұрыс пікір қалыптастыра алмайды. БАҚ түрлі көзқарастарды халыққа жеткізудің маңызды құралы болып табылады және ұйымдасқан түрде диалогтар өткізу мүмкіндігін жасайды.

БАҚ әсіресе саяси байланыстар үшін маңызы зор. Саясат өз мазмұны жағынан топтық және күрделі ұйымдасқан мақсатты

74

түрдегі іс-әрекет. Әрбір топтық, мақсатты іс-әрекет нәтижелі болуы үшін бірнеше мыңдаған адамдардың бірлескен іс-қимылдары қажет. Осы іс-қимылдар БАҚ көмегімен ұйымдастырылады. БАҚ мемлекет, ұлт, саяси партия, топ деңгейлерінде саяси іс-қимыл мақсатын адамдар санасына жеткізді.

БАҚ - дегеніміз арнайы техникалық құралдар көмегімен әртүрлі хабарлар мен ақпараттарды ашық түрде көпшілік алдына жеткізумен айналысатын ерекше мекемелер мен ұйымдар. Олардың ерекше бейнесі мынада: көпшілікке ортақтығы, яғни тұтынушылардың шексіз және көптік шеңбері; арнайы аппаратуралар мен техникалық құралдардың болуы; байланысқа түсуші әріптестердің уақыт пен кеңістікте бір-бірінен алшақ болуы; адамдарға бір бағытта әсер ету, яғни БАҚ-тан тұрғындарға, керісінше болмайды, яғни тұрғындар БАҚ-қа әсер ете алмайды; БАҚ тыңдармандарының тұрақсыздығы, яғни олар бір хабар не мақалаға зейін қойса, ал екіншісін мүлде қарамауы мүмкін.

БАҚ- жиі тыңдап, пайдаланатын қоғамдық белсенді адамдар әлеуметтану ғылымында реципиенттер деп аталады.

БАҚ байланыс қызметін атқарады. Байланыс деп бір адамнан немесе адамдар тобынан өзге адамдарға ақпарат берілу үрдісін айтамыз. Бұқаралық байланыс дегеніміз жекелеген адамдардың немесе адамдар тобының ақпаратты үлкен және кең аудиторияларға тарату үрдісі. БАҚ мыналардан тұрады:

1. Жазбаша мәтін мен фотосуреттерді жариялау жолымен ақпарат басып тарататын БАҚ. Оларға газеттер мен журналдар, буклеттер, үн қағаздар, плакаттар мен анықтамалықтар жатады, ал кітаптар БАҚ қатарына кірмейді.

2. Хабарлайтын БАҚ дыбыстық немесе көрнекті ақпаратты береді. Бұлардың қатарына, ең алдымен радио және теледидар жатады. Қазіргі кезде теледидар байланыстың қуатты құрамы болып табылады. Қай жерде болмасын адамдар үнемі теледидар арқылы ақпараттар алып тұрады. Тіпті ең кедей адамдарының біраз бөлігі үнемі теледидар көреді.

Соңғы онжылдықтарда БАҚ жүйесі үлкен өзгерістерге ұшырады. Спутниктік байланыс құралдары, кабельдік теледидар және ақпарат жинау мен басудың жеке құралдары (кассет, дискет, лазерлік диск, принтер, сканер), ғаламдық компьютерлік жүйелер (мыс. Интернет) пайда болды.

75

Әртүрлі БАҚ әртүрлі әсер ету қабілетіне ие. Ең алдымен бұл БАҚ кәсібилігіне және берілген ақпарат құндылығына байланысты. Әсіресе сенсациялық ақпараттар көпшілік қызығушылық туғызады.

2. БАҚ дамуы Мемлекет пен қоғамның байланыс құралдарына деген

қажеттілігі келесі сәттерге тәуелді: оның қоғамдағы қызметі мен ролі, сияси құрылымдар саны мен сапасы (мыс. саяси партиялар); саяси шешім қабылдау тәсілдері (мыс. автократиялық не демократиялық); мемлекет көлемі (мыс. үлкен не шағын) және т.б. БАҚ дамуына әсер етуші факторлар. Бұрынғы дәуірлердегі мемлекеттерде байланыс құралдарына деген қажеттілік шектеулі болды. Оның ролін жаушылар, курьерлер мен тыңшылар, қаңғыбастар атқарып отырды. Олар ақпаратты көбіне ауызша, тек кейбір мемлекеттік маңызды ақпараттар (мыс., король жарлығы не сатраптың билеушіге хаты) ғана жазбаша таратып отырды.

Көптеген аумағы шағын мемлекеттер мен қалалар қауіп туралы ескерту, халық жиынын шақыру немесе аса маңызды саяси, діни оқиғалар туралы хабарлау үшін биік мұнараға орнатылған қоңырауларды пайдаланды. Көптеген ғасырлар бойы саяси және азаматтық байланысқа деген қажеттілік пошта арқылы атқарылып келеді.

XIX-XX ғ.ғ. телеграф және телефон желісінің пайда болуы мемлекеттің байланыстық тұтынысын қанағаттандырып қана қойған жоқ, сол сияқты қоғамдық өмірге түбегейлі бетбұрыс әкелді. БАҚ техникалық дамуы бұрын қиял болып келген көптеген демократиялық және тоталитарлық идеялардың шын өмірде іске асуына әкелді, билік заңдылығы мен іске асуына жаңа сипат берді.

О.Тоффлердің пікірінше «қазіргі биліктің эффективті қызмет істеуі, оның адамдардың жеке қызығушылығын оятып, өз мақсатына жетуде билік қорларын көп шығындамау жолын табу». Ол мақсатты шешуде саяси билік БАҚ кеңінен пайдаланады.

Саяси теорияға сәйкес, қазіргі заманғы өте дамыған ақпараттық қоғамдарда білім мен ақпарат күші қоғамдық басқару саласында ақша мен мемлекеттік күштеу қорларын ығыстырып шығарды.

76

3. БАҚ қызметтеріБАҚ ең басты қызметі ақпарат алу мен тарату. Бұл қызмет

көңіл көтеру, қызықтыру ақпараттарынан бастап азаматтар мен билік орындары үшін аса маңызды оқиғалардан хабар беру аралықтарын қамтиды. Азаматтар алынған ақпарат негізінде билік органдарына өз талаптарын қоя алады. Алынған ақпарат негізінде азаматтар санасында Үкімет, Парламент, партия және т.б. саяси институттар, қоғамның экономикалық, әлеуметтік, мәдени өмірі туралы пікірлер қалыптасады. Осы негізде қоғамдық пікір қалыптасады. Сол себепті қоғамдық пікір туғызуда БАҚ ролі өте зор.

БАҚ сонымен қатар білім беру және әлеуметтендіру қызметтерін де атқарады. Білім беру қызметі азамат ақпараттар тасқынында дұрыс бағыт, түсінік алуын қамтамасыз етеді. Әрине БАҚ жүйелі, әрі терең білім бере алмайды. Бұл арнайы білім беру институттарының міндеті. Соған қарамастан қазіргі заманда көптеген адамдар өз білім жүгін БАҚ арқылы тереңдетіп, толықтырады. БАҚ әлеуметтендіру қызметі адамның өмірлік тәжірибе жинақтауына көмектеседі. Демократиялық қоғамдағы БАҚ саяси-әлеуметтік міндеттерінің бірі адамдар санасына заң мен адам құқығын құрметтеу құндылықтарын енгізу, азаматтарды қоғамдық егестерді бейбіт әдістермен шешуге үйрету, мемлекеттің құрылыстың негізгі ұстанымдарын түсіндіру.

Қазіргі заманда БАҚ сын және бақылау қызметтерін де атқарады. Қоғамда бұл қызметтерді атқаратын басқа да әлеуметтік институттар бар, мыс., оппозициялық партиялар. Бірақ БАҚ сыны өз объектісін бүкіл қоғам көлемінде көрсете алады. Себебі арнайы мәжілістерге тек аз ғана адамдар қатысса, БАҚ адамдардың барлығы дерлік көреді және оқиды. Сонымен қатар БАҚ сынының объектісі Президенттен бастап барлық мемлекеттік билік органдары, барлық лауазымды және жеке тұлғалар, ұйымдар, тіпті БАҚ өздері де болады.

БАҚ бақылау қызметі қоғамдық пікір беделіне сүйенеді. БАҚ өз бақылауында әкімшілік не экономикалық мәжбүрлеу шараларын қолдана алмаса да оның бақылауы өте эффективті. Себебі ол болған істің тек заңды бағасын ғана емес, моралдық бағасын да береді.

Демократиялық қоғамда БАҚ өз бақылауында нақты заң актілеріне сүйенеді. Әдетте БАҚ қозғаған іс аяқсыз қалмай,

77

арнайы тергеу комиссиялары құрылып қылмыстық істер қозғалады.

БАҚ қоғамды біріктіру қызметін де атқарады. Әртүрлі саяси-қоғамдық күштер БАҚ арқылы өз жақтастарын табады. БАҚ оларға өз мақсаттары мен мүдделерін нақты, айқын жеткізуге көмектеседі. Қазіргі әлемде БАҚ шығу мүмкіндігінің болуы барлық саяси-қоғамдық күштер үшін ең басты өмірлік мақсат. БАҚ шыға алмаған саяси-қоғамдық күштер ешкімге білінбей тез жойылып кетеді.

БАҚ қоғамда адамдарды әртүрлі қоғамдық-саяси іс-әрекеттерге тарту қызметін де атқарады. БАҚ азаматтар бойында белгілі бір саяси мінез-құлық түрін қалыптастыра алады. БАҚ белгілі бір өткір қоғамдық мәселені жан-жақты көтеру арқылы саяси-экономикалық өзгерістерге бастама жасай алады.

БАҚ өз қызметтерін толыққанды негізде тек демократиялық қоғамдарда ғана іске асыра алады.

Қазіргі демократиялық даму адамға сапалы, пайдалы ойлау қабілетіне ие жауапкершілігін толық сезінетін даралық ретінде қарастыруға негізделген. Адамдар бойында білікті саяси көзқарас қалыптастыруда БАҚ ролі өте зор. Себебі БАҚ қоғамда сөз бостандығын қамтамасыз етеді. Ал сөз бостандығы болмаса адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының толыққанды қорғалуы мүмкін емес.

Қоғамдық-саяси оқиғаларға объективті баға беруге қабілетті, демократиялық ұстанымдарға сүйене отырып ұйымдастырылған БАҚ болуы қоғам дамуы мен тұрақтылығының кепілі болып табылады.

БАҚ қоғамға әсері1. БАҚ рационалды және сезімдік әсері

БАҚ қоғамда өз мақсаттары мен мүддесі бар жеке құрылым. Өз мақсатына жету жолында БАҚ әртүрлі әдістерді қолданады. Өз үстемдігін БАҚ адам санасы мен сезіміне әсер ету арқылы іске асырады.

Демократиялық елдерде бұқаралық коммуникацияның рационалдық моделі басым болып келеді. БАҚ логика заңдары шеңберіне сиымды фактілер келтіру арқылы адамдарды сендіруге тырысады, яғни осы оқиғаның, шешімнің, әрекеттің ең алдымен қоғамға, адамдарға тиімді, пайдалы екендігін нақты дәлелдеп шығады. Бұл модел демократиялық елдерде қалыптасқан

78

азаматтар ділі (менталитет) мен мәдениетіне сәйкес келеді. БАҚ жүйесі тыңдармандар назары мен сенімі үшін бақталастық жарысқа негізделген. Демократиялық елдерде адамдарға сезімдік әсер ету әдістері кең таралмаған, тек жекелеген оппозициялық немесе шағын саяси күштерге тәуелді БАҚ ғана сайлау компаниялары кезінде өз идеялары мен құндылықтарын адамдар саласына жеткізу үшін сезімдік әсер ету технологияларын қолданады. Бірақ әдетте өз пайдасын сезіну рухында тәрбиеленген адамдар арасында қолдауға ие бола алмайды, сонымен қатар кейбір жағдайларда сот билігі арқылы шектеледі. Керісінше тоталитарлық, авторитарлық, этнократиялық елдерде адамдар санасына сезімдік деңгейде әсер ету технологиялары кеңінен қолданылады. Әдемі сөз бен көркем бейне адамдарға үлкен әсер етеді. Әсіресе егер бұл адамдар бойында еркін қоғамда өмір сүру тәжірибесі қалыптаспаған болса сезімдік әсер өте күшті рухани толқынысқа түсіреді. БАҚ адам санасын улап, қорқыныш пен соқыр сенімге негізделген бағыныштылық моделін тудырады. Сол сияқты билік өз қылмыстары мен қателіктерін жабу үшін саяси қарсыластарына, басқа ұлт өкілдеріне, тіпті барлық сенімсіздерге қарсы күшті жек көрушілік қоздырады.

2. БАҚ ақпараттың үрдіске әсеріБАҚ ең негізгі міндеті қоғамды хабардар етіп отыру үрдісі.

Бұл үрдіс келесі кезеңдерден тұрады: ақпарат алу, таңдау, ықшамдау, түсінік беру және оны тарату. Қоғам қандай ақпаратты, қандай түсініктермен алады, осыған байланысты қоғамдағы келесі оқиғалар тізбегі құрылады. Неміс социологі Клаус Боумның пікірінше «Маңызды ақпарат иелену дегеніміз билік иелену, ал маңызды ақпаратты өз мүддесіне сай тарату, немесе оны жасырып қалу мүмкіндігін иелену екі есе билік иелену».

БАҚ осындай билікке ие. Қазіргі әлемде ақпараттар тасқынының молдығы сонша, оны өз бетінше игеруге жалғыз адам түгілі, бір топ маман да қабілетсіз. Сол себепті аса маңызды ақпараттарды таңдап алу бүкіл БАҚ жүйесінің басты міндеті. Азаматтар мен саяси қайраткерлерлің хабардар болуы БАҚ біліктілігі мен объективтілігіне, шын фактілерді көрсете білуіне байланысты.

3. БАҚ хабар таңдау ережесі79

БАҚ саяси әсері, оның үкімет пен қоғам назарын аударатын пікірталас тақырыптарын таба білуінде. Қазіргі әлемде БАҚ үшін ең қажеттісі көпшілік назары, бұған ие болмаған БАҚ бақталастыққа шыдамай жойылып кетеді. Сол себепті хабар тақырыптарын таңдар кезде кез-келген БАҚ төмендегі жалпы ұстанымдарды басшылыққа алады:

1) Азаматтар үшін тақырыптың маңыздылығы мен құндылығы. Осыған сәйкесті БАҚ хабарларының көбі азаматтар қауіпсіздігі, терроризм, экологиялық қауіп және т.б. туралы болып келеді.

2) Фактілер ерекшелігі. Осыған сәйкесті қатігез қылмыс, жарылыс сияқты оқиғалар күнделікті оқиғалардан анағұрлым көп хабарланады.

3) Фактілер жаңалығы. Тұрғындар назарын әлі белгісіз оқиғалар аударады. Бұл жаңа саяси партия, экономика дамуының соңғы көрсеткіштері және т.б. болуы мүмкін.

4) Саяси жетістік. Осыған сәйкес мақалалар мен хабарларда мемлекеттер, партиялар мен саяси лидерлердің жетістіктері баса көрсетіледі. Саясатта, өнерде, спортта жеке адамдар құбылысын баса көрсету нарықтық қатынастардағы БАҚ қажеттілігінің бірі. 5) Жоғары қоғамдық мәртебе. Бұған сәйкес ақпарат көзінің қоғамдық мәртебесі жоғары болған сайын, алынған ақпарат дәл, әрі сенімді болып саналады. Сол себепті әдетте БАҚ саяси, экономика, ғылым және т.б. салаларда жоғары мәртебеге ие адамдардан сұхбат алуға тырысады.

4. Ақпарат тарату әдістеріБАҚ ақпарат таратуының екі негізгі әдістері бар: рет-

ретімен тарату және үзік тарату. Рет-ретімен тарату әдісі негізінен баспасөзде пайдаланылады. Мыс., саясат не экономика туралы мақалалар газеттің бірнеше саны бойына рет-ретімен жарияланады. Үзік (фрагменттік) тарату әдісін көбіне телеарналар пайдаланады. Ақпаратты бөліктеп, жедел тарату көптеген азаматтар бойында осы оқиға туралы бір жақты пікір қалыптастырады. Бұл тележурналистерге адамдар санасын бақылауға мүмкіндік береді. Себебі толық емес ақпарат алған адамдар әдетте тележурналист сөзіне сенеді.

Қазіргі әлемде адамдарға теледидар әсері өте зор. Мыс., ГФР-да азаматтар теледидар көруге басқа БАҚ 5,3 есе артық уақыт кетіреді. Оның себебі әдетте адамдар естігені мен

80

оқығанынан гөрі көргеніне көбірек сенеді. Саяси-экономикалық өмірде мұның зиянды жақтары да бар. Себебі теледидар саяси-экономикалық оқиғалардың сыртқы бейнесін ғана бере алады. Мыс., келісімге келу сәті ғана көрсетіледі, ал осыған дейін әртүрлі деңгейде жүрген жеке кездесулер теледидар назарынан тыс қалады.

БАҚ адамдар санасы мен мінез-құлқына белсенді әсер етуі, оған «төртінші билік» атағын әперді. Қазір саяси теорияда «медиократия» термині бар. Бұл – оқиғаларды өз қалауы бойынша түсіндіріп, адамдарды соған сендіретін БАҚ билігі. Күн сайын өсіп келе жатқан БАҚ билігін бағалауда екі жақты көзқарас бар. О.Тоффлердің ойынша бұл адамзаттық жоғары адамгершілік өркениетке өтуі, антибюрократиялық, ой-шығармашылық мемлекет құрылуының алғышарты. Ал итальян кино қайраткер Ф.Феллини ойынша теледидар адамдардың шын түсінігін, олардың өмірді адамдық тұрғыдан бағалауын жұтып қойды, адамды еріксіз қуыршаққа айналдырды.

Өмір тәжірибесі дәлелдегендей БАҚ әртүрлі мақсаттарға қызмет атқара алады. Адамдар бойында әлеуметті әділеттілік, бостандықты құрметтеу ұстанымдарын да қалыптастыра алады және сол сияқты басқаларды жек көру сезімдерін оятып, сенімсіздік пен қорқыныш та себе алады.

БАҚ және саяси манипуляция1. Манипуляция әдістері

Демократиялық мемлекеттік құрылым мен азаматтар үшін ең қауіпті құбылыс БАҚ саяси манипуляция мақсатында пайдалану. Саяси манипуляция – бұл адамдар саяси санасы мен мінез-құлқын жасырын басқару. Осы арқылы адамдарды өз қалауы мен еркінен тыс әрекет жасауға мәжбүр етеді. Манипуляция өтірік пен алдауға негізделеді.

Манипуляцияның экономикалық және күш қолдану әдістеріне қарағанда үлкен артықшылықтары бар. Манипуляция үлкен экономикалық шығындар мен қан төгіс қақтығыстар тудырмайды.

Қазіргі әлемде саяси манипуляция теориясы мен тәжірибесі терең ғылыми талдауға ие болған. Манипуляция технологиясы бұқаралық сана сезімге әлеуметтік-саяси аңыздарды біртіндеп, жүйелі түрде енгізуге негізделген.

81

Американдық профессор Герберт Шиллердің пікірінше АҚШ-та басқарушы элита үстемдігін қамтамасыз етіп отырған бес әлеуметтік аңыз бар: 1) азаматтардың жеке бостандығы мен ерікті таңдауы туралы; 2) аса маңызды саяси институттар конгресс, президент, сот және БАҚ бір-бірінен жеке әрекет істеу қабілеті туралы; 3) адамның тек өз тұтынысын қанағаттандыруға бағытталған жеке-эгоистік табиғаты туралы; 4) қоғамда әлеуметтік қақтығыстар мен қанаудың жоқтығы туралы; 5) БАҚ тәуелсіздігі туралы.

Саяси манипуляция нақты өмірде өте бай тәжірибелік әдістерді пайдаланады. Мыс., фактілердің орнын алмастыру, ақпарат жасырып қалу, өтірік ақпарат тарату. Манипуляция әдістері ішінде ең көп таралғаны: 1) жартылай шындықты айту – белгілі бір оқиғаның сыртқы бейнесі толық, жан-жақты көрсетіліп, оның ішкі мазмұны мен болу себептері, кейінгі қорытындысы жасырылынып қалады; 2) жарлықтар жапсыру – адамдар мен идеяларды жоққа шығару үшін оларға еш дәлелсіз «фашист», «қызыл террорист» сияқты адамдарды қорқытып, үркітетін түсініктерді теңейді.

Саяси манипуляция әртүрлі сөздерді өз мақсатына сай қолдану арқылы жүргізіледі. Мыс., тәуелсіз ұлттық мемлекет құру үшін қарулы күрес жолына түскен адамдарды «бостандық үшін күрескер», «сепаратистер», «террористер» деп әртүрлі атауға болады.

Теледидар белгілі бір саяси қайраткердің беделін түсіру үшін, ол тап болған қолайсыз жағдайды жиі-жиі қайталап, оған толық түсінік берумен көрсетеді.

Сонымен қатар қоғамдық пікір фактілерін жалған көрсету әдісі де қолданылады, мыс., белгілі бір саяси қайраткер рейтингісі қоғамдық пікір сұрау барысында өте жоғары бағаланады, ал шын мәнінде бұл сұрау мүлде жүргізілмей, немесе тек сол қайраткерді қолдайтын адамдар арасында ғана жүргізіліп оның қортындысы жалпы қоғам пікірі ретінде беріледі.

Эмпириялық зерттеулер көрсеткендей жалпы халық саяси қайраткер туралы оның имиджі арқылы бағалайды. Имидж – БАҚ жасаған жасанды бейне. Қазір БАҚ нарығында имидж-мейкинг қызметі үлкен қарқынмен дамып келеді. Үлкен ақшаға жалданған кәсіби имиджмейкерлер қайраткердің киім киісін, мінез-құлқын, сөйлейтін сөзін, бәрін даярлап береді. Өте білікті

82

имиджмейкер мамандар сайлау кампаниясын алдын-ала жоспарда бекітілген қорытындыларға жеткізе алады.

Адамдар саяси манипуляцияға өз жеке түсініктері, білімін көтеру арқылы қарсы тұра алады. Сол сияқты отбасы, достары, таныстары арасында үзбей пікір алысу да саяси манипуляция әсерін шектейді.

2. БАҚ құрылымыБАҚ жағымсыз қорытындыларын шектеуде оның қоғамдық

құрылымы үлкен рөл атқарады. БАҚ демократиялық ұйымдастырылуының басты шарты қоғамда тәуелсіз билік бөлінісі болуы және бұлардың БАҚ-на бірдей әсер ете алу мүмкіндіктерінің болуы.

Қазіргі заманда БАҚ ұйымдастырылуының үш негізгі нысаны бар.

1. Жеке-коммерциялық ұйымдастырылу. БАҚ жеке адамдар мен компаниялар иелігінде болады. Жарнама мен жеке демеушілік көмектер арқасында өмір сүреді. Олар демеушілер көмегі мен жарнамалық кіріс үшін бір-бірімен қатал бақталастыққа түседі. БАҚ коммерциялық ұйымдастырылуының үлкен кемшілігі демеушілер мен жарнама беруші ірі компанияларға тәуелділігі. Өз қаражаты өзіне жеткілікті медиа концерндер өте аз. БАҚ ұйымдастырылуының бұл түрі негізінен АҚШ-та.

2. БАҚ мемлекеттік құрылымдалуы. БАҚ мемлекет құрып, қаржыландырады. Ол ірі қаржы иелерінен тәуелсіз, Парламент пен Үкімет бақылауында болады. БАҚ мемлекеттің құрылымдалуының кемшілігі бақталастық мүмкіндіктерінің төмендігі, билікке тәуелділігі және мемлекет бюджетіне жүк болуы. БАҚ ұйымдастырылуының бұл түрі Францияда кең тараған.

3. БАҚ қоғамдық-құқықтық ұйымдастырылуы. Азаматтар төлейтін арнайы салық есебінен қаржыландырылады. Өзін-өзі басқару құқығына ие және қоғамдық кеңестер бақылауында болады. Қоғамдық кеңеске негізгі қоғамдық топтар мен ұйымдар өкілдері кіреді. БАҚ ұйымдастырылуының бұл түрі негізінен ГФР-да таралған.

БАҚ өз қызметтерін эффективті атқаруы үшін олардың арасында таза бақталастық болуы тиіс. Таза бақталастықты елде

83

көптеген ақпараттық агенттіктер, газеттер, теле-радио станцияларының болуы қамтамасыз етеді.

16. Саясат әлеуметтануы1. Саясат түсінігі

Саясат дегеніміз мемлекеттің, саяси қайраткердің, саяси партияның және т.б. саяси күштердің мақсатты түрдегі, рационалды іс-әрекеттері. Саяси ғылымда саясат түсінігін айқындаудың негізгі үш тобы бар.

1. Социологиялық айқындамалар тобы. Экономикалық-саясатты экономикалық тұтыныстар, мақсаттар мен мүдделердің іске асуына бағытталған іс-әрекеттер. Социологиялық-саясатты қоғамдық топтар арасындағы өз мақсаттарын іске асыру үшін бақталастық. Құқықтық-саясатты мемлекеттің заңды қорғау, азаматтардың жаратылыстық құқықтарына кепілдік беруге бағытталған іс-әрекеттері деп түсіндіреді. Этникалық-саясатты жалпыға бірдей жеткілікті өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған іс-әрекеттер дейді.

2. Түпкі өзектілік (субстанция) айқындамалар тобы. Саясат дегеніміз – билікті басып алуға, ұстап тұруға және өз мақсатына жету үшін пайдалануға бағытталған іс-әрекеттер, яғни билік үшін күрес. Институционалистер-саясатты мемлекет, саяси партиялар іс-әрекеттері мен өзара күресі деп анықтайды. Антропологиялық айқындама-саясатты адамдар арасындағы өркениетті қарым-қатынас формасын ұйымдастыруға бағытталған іс-әрекеттер деп түсіндіреді. Егес-ымыраластық теориясы (М.Дювержье) саясатты бір-бірімен қатал күрес нәтижесінде ымыраластыққа келуге мәжбүр болған екі күресуші топтың бірлесіп өмір сүруге бағытталған шаралары дейді.

3. Ғылыми-құрылымдық айқындамалар тобы. Саясат бүкіл қоғам жетістігі үшін қажетті шешімдер даярлау, қабылдау және тәжірибелік іске асыру. Телеологиялық айқындама саясатты саналы түрдегі, мақсатты ұжымдық іс-әрекеттер дейді. Жүйелілік айқындама-саясатты қоғамның басқа салалары үстінен үстемдік құратын, басқа салаларда өзара байланыстыратын өте күрделі әлеуметтік жүйе деп түсіндіреді.

Саясат нысаны (формасы) – бұл адамдар мінез-құлқын реттеп, қоғам дамуына тұрақтылық беретін саяси институттар. Мыс., мемлекет, саяси партиялар.

84

Саясат мазмұны – нақты саяси бағытқа тән мақсаттар мен құндылықтарды айқындайтын шешімдерде көрініс табады.

Саяси билік түсінігіБилік өмірде ең кең таралған түсініктердің бірі. Саяси билік

болса қоғамдағы басқа билік түрлерінің ең жоғарғысы. Саяси билік түсінігін анықтауда әртүрлі көзқарастар бар: 1) телеологиялық айқындама билікті алға қойған мақсаттарға жету қабілеті дейді; 2) бихевиористік айқындама бойынша билік ерекше мінез-құлық түрі, яғни біреулер бұйрық беріп ал қалғандары бағынатын қарым-қатынастар нысаны; 3) психологиялық айқындама бойынша билік адамның психологиялық ұмтылысын қанағаттандыру құралы; 4) реляционистік айқындама бойынша билік субъектісінің әртүрлі әдістер мен құралдар көмегімен объектіні толық бақылауда ұстауы.

Негізінен саяси теорияда мынадай жалпы айқындама бар: саяси билік – бұл дәстүрдің, күштің, беделдің, экономикалық механизмдердің көмегімен жекелеген адамдар мен әлеуметтік топтардың іс-әрекеттеріне әсер ету қабілеті.

Саяси билік субъектісіСаяси билік саясаттың белсенді бастамасы, яғни саяси

шешімдер қабылдаушы жақ. Субъекті ретінде жеке адам, ұйым, адамдар тобы, халық және БҰҰ атынан халықаралық қауымдастық та көріне алады. Биліктік қарым-қатынас пайда болуы үшін субъекті белгілі бір қасиеттерді иеленуі тиіс: 1) билік етуге деген еркінің, талпынысының болуы; 2) өз ісінде білікті болуы тиіс; 3) атқарылып жатқан нақты іс мәнінен толық хабардар болуы тиіс; 4) өзіне бағыныштылардың көңіл-күйі мен жағдайынан толық хабардар болуы тиіс; 5) саяси билік қорларын толық пайдалана білуі тиіс; 6) беделді болуы тиіс.

Саяси билік объектісіСаяси биліктің бір ғана объектісі бар. Ол бағыныштылық.

Биліктік қатынастар екі жақты мінезге ие. Егер бағыныштылық билікке тәуелді болса, белгілі бір дәрежеде билікте бағыныштылыққа тәуелді. Мұндай қағиданы түсіну өзінің саяси-тәжірибелік көрінісін азаматтық бағынбаушылық акцияларында тапты.

85

Бағыныштылық әртүрлі факторларға тәуелді: бағыныштының өз табиғатына; оған қойылған талаптар мінезіне; әсер ету құралдарына; нақты қалыптасқан саяси жағдайға; тұрғындардың саяси мәдениетіне.

Шын өмірдегі бағыну өте күрделі мінезге ие. Ол мынадай негіздерге сүйенеді: 1) билік алдындағы қорқыныш; 2) ұзақ жылдар бойы қалыптасқан бағыныштылық әдеті; 3) шешімдерді іске асыруға деген жеке қызығушылық; 4) билік иелеріне деген сенім; 5) билік иелерінің беделі; 6) билік пен бағыныштылық сәйкестігі.

Қорқынышқа негізделген билік өмірі әдетте ұзақ емес. Сол сияқты әдетте негізделген билікте ұзақ өмір сүрмейді. Жеке мүддеге негізделген билік анағұрлым тұрақты болып табылады. Сенімге негізделген биліктің күші идеология не белгілі бір діни қағидаларға сүйенеді.

Көптеген зерттеушілер пікірінше тұрақты бағыныштылық билік иелерінің беделіне негізделеді. Өз кезегінде бедел мынадай түсініктерге сүйенеді: ғылыми; іскерлік (біліктілігі, тәжірибесі); моралдық (адамгершілік қасиеттері); діни (әулиелігі); мәртебелік (қызметіне құрмет). Бағыныштылар мен билік иелері сәйкестігінің екі себебі бар: а) азаматтар бір мезгілде билік субъектісі де (басшыларды сайлап, оларды бақылайды) әрі билік объектісі де (с. басшылық шешімдерін орындайды) болып табылады. Мұндай жағдай демократиялық саяси жүйелерде қалыптасқан; б) бағыныштылар мен билік иелері мүдделерінің бір жерден шығуы. Мыс., ұлттық мүддені қорғау идеясы.Саяси билік қорлары

Бір адамдардың екіншіге бағыныштылығының ең негізгі әлеуметтік себебі саяси билік қорларының әртүрлі бөлінісі. Саяси билік қоры дегеніміз жеке адамның немесе топтың басқаларға әсер ету үшін қолданатын барлық мүмкіндіктер жиынтығы. Саяси теорияда билік қорларын ең маңызды өмірлік салаларға сәйкестендіріп бөлу қолданылады: 1) экономикалық қорлар. Бұлар қоғамдық өнеркәсіп пен тұтыныс үшін қажетті материалдық құндылықтар, барлық материалдық құндылықтардың жалпы эквиваленті – ақша, құнарлы жерлер, пайдалы қазбалар, тағам өнімдері, және т.б.; 2) әлеуметтік қорлар – бұлар әлеуметтік артықшылықтар беру мүмкіндіктері, қызмет орны, бедел, білім, медициналық қызмет, әлеуметтік қамсыздандыру және т.б.; 3) мәдени-ақпараттық қорлар – бұлар

86

ақпарат, оны алу мен тарату құралдары (БАҚ); ғылыми-зерттеу институттары және т.б.; 4) күш қолдану қорлары – бұлар күш қолдану органдары мен құралдары. Мемлекетте бұған әскер, полиция, қауіпсіздік қызметтері, сот, прокуратура және олардың ғимараттары мен түрмелер сияқты заттық атрибуттары болып табылады. Әдетте бұл қор ең белсенді билік қоры болып саналады. Себебі оны қолдану адамды оның өмірі, бостандығы мен меншігі сияқты ең жоғарғы құндылықтарынан айырады.

Саяси элита түсінігіЭлита - қоғамның ең таңдаулы бөлігі, тәуелсіз, құбылмалы

артықшылықтары бар топ. Өте көрнекі психологиялық, әлеуметтік және саяси қасиеттердің иегерлері. Мемлекеттік билікке әсер етіп, ол қабылдаған шешімдерді іске асыруға тікелей қатысушылар. Элита негізінен мына қасиеттерге ие: ұйымдастырушылық қабілеті, материалдық жақсы жағдайы, моралдық және интеллектуалдық артықшылықтары. Элита адамзат өркениеті дамуының бүгінгі кезеңінің нақты шындығы. Оның өмір сүруіне мынадай негізгі факторлар әсер етеді: 1) адамдардың психологиялық және әлеуметтік теңсіздігі, олардың қоғамдық істерге қатысу мүмкіндігі мен тілеуінің әр түрлілігі; 2) қоғамдағы еңбек бөлінісінің заңдылығы басқару еңбегімен кәсіби негізде айналысуды талап етеді; 3) басқару еңбегінің жоғары қоғамдық маңыздылығы; 4) әр түрлі әлеуметтік артықшылықтар алу үшін басқару қызметін кеңінен пайдалану; 5) басшыларды толық түрде қоғамдық бақылаудың ешқандай да мүмкін еместігі; 6) бұқараның саяси пассивтілігі, әдетте олардың күнделікті мүддесі қоғамдық-саяси істерден тысқара жатады.

Саяси элита өз ішінде үш топқа бөлінеді: 1) жоғарғы-мемлекеттік маңызды шешімдерді қабылдаушылар; 2) орта-қоғамдық мүддені білдірушілер, яғни саяси партиялар мен қоғамдық-саяси қозғалыстар жетекшілері; 3) әкімшілік-нақты мемлекеттік басқару қызметін іске асырушылар, яғни жоғарғы шенеуіктер. Жоғарғы саяси элита өз кезегінде екіге бөлінеді, саяси билікті тұтас иеленген элита және мемлекеттік билікке қысым көрсетуші контрэлита. Контрэлита өте ықпалды, бай қаржы-өнеркәсіптік топтардан құрылады.

Қазіргі демократиялық елдерде элитаға бақылау жасау механизмі әртүрлі мемлекеттік және қоғамдық институттардан тұрады, бұлар: сайлау, өкілеттік билік, БАҚ, қоғамдық пікір

87

туғызу, қысым жасау топтары, саяси партиялар және т.б. Элитаның әлеуметтік өкілеттілігі мен сапалық құрамына оны толықтыру жүйесі үлкен әсер етеді. Толықтыру жүйесі кімдер таңдап алынатындығын, таңдау тәртібі мен өлшемі қандай, таңдаушылар мақсаты қандай екендігін айқындайды. Қазіргі уақытта саяси элитаны толықтырып отырудың негізгі екі жүйесі қалыптасқан: 1. Гилдий жүйесі үшін сипатты белгілер: а) жабық, жоғарғы

қызметтерге талапкер адамдарды өз ішінен таңдау; б) элита мүшесі болу үшін формалды талаптар көп қойылады, мыс., жасы, білімі, лауазымы, партия мүшелігі және т.б.; в) селекторат (таңдаушылар) шағын, жабық топтан тұрады. Ол бірнеше адам болуы мүмкін.

2. Антрепренерлік жүйенің сипатты белгілері: а) жоғары қызметке талапкер адамдардың ашық таңдалуы; б) аздаған талаптар болуы, мыс., тек жеткілікті білімді болу сияқты адамның жеке қасиетіне қарау; в) селекторат (таңдаушылар) қоғамдық пікірмен санасады; г) таңдаудың жоғары бәсекелестігі; д) жеке қасиеттер арқасында элита құрамына өту мүмкіндіктерінің болуы.

Саяси режим түсінігіСаяси режим – басқарушы топ өз үстемдігін іске асыру

жолында қолданылатын тәсілдер мен әдістер жүйесі. Ол саяси жүйе қызмет атқаруының нақты көрінісі мен қоғам өміріндегі барлық саяси аймақтардың нақты сипатын береді. Саяси режим нақты қоғамды, нақты уақытта болатын саяси жағдай. Қоғамда қандай саяси режим екендігін мына белгілерге қарап айыруға болады: 1) саяси басқару жүйесіндегі мемлекет басшысының ролі; 2) өкілеттік мекемелерді сайлаудың тәртібі мен тәсілі; 3) заң шығарушы және атқарушы билік араларындағы өзара қарым-қатынас; 4) тәртіп сақтау органдарының қоғамда алатын орны; 5) басқарушы топтың мемлекеттік емес органдарының қоғам өміріндегі ролі; 6) саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдардың жағдайы.

Саяси режим түрлерін айқындауда әр түрлі тұжырымдар бар. Соңғы кездегі көзқарастарға сәйкес Демократиялық және Демократиялық емес деген түрлерге бөлінеді. Демократиялық режимдер Парламенттік (Швеция), Президенттік (АҚШ), Аралас (Австрия) деген түрлерге бөлінсе, Демократиялық емес режимдер

88

Автократиялық (Иран), Авторитарлық (Сауд Аравиясы), Тоталитарлық (Солтүстік Корея, Куба).

Саяси теорияда қабылданған классикалық айқындама саяси режимдерді үш түрге бөлуге негізделген: тоталитарлық, авторитарлық және демократиялық.

Саяси сана түсінігіСаяси сана-саясаттың субъективті жағын қамтитын

жалпылама категория. Өзінің мазмұны жағынан ол сезімдік және теоретикалық, құндылықтық және нормалық, рационалдық және түпсаналық болып бөлінеді. Саяси сана азаматтық билік институттарымен қатынасындағы, қоғамдық және мемлекеттік істерге қатысуындағы қойылымдары. Ол жеке адамда саясат түсінігіне байланысты қалыптасқан рухани құндылықтар жиынтығы. Бұлар жеке адамның саяси аймақта өмір сүру мүмкіндігін, онда арнаулы қызметтер істей алуын, басқару органдарымен қатынасын, бостандығы мен құқығын іске асырудағы жауапкершілігін айқындайды. Сондықтан қоғамда қалыптасқан діл (менталитет) мен субъектілердің саяси санасына қоғамдағы саяси үрдістердің мазмұны мен мінезі, басқару режимінің мақсаттары мен құралдары тікелей байланысты.

Адамның әлеуметтік қойылымдарының саяси саналылық деңгейі, ол өзінің топтық қатынасын сезінгенде, яғни өзін белгілі бір саяси позицияға (мыс., либерал, консерватор) жатқызғанда; ол өз топтық мүддесін басқа топтардың тұтыныстарымен сәйкестіргенде немесе қарсы қойғанда, сол сияқты өз мүддесінің орындалуы үшін мемлекетпен, партиялармен, элитамен қатынасқа түсу қажеттігін түсінгенде пайда болады.

Саяси сана адамның өзінің нағыз мүддесін сезініп, оны іске асыру жолында дами отырып, оның нақты қызметінің түсініктік, бағалаушылық, белгілік көрсеткіштері болып табылады. Адамның саяси санасының қалыптасуы мен дамуына, саяси билік иеленушілер өз мүдделеріне қажетті бағыт, түсініктер беруге тырысып отырады. Бұл үшін саяси билік иеленушілер саяси мифология мен манипуляцияны пайдаланады. Саяси мифология – саяси шындық турасындағы эмоциональды-сезімдік боялған, мифологиялық сана-сезім деңгейіндегі түсінік, аңыз саясаттағы ішкі мазмұнды ойдан шығарылған мазмұнмен алмастырады. Қазіргі саяси аңыз да адамзаттың ежелгі арманынан туындайды. Ұлы көсем, данышпан саясат, ұлы өзгерістер күту және т.б.

89

Әдетте ол жағдай өзгеруіне сай жоғалады, бірақ уақыт өте келе жаңа жағдай да адам арманына сай болмай қалған уақытта аңыз қайта туындайды. Адам сана-сезімінің қалыптастыруда аңыздың ролі ерекше зор. Сондықтан әлсіз, қиянатшыл, арсыз, тек күшке сүйенген саясат әдетте саяси аңызды құрал ретінде пайдаланады. Сөйтіп қоғам санасын ойдан шығарылған бейнелермен тұмшалап, бұқараны саясаттан алыс ұстайды.

Манипуляция - қоғамдық пікір мен бұқаралық мінез-құлыққа билікке қажетті бағыт беру мақсатында әдейі әсер ету.

Қазіргі заманда мұндай әсер, негізінен, теледидар арқылы іске асырылады. Оның құралдары: саяси индоктринация, әлеуметтік-психологиялық әсер ету, тіл мен мінез-құлық нысандарының жұмылдырушы құрылымдарын пайдалану, бұқаралық ақпарат құралдарын комплексті және белсенді іске қосу.

Манипуляция – жеке адамдар немесе топтар психологиясымен ойнау. Манипуляцияны анық түсіну үшін мынадай қарапайым мысал келтіруге болады. Егер бір ауру түрін ойлай берсе, адам сол ауруға ұшырауы мүмкін. Осы заңдылықты білетін, бай адамның жеке дәрігері оның психологиясымен әрқашан манипуляция жасап отырады, сөйтіп қаражатқа деген өз жеке мүддесін артығымен қанағаттандырады. Саяси манипуляция да тап осындай жолмен іске асырылады, тек оның көлемі өте ауқымды (мыс., «жау бейнесі», «соғыс қаупі» және т.б.).

17. Парламентаризм әлеуметтануы

Англиядан бастау алған өкілеттік билік1. Өкілеттік билік бастауы

Ең алдымен Британия емес, Англия атауын қолданамыз. Себебі 1707 ж. Шотландия, Англия және Уэлспен «Ұлыбритания» мемлекетіне бірігуге келісім берді. Сол себепті Британия осы жылдан кейін болған оқиғаларға қатысты қолданылады. Сөйтіп қазіргі күйіндегі өкілеттік билік өз бастауын Англиядан алады.

Англияда өкілеттік билік дамуына үш құжат өте үлкен әсер етті. Бұлар: Еркіндіктің Ұлы Хартиясы (1215), Құқықтар туралы Петиция (1628) және Құқықтар туралы Ағылшын биллі (1689).

90

Бұл құжаттар үлкен қоғамдық сілкіністер кезеңінде дүниеге келді. Ағылшын тарихы қоғамдағы ең беделді күштер арасындағы билік үшін қанды күрестен бастау алды. Бұлар король билігі, ақсүйектер мен дін иелері еді. 13 ғ. бастап екі саяси күш король билігі мен Парламенттің қарсы тұруы кейінгі оқиғалар желісін айқындады. Парламент ең басында монарх жанында ақсүйектер құрған кеңесті орган болды. Уақыт өте келе ол мемлекеттің ең ықпалды топтарының өкілдерін біріктірген билік тармағына айналды.

Жүздеген жылдар бойы монарх пен Парламент билік үшін күрес жүргізді. Бұл қақтығыстар ең соңында король билігін шектейтін бірнеше аса маңызды мемлекеттік заңдар қабылдаумен аяқталды.

1215 жылы король Иоанмен соғыста жеңіске жеткен барондар, оны Еркіндіктің Ұлы Хартиясын қабылдауға мәжбүр етті.

Еркіндіктің Ұлы Хартиясы король билігін шектеген заң болды. Соған қарамастан осы заңда король билігінің орындарын бақылау мәселесі шешусіз қалды. Еркіндіктің Ұлы Хартиясы барондарға, егер король заңды бұзса, оған қарсы соғыс жариялау құқығын берді, бірақ бұл ел басқару ісіндегі ақылды кепілдік емес еді. Еркіндіктің Ұлы Хартиясы қабылданған кейінгі соңғы жүзжылдықта бұл мәселені шешудің жаңа бейбіт жолдары табылды.

Ортағасырлық Англияда король ел басқару ісінде Кеңес пікіріне сүйеніп отырды. Король жанындағы Кеңес Парламент деп аталды. Бұл атау француз тілінен келген parler – сөйлеу дегенді білдіреді. Басында оның мүшелері елдегі ықпалды ақсүйектер мен жоғары дінбасылар болды. Соңынан, біртіндеп Кеңес мүшелерінің саны қоғамдағы әртүрлі топтар өкілдері есебінен кеңи түсті және осыған байланысты ол көптеген топтар мүдделерін қамтитын мәселелерді шеше бастады.

XIV ғ. Парламент екі бөлікке бөлінді: 1) лордтар палатасы ықпалды, ірі ақсүйектер мен жоғары дін басылары мүддесін қорғаса; 2) қауымдар палатасы бай, елде ықпалы мол азаматтар мүддесін қорғады. Қауымдар палатасында шағын дәулетті ақсүйектер (олар корольдықтық әртүрлі графтықтарынан жиналды), қалалар өкілдері болып табылатын бай көпестер мен қолөнершілер мәжіліс құрып отырды.

91

Парламент мемлекеттің өкілеттік институтына айналды. Парламент арқылы король ең маңызды заңдарды өткізіп отырды және өз бағыныштыларына жаңа салықтар салып отырды. Мыс., Генрих VІІІ парламент беделінің арқасында католик шіркеуінен қол үзіп, англикан шіркеуінің негізін қалады. Парламент арқылы бағыныштылар корольға өз мұң-мұқтаждарын жеткізіп отырды.

Біртіндеп Парламенттің ағылшын мемлекетіндегі аса маңызды билік институтына айналғаны сонша, корольдың өзіне ызғар көрсете бастады. XVII ғ. Стюардтар династиясы мен Парламент арасындағы ақша, дін, сыртқы саясат мәселелеріне байланысты туындаған алауыздықтар елде қанды қақтығыстарға әкеліп соқтырды. Бұл қақтығыстар аса маңызды төмендегі мәселені шешуі тиіс болды: а) король билігінің парламент келісімі мен бекітілген заңға тәуелсіз әрекет жасау құқығы бар ма? әлде; б) король билігі Парламент билігінің басымдылығына мойын ұсынып, ел басқаруды тек Парламент арқылы ғана жүргізуі қажет пе?

Король Карл I өлім жазасына тартуға, Иаков II елден қуылуы мен азамат соғысына әкелген бұл қақтығыстарда ағылшын және американ конституциялық құрылыстарының болашақ тағдыры шешілді.

XVII ғ. конституциялық егес ағылшын саяси өміріне кейінгі конституциялық ұстанымдар мен өкілеттік билік дамуына үлкен әсер еткен бірнеше оқиғалар өрістеуіне әкелді. Осы оқиғалар қорытындысында 1628 ж. аса маңызды құжат Құқықтар туралы Петиция өмірге келді. Король Карл I парламент келісімінсіз, заңсыз шаралар қолдану жолымен азаматтардан қаржы жинау шараларын бастады. Мыс., ол өз бағыныштыларынан үйлеріне солдаттар орналастырып, оларды толық қамтамасыз етуді талап етті.

1628 ж. Парламент короьді Құқықтар туралы Петиция қабылдауға мәжбүр етті. Бұл құжат салықтарды Парламент келісімімен жинау, солдаттарды қазына есебінен қамтамасыз ету және т.б. бағыныштылар құқықтарын бекітті. Петиция ағылшын қоғамдық санасында ешқандай Үкімет бұза алмайтын негізгі құқықтар болуы қажеттігі сенімін бекітті.

Құқықтар туралы Петиция өмірге келуіне мұрындық болған Парламент жетекшілерінің бірі, заңгер сэр Эдуард Кох болды. Кох ағылшындар құқығының қорғаушысы есебінде тарихта

92

қалды. Ол құқықтар туралы Петицияны ағылшындардың Қадым заманнан келе жатқан құқықтарының заңды бекітілуі деп атады.

1678 жылы Парламент «дене тиістілігі» актісін қабылдады. Бұл бойынша ағылшын монархтары өз азаматтарына «дене тиістілігі» заң құжатын беруге мәжбүр болды. Бұл құжат ағылшын билік орындарынан тұтқындалған азаматты сотқа әкеліп, ұсталу себептерін түсіндіруді талап етті. Егер себептер жеткіліксіз болса, азамат еркіндікке жіберілуі қажет. Өкілдер отырысы сотына құқық-ағылшын азаматтары иеленген ең алғашқы құқықтардың бірі. Қазіргі кезде осы сот институты еркін қоғамның ең басты тіректерінің біріне айналды.

Өкілдер отырысы соты жауапқа тартылған азаматтың тұрғылықты жерінде өтеді. Осы жер тұрғындары жауапқа тартылушының қорғаушысы мен король прокурорының сөздерінен кейін шешім шығарды. Олар азаматты жауапқа тарту туралы вердиктіні бірауыздан шығару керек. Сонымен қатар егер заңның өзі әділетсіз деп санаса өкілдер отырысы соты азаматты ақтап жібере алады.

2. Құқықтар туралы ағылшын билліКороль мен Парламент күресі 1688 ж. Ұлы революциямен

аяқталды. Парламент толық билік өкілеттігін иеленді. Король Иаков II тақтан тайдырылып, елден кетуге мәжбүр болды. Оған себеп Иаков II католик дінін Англияның ресми діні қылып жариялауға бағытталған заңсыз іс-әрекеттері болды.

Төңкерістік тақ мұрагерлігі туралы Актіге сәйкес патшазада Вильгельм мен ханшайым Мария таққа отырды. Бұл үшін оларға құқықтар Декларациясын қабылдау талабы қойылды. Декларация Парламент шешімімен заңға айналып, Құқықтар туралы Билль аталды.

Құқықтар туралы Билль - өмірде нақты қолданыс тапқан заң құжаттарының ең алғашқыларының бірі болды. Оның ең басты мақсаты монарх билігін шектеп, ең шешуші билік көзін Парламент қолына беру және ағылшын шіркеуін қандай да болмасын діни өзгерістерден сақтау болды.

Ағылшын Биллінде кейін американ тәуелсіздік Декларациясы мен Конституциясында көрініс таптан құқық пен мемлекет құрылымы туралы көптеген идеялар болды. Мыс., азаматтардың өкілдер отырысы сотана құқығын, қатаң жазалауды шектеу, билікті сынау құқығын, өзін қорғау үшін қару ұстау

93

құқығын бекітті. Сонымен қатар баспасөзді бақылау (цензура) актісінің күшін жойды. Парламент ішінде сөз еркіндігі құқығы берілді.

Ағылшын құқықтар туралы Биллі мен американ Биллінің екі негізгі айырмашылықтары бар:

1. Ағылшын Биллін Парламент қабылдады, Парламент оны өзгерте алады. Американ Биллін халық қабылдады, яғни ол тек конституцияға өзгерістер енгізу арқылы ғана өзгеріске ұшырай алады.

2. Ағылшын Биллінің мақсаты монарх билігін шектеп, Парламент билігін күшейту болды. Американ Биллі жеке адам құқығының бұзылуын қорғау мен азшылық құқығын қорғау мақсатын қойды.

Сонымен қатар Ағылшын Биллі адамзаттың кейінгі демократиялық дамуына үлкен әсер еткен бірнеше конституциялық ұстанымдарды бекітті. Бұл ұстанымдар:

1) Заң билігі. Ағылшын Билліне сәйкес заңды Үкімет әрекет қабілетті заңдар негізіне сүйеніп қызмет атқаруы тиіс.

2) Парламенттің жоғары билігі бекіту арқылы Билль елдегі жоғарғы билік туралы мәселені түпкілікті шешті. Монарх қолында бірқатар атқару билігі қызметтерін қалдыра отырып, Билль корольді елді Парламент арқылы басқаруға міндеттеді.

3) Халық келісімі мен қоғамдық шарт негізінде билік ету. Таққа отыру шартында құқықтар туралы Биллді мойындау бекітілді. Бұл дегеніміз басқарушылар мен бағыныштылар арасындағы өзара келісімге негізделген мемлекеттік басқару ұстанымын бекіту болып табылды.

XVIII ғ. көптеген еуропалықтар британ мемлекеттік құрылымын жоғары бағалады. Оларды британ бағыныштылары ие бостандық, Британ империясының күш-қуатының өсуі қатты таң қалдырды. Британ мемлекеттік құрылымын қызу қолдаушылардың бірі француз пәлсапашысы Монтескье болды.

Монтескье британ мемлекеттік құрылымына монархиялық басқару формасының ең үздігі король билігі мен лордтар палатасы және демократиялық басқару формасының ең үздігі қауымдар палатасы біріккен ең озық құрылым ретінде бағалады. Бұл классикалық республикалық басқарудың ең озық үлгісі. Монтескье пікірінше британ мемлекеттік құрылымында бір-бірінен тәуелсіз атқару, заң шығару, сот биліктері бар билік бөлінісі ұстанымы іске асырылған. Британ конституциясы монарх

94

пен қос палаталы Парламент арасында күштер теңдігін сақтады. Судьялар король мен Парламент еркінен тыс әділетті шешімдер қабылдауға құқықты болды. Осы модел кейін бір-бірін тежеу мен күштер теңдігіне сүйенген билік бөлінісі ұстанымының барлық демократиялық мемлекеттерде қабылдануына негіз болды.

Американ парламентаризмі1. Өкіметтік билік идеялары

Орталық Британ Үкіметіне қарағанда колония Үкіметі билік тармақтарының қатал бөлінісіне мүдделі болды. Себебі жаңа қоғамда, тұрақтылық сақтайтын әлеуметтік жіктеліс жүйесі болған жоқ, яғни адамның тегі ешқандай роль ойнаған жоқ. Осының орнын қатал билік бөлінісі жабуы тиіс деп саналды.

Колонияда өкілеттік билік институттары қаптап өсті. Бұл үрдіс ең алғашқы колониялар негізі қаланысымен басталды. Ең алғашқы өкілеттік ассамблея 1619 жылы Вирджинияда шақырылды. Колонистер өкілеттік биліктен екі қажеттілікті көрді:

1. Өкілеттік билік адамдар құқығын бұзуды қажетсінбейтіндігіне сенім.

2. Өкілеттік билік өзін сайлаған адамдар құқығы мен бостандығын қорғайтындығына сенім.

Колонияда билік үш тармаққа бөлінді: 1) Атқару билігі, губернаторлар заңдар сақталуы үшін жауапты болды. 2) Заң шығару билігі – халық өкілдері тұрғындар үшін ең қажетті заңдар шығарумен шұғылданды. 3) Сот билігі - соттар мен магистраттарды губернатор тағайындағанмен, өз шешімінде олар заңға ғана сүйенді.

Билік үш тармаққа бөлінгенімен, олардың арасында бір-бірін тежеу мен бақылау жүйесі құрылды.

Губернатор билігін шектеу: 1) заңгерлер келісімінсіз салық, жинай алмау; 2) магистрат сотысыз түрмеге қамай алмау; 3) өзін материалдық қамтамасыз етуді өз еркімен шеше алмау.

Заң шығару билігін шектеу: 1) заң қабылдарда вето құқығы бар губернатор келісімін алу; 2) шығарылған заңдар Англия заңына қайшы келмейтіндігі туралы сот қорытындысын алу қажеттігі.

Сот билігін шектеу: 1) оларды губернатор тағайындады; 2) егер судья өз міндетін атқара алмаса, оны губернатор не заң

95

шығарушылардың өкілеттігінен айыра алуы; 3) тақ бағыныштыларының өкілеттік отырыс сотына құқығы болуы.

Америка колониялары тәуелсіздікке ие болған соң, өз өкілеттік билік органын құру ісін қолдарына алды. Ұлттық заң шығару жиыны Конгресс екі палатадан тұру қажеттілігі алға тартылды. Өкілдер палатасына депутаттарды әрбір штат тұрғындары тікелей сайлайды. Сенат штаттар заң шығару жиындары ұсынған тізім бойынша өкілдер палатасы мүшелерінен құрылады. Сенат пен өкілдер палатасындағы штат өкілдері саны тұрғындар саны мен штаттың федералды қазынаға төлеп тұрған қаржы мөлшеріне қарай айқындалды. Бұл бөліктік өкілеттік жүйесіне сәйкес тұрғындары көп штаттар өкілдері көп орынға ие болды.

Вирджиния жобасы Ұлттық Үкіметтің заң шығару тармағын келесі өкілетті құзырмен қамтамасыз етті: 1) жекелеген штаттар қабылдауға қабілетсіз заңдар шығару, мыс., екі не одан да көп штаттар араларындағы сауда қатынастарын реттеу; 2) ұлттық мүддені бұзатын, ұлттық конституцияға қайшы келетін жекелеген штаттар заңдарының күшін жою; 3) басқа мемлекеттерге соғыс жариялау мен конгресс қабылдаған заңдардың орындалуын бақылау; 4) атқару және сот биліктерінде қызмет атқару үшін азаматтар таңдау.

Вирджиния жобасындағы штаттар өкілеттігі мәселесі үлкен дау-дамай тудырды. Көптеген штаттар өкілдері Ұлттық заң шығару жиынының екі палатасы да бөліктік өкілеттілік жүйесі бойынша сайлауын жақтады. Делегаттар пікірінше халық атынан билік құратын Ұлттық Үкімет барлық халыққа бірдей сайлау құқығын беруі қажет.

Тұрғындар саны аз штаттар өкілдері әрбір штатқа тең өкілеттілік берілуін талап етті. Олар Ұлттық заң шығару жиынында тұрғындар саны көп штаттар шешуші позицияларға ие болып кетеді деп қорықты.

АҚШ заң шығару билігінің Конституциялық өкілеттіктеріВирджиния жобасы жаңа Конституция үшін негізгі құжат

болып есептелетіндігіне келіскен соң аса маңызды екі мәселе алға шықты:

1) Жаңа Ұлттық Үкімет қанша билік өкілеттігіне ие болуы қажет және 2) оның жұмысы қалай ұйымдастырылуы қажет.

Конституция жақтастары ең жоғарғы билік құзіреті заң 96

шығару тармағында болу қажеттігін түсінді. Сол себепті Конституцияның 1 бабы заң шығару тармағына арналған. Ең алғашқы тартыс Конгресс билігінің құзіреті және оның қызметінің ұйымдастырылуы төңірегінде болды.

Британия дәстүрі бойынша Пенсильваниядан басқа штаттардың барлығында қос палаталы заң жиыны болды. Қалыптасқан сенімге сәйкес қос палата бір-бірінің билігін шектеп, халық құқығының бұзылмауын сақтайды деп саналды.

Вирджиния жобасы қос палаталы Конгресс ұсынды. Бұл ұсыныстың қайшылыққа әкелген тұсы бөліктік өкілеттік жолымен сайлану туралы мәселе болды. Джеймс Мэдисон, Джеймс Вильсон, Руфус Кинг және т.б. тұрғындары көп штаттар өкілдері екі палатаның да саны оларды сайлаған халық санымен айқындалуы қажет деп санады. Олардың пікірінше жаңа Ұлттық Үкімет азаматтарды тікелей басқаратын болғандықтан тұрғындар саны көп штаттар өкілдерінің Конгресте көп дауыс алуы әділетті өкілеттікке әкеледі.

Тұрғындар саны аз штаттар делегаттары Ұлттық Конгресте көпшілік орынсыз қалудан қорықты. Олар Конгресте тең өкілеттілік болуын талап етті. Тең өкілеттілік Ұлттық Үкімет деңгейінде әрбір штат мүддесінің бірдей қорғалуын талап етті.

Екінші шілде күні Конституция құрылтайшылары Конгресте тең өкілеттік болуы мәселесіне орай дауыс берді. Қортындысында бес дауыс жақтап, бес дауыс қарсы болды. Қарсылас екі жақ ымыраластыққа барғысы келген жоқ. Делегаттар бойына конвент ешқандай шешімге келмей тарап кете ме деген қорқыныш кірді. Сол себепті құрамына әр штаттан бір делегаттан кірген арнайы комитет құрылды. Комитетке тығырықтан шығу шараларын табу ұсынылды. Вирджиния жобасының бірқатар жақтастары, соның ішінде Мэдисон мен Вильсон да бар мұндай өкілеттікке ие комитет құрылуына қарсы болды. Бірақ соған қарамастан комитет өз жұмысына кірісті.

Арнайы комитет қорытындысы Коннектикут ымыраластығы аталды. Комитет Коннектикут делегаттары Роджер Шерман мен Оливер Элворт ұсыныстарын қабылдады. Бұл ұсыныс негізгі үш мәселені қамтиды: 1. Өкілдер палатасы бүкілхалықтық дауыс беру негізінде бөліктік өкілеттілік ұстанымы бойынша сайлануы қажет. 2. Сенат әр штаттың тең өкілеттігі негізінде сайлануы тиіс. Штаттың заң шығару жиыны Сенатқа екі сенатордан жіберуі тиіс. 3. Өкілдер палатасында

97

салық салу мен мемлекеттік бюджет турасындағы барлық заң құжаттарын қабылдау құқығы болды. Тікелей салықтар әрбір штат тұрғындары санына байланысты бөліну қажеттігі бекітілді. Сенат өкілдер палатасы шешімдерін қабылдап немесе кері қайтара алады, бірақ оған өзгерістер енгізе алмайды. Уақыт өте келе Сенатқа Өкілдер палатасы қабылдаған заң актілеріне өзгерістер енгізу және өз еркімен қаржылық заң актілерін қабылдау құқығы берілді.

Кез-келген ымыраластық келісімге сәйкес екі жаққа да өздерінің алғашқы позицияларынан шегінуге тура келді. Кіші штаттар Сенатта тең өкілеттілік алды. Үлкен штаттар Өкілдер палатасын бақылауға алды. Екі палата да салық салу мен мемлекеттік бюджетке қатысты үлкен өкілеттікке ие болды.

Конституция жақтастары биліктік өкілеттіктері заңды құжатта дәл бекітілген, құрамы шектеулі Үкімет құрды. Әрбір билік тармағының құзіреттері дәл бекітілуі тиіс. Конгресс құзіреті Конституцияның 8 бөлімінің 1 бабында белгіленген: 1) салық салу құқығы; 2) мемлекеттік қарыздарды төлеу, АҚШ әлеуметтік қамтамасыз етілуі мен федералды қорғанысты қаржыландыру; 3) ішкі және сыртқы сауданы реттеу; 4) соғыс жариялау; 5) әскер мен флот үшін қаржы жинау; 6) ақша шығару.

Конституция жақтастары жаңа мемлекет билік бөлінісі ұстанымы негізінде қызмет атқаруын бекітті. Саяси зерттеуші Ричард Нойштадт пікірінше «Бұл өзара билік құзіретін бөліскен тәуелсіз билік институттарын құрған алғашқы мемлекет».

18. Экономикалық әлеуметтануы

Экономиканың әлеуметтік мазмұны1. Капитализм

Капитализм деп жеке меншік билеу құқығын бекітетін және оны капитал ретінде өнеркәсіп орнына салу әрі осыдан пайда көру мүмкіндігін беретін экономикалық жүйені атаймыз. Бұл жүйеде белсенділік пен бәсеке қабілеттілік бағаланады.

Өнеркәсіптік төңкеріс капитализм дамуының сүйреуші күші болды. Өнеркәсіп дамуы жаңа зауыттар мен құрал-жабдықтарға

98

капитал салуды талап етті. Жаңа өнім түрлерін ендіру және белгісіз жаңа нарықтық

аумақтарды игеру үшін ірі материалдық шығынды талап ететін қатерге бас тігу қажет еді. Міне капитализм кезінде осындай адамдар тобы: іскер адамдар, кәсіпкерлер, банкирлер пайда болды.

Кәсіпкер-капитализм дамуындағы басты тұлға. Ол өзінің және басқаның капиталын игеріп, көбейтеді.

Капитализм бастапқы дамуында үкіметке тәуелсіз болды. Ол мемлекеттен тек шарттар сақталуын бақылауды және жеке меншікті қорғауды талап етті. Бірақ XІX ғ. капитализм дамуы аяусыз қанау мен оған қарсы қозғалыстар тудырды. Кей елдерде бұл тіпті әлеуметтік төңкерістерге ұласты. Осыған сәйкесті капитализм мінезі өзгеріске ұшырады. Еуропа және американ капитализмі бірте-бірте үкімет органдары бақылауына алынды. АҚШ-та салық жүйесін және әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру арқылы кәсіпкерліктен түскен пайда қоғамдық бөліске салынды. Әлеуметтік қамсыздандыру, жұмыссыздық, медициналық көмек төлемақылары белгіленді. Өнеркәсіпте, транспортта, коммуникация жүйесінде, фондалық (құнды қағаз) биржаларында жаңа, мемлекет бақылауындағы ережелер бекітілді.

Қазіргі уақытта АҚШ үкіметі өнеркәсіп орындары бәсекелестігін күшпен сақтауға тырысуда. Өйткені АҚШ-та монополияға қарсы заңға қарамастан ірі корпорациялар ролі өсе түсуде. Сол сияқты кез-келген ел үкіметі бақылауынан тыс трансұлттық корпорациялар пайда болды. Қазіргі АҚШ капитализмі корпоративті капитализм деп аталады.

Қазіргі уақытта дүние жүзіндегі экономикалық жүйелер тек қана капитализммен шектелмейді. Американдық социолог Линдблом экономикалық жүйелердің төрт негізгі түрлерін бөліп шығарды.

1. Ең алдымен басшылыққа тұтынушылар мүддесін алатын жеке кәсіпкерліктің дәстүрлі жүйелері. Негізінен Батыс Еуропа, Солтүстік Америка елдері.

2. Үкімет субсидия жасап отыратын және дайын өнімді сатып алып отыратын жеке кәсіпкерлік жүйесі. Олар жеке болса да, оларға жоспарлаушы органдар белгілі бір деңгейде әсер етеді. Н.Смелзер мұның мысалы ретінде АҚШ қорғаныс өнеркәсібін атайды.

99

3. Баға сұраныс арқылы реттелетін мемлекеттік кәсіпкерлік. Әдетте мысал ретінде қазіргі Қытай, бірқатар ТМД елдері алынады.

4. Жоспарға қатал бағындырылған мемлекеттік кәсіпкерлік. Мысал ретінде Куба, Солтүстік Корея елдері алынады.

2. Еңбек және айырбас жағдайларыКөптеген жағдайларда біз тек ақша үшін ғана еңбектенеміз.

Біз тауар сол сияқты қызмет түрлерін де ақшаға алып пайдаланамыз.

Бірақ еңбектік қатынастарды ақшамен байланыстырмайтын қоғамдар да бар. Б.Малиновский Жаңа Гвинеядағы меланезий тайпасының экономикалық қарым-қатынастарын зерттеді. Олар бір-біріне тегін көмектесу арқылы өмір сүреді, яғни еңбек тек қана еңбекке айырбасталады.

Сол сияқты біздің өмірімізде де өнеркәсіп, тауар айналымындағы экономикалық емес факторлар өз ролін ойнайды. Мыс., сыйлық үшін ешкім оған эквивалентті ақша төлемейді. Сол сияқты бірқатар жағдайларда бір-бірімізге тегін еңбек етеміз. Әрине бізде мұндай жағдайларда ең басты рол атқаратын туыстық байланыстар.

Қазіргі қоғамдарды еңбек ролдерін бөлісуде жас айырмашылығы мен жыныстық айырмашылық та үлкен рол атқарады. Көптеген қоғамдарда жас балалар еңбегін пайдалануға тиым салынған, ал қарт адамдар экономикалық өмірге араласуды тоқтатады. Сол секілді көптеген еңбек түрлері (мыс., кеңсе жұмысы, медбике, бастапқы мектепте сабақ беру, балабақшада жұмыс істеу) тек қана әйел адам жұмысы болып саналады. Сол сияқты басқа еңбек түрлері (мыс. қоғамдық тәртіп сақтау, қорғаныс, ауыр өнеркәсіп, шикізат игеру) тек қана ер адамдар жұмысы болып саналады.

3. Демалудың әлеуметтік контекстісіҚазіргі уақытта демалу ролі өте көтерілді. Төрт күндік

еңбек жұмысы мен жұмсақ еңбек кестесі кең таралуда. Көптеген елдерде өмір сүру жағдайларының көтерлуіне байланысты демалуға және осыған байланысты қызмет түрлерін пайдалануға көп уақыт пен қаражат бөлінеді.

Демалыс уақытын өткізу ерекшеліктеріне таптық тек те өз әсерін тигізеді. Мыс., жоғары кірісі бар

100

адамдар мәдени шараларға көп көңіл бөледі, ал орта кірістілер әдетте спорттық ойындарға баруды, ал төменгі кірісі барлар парктерде демалуды ұнатады.

Демалу түрі Уақыт шығыны (%)Тамақ ішу 54Теледидар көру 41Радио тыңдау 40Кітап оқу 39Үйде музыка тыңдау 39Үй заттарын жөндеу 36Қонаққа бару 25Секспен айналысу 25Шіркеуге бару 23Таза ауада демалу 21Шығармашылық хобби 20Спортпен айналысу 19Қосымша ақша табу 17Білімін жалғастыру 19Бос серуендеу 14Күндіз ұйықтау 14Источник: АВС New-Harris Survey. 1979

Американдықтар өз бос уақыттарын қалай өткізетіндігін осы кестеден көруге болады.

Қазіргі экономикалық ағымдар1. АҚШ әсері

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі онжылдықтарда АҚШ әлемнің басқа бөліктері үстінен абсолютті экономикалық үстемдікке ие болды. Бұл өндіріс аймағында, экспортты көбейту аймағында және әлемдік экономикаға әсер ете алу қабілетінде көрініс тапты. Қазіргі уақытта АҚШ өз әсерін белгілі бір дәрежеде жоғалтты. Жапония, Германия, Қытай сияқты мемлекеттер техникалық прогресс, экономикалық даму темпі және халықаралық нарықта бәсекелеске түсу жағынан АҚШ-тан қалысар емес.

Бүкіләлемдік экономикалық қатынастарға АҚШ пен қатар Батыс Еуропа елдері де үлкен әсер етуде.

101

2. Экономиканы ғаламдастыруСоңғы жылдар ішінде әлемдік экономика ғаламдастыру

үрдісін бастан кешіруде. Британ империясы басқа елдерге ақшалай қарыз беру жолымен экономикалық үстемдікке жетсе, АҚШ басқа ел экономикасына тікелей инвестиция салу жолымен кетті. Бұл дегеніміз сол елде зауыттар және басқа да өнеркәсіп орындарын салу. Осы негізде Трансұлттық корпорациялар пайда болды. Социолог Рубиннің анықтауы бойынша Трансұлттық корпорация бір елде құрылған және басқа елдерде әрекет істеуші коммерциялық кәсіпорын. Қазіргі уақытта ең негізгі он трансұлттық корпорация бар: «General Motors», «Exxon», «Ford», «Royal Dutch/Shell», «General Electric», «IBM», «Mobil Oil», «Chysler», «Texaco», «Unilever». Олардың тек екеуінен басқасының барлығы да АҚШ-та құрылған және әлемнің көптеген елдерінде бөлімдері бар.

Бұлардың барлығы дерлік АҚШ экономикасын шикізатпен қамтамасыз ету бағытында жұмыс жасайды. Мыс., басқа елдерден алынған: мұнай, боксит, ағаш, кофе дәндері және т.б. АҚЩ-та өңделеді.

Сол сияқты олар американ тауарларын шетел нарықтарында сату қызметімен де айналысады.

Трансұлттық корпорациялар басқа елдерде қызмет көрсету саласын дамытумен де айналысады. Мыс., байланыс, коммуникация, транспорт және т.б. салаларға қаржы салады. Өйткені бұл өз қызметтерін дамыту үшін ауадай қажет.

Сыртқы инвестиция себебі неде:1) АҚШ экономикасын шикізатпен қамтамасыз ету.2) Көптеген елдердегі тарифтер АҚШ-тың өзінде жасалған

тауарды сату үшін қиындықтар тудырады. Сондықтан оны осы елде шығарған пайдалы. Мұндай жағдайда АҚШ өзінде тіркелген трансұлттық корпорациядан салық түрінде, тауарды өзінде шығарғаннан да көп пайда алады.

3) Сол сияқты осы арқылы АҚШ-тың өзінде қабылданған монополияға қарсы заңдарды айналып өтуге болады.

3. Экономикалық ғаламдастыру мәселелеріТрансұлттық корпорациялар халықаралық сауданың

дамуына өте зор әсер етті. Сол сияқты капитал айналымы мен технология дамуына да үлкен әсер етті.

102

Инвестиция қабылдаушы елдер өнеркәсіп эффективтілігіне және жалақы мөлшерінің көбеюіне қол жеткізеді.

Сол сияқты шетелдік фирмалар жергілікті дәстүрлерге мойын ұсынбайды, ал бұл қоғам өміріне рационализм енгізу деген сөз.

Қазіргі уақытта американ кәсіподақтары шетелдерге инвестиция салуға қарсылық білдіруде. Олардың ойынша американ технологиясы мен капиталын экспорт жасау АҚШ экономикасын әлсіретіп, оның өзге елдерден экономикалық басымдылығына зиян келтіреді.

Американдықтардың өздерінің пікірінше (мыс. Борнишер, Чазе-Дуни, Робинсон, Смелзер және т.б.) тікелей инвестициялар, инвестиция қабылдаушы елдердің ұлттық экономикасына олар ойлағандай жақсылық әкеле қоймайды. Бұл әлеуметтік теңсіздіктің күшеюіне әкеледі, яғни адамдардың көпшілігі тез кедейленеді. Себебі нарықтық экономикалық даму жалақыдан гөрі пайданың тез көбеюіне әкеледі. АҚШ, Германия сияқты дамыған елдерде әлеуметтік теңсіздік тәуелсіз және халық арасында беделі күшті кәсіподақтар көмегімен тежеліп отырады. Ал дамушы елдерде кәсіподақтар көбіне мемлекетке тәуелді.

Социолог Киндлебергер, шет елдерде жұмыс істейтін кәсіпорындардың үш түрін бөліп шығарды.

1. Өз капиталының бір бөлігін шетелдік істерге салатын мемлекеттік фирма. Олар өздерін мемлекеттің бір бөлігі ретінде сезінеді, ал шетелдік коммерция олардың істерінде мардымсыз рол атқарады.

2. Әрбір елде тек сол елдің азаматтарымен жұмыс істейтін трансұлттық фирма. Олар жергілікті үкіметпен жақсы қарым-қатынаста болады және өз өнеркәсіптік іс-әрекеттерін сол ел заңдарына қатал бағындырады.

3. Трансұлттық корпорациялар. Олар ешқандай елді де өзінікі деп санамайды. Оларда ешқандай ұлттық таңдау жоқ, сондықтан олар өте көп елдерге инвестиция салады және бір ерекшелігі тез пайда алып, сол ел қоры сарқылған шамада басқа елдерге кетіп отырады. Мұндай корпорациялар іс-әрекеті өзі жұмыс істеген елдер экономикасын аяусыз қанап, олардың экономикалық негізін бұзып келеді. Бұлар өз ақшаларын бірден тез пайда әкелетін шикізатқа салады және өздері жұмыс істеп отырған елдің әлеуметтік жүйесіне қаражат салудан әртүрлі себептермен бас тартуға тырысады.

103

Қазіргі уақытта бүкіләлемдік экономиканың, халықаралық сауда айналымының өсуі, трансұлттық корпорациялардың пайда болуы кез-келген ел үкіметінің өз экономикалық дамуын тиімді қадағалауын жоққа шығарды. Сондықтан көптеген американ және еуропалық социологтар, экономистер, заңгерлер пікірінше бүкіләлемдік экономикалық даму логикасы әлемдік үрдістерді басқарудың қазіргімен салыстырғанда анағұрлым жетілген нысанын тауып, тез арада іске қосуды талап етеді.

19. Еңбек әлеуметтануы

1. ТүсінігіЕңбек социологиясы – кәсіпорындар қызметкерлері

арасындағы еңбек қарым-қатынастары мен еңбек өнімділігін көтеруге байланысты тәжірибелік әдістемелерді зерттеумен айналысады.

Өнеркәсіптік әлеуметтанудың теориялық-әдістемелік негізі болып тейлоризм тұжырымы саналады. Оның негізін қалаушылар Мэйр, Д.Мангрегор, Ф.Херцберг және т.б. Өнеркәсіптік әлеуметтану шеңберінде жүргізілген нақты социологиялық зерттеулер тек жекелеген жұмыс орындарының жағдайын ғана емес, барлық өнеркәсіптік басқару жүйесін қамтиды.

2. Әлеуметтік инженерияҚолданбалы әлеуметтік ғылымдар жиынтығы. Адамдар

мінез-құлқының өнеркәсіптік қосындысын айқындап, оны бақылауға мүмкіндік алу мәселелерін және ұйымдық құрылымдарды мақсатты түрде өзгерту мәселелерін зерттеуді жолға қойған ғылыми сала. Бұл саланың ғылыми қалыптасуы 1960 ж. американ социологиясынан бастау алады. Негізін қалаушылардың бірі американ социологы Гоулднер. Бұл ғылыми саланың негізгі мақсаттарының бірі еңбек орнының ғылыми-техникалық талаптарға сай болып, еңбеккерлердің өсіп отырған талабын қамтамасыз ету мәселесін зерттеу.

3. Менеджерлер мен жұмысшылар араларындағы қайшылықтарБарлық өнеркәсіпті мемлекеттерде менеджерлер мен

жұмысшылар мінез-құлықтары арасында қайшылықтар болады. Американ социологы Ивар Берг көптеген әлеуметтік зерттеулер нәтижесінде американ менеджерлерінің өз жұмысшылары мінез-

104

құлқына риза емес талаптарының тізімін жариялады: 1) басқарушы ұсынған тапсырыстан бас тарту; 2) қосымша жұмыстан бас тарту; 3) жұмыс орнын өз еркімен тастап кету; 4) жұмыста ұқыпсыздық; 5) өнім өндіру мен сапасының төмендігі; 6) жұмысқа кешігіп келу; 7) төтенше жағдайларға әкелетін әрекеттер істеу; 8) өтірік ауру; 9) ұрлық, мекеме заттарын үйіне әкету; 10) жұмыстастарының сөздерін жеткізу; 11) ұрыс-керіс туғызу мен жаман сөздер айту; 12) жұмыс кезінде ақша салатын ойындар ойнау; 13)айналасындағы жұмыстастарымен келісе білмеу; 14) жұмыстан тыс уақытта жаман мінездер көрсету; 15) жұмысқа кешігіп келу мен себепсіз жіберу; 16) жұмыста берекетсіздіктерге жол беру; 17) жұмыстастарын жамандау, өсек тасу; 18) жұмыс кезінде төбелес шығару.

Өз кезегінде жұмысшылар да менеджер мінез-құлқына риза емес, олардың қарсылық негіздері: 1) денелік және рухани зорлық жасау; 2) ұжымдық шарттарды бұзу мен орындамау; 3) өз міндетін бұзу; 4) өз құқықтарын асыра пайдалану; 5) өтірік айту мен қулық істеу; 6) менеджерлердің ақылсыз істерге баруы; 7) өз ойларына келгенін істеуі; 8) басқарушылар біліксіздігі; 9) жаман жеке қасиеттерін көрсетіп қалуы.Еңбек социологиясы теориялары

XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басында экономикалық дамуда жұмыскердің өз бойындағы қабілеттеріне назар аудару қажеттілігі туды. Адамдар санасы мен мінез-құлқы ролін айқындау өнеркәсіп өнімділігін арттыруда адамның жеке қасиеттерін пайдалану мүмкіндігін тудырды. Өнеркәсіпте жұмыскердің әлеуметтік қоры ұғымы пайда болды.1. Экономикалық даралық

Өнеркәсіптің әлеуметтік қорына назар аудару идеясы алғаш рет Ф.Тейлор еңбектерінде көрініс тапты. Ол жұмыскердің өз еңбегінің қорытындысына қызығушылығы болу қажеттігін ғылыми дәлелдеп шықты. Тейлордың көптеген еңбектері өнеркәсіптегі ақы төлеу жүйесіне арналды.

Тейлор идеясы, оның «экономикалық даралық» тұжырымдамасында көрініс тапты. Бұл тұжырымдамаға сәйкес төмендегі идеялар көрініс тапты: 1) үлкен ақыға аз уақыт ішінде көп жұмыс атқару; 2) жақсы атқарылған жұмыс үшін сыйақы төлеу; 3) қызметкер ақысын жеу өте қауіпті; 4) қызметкер

105

бойында жоғары ақылы жұмысқа деген қызығушылығын ояту қажет.

Тейлор идеясы өте тез тарала бастады. Оны әрі қарай А.Файоль, Г.Эмерсон және т.б. зерттеушілер дамытты. Кеңес Одағында бұл мәселемен А.К.Гастев, О.А.Ерманский және т.б. айналысты. Социалистік дамудың алғашқы жылдарында «әркімге еңбегіне қарай» ұстанымы таза материалдық мазмұнға ие болды. Мыс., алғашқы стахановшылар қанша өнім шығарса соған сәйкес ақы алды. Соңынан бұл әртүрлі моральдық марапаттау шараларымен алмастырылды. Кеңес Одағының кейінгі экономикалық дамуы мұндай алмастырудың қателігін көрсетті. Кеңес адамдарының бойында еңбектен жатсыну сезімі пайда болды. 1962-1976 ж.ж. зерттеушілер бойынша адамдардың әртүрлі себептермен еңбек етуден қашуы 3% - 30% дейін өсті. Бұрынғы Кеңес елдерінің нарықтық қатынастарға көшуі және әр алуан меншік түрлерінің дамуы бұл мәселені шешкенімен, көптеген төмен білікті мамандардың жұмыссыз қалуы сияқты жаңа әлеуметтік мәселелер тудырды.

Көптеген елдерде экономикалық даралық қорын пайдалану тәжірибесі көрсеткендей, бұл үрдіс бірнеше кезеңнен өтті: 1) Тейлор кезеңінде адамға ақша табу мүмкіндігін беру, атқарылған жұмыс көлеміне байланысты ақы алу мүмкіндігін жасауға назар аударылды; 2) XX ғ. екінші жартысынан бастап еңбеккердің жеке тұтыныстарын қанағаттандыру, адамды еңбекке ынталандыру негізіне салынды. Бұл нақты жағдаймен санасуға мүмкіндік беріп, адамдар мүддесін заттық қанағаттандыру тәжірибесін енгізді; 3) XX ғ. аяғында әлеуметтік тұтыныстар кезеңі туды. Енді еңбекке қызықтыру сыйақысы адамның жеке тұтынысын ғана емес, сол сияқты отбасы тұтынысын және болашақ мақсаттар үшін қаражат жинау тетіктерін енгізуге бағытталды.

Қазіргі экономикалық даму «арзан еңбеккер» дәуірінің келмеске кетіп, оның орнын өнеркәсіптік өнімділігі өте жоғары «қымбат еңбеккер» басқанын көрсетіп отыр.

2. Технологиялық даралықБұл теориялар адам еңбегін кәсіби тұрғыдан зерттеуге

бағытталған. Ф.Тейлор зерттеулері жұмыскер еңбегі қалай ұйымдастырылған, ол қаншама пайдалы және адамның

106

физиологиялық мүмкіндіктерін ескере ме және т.б. осы секілді тәжірибелік мәселелер астарын ашты.

Жұмыс орнында құрал-жабдықтардың ыңғайлы орналасуы еңбек өнімділігінің артуына әкелетіндігі дәлелденді. Өнеркәсіп үрдісі өмірге жаңа жұмыс орындары моделін әкелді.

Кеңестер Одағында бұл мәселені зерттеумен А.Гастев, П.Керженцев айналысты. Өнеркәсіп өнімділігі тек құрал-жабдықтарға ғана емес, сол сияқты жұмысшының кәсіби дайындығы және жұмыс орнының аңғайлы орналасуына да байланысты екендігін дәлелдеді. Осы зерттеушілер бастамасымен еңбекті ғылыми ұйымдастыру қозғалысы өмірге келді. Кеңес Одағының кейінгі даму барысында еңбекті ұйымдастыру әкімшілік әдістерге ауысты.

Еңбекті пайдалы ұйымдастыру әдістерін зерттеудің бастапқы кезеңінде негізгі назарда адамның еңбек орны болды. Зерттеушілер еңбек құралдары мен шикізаттың орналасуы, күн тәртібі, жұмыс кестесінің еңбеккерге ыңғайлы жасалуы мәселелеріне назар аударды.

Келесі кезеңде еңбек бөлінісі ұстанымдарын тәжірибелік іске қосу әдістері зерттеле бастады.

1. Еңбек социологиясы түсінігі1. Еңбек социологиясы өз назарын қызметкер мүмкіндігіне,

оны іске асыру жағдайларына, әртүрлі мүдделерді келістіру барысына салады.

Осы ғасыр басында Ф.Тейлор, соңынан Гастев А.К., Керженцев П.М. сияқты ғалымдар материалдық өнеркәсіптің эффективті даму мүмкіндігі тек еңбек құрал-жабдықтарына ғана емес, сол сияқты еңбекті ұйымдастыру тәжірибесіне, кәсіптік дайындық сияқты факторларға да тәуелді екендігін дәлелдеді.

1920 жылдары еңбекті ғылыми ұйымдастыруды жақтаушылар қозғалысы пайда болды.

Зайцев А.К., Герчиков В.И. зертеулері көрсеткендей еңбек орнын рационалды ұйымдастыру, материалдық-техникалық қамтамасыз ету, кәсіби тәжірибе игеру адам мінез-құлқына оңды әсер етеді. 1989 жылы Бойков В.Э. социологиялық зерттеу жүргізіп сол кездегі Кеңес Одағындағы жұмысшылардың 62% жұмыс жағдайының қайта құру жылдарында ешқандай өзгеріске ұшырамағанын айқындады.

107

Нарықтық қатынастарға көшу еңбекті ұйымдастыру мен еңбекке тартудың жаңа нысандарын табуды қажет етті. Еңбектің жауапкершілік, нақтылық, талаптылық сияқты компоненттері жаңа мазмұнға ие болды.

Еңбекті ұйымдастыру эффективтілігіне кәсіпкерлік білім сапасы мен деңгейі үлкен әсер етеді. Пилипенко Н.Н. зерттеуі бойынша жарамсыз бұйымдардың 70% мен сынық бұйымдардың 30% жұмысшылардың өте төмен кәсіпкерлік дайындығы кесірінен болып табылады.

Егер кадрлар біліктілігін (квалификациясын) көтеру жаңа техника мен технология игерудің алдында болса, бұл жағдай өнеркәсіп эффективтілігі мен еңбек өнімділігінің өсуіне әкеледі.

Адамға өнеркәсіп орнының барлық факторлары, яғни дыбыс, вибрация, температура, ылғал, жарық берілуі, өнеркәсіп ғимаратының газдануы мен оның бояуының түсі әсер етеді. Бұл мәселелерді зерттеуде француз ғалымы А.Файоль үлкен әсер етті.

Әлеуметтік-биологиялық мінездегі талаптарды есепке алу адамның жоғарғы еңбекқабілеттілігін сақтау қорларын (резервтерін) іздеуді талап етті.

Қазіргі уақытта еңбек жағдайы үлкен рол ойнайды. Нақты социологиялық зерттеулер көрсеткендей еңбек жағдайын жақсарту оның өнімділігін 20%-ға дейін көтеруге мүмкіндік жасайды.

Жұмыскердің кәсіпкерлік деңгейі көтерілген сайын, оның еңбек жағдайына қанағаттанбауы күшейе түседі. Сондықтан еңбек жағдайы үздіксіз жақсартуды талап етеді.

Соңғы уақыттарда рекреация қызметіне үлкен көңіл бөлінуде. Бұл дегеніміз тікелей өндіріске кірісер алдында адамға қолданылатын профилактикалық-емдеу шаралары.

Эстетикалық көркемделген өнеркәсіптік ортаға деген талап та арта түсуде.

Подмарков В.Г., Шкаратан О.И. зерттеулері көрсеткендей жұмыскерлер өздерінің өнеркәсіптік өмірге әсер ету құқығын кең қолдана бастады.

Американ социологы Элтон Мейо 1930-шы жылдары Хоторн қаласында социологиялық эксперимент жүргізді. Оның қорытындысында егер жұмыстас жолдастар арасында, басшылар мен жұмыскерлер арасында жақсы қарым-қатынас жолға қойылса еңбек өнімділігі анағұрлым артуына қол жеткізуге болатындығы дәлелденді.

108

Негізгі әлеуметтік-психологиялық мәселелерді шешу еңбек өнімділігін 8%-дан 18%-ға дейін арттыруға мүмкіндік береді.

Барлық еңбек топтарында, әсіресе тек қана әйелдер жиналған еңбек топтарында өзара қарым-қатынас мәселесі өте күрделі және еңбек үрдісіне тікелей әсер етеді.

Еңбек адамының мінез-құлқына тек қана өнеркәсіптік емес, сол сияқты өнеркәсіптен тыс факторлар да үлкен әсер етеді. Мыс., қоғамдық жағдай, тұрмыс жағдайы, демалу ортасы, достары, отбасы. Сол сияқты жеке адамның құндылықтар жүйесі, тұтыныстары мен моральдық қағидалары да, оның өз еңбек ұжымымен қарым-қатынасына зор әсер етеді.

Сол сияқты бұл контексте басшы ролі де өте зор. Оның әділеттілігі, өз саласы бойынша ерекше біліктілігі, еңбекқорлығы, адамдармен жақсы қарым-қатынас жасай білуі өз ролін атқарады. Мұндай жағдайда басшының сайланбалылығы жақсы қорытындыларға әкеледі.

Қазіргі дәуірде еңбекке шығармашылық тұрғыдан қарау қажеттілігі үлкен маңызға ие. Себебі еңбеккер өз жұмыс орнында да қоғам азаматы болып табылады, сондықтан ол өз еңбегінің жемісіне қоғам жемісі ретінде қарауы қажет.

Г.Н.Соколованың зерттеулері көрсеткендей, қазіргі уақытта өндіріс жұмысшыларының тек 4% ғана өздерін жаңалық ойлап табушы рационализатор ретінде сезінеді. Ал Еуропа елдерінде бұл көрсеткіш анағұрлым жоғары.

Еңбек өнімділігіне саяси факторлар да өз әсерін тигізеді. 1991 жылғы социологиялық зерттеулер көрсеткендей өнеркәсіп еңбеккерлерінің 30-40% өз құқықтары үшін саяси күрес қажеттілігін жақтайды.

Осылармен қатар еңбек өнімділігі үшін адамның жасының да ролі зор. Ядов В.А. зерттеулері көрсеткендей өнеркәсіп еңбеккерлерінің еңбек өнімділігінің максималды эффективтілігі 45 жас. 30 жастағылар арасында тәртіп бұзушылар 45 жас арасындағыларға қарағанда екі есе көп болып табылады.

2. Нарықтық экономикадағы жұмыссыздық.Нарықтық экономикаға көшкен барлық елдер жұмыссыздық

мәселесімен кездесіп тұрады және оны шешіп отыруы тиіс. Орталықтандырылған экономикадан еркін нарық жүйесіне көшіп жатқан елдерде бұл мәселе ерекше өткір сезіледі.

109

Бәсекенің өсуіне байланысты пайдасыз кәсіпорындар не жабыла бастайды, не аман қалу үшін өз қызметкерлерінің санын қысқартуға кіріседі.

Нарықтық экономикада кейбір жұмысшылар өздерінің жұмыс орындарын жиі өзгертеді не еңбек биржасында тіркеліп жаңа жұмыс алу кезегін күтеді. Бұл фрикциялық жұмыссыздық деп аталады. Ол ақысы көп жұмыс іздейтін еңбек күшінің еркіндігі мен икемділігін көрсетеді. Егер жұмысшылар жұмыс іздеп емін-еркін жүре алмаса, яғни фрикциялық жұмыссыздық болмаса онда бәсеке мен өндіріс босаңсып қалған болар еді.

Уақытша жұмыс істемейтін жұмысшылар екі себептен: 1) жұмыс орындарын әдейі өзгертеді, мыс. ақысы аз, не 2) қайта әзірліктен өтуді жөн көреді. Сондықтан фрикциялық жұмыссыздық нарықтық экономика үшін өткір мәселе емес.

Жұмыссыздықтың басқа екі түрі циклдық және құрылымдық жұмыссыздық зардабы ауыр. Циклдық жұмыссыздық халық шығындары мен өндіріс деңгейі төмендеп, ел тоқырау кезеңіне аяқ басқан кезде пайда болады. Жұмыссыздықтың жоғары деңгейі экономикалық дағдарыс көріністерінің бірі болып табылады.

Мыс., Ұлы тоқырау кезінде ол шырқау шегіне жеткенде, Еуропа мен АҚШ-тың жұмысшы күшінің 25% жұмыссыз болды. Кез-келген елдің ақша және қаржы жүйесі жұмыссыздық осындай, циклдік деп аталатын түрімен күресуге тиіс.

Құрылымдық жұмыссыздық білімі, тиісті әзірлігі немесе бүгінгі экономикада жұмыс алу үшін қажетті жұмыс тәжірибесі жоқ жұмысшыларға ауыр соққы болып тиеді.

Нарықтық экономикада қызметтің көптеген түрлері үшін жоғары біліктілік немесе әр түрлі әзірлік курстарында жұмыстың жаңа әдістеріне тез үйрене білу, яғни тиісті әдебиетпен таныса білу қажет.

Біздің ақпарат ғасырымызда жұмысқа орналасу мүмкіндігі де коммуникация, тіл, ғылым және менеджмент саласында белгілі бір білім мен шеберлік деңгейін қажет етеді.

Экономикада құрылымдық жұмыссыздық әдетте жұмысшылардың шағын ғана мөлшерін қамтығанымен бұл мәселе ұзаққа созылады және көп шығын жұмсауды қажет етеді. Бұл білім беру жүйесі елдің экономикалық дамуында неліктен басты рол атқаруының тағы бір айғағы болып табылады.

110

Жұмыссыздық әкелетін шығындар жұмыссыздық салдарынан өндірілмеген өнімнің, тауарлардың көлемімен өлшенеді. Мұндай шығындар экономикаға елеулі нұқсан келтіреді, себебі олардың орнын толтыру мүмкін емес. Бірақ жұмыссыздық шығындары жұмысшылар мен олардың отбасыларына бұдан да көп нұқсан келтіреді: табыстан және жинаған ақшадан айрылу іс жүзінде айқын сипат алып, кейбір жағдайларда адамдар өздерінің үйлерінен де айрылады, мұның өзі алаңдаушылық пен үрейге, көңіл-күйдің бұзылуына, отбасының шырқы бұзылуына және тіпті қылмыс жасауға жиі себеп болады. Міне сондықтан да нарықтық экономикаға көшкен елдердің үкіметтері жұмыссыз адамдарға әртүрлі кезеңдерге жәрдем ақы береді, сондай-ақ қайта әзірліктен өтудің әртүрлі курстарына орналастырады.

Жұмыссыздық мәселесімен тек үкімет қана айналыспайды, мысалы нарықтық экономикада көптеген фирмалар өндіріс құлдырап кеткен кездің өзінде өздерінің жұмысшыларын ұстап қалуға тырысады, өйткені олар басқа бәсекелесуші фирмаларға ауысып кетуі мүмкін. Мұндай жағдай да бұл фирмаға экономика өрге басқаннан кейін өндіріске келуі мүмкін біліктілігі төмен жұмысшыларды қайта оқытуға тура келеді.

2. Өнеркәсіпті дамыған қоғамдардағы еңбек мінезіӨнеркәсіпті дамыған қоғамдарда еңбек ең күрделі

әлеуметтік қызмет түріне айналды.Экономикалық модернизацияға байланысты еңбек ролдері

терең өзгеріске түсуде.АҚШ еңбек министрлігі әртүрлі кәсіптерге деген сұраныс

мөлшерін анықтады. Қазіргі күндері қызмет көрсету аймағына байланысты барлық кәсіп түрлері үлкен сұранысқа ие. Мыс., банк қызметкерлері, әртүрлі қызмет агенттері, шоу-бизнеске байланысты кәсіп түрлері. Сол сияқты медицина, құқық және есептеу техникасы салаларының мамандары да үлкен сұранысқа ие. Адам шаруашылығы мен өнеркәсіпте жұмыс қолына деген сұраныс төмендей түсуде.

3. Технология әсеріАуыл шаруашылығы мен өнеркәсіптің

автоматтандырылуына байланысты көптеген еңбек түрлеріне деген қажеттілік жойылды және осыған қарамастан еңбек

111

өнімділігі анағұрлым артты. XX ғасырдың басының өзінде-ақ жұмысшылар өз өнімінің үрдісі мен сапасын өздері қадағалап отыра алатын еді. Қазір олар компьютер көмегімен өнім өндіру үрдісі мен сапасын бақылап отыратын менеджер талабын орындауға мәжбүр. 1974 жылы Браверман зерттеулері көрсеткендегі жоғары білікті жұмысшылардың көпшілігі өнеркәсіп орнында өз білімдерінің қажетсіз екендігін сезінеді, ол тек белгіленген бағдарламамен жұмыс істей берсе болды.

Технологияның еңбектерге тигізер әсері социологтар үшін үлкен маңызға ие. Бұның ең зардапты қорытындыларының бірі – жатсыну үрдісі, ол өзіне келесі үш элементті қосады:

1) өз әлсіздігін сезіну – жұмысшыға өзі қолданып жүрген құралдар тиесілі емес, ол өзі жасаған өнімді өзі сатпайды;

2) өз еңбегінің мәнсіздігін сезіну - әдетте соңғы өнім үшін жұмысшы тек қана бір операция істейді (мыс., автомобиль электро сымдарын қондырады);

3) басқалардан алшақтану сезімі – көптеген кәсіп иелері жоғары жылжу мүмкіндігінен толық айырылған және олар оны түсінеді. Сол сияқты қазіргі өндіріс үрдісінің өзі жұмысшыларды бір-бірінен алшақтатады, яғни конвейер олардың күнұзаққа қатар тұрып жұмыс жасауына мүмкіндік бермейді.

4. Басқарушыларға түсетін қиындықтарҚазіргі қоғамда әкімшіліктер мен менеджерлерге мыңдаған,

он мыңдаған адамдар іс-әрекетін үйлестіруге тура келеді.Ұйым үлкейген сайын басқару жұмысы да қиындай түседі.

Әдетте басқарушы міндеттерін екі категория бойынша қарастыруға болады: 1) ақпарат жинақтау және пайдалану; 2) егесті жағдайларды реттеу.

Социологтар, әдетте басқарушыларға түсетін үш психологиялық күшті атайды: 1) басқарушы бір-біріне қарама-қайшы талаптармен кездеседі және оның бәрін бірдей қанағаттандыра алмайды; 2) оған әдетте қысқа уақыт ішінде, жеткілікті ақпаратсыз шешімдер қабылдауға тура келеді; 3) бұл рол қарауындағыларға ешқандай әсерсіз болуды талап етеді. Әдетте басқарушыларды адамшылығы жоқ, қатыгез дейді. Ал әдетте басқару үрдісі осыны талап етеді.

Енді басқарушылар осының бәріне қалай төтеп береді. Олардың көпшілігінде уақыт өте келе өз күшіне деген үлкен сенім пайда болады. Сол сияқты олардың бірқатары ұзақ жылғы

112

тәжірибе қалыптастырған интуицияға сүйенеді және әдетте дұрыс шешімдер қабылдайды.

Өнеркәсіп ұйымдары: қызмет атқаруы мен басқару

1. Өнеркәсіп ұйымдарының құрылымыӨнеркәсіп ұйымдары ерекшелігі олар нақты бір ғана мақсат

үшін, яғни материалдық өнім өндіріп, одан пайда алу үшін құрылады. Бұл ұйымдарға мүше болу адамды өмір сүруге қажетті қаражатпен қамтамасыз етеді. Өнеркәсіп ұйымдары формалды ұйымдар қатарына жатады.

Бұл ұйым заңды түрдегі талаптар мен қатаң бекітілген ролдік жазбалардан тұрады. Ол көлденең және тіке қарым-қатынастарға бөлінген пирамида түрінде болады. Көлденең сызық еңбек бөлінісі талаптарын, ал тіке сызық-билік пен субординация (бағыныштылық) қарым-қатынасын білдіреді. Жұмыс іздеп жүрген адам егер бос орын (вакансия) болса өз мамандығына сәйкес кез-келген қызмет орнын ала алады. Арыз беріп, бір қызмет орнын иеленген соң адам белгілі бір дәрежеде өз бостандығын жоғалтып ережелерге (инструкция) мойынұсынуға мәжбүр болады. Өндірістік ұйымдағы қарым-қатынастар рол мен мәртебе арқылы айқындалады.

Осылайша өндіріс ұйымдары, оның біртектілігі мен тұтастығын білдіретін тұрақты құрылымға ие болып табылады.

Құралым тұрақтылығы құқық нормаларымен, іс-әрекет кестесімен, басқару шешімдерімен және еңбек шарттарымен (контракт) қамтамасыз етіледі.

Өндіріс ұйымы құрылымының кеңістігі төрт түрге жіктеледі: 1) еңбеккерлердің цехтарға, бөлімдерге жағырафиялық бөлінуі, яғни бір-бірінен оқшау ғимараттар; 2) функционалдық бөліну, мыс., инженер, тас қалаушы; 3) иерархиялық бөліну, мыс., еңбеккер, бөлім бастығы, өнеркәсіп басшысы; 4) мәртебелік бөліну, мыс., еңбеккерлер, қызметкерлер, басқару кадрлары.

2. Өнеркәсіп ұйымының құндылықтарыӨнеркәсіп ұйымындағы адамдар арасындағы қарым-

қатынас ұйым құндылықтарымен де реттеледі.

113

Өнеркәсіп ұйымының ең басты мақсаты өз өнімін өткізу. Сол себепті ол әрқашан да тапсырыс берушіге зәру. Міне сондықтан тұрақты тапсырыс беруші және онымен жақсы қарым-қатынас өндіріс ұйымының ең басты құндылығы болып табылады.

Өнеркәсіп ұйымы қызмет атқаруы үшін жұмыс күшінің мәні зор. Жұмыс күшінің сапасы, еңбеккерге көрсетілетін әлеуметтік қызметтерге тікелей тәуелді. Міне осы әлеуметтік қызметтердің сандық және сапалық деңгейі өнеркәсіп ұйымының негізгі құндылықтарының бірі болып табылады.

Өнеркәсіп ұйымы өз қызметін тек мықты ішкі тәртіп болғанда ғана тұрақты және өнікті іске асыра алады. Сондықтан ішкі тәртіп те ең негізгі ұйымдық-өндірістік құндылықтардың бірі.

Өнеркәсіп ұйымы әрқашан жетілуге бейім және бұл аса қажеттілік. Сондықтан әртүрлі инновациялық шешімдер де өнеркәсіп ұйымының құндылықтары болып табылады.

Көптеген өнеркәсіп ұйымдарының басшылары өз еңбеккерлерінің бойынан конформизм, жеке берілгендік, мойынұсынушылық сияқты қасиеттерді көргенді ұнатады. Сондықтан бұларды да өнеркәсіп ұйымының құндылықтары ретінде қарастыруымыз қажет.

3. Өнеркәсіп ұйымы іс-әрекетіндегі бейрәсім топтар роліӨнеркәсіп ұйымының да кез-келген ұйым сияқты ішкі

қайшылықтары бар. Бір жағынан бәрі де формалды болуы тиіс. Бірақ инструкциялар мен шешімдер өнеркәсіп ұйымының ішіндегі барлық қатынастарды реттей алмайды және бұл мүмкін емес.

Әлеуметтанушылар пікірінше өнеркәсіп ұйымдарында әлеуметтік топтардың мынадай түрлері бар: 1) демографиялық - ер адамдар, әйелдер, жасына орай, ұлтына орай; 2) кәсіби-квалификациялық - жұмысшылар, қызметкерлер, инженер-техникалық еңбеккерлер; 3) өзара қарым-қатынастық; 4) мақсаттық.

Бейрәсім топтар ішінен социологтар әлеуметтік-психологиялық топтарды бөледі. Американ социологы Дж. Хоманс үш негізгі элементтен тұратын өнеркәсіп ұйымындағы бейрәсім топ моделін жасады. Ол элементтер мыналар: тапсырыс, өзара қарым-қатынас, тұғырнама.

114

Бейрәсім топтар әдетте әкімшілік мінез-құлқына жауап ретінде пайда болады. Әсіресе әкімшілік өз еңбеккерлеріне сенімсіздік көрсеткенде және авторитарлық басқару әдістерін қолдануды жиілеткенде бейрәсім топтар пайда болу мүмкіндігі күшейеді.

Бейрәсім топтар даралық пен қатаң формалды өнеркәсіп ұйымы арасында буфер қызметін атқарады, яғни жеке адамға ұйым әсерін әлсіретеді.

Кейбір позитивті қызметтермен қатар, бейрәсім топ негативті рол де атқаруы мүмкін, яғни өнеркәсіп ұйымын оның тікелей мақсаттарынан бұрып әкетуі немесе оны атқаруын әлсіретуі мүмкін.

1. Жалпы әлеуметтану пәні бойынша тақырыптық жоспар

№ Т А Қ Ы Р Ы Б Ы Дәріс Семинар1. Кіріспе. Әлеуметтану пәні 4 42. Әлеуметтанудың атқаратын қызметтері

мен ролі4 4

3. Әлеуметтану ғылымының пайда болуы мен дамуы

4

4. Эмпириялық социологиялық зерттеу әдістері мен әдістемесі

4

5. Социологиялық ақпарат жинау 46. Қоғамдық пікірді зерттеу технологиясы 47. Қоғам түсінігі. Қоғам өмірінің негізгі

аймақтарының өзара әсерлері4

8. Қоғамды социомәдени сұрыптау 49. Әлеуметтік институттар мен әлеуметтік

қарым-қатынас4

10. Отбасы социологиясы 411. Саясат социологиясы 412. Мемлекеттік қызмет 213. Сайлау социологиясы 414. Ұлт социологиясы 415. Ұлтаралық қарым-қатынас

социологиясы2

16. Дін социологиясы 417. Құқық социологиясы 4

4115

18. Экономика социологиясы19. Жұмыссыздық және жұмыспен қамтылу 420. Еңбек нарығының қоғамдағы әлеуметтік

қайшылыққа әсері4

21. Жеке адам социологиясы 422. Адам мегаполисте 423. Әлеуметтік мәртебе және әлеуметтік

роль4 2

24. Әлеуметтік әрекет 4 425. Жеке адам құндылықтық түсініктері 4 426 Әлеуметтік егес /конфликт/ 2 227. Әлеуметтік егестерді бақылау және

шешу4 4

28. Феминизм 2 229. Әлеуметтік теңсіздік теориясының

тарихы2 4

30. Әлеуметтанудағы әлеуметтік теңсіздік теориялары

2 4

31. Топаралық әрекеттердің әлеуметтік үрдіске әсері

4 4

32. Қылмыстық мінез-құлықты зерттеу социологиясы

2 4

33. БАҚ және әлеуметтану. Өзара әсерлері 4 434. Урбанизация және қоғамдық

проблемалар4 2

35. Мәдениет социологиясы 4 236. Өмір сүру үлгілерін зерттеу 4 437. Ауыл өмірін зерттеу 4 238. Әлеуметтану ғылымының Қазақстанда

пайда болуы4 4

39. Әлеуметтану ғылымын тәжірибелік қолдану.

2 2

Барлығы:

140 62

ЖАЛПЫ ӘЛЕУМЕТТАНУ ПӘНІ БОЙЫНША СЕМИНАРСАБАҚТАРЫНЫҢ ЖОСПАРЫ.

116

1. ӘЛЕУМЕТТАНУ ПӘНІ / 4 САҒАТ /1. Әлеуметтану пәні.2. Әлеуметтік ойлау жүйесі.3. Әлеуметтану пәнінің зерттеу обьектісі.4. Н.Смелзер әлеуметтану пәні туралы.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р : 1. Н.С. Смелзер. Социология. М., 1994 г.2. Питер Л.Бергер. Приглашение в социологию. М., 1996 г.3. Аитов Н.А. Основы социологии. Алматы, 1997 г.4. Кравченко А.И. Основы социологии. М., 2000 г.5. Женгра Ф.П. Теория и смысл исследования. Социс. №11,

1995 г.

2. ӘЛЕУМЕТТАНУДЫҢ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН РОЛІ / 4 САҒАТ /1. Әлеуметтану ғылымының атқаратын қызметтері.2. Әлеуметтану ғылымының қоғамдағы ролін Батыс

зерттеулерінде түсіндіру.3. Әлеуметтану ғылымының қоғамдағы ролін отандық

зерттеулерде түсіндіру.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Кравченко А.И. Введение в социологию. М., 1995 г.2. Харчева В. Основы социологии. М., 2000 г.3. Тощенко И. Социология. М., 2000 г.4. Радугин А.А. Социология. М., 2000 г.

3. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ДАМУЫ / 4 САҒАТ /1. О.Конт әлеуметтану ғылымының негізін қалаушы.2. М. Вебер мен Э. Дюркгейм классикалық әлеуметтану

тұжырымдары.3. З. Фрейдтің психологиялық сұрыптау тұжырымдамасы.4. Қазіргі заманғы әлеуметтік тұжырымдар.5. Әлеуметтану ғылымының Қазақстанда дамуы.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. История социологии. Под. Ред. Елсунова А.Н. Минск. 1997г.

117

2. Баразгова Е.С. Американская социология. Бишкек. 1997 г.

4. ЭМПИРИЯЛЫҚ-СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ / 4 САҒАТ /

1. Сұрау әдістері. Анкеттік сұрақ, сұхбат.2. Бақылау әдістері.3. Құжаттарды сұрыптау әдістері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Как провести социологическое исследование. М., 1990 г.2. Бутенко И.А. Анкетный опрос как общение социолога с

респондентами.3. Аяғанов Б, Тәжин М. Социология негіздері. Алматы., 1993ж.

5. СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ АҚПАРАТ ЖИНАУ / 4 САҒАТ /

1. Социологиялық зерттеу бағдарламасын құру.2. Жалпы және респонденттік топтарды таңдау.3. Социологиялық ақпарат жинау туралы Э.Ноэль тұжырымдамасы.

Ә Д Е Б И Е Т Е Р :1. Ноэль Э. Массовый опрос. М., 1994 г.2. Методические разработки по дисциплине “Социология”

Алматы, 2000 г.3. Как провести социологическое исследование. М., 1990 г.4. Оспанов Е. Социология. Алматы. 1984 ж.5. Измерение в социологии М., 1998 г.

6. ҚОҒАМДЫҚ ПІКІРДІ ЗЕРТТЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ / 4 САҒАТ /1. Қоғамдық пікірді зерттеу технологиясы.2. PR технологиясын қоғамдық және саяси өмірде қолдану.3. Қоғамдық пікір ақпаратын сұрыптау кестесін жасау.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Питер Л. Бергер. Приглашение в социологию М., 1996 г.2. Харчева В. Основы социологии М., 2000 г.3. Измерение в социологии. М., 1998 г.

118

4. Колесников А.Н. О роли социальных технологий в предвыборной борьбе. Социс. № 10., 1995 г.

7. ҚОҒАМ ТҮСІНІГІ. ҚОҒАМ ӨМІРІНІҢ НЕГІЗГІ АЙМАҚТАРЫНЫҢ ӨЗАРА ӘСЕРЛЕРІ / 2 САҒАТ /

1. Қоғам түсінігі.2. Қоғам өмірінің негізгі аймақтары.3. Әлеуметтік прогресс ұғымы.4. Қоғамдарды жіктеу тұжырымдамасы.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р:1. Рысқалиев Т. Ақыл кітабы. Алматы.1999 ж.2. Кравченко А. Введение в социологию. М., 1995 г.3. Волков Ю.Г. Социология. М., 2001 г.

8. ҚОҒАМДЫ СОЦИОМӘДЕНИ СҰРЫПТАУ / 4 САҒАТ /1. Қоғам және әлеуметтік ережелер.2. Қоғам өміріндегі мәдени дәстүрлер ролі.3. Әртүрлі қоғамдық құрылымдарға тән ерекшеліктер.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Бурбаев Т. Қазақ менталитетіндегі жер мәселесі. Ақиқат, 6.

2001 ж.2. Нығматуллин Н. Әлеуметтік және саяси мазмұнның өзара

байланысы және бір-біріне ықпалы. Ақиқат 4, 2001 ж.3. Бабаева Л.В. Новые ориентиры в развитии общества. Социс 9,

1995 г.

9. ӘЛЕУМЕТТІК ИНСТИТУТТАР МЕН ӘЛЕУМЕТТІК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС / 2 САҒАТ /

1. Әлеуметтік институттар ұғымы.2. Әлеуметтік институттар қызмет атқару тәжірибесі.3. Әлеуметтік институттардың әлеуметтік қарым-қатынастарды

құрамдауы.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Смелзер Н. Социология. М., 1994 г.2. Фролов С.С. Социология. М., 2000 г.3. Гурко Т.А. Трансформация института современной семьи.

Социс, 10, 1995119

10. ОТБАСЫ СОЦИОЛОГИЯСЫ / 2 САҒАТ /1. Отбасы жүйесі.2. Неке және отбасы түрлері.3. Қазіргі қоғамдағы отбасы проблемалары.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Омаров Ж. Отбасы және неке. Ақиқат. 12, 2001 ж.2. Сағындықов Е. Отбасы және тіл хақында бірер сөз. Ақиқат, 8.

2001 ж.3. Аяғанов Б. Тәжин М. Социология негіздері. Алматы. 1993 ж.4. Сағындықұлы Б. Әр отбасы - бір мешіт. Ақиқат, 1. 2000 ж.

11. САЯСАТ СОЦИОЛОГИЯСЫ / 2 САҒАТ /1. Саясат түсінігі.2. Саяси үрдістер мен оқиғалар.3. Саяси тәртіп / режим / түрлері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Тажимова Р.С. Саяси құндылықтарды зерттеудің теориялық-

методологиялық мәселелері. Саясат, 12. 2000 ж.2. Шауенов Е. Политическая стабилизация в переходном

обществе. Саясат, 12. 2000 г.3. Ашимбаев М.С. К вопросу о факторах и особенностях

политического развития Казахстана. Саясат, 3. 2001 г.4. Әбсаттаров Р. Саясат-қоғамдық құбылыс. Ақиқат, 1. 2001ж.

12. МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ / 4 САҒАТ /1. Мемлекеттік басқару жүйесі.2. Жергілікті басқару жүйесі.3. Мемлекеттік қызметкерлер мәртебесі.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Капасова А.Г. Бюрократия и коррупция в политической

системе общества. Саясат, 8-9. 2000 г.2. Кубаев И. Развитие теории управления государством и

экономикой. Саясат, 12. 2000 г.3. Тоқтыбеков Ә. Ұйымдастырушылық мәдениеті - мемлекеттік

басқарудың сапасын көтерудің құрамы. Ақиқат, 11. 2001 ж.120

4. Ауыл әкімінің бейнесі мен беделі. Ақиқат, 7. 2001 ж.5. Көшім Д. Жергілікті өзін-өзі басқару. Ол не? Ақиқат, 5. 2001ж.6. Ерали Ә. Мемлекеттік билік және меншік. Ақиқат, 6. 2000ж.

13. САЙЛАУ СОЦИОЛОГИЯСЫ / 2 САҒАТ /1. Сайлау жүйелерінің пайда болу тарихы.2. Қазіргі сайлау жүйелері.3. Үкіметкерлер мен дауыс берушілер сайлау мәдениеті.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Азаматтық білімге кіріспе. Алматы. 2000 ж.2. Машан Б.С. Регламентация участия политических партий в

избирательном процессе. Саясат, 2-3. 2000 г.3. Анденов М. Избирательная система США. Саясат, 10-11.

2000 г.4. Курманбаева Ш.А. Специфика политических избирательных

технологий на постсоветском пространстве. Саясат. 12, 2000 г.5. Қойтай Қ. Сайлау заңы жаңара ма, әлде жақсара ма? Ақиқат,

9. 2001 ж.6. Көшім Д. Оппозиция және сайлау. Ақиқат, 2. 2000 ж.

14. ҰЛТ СОЦИОЛОГИЯСЫ / 4 САҒАТ /1. Ұлт түсінігі мен ұлттар қалыптасуы.2. Ұлттық мемлекеттер құрылуы.3. Көпұлтты мемлекеттер құрылуы.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Ыдырысов Ә. Ұлттық рух, ұлттық намыс… бар ма?

Ақиқат, 2. 2001 ж.2. Мұрадымов Т. Тіл тағдыры-ұлт тағдыры. Ақиқат, 8, 2001 ж.3. Азаматтық білімге кіріспе. Алматы. 2001 ж.4. Мұсатаев С. Ұлттық идеология: мәні мен мазмұны. Ақиқат, 11. 2000 ж.5. Нұрпейіс К. Ұлттық рух. Ақиқат, 10. 2000 г.6. Касабек А. Ұлттық ділі. Ақиқат, 8-9. 2000 ж.

15. ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС СОЦИОЛОГИЯСЫ / 4 САҒАТ /

121

1. Ұлтаралық қарым-қатынас негіздері мен маңызы.2. Ұлтшылдық анықтамасы мен негіздері.3. Ұлтқа қатысты мәдени даму мен тіл мәселелері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р : 1. Алипинова М. Новая формула межнациональной

стабильности. Саясат. 2, 2001 г.2. Қуанымәлі Ж. Ұлт және ұлтаралық қатынас мәдениеті.

Ақиқат. 1, 2001 ж.3. Меңлібаев Қ. Патриотизм және ұлтаралық қатынас

мәдениеті. Ақиқат. 12, 2000 ж.4. Аренов М.М. Современная языковая ситуация в Казахстане.

Социс. 12, 1995 г. 5. Дьячков М.В. Об ассимиляции и интеграции в

полиэтнических социумах. Социс. 7, 1995 г.

16. ДІН СОЦИОЛОГИЯСЫ / 4 САҒАТ /1. Бүкіләлемдік діндер пайда болуы.2. Бүкіләлемдік діндер негіздері.3. Діннің қоғам өмірі мен мемлекеттің саяси құрылымына әсері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Табегенов Т. Мұсылмандық ағартушылық айтыстары.

Ақиқат. 11, 2001 ж.2. Бұлұтай М. Діни экстремизм мен терроризм. Ақиқат.10,

2001 ж.3. Уаһһабилер бүлігі. Ақиқат. 8, 2001 ж.4. Бекторов А. Дін және идеология. Ақиқат. 12, 2000 ж.5. Сиқымбаев С. Содырлық дінмен қабыспайды. Ақиқат. 10,

2000 ж.6. Митрохин Л.Н. Религиозная ситуация в современной России.

Социс. 11, 1995 г.

17. ҚҰҚЫҚ СОЦИОЛОГИЯСЫ / 4 САҒАТ /1. Құқық пайда болуы мен дамуы.2. Қазіргі заманғы ұлттық құқықтық жүйелер.3. Адам құқықтары идеясының дамуы.4. Адам құқықтары мен бостандықтары қазіргі даму негізі.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Азаматтық білімге кіріспе. 2000 ж.

122

2. Ахметова С. Социологические проблемы реализации языковой политики в судопроизводстве. Ізденіс. 3, 2001 ж.

3. Аюпова З.К. Правовая система-основа концепции современного демократического правового государства. Саясат. 2-3, 2000 ж.

4. Шынтемірова Б.Ғ., Шайхиев Т.Т. Құқық теориясының негіздері. Алматы. 1999 ж.

5. Нысанбаев Ә. Қазақстанда адам құқығын қорғау. Ақиқат. 4, 2000 ж.

18. ЭКОНОМИКА СОЦИОЛОГИЯСЫ / 4 САҒАТ /1. Қоғамның экономикалық жүйесінің негіздері.2. Ұлттық экономикалық жүйелер.3. Экономикалық ғалымдастыру үрдісі.4. Трансұлттық корпорациялардың мемлекеттер экономикасына

әсері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Перуашев А. Сырьевая экономика; изъян или благо. Саясат. 4,

2001 г.2. Спанов М.У. Теневая экономика; сущность и формы

проявления. Саясат. 7-8, 2000 г.3. Даримбетов Б.Л. Сложившиеся приоритеты развития

экономики Казахстана. Саясат. 8-9, 2000 г.4. Икенов А.И. Марков Н.В. Социология рыночных отношений.

Алматы, 2000 г.5. Соколова Г.Н. Экономическая социология. Минск, 1998 г.

19. ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ЖӘНЕ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТЫЛУ / 4 САҒАТ /

1. Қазіргі дамыған қоғамдардағы жұмыссыздық мәселесі.2. Жұмыссыздық мәселесін шешуге қатысты мемлекеттік

бағдарламалар.3. Қазақстан қоғамындағы жұмыссыздық мәселесі.4. Жұмыссыздықтың отбасына, қарт адамдар мен әйелдерге

әсері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :

123

1. Бижанова Б.М. Анализ современного состояния проблем безработицы в РК. Саясат. 2, 2001 г.

2. Бекмуханбетова У.Р. Согласованность спроса и предложения сельской рабочей силы. Саясат, 10-11, 2000 г.

3. Соколова Г.Н. Социальные издержки безработицы и пути их снижения. Социс. 9, 1995 г.

20. ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚАЙШЫЛЫҚҚА ӘСЕРІ / 2 САҒАТ /1. Еңбек нарығы түсінігі.2. Еңбек нарығы және әлеуметтік қайшылықтар.3. Қоғамдағы еңбек бөлінісінің көрсеткіштері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Бекхожаева А. Занятость женщин в условиях реформирования

экономики. Ізденіс. 3, 2001 ж.2. Алимбаева С. Основные направления государственного

регулирования молодежного рынка труда. Іденіс. 4-5, 2001ж. 3. Бекхожаева С. Трудовая мобильность женщин; особенности и

проблемы. Саясат. 10-11, 2000 ж.

21. ЖЕКЕ АДАМ СОЦИОЛОГИЯСЫ / 4 САҒАТ /1. Жеке адам ұғымы.2. Жеке адам бойында әлеуметтік ұғымдар қалыптасу үрдісі.3. Жеке адамдар арасындағы әлеуметтік қарым-қатынас.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Федотова Н. Этническое своеобразия личности. Ізденіс. 4 -5,

2001 ж.2. Питер Л. Бергер. Приглашение в социологию. М., 1996 г.3. Харчева В. Основы социологии М., 2000 г.4. Дүйсекеев К. Адамның даму дәрежесі-мәдениет. Ақиқат. 3,

2000 ж.5. Резник Т.Е. Жизненные стратегии личности. Социс. 12, 1995 г.

22. АДАМ МЕГАПОЛИСТЕ / 4 САҒАТ /1. Қалалар пайда болу тарихы.2. Үлкен қалалардағы әлеуметтік мәселелер мен оларды шешу

жолдары.3. Чикаго мектебі өкілдерінің әлеуметтік-биотикалық зоналар

124

тұжырымдамасы.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Смелзер Н. Социология. М., 1994 г.2. Кравченко А.И. Основы социологии. М., 2000 г.3. Аитов Н.А. Основы социологии. Алматы, 1997 г.

23. ӘЛЕУМЕТТІК МӘРТЕБЕ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК РОЛЬ / 2 САҒАТ /1. Қоғамның әлеуметтік жүйесі.2. Әлеуметтік мәртебе түсінігі.3. Әлеуметтік роль ұғымы.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Царева Т.А. Правовая социализация молодежи в РК. Саясат.

2-3, 2000 г.2. Мәжитұлы Б. Қартайғанның бәрі қария ма . Ақиқат. 1, 2001ж. 3. Шабанова М.А. Социальная адаптация в контексте свободы.

Социс. 9, 1995 г.

24. ӘЛЕУМЕТТІК ӘРЕКЕТ / 4 САҒАТ /1. Әлеуметтік әрекет ұғымы.2. М. Вебер әлеуметтік әрекет тұжырымы.3. Н. Смелзер әлеуметтік әрекет тұжырымы.4. Әлеуметтік әрекеттің қоғам өміріне әсері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Питер Л. Бергер Приглашение в социологию. М., 1996 г.2. Смелзер Н. Социология М.,1994 г.3. Практикум по социологии. М., 2000 г.4. Пригожин А.И. Деловая культура; сравнительный анализ.

Социс. 9, 1995 г.

25. ЖЕКЕ АДАМ ҚҰНДЫЛЫҚТЫҚ ТҮСІНІКТЕРІ / 4 САҒАТ /

1. Жеке адам құндылықтық түсініктерінің құрылуы.2. Мораль қағидаларының жеке адам құндылықтық

түсініктеріне әсері.3. Идеологияның жеке адам құндылықтық түсініктеріне әсері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :125

1. Болеев Т. Основные направления предупреждения агрессивных форм поведения. Ізденіс. 6, 2001 г.

2. Уталиева Ж.Т. Ценностные ориентации казахстанских подростков в изменяющемся мире. Саясат.10-11, 2000 г.

3. Давыдова И.М. Проблемы формирования новой политической идеологии в Казахстане. Саясат. 12, 2000 г.

26. ӘЛЕУМЕТТІК ЕГЕС / 2 САҒАТ /1. Әлеуметтік егес пайда болу себептері.2. Ұлттық және топтық мүдделердің әлеуметтік егес пайда

болуына әсері.3. Идеология мен діни мүдделердің әлеуметтік егес пайда

болуына әсері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Сарсекеев М.М. Институциональные формы

конфликточенности в постсоветском Казахстане. Саясат. 8-9, 2000 г.

2. Волков Ю.Г. Мостовая И.В. Социология М., 2001 г.3. Лунеев В.В. Преступность в межнациональных конфликтах.

Социс.7, 1995 г.

27. ӘЛЕУМЕТТІК ЕГЕСТЕРДІ БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ ШЕШУ / 4 САҒАТ /

1. Әлеуметтік егестерді бақылау мен шешудегі мемлекет ролі.2. Әлеуметтік егестерді бақылау мен шешудегі саяси партиялар

мен қоғамдық ұйымдар ролі.3. Әлеуметтік егестерді бақылау мен шешудегі ұлттық-мәдени

орталықтар мен діни ұйымар ролі.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Ионин Л.Г. Социология культуры; путь в новое тысячелетия

М., 2000 г.2. Азаматтық білімге кіріспе. Алматы. 2001 ж.3. Плахов В.Д.Социальная норма и отклонения. Социс. 11, 1995г.

28. ФЕМИНИЗМ / 2 САҒАТ /1. Әйелдер қозғалыстарының пайда болу тарихы.2. Қазіргі замандағы әйелдер қозғалыстары.

126

3. Әйелдердің мемлекеттік басқару мен қоғам өміріне араласу мәселелері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р:1. Мекебаева М.А. Изменения социально-ролевых функций

женщин в РК и их влияния на политическое поведение. Саясат. 10-11, 2000 г.

2. Думенкулова Г.А. Материнство как ключевая роль женщины в современном обществе. Саясат.10-11, 2000 г.

3. Нысанбаева А.М. Социальные трансформации и изменения в сознании женщин. Саясат. 12, 2000 г.

4. Поленина С.В. Социогендерный аспект в социологии права. Социс. 7, 1995 г.

29. ӘЛЕУМЕТТІК ТЕҢСІЗДІК ТЕОРИЯСЫНЫҢ ТАРИХЫ / 4 САҒАТ /

1. Антика ойшылдары әлеуметтік теңсіздік туралы.2. Жаңа дәуір ойшылдары әлеуметтік теңсіздік туралы.3. Әлеуметтік теңсіздік теорияларының пайда болуы.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р:1. История социологии. Под ред. Елсунова А.Н. Минск, 1997 г.2. Основы социологии. Под ред. Эфендиева А.Г. часть 1-2, М.,

1994 г.3. Шайхиев Т.Т. Неравенство в обществе; основные

социологические теории. Сб. социально-гуманитарное пространство; проблемы и суждения. Уральск, 1998 г.

4. Фролов С.С. Социология. М., 2000 г.

30. СОЦИОЛОГИЯДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ТЕҢСІЗДІК ТЕОРИЯЛАРЫ. / 4 САҒАТ /.

1. Нәсілдік және ұлттық теңсіздік теориялары.2. Гендерлік теңсіздік теориялары.3. Жас айырмашылығы теңсіздігі теориялары.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р ;1. Радаев В.В. О.И. Социальная стратификация. М., 1996 г.2. Н.Смелзер. Социология. М., 1994 г.3. Тадевосян Е.В. Социология. М., 1998 г.4. Баразгова Е.С. Американская социология. Бишкек, 1997 г.

127

31. ТОПАРАЛЫҚ ӘРЕКЕТТЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҮРДІСІНЕ ӘСЕРІ / 4 САҒАТ /

1. Әлеуметтік топ ұғымы2. Қоғамдық бірлестіктер мен кәсіби топтар3. Топаралық әрекеттердің әлеуметтік үрдіске әсері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Азаматтық білімге кіріспе. Алматы. 2001 ж.2. Основы социологии. Под/ред. Эфендиева А.Г. 3. Кравченко А.И. введение в социологию. М., 1995 г.4. Құл-Мұхаммед Р. Әлеуметтік ынтымақтастықтың мәдени

негіздері. Ақиқат,10, 2000 г.5. Иконникова Н.К. Механизмы межкультурного восприятия.

32. ҚЫЛМЫСТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ ЗЕРТТЕУ СОЦИОЛОГИЯСЫ / 4 САҒАТ /

1. Қылмыс ұғымы2. Қылмысқа итермелейтін әлеуметтік себептер3. Қылмыстық әрекетке қатысты жас айырмашылық және жыныстық негіздер.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Алауханов С.О. Смерть в рассрочку. Саясат, 10-11, 2000 ж.2. Шынтемірова Б.Ғ., Шайхиев Т.Т. Құқық теориясының

негіздері. Алматы, 1999 ж.

33. БАҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТАНУ. ӨЗАРА ӘСЕРЛЕРІ. /4 САҒАТ/

1. БАҚ-ның әлеуметтік өмірге әсері.2. БАҚ іс-әрекеттерін мемлекеттік реттеу.3. Тәуелсіз БАҚ және қоғамдық пікір тудыру тетіктері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Салқынбек Д. Қазақ баспасөзі тәуелсіздік жылдарында.

Ақиқат, 12, 2001.2. Әділбеков С. Білім және баспасөз. Ақиқат, 11, 2001 ж.3. Қожакеев Т. Бұқаралық ақпарат құралдары: бүгін және ертең.

Ақиқат, 5, 2001 ж.4. Садықұлы С. Баспасөзде билік бар ма. Ақиқат, 2, 2000 ж.

128

34. УРБАНИЗАЦИЯ ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ ПРОБЛЕМАЛАР /2 САҒАТ /

1. Урбанизация үрдісінің қоғамға пайдалы және зиянды жақтары2. Урбанизация және жоғарғы технологиялы өнеркәсіп.3. Қазіргі Қазақстандағы урбанизация үрдісі және оның

әлеуметтік өмірге әсері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Забирова А.Т. Сельско-городская и межгородская миграция

казахов в Астаны. Саясат, 3, 2001 г.2. Смелзер Н. Социология. М., 1994 г.3. Аитов Н.А. Основы социологии. Алматы 1997 г.4. Тарасова Н.В. Сельско-городские миграции в России. Социс,

12, 1995г.

35. МӘДЕНИЕТ СОЦИОЛОГИЯСЫ /2 САҒАТ/1. Г. Алмонд пен К. Вербаның мәдениет тұжырымдары.2. Әлеуметтік өмірдің мәдени компоненттері3. Жалпы азаматтық мәдениеттің жекелеген қоғамдарға әсері.4. Қазіргі Қазақстан мәдениетінің ерекшеліктері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Байжігітов Б. “Шаблон” және “тобырлық” мәдениет. Ақиқат,

2, 2001 ж.2. Ионин Л.Т. Социология культуры; путь в новое тысячелетия.

М., 2000 г.3. Рысбай К. Мәдениеттану мәйегі. Ақиқат,11, 2000 ж.4. Кішібеков Д. Ділім-ұлттық кескінім. Ақиқат, 10, 2000 ж.5. Артемьев А.И. Политическая культура в реалиях

современного казахстанского общества. Саясат. 4-5, 2000 г

36. ӨМІР СҮРУ ҮЛГІЛЕРІН ЗЕРТТЕУ / 4 САҒАТ /1. Адамдардың күнделікті өмір сүру үлгілері2. Дәстүрлі қоғам және ақпараттық қоғамдардағы өмір сүру

үлгілері.3. Өнеркәсіпті және ақпараттық қоғамдардағы өмір сүру

үлгілері.Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :

1. Сәрсенбина Г. Ұлттық салт-сана. Ақиқат, 5, 2001 ж.129

2. Қожахметова К. Ырым мен наным-тәрбиелік таным. Ақиқат,5,2001 ж.

3. Ионин Л.Г. Социология культуры; путь в новое тысячелетие. М., 2000 г.

4. Патриоттық қанға сіңген қажет пе Ақиқат, 11, 2000 ж.

37. АУЫЛ ӨМІРІН ЗЕРТТЕУ / 2 САҒАТ /1. Неміс әлеуметтанушысы Ф. Теннистің ауыл өмірін зерттеу

тұжырымдамасы.2. Ауыл өмірі және дәстүрлі мәдениет.3. Ауыл өмірі және қоғамдық өнеркәсіп бөлінісі.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Құлымжанов М.Қ. Ауыл шаруашылығының экономика

заңдары негізінде ұйымдастырылуы. Саясат, 10-11, 2000 ж.2. Ауыл және кәсіпкерлік. Ақиқат, 9, 2001 ж.3. Мәжитұлы Б. Ауылды жастарға не қызық бар. Ақиқат, 3, 12,

2000 ж.

38. СОЦИОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДА ПАЙДА БОЛУЫ / 4 САҒАТ /

1. Кеңестік Қазақстандағы әлеуметтану ғылымы2. Батыстық әлеуметтік тұжырымдардың Қазақстан ғылымына

енуі.3. Тәуелсіз Қазақстан әлеуметтану ғылымының дамуы.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Оспанов Е. Социология. Алматы, 1984 ж.2. Аяғанов Б., Тәжин М. Социология негіздері. Алматы, 1993ж. 3. Аитов Н.А. Основы социологии. Алматы, 1997 г.

39. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫН ТӘЖІРИБЕЛІК ҚОЛДАНУ / 2 САҒАТ /

1. Әлеуметтану ғылымының тәжірибелік қолдану тетіктері.2. Әлеуметтану ғылымын кәсіпкерлік құрылымдарда қолдану.3. Әлеуметтану ғылымын мемлекеттік құрылымдарда қолдану.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Питер Л. Бергер. Приглашение в социологию. М., 1996 г.

130

2. Казаринова Н.В. и др. Практикум по социологии М., 2000 г3. Кравченко А.И. введение в социологию. М., 1995 г.

2. ӘЛЕУМЕТТАНУ ТАРИХЫ КУРСЫ БОЙЫНША ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАР

№ Т А Қ Ы Р Ы Б Ы Дәріс Семинар1. Кіріспе 2 22. Антика дәуіріндегі әлеуметтік ойлар 43. Ортағасырдағы әлеуметтік-

теологиялық ойлар2 2

4. Қайта өрлеу дәуіріндегі әлеуметтік ойлар

2 2

5. Әлеуметтік-гуманистік идеялар дамуы

2 2

6. Әлеуметтік-утопистік идеялар дамуы 2 27. Жаңа дәуір әлеуметтік ойлары 2 28. Неміс класикалық

философиясындағы әлеуметтік ойлар4 2

9. Әлеуметтану ғылымының пайда болуы

2 2

10. Г.Спенсердің даму тұжырымы 2 211. Марксизм әлеуметтік тұжырымы 2 212. Әлеуметтік-дарвинистік тұжырымдар 2 213. Психологиялық тұжырымдар 214. З.Фрейдтің психосұрыптау теориясы 2 215. В.Паретоның әлеуметтік жүйесі 2 216. Неміс әлеуметтік мектебі 2 217. Э.Дюркгейм әлеуметтік

тұжырымдары2

18. М.Вебер әлеуметтік тұжырымдары 2 219. П.Сорокин әлеуметтік тұжырымдары 220. Қазіргі батыс әлеуметтануы 2 221. Эмпириялық әлеуметтану 222. Құрылымдық-қызметтік сұрыптау 2 223. Франкфурт мектебінің әлеуметтануы 224. Әлеуметтік егес теориясы 2 225. Жаулық теориясы 2 226. Жаңафрейдтік мектеп теориялары 2 2

2131

27. Социометрия тұжырымдары28. Әлеуметтік айырбас тұжырымдары 2 229. Мәндік интеракционизм

тұжырымдары2

30. Этнометодология тұжырымдары 2 231. Феноменологиялық әлеуметтану 232. Технократия әлеуметтік

тұжырымдары2 2

33. Орыс мәдениеттануының дамуы 4 234. Халықшылар әлеуметтік ойлары 2 235. Кеңестер одағында әлеуметтану

ғылымының дамуы4 2

36. Әлеуметтану ғылымының 1960 ж. қайта өрлеуі

2 2

37. Қазақстан Республикасында әлеуметтану ғылымының дамуы 4 2

38. Қазақ халқының әлеуметтік ойлары 4 240. Қазақстан Республикасында

ғылымның даму жолдары.2 2

Барлығы: 90 60

ӘЛЕУМЕТТАНУ ТАРИХЫ ПӘНІ БОЙЫНША СЕМИНАР САБАҚТАРЫНЫҢ ЖОСПАРЫ 2001-2002 ОҚУ ЖЫЛЫ

1. КІРІСПЕ. / 2 сағат/1. Әлеуметтік ұғымдар пайда болуы.2. Әлеуметтік ұғымдарды зерттеу қажеттілігі.3. Қазақ ақыл-ойында әлеуметтік ұғымдар қалыптасуы.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. І. Ерғалиев, Т.Рысқалиев Дала ойшылдары. Ақиқат, 2, 2000ж.2. Раев Д.С. Би-шешендердің саясат туралы көзқарастары.

Саясат, 12, 2000 3. История социологии. Под.ред. Елсунова А. Минск. 1997 г.

2. ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК ТЕОЛОГИЯЛЫҚ ОЙЛАР /2 сағат/

132

1. Әлеуметтік-теологиялық ойлар ерекшелігі.2. А. Августиннің құдайды сүю тұжырымдамасы.3. Ф. Аквинскийдің құдай құқығы тұжырымы.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Дюсалинова Б. Орта ғасырлардағы Батыс Европа

халықтарының мәдениетін ұғыну ерекшеліктері. Ізденіс, 4-5, 2001 г.

2. История социологии. Под.ред. Елсунова А.Н. Минск., 1997 г.3. Христианская мораль и этика. М., 1995 г.

3. ҚАЙТА ӨРЛЕУ ДӘУІРІНДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК ОЙЛАР /2 САҒАТ/

1. Қайта өрлеу дәуірі әлеуметтік ойларына антика пәлсапаларының әсері.

2. Адамгершілік идеясы. Д. Алигьери, Ф.Петрарка.3. Мемлекеттік құрылым идеялары. Н.Макиавелли. Н.Боден.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Құрманова Н. Данте шығармашылығын оқытқанда. Журнал.

Қазақ тарихы, 1, 2001 ж.2. Яковец Ю.В. История цивилизаций. М., 1995 г.

4. ӘЛЕУМЕТТІК – ГУМАНИСТІК ИДЕЯЛАР ДАМУЫ / 2 САҒАТ/

1. Әлеуметтік-гуманистік идеялар пайда болуы.2. Гуманистік идеялар дамуына дін әсері3. Гуманистік идеялар дамуына азаматтық ілімдер әсері

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. История социологии. Под.ред. Елсунова А.Н. Минск,1997

5. ӘЛЕУМЕТТІК-УТОПИСТІК ИДЕЯЛАР ДАМУЫ / 2 САҒАТ/.

1. Әлеуметтік-утопистік идеялар негіздерінің қалануы.2. Т. Мор Утопиясы3. Т. Кампанелланың Күн қаласы.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :

133

1. Т. Мор. “Утопия”. Т.Кампанелла “Город солнце” Сб. Зарубежная фантастика М., 1990 г.

2. История социологии. Под.ред. Елсунова А. Минск, 1997 г.

6. ЖАҢА ДӘУІР ӘЛЕУМЕТТІК ОЙЛАРЫ / 2 САҒАТ/1. Әлеуметтік-жаратылыстық тұжырымдар пайда болуы мен

дамуы.2. Т. Гоббстың қоғамдық шарт тұжырымы.3. Д. Локктың мемлекеттік билікті ұйымдастыру туралы

тұжырымдары.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Основы социологии. Под.ред. Эфендиева А.Г. часть1, М.,

1994 г.2. Ионин Л.Г. Социология культуры; путь в новое тысячелетие.

М., 2000 г.

7. НЕМІС КЛАССИКАЛЫҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ОЙЛАР / 2 САҒАТ/

1. Неміс классикалық философиясының жалпы азаматтық ақыл-ойдағы ерекшелігі.

2. И. Канттың әлеуметтік болмыс заңдары3. Гегельдің әлеуметтік пәлсапасы.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Тюлепбергенова Е. Гегель о понятии как форме мышления.

Ізденіс, 2, 2001г. 2. Байжігітов Б., Сейтімов А. Гегель формуласы және өнерге

философиялық пайымдау. Ізденіс, 6, 2001 ж.

8. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ / 2 САҒАТ/

1. Әлеуметтік құбылыстарды эмпириялық зерттеулерге деген қажеттілік пайда болуы.

2. О. Конт позитивтік әлеуметтануы.3. Әлеуметтану ғылыми негіздерінің қалануы. Ж. Кетле,

Дж. Милль.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :134

1. Аитов Н.А. Основы социологии. Алматы, 1997 г.2. Смелзер Н. Социология М., 1994 г.

9. Г. СПЕНСЕРДІҢ ДАМУ ТҰЖЫРЫМЫ / 2 САҒАТ/1. Әлеуметтік үрдіс тұжырымы.2. Әлеуметтік институттар тұжырымы.3. Үлгілі түрлердің пайда болу мен даму заңдылықтары.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. История социологии под. Ред. Елсунова А.Н. Минск, 1997г. 2. Яковец Ю.В. История цивилизаций. М., 1995 г.

10. МАРКСИЗМ ӘЛЕУМЕТТІК ТҰЖЫРЫМЫ / 2 САҒАТ /

1. Марксизм тұжырымының пайда болу негіздері. К. Маркс. Ф. Энгельс.

2. Қоғамдық-экономикалық формациялар тұжырымы.3. Марксизм тұжырымының кейінгі әлеуметтік ойларға әсері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Смирнов И.П. От марксизма к идеализму М., 1995 г.

11. ӘЛЕУМЕТТІК – ДАРВИНИСТІК ТҰЖЫРЫМДАР / 2 САҒАТ /

1. Л. Гумиловичтің нәсілдік ерекшелік тұжырымы2. У. Самнердің әлеуметтік күрес тұжырымы3. А. Смоллдың мүдделер егесі теориясы.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Давыдов Ю.Н. Эволюция теоретической социологии ХХ века.

Социс, 8, 1995 г.2. Баразгова Е.С. Американская социология, Бишкек, 1997 ж

12. З.ФРЕЙДТІҢ ПСИХОСҰРЫПТАУ ТЕОРИЯСЫ / 2 САҒАТ/

1. Психосұрыптау теориясының адамзат ақыл-ойына әкелген жаңалығы

2. Эдип комплексі тұжырымы3. Жеке адам психологиялық даму үрдісін сұрыптау.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :135

1. З.Фрейд. Сб. произвед. М., 1995 г.2. История социологии. Под. Ред. Елсунова А.Н. Минск, 1997

13. В. ПАРЕТОННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖҮЙЕСІ / 2 САҒАТ/

1. Логикалық және логикаға қайшы әлеуметтік әрекеттер.2. Адамзат элитасы теориясы.3. В. Паретонның қоғамдық-тарихи даму тұжырымы.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Парето В. О применении социологических теорий. Социс, 10,

1995 г.2. Зотов А.А. Путь В.Парето к социологии. Социс, 10, 1995 г.

14. НЕМІС ӘЛЕУМЕТТІК МЕКТЕБІ / 2 САҒАТ /1. В. Дильтеяның Адам рухы теориясы2. Г. Зиммельдің парадигмалар теориясы3. Ф. Теннистің қала және ауыл әлеуметтік ерекшеліктері

тұжырымы

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Шпакова Р.П. Фердинанд Теннис. Забытый социолог. Социс,

12, 1995 г.2. Хюбнер К. Критика научного разума. М., 1994 г.

15. М. ВЕБЕР ӘЛЕУМЕТТІК ТҰЖЫРЫМДАРЫ /2 САҒАТ /

1. М. Вебер капитализм рухы туралы2. Мәдени дәстүрлердің қоғам өміріне әсері туралы3. М. Вебер саяси-әлеуметтік тұжырымдары.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р ;1. Бахинин А.А. Мета социологические проблемы; изучение

морали. Социс, 11, 1995 г.2. История социологии. Под.ред. Елсунова А.Н. Минск, 1997г.

16. ҚАЗІРГІ БАТЫС ӘЛЕУМЕТТАНУЫ / 2 САҒАТ /1. Қазіргі Батыс әлеуметтануындағы көпжақтылық.2. Эпмириялық әлеуметтану дамуы3. Академиялық және қолданбалы әлеуметтанудың пайда болуы.

136

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Гуревич Л. Логично о парадоксальном. Саясат, 6, 2001 г.2. Питер Л.Бергер. Приглашение в социологию. М., 1996 г.3. Баразгова Е.С. Американская социология. Бишкек, 1997 г.4. Ансар П. Современная социология. Социс, 12, 1995 г.

16. ҚҰРЫЛЫМДЫҚ – ҚЫЗМЕТТІК СҰРЫПТАУ / 2 САҒАТ /

1. Т. Парсонс. Әлеуметтік өмірді сұрыптау теориясы.2. Р. Мертон. Құрылымдық әлеуметтану негізін қалаушы.3. Құрылымдық-қызметтік сұрыптау теориясының әлеуметтік

ойларға әсері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Баразгова Е.С. Американская социология. Бишкек, 1997 г.2. История социологии. Под.ред. Елсунова А.Н. Минск, 1997г.3. Гофман А.Б. Сто лет спустя; коллоквиум, посвященный

Дюркгейму. Социс, 11, 1995 г.

18. ӘЛЕУМЕТТІК ЕГЕС ТЕОРИЯСЫ / 2 САҒАТ /1. Әлеуметтік егес теориясының пайда болуы.2. Р. Миллстің әлеуметтік егес теориясы3. Р. Дорендорфтің конфликтология теориясы.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. М. Бұмұтай. Діни экстремизм мен терроризм. Ақиқат, 10,

2001 ж.2. Сарсекеев М.М. Институциональные формы

конфликточенности в постсоветском Казахстане. Саясат, 8-9, 2000 г.

3. Баразгова Е.С. Американская социология. Бишкек, 1997 г.

19. ЖАУЛЫҚ ТЕОРИЯСЫ. / 2 САҒАТ/1. Классикалық фрустрация - агрессия теориясы.2. Жаулықтың әлеуметтік негіздері теориясы3. Олбени университеті зерттеушілерінің әлеуметтік әсер ету

теориялары.Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :

1. История социологии под. Ред. Елсунова А.Н. Минск, 1997 г137

2. Баразгова Е.С. Американская социология. Бишкек 1997 г.

20. ЖАҢА ФРЕЙДТІК МЕКТЕП ТЕОРИЯЛАРЫ / 2 САҒАТ /

1. А. Адлер биологиялық әсер теориясы.2. К. Юнгтің архетип теориясы3. К. Хорни. Жеке адам қасиеттерінің өзара егесі тұжырымы.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Смелзер Н. Социология. М., 1994 г.2. Баразгова Е.С. Амариканская социология. Бишкек,1997 г.3. История социологии. Под.ред. Елсунова А.Н. Минск, 1997г.

21. ӘЛЕУМЕТТІК АЙЫРБАС ТҰЖЫРЫМДАРЫ / 2 САҒАТ /

1. Д. Хоманс. Әлеуметтік айырбас теориясы2. П. Блау. Әлеуметтік топтар жіктелуі теориясы3. Әлеуметтік айырбас теориясының қоғамдық өмірдегі

тәжірибелік көріністері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Козлова О.Н. О публикациях социологической литературы в

ұқ-е годы. Социс, 11, 1995 г.2. История социологии под.ред. Елсунова А.Н. Минск,1997 г.

22. ЭТНОМЕТОДОЛОГИЯ ТҰЖЫРЫМДАРЫ /2 САҒАТ /

1. Х. Гарфиннель этнометодология теориясы2. Этнометодология теориясын әлеуметтік топтарды зерттеуде

қолдану.3. Этнометодология теориясын этникалық топтарды зерттеуде

қолдану.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Тощенко Ж. О парадоксах общественного сознания.

Социс,11,1995 г.2. История социологии под.ред. Елсунова А.Н., Минск,1997 г.

23. ТЕХНОКРАТИЯ ӘЛЕУМЕТТІК 138

ТҰЖЫРЫМДАРЫ /2 САҒАТ/1. Технократиялық теориялар пайда болуының негіздері2. Технократиялық зиялы қауым тұжырымдары. Д. Бренхем. В.Ферникс.3. Ақпараттық қоғам теориялары.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Руткевич М.Н. Постмодернизм или социотропизм. Социс, 3,

1995 г.2. История социологии под.ред. Елсунова А.Н. Минск,1997 г.

24. ОРЫС ӘЛЕУМЕТТАНУЫНЫҢ ДАМУЫ / 2 САҒАТ/

1. Орыс әлеуметтануының әдістемелік негіздері.2. Орыс әлеуметтік ақыл-ойының даму үрдісі3. Орыс әлеуметтану ғылымының даму кезеңдері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Г. Нұрышева Л.Толстойдың философиялық ілімдегі өмірдің

мәні мәселесі. Ақиқат, 4, 2000 ж.2. Кареев Н.И. Основы русской социологии. Социс, 8, 1995 г.

25. ХАЛЫҚШЫЛАР ӘЛЕУМЕТТІК ОЙЛАРЫ / 2 САҒАТ/

1. Халықшылар әлеуметтік идеясының пайда болу негіздері.2. М.А. Бакунин. Ағартушылық тұжырымы.3. П.Н. Ткачев. Әлеуметтік төңкеріс теориясы.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. История социологии под. Ред. Елсунова А.Н. Минск, 1997 г2. Бакунин М.А. Сб. произвед М., 1987 г.

26. КЕҢЕСТЕР ОДАҒЫНДА ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ДАМУЫ / 2 САҒАТ/

1. 20-30 ж. әлеуметтану ғылымының дамуы. Бухарин Н.И., Боровский А.М. және т.б.

2. Маркстың әлеуметтану негіздері3. Әлеуметтану ғылымының қоғам өмірінен аластатылу

139

себептері.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Бухарин Н.И. Сб. статей. М., 1989 г.2. История социологии под. Ред. Елсунова А.Н. Минск, 1997 г.3. Троцкий Л. Письма из ссылки М., 1995 г.

27. ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ 1960 ж. ҚАЙТА ӨРЛЕУІ / 2 САҒАТ/

1. Әлеуметтану ғылымының қайта өрлеу себептері.2. Еңбек ұйымдарын әлеуметтік зерттеу негіздерінің қалануы.

В.Я.Ядов, А.Г.Здравомыслов.3. Қоғам және ауыл мәселелерінің әлеуметтану ғылымында

зерттелуі. Тодоровский А.И., Шубкин В.И.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. История социологии под ред. Елсунова А.Н. Минск,1997 г.

28. КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ДАМУЫ / 2 САҒАТ/

1. Қ азақстан Республикасында әлеуметтану ғылымы негіздерінің қалануы.

2. Қазақ Ұлттық мемлекеттік университеті жанында әлеуметтанулық зерттеулер басталу.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Аралбаева Р. Социология образования. Ізденіс,6, 2001 ж.2. Ядов В.А. Настоящее и будущее теоретической социологии в

России. Социс, 12, 1995 г.

29. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ОЙЛАРЫ / 2 САҒАТ/

1. Әлеуметтік-пәлсапалық ақыл-ой дамуы. Әл-Фараби, Ж.Баласағұн.

2. Әлеуметтік-утопиялық ақыл-ой. Асан Қайғы.3. Діни-әлеуметтік ақыл-ой. Х.А. Иассауи.4. Ағартушылық идеясының дамуы. А. Құнанбаев,

Ы. Алтынсарин.

140

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Қаратышқанова Қ. Қ.А. Ясауи және “Диуани Хикметте”

қолданылған діни-сопылық идеялардың зерттелуі. Ақиқат, 6, 2001 ж.

2. Черманова М.Б. Социально-экономические взгляды Абая Кунанбаева. Саясат, 10-11, 2000 г.

3. К. Толысбайұлы. Асан Қайғы-дала ойшылы. Журнал, Қазақ тарихы, 2000 ж.

4. Есқалиев С. Алтынсарин дүниетанымының зерттелуі. Журнал. Қазақ тарихы, 1, 2000 ж.

5. Ниетқалиева Г. Махамбет пен Абай жырларындағы табиғат пен адам концепциясы. Ақиқат, 2, 2001 г.

30. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ /2 САҒАТ/

1. Батыс әлеуметтану ғылымының әсері2. Отандық әлеуметтану ғылымының дамуы.3. Әлеуметтанушылық зерттеу орталықтарының құрылуы.

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Шайхутдинова Т. Философско-социологические аспекты

творчества. Ізденіс, 2, 2001 г.2. Ансар П. Современная социология. Социс, 12, 1995 г.

141

3. ҚОҒАМДЫҚ ПІКІР СОЦИОЛОГИЯСЫ БОЙЫНША ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАР

№ Т А Қ Ы Р Ы Б Ы Дәріс Семинар Өзіндік жұмыс

1. Кіріспе 22. Қоғамдық пікірді зерттеу

қажеттілігі2 2

3. Қоғамдық пікірдің әлеуметтік құрылымға әсері

2 2

4. Бақылау әдістері 2 25. Эксперимент 2 26. Анкеттік сұрақ әдістері 2 27. Таңдап сұрау әдістері 2 28. Социологиялық зерттеу

бағдарламасын жасау кестесі

2 2

9. Зерттеу қорытындыларын сұрыптау

2 2

10. Мемлекеттік әлеуметтік бағдарламалар жасауда қоғамдық пікірді ескеру

2 2

11. Қоғамдық пікірдің саяси дамудағы әсері

2 2 2

12 Қоғамдық пікірдің жеке адам дамуына әсері

2 2

Барлығы: 24 20 4

142

4. ЖАСТАР СОЦИОЛОГИЯСЫ ПӘНІ БОЙЫНША ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАР

№ Т А Қ Ы Р Ы Б Ы Дәріс Семинар1. Жастар тақырыбының әлеуметтану

ғылымында зерттелуі2 2

2. Жастар субмәдениетінің ерекшеліктері 2 23. Жастар және әлеуметтендіру үрдісі 2 24. Жастар ұйымдары 25. Жастарды еңбекке тартудың

әлеуметтік аспектілері2 2

6. Жас мамандар әлеуметтік мәртебесі 2 27. Жас отбасылар әлеуметтік мәселелері 2 28. Жастар бойындағы девианттық мінез-

құлықты зерттеу2 2

9. Ұрпақтар егесі мәселесін әлеуметтік зерттеу

2 2

10. Гендерлік даму және қоғамдағы жас қыздар мен әйелдер ролі

2 2

11. Жастардың діни ағымдарға тартылу мәселесін зерттеу

2 2

Барлығы: 22 20

143

Т Ү С І Н Д І Р М Е

Жастар социологиясы - жастар әлеуметтік топтарының әлеуметтік сана-сезімі мен құлқын, жастар социализациясы үрдісін, аға ұрпақпен қарым-қатынастарын, қоғамдық проблемаларды шешудегі ролі мен орнын зерттейтін ғылыми сала. Жастар социологиясы жеке ғылыми сала ретінде тұңғыш рет 1970 ж. Варна қаласында өткен Халықаралық социологиялық конгресте мойындалды. Социологиялық ғылыми-зерттеу бағыттары жастар қозғалыстары, жастар субмәдениеті, жастардың еңбек және қоғамдық белсенділігі, жастардың тәуелсіз еңбек жолына түсуі, құндылықтық танымдарындағы өзгерістер, жастардың бейрәсми бірлестіктері, жастар әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері және т.б. көптеген проблемаларды қамтиды. Қазақстандағы жастар мәселелері бүкіл әлемде жүріп жатқан ғаламдастыру, урбанизация, ұлттардың қартаюы, дүниеге бала әкелудің кемуі проблемаларымен байланысты. Бұл оқу курсының мақсаты студенттерге жастар проблемаларының социология ғылымында зерттелуі туралы түсінік беру. Курста жастар субмәдениетінің ерекшеліктері, жастар ұйымдары, жастарды еңбекке тартудың әлеуметтік аспектілері, жастар бойындағы девианттық мінез-құлық, ұрпақтар егесі мәселелері және т.б. жастар өміріне қатысты негізгі мәселелер қамтылған. Курс социология-демография мамандығы бойынша дәріс алушы оқу тобына арналған.

144

ЖАСТАР СОЦИОЛОГИЯСЫ ПӘНІ БОЙЫНША СЕМИНАР ДӘРІСТЕРІНІҢ ЖОСПАРЫ

1. Жастар тақырыбының әлеуметтану ғылымында зерттелуі /2 сағат/

а/. Жастар тақырыбының әлеуметтану ғылымында зерттеле бастауы.б/. Жастық шақ теорияларыв/. Жастар мәселесінің отандық социологияда зерттелуі

2. Жастар субмәдениетінің ерекшеліктері / 2 сағат/а/. Қоғамның мәдени құндылықтарының жастар дамуына әсеріб/. Европадағы жастар субмәдениетінің ерекшеліктерів/. Қазақстандағы жастар субмәдениетінің ерекшеліктері

3. Жастар және әлеуметтендіру үрдісі / 2 сағат/а/. Жастар әлеуметтік дамуының кезеңдеріб/. Эрик Эриксон теориясыв/. Жастар әлеуметтендіру үрдісіне қатысатын қоғамдық тетіктер

4. Жастарда еңбекке тартудың әлеуметтік аспектілері /2 сағат/

а/. Жастар және жұмыссыздықб/. Жастарды еңбекпен қамту маңыздылығыв/. Жастар әлеуметтік мәселелері

5. Жас мамандар әлеуметтік мәртебесі /2 сағат/а/. Жастардың мамандық таңдауына әсер етуші әлеуметтік факторларб/. Жас мамандардың қоғамның әлеуметтік жүйесіндегі орны.в/. Жас мамандарға мемлекеттік көмек мәселелері

6. Жас отбасылар әлеуметтік мәселелері /2 сағат /а/. Жастардың отбасы құруға дайындығын қалыптастырудағы қоғам роліб/. Жас отбасылар әлеуметтік мәселелерів/. Жас отбасыларға мемлекет тарапынан көмек.

145

7. Жастар бойындағы девианттық мінез-құлықты зерттеу /2 сағат/

а/.Жастар бойындағы ауытқушылық мінез-құлық қалыптасуының әлеуметтік себептері

б/. Жастар және қоғамдық үлгілерв/.Жастар арасында бұзақылық, қылмыс өршуінің әлеуметтік себептері

8. Ұрпақтар егесі мәселесін әлеуметтік зерттеу /2 сағат/

а/. Ұрпақтар егесі мәселесінің европалық және Ресейлік ақыл-ойда зерттелуіб/. Ұрпақтар егесінің әлеуметтік себептерів/. Аға ұрпақ дұрыс тәрбие беруінің жолдары

9. Гендерлік даму және қоғамдағы жас қыздар мен

әйелдер ролі /2 сағат/а/. Қоғам дамуындағы жас қыздар мен әйелдер әлеуметтік үлесіб/. Феминизм және эмансипацияв/. Жастар арасындағы гендерлік теңдік мәселелері

10. Жастардың діни ағымдарға тартылу мәселесін зерттеу /2 сағат/

а/. Жастардың діни ағымдарға тартылуыб/. қазақстандағы әлемдік діндер және жастарв/. Қазақстандағы діни секталар және жастар

146

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :

1. Калашникова Н.П. Роль общественных объединений в социальной активности молодых казахстанцев- "Саясат", 2002, № 3-4 , 62 бетте

2. Джаманбалаева Ш.Е. Ликогализация и наркотизация подростков в современном Казахстане; причины, тенденции, способы предупреждения- "Саясат", 2002, № 3-4, 65 бетте

3. Калашникова Н. Молодежной политике В РК- новое законодательное наполненияе-"Саясат", 2002, № 11, 33 бетте

4. Нуртазина Р. Проблемы образования и СМИ в контексте политической социализации молодежи- "Саясат", 2002, № 11, 36 бетте

5. Кикимов Т. О социальном измерении- "Саясат", 2002, № 11, 4 бетте

6. Мухтарова К., Мухтар Е. Современная модель стратификации казахстанского общества-"Саясат", 2002, № 11, 17 бетте

7. Зайниева Л. Эффективная молодежная концепция как залог будущего -"Саясат", 2003, № 6, 4 бетте

8. Иренов Г. К вопросу о необходимости государственной молодежной политики- "Саясат", 2003, № 6, 8 бетте

9. Есипанова Д. О некоторых современных социальных характеристиках молодежи -"Саясат", 2003, № 6, 12 бетте

10. Итекбаева А. Социально-политические проблемы студенческой молодежи в условиях глобализации -"Саясат", 2003, № 6, 16 бетте

11. Аралбаева Р. Проблемы высшего образования и социальная интеграция молодежи -"Саясат", 2003, № 6, 19 бетте

12. Ашкеева Н. Жастарды тәрбиелеудегі қазақ ұлттық саяси элитаның ықпалы -"Саясат", 2003, № 6, 23 бетте

13. Нұрмұратов С., Әбдірайымов Е. Студент жастардың саяси бағдарламасының қалыптасуы -"Саясат", 2003, № 6, 29 бетте

14. Тажин М. Актуальные вопросы развития социологии в Казахстане- "Саясат", 2003, № 4, 4 бетте

15. Шаукенова З. Ассоциация социологов Казахстана; становление и перспективы -"Саясат", 2003, № 4, 6 бетте

16. Есим Г., Биекенов К. Социологическая наука и образование в Казахстане- "Саясат", 2003, № 4, 9 бетте

17. Гуревич Л. От локальных прикладных исследований к 147

мировой исследовательской индустрии.-"Саясат", 2003, № 4, 11 бетте.

18. Сейдуманов С. Общественно-политическая ситуация: социологические методы исследований-"Саясат", 2003, № 4, 14 бетте

19. Черкасов Ю. Социально-политическая стратификация казахстанского общества как стратегическое направление социологических исследований- "Саясат", 2003, № 4, 32 бетте

20. Аженов М. Актуальные проблемы социологии образования- "Саясат", 2003, № 4, 67 бетте

21. Кожамкулова Л. Социальная работа как объект социологического исследования -"Саясат", 2003, № 4, 71 бетте

22. Маратова А. Ценностные ориентации молодежи /по результатам социологического исследования/ - "Саясат", № 4, 80 бетте

23. Джаманбалаева Ш. Проблемы становления и развития социологии девиантного поведения подростков -"Саясат", 2003, № 4, 83 бетте

24. Тайжанов А. Подготовка социологов в вузах Казахстана - "Саясат", № 4, 91 бетте

25. Бухаева А. Об особенностях формирования национальной идентификации - "Саясат", 2003, № 5, 54 бетте.

148

5. ОТБАСЫ СОЦИОЛОГИЯСЫПӘНІ БОЙЫНША ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАР 2002-2003

ОҚУ ЖЫЛЫ

№ Т А Қ Ы Р Ы П Дәріс Семинар1. Кіріспе 2 22. Отбасы тарихы 2 23. Неке және отбасы түрлері 2 24. Отбасының атқаратын қызметтері 2 25. Отбасы және меншік 2 26. Этикалық құндылықтар және

отбасылық нормалар2 2

7. Отбасындағы егестер және оларды шешу жолдары

2 2

8. Отбасылық тәрбие нысандары 2 29. Отбасымен демалу шаралары 2 210. Қазақстан Үкіметінің отбасылық

саясаты2 2

Барлығы:

20 20

149

ОТБАСЫ СОЦИОЛОГИЯСЫ ПӘНІ БОЙЫНША ОҚУ ЖОСПАРЫ

А Л Ғ Ы С Ө З

Отбасы бастапқы әлеуметтік бірлестік болып табылады. Отбасы қоғам жүйесіндегі ең өзекті құрылым. Өзекті деп аталуының себебі - отбасы қоғамның негізгі құрылыс материалын, яғни өзегін құрайтын болғандықтан шыққан.

Әр қоғамда отбасының әр қилы түрлері бар және олардың ролі мен қызметі де әр қилы болуы мүмкін екені белгілі.

Отбасы ішінде жастайынан бойына сіңірген түсініктер, әдет-ғұрып, мінез-құлық баланың ер жеткен шағындағы азаматтық тұлғасын қалыптастыратын негізгі құндылықтар болып табылады.

Отбасылық өмірдің маңызы біз қоғамдық немесе саяси құрылымды өзгерткіміз келген шақта арта түспек.

Бұл курстың мақсаты студенттерге отбасы құрылымы, неке түрлері, отбасы қызметтері, отбасы және меншік, этикалық құндылықтар және отбасылық ережелер туралы мағлұматтар беру болып табылады.

Сонымен қатар маман-социолог отбасылық өмірді зерттеудің басты қағидаларын игеруі тиіс. Осы және басқа да отбасына қатысты теориялық міндеттерді шешуде көмектеседі.

150

1. КІРІСПЕ / 2 сағат/Отбасы анықтамасы. Отбасылық өмірді зерттеу әдіс-тәсілдері. Отбасы бастапқы әлеуметтік бірлестік ретінде. Қазіргі қоғамдағы отбасы ролі. Отбасының пайда болу негіздері. Адамның өз өмірін біреумен бөлісуге шешім қабылдауы. Дүниеге бала әкелуге шешім қабылдау және оны тәрбиелеуге шешім қабылдау. Отбасы мәселесінің шетелдік әлеуметтану ғылымында зерттелуі. Отбасы құрылымы, қызметтері туралы отандық социологиялық зерттеулер. Отбасы социологиясы пәнінде қамтылатын негізгі теориялық қағидалар мен түсініктер. Пән құрылымы.

2. ОТБАСЫ ТАРИХЫ /2 сағат/ Отбасы пайда болуына әкелген әлеуметтік факторлар.

Отбасының бастапқы құрылымы және некелік қатынастардың реттелуі. Ф.Энгельс зерттеулері. Оның "Отбасы, мемлекет және жеке меншіктің шығуы" еңбегі. Ерте дүниедегі отбасы құрылымы. Ортағасырлық қатал діни ережелердің отбасылық өмірге әсері. Жаңа дәуірдегі азаматтық идеялардың отбасылық құндылықтарға әсері. XVII-XIX ғасырлардағы ақсүйектік құндылықтардың отбасылық көзқарастарға әсері. М.Вебердің "Протестанттық этика және капитализм рухы". Отбасылық құндылықтар мен ережелердің жаңа нарықтық қатынастарға бейімделуі. Жаңа отбасылық құрылымдардың пайда болуы.

3. НЕКЕ ЖӘНЕ ОТБАСЫ ТҮРЛЕРІ /2 сағат/ Отбасы және неке ұғымдары. Оларды жіктеу туралы шетелдік

социологтар еңбектері. Неке түрлері. Моногамия - бір күйеу мен бір әйелден тұратын

неке нысаны. Полигамия - бірнеше даралықтардың бір некеге тұруы. Полигиния - бір ер адамның бірнеше әйел адаммен некеге тұруы. Полиандрия- бір әйел адамның бірнеше ер адаммен некеге тұруы. Полиандрия өте сирек кездесетін құбылыс ретінде зерттелуі.Отбасы түрлері. Нуклеарлық немесе кәдімгі отбасы - бұл ата-ана мен олардың балаларынан тұратын отбасы. Зайыптық отбасы - бұл тек ерлі-зайыптылардан тұратын отбасы. Кеңейген отбасы - бұл үй иелерінің әке-шешесі, апа-ағасы, іні-қарындасы, ата-әжесі, үйленген балалары қосылған отбасы.

4. ОТБАСЫНЫҢ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ / 2 сағат/ Отбасының жеке адамға қатысты, әлеуметтік, экономикалық

151

және т.б. қызметтері.Жыныстық қарым-қатынастарды заңдастыру қызметі. Отбасының келешек ұрпақты қоғамдағы өмірге дайындау қызметі.

Отбасылық өмір үлгісінің қоғам үшін жағымсыз инцеста, яғни қан араластырушылық сияқты құбылыстарды жоюдағы қызметтері.

Отбасының қоғам қауіпсіздігі жолындағы атқаратын қызметтері.

Адам перзентін қоғамда ғұмыр кешуге дайындау, сөзсіз, отбасының алдында тұрған барынша күш-жігер мен уақытты көп талап ететін күрделі мәселе.

5. ОТБАСЫ ЖӘНЕ МЕНШІК / 2 сағат/Отбасы сүйенетін дәстүрлі ережелер патриархалдық болып табылады. Отбасындағы меншік қарым-қатынастары осыған сүйенеді.

Ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік қарым-қатынастар. Жұбайлар ажырасқан жағдайдағы меншікке қатысты құқықтық ережелер. Қазақстан Республикасы заңдары.

Мұра мәселесі. Ортақ мұра ережелері. Майорат - үлкен ұлдың жылжымайтын мүлікке құқығы. Мұралық құқық теңдігі. Аталық жол - мұраның тек қана ерлер желісі бойынша жүруі.

Бала асырап алу мәселесінің меншік пен мұралық қатынастарға әсері.

6. ЭТИКАЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖӘНЕ ОТБАСЫЛЫҚ ЕРЕЖЕЛЕР /2 сағат/

Этикалық құндылықтар адамның іс-әрекетінің маңызды аспектісі. Адамдардың бір-біріне сыйластығы, төзімділік пен кешірімділік - бақытты ғұмыр жолы. Этикалық үлгілер, әсіресе отбасылық мінез-құлыққа қатысты қағидалардың әр елде әр түрлі болуы.

Нақты заң ережелері және отбасы ережелері. Отбасы үшін маңызды екі этикалық құндылық. Жауапкершілік

ата-ана мен балалар арасындағы қарым-қатынастың іргетасы. Сенім - отбасы татулығы мен оның беріктігінің негізі.

7. ОТБАСЫНДАҒЫ ЕГЕСТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ /2сағат/

Отбасындағы егестер ұғымы. Отбасындағы егестер шығуының әлеуметтік себептері. Ер адамдар жұмыссыздығы. Мемлекеттің отбасы саясатындағы олқылықтарының әсері.

152

Отбасындағы егестер шығуының жеке-психологиялық себептері. Сана-сезімдік сәйкессіздік. Жыныстық сәйкессіздік.

Ерлі-зайыптылар араларындағы егестер және оларды шешу жолдары. Меншік мәселелерінің отбасылық егеске әсері.Ата-аналар мен балалар араларындағы егестер мен оларды шешу жолдары.

Отбасын жоспарлау орталықтары. Олардың отбасылық егестердің алдын алудағы ролі.

8. ОТБАСЫЛЫҚ ТӘРБИЕ НЫСАНДАРЫ /2 сағат/ Кез-келген отбасының кез-келген қоғамдағы басты және ең

маңызды ролі баланы әлеуметтендіру, яғни оны қоғамда өмір сүруге дайындау.

Педагогикалық әдістер және оларды отбасылық тәрбие үрдісінде қолдану.

Дәстүрлі этникалық құндылықтар және оларды отбасындағы тәрбиеде қолдану.

Діни, моральдық қағидалар мен құндылықтардың отбасы тәрбиесіне әсері.

Ересек адамдардың өмір бойғы серігі болып табылатын құндылықтардың олардың балаларына әсері.Ерлі-зайыптылар қарапайым өмірлік мінез-құлықтарының бала тәрбиесіне әсері.

9. ОТБАСЫМЕН ДЕМАЛУ ШАРАЛАРЫ / 2 сағат/Отбасымен демалу ұғымы. Отбасы демалысын ұйымдастыру әдістері.Театр, картина галереялары және т.б. зайырлы мәдениет орындарында отбасымен демалу.Спорттық ойындар мен спорттық шаралардың отбасы демалысында орын алуы.Табиғи орта мен қоғамдық демалу орындарының отбасы демалысында алатын орны.Отбасымен демалудың, оның саулығына, беріктігіне, бала тәрбиесіне әсері.Отбасына қатысты мемлекеттік бағдарламалардың маңызы. Отбасын мемлекеттік қолдаудағы шетелдік мемлекеттер тәжірибесі.

Қазақстан Үкіметінің отбасын қолдаудағы шаралары. Әлеуметтік төлемдер мен жеңілдіктер.

Қазақстан Үкіметінің демографиялық саясаты.

153

Ана мен баланы қорғаудағы Қазақстан Үкіметінің іс-шаралары.

Қазақстан Республикасындағы отбасын әлеуметтік қорғауға байланысты заң актілері.

ОТБАСЫ СОЦИОЛОГИЯСЫПӘНІ БОЙЫНША СЕМИНАР САБАҚ ЖОСПАРЫ

I. Кіріспе. 2 сағат1. Отбасы социологиясына қажеттіліктер пайда болуы.2. Отбасы социологиясы Еуропалық ғылыми жүйеде.3. Отбасы социологиясының Қазақстанда дамуы.

2. Отбасы тарихы. 2 сағат1. Отбасы пайда болу негіздері. Ф. Энгельс зерттеулері2. Орта ғасырлардағы отбасылық қатынастар. Дін әсері.3. Жаңа дәуірдегі отбасылық қатынастар.

3. Неке және отбасы түрлері. 2 сағат 1. Некеге отыру түрлері: моногамия және полигамия.2. Отбасының дәстүрлі түрлері.3. Отбасының жаңа түрлері.

4. Отбасының атқаратын қызметтері 2 сағат.1. Отбасының мемлекет өміріндегі ролі.2. Отбасының экономика дамуындағы ролі.3. Отбасының бала тәрбиесіндегі ролі.

5. Отбасы және меншік 2 сағат.1. Жұбайлар арасындағы меншіктік қатынастар.2. Ата-аналары мен балалары арасындағы меншіктік қатынастар.3. Меншік және неке шарты.

6. Этикалық құндылықтар және отбасылық нормалар. 2 сағат.

1. Адамгершілік, моральдық құндылықтардың отбасына әсері.2. Діни құндылықтар әсері.3. Дәстүрлі ұлттық құндылықтар әсері.

154

7. Отбасындағы егестер және оларды шешу жолдары. 2 сағат

1. Отбасылық егес тудыратын мәселелер.2. Жұбайлар арасындағы егес және оларды шешу жолдары.3. Ұрпақтар қарым-қатынасы мәселелері.

8. Отбасылық тәрбие нысандары 2 сағат.1. Отбасылық тәрбие маңызы.2. Ұлттық дәстүр және отбасылық тәрбие.3. Рациональды құндылықтар және отбасылық тәрбие.

9. Отбасымен демалу шаралары. 2 сағат1. Отбасымен демалудың бала тәрбиесі үшін маңызы.2. Отбасымен қоғамдық орындарда демалу.4. Отбасымен табиғи ортада демалу. 10. Қазақстан Үкіметінің отбасылық саясаты. 2 сағат1. Отбасылық саясаттың негізгі бағыттары2. Демографиялық даму мәселелері және отбасылық саясат.3. Отбасы саясаты және көші-қон мәселелері.

155

6. Гендер социологиясы

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :

1. Калашникова Н. Репродуктивные права - составляющая прав и свобод человека- "Саясат", 2003, № 8

2. Ахметжанова Г. К вопросу об опыте гендерного развитич в Казахстане -"Саясат", 2003, № 9

3. Кикимов Т. О социальном измерении- "Саясат", 2002, № 11, 4 бетте

4. Сарсембаева Р. Проблемы гендерного насилия в Казахстане- "Саясат", 2002, № 11, 59 бетте

5. Тажин М. Актуальные вопросы развития социологии в Казахстане- "Саясат", 2003, № 4, 4 бетте

6. Шаукенова З. Ассоциация социологов Казахстана; становление и перспективы -"Саясат", 2003, № 4, 6 бетте

7. Есим Г., Биекенов К. Социологическая наука и образование в Казахстане- "Саясат", 2003, № 4, 9 бетте

8. Гуревич Л. От локальных прикладных исследований к мировой исследовательской индустрии.-"Саясат", 2003, № 4, 11 бетте.

9. Сейдуманов С. Общественно-политическая ситуация: социологические методы исследований-"Саясат", 2003, № 4, 14 бетте

156

7. БІЛІМ СОЦИОЛОГИЯСЫПӘНІ БОЙЫНША ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАР

№ Т А Қ Ы Р Ы Б Ы Дәріс Семинар Өздік жұмыс

1. Кіріспе 22. Білім тақырыбының әлемдік

ақыл-ойда зерттелуі4 2

3. Әлемдік білім беру жүйелері 24. Қазақстандық бастапқы және

орта білім жүйесі2 2

5. Қазақстандық жоғарғы білім жүйесі

2 2

6. Білімнің азаматтық қоғам қалыптастырудағы ролі

2 2

7. Интерактивтік оқыту жүйесі 4 28. Білім берудегі іскерлік

ойындар ролі2 2

9. Білім беру жүйесін адамгершіліктендіру

2 2

10. Білім беру жүйесінің ақпараттық қамтамасыз етілуі

2 2

11. Білім беру жүйесіндегі төлелік жаңашылдықты дамыту

4 2

12. Білім берудегі отбасы ролі 2 213. Білім жүйесін мемлекеттік

қолдау2 2

14. Білім саласындағы халықаралық байланыстар ролі

2 2

Барлығы: 34 20 4

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :1. Кажымурат К. Реформирование сферы образования РК. - "Саясат", 2003, № 91. Кикимов Т. О социальном измерении- "Саясат", 2002, № 11, 4

бетте2. Тажин М. Актуальные вопросы развития социологии в

Казахстане- "Саясат", 2003, № 4, 4 бетте

157

3. Шаукенова З. Ассоциация социологов Казахстана; становление и перспективы -"Саясат", 2003, № 4, 6 бетте

4. Есим Г., Биекенов К. Социологическая наука и образование в Казахстане- "Саясат", 2003, № 4, 9 бетте

5. Гуревич Л. От локальных прикладных исследований к мировой исследовательской индустрии.-"Саясат", 2003, № 4, 11 бетте.

6. Сейдуманов С. Общественно-политическая ситуация: социологические методы исследований-"Саясат", 2003, № 4, 14 бетте

8. ҚҰҚЫҚ СОЦИОЛОГИЯСЫ ПӘНІНЕН ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАР

№ Т А Қ Ы Р Ы П Дәріс Семинар Өздік жұмыс

1. Құқық социологиясы пәні 2 22. Құқық социологиясы пәні.

Зерттелу әдісі2 2 2

3. Социологиялық теориялар 2 24. Құқықтық мәдениет 2 2 25. Құқықтық сана 2 26. Құқықтық мінез-құлық 2 27. Құқық және мораль 2 2 28. Сайлау құқықтық мәдениеті 2 2 29. Білім-құқықтық мәдениет

тірегі2 2

10. Құқықтың басқа да әлеуметтік құндылықтармен байланысы

2 2 2

Барлығы: 20 20 10

158

9. БАҚ СОЦИОЛОГИЯСЫ ПӘНІ БОЙЫНШАТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАР

№ Т А Қ Ы Р Ы П Дәріс Тәжірибелік дәріс

1. Қоғамда бұқаралық ақпарат құралдарының пайда болуы мен дамуы

2 2

2. Бұқаралық ақпарат құралдары әлеуметтік жүйе ретінде

2 2

3. Бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамдағы ролі мен атқаратын қызметтері

2

4. Бұқаралық ақпарат құралдарының жеке адам өміріндегі ролі

2

5. Бұқаралық ақпарат құралдары мен мемлекеттік органдар қарым-қатынастары

2 2

6. Қоғамдағы саяси күштер мүдделері және баспасөз

2 2

7. Бұқаралық ақпарат құралдары және бизнес

2

8. Шетелдік және ресейлік бұқаралық ақпарат нарығының ерекшеліктері

2

9. Отандық бұқаралық ақпарат нарығының ерекшеліктері

2 2

10. Бұқаралық ақпарат құралдарын әлеуметтік зерттеу

2 2

Барлығы:

20 12

159

БАҚ СОЦИОЛОГИЯСЫТ Ү С І Н Д І Р М Е

Азаматтық қоғам өз деңгейінде өмір сүру үшін ақпараттың атқаратын ролі өте қоғамдық қызметтің барлық түрлері өз субъектілері арасында бірқалыпты тұрақты байланыс болуын қажетсінеді және сонымен қатар өзара ақпараттар алмасу қажеттігі де бар. Соңғы онжылдықтарда БАҚ жүйесі үлкен өзгерістерге ұшырады. Спутниктік байланыс құралдары, кабельдік теледидар, ақпарат жинау мен болудың жеке құралдары /кассет, дискет, лазерлік диск, принтер, сканер/, ғаламдық компьютерлік жүйелер /интернет/ пайда болды. Адамдар өздерінің айналасында нелер болып жатқанын білмей тұрып, өздері өмір сүріп отырған қоғам туралы дұрыс пікір қалыптастыра алмайды. БАҚ түрлі көзқарастарды халыққа жеткізудің маңызды құралы болып табылады және ұйымдасқан түрде диалогтар өткізу мүмкіндігін жасайды. Бұл оқу курсының мақсаты студенттерге БАҚ туралы теориялық түсінік беру. Курста БАҚ хабар таңдау ережелері, адамдар санасын улау тәсілдері, қоғамның ақпараттық қауіпсіздігі және т.б. қазіргі Қазақстан дамуына әсер етуші көптеген мәселелер қамтылған. Курс социология-демография мамандығы бойынша дәріс алушы оқу тобына арналған.

БАҚ СОЦИОЛОГИЯСЫ ПӘНІ БОЙЫНША ТӘЖІРИБЕЛІК ДӘРІСТЕР ЖОСПАРЫ

1 Қоғамда бұқаралық ақпарат құралдарының пайда болуы мен дамуы

1. Адамзат қауымындағы ақпараттық қажеттілік пайда болуы2. Ақпараттық құралдардың даму кезеңдері3. Бұқаралық ақпарат құралдарының қоғам дамуыны әсері

1. Л.Н. Федотова. Социология массовой коммуникации, Санкт-Петербург 2003.

2. Бұқаралық ақпарат құралдары әлеуметтік жүйе ретінде1. Әртүрлі ақпарат тарату әдістерінің ерекшеліктері

160

2. Бұқаралық ақпарат құралдары әлеуметтік институт ретінде3. Бұқаралық ақпарат құралдары аудиториясы

3. Бұқаралық ақпарат құралдары мен мемлекеттік органдар қарым-қатынастары.

1. Мемлекеттік және бұқаралық ақпарат құралдары өзара байланыстары2. Заң шығару билігі және баспасөз3. Атқару билігі және баспасөз4. Сот билігі және баспасөз

4. Қоғамдағы саяси күштер мүдделері және баспасөз1. Қазіргі қоғамдағы саяси коммуникация қызметінің дамуы2. Саяси күштерді насихаттанудағы жарнама ролі3. Сайлаушылар ақыл-ойына әсер ету

5. Отандық бұқаралық ақпарат нарығының ерекшеліктері1. Қазақстандық телеарналар2. Мерзімдік баспасөз дамуының ерекшеліктері3. Жергілікті ақпарат көздері

6. Бұқаралық ақпарат құралдарын әлеуметтік зерттеу1. Өзара түсіністік тәсілдерін айқындау2. Ресей мен Қазақстан телеарналарын салыстырмалы сұрыптау3. Бұқаралық ақпарат құралдары аудиториясын зерттеудегі

социология ролі

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :

1. Сергеев А. СМИ как важнейший социальный институт в формировании общественного мнения- "Саясат", 2002, № 11, 40 бетте

2. Мельников Д. Некоторые аспекты влияния массовой культуры на политическое сознание через СМИ-"Саясат", 2002, № 11, 13 бетте

3. Кикимов Т. О социальном измерении- "Саясат", 2002, № 11, 4 бетте

4. Нуртазина Р. Проблемы образования и СМИ в контексте политической социализации молодежи -"Саясат", 2002, № 11, 36 бетте

161

5. Т.А.Мешкова. Социально-политические аспекты глобальной информатизации - "Полис", 2002, № 6

6. Бектурганов К. Средства массовой информации и институт общественного мнения- "Саясат", 2003, № 7, 50 бетте

7. Балагин Р. Алгоритм отслеживания схем медиаөпирамид на примере алматинского рынка печатных СМИ- "Саясат", 2003, № 8

8. Бектурганов К. Социальные связи с общественностью в условиях демократизации- "Саясат", 2003, № 2, 65 бетте

9. Нуртазина Р. Современные требования к образовательной политике в информационном обществе- "Саясат", 2003, № 2, 68 бетте

10. Тажин М. Актуальные вопросы развития социологии в Казахстане - "Саясат", 2003, № 4, 4 бетте

11. Шаукенова З. Ассоциация социологов Казахстана; становление и перспективы -"Саясат", 2003, № 4, 6 бетте

12. Есим Г., Биекенов К. Социологическая наука и образование в Казахстане- "Саясат", 2003, № 4, 9 бетте

13. Гуревич Л. От локальных прикладных исследований к мировой исследовательской индустрии.-"Саясат", 2003, № 4, 11 бетте.

14. Сейдуманов С. Общественно-политическая ситуация: социологические методы исследований-"Саясат", 2003, № 4, 14 бетте

15. В.А. Колосов, Н.А. Бородулина, О.И. Вендина, Т.А. Галкина, Д.В. Заяц, Е.С. Юр. Геополитическая картина мира в средствах массовой информации.- "Полис", 2003, № 3.

16. Е.Г.Дьякова. Массовая политическая коммуникация в теории установления повестки дня: от эффекта к процессу - "Полис", 2003, № 3.

162

10. САЯСАТ СОЦИОЛОГИЯСЫПӘНІ БОЙЫНША ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАР

№ Т А Қ Ы Р Ы П Дәріс Семинар Өздікжұмыс

1. Кіріспе 2 22. Саясаттың басқа қоғамдық

құндылықтармен байланысы2 2

3. Демократиялық саяси жүйе 2 24. Авторитарлық саяси жүйе 2 25. Тоталитарлық саяси жүйе 2 26. Саяси билік 2 27. Саяси элита 2 28. Саяси лидер 2 29. Мемлекет шығуы мен дамуы 210 Қазақстан мемлекеттігінің

қалыптасуы2 2

11 Саяси партиялар 2 212 Қоғамдық-саяси қозғалыстар 213 Бірсәттік мүдделік топтар 2 214 Саяси өмірдегі әйелдер рөлі 215 Жастардың саяси үрдіске

араласу мәселелері2 2

16 Әйелдер мен жастар Қазақстан саяси өмірінде

2 2

17 Адам құқығы-демократияның алтын діңгегі

2 2

18 Азаматтық қоғам негіздері 2 219 Азаматтық қоғам

компоненттері2

20 Саяси белсенділік пен саяси қатысу түрлері

2 2

21 Қазақстандағы азаматтық қоғам

2 2

22 Қазақстан азаматтық қоғамы жүйесіндегі үкіметтік емес ұйымдар

2 2

23 Саяси сана және менталитет 2 224 Қазақстан саяси 2 2

163

қайраткерлерінің құндылықтық бейнесі /социологиялық сұрыптау/

25 Саяси мінез-құлық 2 226 Саяси мәдениет 2 227 Саяси социализация 2 228 Халықаралық қатынастар және

оның субъектілері2

29 Халықаралық қатынастар дамуындағы негізгі ағымдар

2

30 Қазақстанның сыртқы саясаты 2 2 Барлығы: 60 40 8

164

САЯСАТ СОЦИОЛОГИЯСЫА Л Ғ Ы С Ө З

Соңғы жылдары еліміз басынан өткерген күрделі реформалар біздің алдымызға жаңа мақсаттар қойып отыр. Ең алдымен, біз демократияландыру үрдісінің мәнін түсінуіміз қажет. Адамдар өздерінің саяси жүйелерін талай ғасырлар бойы ұйымдастырып келеді және бұл жолда сан түрлі әдістерді пайдаланып көрді. Джон Локк және басқа да либералдық философтар өз азаматтарынан жоғары тұратын мемлекет болуы мүмкін емес деп түсіндірді. Біздің еліміз қандай болмақ, бұл біздің өз қолымызда. Мемлекет табысты өркендеуі үшін, сол ел мүшелері саналы да мақсатты түрде әлеуметтік игілікке талпынуы шарт. Бұл дәрістер курсының басты мақсаты демократиялық қоғамның саяси саналы азаматын қалыптастыру. Пән саясат, саяси жүйелер, мемлекет, элита, лидер, саяси үрдіс, саяси үрдістегі әйелдер мен жастар ролі, адам құқығы, азаматтық қоғам, саяси ұйымдар, саяси сана және менталитет, саяси мәдениет және т.б. саяси ұғымдар мен құндылықтар туралы жан-жақты, ғылыми сұрыпталған мағлұматтар береді. Оқу пәні саясаттану, социология мамандықтары бойынша оқитын студенттерге арналған.

САЯСАТ СОЦИОЛОГИЯСЫ ПӘНІ БОЙЫНША ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ

1. КІРІСПЕ /2 сағат/Саясат социологиясы пәнінің мақсаты. Пәннің зерттеу объектісі. Пәнде қолданылатын негізгі түсініктер. Саясат социологиясы пәнінде қолданылатын зерттеу әдістері. Саясат социологиясына арналған ғылыми әдебиеттер мен мақалалар тобына сұрыптама.2.САЯСАТТЫҢ БАСҚА ҚОҒАМДЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРМЕН БАЙЛАНЫСЫ /2 сағат/Саясат түсінігі. Саясат ұғымының ғылыми зерттелуі. Саяси нормалар мен діни ережелер байланысы. Саясат және моральдық-адамгершілік құндылықтар. Н.Макиавелли тұжырымы. М.Ганди тұжырымы. Саясат пен құқық байланысы. Құқықтық мемлекет

165

ұғымы. Саясатты заңдық қамтамасыз ету. Мемлекет саясаты және халықаралық құқық.3. ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ САЯСИ ЖҮЙЕ / 2 сағат/Демократияның қайнар көздері. Платон, Аристотель көзқарастары. Тікелей демократия. Демократиялық басқару жүйелерінің пайда болуы. Алғашқы конституциялар; АҚШ, Польша. Демократиялық идеялардың теориялық-тұжырымдық және қолданбалы-тәжірибелік дамуы. Негізгі демократиялық құндылықтар. Өкілеттік демократия. Қазіргі саяси ғылымдағы демократия тұжырымдары.4. АВТОРИТАРЛЫҚ САЯСИ ЖҮЙЕ / 2 сағат /Авторитарлық саяси жүйелердің пайда болу себептері. Авторитаризмнің негізгі белгілері. Авторитарлық саяси жүйелердің теориялық-тұжырымдық және қолданбалы-тәжірибелік көрініс табуы. Авторитаризм түрлері. Авторитарлық саяси жүйедегі әскери және олигархиялық топтардың ролі. Авторитарлық жүйедегі саяси құндылықтар.5. ТОТАЛИТАРЛЫҚ САЯСИ ЖҮЙЕ / 2 сағат /Тоталитаризмнің қайнар көздері. Ф.Ницше еңбектері. Тоталитарлық саяси жүйелердің пайда болуы. Муссолини, Гитлер, Сталин режимдері, ұқсастықтары мен айырмашылықтары. Тоталитарлық саяси жүйелердің негізгі белгілері. Тоталитаризм пайда болуының алғы шарттары. Тоталитаризмнің саяси ғылымда зерттелуі. К.Шмитт, Ф.Хаек, К. Фридрих, З. Бжезинский еңбектері.6. САЯСИ БИЛІК / 2 сағат / Саяси билік түсінігі. Саяси билік анықтамалары. Саяси билік субъектілері. Саяси билік объектісі. Саяси билік қорлары. Саяси билік құру әдіс-тәсілдері. Саяси билікке діни-моральдық, этникалық құндылықтардың әсері. Саяси биліктің қоғамдағы басқа билік түрлерінен ерекшелігі. 7. САЯСИ ЭЛИТА / 2 сағат / Саяси элита түсінігі. Саяси элита ұғымының қайнар көздері. Классикалық теориялар; Моска, Парето, Михельс. Саяси элита құрылымы. Саяси элитаның басқа саяси топтармен қарым-қатынасы. Саяси элитаның қоғамның басқа саласындағы элиталық топтармен байланысы. Саяси элитаның құрылымдалу жүйесі. Гильдилік жүйе. Антрепренерлік жүйе.8. САЯСИ ЛИДЕР / 2 сағат /Саяси лидер анықтамасы. Саяси басшы туралы Платон,

166

Конфуций ойлары. Ф.Ницше тұжырымы. Гегель тұжырымы. З.Фрейд ойлары. Саяси лидер туралы қазіргі заманғы теориялар. Ю. Дженненгис, К. Эммерсон теориялары. Саяси лидер бейнесін /имидж/ қалыптастыру технологиясы. Саяси лидер танымалдығының көрсеткіші /рейтинг/.9. МЕМЛЕКЕТ ШЫҒУЫ МЕН ДАМУЫ / 2 сағат/Мемлекет анықтамасы мен белгілері. Мемлекет шығуы туралы теориялар. Қоғамдық шарт теориясы. Таптық теория. Жаулап алу теориясы. Демографиялық теория. Мемлекет құрылымы. Мемлекеттік басқару нысандары. Мемлекеттік аумақтық-құрылымдық нысандар. Мемлекеттік мүдде ұғымы.10. ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІГІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ. /2 сағат/ Қазақстан- Орта Азия елдері ішіндегі ең үлкен мемлекет. Қазақ даласы Шыңғыс хан /13ғ.ғ/ және Әмір хан /14 ғ/ империялары құрамында. Қазақ хандығының құрылуы. Қазақ елі Ресей империясы құрамында. Кеңес Одағы кезеңіндегі мемлекеттік Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының мемлекеттік құрылымы. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының мемлекеттігі, 1991 жыл. 1993 және 1995 жылғы Тәуелсіз Қазақстан Конституциялары.11. САЯСИ ПАРТИЯЛАР / 2 сағат/ Саяси партия түсінігі. Саяси партиялардың даму жолдары; ақсүйектік топтар, саяси клубтар, бұқаралық саяси партиялар. Саяси ғылымда саяси партиялардың зерттелуі. Саяси партияның атқаратын қызметтері; сыртқы және ішкі қызметтер. Саяси партияның ішкі құрылымы. Саяси партиялардың сайлауға қатысу тетіктері.12. ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚОЗҒАЛЫСТАР / 2 сағат/Қоғамдық-саяси қозғалыстар ұғымы. Қоғамдық-саяси қозғалыстардың саяси партиялардан ерекшеліктері. Қоғамдық-саяси қозғалыстар құрылымы мен атқаратын қызметтері. Қоғамдық-саяси қозғалыстардың саяси ғылымда зерттелуі. Қоғамдық-саяси қозғалыстардың Үкімет пен жоғары саяси басшылыққа әсері.13. БІРСӘТТІК МҮДДЕЛІК ТОПТАР / 2 сағат/Бірсәттік мүдделік топтар. Олардың пайда болуының әлеуметтік-экономикалық себептері. Лоббистік топтар. Олардың саяси басшылықпен байланысы. Қысымдық топтар. Олардың Үкіметке қысым көрсету тетіктері. Мүдделес топтар. Белгілі бір нақты

167

саяси мүддені қорғау мен іске асыру тетіктері. Бірсәттік мүдделік топтар және азаматтық бас көтеру акциялары.14. САЯСИ ӨМІРДЕГІ ӘЙЕЛДЕР РОЛІ. /2 сағат/ Саяси өмірге әйелдердің араласа бастауы. 1789 ж. Франциядағы "Әйелдер құқығының" декларациясы- әйелдерге саяси құқық берген тұңғыш құжат. Ұлыбританияда 1918 жылғы, АҚШ-та 1920 ж әйелдерге берілген сайлау құқықтары. Ресейде 1917ж. ерлер мен әйелдер құқығы теңдігінің жариялануы. Қазіргі әлемдегі саяси өмірге әйелдер әсері. Атақты саяси қайраткерлер; М.Тэтчер, Б.Бхутто, Т.Чилар, К.Акино және т.б.15. ЖАСТАРДЫҢ САЯСИ ҮРДІСКЕ АРАЛАСУ МӘСЕЛЕЛЕРІ /2 сағат/Жастар саясаты. Қоғамның саяси өміріндегі жастар ұйымдарының ролі. Жастардың саяси белсенділігін көтеру мәселелері. Жастарды саяси үрдістерге дұрыс қатысуға тәрбиелеу мәселелері. Бейрәсімдік жастар ұйымдары және олардың саяси өмірге әсері. Жастар ұйымдарын мемлекеттік қолдау мәселелері.16. ӘЙЕЛДЕР МЕН ЖАСТАР ҚАЗАҚСТАН САЯСИ ӨМІРІНДЕ /2 сағат / Әйелдердің Қазақстан саяси өміріне араласу мәселелері. Қазақстандағы әйелдер ұйымдары. 1995 жылғы Алматыда өткен Лиана бірлестігі халықаралық конференциясы көтерген әйелдер саясаты мәселелері. Қазақстан әйелдері Парламент пен Үкімет құрамында.17. АДАМ ҚҰҚЫҒЫ - ДЕМОКРАТИЯНЫҢ АЛТЫН ДІҢГЕГІ /2 сағат/Адам және азамат құқығы идеясының дамуы. БҰҰ 1945 жылы қабылданған "Адам құқықтарының Баршаға ортақ Декларациясы". Адам құқықтарын қорғаудың Американдық және Европалық жүйелері. Адамның жаратылыстық, саяси және әлеуметтік-экономикалық құқықтары. Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудағы мемлекет міндеті мен кепілдіктері.18. АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ НЕГІЗДЕРІ / 2 сағат /Азаматтық қоғам анықтамасы. Оның заңдылық сақтаудағы ролі. Азаматтық қоғамның демократиялық жүйе дамуындағы ролі. Азаматтық ұғымның пайда болуы мен оның қазіргі жаңа сипатқа ие болуы. Азаматтардың қоғам өміріне қатысуы, оның дамуының басты шарты. Азаматтық қоғам - азаматтар бірлігі мен өзара келісімінің кепілі.

168

19. АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ КОМПОНЕНТТЕРІ / 2 сағат/ Мүдделеріне қарай арнайы біріккен топтар. Үкіметтен тыс ұйымдар ұғымы. 1963 жылғы А.Алмонд пен С.Верба зерттеулері. Қоғамдық ұйымдар-азаматтық қоғам құрылымы. Бұқаралық ақпарат құралдары-азаматтық қоғамның ең басты компоненттерінің бірі. Дін қағидалары мен адамгершілік құндылықтар-азаматтық қоғам қызмет атқаруының негізгі компоненті.20. САЯСИ БЕЛСЕНДІЛІК ПЕН САЯСИ ҚАТЫСУ ТҮРЛЕРІ /2 сағат/Саяси белсенділік ұғымы. Дауыс беруге қатынасуға құқық алу және жауапкершілік. Саяси үрдісте өзгелерге және өзіңе көмек көрсету. Адамдарды топтастыра білу жолдары. Саяси қатысу түрлері. Саяси компанияларды өткізуге қатысу. Жергілікті қауымның іс-қызметіне қатысу. Мүдделер бойынша бірігу топтарының іс-қызметіне қатысу.21. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ / 2 сағат / Қазақстандағы азаматтық қоғамның тарихы. Қазақстанға таңылған жаңарту үлгілері. Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғам негіздері мен компоненттері. Қазақстандағы 7000-ға жуық қоғамдық топтардың даму бағыттары. Мәдениет және азаматтық қоғам. Дін және азаматтық қоғам Қазақстандағы 49 діни ағымға жататын 600-дей конференцияның даму бағыттары.22. ҚАЗАҚСТАН АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҮКІМЕТТІК ЕМЕС ҰЙЫМДАР /2 сағат/Қазақстанда үкіметтік емес ұйымдардың пайда болуына негіз болған алғышарттар және олардың даму тарихы. Үкіметтік емес ұйымдар қызмет атқаруының негіздері. Азаматтық қоғам ұйымдарының салалығы. Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдарға шолу. Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдарды жіктеу. Әлеуметтік, экономикалық және т.б. бағыттағы ұйымдар.23. САЯСИ САНА ЖӘНЕ МЕНТАЛИТЕТ / 2 сағат / Саяси сана ұғымы. Саяси сана қалыптасу кезеңдері. Саяси сана түрлерді қарапайым түсініктерден құрылған саяси сана мен ғылыми ұғымға негізделген саяси сана байланыстары. Менталитет /дін/ ұғымы. Менталитет қалыптасуындағы ұлттық дәстүр мен діни қағидалар ролі. Әрбір ұлттық менталитеттік ерекшеліктері.

169

24. ҚАЗАҚСТАН САЯСИ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІНІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТЫҚ БЕЙНЕСІ /социологиялық сұрыптау / / 2 сағат/ Қазақстандағы саяси үрдістер мен оқиғалар туралы қоғамдық пікір. Қоғамдық пікірді зерттеуші агенттіктер мен орталықтар. Қазақстан саяси қайраткерлерінің қоғам алдындағы бейнесі /имидж/. Қазақстан саяси қайраткерлерінің бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған танымалдығының көрсеткіші /рейтинг/. Қазақстан саяси қайраткерлері туралы қоғамдық пікірді зерттеу әдістері мен технологиясы.25. САЯСИ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ / 2 сағат / Саяси мінез-құлық ұғымы. Саяси мінез-құлық тұжырымдамасының саяси теорияда пайда болуы мен зерттелуі. Даралық саяси мінез-құлқының нысандары. М.Вебер жіктемесі. Девианттық мінез-құлық және оның саяси үрдіске әсері. Макроәлеуметтік қоғамдастықтардың саяси мінез-құлқы ерекшеліктері. Саяси идеология мен саяси мінез-құлық байланыстарының деңгейлері.26. САЯСИ МӘДЕНИЕТ / 2 сағат/ Саяси мәдениет тұжырымдамасының өмірге келуі. Г.Алмонд пен С.Верба еңбектері. Қоғам мәдениетінің саяси үрдістер мен оқиғаларға әсері туралы тұжырымдар тарихы. Саяси мәдениет дамуына қатысушы тетіктер. Саяси мәдениетінің атқаратын қызметтері. Саяси мәдениетті жіктеу. Шеткерілік саяси мәдениет, бағыныштылық саяси мәдениет, белсенді саяси мәдениет.27. САЯСИ СОЦИАЛИЗАЦИЯ / 2 сағат / Саяси социализация ұғымы. Алғашқы саяси түсініктер қалыптасу жолдары. Саяси білім мен саяси тәрбие нысандары. Жастар саяси ұғымдары. Адамның қызметі мен әлеуметтік жағдайының саяси ұғымдары қалыптасуына әсері. Орта жастағылар саяси мәдениетінің ерекшеліктері. Қарт адамдардың саяси үрдістер мен оқиғаларға жолдары.28. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ОНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ /2сағат/ Халықаралық қатынастардың негізгі ұстанымдары. Халықаралық құқық. Г.Глиссэн тұжырымдамасы. Халықаралық қатынастардағы прагматизм тұжырымы. Халықаралық қатынастар субъектілері. Трансұлттық корпорациялар, халықаралық экологиялық ұйымдар мен қоғамдық қозғалыстар.

170

Халықаралық қатынастардағы ұлттық мемлекеттер орны мен ролі.29. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ДАМУЫНДАҒЫ НЕГІЗГІ АҒЫМДАР / 2 сағат / Қазіргі әлемдегі халықаралық қатынастар дамуындағы негізгі ағымдар. Әлемдік күн теңдігі тұжырымы. Халықаралық тәртіп сақтаушы тұжырымы. Үш нүкте теориясы. Халықаралық үрдістерге ірі банктер мен трансұлттық корпорациялар әсері. Халықаралық содырлармен күрес идеясының негіздері. Оның халықаралық қарым-қатынас пен үрдіске әсері.30. ҚАЗАҚСТАННЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ / 2 сағат/ Қазақстан Республикасының геосаяси жағдайы. Қазақстан үш әлем қиылысында. Жер байлығы мен инфрақұрылымның сыртқы саяси байланыстарға әсері. Қазақстанның Ресеймен және Қытаймен байланыстары. Қазақстанның АҚШ және Батыс Еуропа елдерімен байланыстары. Қазақстанның мұсылман елдерімен байланыстары. Қазақстан сыртқы саясатының негізгі бағыттары. Қазақстанның халықаралық беделі қалыптасуы мен дамуындағы Елбасы ролі.

САЯСАТ СОЦИОЛОГИЯСЫПӘНІ БОЙЫНША СЕМИНАР САБАҒЫНЫҢ ЖОСПАРЫ

1. Кіріспе. 2 сағат1. Саясат социологиясы пәні2. Негізгі зерттеу бағыттары3. Зерттеу әдіс-тәсілдері 1. Н.Смелзер. Социология. М., 1994.

2. Саясаттың басқа қоғамдық құндылықтарымен байланысы 2 сағат

1. Саясат және дін2. Саясат және мораль3. Саясат және құқық

3. Демократиялық саяси жүйе 2 сағат1. Демократия тарихы.2. Демократияның негізгі ұстанымдары3. Қазіргі өкілеттік демократия жүйесі.

171

4. Авторитарлық саяси жүйе 2 сағат1. Авторитаризм бастауы2. Авторитаризмнің негізгі ұстанымдары3. Авторитарлық тәртіп /режим/ түрлері

5. Саяси билік 2 сағат1. Саяси билік ұғымы2. Саяси билік субъектілері мен объектісі3. Саяси билік қорлары 6. Саяси лидер 2 сағат 1. Саяси лидер ұғымы2. Саяси лидер түрлері3. Саяси лидер имиджін қалыптастыру технологиясы

7. Қазақстан мемлекеттігінің қалыптасуы 2 сағат1. Қазақ хандығының мемлекеттік құрылымы2. ҚКСР-сы мемлекеттік құрылымы3. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының құрылуы.

8. Саяси партиялар 2 сағат1. Саяси партиялар пайда болуы2. Саяси партиялар түрлері3. Қазіргі партиялық жүйелер4. Қазақстандағы көппартиялылық

9. Бірсәттік мүдделік топтар 2 сағат1. Саяси лоббизм ұғымы2. Қысымдық топтар құрылу тетіктері3. Уақытша пайда болатын қозғалыстар

10. Жастардың саяси үрдіске араласу мәселелері. 2 сағат1. Жастар қозғалыстары2. Жастардың сайлау белсенділігіне әсер ететін құндылықтар3. Жастарды мемлекеттік басқаруға тарту мәселелері 11. Адам құқығы демократияның алтын діңгегі. 2 сағат1. Адам құқығы идеясының пайда болуы мен дамуы.2. "Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының"

мазмұны.172

3. Адам құқықтарын қорғаудың саяси тетіктері.

12. Азаматтық қоғам негіздері 2 сағат1. Азаматтық қоғам ұғымы2. Мемлекет пен азаматтық қоғам қарым-қатынастары.3. Азаматтық қоғам өмір сүруінің ұстанымдары.

13. Саяси белсенділік пен саяси қатысу түрлері 2 сағат1. Саяси белсенділікке әсер етуші факторлар.2. Саяси қатысу түрлері3. Демократиялық сайлау тетіктері

14. Қазақстандағы азаматтық қоғам 2 сағат1. Қазақстанда азаматтық қоғам негіздерінің қалануы2. Азаматтық қоғам дамуы3. Қазақстанда азаматтық қоғамның мемлекеттік құрылымға

әсері.

15. Саяси сана және менталитет 2 сағат.1. Саяси сана қалыптасуына әсер етуші факторлар2. Саяси сана түрлері3. Ұлттық-саяси менталитет

16. Қазақстан саяси қайраткерлерінің құндылықтық бейнесі 2 сағат1. Социологиялық зерттеу жүргізу.2. Құндылықтық параметрлерді айқындау3. Этникалық құндылықтар мен либеральдық идеялар әсері.

17. Саяси мінез-құлық. 2 сағат1. Саяси мінез-құлық ұғымы2. Саяси мінез-құлық түрлері3. Топтық саяси мінез-құлық түрлері

18. Саяси мәдениет 2 сағат1. Саяси мәдениет түсінігі2. Саяси мәдениеттерді жүйелеу3. Қоғам саяси мәдениетінің мемлекеттік құрылым қалыптасуына

әсері 19. Саяси социализация 2 сағат

173

1. Саяси социализация түсінігі2. Саяси социализация кезеңдері3. Саяси социализация барысында жеке адам құндылықтық

түсініктері қалыптасуы.

20. Қазақстанның сыртқы саясаты. 2 сағат1. АҚШ және Еуропа елдерімен байланыс2. Ресеймен қарым-қатынас3. Көршілес елдермен достық байланыстар

174

11. БАСҚАРУ СОЦИОЛОГИЯСЫПӘНІ БОЙЫНША ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАР

№ Т А Қ Ы Р Ы П Дәріс Семинар1. Кіріспе 2 22. Мемлекеттік билік 2 23. Билік бұтақтарының тепе-теңдігі 24. Ұлттық үкіметтер 2 25. Президенттік басқару нысаны 26. Парламенттік басқару нысаны 27. Жартылай президенттік басқару

нысаны2

8. Қазақстандағы мемлекеттік басқару құрылымы

2 2

9. Қазақстан Республикасының Президенті

2 2

10 Қазақстан Республикасының Парламенті

2

11 Жергілікті мемлекеттік басқару органдары

2

12 Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі

2 2

13 Сайлау - демократияны жүзеге асыру құралы

2

14 Қазақстандағы сайлау жүйесі 2 215 Экономикалық-өнеркәсіптік

басқару2 2

16 Әлеуметтік- мәдени басқару 2 217 Құқық, әділет жүйесіндегі басқару

нысандары2 2

Барлығы:

34 20

175

А Л Ғ Ы С Ө З

Пост-коммунистік кезеңдегі дамып келе жатқан демократия уақыт пен төзімділікті қажет етеді. Ең алдымен демократияландыру үрдісінің мәнін түсіну қажет. Демократия өзінен-өзі пайда болмайды, оны құру қажет. Демократиялық құрылысты қалыптастыруда қоғамдағы басқару қызметтерінің маңызы зор. Қоғамдық басқарудың қалыптасу үрдісі белгілі бір уақытты қажет етеді. Сонымен қатар оның нысандары өзгеріп отырады. Қоғамдағы басқару нысандарының ішіндегі ең маңыздысы мемлекеттік басқару болып табылады. Бұл пәннің мақсаты студенттерді мемлекеттік басқару негіздерімен таныстыру. Себебі, өзіміз ғұмыр кешіп отырған елдің белсенді Һәм игілік өндіруші мүшесі болу үшін мемлекетіміздің бізге қандай үміт артатынын білуіміз қажет. Сайлау - қоғамдық басқаруды қалыптастырудың ең маңызды тетігі болып табылады. Курс мазмұнында сайлау жүйелеріне де көңіл бөлінген. Себебі, әр азамат өз елінің болашағы үшін жауапкершілікте. Азаматтар өз жауапкершілігін толық мәнінде сайлау арқылы көрсете алады. Сонымен қатар пән мазмұнында экономика, әлеуметтік-мәдени, құқық сияқты аса маңызды қоғамдық салалардағы басқару туралы мағлұматтар да қамтылған. Басқару социологиясы курсы-студенттерді қоғамның әлеуметтік-саяси өміріне белсенді араласуына қажетті теориялық базамен қамтамасыз етуге арналған. Оқу пәні саясаттану, социология мамандықтары бойынша оқитын студенттерге арналған.

1-ТАҚЫРЫП. КІРІСПЕ /2 сағат/ Басқару социология пәні мен оның міндеттері. Басқару социологиясы пәнінде қолданылатын зерттеу әдістері. Басқару социологиясы пәнінде қамтылатын негізгі теориялық тұжырымдар. Пән құрылымы. Басқару социологиясы туралы шетелдік зерттеулер. Басқару социологиясы пәнінің отандық ғылымда қалыптасуы. Д.Көшім зерттеулері. Саяси биліктердің түрлі формалары. Негізгі қоғамдық салалардағы басқару.

176

2-ТАҚЫРЫП. МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК / 2 сағат/ Мемлекет-саяси жүйенің ең басты институты ретінде. Мемлекеттік билік ұғымы. Демократиялық құндылықтар және мемлекеттік билік. Мемлекеттік биліктің қоғам өміріне әсері. Мемлекеттік биліктің қоғамдағы басқа да билік түрлерінен айырмашылығы мен олармен қарым-қатынасы. Мемлекеттік биліктің жергілікті аймақтарға әсері. Саяси үстемдік. Саяси үстемдік туралы М.Вебер зерттеулері. Мемлекеттік билікті іске асыру әдістері мен тетіктері.

3-ТАҚЫРЫП. БИЛІК БҰТАҚТАРЫНЫҢ ТЕПЕ-ТЕҢДІГІ /2 сағат/ Билік бөлінісі теориясының өмірге келуі. Д.Локк, Ш.Л.Монтескье тұжырымдары. Қазіргі саяси жүйелердегі билік бөлінісінің конституциялық ұстанымдары. Заң шығару, атқару және сот биліктері. Олардың арасындағы қарым-қатынастың саяси-теориялық негіздері. Қазақстан Республикасындағы билік бөлінісінің Конституциялық негіздері. Билік бұтақтарының тепе-теңдікті сақтау тетіктері.

4-ТАҚЫРЫП. ҰЛТТЫҚ ҮКІМЕТТЕР / 2 сағат/ Саяси теориядағы ұлттық үкімет ұғымы. Ұлттық үкіметтің жергілікті-аймақтық саяси басқарумен қарым-қатынасы. Унитарлық басқару нысаны, оның түрлері. Федеративті басқару нысаны. Федерация субъектілерінің конституциялық-құқықтық жағдайлары. Унитарлы және федеративтік басқару нысандарындағы ұлттық үкіметтердің конституциялық-құқықтық жағдайлары. Олардың арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар.

5-ТАҚЫРЫП. ПРЕЗИДЕНТТІК БАСҚАРУ НЫСАНЫ /2 сағат/ Президенттік басқару нысанының саяси өмірге келуі. Саяси-теориялық негіздері. Т. Джефферсон мен А. Гамильтон еңбектері. Американ конституциясының идеялық-теориялық бастамалары. Президент қызметінің конституциялық-құқықтық негіздері. Президентті сайлау жолдары. Президент өкіметтігінің саяси теорияда көрініс табуы. Президенттің басқа саяси-биліктік құрылымдармен қарым-қатынасы.

177

6-ТАҚЫРЫП. ПАРЛАМЕНТТІК БАСҚАРУ НЫСАНЫ. /2 сағат/ Парламенттік басқару нысанының саяси өмірге келуі. Саяси-теориялық негіздері. Джон Локк, Ш.Л.Монтескье, Ж.Ж. Руссо еңбектері. Парламент қызметінің конституциялық-құқықтық негіздері. Парламент депутаттарын сайлау жүйелері. Парламент өкілеттігінің саяси теорияда көрініс табуы. Парламенттің басқа саяси-биліктік құрылымдармен қарым-қатынасы. Парламенттік республикадағы Үкімет басшысының ролі.

7-ТАҚЫРЫП. ЖАРТЫЛАЙ ПРЕЗИДЕНТТІК БАСҚАРУ НЫСАНЫ /2сағат/ Жартылай президенттік басқару нысанының конституциялық-құқықтық негізделуі. Жартылай президенттік республикадағы Президент пен Парламент қарым-қатынасы. Үкімет құрамын бекіту тәртіптері. Үкімет басшысының ролі. Президент пен Парламентті сайлау тәртіптері. Президент өкілеттіктері. Парламент өкілеттіліктері.

8-ТАҚЫРЫП. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ҚҰРЫЛЫМЫ /2 сағат/. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары мемлекеттік басқару құрылымдарының жаңғыруы. Президенттік басқару нысанының пайда болуы. Қазақстан Үкіметінің құрылымы. Жергілікті мемлекеттік басқару құрылымы. Көпұлттылықтың Қазақстан мемлекеттік басқару құрылымына әсері.

9-ТАҚЫРЫП. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПРЕЗИДЕНТІ /2 сағат/ Қазақстан Республикасы Президенті сайлау жүйесі. Президенттікке үміткерге қойылатын заң талаптары. Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттіктері. Қазақстандағы Президент пен Парламент ара қатынасының құқықтық негіздері. Президенттің Үкіметті құрамдаудағы өкілеттіктері. Президент және сот билігі. Президент - жоғарғы Бас қолбасшы. Президенттің құқықтық актілер шығарудағы өкілеттіктері.

10-ТАҚЫРЫП. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПАРЛАМЕНТІ /2сағат/ Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары Парламент

178

ролі. Қазақстан Республикасы Парламентінің құрылымы. Сенатты сайлау жүйесі мен оның өкілеттіктері. Мәжілісті сайлау жүйесі мен оның өкілеттіктері. Сенат пен Мәжілістің біріккен отырысында қаралатын мәселелер. Парламент пен Үкімет қарым-қатынастарының құқықтық негіздері. Парламенттегі депутаттық топтар мен фракциялар. Парламент комитеттері мен комиссиялары.

11-ТАҚЫРЫП. ЖЕРГІЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫ /2сағат/ Қазақстан Республикасындағы жергілікті басқару органдарының құрылымы. Жергілікті атқарушы органдар. Әкімдер өкілеттілігінің конституциялық-құқықтық негіздері. Жергілікті халық өкілеттілігі органдары. Мәслихаттар қызмет атқарушының конституциялық-құқықтық негіздері. Мәслихаттарды сайлау тәртібі. Жергілікті атқару және халық өкілеттігі органдары арасындағы қарым-қатынастардың құқықтық негіздері.

12-ТАҚЫРЫП. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ. Жергілікті өзін-өзі басқару ұғымы. Шет мемлекеттер тәжірибесі. Жергілікті өзін-өзі басқарудың атқаратын қызметтері. Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі. Аудандық мәслихаттар. Ауыл кеңестері. Ақсақалдар кеңесі - Қазақстан үшін дәстүрлі жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі.

13-ТАҚЫРЫП. САЙЛАУ - ДЕМОКРАТИЯНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ҚҰРАЛЫ /2сағат/ Сайлаудың мемлекет үшін маңызы. Халықтың мемлекеттік басқаруға қатысуы демократияның ең басты алғышарттары. Демократиялық елдердегі сайлау жүйелері мен тетіктері. Өкілдік ұғымы. Жағырафиялық өкілдік. Баяндау өкілдік. Қызметтік өкілдік. Одақтасып дауыс беру. Балама дауыс беру. Екі сатылы жүйе. Аралас өкілдік жүйесі.

14-ТАҚЫРЫП. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЙЛАУ ЖҮЙЕСІ. /2сағат/ Қазақстанда демократиялық сайлау жүйелерінің қалыптасуы. Мажоритарлық сайлау жүйесі. Теңбе-теңдік сайлау жүйесі.

179

Аралас сайлау жүйесі. Орталық сайлау комиссиясының құрылу тәртібі мен оның қызметінің конституциялық-құқықтық негіздері. Жергілікті сайлау комиссиялары. Сайлаушылардың құқықтары және сайлау өткізу тәртіптері. Сайлау барысын байқаушылар құқығы.

15-ТАҚЫРЫП. ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ӨНЕРКӘСІПТІК БАСҚАРУ. /2сағат/ Экономикалық-өнеркәсіптік басқару ұғымы. Кәсіби басқарушылар-менеджерлер тобының шығуы. Технология әсері. Басқарушыларға түсетін қиындықтар. Басқару әдістері. Ынталандыру-өнеркәсіптік басқару негізі. Өнеркәсіптегі кәсіподақтар мен бейрәсми топтардың басқару үрдісіне әсері. Меншік нысанының басқару үрдісіне әсері. Мемлекеттік холдинг-корпорациялардағы басқару. Жеке меншікке негізделген экономикалық бірліктердегі басқару.

16-ТАҚЫРЫП. ӘЛЕУМЕТТІК-МӘДЕНИ БАСҚАРУ /2 сағат/ Әлеуметтік-мәдени саладағы басқару ұғымы. Әлеуметтік-мәдени басқару саласындағы қиындықтар. Әлеуметтік-мәдени басқарудағы мемлекет ролі мен көмегі. Жергілік әлеуметтік басқару мен көмек беру органдары. Мәдени ұйымдардағы басқару. Спорт саласын басқару. Қазақстанның әлеуметтік-мәдени дамуына арналған мемлекеттік бағдарламалар.

17-ТАҚЫРЫП. ҚҰҚЫҚ, ӘДІЛЕТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫ /2сағат/ Құқық, әділет жүйесіндегі басқару ерекшеліктері. Осы саладағы мемлекеттің ерекше құзіреті. Қазақстан сот жүйесі. Соттарды тағайындау тәртібі. Қазақстан әділет жүйесі. Жергілікті аумақтардағы Әділет басқармалары. Қазақстандағы заңдылық сақталуын қадағалау жүйесі. Прокуратура қызметінің құқықтық негіздері. Қазақстандағы құқық қорғау органдары. Полиция қызметінің құқықтық негіздері және осы мемлекеттік органдағы басқару құрылымы.

180

БАСҚАРУ СОЦИОЛОГИЯСЫПӘНІ БОЙЫНША СЕМИНАР САБАҒЫНЫҢ ЖОСПАРЫ

1. Кіріспе 2 сағат1. Басқару социологиясы пәнінің пайда болу негіздері2. Зерттеу әдіс-тәсілдері3. Басқару социологиясының қоғам үшін маңызы

2. Мемлекеттік билік 2 сағат1. Мемлекеттік билік ұғымы2. Мемлекеттік биліктің басқа билік түрлерімен қарым-қатынасы.3. Мемлекеттік билік қорлары.

3. Ұлттық үкіметтер 2 сағат1. Батыс саяси ғылымындағы ұлттық үкіметтер ұғымы2. Ұлттық үкіметтердің халықаралық ұйымдармен қарым-

қатынас нысандары3. Ұлттық үкіметтер экономикалық және т.б. қызметтері.

4. Қазақстандағы мемлекеттік басқару құрылымы 2 сағат1. Қазақстандағы мемлекеттік басқару құрылымы2. Орталық басқару органдары мен жергілікті басқару органдары

араларындағы қарым-қатынас.3. Мемлекеттік басқару органдары мен азаматтар арасындағы

қарым-қатынас. 5. Қазақстан Республикасының Президенті 2 сағат1. Қазақстан Республикасы Президентін сайлау тәртібі2. Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттіктері3. Президент - адам құқықтары мен бостандықтары сақталуының

кепілі.

6. Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі 2 сағат1. Жергілікті өзін-өзі басқарудың әлемдік тәжірибесі2. Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқару органдарын

құрудың құқықтық негіздері3. Жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару органдары

қарым-қатынас.

181

7. Қазақстандағы сайлау жүйесі 2 сағат1. Сайлау жүйелерінің әлемдік тәжірибесі2. Парламент депутаттарының сайлау жүйесі3. Жергілікті мәслихаттар сайлау жүйесі

8. Экономикалық-өнеркәсіптік басқару.1. Кәсіпорындардағы басқару жүйесі.2. Ауыл шаруашылығындағы басқару жүйесі.3. Жаңа буын менеджерлерін даярлау мәселелері.

9. Әлеуметтік-мәдени басқару 2 сағат1. Білім беру жүйесіндегі басқару.2. Денсаулық сақтау жүйесіндегі басқару3. Басқару қызметінің әлеуметтік-мәселелерді шешу тетіктері.

10. Құқық. Әділет жүйесіндегі басқару нысандары 2 сағат1. Әділет саласындағы басқару2. Ішкі істер жүйесіндегі басқару3. Мемлекеттегі басқару-бақылау қызметтері.

182

12. ПАРЛАМЕНТАРИЗМ СОЦИОЛОГИЯСЫ ПӘНІ БОЙЫНША ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАР

№ Т А Қ Ы Р Ы П Дәріс Семинар1. Өкілеттік билік құрылымын

социологиялық зерттеу қажеттілігі2 2

2. Ежелгі Грек және Рим өкілеттік билік құрылымдары

2 2

3. Шығыс елдеріндегі өкілеттік билік 2 24. Халық өкілеттігінің отандық тарихы

мен тәжірибесі2 2

5. Англиядан бастау алған қазіргі парламентаризм

2 2

6. Американдық парламентаризм және оның әлем елдеріне әсері

2 2

7. Парламентаризмнің қоғамдық ғылымда зерттелуі

2 2

8. Қазіргі заманғы парламенттер 2 29. АҚШ және Ресей парламенттерінің

құрылымы мен конституциялық өкілеттіктері

2 2

10. Қазақстан Республикасы парламентінің құрылымы мен конституциялық өкілеттіктері

2 2

Барлығы:

20 20

183

Т Ү С І Н Д І Р М Е

Парламент заң шығару қызметін жүзеге асыратын орган болып табылады. Сонымен қатар Парламент атқару билігінің қызметін де бақылайды. Адамзат өз әлеуметтік-саяси дамуында көптеген өкілеттік билік құрылымдарын өмірге әкелді. Әртүрлі елдерде құрылтай, мәжіліс, кеңес, сенат сияқты атаулар иеленді. Қазіргі парламентаризм өз бастауын Англиядан алған. Парламент ең басында монарх жанында ақсүйектер құрған кеңесші орган болды. Уақыт өте келе ол мемлекеттің ең ықпалды топтарының өкілдерін біріктірген билік тармағына айналды. Американ мемлекетінің негізін қалаушылар өкілеттік биліктен екі қажеттілікті көрді: 1) өкілеттік билік адамдар құқығын бұзуды қажетсіз бейімдігіне сенім; 2) өкілеттік билік өзін сайлаған адамдар құқығы мен бостандығын қорғайтындығына сенім. Өкілеттік билік мемлекеттік билік тармақтары жүйесінде бірін-бірі тежеу мен бақылау жүйесін құрды. Қазақстан Республикасының Парламенті қос палатадан тұрады. Сенат депутаттарын жергілікті өкілетті орган мәслихат депутаттары халық атынан сайлайды. Мәжіліс тікелей халық дауыс беруі арқылы сайланады. Бұл оқу курсының мақсаты студенттерге өкілеттік билік құрылымы туралы түсінік беру. Курста Ежелгі грек және Рим, Шығыс елдері өкілеттік билік пайда болуы, халық өкілеттігінің отандық тарихы, қазіргі парламентаризм бастауы, қазіргі заманғы парламенттер, Қазақстан Республикасы парламентінің құрылымы мен конституциялық өкілеттіктері және т.б. мәселелер қамтылған. Курс социология-демография мамандығы бойынша дәріс алушы оқу тобына арналған.

184

ПАРЛАМЕНТАРИЗМ СОЦИОЛОГИЯСЫ БОЙЫНША СЕМИНАР САБАҒЫНЫҢ ЖОСПАРЫ

1. Өкілеттік билік құрылымын социологиялық зерттеу қажеттілігі /2сағат/

1. Өкілеттік биліктің қоғам өміріндегі орны.2. Азаматтардың өкілеттік билікке көзқарастарын социологиялық

зерттеу.3. Өкілеттік билік болашағына шолу.

2. Ежелгі грек және Рим өкілеттік билік құрылымдары /2 сағат/

1. Грек полистеріндегі халық жиындары.2. Рим республикасы мен империясының Сенаттары3. Ерте дәуірдегі халық өкілеттігінің қазіргі қоғам дамуы үшін

қажетті тәжірибелері.

3. Шығыс елдеріндегі өкілеттік билік /2сағат/1. Қытай елінің тарихындағы халық өкілеттігі нышандары2. Үнді елі тарихындағы халық өкілеттігі нышандары.3. Құрылтай-көшпенді елдер халық өкілеттігінің билігі.

4. Халық өкілеттігінің отандық тарихы мен тәжірибесі /2 сағат/1. Хандық құрылыстағы халық өкілетінің ролі2. Билер-халық өкілдері3. Қазіргі Қазақстан үшін ата-баба тәжірибесінің маңызы.

5. Англиядан бастау алған қазіргі парламентаризм /2сағат/

1. Парламент пайда болуы мен дамуы2. Король мен Парламент арасындағы күрес3. Құқықтар туралы ағылшын Биллі.

6.Американдық парламентаризм және оның әлем елдеріне әсері /2 сағат/1. Колониядағы өкілеттік билік идеялары2. Вирджиния жобасы және АҚШ конституциясы3. АҚШ парламентаризмнің әлем елдеріне әсері.

7. Парламентаризмнің қоғамдық ғылымда зерттелуі /2сағат/1. Парламентаризмнің тарих ғылымында зерттелуі

185

2. Парламентаризмнің саясаттану және әлеуметтану ғылымында зерттелуі3. Парламентаризмнің мемлекет және құқық теориясы ғылымында зерттелуі.

8. Қазіргі заманғы парламенттер /2сағат/1. Европа Парламенттерінің қоғам өміріндегі орны2. Азиялық парламентаризм3. Африка елдері парламенттерінің саяси салмағы

9. АҚШ және Ресей парламенттерінің құрылымы мен

конституциялық өкілеттіктері /2сағат/1. АҚШ Конгресінің американ саяси өміріндегі ролі2. Ресей Федерация кеңесі мен Мемлекеттік Думасының

қоғамның саяси құрамындағы орны.

10. Қазақстан Республикасы парламентінің құрылымы мен конституциялық өкілеттіктері /2сағат/

1. Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенаты өкілеттіктері2. Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі өкілеттіктері3. Қазақстан Республикасы Парламентінің қоғамның саяси дамуындағы ролі

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р:

1. Лаврентьев А. О некоторых итогах деятельности Мажилиса Парламента РК за третью сессию- "Саясат", 2002, № 8 83 бетте

2. Аюпова З. Конституционно-правовые основы построения национальной правовой системы РК - "Саясат" ,№ 9-10, 121 бетте

3. Лаврентьев А. Межпарламентское сотрудничество в Центральноазиатском регионе; реалии и перспективы- "Саясат", 2002, № 12, 51 бетте

4. Мухамедиева Н.Н. Кәсіби парламент: қалыптасуы және даму жолдары- "Саясат", 2002 № 2, 65 бетте

5. Артыкбаев М. Инстуционализация политических систем постсоветских республик- "Саясат", 2002, № 9-10, 109 бетте

6. Кикимов Т. О социальном измерении- "Саясат", 2002, № 11, 4 бетте

186

7. Мукашев Р. Избирательное право и процессы демократизации в Республике Казахстан- "Саясат", 2002, № 12, 10бетте

8. Кубаев Формирование организационной структуры и экономического механизма местного самоуправления в Республике Казахстан - "Саясат", 2002, № 12, 17 бетте

9. Чеботарев А. Состояние и вероятные изменения в избирательном процессе в Республике Казахстан- "Саясат", 2002, № 12, 29 бетте

10. Калмыков С., Шаукенова З. На демократическом пути-казахстанский избиратель- "Саясат", 2002, № 12, 46 бетте

11. Е.Б. Шестопал. Электоральный авторитаризм: казахстанский вариант-"Полис", 2002, № 6

12. Тажин М. Актуальные вопросы развития социологии в Казахстане- "Саясат", 2003, № 4, 4 бетте

13. Шаукенова З. Ассоциация социологов Казахстана; становление и перспективы -"Саясат", 2003, № 4, 6 бетте

14. Есим Г., Биекенов К. Социологическая наука и образование в Казахстане- "Саясат", 2003, № 4, 9 бетте

15. Ю.В. Гудина Активность российских избирателей: теоретические модели и практика- "Полис", 2003, № 1

16. Гуревич Л. От локальных прикладных исследований к мировой исследовательской индустрии.-"Саясат", 2003, № 4, 11 бетте.

17. Сейдуманов С. Общественно-политическая ситуация: социологические методы исследований-"Саясат", 2003, № 4 , 14 бетте

187

13. ЕҢБЕК СОЦИОЛОГИЯСЫ ПӘНІ БОЙЫНША ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАР

№ Т А Қ Ы Р Ы Б Ы Дәріс Семинар Өздік жұмыс

1. Кіріспе 22. Еңбек қатынастарының

әлемдік социологиялық зерттелуі

2 2

3. Еңбек қатынастарының ресейлік социологияда зерттелуі

2 2

4. Еңбекті ғылыми ұйымдастыру

2 2

5. Кадрлар біліктілігін көтеруді ұйымдастыру

2 2

6. Еңбек ұжымын социологиялық зерттеу

4 2

7. Басшылар мен қызметкерлер қарым-қатынастары

2 2

8. Еңбек өнімділігіне әсер етуші әлеуметтік факторлар

2 2

9. Еңбек қатынастарындағы жас айырмашылықтары ролі

2

10 Еңбек қатынастарындағы әйелдер ролі

2 2

11 Азаматтарды еңбекпен қамтамасыз етудегі мемлекет пен азаматтық қоғам ролі.

2 2

12 Жұмыссыздық және оның түрлері

2

13 Жұмыссыздық тудыратын әлеуметтік проблемалар

2 2

14 Өнеркәсіпті, дамыған қоғамдардағы еңбек мінезі

2

15 Дамушы елдердегі еңбек мінезі

2 2

16 Еңбек және жеке кәсіпкерлік 2 2

188

17 Еңбек қатынастары туралы социологиялық теориялар

4 2

18 Әлеуметтік инженерия теориясы

2

19 Еңбек және демалу мәселелері

2 2

20 Еңбек ақысы және еңбекке жалданудың әлеуметтік аспектілері

2 2

21 Еңбекті құқықтық қамтамасыз ету мен қорғау

2

22 Кәсіподақ ұйымдарының қоғамдағы ролі

2 2

23 Еңбек егестері және оларды шешу жолдары

2 2

24 Қазақстан Республикасындағы еңбек және әлеуметтік қорғау органдары

2

Барлығы: 52 30 4

189

Т Ү С І Н Д І Р М Е

Еңбек социологиясы - кәсіпорындар қызметкерлері арасындағы еңбек қарым-қатынастары мен еңбек өнімділігін көтеруге байланысты тәжірибелік әдістемелерді зерттеумен айналысады. Адамдар мінез-құлқының өнеркәсіптік қосындысын айқындап, оны бақылауға мүмкіндік алу мәселелерін және ұйымдық құрылымдарды мақсатты түрде өзгерту мәселелерін зерттеуді жолға қойған ғылыми сала. Бұл ғылыми саланың негізгі мақсаттарының бірі еңбек орнының ғылыми-техникалық талаптарға сай болып, еңбеккерлердің өсіп отырған талабын қамтамасыз ету мәселесін зерттеу. Еңбек социологиясы оқу курсында еңбек қатынастары туралы социологиялық теориялар, еңбек және демалу мәселелері, еңбек ақысы және еңбекке жалдану, еңбек егестері, кәсіподақ ұйымдарының қоғамдағы ролі, әлеуметтік қорғау органдары және т.б. мәселелер қамтылған. Оқу курсы әлеуметтану және демография мамандығы оқу тобына арналған.

190

ЕҢБЕК СОЦИОЛОГИЯСЫ ПӘНІ БОЙЫНША СЕМИНАР САБАҒЫНЫҢ ЖОСПАРЫ

1. Еңбек қатынастары туралы әлеуметтанулық теориялар /2сағат/

а/. Биологиялық және технологиялық даралық теорияларыб/. Әлеуметік-саяси қызметкер теориясы

2. Еңбек және демалу мәселелері /2 сағат/а/. Еңбек демалыстары шартыб/. Кәсіпорын жанындағы демалыс орындарыв/. Әлеуметтік-медициналық профилактика

3. Еңбек ақысы және еңбекке жалданудың әлеуметтік аспектілері

а/. Еңбек ақысы шарттарыб/. Еңбекке уақытша жалданув/. Еңбекке жалданудың әлеуметтік салдарлары

4. Кәсіподақ ұйымдарының қоғамдағы роліа/. Кәсіподақ ұйымдары пайда болу тарихыб/. Мемлекеттік және салалық кәсіподақтарв/. Кәсіподақ ұйымдарының Қазақстан қоғамындағы ролі

5. Еңбек егістері және оларды шешу жолдарыа/. Еңбек егстерін тудыратын мәселелерб/. Еңбек егестерін шешу жолдарыв/. Еңбек егестерінің қоғамның экономикалық дамуына әсері

191

Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :

1. Кошанов А.К., Мельдаханова М.К. Обновление Концепции занятости и рынка труда в условиях устойчивого экономического развития страны.-"Саясат", 2002, № 3-4, 9 бетте

2. Мухтарова К.Г. Бедность и экономика Казахстана-"Саясат", № 3-4, 23 бетте

3. Искаков Н.А. Политика оплаты труда и проблемы борьбы с безработицей-"Саясат", 2002, № 3-4, 41 бетте

4. Притворова Т. Формирование модели социально ориентированной экономики в Казахстане-"Саясат", № 6, 58 бетте

5. Есенжолова Ш. Общие и региональные аспекты развития ремесленничества как формы индивидуального предпринимательстве-"Саясат", 2002, № 6 , 66 бетте

6. Бакирова А. Основные направления реформирования региональных рынков труда-"Саясат", 2002, № 11, 25 бетте

7. Забирова А. Сельские и городские мигранты Астаны и Алматы на рынке труда; стратегии поиски работы- "Саясат", 2002, № 11 55 бетте.

8. Рамазанов А. Диалектика отношений собственности- "Саясат", 2002, № 9-10, 38 бетте

9. Барлубаев А. Управление государственной собственностью в Республике Казахстан-"Саясат", 2002, № 9-10, 43 бетте

10. Притворова Т. Особенности современной политики занятости в Казахстане - "Саясат", 2002, № 9-10, 68 бетте

11. Телебаев Г. Сельское население Казахстана: штрихи к социологическому портрету-"Саясат", 2002, № 9-10, 78 бетте

12. Нурмагамбетов А. Обрзование как фактор обеспечения национальной безопасности Казахстана-"Саясат", 2002, № 9-10, 113 бетте

13. Кикимов Т. О социальном измерении- "Саясат", 2002, № 11, 4 бетте

14. Мухтарова К., Мухтар Е. Современная модель стратификации казахстанского общества-"Саясат", 2002, № 11, 17 бетте

15. Есенжола Ш. Экономические аспекты развития малого предпринимательства в условиях рынка-"Саясат", 2003, № 7, 80 бетте.

192

16. Черкасов Ю. Социально-политическая стратификация казахстанского общества как стратегическое направление социологических исследований -"Саясат", 2003, №ң, 32 бетте

17. Тажин М. Актуальные вопросы развития социологии в Казахстане- "Саясат", 2003, № 4, 4 бетте

18. Шаукенова З. Ассоциация социологов Казахстана; становление и перспективы -"Саясат", 2003, № 4, 6 бетте

19. Есим Г., Биекенов К. Социологическая наука и образование в Казахстане- "Саясат", 2003, № 4, 9 бетте

20. Гуревич Л. От локальных прикладных исследований к мировой исследовательской индустрии.-"Саясат", 2003, № 4, 11 бетте.

21. Сейдуманов С. Общественно-политическая ситуация: социологические методы исследований-"Саясат", 2003, № 4, 14 бетте

193

"Әлеуметтану және демография" мамандығына арналған "Демократиялық режим теориясы мен даму болашағы" арнайы пәні бойынша 2003-2004 оқу жылына арналған тақырыптық жоспар

№ Т А Қ Ы Р Ы П Дәріс1. Демократия түсінігі мен пайда болуы 22. Ерте дүние тарихындағы демократиялық

институттар2

3. Орта ғасырлардағы демократиялық институттар 24. Дала демократиясы түсінігі. Қазақ халқы

тарихындағы демократиялық институттар2

5. Парламенттік басқару жүйесінің пайда болуы 26. Президенттік басқару жүйесінің пайда болуы 27. Америка Құрама Штаттары Конституциясы және

конституциялық құрылыс пайда болуы2

8. Классикалық либерализм демократиясы 29. Ұжымдық демократия теориясы 2

10. Көпмүдделі /плюралистік/ демократия теориясы 211. Демократияландыру жолы мен алғы шарттары 212. Қазақстанның демократиялық даму үрдісі мен

болашағы2

Барлығы:

24

194

ӘЛЕУМЕТТАНУ ПӘНІНЕН ОҚУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫ

1. Типовая программа по социологии. Для студентов высших техн учеб.завед. А., 1996.

2. Социология: Программа для высших сельскохозяйственных учебных заведений М., 1995.

3. Учебная программа спецкурса «Социология гендера» для студ спец. 4. «Социология» вузов РК // Сборник экспер учебн программ и спецкурсов для вузов; Социология А., 1999.

4. Типовая программа курса «Социология» А., 1996. 5. Типовая программа курса « Экономическая әлеуметтану для

студентов экон вузов всех спец. А., 1998. 6. Гуревич Л.Л. Экономическая социология. Программа курса А.,

1997.7. Экономическая социология. //Учебные программы по

экономическим дисциплинам. Караганда, 1998.

195

ӘЛЕУМЕТТАНУ ПӘНІНЕН ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ

1 вариант1. Әлеуметтану пәні нені зерттейді ?

А/. Адамның ішкі дүниесі мен ойыВ/. Әлеуметтік мінез-құлық, әлеуметтік қатынас, әлеуметтік институтС/. ҚоғамД/. Қоғамның бұрынғы өмірі

2. Әлеуметтанудың негізін қалаған кімдер ?А/. Т.Гоббс, Дж.ЛоккВ/. К.Маркс, Ф. ЭнгельсС/. Платон, АристотельД/. О.Конт, Г.Спенсер

3. Мемлекеттік құрылым жетік қызмет атқаруы үшін "орта топ" маңызын тұңғыш ашқан ойшыл кім ?А/. ДемокритВ/. АристотельС/. ПлатонД/. Дж. Локк

4. Социология терминін кім алғаш қолдады ?А/. О.КонтВ/. Т.ГоббсС/. Г.СпенсерД/. М.Вебер

5. "Аномия" түсінігін кім қолданды ?А/. Э. ДюркгеймВ/. Г.СпенсерС/. О.КонтД/. С. Хапенцукер

6. Қандай теория жалпы әлеуметтанулық болып саналады ?А/. макроәлеуметтанулық және микроәлеуметтанулықВ/. орта деңгей теориясыС/. арнайы теорияларД/. тұлғалар арасындағы қарым-қатынас теориясы

7. О.Конт, Г.Спенсер, Э. Дюркгейм қандай теорияның негізін қалады ?А/. функционалистікВ/. символикалық интеракционизм және этнометодология

196

С/. дау-жанжал теориясыД/. тарихи материализм

8. К.Маркстің пікірінше тарихтың қозғаушы күші болып табылатын фактор ?А/. пассинарлық /белсенділік жоқтығы/В/. таптық күресС/. этно-ұлттық жанжалД/. өркениеттер бәсекесі

9. Р.Дарендорфтың пікірінше әлеуметтік жанжалдың басты себептері қандай аймақтарда болады ?А/. меншіктік қатынастардаВ/. биліктік қатынастардаС/. ұлтаралық қатынастарда

Д/. партиялар арасындағы қатынастарда10. Көпмәтінді жинақтардағы әлеуметтік ақпараттар мазмұнын

сандық өлшем әдісі қалай деп аталады ?А/. психосұрыптауВ/. әлеуметтік өлшемС/. контент-сұрыптауД/. семантикалық ретсіздік

11. Әлеуметтік сұрақ қандай нысандарда жүргізіледі ?А/. анкеттік сұрақ және сұхбатВ/. тест және әлеуметтік өлшемдік сұрақтарС/. контент-сұрыптау және сана-тілдік сұрыптауД/. байқау және сұрыптамалық

12. Әлеуметтік сұрау жүргізудің қандай түрлері белгілі ?А/. тікелей және сырттайВ/. бәрінен бірдей және таңдап сұрауС/. бұқаралық және талдап-таңдау

Д/. жоғарыда аталғандардың барлығы13. Қандай әдістер сапалық әдістер болып саналады ?

А/. Фокус-топтар және қосымша бақылауВ/. Анкеттік сұрақ және контент-сұрыптауС/. Статистикалық - есептікД/. жоғарыда аталғандардың барлығы

14. Зерттеу объектісінің бүкіл құрамы мен тікелей талдауға бөлек құрамы арасындағы жақын сәйкестік қандай түсінікпен белгіленеді ?А/. верификацияВ/. репрезентативтік

197

С/. континуумД/. тұжырымдық

15. Қандай жағдайда таңдау шеңбері басты жиынтықтың 10 процентін құрайды? А/. егер басты жиынтық 500 бірліктен көп болмасаВ/. егер басты жиынтық 1000 бірліктен көп болмасаС/. егер басты жиынтық 5000 бірліктен көп болмаса

Д/. егер басты жиынтық 10000 бірліктен көп болмаса16. Т.Парсонс әлеуметтік әрекеттің қандай құрылымдық

элементтерін бөліп шығарады ?А/. қайраткер, жағдай, қайраткердің жағдайға бейімделуіВ/. әрекет субъектісі мен объектісіС/. әрекет субъектісі, объектісі мен пәніД/. тұтыныс, мақсат, іс-әрекет

17. Қандай әрекеттерді М.Вебер әлеуметтік ретінде анықтады ?А/. мақсатты-пайдалы және құндылықты-пайдалыВ/. аффективтік /өз әрекетіне мән бермеу/С/. дәстүрлі

Д/. жоғарыда аталғандардың барлығы18. Әлеуметтік өзара байланыс қандай деңгейлерде зерттеледі ?

А/. төмен деңгейдеВ/. жоғары деңгейдеС/. жоғары және төмен деңгейдеД/. жеке даралықтар арасында

19. Берілген тұжырым жеке даралықтар өзара байланыстары теорияларының қайсысына тән "Адамдар бір-бірімен пікір алмасу үрдісі кезінде бір-бірін қалай түсінуіне сәйкес өзара байланысқа түседі"А/. айырбас теориясыВ/. символикалық интеракционизмС/. этнометодологияД/. әсерлерді басқару теориясы

20. Әлеуметтендіру жүрісін қандай факторлар айқындайды ?А/. биологиялықВ/. әлеуметтікС/. жеке даралық және әлеуметтікД/. психобиологиялық

21. Әлеуметтендірудің әлеуметтік тетіктеріне не жатады ?А/. оқыту және тәрбиелеуВ/. үгіт-насихат және күш қолдану

198

С/. сәнД/. жоғарыда аталғандардың барлығы

22. Қай мезгілде әлеуметтендіру үрдісі өте тез жүреді ?А/. толыққанды есейген жасқа дейінВ/. зейнетақы жасындаС/. белсенді еңбек қызметі кезіндеД/. балалық шағында

23. Қай түсініктің басқаларға қарағанда мағынасы тар ?А/. ауытқушылық мінез-құлықВ/. қылмыстық мінез-құлықС/. бұзақылық мінез-құлықД/. олардың бәрінің мағынасы тең

24. Қай теорияға сәйкес, ауытқушылық себебі капиталистік қоғам ежелеріне қарсы тұру болып түсіндіріледі ?А/. биологиялықВ/. аномияС/. радикальды криминологияД/. стигматизация теориясы

25. Әлеуметтік стратификация теориясы негізінде кімдердің идеясы жатыр ?А/. Сократ, Демокрит, ЦицеронВ/. М.Вебер, П.Сорокин, Т.Парсонс, Р.Мертон, К.ДэвисС/. К.Маркс, Ф. Энгельс

Д/. Н.Макиавелли, Т.Гоббс, Дж.Локк, Ш-Л Монтескье26. Әлеуметтік стратификация теориясы жақтастары қазіргі

қоғам құрамында қандай жіктерді бөледі ?А/. жоғарғы, орта және төменгіВ/. жұмысшылар, шаруалар және зиялыларС/. басқарушылар мен бағыныштыларД/. жоғарыда аталғандардың барлығы

27. Адамның қоғамдағы жағдайының қоғамдық санада бағалануын қандай түсінік көрсетеді ? А/. әлеуметтік мәртебеВ/. әлеуметтік аскрипцияС/. әлеуметтік рольД/. әлеуметтік - бедел

28. Әдетте жеке адамдар қоғамдағы ең көрнекті орындарға қандай жолмен жетеді ?А/. аскрипцияВ/. аномия /түсінбеу/

199

С/. жетістікД/. обструкция/ жамандау/

29. Адамдардың қандай бірлестігі айқын ұлттық сәйкестікке, ортақ заң жүйесіне, айқын жағырафиялық аймаққа ие ?А/. этносВ/. басты жиынтықС/. әлеуметтік тапД/. қоғам

30. Әлеуметтік-экономикалық және саяси қатынастарды анағұрлым жоғары дамыған қазіргі қоғамдарды қандай түрге жатқызады ?А/. өтпеліВ/. жаңа жаңғырту /постмодернистік/С/. дәстүрлі

Д/. жоғарыда аталғандардың бәріне31. Отбасы және некелік қарым-қатынас ережелері не болып

табылады ?А/. ұжымдық әдетВ/. өмір үлгісіС/. дәстүр, әдетД/. жоғарыда аталғандардың барлығы

32. Неке нысаны негізінде отбасының қандай түрлері бөлінеді ?А/. нуклеарлық және кеңейтілгенВ/. патриархальдық, матриархальдық, элитарлықС/. полигамия және моногамия

Д/. жоғарыда аталғандардың барлығы33. Білім беру институты шеңберінде қандай негізгі ролдер бар ?

А/. пастор мен табынушыларВ/. құқық объектісі мен субъектісіС/. әке, шеше, балаД/. оқытушы мен оқушы

200

2 вариант1. Әлеуметтану қандай ғылымдармен тығыз байланысты?

А/. демография, психология, антропологияВ/. биология, география, физикаС/. математика, астрономия.Д/. әдебиет, тіл білімі, парапсихология.

2. Қандай топты Платон "үлгілі мемлекетке" кіретін азаматтар етіп бөліп көрсетті?А/. Ақсүйектер, олигархтар, демократтарВ/. Пәлсапашылар, әскерилер, жер өңдеуші мен қолөнершілерС/. Өте байлар, өте кедейлер, орта дәрежелілерД/. Жоғарғы топ, ортаңғы топ, төменгі топ.

3. "Үлгілі мемлекеттің сана мен ғана сезінетін бейнесін жасаудан гөрі адамдардың шыны өмірін зерттеуге назар аударған тұңғыш ойшыл кім? А/. Н. Макиавелли В/. Т. Гоббс С/. О.Конт Д/. М.Вебер

4. О.Конттың, Г.Спенсердің, Э. Дюркгеймнің қоғамға деген көзқарасын қандай тұрғыда қарауға болады?А/. идеалистікВ/. социал-дарвинистікС/. органистікД/. экстибиционистік

5. К.Поппердің түсінігі бойынша қандай басты ұстаным ғылыми-әдістемелік түсінігін айқындайды?А/. Фальсификациялық /шындықты алмастыру/В/. құндылық бейтарапС/. ВерификацияД/. Ревизионистік /қайта өңдеу/

6. Макроәлеуметтанулық теориялар нені түсіндіреді?А/. әлеуметтік институттардың қарым-қатынасы, әлеуметтік қатнастардың жолы В/. тұлғалар арасындағы байланыстарС/. макростардың жүйеге әсеріД/. жекетұлғалардың әлеуметтену үрдісі

7. Т. Парсонс, Р.Мертон, К.Дэвис қандай теорияларды құрастырды?А/. функционалистік

201

В/. символикалық интеракционизм және этнометодологияС/. дау-жанжал теориясыД/. тарихи материализм

8. К. Маркстың пікірінше әлеуметтік жанжалдардың басты себебі болып табылатын фактор не?А/. экономикалықВ/. саясиС/. идеологиялықД/. мәдени

9. Эмпириялық әдістер дегеніміз не?А/. әлеуметтік фактілерді жинау түріВ/. әлеуметтік шындықты танудың анағұрлым жалпы моделіС/. ойлау, бағалау түріД/. әлеуметтік шындықты түсіндіретін әдіс.

10. Көріністер мен үрдістер арасындағы себеп-салдар қатынастарын айқындауда көбіне-көп қандай әдіс қолданылады?А/. құжаттарды талдауВ/. экспериментС/. нормативті-құндылықтықД/. тест жүргізу

11. Құжаттарды талдау әдісі қандай көздерден ақпарат алуға мүмкіндік береді?А/. жазба көздерВ/. жазу машиналарында сақталатын көздерС/. фонетикалық және сурет-кестелікД/. жоғарыда айтылғандардың барлығы

12. Әлеуметтік бақылау жүргізудің қандай түрлері белгілі?А/. Есепті бекітілген және есепті бекітілмегенВ/. Далалық және зертханалықС/. Қосылған және қосылмағанД/. жоғарыда аталғандардың барлығы

13. Қандай әлеуметтік зерттеулердің пәні мен әдісі бірдей, ал объектісі әртүрлі А/. кездейсоқ сұрауВ/. қайталап сұрауС/. салыстырмалы сұрауД/. байқау үшін сұрау

14. Әлеуметтік зерттеу объектісі болып не табылады?А/. негізделген ой-тұжырым

202

В/. айқындалуы тиіс нәрсеС/. зерттеліп, талданып жатқан нәрсеД/. әлеуметтік дискурс

15. Социологтар өз зерттеулерінде қандай таңдауды қолданады ?А/. кенеттен таңдауВ/. мүмкіндік таңдауС/. өз қалауы бойыншаД/. жоғарыда аталғандардың барлығы

16. Адам әрекетінің басты мән-мағына беруші факторы не болып табылады?А/. тұтынысВ/. құндылықтық бейімделуС/. мақсаттарД/. мүдделер

17. Т.Парсонстың пікірінше қайраткердің жалпы ережеге бағынуына немесе ерекше сәттерді ескеруіне қандай "ауыспалы әрекет түрлері" куә болады?А/. мақсатқа жету - орындаттыруВ/. аффективтік - бейрәсмиС/. әмбебап - тәжірибелікД/. ерекшелік - қосқабаттылық /диффузность/

18. Берілген тұжырым жеке даралықтар өзара байланыстары теорияларының қайсысына тән "Адамдар бір-бірімен өз тәжірибесі негізінде мүмкін пайдалар пен шығындарды есептей отырып өзара байланысқа түседі?А/. айырбас теориясыВ/. символикалық интеракционизмС/. этнометодологияД/. әсерлерді басқару теориясы

19. Берілген тұжырым жеке даралықтар өзара байланыстары теорияларының қайсысына тән, "Адамдар бір-бірімен жас шағында пайда болған үлгілер мен осы кезеңде басынан кешірген егестер әсерімен өзара байланысқа түседі?”А/. қайғы-қасірет тұжырымыВ/. символикалық интеракционизмС/. психосұрыптауД/. этнометодология

20. Әлеуметтендіру агенттеріне не жатады?А/. тұтыныстар, мүдделер, құндылықтарВ/. отбасы, қатарластары, мектеп, БАҚ

203

С/. сезім, ерік, еске сақтау және ойлау қабілеттері Д/. жынысы, жасы, мінезі, денелік құрылымы21. Әлеуметтендіру қай мезгілден басталады?

А/. адамның дүниеге келген уақытынанВ/. адамның мектепке барған уақытынанС/. кәмелетке толған уақытынанД/. толыққанды есейген уақытынан

22. Қай теорияға сәйкес, ауытқушылық себебі адамның дене дамуы ерекшелігі болып түсіндіріледі?А/. биологиялықВ/. аномияС/. психосұрыптауД/. стигматизация

23. Әлеуметтендіру теорияларының қайсысы, оны адамның танымдық мүмкіндіктерінің даму үрдісі ретінде айқындайды?А/. когнитивтікВ/. психосұрыптауС/. символикалық интеракционизмД/. мәдени бегделік

24. Ақша, билік, бедел сияқты әлеуметтік құндылықтарға жетудегі адамдар мүмкіндігі бірдей болмайтын жағдай қалай анықталады?А/. жаратылыстық айырмашылықВ/. әлеуметтік теңсіздікС/. әлеуметтік айырмашылықД/. жаратылыстық теңсіздік

25. Әлеуметтік стратификация теориясы жақтастарының көзқарастары бойынша әлеуметтік теңсіздік негізі неде ?А/. жеке меншіктің болуыВ/. билік үшін күресС/. таптық күресД/. қоғамдағы еңбек бөлінісі

26. Адамның нақты анықталған құқықтар мен міндеттерге сәйкес қоғамдағы жағдайын қандай түсінік көрсетеді ?А/. әлеуметтік мәртебеВ/. әлеуметтік аскрипцияС/. әлеуметтік рольД/. әлеуметтік - бедел

27. Бір әлеуметтік роль адамға қарама-қайшы талаптар қоятын жағдайды қандай түсінік бейнелейді?

204

А/. рольдік жинақВ/. рольдік егесС/. рольдік бұлқынысД/. жоғарыда аталғандардың барлығы.

28. Қоғамдық қорларды пайдалану арқылы нақты әлеуметтік тұтыныстарды қанағаттандыруға арналған мәртебелер мен рольдер жиынтығы қай түсінікпен белгіленеді?А/. әлеуметтік институтВ/. әлеуметтік ортаС/. басты жиынтықД/. рольдік жүйе

29. Қоғамдық-экономикалық формация теориясы шеңберінде қоғам қандай түрлерге бөлінеді?А/. ежелгі дүние, құл иленушілік, феодалдық, капиталистік, коммунистікВ/. христиан, мұсылман, конфуцианС/. аң аулау, жер шаруашылығы, өнеркәсіптіД/. дәстүрлі, қазіргі, жаңа

30. Отбасы және неке институтының ең бастапқы тұтынысы неде ?А/. ұрпақ жалғастыруВ/. қауіпсіздік пен әлеуметтік тәртіпС/. өмір сүруге қаражат табуД/. білім беру, мамандар даярлау

31. Отбасы және неке институтының негізгі қызметтері қандай?А/. бала тәрбиелеу, үлкендерге қамқор болуВ/. тамақ, киім, баспана табуС/. ережелер мен заңдарды қолдауД/. әлеуметтік үрдістерге жаңа құндылықтар әкелу

32. Білім беру институтының ең негізгі тұтынысы неде?А/. қауіпсіздік пен әлеуметтік тәртіпВ/. өмір сүруге қаражат табуС/. өмір мағынасын іздеу, рухани мәселелердіД/. білім, құндылықтар, тәжірибе беру.

33. Білім беру институтының заттық-мүліктік бейнесін не көрсетеді?А/. үй, баспанаВ/. фабрика, кеңсеС/. қоғамдық орындар мен ғимараттарД/. мектеп, университет, кітаптар

205

3 вариант1. Әлеуметтану қандай қызметтерді атқарады?

А/. танымдылық және әдістемелікВ/. социотехникалық және басқарушылықС/. диагностикалық және болжау қызметіД/. жоғарыда айтылғандардың бәрі.

2. Платонның ойынша "үлгілі мемлекет" азаматының қандай топқа жататынын не анықтау керек?А/. табиғи қабілеті мен дарыныВ/. жеке меншігінің болуыС/. биліктің болуыД/. шығу тегі

3. О. Конттың пікірінше адамзат ақыл-ойының дамуы неше танымдық сатыдан өтті?А/. теологиялық, метафизикалық, позитивтікВ/. мифологиялық, философия-этикалық, діни, азаматтық, әлеуметтікС/. идеалистік, материалистікД/. метафизикалық, диалектикалық

4. О.Конт өзінің теориясын қандай бөліктерге бөлді?А/. физика және метафизикаВ/. әлеуметтік статика және әлеуметтік динамикаС/. әлеуметтік құрылым және әлеуметтік қызмет

Д/. материалистік және эмпириокритицистік5. Социология өз зерттеуінде қандай әдістерді қолданады?

А/. жалпы логикалықВ/. теоретикалықС/. эмпириялықД/. жоғарыда көрсетілгендердің бәрі

6. Қандай теориялар макроәлеуметтануға жатады?А/. функционалистік және дау-жанжал теориясыВ/. символикалық интеракционизм және этнометодологияС/. айырбас теориясы мен психосұрыптау.Д/. адамгершілік даму теориясы және танымдық мүмкіндіктер даму теориясы

7. "Әлеуметтік тұтастық елдің көптеген азаматтарының құндылықтардың біртұтас жүйесіне табынуы негізінде пайда болады", - деген тұжырым қай теорияға тән ?А/. функционалистікВ/. символикалық интеракционизм және этнометодология

206

С/. дау-жанжал теориясыД/. айырбас теориясы

8. "Қоғамдық құрылым адамдардың бір тобының басқаларға үстемдігіне негізделген",- деген тұжырым қай теорияға тән?А/. дау-жанжал теориясыВ/. функционалистікС/. айырбас теориясыД/. жаңа феминизм

9. Қандай әдістер эмпириялыққа жатады?А/. сұрыптау, синтез, индукция, дедукцияВ/. абстрагирования, моделированияС/.нормативті-құндылық, социо-детерминистік, психологиялық, мәдени.

Д/. құжаттарды сұрыптау, бақылау, эксперимент, сұрау, тестілік сұрақтар10. Адамдар мінез-құлқын көзбен көріп және мұқият тыңдау

арқылы мақсатты түрде ақпарат жинау әдісі қалай деп аталады?А/. контент-сұрыптауВ/. әлеуметтік өлшемдік сұрақС/. эксперимент Д/. бақылау

11. Адамдар санасының жеке ерекшеліктері туралы терең және нақты ақпарат алуды қандай әдіс қамтамасыз етеді?А/. контент-сұрыптауВ/. анкеттік сұрақС/. әлеуметтік - өлшемдік сұрақД/. сұхбат

12. Әлеуметтік эксперименттің қандай түрлері белгілі?А/. бақылаудағы және бақылаусызВ/. далалық және зертханалықС/. шыни және үлгілі-бейнелік

Д/. жоғарыда аталғандардың барлығы13. Зерттеу объектісінің тікелей талдауға жататын

элементтердің жиынтығы қандай түсінікпен белгіленеді?А/. болжамВ/. басты жиынтық С/. таңдауД/. зерттеу пәні

14. Әдетте таңдау қандай жағдайда құрылады?207

А/. егер басты жиынтық 500 бірліктен көп болсаВ/. егер басты жиынтық 1000 бірліктен көп болсаС/. егер басты жиынтық 5000 бірліктен көп болсаД/. егер басты жиынтық 10000 бірліктен көп болса

15. Қандай әрекеттер әлеуметтік болып айқындалады?А/. басқа адамдарға бағытталған әрекеттерВ/. адамның кез-келген әрекетіС/. адамның мақсатты әрекетіД/. жоғарыда аталғандардың барлығы

16. М. Вебер әлеуметтік әрекеттің "үлгілі түрлерін" қандай негізде бөліп шығарды?А/. әрекеттегі саналы, пайдалы элементтер деңгейіВ/. қайраткердің өзіне және өзгелерге бағытталуыС/. әрекет іске асырылуының аймағы

Д/. әрекет заңдылығының түрлері17. Әлеуметтік байланыс өзін неде көрсетеді?

А/. әлеуметтік контактВ/. әлеуметтік өзара әрекетС/. әлеуметтік қатынастар

Д/. жоғарыда аталғандардың барлығы18. Берілген тұжырым жеке даралықтар өзара байланыстары

теорияларының қайсысына тән, "Адамдар бір-бірімен жазылмаған ережелер әсерімен өзара байланысқа түседі?"А/. айырбас теориясыВ/. символикалық интеракционизмС/. этнометодологияД/. әсерлерді басқару теориясы

19. Әлеуметтендіру түсінігі нені білдіреді ?А/. даралықтың биологиялық дамуыВ/. әлеуметтік орталық құндылықтар жүйесінің бұзылу үрдісіС/. адамның жеке даралық ретінде қалыптасуы мен дамуыД/. жеке адам жүйесіздігінің үрдісі

20. Әлеуметтендірудің психологиялық тетіктерге не жатады ?А/. имитация /жасанды қайталау/В/. текестік /идентификация/С/. кінә мен ар-ұят сезімдеріД/. жоғарыда аталғандардың барлығы.

21. Әлеуметтендіру қай мезгілде бітеді?А/. адамның дүниеден кеткен уақытынанВ/. мектепті бітірген уақытынан

208

С/. кәмелетке толған шағындаД/. толыққанды есейген уақытта

22. Әлеуметтендіру теорияларының қайсысы, оны адамның санасыз ұмтылыстарды бақылай білуге үйрену үрдісі ретінде анықтайды ?А/. когнитивтікВ/. психосұрыптауС/. символикалық интеракционизмД/. мәдени бөгделік

23. Қай теорияға сәйкес, ауытқушылқ себебі әлеуметтік ынталы мақсаттар мен оларға жету құралдары арасындағы алшақтық болып түсіндіріледі ?А/. биологиялықВ/. аномияС/. радикальды криминологияД/. стигматизация теориясы

24. Әлеуметтік стратификация дегеніміз не?А/. әлеуметтік жіктер жиынтығыВ/. әлеуметтік теңсіздікті түсіндіретін теорияС/. әлеуметтік жіктерді зерттеу әдісіД/. жоғарыда аталғандардың барлығы

25. Әлеуметтік топқа қандай мінездеме тән? А/. құрамының біртектілігі мен тұтастық В/. өз шегінің айқындалуы мен тұрақтылығы С/. ортақ мүдделерінің болуы және нақты әрекет түрлерін іске асыру қабілеті Д/. жоғарыда аталғандардың барлығы26. Адамның қоғамдағы жағдайына сәйкес мінез-құлқын қандай

түсінік көрсетеді?А/. әлеуметтік мәртебеВ/. әлеуметтік аскрипцияС/. әлеуметтік рольД/. әлеуметтік - бедел

27. Әлеуметтік мәртебелердің қандай түрлері бар?А/. негізгі және негізгі емес мәртебеВ/. жас ерекшелігі және отбасылық мәртебеС/. оған берілген және өз қолымен жеткен мәртебеД/. жоғарыда аталғандардың барлығы,

28. Әлеуметтік ортаның ең ірі бөлшегі не болып табылады?А/. әлеуметтік институт

209

В/. әлеуметтік топС/. әлеуметтік тапД/. қоғам

29. Қоғамды жаңғырту /модернизация/ өзіне қандай үрдістерді қосады?А/. нарық пен өнеркәсіптік дамудың жеделдеуіВ/. қалаға көшу /урбанизация/ мен мемлекеттік аппараттың күшеюіС/. жеке бостандықтар мен демократиялық үрдістердің өркендеуіД/. жоғарыда аталғандардың барлығы

30. Адамзат басына тұқымдық қасірет әкелетін не?А/. ретсіз некелік қатынастарВ/. қан араласушылыққа тыйым салуС/. адамзаттық рулық қауымға өтуіД/. отбасының пайда болуы

31. Әлеуметтік институт ретінде отбасы негізі неде?А/. некеВ/. қандас туыстықС/. бала асырап алу

Д/. жоғарыда аталғандардың барлығы32. Білім беру институтының негізгі қызметтері қандай?

А/. балалар тәрбиелеу, оларға қамқорлық жасауВ/. заңдар мен ережелерді қолдауС/. оқыту мен тәрбиелеуД/. жоғарыда аталғандардың барлығы.

33. Білім беру жүйесінің құрылымдық элементтері не болып табылады?А/. бастауыш мектепВ/. орта мектепС/. жоғары мектепД/. жоғарыда аталғандардың барлығы

34. Қазақстанда қандай білім жүйесі бар? А/. мемлекеттік В/. жеке С/. діни

Д/. жоғарыда аталғандардың барлығы.

210

ЭКОНОМИКАЛЫҚ СОЦИОЛОГИЯ ПӘНІНЕН ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ

I вариант

1. Экономикалық әлеуметтану пәніа/. қоғамның әлеуметтік жіктелуін зерттейдіб/. экономикалық дамудың әлеуметтік аспектілерін зерттейдів/. экономикалық дамудың жалпы заңдарын зерттейдіг/. экономикалық өзгерістерді зерттейді

2. Экономикалық әлеуметтану пәнінің зерттеу әдістеріа/. анкеттік сұрау әдістеріб/. бақылау әдістерів/. құжаттарды сұрау әдістеріг/. жоғарыдағылардың бәрі

3. Адамның қоғамдағы мәртебесі мен оның мүліктік жағдайының өзара байланыстарын тұжырымдаған ойшыл кім ?а/. О.Контб/.Э.Дюркгеймв/. К.Маркс, М.Вебер

4. Экономикалық мәдениет дегеніміз не ?а/. ұлттық құндылықтардың ұрпақтарына берілу үрдісіб/. экономикалық қарым-қатынастар тәжірибесів/. өнеркәсіп орындарын ашуг/. әр түрлі іскерлік ойындар ұйымдастыру

5. Еңбеккерді өз еңбегінің жемісіне қызықтыру қажеттігін ғылыми тұжырымдаған зерттеуші кім ?а/. О.Контб/. М.Вебер, Э. Дюркгеймв/. Т.Парсонс, Р.Мертонг/. Ф. Тейлор

6. Адам еңбегін технико-технологиялық құралдармен алмастырудың өнеркәсіптік тиімділігін дәлелдеуге бағытталған ғылыми тұжырыма/. техноцентристік тұжырымб/. антропоцентристік тұжырым

7. Адам еңбегінің биологиялық және әлеуметтік қорларын жұптастырып көрсету қажет I. биологиялық қорлар А. түсінік, талпыныс, еліктеуII. әлеуметтік қорлар Б. реакция, ұғымдылық, ысылғандық

211

а/. I -Б II-А б/. I -А II-Б8. Адам денсаулығына әсер ететін санитар-гигиеналық

факторлара/. өнеркәсіп орнының эстетикалық көркемдеуіб/. техникалық қауіптілік мүмкіндігів/. вибрация, жұмыс орнының ластығы, салқын тиіп ауру қаупі

9. Еңбеккерді әлеуметтік-психологиялық даралық ретінде зерттеу тұжырымдамасының негізін қалаған кім ?а/. Н. Смелзерб/. Э. Мейов/. Г. Гарфинкельг/. Р. Парк

10. Ф.Тейлордың пікірінше адам өзінің діни, саяси, адамгершілік құндылықтарына/. өнеркәсіп қақпасының сыртында қалдыру қажетб/. кәсіпорын ұжымына белсенді негіздеуге тырысу қажет

11. Ақысы көп жұмыс іздейтін жұмысшы күшінің еркіндігі мен икемділігінен туындайтын жұмыссыздық қалай деп аталады ?а/. фрикциялық жұмыссыздықб/. циклдық жұмыссыздықв/. құрылымдық жұмыссыздық

12. Тиісті білімі немесе әзірлігі жоқ еңбек қорларының тым көбеюі әсерінен пайда болатын жұмыссыздық қалай аталады ? а/. фрикциялық жұмыссыздықб/. циклдық жұмыссыздықв/. құрылымдық жұмыссыздық

13. Әлеуметтік инфрақұрылым дегеніміз не ?а/. Адам тұтынысын қанағаттандыратын табиғи құрылымдарб/. Адам тұтынысын қанағаттандыратын жасанды құрылымдар

14. Әлеуметтік инфрақұрылым термині ғылымға қашан енді ?а/. Х1Х ғ. аяғыб/. ХХ ғ. 40-50 ж.ж.в/. ХХ ғ. аяғы

15. Адамдардың тұрмыс деңгейі немен анықталады ?а/. елде салынған құрылыстарменб/. қоғам мүшелері тұтынатын тауарларменв/. елдің қорғаныс қабілетіменг/. бай адамдардың қайырымдылық істерімен

16. Қалаларды өнеркәсіптік және тұрғылықты зоналарға бөлу идеяларын тұңғыш көтерген зерттеушілер?

212

а/. Э. Мейо, Р. Паркб/. Г. Гарнье, Э. Ховардв/. Н.Смелзер, Г. Мид

17. Қала құрылымдаушы факторлара/. балабақша, институт, мектепб/. өнеркәсіп, байланыс, көлікв/. әлеуметтік қорғау, құқық қорғау органдары

18. Көші-қон үрдісі қала құрылымына ең алдымен әсер етедіа/. әлеуметтік егестер туындауынаб/. еңбекке қабілетті тұрғындардың кәсіби құрылымынав/. демалу, көңіл көтеру орындарының көбеюіне

19. Ресейде шаруалардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын зерттеу негізін қалаған кім ?а/. Столыпин Д.А.б/. Энгельгорут А.Н.в/. Чернов В.М.

20. Неміс ғалымы Ф. Теннистің пікірінше ауыл тұрғындарының әлеуметтік мәдени түсініктері қандай негізде құрылады ?а/. жалпы адамзаттық, зиялы негіздеб/. дәстүр, салт негізінде

21. Ауыл тұрғындары арасында шаруашылық жүргізу әдістері негізінен қалай топтасады?а/. кәсіби бірлік, түсініктік негіздеб/. туыстық, отбасына қажеттілік негізінде

22. Фермер шаруашылықтың қай түріне жатады?а/. ұжымдық шаруашылықб/. мемлекет үлесі бар біріккен шаруашылықв/. жеке шаруа қожалығы

23. Жер ерекшелігінің табиғи-жаратылыстық кейпін адам қолымен өзгертіп жетілген өнеркәсіптік, ауылшаруашылық түрге айналдыру қажеттігін жақтайтын теория

а/. консервационизм теориясы б/. экологизм теориясы в/. утилитаризм теориясы24. Адамдардың ортақ әлеуметтік-экономикалық мақсаттарға

қол жеткізу үшін ерікті түрде әлеуметтік бірлікте жұмыс істеуіа/. тәуелділікб/. меншікв/. бәсекег/. ынтымақтастық

213

25. Адамдардың әлеуметтік өмірі мен мәртебесін үлкен өзгеріске түсіретін, мемлекет меншігіндегі мүліктерді сату үрдісіа/. инвестиция салуб/. жекешелендірув/. ұжымдастыруг/. экономикалық қорлану

26. Социализация үрдісі дегеніміз не ?а/. адамның мүлік жинауыб/. адамның оқу-тәжірибе жинауыв/. қоғамның даму үрдісі

27. Қоғамның, саяси, әлеуметтік-экономикалық өмірінде әйелдер белсенділігін көтеруге бағытталған қоғамдық қозғалыс қалай деп аталады ?а/. саяси партияларб/. азаматтық қозғалыстарв/. феминистік қозғалысг/. қоғамдық саяси ұйымдар

28. Отбасының экономикалық қызметіа/. саяси оқиғаларға бірлесіп қатысуб/. бала тәрбиесів/. бірлесіп меншік жинап, шаруашылық жүргізуг/. бір қызметте істеу

29. Отбасының қай түрі нарықтық қатынастар жағдайында орын ауыстырып отыруға ыңғайлы?а/. нуклеарлық отбасыб/. кеңейтілген отасы

30. Майорат құқығы нені білдіреді ?а/. меншіктің кіші ұл балаға мұраға қалуыб/. меншіктің балалар арасында тең бөлінуів/. меншіктің үлкен ұл балаға мұраға қалуыг/. экономикалық қорлану

31. Американ социолог-маманның К.Линдблом пікірінше Үкімет көмегіне сүйенген нарықтық-экономикалық жүйе қалай деп аталады ?а/. дәстүрлі жеке кәсіпкерлік жүйесіб/. үкімет субсидия жасап отыратын кәсіпкерлік жүйесів/. мемлекеттік кәсіпкерлікг/. жоспарлы экономика

32. Трансұлттық корпорация дегеніміз не ?214

а/. бір өнім түрін шығаратын ірі фирмаб/. кәсіпорындар одағыв/. бірнеше елдерде жұмыс істейтін фирмалар бірлестігі

33. Американ социолог-маманы Киндлебергер шет елдерде жұмыс істейтін кәсіпорындардың үш түрін көрсетті. Осылардың ішінде өзі барған елдің шикізат қорын пайдаланып, тез пайда табуға бағытталғаны қайсысы ?а/. шет елде жұмыс істейтін мемлекеттік кәсіпорынб/. трансұлттық корпорацияв/. осы елде құрылып, басқа елдермен жұмыс істейтін кәсіпорын

II вариант1. Қоғам түрлері мен энергия көздерін жұптастыр

А. қарапайым қоғам I атом энергиясыБ. дәстүрлі қоғам II жел, су электр күшіВ. өнеркәсіпті қоғам III жануарлар күшіГ. постөнеркәсіпті IV адамның қол күшіа/. А-I, Б-II, В-III, Г-IVб/.А-II, Б-III, В-IV, Г-Iв/. А-III, Б-IV, В-II, Г-Iг/. А-IV, Б-III, В-II, Г-I

2. Модернизацияның екі түріне тән белгілерді жұптастырА. органикалық модернизацияБ. органикалық емес модернизацияI. елдің өз күш-қуатына сүйеніп дамуыII. елдің сыртқы технологиялық көмек арқасында дамуыа/. А-I, Б-IIб/. А-II, Б-I

3. Социологтар пікірінше жаңа идеялар мен технологиялар дамуы үшін, осыған қоғамның қанша пайызы даяр болуы қажет ?а/. 25%-30%б/. 15%-20%в/. 35%-40%

4. Қоғамның экономика-технологиялық тоқырауға ұшырау үрдісін қандай ұғым бейнелейді ?а/. прогрессб/. регрессв/. эволюция

215

5. Бірлесіп шаруашылық құратын адамдар тобы трибтер қандай негізде құрылады ?а/. әлеуметтік жіктелік негізіндеб/. кәсіби бірлік негізіндев/. туыстық негізде

6. К.Маркс формациялық теориясындағы қоғамдарды жіктеу негізіне қандай түсініктер алынған ?а/. өнеркәсіп тәсілі мен меншік түріб/. саяси басқару нысаныв/. қоғам мүшелерінің саны

7. Американ социолог-ғалымы К.Кларк экономиканы үш секторға бөлді. Ауыл шаруашылығы мен өндіруші өнеркәсіп қай түрге жатады ?а/. бастапқыб/. қосымшав/. жоғарғы

8. К.Кларк пікірінше сәйкес қызмет көрсету экономиканың қай секторына жатады ?а/. бастапқыб/. қосымшав/. жоғарғы

9. Американ-социолог ғалымы Д.Белл теориясындағы қарапайым қоғамға тән эгалитаризм нені білдіреді ?а/. шағын бірлестікб/. қандас туыстықв/. саяси, экономикалық, әлеуметтік теңдікг/. еңбек бөлінісінің жоқтығы

10. Урбанизация түсінігі нені білдіреді ?а/. адамдардың бір аймақта орын ауыстыруыб/. адамдардың басқа аймаққа көшуів/. адамдардың ауылдан қалаға көшуі

11. Экономикалық әлеуметтануда дәстүрлі басқару құрылымы қалай деп аталады ?а/. сызықтық құрылымб/. штаб құрылымы

12. 1970ж. А.Тоффлер енгізген уақытша жұмыс топтарынан тұратын құрылымды басқаруды бейнелейтін термин?а/. адхократияб/. бюрократия

216

в/. меритократия13. Экономикалық басқару жүйесіндегі менеджер түсінігі

нені білдіреді ?а/. мемлекеттік кәсіпорынның басшысыб/. кәсіпорынның белгілі бір бөлігін басқаратын білікті маманв/. компания мақсатын, стратегиясын жасайтын басшы

14. Экономикалық басқару жүйесіндегі контрибьютер түсінігі нені білдіреді ?а/. мемлекеттік кәсіпорынның басшысыб/. кәсіпорынның белгілі бір бөлігін басқаратын білікті маманв/. компания мақсатын, стратегиясын жасайтын басшы

15. Социологтар пікірінше менеджмент ұлт дәстүрімен анағұрлым мықты байланыста болған сайын…а/. экономика тоқырайдыб/. экономика қалыпты дамидыв/. экономика эффективті дамиды

16. Американ социолог-ғалымы Э.Мэйо пікірінше кәсіпорынның әлеуметтік ұйымдастырылуы бұл…

а/. ортақ мақсат б/. билік жүйесі в/. қызмет бөлінісі г/. жоғарыдағының барлығы17. О. Шкаратан пікірінше еңбек ұжымында…

а/. ресми қарым-қатынасб/. бейресми қарым-қатынасв/. екеуі де болады

18. Экономикалық қарым-қатынастарда қолданылатын басшылық және бейресми жетекшілік ұғымдарын жұптастырА. басшылықБ. жетекшілік I адамдарды бағындырудың әлеуметтік-психологиялық үрдісіII адамдарды бағындырудың әкімшілік құқықтық үрдісіа/. А-I, Б-IIб/. А-II, Б -I

19. Американ социолог-ғалымы К.Левин өнеркәсіпте басқарудың үш түрін көрсетті. Бағыныштылар іс-әрекетіне

217

араласпай, оларға стратегиялық бағыт беріп мойындарына жауапкершілік жүктеу басқарудың қай түріне жатады ?а/. авторитарлықб/. демократиялықв/. анархиялық

20. К.Левин пікірінше бағыныштылар бастамасын қолдау, шешім қабылдауда олармен келісіп отыру басқарудың қай түріне жатады ?а/. авторитарлықб/. демократиялық

в/. анархиялық21. Орыс социолог-ғалымы А.Кравченко пікірінше

әлеуметтік институттардың бес түрі бар. Адамдардың әлеуметтік тәртіп пен қауіпсіздікке тұтынысын қайсысы қамтамасыз етеді ?а/. отбасы және неке институтыб/. саяси институттарв/. экономикалық институттарг/. білім институттарыд/. діни институттар

22. Адамдардың рухани ізденіске тұтынысын қандай әлеуметтік институт қамтамасыз етеді ? а/. отбасы және неке институтыб/. саяси институттарв/. экономикалық институттарг/. білім институттарыд/. діни институттар

23. Адамдардың әлеуметтендіру үрдісін қандай әлеуметтік институт қамтамасыз етеді ?а/. отбасы және неке институтыб/. саяси институттарв/. экономикалық институттарг/. білім институттарыд/. діни институттар

24. Кеңестер Одағында еңбекті ғылыми ұйымдастыруды жақтаушылар қозғалысы қай уақытта пайда болды ?а/. 1920 ж.б/. 1940 ж.в/. 1960 ж.г/. 1980 ж.

218

25. Еңбек орнында адамға әсер етуші температура, ылғал, жарық берілуі мәселелерін зерттеген социолог кім ?а/. Ф. Тейлорб/. О. Шкаратанв/. А. Файоль

26. Рекреация термині нені білдіреді ?а/. еңбек адамына қатысты қолданылатын профилактикалық емдеу шараларыб/. адамға еңбек қауіпсіздігін түсіндірув/. адамды кәсіби даярлау

27. Американ социолог-маманы К.Линдблом қазіргі экономикалық жүйелердің төрт түрін бөлді. Соның ішінде баға сұраныс арқылы қатал, заңмен реттелетін жүйе қалай аталады ?а/. дәстүрлі жеке кәсіпкерлік жүйесіб/. үкімет субсидия жасап отыратын кәсіпкерлік жүйесів/. мемлекеттік кәсіпкерлікг/. жоспарлы экономика.

28. Н.Смелзер пікірінше трансұлттық корпорациялар өзі барған елдің мәдени дәстүрін…а/. мойындайды, қаржыландырадыб/. мойындамайды, жәй демеушілік көрсетеді

29. Американдық социолог Л.Уорнер пікіріне сәйкес өз еңбегімен байлыққа қол жеткізген меншік иелері мен кәсіпкерлер қай топқа жатады ?а/. ең жоғарғы топб/. жоғарғы топв/. жоғарғы-орта топг/. орта топд/. төменгі топе/. ең төменгі топ

30. Американдық экономист М. Уоттс пікірінше жеке адамның материалдық жағдайының жақсаруына ең алдымен не әсер етеді ?а/. мемлекеттік әлеуметтік көмекб/. оның меншігінен түсетін табысв/. оның жалақысы

31. Тұтынушылар табысының орта деңгейі нарықтарда сатылатын тауарлардың бағасының қанша пайызын айқындайды ?

219

а/. 20%-30%б/. 40%-50%в/. 50%-60%

32. Мемлекет нарықтық экономикадағы бәсекелестікті қандай заң көмегімен қорғайды ?а/. салықтар туралы заңб/. кәсіпкерлік туралы заңв/. монополияға қарсы заңг/. бюджет туралы заң

33. Американдық экономист М.Уоттс пікірінше еңбек өнімділігін арттыруға бағытталған шаралар ішіндегі кәсіпорын үшін ең тиімдісі не ?а/. жас мамандар қабылдауб/. арзан еңбек күшін пайдаланув/. өз жұмысшыларын қайта кәсіби даярлықтан өткізу.

III вариант

1. Экономикалық әлеуметтанудың негізгі зерттеу бағытыа/. қоғамдағы әлеуметтік теңсіздікб/. әлеуметтік өмірдің экономикалық аспектілерів/. саясат пен экономика байланыстары

2. Экономикалық әлеуметтану жеке ғылыми сала ретінде қай елде қалыптасты ?а/. ХХ ғ. 20-30 жж Кеңестер Одағыб/. ХХ ғ. 30-40 жж. Европа елдерів/. ХХ ғ. 50-60 жж. АҚШ

3. Экономикалық ғаламдастыру мен коммуникация мәселелерін зерттеу экономикалық әлеуметтану дамуының қай кезеңіне тән ?а/. қалыптасу кезеңіб/. салыстырмалы макрозерттеу кезеңів/ жаңа экономикалық теориялар кезеңі

4. Төмендегі экономикалық әлеуметтану теориялары мен олардың негізін қалаушы ғалымдарды жұптастырА. адамгершілік экономика I К. ПаланьиБ. экологиялық ағым II А. СтингкомВ. рационалды әрекет III Дж. КоулменГ. социоэкономика IV А. Этциони

220

а/. А-I, Б-II, В-III, Г-IVб/. А-II, Б-III, В-IV, Г-Iв/. А-III, Б-IV, В-I, Г-IIг/. А-IV, Б-I, В-II, Г-III

5. Анкеттік сұрақтағы коммерциялық зерттеу мен әлеуметтік зерттеу айырмашылығы неде ?а/. коммерциялық зерттеуде жарнама болуыб/. әлеуметтік зерттеуде сұрақтар көп боладыв/. екеуі де дұрысг/. айырмашылығы жоқ

6. Капиталистік экономикалық жүйенің алғашқы қалыптасу кезеңін зерттеген өте құнды еңбек "Капиталдың" төл иесі кім ?а/. Ф. Энгельсб/. К.Марксв/. В.Ленинг/. М. Вебер

7. Экономикалық-әлеуметтік өмірдегі кәсіпкерге тән ауқымды анықтама қандай ?а/.өзінің және басқаның қаржысын игеріп, көбейтетін тұлғав/. мемлекеттік қаржыны игеруші

8. Американ социолог-ғалымы Н.Смелзер қазіргі АҚШ экономикалық жүйесін қалай деп атады ?а/. мемлекеттік-монополистік капитализмб/. корпоративтік капитализмв/. еркін нарық жүйесі

9. Американ социолог-маманы К.Линдблом қазіргі экономикалық жүйелердің төрт түрін бөлді. Ең алдымен басшылыққа тұтынушылар мүддесін алатын жүйе қалай деп аталады ? а/. дәстүрлі жеке кәсіпкерлік жүйесі б/. үкімет субсидия жасап отыратын кәсіпкерлік жүйесі в/. мемлекеттік кәсіпкерлік г/. жоспарлы экономика.

10. Американ социолог-ғалымы Н.Смелзер көрсеткен демалыс уақытын өткізу шараларын жұптастырА. байлар I мәдени шараларға көп баруБ. орташалар II спорттық жарыстарға көп баруВ. кедейлер III көбіне парктерде демалуа/. А-I Б -II В-III

221

б/. А-II, Б-III, В-Iв/. А-III, Б-I, В-II

11. Н.Смелзер пікірінше бүкіләлемдік экономикалық ғаламдастырудағы АҚШ пен Ұлыбритания ролі қандай ?А. АҚШ I қаржылай қарыз беру басымдығыБ. Ұлыбритания II тікелей инвестиция салу басымдығыа/. А-I, Б-IIб/. А-II, Б-I

12. Американдық социолог Чазе-Дуни пікірінше экономикалық қанауды тежейтін адамдар бірлестігі қандай ?а/. әлеуметтік топб/. саяси партияв/. кәсіпкерлер бірлестігіг/. кәсіподақ

13. Инвестиция ең алдымен өзі салынған елдің қай саласын дамытады ?а/. әлеуметтік саласынб/. саяси басқарудыв/. қызмет көрсету мен коммуникация саласынг/. мәдени саласын

14. Американдық социолог Э.Мейо зерттеулерді көрсеткендей еңбек ұжымында орын алатын әлеуметтік-психологиялық проблемаларды шешу еңбек өнімділігін қанша пайызға өсіреді ?а/. 3%-8%б/. 8%-18%в/. 18%-25%

15. Орыс социолог ғалымы В.А.Ядов зерттеулері көрсеткендей еңбек өнімділігі үшін ең эффективті қай жас ?а/. 20-30 жасб/. 30-40 жас в/. 40-45 жасг/. 45 тен жоғары

16. Халық шығындары мен өндіріс деңгейі төмендеп, ел тоқырауға ұшыраған кезде болатын жұмыссыздық түрі қалай деп аталады ?а/. фрикциялық жұмыссыздықб/. циклдық жұмыссыздықв/. құрылымдық жұмыссыздық

222

17. Американ социологтары зерттеулері бойынша, дамыған қоғамдарды ең көп сұранысқа ие еңбек түрлері қандай ?а/. ауыл шаруашылығы мамандарыб/. өнеркәсіп жұмысшыларыв/. қызмет көрсету аймағындағы кәсіп түрлері

18. Американдық социолог Браверман пікірінше еңбектен жатсынудың әлеуметтік себебі неде ?а/. басшыны жек көруб/. өз еңбегін қажетсіз деп санаув/. еңбекті әлеуметтік қорғау әлсіздігіг/. жоғарыдағылардың барлығы

19. Еңбек ұжымын басқарушыға түсетін психологиялық қиындықтар қандай ?а/. қарама-қайшы талаптарды шешуб/. дәлелсіз шешімдер қабылдауға тура келув/. қарауындағыларға әсерсіз болуг/. жоғарыдағылардың барлығы

20. Социологтар пікірінше өнеркәсіп ұйымында әлеуметтік топтың төрт түрі бар. Адамдардың біліктілігіне қарай топтасуы қай түріне жатады ?а/. демографиялықб/. кәсібив/. өзара қарым-қатынастықг/. мақсаттық

21. Американдық социолог Л. Уорнер жіктеуіне сәйкес қызметкерлер мен білікті жұмысшылар қай топқа жатады ?а/. ең жоғарғы топб/. жоғарғы топв/. жоғарғы-орта топг/. орта топд/. төменгі топе/. ең төменгі топ

22. Осы Л.Уорнер жіктеуіне сәйкес жаңа байыған нувориштер қай топқа жатады ? а/. ең жоғарғы топб/. жоғарғы топв/. жоғарғы-орта топг/. орта топд/. төменгі топе/. ең төменгі топ

223

23. Американдық социолог С.Берглас енгізген "Жетістік синдромы" қандай ұғым береді ?а/. кәсіби біліктілікб/. нарықты сезе білув/. кәсіпкерлік авантюра

24. БҰҰ экономикалық комиссиясы бекіткен кедейлік деңгейі орта ұлттық кірістің қанша пайызын құрайды ?а/. 30%-50%б/. 50%-55%

25. Әлеуметтік-экономикалық байланыстар түрін жұптастырА. ұлт I кеңістік байланысБ. отбасы II генетикалық байланысВ. білім III қызметтік байланыса/. А-I, Б-II, В-IIIб/. А-II, Б-III, В-Iв/. А-III, Б-I, В-II

26. Әлеуметтік-экономикалық шаралардың белгілі бір жылдар шеңберін қамтыған экономикалық даму жоспарына қатал бағынуы қандай экономикалық жүйеге тән ?а/. нарықтық экономикаб/. әкімдік-әміршілдік экономика

27. Адамдардың қайта кәсіби даярлықтан өтуіне көмектесетін мемлекеттік мекеме…а/. әлеуметтік қамсыздандыру органыб/. еңбек биржасыв/. аймақтық әкімшілік

28. Экономиканың әлеуметтік себептерін ашуға арналған тұңғыш еңбек 1776 ж. шыққан "Елдер әл-ауқатының табиғаты мен себептерін зерттеу" кітабының төл иесі кім ?а/. Т.Морб/.И.Кантв/. А. Смит

29. Үкіметтің нарықтық экономикадағы ролін айқындауға арналған "Ортақ игілік" ұғымы нені білдіреді ?а/. көптеген адамдар тұтынысыб/. мемлекет тұтынысыв/. мемлекет пен азаматтар өмір сүру қажеттіліктері

30. Қазіргі өркениетті елдерде кеңінен қолданылатын, қоршаған ортаны қорғауға бағытталған экономикалық механизм…

224

а/. кәсіпорынға айып салуб/. арнайы экологиялық салық салув/. шығарылатын ластаушы зат мөлшері көрсетілген лицензия алу

31. Экономикалық теорияға сәйкес көптеген елдердің әлеуметтік сақтандыру жүйесі қалай қаржыландырылады ?а/. мемлекет қаржыландырадыб/. демеушілер қаржыландырадыв/. жоғарыдағы екеуі де

32. Американдық экономист Роберт М. Данн пікірінше техника-технологиялық жаңалықтар, нарықтық бәсекенің…а/. дамуына әкеледіб/. тоқырауына әкеледі

33. Шетелден технология сатып алу, мамандар шақыру, инвестиция тарту мен кредиттер алу модернизацияның қай түріне тән ?а/. органикалық модернизацияб/. органикалық емес модернизация

34. Елдің жекелеген салаларына кезек-кезектен бірқалыпты, тұрақты өзгерістер енгізу қоғамдық даму үрдісінің қай түріне тән ?а/. революцияб/. реформав/. модернизация

225

ӘЛЕУМЕТТАНУ ТАРИХЫ ПӘНІНЕН ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ

1 вариант1. Әлеуметтанудың жеке ғылым саласы ретінде негізін қалаған ойшыл кім ?

а/. М. Веберб/. Э.Дюркгеймв/. О.Контг/. Г.Спенсер

2. О. Конттың пікірінше, қазіргі уақытта адамзат ақыл-ойы өз дамуының қай кезеңін бастан кешіруде ?а/. теологиялық кезеңб/. метафизикалық кезеңв/. позитивтік кезең

3. Ломбер Кетле пікірінше әлеуметтік құбылыстар.а/. жаңадан пайда болып отырадыб/. қайталанып отыру заңдылығына ие

4. Д.С. Милль пікірінше әлеуметтік қарым-қатынас.а/. кездейсоқ әрекеттер жиынтығыб/. адамдар ұйымдарының саналы әрекеттерів/. жеке адамдар байланыстары

5. Г.Спенсер пікірінше қоғам дамуы қандай циклдерден тұрады ?а/. даму мен күйреуб/. үздіксіз дамув/. жағырафиялық орын алмасу

6. К.Маркстің қоғамдық-экономикалық формация теориясына сәйкес адамзат қоғамы дамуының ең шыңы қай формация ?а/. алғашқы қауымдықб/. құл иеленушілікв/. феодалдықг/. капиталистікд/. коммунистік

7. Л. Гумплович тайпаларды әлеуметтік топтардың қай түріне жатқызды ?а/. күрделіб/. қарапайым

8. Г. Ратценхофер ойынша қоғамның үрдістерді реттеуші фактор не?а/. топтық мүддеб/. мемлекет мүддесі

226

в/. адамның ішкі мүддесі9. У. Самнер пікірінше әлеуметтік теңсіздік…

а/. әлеуметтік күрес нәтижесіб/. қоғамның жаратылыстық жағдайыв/. кейбір адамдар жалқаулығының нәтижесі

10. А.Смолл пікірінше әлеуметтік егестердің бастапқы тасушылары…а/. мемлекет пен оның органдарыб/. әлеуметтік топтар мен институттарв/. жеке адамдар

11. Л.Уорд пікірінше адамға тән негізгі әлеуметтік сұраныс…а/. рахат алуды күшейту мен қасіретті азайтуб/. ұйымдасып өмір сүруге бейімділікв/. басқаларды аяу мен қолдау

12. Ф.Гиддинс пікірінше әлеуметтік мінез-құлықты қоғамдағы басқа саяси, экономикалық, діни мінез-құлық түрлерінен ерекшелендіретін сана, бұл…а/. құқықтық санаб/. саяси санав/. ру, туыстық санаг/. қоғамдық сана

13. У.Мак-Дугалл енгізген сыртқы әлеуметтік орта өзгерістеріне адам реакциясын көрсететін ұғымды көрсета/. афференттік /қабылдаушы/ арнаб/. эфференттік /қозғаушы / арна

14. Француз социолог-ғалымы Ф. Тард ойынша тарихи үрдістің қозғаушы күші болып табылатын жойылмайтын психикалық ұмтылыс…а/. еліктеуб/. қабылдаув/. сенуг/. жақсы көру

15. Француз социолог-ғалымы Г.Лебон ойынша еуропа қоғамында тобыр белсенділігі кезеңі қай уақытта қалыптасты ?а/. Х1Х ғ басыб/. Х1Х ғ. аяғы мен ХХ ғ. басыв/. ХХ ғ. екінші жартысы

16. Психосұрыптау теориясының негізін қалаушы З.Фрейд адам дамуындағы екі ғаламдық инстинктті көрсетті. Агрессия, өлім, жою инстинктісін қалай деп атады ?

227

а/. эросб/. танатос

17. З.Фрейд ойынша адамдарды бірлесіп өмір сүру ережелерін /мыс: құқық, мораль/ жасауға мәжбүр еткен сезім не ?

а/. кінә мен қорқыныш сезімі б/. басқаларды құрметтеу сезімі в/. сүйіспеншілік пен пайда сезімі18. З.Фрейд жауыздық, қирату мен күш қолдануға санасыз

ұмтылатын адамдар тобын қалай деп атады ?а/. тобыр /толпа/б/. бұқара /масса/

19. В.Парето ойынша адам өмірінде ақыл мен сезімнің қайсысы басты болады ?а/. ақыл бастыб/. сезім басты

20. В.Парето адамдардың өз шыни мақсаттары мен іс-әрекеттерін идеология көмегімен жасыруын қалай деп атады ?а/. деривацияб/. манипуляцияв/. резидум

21. Неміс социолог-ғылыми В.Дильтея қоғамның рационалды /пайда/, мақсатты дамуына күмән келтірді. Себебі…а/. адамзат дамуы сезімдік факторларға негізделгенб/. адамзат дамуы қасиетті күштер әсеріненв/. адамзат дамуын бақылау мүлдем мүмкін емес

22. Екі ұлы ойшыл К.Маркс пен Г.Зиммель адамның өз еңбегінен жатсыну /отчуждение/ құбылысын зерттеді. Олардың пікірін жұптастырА. К. Маркс I жатсыну мәдени-психологиялық үрдісБ. Г.Зиммель II жатсыну әлеуметтік-экономикалық үрдіса/. А-I, Б -IIб/. А-II, Б-I

23. Неміс социолог-ғалымы Ф.Теннистің тарихи үрдіс тұжырымдамасы ұғымдарын жұптастырА. қауым I шарт, саясат, қоғамдық пікірБ. қоғам II келісім, дәстүр, діна/. А -I, Б-IIб/. А-II, Б-I

228

24. Л.Фон Визер әлеуметтік құрылымдардың төрт тобын бөліп шығарды. Мемлекет, шіркеуді осы топтардың қайсысына жатқызды ?а/. нақты тобырб/. абстрактылы тобырв/. әлеуметтік ұжымг/. абстрактылы ұжым

25. Француз социолог-ғалымы Э.Дюркгейм қоғам түсінігін зерттеуде екі ағым тудырды. Осыларды жұптастыр.А. натуралистік ағым I қоғам табиғат бөлшегіБ. әлеуметтік реализм II қоғам өз алдына жеке, табиғат еркінен тыс пайда болған құрылыма/. А-I, Б-II б/.А-II, Б-I

26. Э. Дюркгейм пікірінше барлық қоғамдарда кездесетін қылмыс бұл адамзат жай-күйінің… а/. қалыпты жағдайы б/. шектен шыққан өрескелдік в/. өте кауіпті ағым27 Неміс социолог-ғалымы М.Вебер анықтамасына сәйкес

әлеуметтану бұл…а/. қоғам, әлеуметтік құрылымды зерттейдіб/. мемлекет, адамдар ұйымдарын зерттейдів/. адамдар мінез-құлқының бастамасы үлгілі түрлерді зерттейді

28. М.Вебер пікірінше әлеуметтік әрекеттің ең басты екі белгісі қандай ?а/. күш қолдану мен сендіруб/. үгіттеу мен назар аудармаув/. субъективті мағына мен басқаларға бағытталу

29. Орыс социолог-ғалымы П.Сорокин әлеуметтану ғылымын үш теориялық бөлікке бөлді. Соның ішінде қоғамдық өмір эволюциясы теориясын зерттеу бөлімі қайсысы ?а/. әлеуметтік сұрыптауб/. әлеуметтік механикав/. әлеуметтік генетика

30. ХХ ғ. пайда болған эмпириялық әлеуметтану екі ағымға бөлінеді. Біреуінің мақсаты қоғам өмірінің жекелеген аймақтары турасында ғылыми білім жүйесін жасау. Осы мақсат қай ағымға тән ?а/. академиялық ағым

229

б/. қолданбалы ағым31. Американ социологтар У.Томас пен Ф.Знанецкий жеке адам

типологиясын жасады. Жеке бастамалары бір-бірімен әлсіз байланысқан, өз тұғыры жоқ адамды қай түрге жатқызды ?а/. мещанинб/. богемв/. интеллект

32. Р.Парк пікірінше адамның көш-қон /миграция/ үрдісі қоғамдық тәртіптердің қай түріне жатады ?а/. саясиб/. экономикалықв/. экологиялық

33. Қазіргі заманғы қай әлеуметтанулық теория ірі қалалар мен қала жүйелерін адамдардың биологиялық, мәдени, шаруашылық ерекшеліктері ескерілген биотикалық зоналарға бөлуді ұсынды ?а/. функционализм теориясыб/. символикалық интеракционизмв/. чикаго мектебіг/. айырбас теориясы

2 вариант1. О.Конттың пікірінше әлеуметтанудың қоғамдық өзгерістер мен құбылыстарды зерттейтін бөлігі қалай деп аталады ?

а/. әлеуметтік статикаб/. әлеуметтік динамика

2. О.Конттың пікірінше әлеуметтік құрылымның ең бастапқы негізі не ?а/. отбасыб/. топв/. тап

3. О.Конт билік бөлінісін қалай көрсетті ?а/. заң шығару мен атқару билігіб/. зиялы мен діни билікв/. заң шығару, атқару, сот биліктері

4. Л.Кетле пікірінше әлеуметтік жағдайға тұрақты әсер етуші факторлар қалай деп аталады ?а/. әлеуметтік константтарб/. кездейсоқ факторларв/. орталық ағым

230

5. Г.Спенсер пікірінше адамдардың бірлескен өмірінің өзін-өзі ұйымдастыру механизмдері …а/. мемлекет бойында жинақталадыб/.әлеуметтік институттарда жинақталадыв/. жеке адамдар өзара байланысында пайда болады

6. Г.Спенсер пікірінше мемлекет құрған күш не ?а/. адамдар ұйымдасуыб/. соғыс пен еңбекв/. адам санасының дамуы

7. К.Маркс пікіріне сәйкес адамзат дамуының бір формациядан екіншіге алмасу қорытындысы неде ?а/. өндіріс күштері мен өндірістік қатынастар арасындағы қайшылықб/. саяси тоқыраув/. басқа дамыған ел жаулап алуы

8. Л. Гумплович пікірінше мемлекет…а/. қоғамдық шарт нәтижесінде құрылдыб/. жаулап алу нәтижесінде құрылдыв/. отырықшылық өмірге көшу нәтижесінде құрылды

9. Г. Ратценхофер адамның өз тұқымын жалғастыру мен қорғау мүддесін қалай деп атады ?а/. әлеуметтік мүддеб/. жеке мүддев/. прокреативтік мүддег/.трансценденттік мүдде

10. У.Самнер ойынша қоғам дамуының рухани негізі неде ?а/. жеке адамдар түсініктеріб/. ұлттық әдет-ғұрыптарв/. жалпы адамзаттық құндылықтар

11. Әлеуметтік үрдістердің қоғамдық сана ықпалымен туып, дамығандығын жақтайтын тұжырым қалай деп аталады ?а/. жеке-даралық тұжырымыб/. топтық тұжырымв/. социетарлық тұжырым

12. Л.Уорд шығармашылық рухты, жаңалыққа бейімділікті өркениеттің психикалық факторларының қай тобына жатқызды ?а/. субъективті факторларб/. объективті факторларв/. әлеуметтік синтез факторлары

231

13. Ф.Гидденс теориясының төмендегі ұғымдарын жұптастыр:А. саналы күш I объективті-табиғи факторБ. санасыз күш II субъективті-психологиялық фактор а/. А-I, Б-II б/. А -II Б-I

14. Ағылшын социолог-ғалымы У.Мак-Дугалл адам негізгі инстинктері мен сезімдерінің қанша жұбын бөліп шығарды ?а/. екі жұпб/. бес жұпв/. жеті жұп

15. Ф.Тард пікірінше соқыр сенім, қызбалық, жалған мақсат төмендегі адамдар тобының қайсына тән ?а/. бірлестікб/. әлеуметтік топв/. тапг/. тобыр

16. Г.Лебон пікірінше адам іс-әрекетінің жасырын қоздырушыларын /инстинкті әрекеттер/ не қалыптастырады ?а/. теориялық оқып-үйренуб/. қолданбалы тәжірибе жинаув/.мұрагерлік әсер

17. З.Фрейд теориясына сәйкес адам өмірі үздіксіз күрес…а/. байлар мен кедейлер арасындағыб/. адамның жеке ойы мен қоғамдық пікір арасындағыв/. жыныстық қанағат алу мен моралдық шектеу арасындағы

18. З.Фрейдтің атақты либидо түсінігі, бұл…а/. сана-психикалық энергияб/. жыныстық-психикалық энергияв/. әдет-психикалық энергия

19. Баланың өз анасына санасыз, жыныстық сезімін З.Фрейд қалай деп атады ?а/. Ахиллес комплексіб/. Эдип комплексів/. Зевс комплексі

20. Италия социолог-ғалымы В.Парето пікірінше әлеуметтану қандай ғылыми сала болуы тиіса/. теориялықб/. логика-эксперименттікв/. қолданбалы-тәжірибелік

21. В.Парето барлық әлеуметтік әрекеттерді екі топқа бөлді. Саясат, экономика, ғылыми аймақтардағы мақсат пен оны іске

232

асыру құралдары бірлігіне негізделген әлеуметтік әрекеттер қай топқа жатадыа/. логикалық әрекеттерб/. логикаға сыйымсыз әрекеттер

22. Әлеуметтік өмірдегі ақша ролі мен қызметін зерттеуге арналған тұңғыш еңбек "Ақша философиясының" авторы кім ?а/. В. Дильтеяб/. Г. Зиммельв/. Г.Лебон

23. Ф.Теннис пікірінше адам еркінің екі түрі бар. Соның бірі адамдар қарым-қатынасына жағдай жасайды. Сол қайсысы ?а/. жаратылыстық ерікб/. саналы ерік

24. Неміс социолог-ғалымы Л.Фон Визер пікірінше әлеуметтану қандай ғылыми салалармен тығыз байланысты дамуы тиіс ?а/. экономика, тарих /әлеуметтік ғылымдар/б/. психология, биология /жаратылыстық ғылымдар /

25. Э.Дюркгейм ойынша жаңа заманда адамдардың ұжымдық сана-сезімі біртұтастығын әлсірететін басты фактор не ?а/. діннің әлсіреуіб/. көптеген идеологиялық ағымдардың пайда болуыв/. еңбек бөлінісінің дамуы

26. Э.Дюркгейм қолданған аномия ұғымы нені білдіреді ?а/. адамдар мінез-құлқын реттеудің адамгершілік, моральдық механизмдерінің болмауыб/. адамдар мінез-құлқын реттеудің құқықтық механизмдерінің болмауыв/. адамдар мінез-құлқының күшпен реттелуі

27. М.Вебер әлеуметтік әрекеттің төрт түрін көрсетті. Келесі анықтама: "Сыртқы ортадан белгілі бір мінез-құлық түрін күту және бұл күтілісті өз мақсатына жету құралы ретінде пайдалану" қайсысына тән ?а/. мақсатты-рационалдыб/. құнды-рационалдыв/. аффективтікг/. дәстүрлі

28. М. Вебердің келесі анықтамасы: "Этикалық құндылықтарды бастамаға алып, өз мінез-құлқын басқалармен үйлестіру" әлеуметтік әрекеттің қай түріне тән?

233

а/. мақсатты-рационалдыб/. құнды-рационалдыв/. аффективтікг/. дәстүрлі

29. М.Вебер пікірінше өнеркәсіпті қоғамның дәстүрлі қоғамнан басты айырмашылығы неде ?а/. формалды-рационалды ойлау бастамасының болуыб/. өндіріс орындарының болуыв/. жетілген басқару нысаны мен әлеуметтік құрылымның болуы

30. П.Сорокин пікірінше әлеуметтік үрдістер мен өзгерістерді әлеуметтанудың қай бөлімі зерттеуі тиіс ?а/. әлеуметтік сұрыптауб/. әлеуметтік механикав/. әлеуметтік генетика

31. Чикаго мектебі социологтарының пікірінше әлеуметтік жағдай өзіне үш өзара байланысты элементті қосады. Әлеуметтік нормалар мен құндылықтар осылардың қайсысына жатады ?а/. объективті жағдайларб/. жеке адам мен топ бастамасыв/. әрекет істеуші тұлғаның жағдайды пайымдауы

32. Т.Парсонс пікірінше пайда болған жағдайды шешуге сәйкес екі қызмет түрі болады. Біреуі тұтынысты қанағаттандырып, бір стандартты мінез-құлық түрін беруге бағытталған. Осы қызмет түрі қалай деп аталады ?а/. мотивациялық қолдауб/. мінез-құлық мүмкіндіктері

33. Г.Маркузе пікірінше революциялық күш-қуаты мол әлеуметтік топ, бұл…а/. жұмысшыларб/. маргиналдарв/. діндарлар

3 вариант1. О. Конттың пікірінше пайдалы ойлау желісінің пайда болуы

адамзат ақыл-ойы дамуының қай кезеңіне тән ?а/. теологиялық кезеңб/. метафизикалық кезеңв/. позитивтік кезең

234

2. О.Конт әлеуметтанулық зерттеу әдістерінің қайсысының болашағы зор деп дәлелдеді ?а/. анкеттік сұрақб/. экспериментв/. құжаттарды сұрыптауг/. бақылау

3. Д.С. Милль пікірінше әлеуметтік қарым-қатынастарда не бастама болып табылады ?а/. адамның жаратылыстық-табиғи қасиеттеріб/. әлеуметтік орта тәрбиесі

4. Г.Спенсер пікірінше адамның биологиялық және психологиялық ерекшеліктері қоғамдық даму факторының қай тобына жатады ?а/. бастапқы факторларб/. қосымша факторлар

5. К.Маркс қоғамның әлеуметтік құрылымын қандай екі тапқа жіктеді ? а/. жоғарғы, орта, төменгі тап б/. қанаушылар мен қаналушылар в/. тектілер мен тексіздер6. К.Маркс пен Ф. Энгельс пікірінше қоғам, адам үшін ең сәтті

басқару формасы қандай ?а/. республикалық басқаруб/. пролетариат диктатурасыв/. монархиялық басқару

7. Л. Гумплович ойынша әлеуметтік егестер…а/. адамдардың табиғи жағдайыб/. материалдық қажеттілігін қанағаттандырув/. рухани қажеттігін қанағаттандыру

8. Г.Ратценхофер нәсілдердің өмір үшін күресін қалай бағалады ?а/. адамзаттық жануарлық инстинктерінің белең алуыб/. қалыпты әлеуметтік үрдісв/. еуропалық нәсілдердің өз үстемдігін іске асыруы

9. У.Самнер ойынша қоғам дегеніміз… а/. бақталас топтар конгломераты б/. адамдар бірлестігі в/. әлеуметтік құрылым мен жіктеліс.10. Л.Уорд барлық адамзат эволюциясының ең шыңы болып

табылатын биологиялық және әлеуметтік жетістікті қалай деп атады ?

235

а/. социогенияб/. гендік инженерияв/. гендерлік теңдік

11. У.Мак-Дугалл пікірінше адамның "мен", "өзім" деген түсініктерін қалыптастыратын сезім?а/. сүйіспеншілік сезімб/. эгоистік сезімв/. қорқыныш сезіміг/. қызығушылық сезімі

12. Г.Лебон тұжырымына сәйкес тобырда адам жеке қасиеттерін …а/. сақтайдыб/. жаңа деңгейге көтередів/. жоғалтады

13. Г.Лебон ойынша бір мезгілдей жалпы халық сүйіспеншілігі мен жауыздығы, халық сенімі мен сенімсіздігі қай құрылысқа тән ?а/. капиталистікб/. социалистікв/. феодалдық

14. З.Фрейд ойынша адам өмірінде үш ұстаным болады, соның ішіндегі ең басты әлеуметтік-психикалық ұстаным не ?а/. тұрақтылық ұстанымыб/. қанағат алу ұстанымыв/. шындық ұстанымы

15. З.Фрейд пікірінше адамның жыныстық энергиясын өз өмірінің сан салаларына бөлінуіне, сөйтіп оның қоғамда жетістікке жетуіне көмектесетін сақтау механизмі қалай деп аталады ?а/. сублимацияб/. регрессияв/. проекцияг/. рационализм

16. В.Парето пікірінше қоғамда үлкен жетістікке жеткен адамдардың екі тобына екі кәсіпкерлік қасиет тән. Осыларды жұптастыр.А. түлкілер I алыпсатарБ. арыстандар II рантье

а/. А - I Б- II б/. А-II Б- I

236

17. В.Парето пікірінше адамдар санасын басқару, өзгерту /манипуляция/ қасиеттері адамдар бірлестігінің қайсысына

тән ?а/. әлеуметтік топб/. мүдделік топв/. элита

18. Г.Зиммель жекелеген әлеуметтік зерттеулерді әлеуметтік құндылықтарға айналдырып қоғам өмірінде қолданысқа келтіретін білім аймағын қалай атады ?а/. әлеуметтік теорияларб/. әлеуметтік метафизика

19. Э. Дюркгейм өз діни тұжырымдарында құдайды…а/. барлық діндерді біріктіруші ретінде бағаладыб/. діни жүйенің басты негізі ретінде жоққа шығардыв/. барлық адамзатқа біреу болу қажеттігін көрсетті

20. Э.Дюркгейм ойынша адамның биологиялық жаратылысы, оның әлеуметтік жаратылысымен…а/. қарама-қайшылықта боладыб/. жұптастық, білестікте боладыв/. бір-бірінен бөлек дамиды

21. М.Вебер түсінігі бойынша саяси басшылардың заңды үстемдігін қамтамасыз ететін басқару аппараты, бұл…а/. меритократияб/. бюрократияв/. номенклатура

22. М.Вебер саяси үстемдікті үш түрге жіктеді. Соның ішіндегі барлығы үшін пайдалы мақсаттарды іске асыру үшін, бір-бірімен келісіп жұмыс істеуге негізделген саяси үстемдік түрі қандай ?а/. дәстүрлі үстемдікб/. харизматтық үстемдікв/. заңды үстемдік

23. М.Вебер пікірінше өркениетті қоғамдарға діни табыну рәміздерінің қандай түрі тән ?а/. аскеттік-әрекеттікб/. мистика-табынушылықв/. интеллект-догматтық

24. П.Сорокин ойынша адамдардың әлеуметтік қарым-қатынастарға түсуіне әсер ететін факторлар жүйесі үш комплекске бөлінеді. Аштық, қанағатсыздық, жыныстық

237

қажеттілік және т.б. осы комплекстердің қайсысына жатады ?а/. санасыз рефлекстерб/. биосаналы реттеушілерв/. социосаналы реттеушілер

25. П.Сорокин пікірінше танып-білу іс-әрекеттері қорытындысында пайда болатын құндылық не ?а/. ақиқатб/. әдемілікв/. қайырымдылықг/. пайда

26. Т.Парсонс жеке адамдардың қоғамдық жүйеде атқаратын қызметтерін қандай ұғыммен белгіледі ?а/. әлеуметтік мәртебеб/. әлеуметтік ролв/. әлеуметтік әрекет

27. Американ социолог-ғалым Ю.Хабермас әлеуметтік танымның үш түрін көрсетті. Адамзат қарым-қатынасы барысында мақсаттар мен құндылықтар жасауға бағытталған таным түрін қалай деп атады ?а/. техникалық танымб/. қолданбалы-тәжірибелік танымв/. эмансипация-байланыстық таным

28. Американ социолог-ғалымы Ч.Р.Миллс өзінің "Билік етуші элита" еңбегінде билік етуші элитаға қандай анықтама берді ?а/. тек саяси басқару б/. саяси және экономикалық элита одағыв/. өнеркәсіптік, саяси, әскери-бюрократиялық элита одағы

29. Неміс социолог-ғалымы Р. Дарендорф пікірінше әлеуметтік жанжалдардың қозғаушы күші не болып табылады ?а/. экономикалық қатынастарб/. әлеуметтік қатынастарв/. саяси қатынастар

30. Социология ғылымына адам бойындағы агрессивті мінез-құлықты зерттеу бағыты "драйв" терминін енгізген теориялық бағыт қалай деп аталады ?а/. фрустрация-агрессия теориясыб/. әлеуметтік агрессия теориясыв/. әлеуметтік әсер теориясыг/. агрессияны әлеуметтік түсіндіру теориясы

31. Швейцар социолог-ғалымы К.Юнг адам санасының 238

құрылымын төрт түрге бөлді. Адамзат ата-бабасының өмірді, адам мәні мен құдай мәнін түсінудегі ақыл-ойы адам санасының қай бөлігін құрайды ?а/. жеке саналы істер бастамасыб/.ұжымдық саналы істер бастамасыв/. жеке инстинкті істер бастамасыг/. ұжымдық инстинкті істер бастамасы

32. Американ социолог-ғалымы К.Хорни әлеуметтік өмірдегі адам мінез-құлқы моделінің үш түрін көрсетті. Өзін қорғау мен қауымға жататындығын дәлелдеу ережелерін ұстанатын мінез-құлық түрі қалай деп аталады ?а/. адамдарға ұмтылыс сезіміб/. адамдардан қашу сезімів/. адамдарға қарсы тұру сезімі

33. Американ социолог-ғалымы Дж. Морено әлеуметтік зерттеу қорытындыларын сан және графика түрінде көрсетуді қандай терминмен белгіледі ?а/. социометрикалық тестб/. социометрияв/. социограмма

34. Американ социолог-ғалымы Т.Веблен пікірінше ғылыми элита және басқару элитасының идеологиясына айналған құндылықтар жүйесі, бұл…а/. либерализмб/. технократизмв/. консерватизмг/. социализм

239

ӘЛЕУМЕТТАНУ ПӘНІНЕН ЖАЛПЫ ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. А.И.Кравченко. Основы социологии М. 2000 г.2. А.И.Кравченко. Введение в социологию. М. 1995 г.3. А.И.Кравченко. Основы социологии .Екатеринбург. 1999 г.4. Казаринова Н.З., Филатова О.Г., Хренов А.Е. Социология М. 2000 г.5. Казаринова Н.В. Филатова О.Г., Хренов А.Е.. Практикум по социологии. М. 2000.6. Как провести социологическое исследование. М. 1990. 7. Методические разработки по дисциплине «Социология». Алматы.2000. 8. Икенов А.И., Марков Н.В. Социология рыночных отношений. Алматы. 2000.9. Ионин Л.Г. Социология культуры: путь в новое тысячелетие. М. 2000.10. История социологии. Под. Ред. Елсунова А.Н. Минск. 1997. 11. Соколова Г.Н. Экономическая социология. Минск 1998. 12 . Бутенко И.А. Анкетный опрос как общение социолога с респондентами. М. 1989.13. Питер Л. Бергер. Приглашение в социологию. М. 1996. 14. Волков Ю.Г., Мостовая И.В. Социология М. 2001. 15. Аитов Н.А. Основы социологии. Алматы. 1997. 16. Баразгова Е.С. Американская әлеуметтану. Бишкек 1997. 17. М. Тәжин, Б. Аяғанов. Социология негіздері. Алматы. 1993. 18. В. Харчева. Основы социологии. М. 2000. 19. Фролов С.С. Социология. М. 2000. 20. Ж. Тощенко. Социология. М. 2000. 21. М.Тажин, М.Тажимбетов. Региональная әлеуметтану. Алматы. 1993.22. Э.В. Тадевосян. Социология. М. 1998.23. Социология. Под. Ред. В.Н. Лавриненко. М. 2000. 24. Социология. Под. Ред. В.Н. Лавриненко М. 1998. 25. Социально-гуманитарное пространство: проблемы и суждения. Под. Ред. Шинтемировой Б.Г. Уральск, 1998.26. Социология. Под. Ред. Осипова Г.В. М. 1990. 27. Радугин А.А., К.А. Радугин Социология. М. 1997. 28. А.А. Радугин, К.А. Радугин. Социология. М. 2001.

240

29. В.В. Радаев, О.И. Шкоратан Социальная стратификация. М. 1996. 30. Основы социологии. Под. Ред. Эфендиева А.Г. часть 1-2 М. 1994.

Әлеуметтану пәні бойынша кредиттік оқу технологиясына арналған силлабус (үлгі).

Мамандық: Экономика, маркетинг, менеджмент, жергілікті мемлекеттік басқару, қаржы, есеп және аудитКредит саны: 1 кредитОқытушы: Шайхиев Тұрар ТөлегенұлыСаясаттану және әлеуметтану кафедрасы, № 4 оқу ғимараты, 203 кабинет, тел 503807 /20/Алдыңғы талап: Мәдениеттану, психология, Қазақстан тарихы, азаматтану, құқық негіздері, эстетика және т.б. қоғамдық пәндерді орта мектеп бағдарламасы деңгейінде білу.Курс айқындамасы: Әлеуметтану 19 ғ. екінші жартысынан бастап қалыптасқан әлеуметтік-гуманитарлық ғылыми сала. Бұл әлеуметтік әлем және жеке адамдар араларындағы әлеуметті байланыстарды зерттейтін ғылым. Адамзаттың түйінді мәселелері күрделене түскен сайын даралықтың адам мен әлеуметтік өмір туралы білімнің маңызы өсе түседі. Әлеуметтану қазіргі заманғы күрделі әлеуметтік институттар, жүйелер туралы түсінік беріп қоғам дамуын, беріктігі мен тұрақтылығын сақтауға көмектеседі.Курс мәні мен мақсаты : Студенттердің қажетті білім мөлшерін алуы, пәні әдістемесі мен тәсілдерін игеру, болашақ мамандардың айналадағы әлеуметтік өмірді ғылыми тұрғыдан бағалай білуі, әлеуметтік өзара қарым-қатынас пен даму ерекшеліктерін білу, әлеуметтік институттар, топтар мен қауымдар ерекшеліктерін білу, адамның әлеуметтік шындықты түсіне және бағалай білуі.Курс соңында білуіңіз қажет: Әлеуметтік құбылыстар пайда болуы мен дамуының негізгі шарттары мен жіктелуін, әлеуметтік даму факторларын, әлеуметтік өзара байланыс нысандарын.Курс соңында атқара білуіңіз қажет: Социологиялық әдістерді пайдалана отырып, нақты әлеуметтік зерттеу жұмыстарын жүргізу.

241

Түсінік алуларыңыз қажет: Қоғамды сұрыптаудың әлеуметтік әдістемелері туралы, әлеуметтік топтар пайда болу табиғаты туралы, әлеуметтену үрдісі ерекшеліктері туралы.Курс мазмұны: 15 дәріс, 15 студенттермен жұмыс, 15 өзіндік жұмыс. Әлеуметтану + Саясаттану жүйелі емтихан. 2 курс.

Әдебиеттер:1. Андреенков В.Г., Крыштановский А.О. Процесс обработки

данных анкетных опросов. М., 1986 г.2. Шаленко В.Н. Программа социологического исследования.

М., 19873. Ядов В.А. Социологическое исследование: методология,

программа, методы. М., 1987 г.4. Бутенко А.П. Анкетный опрос как общение социолога с

респондентом. М., 1989 г.5. Краткий словарь по социологии М., 1989 г.6. Территориальная выборка в социологических

исследованиях. М., 1989 г.7. Краткий словарь по социологии М., 1989 г.8. Социология Словарь-справочник. Т. 1-4. под. ред. Осипова

Г.Г. М., 1990-1991 гг.9. Давыдов А.А. Репрезентативность выборки //Соц. иссл.,

1990, № 1.10. Современная западная әлеуметтану. Словарь М., 1990 г.11. Социологический словарь. Минск., 1991 г.12. Шампань П. Делать мнение: новая политическая игра

//Полис, 1993 г, № 213. Смелзер Н. Социология. М., 1994 г.14. Радугин А.А. Социология. Курс лекций. М., 199515. Алексич М.Т. Социология и менеджмент. М., 1995 г.16. Основы социологии. Отв. ред. Эфендиева А.Г.17. Осипова Г.В., Москвичева Л.Н. Социология. Основы общей

теории. Уч. пособ. М., 1996 г.18. Аитов Н.А. Основы социологии. Учебник А., 199719. Российская социологическая энциклопедия. Под общ. ред.

Осипова Г.В. М., 1998 г. 20. Лавриненко В.Н. Социология. Учебник для вузов. М., 1998.21. Казаринова Н.В. и др. Социология М., 2000 г.

22.Фролов С.С. Социология . М., 2000 г. 242

23.Тощенко Ж.Т. Социология. Общий курс. М., 2000 г 24. Харчева В. Основы социологии. М., 2000 г.25. Зеленов Л.А., Владимиров А.А. Основы социологии. М.,2000 г.26. Кравченко А.И. Основы социологии. М., 2000 г.27. Волков Ю.Г., Мостовая И.В. Социология. Учеб. М., 2001г.28. Аяғанов Б. Тәжин М. Социология негіздері. Алматы 1993 ж29. Социология. Ред. басқарған Тұрғынбаев Ә.Х. Алматы 2001 Назар аударыңыз: Әр дәрістің соңында Сіз уақытында орындауыңыз қажет үй тапсырмасы беріледі. Бұл Сізге жаңа тақырып игеру мен алдыңғы тақырыпты бекітуге көмектеседі. Сізге үй тапсырмасын дәл көрсетілген мерзімде тапсыру қажет.Ескерту: Әлеуметтану курсы Сізден әр тақырып сайын берілген қосымша әдебиеттер оқуды талап етеді.Талап: Бұл пәнді игеру тұрақты, жүйелі еңбектенуді талап етеді. Курсты бағалау түгел семестр бойына жүреді, сондықтан Сіз тек дәріс кезінде ғана емес, өзіндік жұмысқа да белсене қатысуыңыз қажет. Барлық тапсырма көрсетілген мерзімінде орындалуы тиіс. Сіз сабаққа дайындықпен келсеңіз тақырыпты талқылауға белсенді қатысып, анағұрлым толық ақпарат ала аласыздар. Сіздерге жеке де, топтық та тапсырмалар беріледі. Топтық тапсырманы орындау барысында баға барлығыңызға бірдей қойылады, сондықтан бүкіл топтың белсенділігі бәріңіз үшін қажет. Тапсырма дәл мерзімінде орындалмаса 1-2 балл төмендетіледі. Сіз өз тобыңыз алдында жауапкершілік сезінумен қатар топ табысына өз үлесімізді де қоса аласыз. Сонымен қатар қорытынды баға қатал жекеленген және бұл баға сіздің пәнді оқу барысындағы жеке табысыңыз. Сіздің бағаңыз барлық жұмыс көлемін түгел игеруге тікелей тәуелді. Сіз барлық сабаққа түгел қатысуға тырысыңыз, себебі өз табысыңыз белсенділігіңізге байланысты. Сабаққа қатысу журналда тіркеледі. Сабаққа кешігіп келмеңіз. Дәріс кезінде бос әңгіме айтпау, ұялы телефондарды айырып тастау қажет. Өз топтастары мен оқытушыларға қатысты ашық, төзімді болу. Мінезі жұмсақ, ұялшақ студенттерге көмектесу қажет.Тілек: Сіз талап етілген істерді атқарып, өзіңіз лайықты жоғары баға алатындығыңызға сенім білдіре отырып, табыс және белсенділік тілейміз.

243

ДӘРІС САБАҒЫНЫҢ КҮНТІЗБЕЛІК-ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ.

№ Сағатсаны

Апта №

Т А Қ Ы Р Ы П Қаралатын мәселелер

1 1 1 Әлеуметтану ғылымы: құрылымы мен қызметтері.

1. Әлеуметтану пәні мен зерттеу объектісі.2. Әлеуметтік білім деңгейі мен құрылымы3. Әлеуметтану қызметтері.

2 1 2 Әлеуметтану ғылымының пайда болуы мен дамуы.

1. Әлеуметтану ғылымының пайда болуы.2. Әлеуметтану дамуының классикалық кезеңі.3. Отандық әлеуметтану ғылымы.

3 1 3 Әлеуметтік зерттеу әдістемесі.

1. Әлеуметтанудағы зерттеу әдістемесі2. Ақпарат жинау әдістері3. Нақты әлеуметтанулық зерттеу бағдарламасы.

4 1 4 Жеке адам әлеуметтануы 1. Жеке адам биологиялық және әлеуметтік даралық.

2. Жеке адам, іс-әрекет және сана сезім.3. Даралық және құқық.

5 1 5 Әлеуметтік құрылым мен өзара байланыс.

1. Әлеуметтік мәртебелер2. Әлеуметтік рөл3. Әлеуметтік байланысты жіктеу.

6 1 6 Әлеуметтену үрдісі. 1. Әмбебап және арнайы әлеуметтену.2. Әлеуметтену институттары мен агенттері.3. Де-әлеуметтену мен ре-әлеуметтену.

7 1 7 Қоғам-әлеуметтік жүйе. 1. Қоғам түсінігі2. Қоғам дамуы нысандары3. Қоғамдарды еліктеу.

8 1 8 Әлеуметтік теңсіздік 1. Әлеуметтік теңсіздік теориялары2. Әлеуметтік стратификация.

9 1 9 Әлеуметтік институттар 1. Әлеуметтік институттар түрлері2. Әлеуметтік институттар қызметтері

10 1 10 Әлеуметтік қозғалыс теориясы

1. Қозғалыс құрылымы мен жіктеу.2. Топтық және жеке қозғалыс3. Әлеуметтік қозғалыстың демографиялық

факторлары.11 1 11 Әлеуметтік ұйымдастыру мен

басқару.1. Басқарудың әлеуметтік табиғаты2. Қазіргі менеджмент ұғымдары3. Бюрократия

12 1 12 Жастар әлеуметтанусы 1. Әлеуметтануда жастар мәселесінің зерттелуі2. Жастар мен студенттер субмәдениеті

13 1 13 Бұқаралық ақпарат құралдары әлеуметтанусы

1. Қазіргі қоғамдағы БАҚ ролі2. Маникуляция ұғымы3.

14 1 14 Экономикалық әлеуметтану 1. Қазіргі заманғы экономикалық жүйелер.2. Экономикалық ғаламдасу мәселелері.

15 1 15 Еңбек әлеуметтанусы 1. Еңбек әлеуметтанусы ұғымы.2. Еңбектің әлеуметтік аспектісі теориялары3. Жұмыссыздық тудыратын әлеуметтік мәселелер.

245

СТУДЕНТТЕРМЕН ЖҰМЫС ЖОСПАРЫ

№ Сағат саны

Апта №

Сабақ тақырыбы Тақырыпқа арналған сұрақтар Өткізу нысаны

Балл

1 1 1 Әлеуметтану пәні мен қызметтері

1. Әлеуметтану пәнінің мазмұны2. Әлеуметтану және басқа ғылымдар3. Әлеуметтанушылық білімді қолдану

1 ауызша2 ауызша3 ауызша

0,80,80,8

2 1 2 Әлеуметтік ақыл-ой тарихы

1. Антик және орта ғасыр әлеуметтік ойлары /Платон, Аристотель, Ф.Аквинский және т.б./

2. Жаңа дәуір әлеуметтік ойлары /Н.Макиавелли, Т.Гоббс, Дж.Локк, Ш.Л. Монтескье және т.б./

3. Әлеуметтану ғылымының пайда болуы / О.Конт, Г.Спенсер, К.Маркс, Э.Дюркгейм, М.Вебер/

4. Қазақстандағы қазіргі әлеуметтану

1 таныстыру2 таныстыру3 таныстыру4 таныстыру

5555

3 1 3 Әлеуметтік зерттеулер әдістемесі

1. Әлеуметтанудағы ғылыми әдіс2. Әлеуметтанудағы теорияның маңызы3. Функционализм теориясы4. Конликтология теориясы

1 ауызша1 ауызша3-4таныстыру

0,80,80,8

4 1 4 Әлеуметтанудағы зерттеу әдістері

1. Әлеуметтанудағы эмпирикалық әдістер2. Сұрақ өткізу техникасы3. Нақты әлеуметтік зерттеу бағдарламасы

1 ауызша2 ауызша3 ауызша

0,80,80,8

246

5 1 5 Әлеуметтік әрекет 1. Әлеуметтік әрекет мәні мен құрылымы2. Әлеуметтік әрекет мотивациясы3. Әлеуметтік әрекет түрлері

1 ауызша2 ауызша3 ауызша

0,80,80,8

6 1 6 Әлеуметтік қарым-қатынас

1. Әлеуметтік байланыс, оның мәні мен түрлері.

2. Айырбас теориясы жеке қарым-қатынастар туралы

3. Символикалық интеракционизм теориясы4. Психосұрыптау жеке қарым-қатынастар

туралы

1 ауызша 2-4 таныстыру

0,85

7 1 7 Әлеуметтену 1. Әлеуметтенудің негізгі теориялары2. Әлеуметтену кезеңдері, тетіктері мен

агенттері3. Девианттық мінез-құлық

1-2 ауызша3 глосарий

0,87,5

8 1 8 Әлеуметтік мәртебе мен рөл

1. Мәртебе түсінігі мен мазмұны2. Мәртебе түрлері3. Әлеуметтік рөл мен рөлдер жиынтығы

1 ауызша2 ауызша3 ауызша

0,80,80,8

9 1 9 Қоғам әлеуметтік жүйе ретінде

1. Қоғам түсінігі мен белгілері2. Қоғам дамуы3. Қоғамдар жіктелуі

1 ауызша2 ауызша3 ауызша

0,80,80,8

10 1 10 Әлеуметтік стратификация

1. Қоғамның әлеуметтік құрылымы. Әлеуметтік қауымдар жіктелуі

2. Әлеуметтік теңсіздік теориялары: а/. К.Маркс әлеуметтік теңсіздік туралы

1 ауызша2 ауызша

0,80,8

247

б/. М.Вебер әлеуметтік теңсіздік туралыв/. Әлеуметтік стратификация теориясы /Т.Парсонс, Д.Мертон, К.Дэвис/.

11 1 11 Әлеуметтік қозғалыс

1. Қозғалыс түсінігі мен мазмұны2. Қозғалыс жіктелуі3. Қозғалыс факторлары

1 ауызша2ауызша3 ауызша

0,80,80,8

12 1 12 Әлеуметтік институттар

1. Әлеуметтік институттар анықталуы мен қызметтері

2. Білім жүйесі әлеуметтік институт ретінде.

1 ауызша2 ауызша

0,80,8

13 1 13 Отбасы әлеуметтік институт ретінде

1. Отбасы анықтамасы мен қызметтері2. Әлеуметтік теориялар3. Қазақстандағы қазіргі отбасы жағдайы

1 ауызша2 ауызша3 таныстыру

0,80,85

14 1 14 Экономикалық әлеуметтану пәні

1. Экономикалық әлеуметтану пәні мен объектісі

2. Әлеуметтік тетік пен әлеуметтік фактор түсінігі

3. Экономикалық әлеуметтану даму кезеңдері

1 ауызша2 ауызша3 ауызша

0,80,80,8

15 1 15 Экономикалық мәдениет

1. Экономикалық мәдениет, оның мазмұны мен ерекшеліктері

2. Экономикалық мәдениеттің негізгі қызметтері

3. Экономика дамуындағы мәдени фактор ролі

1 ауызша2 ауызша3 ауызша

248

ӘЛЕУМЕТТАНУ ПӘНІ БОЙЫНША БІЛІМ БАҒАЛАУ КЕСТЕСІ

№ Бағалау көрсеткіші Жұмыс түрін бағалау А П Т А

%жұмыс үшін

%барлығы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Дәрістер мен семинар сабақтарға қатысу

0,25 7,5 +

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+2. Глосарий 7,5 7,5 +3. Жеке және топтық

таныстыру5 20 + + + +

4 Ауызша 0,8 12 + + + + + + + + + + + + + + +5 Жазбаша жұмыс 4 28 + + + + + + +6. Жеке тапсырма 10 10 +7. Емтихан 15 15 +

Барлығы 100 100Сабақта белсенділігі үшін бонус

5 10 + +

249

ӘЛЕУМЕТТАНУ ПӘНІ БОЙЫНША КҮНТІЗБЕЛІК-ТАҚЫРЫПТЫҚ ӨЗІНДІК ЖҰМЫС ЖОСПАРЫ.

№ Сағат саны

Апта№

Тақырыптар мен сұрақтар Тапсырма Әдебиеттер Бақылау нысаны

1 1 2 Әлеуметтану пәні мен объектісі1. Азаматтық қоғам

әлеуметтану объектісі ретінде

2. Әлеуметтану ғылымы дамуы

Жазбаша даярлау

Волков Ю.Г., Млостовая И.В. Социология М., 1999 62-69 бетСоциология Ред. бас. Тұрғынбаев Ә. Алматы, 2001 3-6 бет

Реферат

2 1 3 Қазіргі заманғы әлеуметтанулық теориялар1. Ерте деңгей теориясы2. Құрылымдық

функционализм3. Этнометодология

"Қазіргі заманғы әлеуметтанулық теориялар" кестесін жасау

Арон Р. " Социологиялық ақыл-ой даму кезеңдері" М. 1993 14-21 бетЕлсунова М. История социологии . Минск 2000

Конспект

3 4 4-6 Социологиялық зерттеу әдістері1. Нақты әлеуметтанулық зерттеу бағдарламасының негізгі элементтері

Нақты әлеуметтанулық зерттеу бағдарламасын жасау

Бутенко И.А. "Анкетный опрос как общения социолог с респондентами" М., 1998 80-120 бет

Бағдарлама

250

4 2 7-8 Девианттық мінез-құлық3. Ауытқушылық мінез-

құлық түсінігі4. Ауытқушылық мінез-

құлық себептері5. Маргиналдар

"Девианттық мінез-құлық" сөздігін жасау

Тощенко Ж.Т. " Социология" М.; 1999 233-251 бет Аяғанов Б. Тәжин М. Социология негіздері 120-125 бет

Конспект

5 1 9 Қоғам1. Қоғам жіктелуі2. Жаңғырту /модернизация/

түсінігі

Қоғамды жіктеудің салыстырмалы кестесін жасау

Радугин А.А. Радугин К.А. " Социология. Курс лекций" М., 2001 101-122 бет Социология Ред. басқ Тұрғынбаев Ә.Х. Алматы 2001

Конспект

6 1 10 Қоғамның әлеуметтік құрылымы

Қазіргі Қазақстан қоғамының әлеуметтік құрылымын сұрыптау

Забирова А. "Казахстанцы глазами социологов" Мысль 2002, №2

Конспект

7 1 11 Әлеуметтік стратификация П.Сорокин әлеуметтік стратификация теориясына сипаттама жасау

П. Сорокин "Человек. Цивилизация. Общество". М., 1992 г. 131-145 бет

Конспект

251

8 1 12-13 Қазіргі Қазақстан білім жүйесі

Қазіргі Қазақстан білім жүйесіне сараптама жасау

Концепция развития образования Республики Казахстан до 2015 года Приуралье, 2003, 30 желтоқсан. Қазақстан Республикасы білім беру стандарты. Жур. Қазақстан таризы. 2003 ж, №4

Конспект

9 2 14-15 Шаруашылық іс-әрекеттегі этика ролі

Этика ролі туралы М.Вебер идеясын сараптама жасау

Вебер М. "Протестантская этика" и дух капитализма" Избранные произведения. М., 1990

Конспект

252

Әлеуметтану пәнінен тест кілті

1 - вариант 2 - вариант 3 - вариант1-в 1-а 1-д2-д 2-в 2-а3-в 3-а 3-а4-а 4-с 4-в5-д 5-а 5-д6-а 6-а 6-а7-а 7-а 7-а8-в 8-а 8-а9-в 9-а 9-д10-с 10-в 10-д11-а 11-д 11-д12-д 12-д 12-д13-а 13-с 13-с14-в 14-с 14-а15-в 15-д 15-а16-а 16-а 16-а17-д 17-с 17-д18-с 18-а 18-с19-в 19-с 19-с20-с 20-в 20-д21-д 21-а 21-а22-а 22-а 22-в23-в 23-в 23-в24-с 24-д 24-д25-в 25-а 25-д26-а 26-с 26-с27-д 27-а 27-д28-а 28-а 28-д29-д 29-а 29-д30-в 30-а 30-а31-д 31-д 31-д32-с 32-д 32-с33-д 33-д 33-д

34-д

Экономикалық әлеуметтану пәнінен тест кілті

1 - вариант 2 - вариант 3 - вариант1-б 1-г 1-б2-г 2-а 2-в3-в 3-б 3-в4-б 4-б 4-а5-г 5-в 5-в6-а 6-а 6-б7-а 7-а 7-б8-в 8-в 8-б9-б 9-в 9-а

10-а 10-в 10-а11-а 11-а 11-б12-в 12-а 12-г13-б 13-в 13-в14-б 14-б 14-б15-б 15-в 15-в16-б 16-г 16-б17-б 17-в 17-в18-б 18-б 18-в19-б 19-в 19-г20-б 20-б 20-б21-б 21-б 21-г22-в 22-д 22-б23-в 23-г 23-в24-г 24-а 24-а25-б 25-в 25-а26-б 26-а 26-б27-в 27-в 27-б28-в 28-б 28-в29-а 29-в 29-в30-а 30-б 30-в31-б 31-б 31-в32-в 32-в 32-а33-б 33-в 33-б

34-б

254

Әлеуметтану тарихы пәнінен тест кілті.

1 - вариант 2 - вариант 3 - вариант1-в 1-б 1-в2-в 2-а 2-б3-б 3-б 3-а4-а 4-а 4-а5-а 5-б 5-б6-д 6-б 6-б7-б 7-а 7-б8-в 8-б 8-б9-б 9-в 9-а

10-б 10-б 10-а11-а 11-в 11-б12-в 12-б 12-в13-б 13-б 13-б14-а 14-в 14-б15-б 15-г 15-а16-б 16-в 16-а17-а 17-в 17-в18-а 18-б 18-б19-б 19-б 19-б20-а 20-б 20-а21-а 21-а 21-б22-б 22-б 22-в23-б 23-б 23-в24-г 24-б 24-б25-а 25-в 25-а26-а 26-а 26-б27-в 27-а 27-б28-в 28-б 28-в29-в 29-а 29-в30-а 30-б 30-г31-б 31-а 31-г32-в 32-б 32-а33-в 33-б 33-б

34-б

255