~~ HZ. MUHAMMED (SAV) VE

MESAJI

Editor Mehmet Mahfuz SOYLEMEZ

Dem.No:

islauu i:umter Dergisi Yaymlan Ekirn 2014

HZ. MUHAMMEn•iN HO~GORU ANLAYI~I

Meb.met Sallh ARI'

Girl~

Kur'an-t Kerim'in ifadesiyle "alemlere raltmet olaralc"1 gonderilen Hz. Mu­hammed (s.a.s.) "bilyiilc bir ahlalc ilzere"2 oldugu vurgulanarak tum insanllga omek gosterilmi~tir. Hz. Peygamber biitiin hasletlerde omek bir tavrr sergile­digi gibi ho~golii konusunda da ancak bir ·peygamberin yapabilecegi davrant~­larda bulunmu~tur. Onun ortaya koydugu ahlak ilkeleri sadece Miisliimanlar i~in degil. biitiin insanllgtn kurtulu~una vesile olacak mesajlar i~ermektedir. 0 hem Miisliimanlara hem qe gayrt muslimlere gi:isterdigi ho~gi:iriisii ile rah­met ve merhamet peygamberi oldugunu gozler oniine sermi~tir.

HoM6rii ve tolerans tarb~~alanrun yogunluk kazandlgt bir donemde bir kez daha Hz. Peygamber'in ho~gorii anlayt~uu giinc],eme getirmenin amact tum insaruarm birbirlerine kar~t ho~goriilu olmalan gerektigi du~iincesinden kay­naklanmaktadlr. Zira insanlarm birbirlerini daha az anladlgt, farkh gorii~lere tahammiil etmedigi ve ce~itli sebeplerle ~ab~bgt bir donemde herkes ho~go­riiye muhta~br. Bilindigi gibi giiniimiizde, insan hak ve 6zgiirliikleri konusu tarb~tldlgtnda merkezi onem ta~tyan kavramlardan biri hi~ ku~kusuz ho~gorii veya tolerans kavramtdlr. Bu kavramlarla birli.kte ~ogu kere Hz. Peygamber ve musliiman yoneticilerin ho~goriileri de olumlu ya da olumsuz bir ~ekilde giin­deme gelmektedir. Bu bildiride, Hz. Peygamber'in ve onun yolunda giden yo­neticilerin gerek Musliimanlara gerekse gayrt miislimlere gosterdikleri h.o~go­rii bazt omeklerle ortaya konulacakbr. Yant srra Hz. Peygamber'in Medine'ye hicret ettikten sonra Musliimanlarm Miisliimanlarla ve Miisliimanlarm Ehl-i kitapla nastl bir arada ya~ayacaklartru kolayl~bracak adtmlar atbgt i:imek­lerle belirtilecektir. Buna ek olarak Hz. Peygamber'in ho~gorii ve affedicilik vaslflan iizerinde durulacak ve Hz. Peygamber'in en yakm arkad~larmdan olan Ra~id halifelerin gayrt miislimlere nastl ho~goriide b~unduklan da bir­kac omekle izah edilecektir.

1.1. Ho~gorii veya Tolerans Kavrann

Tilrkcede ho~gorii; "her ~eyi anlayt~la kar~Ilayarak olabildigi kadar ho~ gorme durumu", musamaha ya da tolerans gostermeJs:S ~eklinde tarumlan-

Yrd. 0~. Dr., Yiizlinciiyll Oniversitesl llahiyat Faldlltesi Ogrettm Oyesl 1 Enblya. 21/107. 2 Kalem. 68/4. 3 http:/ /www.tdk.org.tr/TR/SozBul.aspx/ 14.04.2007.

686 Hz. Muhammed {sav) ue Mesqjt

rm~trr. Ho~gonl sozcugliniin Tiirk9edeld en gt1zel omeklerinden birt Y~us Em.re'nin ~u rmsralannda yer almaktacbr: Elif olcud.ulc otii.ril/ Pazar eyledilc

gotii.ril/ Yara.t:tlam ho~ gor/ Yaratan'dan otii.ril. 4

Banda 90k9a ~tlan tolerans kelimesi Latince ~tolerare" fiilinden gelmek­tedir. Arap9aya tesamiih olarak 9evrilebilir. Tiirk9ede buna "ho~gonl" denilebi­lir. Fakat toleransm i9erik olarak kullamrm olduk~ yenidir. Bu nedenle de ne Arap9ada ne Fars9ada ne de TUrk9ede kelimenin bugiinkii kullantlch~ anlam­da bir kar~Jb~ bulunabilir. Dolay:tsiyla "tesamilll" veya ~musamaha" tolerans kelimesinin anlatma.k istedigi her ~eyi i9ermez. Kelime bunun ch~mda, "miisa­ade ebnek", "katlanmak", "goz Y' •mmak" dolay:ts1yla "ho~ gormek" anlamlarma da gelir. Tolerans kavrann, ~Ba~kalarmi eylem ve yargtlarmda serbest brrakma, kendi gonl~iimiize ya da 9ogun1ugun gorii~ bi9imine aylon gonl§lere sabrrla, hem de'yan tutmadan katlanma" §eklinde tarumlanchg1 gibi "ozellikle dirl ala­nmda aylon kantlara ses 9lkarmama" anlarmnda da kullarulrm~trr.5 Bu 9er9e­vede isiam gelenegindeld toleranstan maksat, is lam tarihinde Miisliimanlarm ba~ka dirl mensuplan ve kiiltiirel gruplara tarucliklan insan hak ve ozgiirliikler · ve dirlsel ho~goriidii.r. Tiirk9edeld ho~gonl kavrann da son zamanlarda bazt mah.fillerde tolerans kavrannyla e§artlamh kullamlmaktacbr.

1.2 . Ornek ~ahsiyet Olank Hz. Peygam.ber'in Ho~goriisii

Hz. Peygamber (s.a.s.), islam dinini teblig ettiginde ve insanlarla be§eri ve sosyal ili§ldlerde buluncrugtmQ.a. herkese daima ho§gorii Ue yakla~rm§ ve onlara en giizel bir bi9imde davranarak onlarm goniillerini fethetmi§tir. "Sen

yalntZ AUah'm rahmeti sayesinde onlara y~alc davrand.ITL E{Jer lcaba. lcatr.

yiirelcli olsaydtn., etn:ifuu.ian dagrlrp giderlerdL 0 halde onlarl ba{Jl.!;la, onl.ar 4:in ma{Jfiret dile ve yaprla.calc ~/erde onl.ara dan~ ... "~~ ayet-i kerimesi bu ger9egi 90k a91k bir bi~imde ortaya koymaktacbr

Hz. P~ygamber, kendisine vahyolunan emir ve yasaklan teblig ugrunda pek 90k slkmblara maruz kalrm§b. 0 teblig srrasmdaki en biiyiik slkmby:t Taifte 9ekmi~ti. Taifte insanlan islam'a davet edirlce Tai.Oller, Hz. Peygamber'e ha­karet ettiler ve ayak t:akumru toplayarak Resillullah'a eziyet etmeleri i9in t1ze­rine saldutt:Jlar. Onlar da Hz. Peygamber'i ta§a tuttular. 0 kadar ld, her ild ayagiDda kanlar a.lom§ ve onu korumaya ~ah§an Zeyd b. Hanse'nin ise ba§l ya.nlnn§b.7 Ancak rabmet peygamberi Taiften donerken Tai.Ollere beddua bile ebnemi~. onlarm hidayete ermeleri i9in dua etmi~. yalmz Yiice Allah'a Utica ederek ona yalvarrm§ ve O'nun nzasffil istemi§tir.8

4 Mustafa Tat~•. Yunus Emre Divaru .. yy .. ts. , I, 35. 5 Taner Ak~am. isl.am"da Ho$g5ril ue Sllll11. Ankara 1994, s. 30·31. 6 Al-l imran. 3/159 7 Muhammed b. Sa"d (230/844). et·Tabakiitu'L·Kiibra.. 1-VID, Beyrut ts., I. 212. 8 Ebu Muhammed Abdulmell.k b. HJ~am. es-S""II'etu'n·Nebeviyye,(218/833). (th.k. Mustafa es-Sek-

Hz. Muhammed ve Ahlaki ilkeler -I- 687

Resillullah (s.a.s.) giinah olmachgJ. siirece kolay olam ve kolay yolu se~erdi.

Hz. Ai~e ~oyle rtvayet ebni~tir: "Resal.ullah (s.a.s.) ilci se9enek arasmda ser­

best brraktldl{Jmd.a giinah olma.dl{Jt siirece bunlann. kolay olamm alrrdL E{jer

gii.nah ol.acaksa bu ~ten in.sanlarrrt en uzagt o olurdu. Resal.ullah 1cendi nefsi

(9in ceza vermezdL Ancak Allah'm yasaklan 9@ned@inde, Allah (9in bunlara

ceza verirdL "9 Bunun yarunda Resillullah ho~gorillu olana dua ederek ~oyle buyurmu~tur: "Sattrgmda. satin aldl{Jmda ve alacak tahsil ett@inde ho§goriilit

olan lcimseye Allah merham.et etsin. "10

Kur'an-1 Kertm'de Resillullah (s.a.s.)'m ~ahsmda butiin Musliirnanlara "Sen af yolunu tut. iyil@i emret ve cahillerden yilz 9evir"11 buyurulmaktadJr. Sorumlulukl~ bilincinde alan muttaki mu'minler vasfedilirken de: "Onlar

ojlcelerini yutanlar ve in.sanlarrrt kusurlarrrtt bagt§layanlardrr. Allah iyililc €;den­

leri sever. "12 buyurulmaktad.lr. Bu ayet-i kerimeleri ilke edinen Hz. Peygamber (s.a.s.) daima Musliimanlarm nefislerine af, ho~goru ahlalruu yerle~tirmeye

~ah§Jrch. Engel. yiiz 9evirme ve terk gibi ~eylerle kar~Ila~salar da onlara af­fetmeyi ogretirdi. Ciinkii o Allah'm keodisine verdigi ileri gi:ini§lilliiguyle in­sanlarm §iddet ve kaba kuvvetteo r;:ok ho~gorillu yiiksek ahlakla daha r;:abuk cevap vereceklerini idrak ebni~ti.13 Kur'an'a uydugu it;in de rabbani ahlakm ayetlerinden bir ayet haline gelir ve insaolara o yiice ahlakJ.yla muamele eder,

kotilluge kotiiliikle kar~lhk vermez, aksine cahilleri affeder ve onlardan yiiz 9evirir ve kotiilugu en giizel yolla savarch. 14

Bu yiizdeo de Hz. Peygamber diinya ve ahiretteki amellerin eo faziletlisini 'Ukbe b. Amir'e ~u §ekilde aolatml.§br: "Ey 'Ukbe! Senden akrabaltk bagmt ko­

paranlara iyililc et Senden men edene sen ver. Sana zulmedeni bagt§la. "15

Hz. Peygamber birt;ok hadisinde affin ve ho~goriiniin giizelligini dile getir­roi§tir. Kendi ~ahsma haksJ.Zhk edeolert affederek iimmetine omek olmu§tur. Hz. ·Peygamber (s.a.s.) kendisine sozh1 saldmda buluoup hicvedenleri, hatta caruna kastedeoleri bile affebni~tir. Nitekim Hz. Peygamber'e s6zh1 saldmda buluoaolardan birisi de me§hur §air Kab b. Ziiheyr'di. 0, Resillullah'1 ~i­irleriyle hicvederdi. Mekke Musliirnanlar tarafindan fethedilince Taife kat;ti. Karde~i Buceyr'in onu islam'a davetioi reddetmi§. ve kard~ine Resiilullah'1

hicveden bir §iir gondermi!iti. Buou duyan Hz. Peygamber: "Her kim Ka'b b.

ka v.dgr.).I-N. Kahlre 1936, IT. 60·61; ibn Sa'd,l, 212; Muhammed Ham!dullah, islllmPeygam· bert. (~v. Sallh Tuil). 1-n. Ankara 2003. I. 116.

9 Muhammed b. ismail el-Buhan (256/869). Sahihu.'L-Buharf. 1-vrn. istanbull992. -Menaklb". 23 (N. 166-167); "Edeb", 80 (VD. 101); Ebil'l-HCiseyn MilsUm b. el-Haccac el-Ku!ieyri en-Nlsaburl (261-874). el-Gamiu.'s-5ahih. 1-ill. istanbull981, "Feda.u-. 20 (IT. 1813).

10 Buhari, "Buyil'", 16 (ill. 9). 11 A'ra!, 7/199. 12 Al-l imran. 3/134. 13 M. All Ha!jlmi. Kur'an ue Siirolette MilslUman $ahsfyett. Istanbul 1987. 173. 14 Ha!jlmi. s . 172. 15 Muhammed b. Abdullah el-Hakim en-Nisaburl (405/1014). e!-Milstedrek ale's-Sahihayn. 1-V.

thk. MustafaAbdlilkadlrAta, Beyrut 1990/1411. N. 178.

688 Hz. Muhammed {sav) ve Mesajt

Zriheyr'le lcar~~u:sa onu oldU.rsiin" buyurdu. Ne var ki Ka'b b. Zilheyr tevbe edip duygulanru bir §lire dokerek Hz. Peygamber'in yaruna geldigmde, Resu.H Ekrem onu hem affetti hem de su-t:mdaki hrrkasrm (bfude) ~arak Ka'b b. Ziiheyr'e giydirdi.l6

Resillullah (s.a.s.) bir devlet ba§karu olarak elinde imkan oldugu halde kendisine kar§l yapllan baz1 kaba davram§lan anlaJ1§la kar§llciml§ ve bu a§a­mada ho§g6runiin omek davraru§rm sergilemi§tir. Enes (r.a.)'in §6yle dedigi rivayet edilmi§tir. "Resillullah (s.a.s.) ile yi.iriiyorduk. Uzerinde dokumas1 kahn bir Necran elbisesi var&. Ona bir bedevi yeti§erek elbisesinin yakasrm §iddet­le ~;ekti. Reswullah (s.a.s.)'m boynuna bakttm. Adamm §iddetli ~elrmesinden k:J..zanru§b. Sonra adam dedi ki: 'Ey Muhammed! Emret de, sende bulunan Allah'm mahndan bana versirller.'. Resillullah (s.a.s.) gilldii ve ana istediginin veri.lnlesini emretti. "17

Hz. Peygamber'ill af konusunda nasll davranrugiD! gosteren dikkat ~;ekici bir omek olmas1 ac;1smdan §U omegi zikretmekte yarar vardrr: "Bedevilerden biri mescid.e l~illc abdestin.i bozdu (bevletti) cCL!ffide bulunanlar onu azarlama­ya ba§l.a.dtla.r. Bunun ilzerine Resillullah (s.a.s.): "Onu btrakm ve bevletti{Ji yere 'bir kova su dokiln. SiZ koln.ylllc gosterici olaralc gonderi.ldin.iZ, zorla§hn.ct olaralc de{Jil"18 buyurdu.

Hz. Peygamber, amca~. Hamza'run katilini affetmesi, yarchmlanru is­temek iizere gittigi halde ketillisini ta§ ve tiikfuiik yagmuruyla kar§llayan Taiflilere beddua etmemesi, eline her tiirh1 firsat ges:ince bile intikamdan uzak duru§u, bagi~lamas1 ve ho§gorusu ile de ayn bir insanhk zirvesinde dur­makta&r.l9

Hz. Peygamber, Musliimanlann oncelilde birbirleriyle ho§gorillii davran­malanru, birbirleriyle karde§~e ya§amalanru, birbirlerine haksiZbk yapniama­lanru her defasmda vurgularu. Bu konuda, "Milslilman Milslilmanm karde~i­dir. Ona zulmetmez: onu yardl1TIS1Z btralcmaz; onu tahlcir etmez"2° hadisinin ortaya k,oydugu ilkeler her §eyi anlatmaya yeterlidir.

Bu ilkeler, islfu:ni ogretinin ongordiigu evrensel ve tarihsel ilkelerdir. Zira islam'a gore insan dogu§tan ozgUr ve tabii haklara sahip olarak diinyaya gelir. Hz. Orner: "Milslilmanlan davmeyin. sonra zelillalarsmlZ, halclarmdan mah­rum btralcma.ym sortra isyan ettirirsiniZ. "2l "Annelerinin hilr olaralc dogurd.ugu insanlan ne zamandan bert 1colele~tirdiniZ"22 diye soruyordu. Hz. Ali, Mlsrr va-

16 ibn HI~. IV, 144-158; Hamldullah. isliunPeygamberi. l. 443-444. 17 Muslim. "Zekat". 44 (1. 730) 18 Buhari, "Vudii'", 58 (I. 61); Muslim. 1aharet" 30 (I. 236). 19 Said Alpsoy, Bir insan Olarak Hz. Muhammed. istanbul ts .. s. 85. 20 Muslim, "Birr ve's-Slla", 10 (ill, 1986) 21 Taheri. IV, 204; EbQ1-Ferec Abdurrahman b. el-Cevzi (597 /1200). Menillabu. Emiri'l-Mil'mirtin

Omert'bni'l·Hattab. (thk. All Muhammed Omer). Kahire 1997, s. 108. 22 ibnu'l-CeVZi, s. 113. · ·

Hz. Ml,lhammed ve Ahlaki ilkeler -I- 689

lisi E~ter en-Neha.i'ye gondercligi mektupta: UHallca lcar~l merhametU olma.yr., seugi ue iyililcte bUlunmayl lcendine ~iar edin. Kesinlilcle onlann maltm ganimet bilen yuttci bir canauar olma. 0 insanla.r iJd SIIl,ifh.r: Birincisi, dinde lcarde~in, ilcincisi ise yaratll~ta senin e~indir. "23 Bu sozler Hulefa-y:1 Ra~idin'in halka kar~1 gosterdikleri ho~gon1yii ortaya koyma.ktadrr.

Hz. Peygamber, huku.k 6m1nde herkesin e~it oldugunu ifade ederek bu ko­nuda da ho~gon1lii. olmay:1 ogretmi~tir: uEy jnsanlar! Sizden oncelcileri (Allah)

ancalc ~unun ~in helalc e~tir lei, onlar aralan.nda ~erejli biri htrsiZlllc edince onu btralnr; zayif birisi calmca ise ona haddi tatbilc ederlerdi. Allah' a yemin ederim ld Muhammed'in IClZl Fatuno. htrslZltlc etse mutlalca elini Ieeser, cezaslZ btralcmazdr.rrl. "24 Hz. 6mer'in Raslilullah'm akrabas1, · yeti~tirmesi ve amcasi­run ogiu Hz. Ali'yi srradan bir Yahucli ile muhakeme ederek e~it davranmas1 ve Hz. Ali'nin de mah.kemede kiinye ile hitab1 e$itligi ihlal eclici gordii.gu i~in. kenclisine "Ya Ebe'l-Hasan" denmesine kar~1 ~lkmas1 haclisesi25 ise, e~itlik il­kesinin islam toplumunda nasil yerle~tiginin gostergesidir. 26

1.3. Medine Donemi i sliim Toplumunda Ho~gorti

B~ta Hz. Peygamber olmak ii.zere ilk omek nesil olan sahl:l.biler bir arada ya~ama ilkelerini Mecline doneminde olu~t:urmaya ba~ladilar. Hz. Peygamber, Mecline'ye hicret etti.kten sonra Miish1manlarm Miisliimanlarla ve Miisliiman­larm Ehl-i kitapla nasil bir arada ya~ayacaklarmt kolayla~trracak adlmlar atb.. ilk once Meclinelilerden her yerli ailenin (ensar) bir muhacir aileyi yaruna al­masrm teklif etti. Onlara, "iki aile birle§ip biiyiik bir aile te§kil eder ve bundan sonra biiyiik bir aile olarak ~all§Ip ge~inirsiniz. Biiyii.k bir aile olarak kazanc1 ve masrafi. payl~rrsmtZ." dedi. Meclineli Miisliimanlar bu sozleri i~itince bii.­yii.k bir co~kuya kapilarak. hi~ tereddiit gostermeden oneriyi kabul ettiler. Boylece bu yersiz ve yurtsuz insanlar. hem bir stgmak hem de bir ge~im kay­nagt buldular.27 Muhacirlerin problemleri de bu §ekilde ~6ziime kavu§tu.

Bundan sonra Hz. Peygamber erdemli bir §ehir devletini kurmanm yollanni aradi. Bu nedenle Mii~liiman, Hrristiyan. Yahucli, gayri muslim ve putperest­ler de dahil olmak ii.zere, toplumun tum kesimlerinden temsilciler ~agtrarak bir araya topladi. ~ir konsensiis sagianarak §ehir devlef:i i~in gerekli olan bir anayasa metni hazrrlandi. Bu anayasa metni, her toplUil)un bilin~li bir vicdan 6zgii.rh1gii.ne ve kar~illkli ho§g6n1ye sahip olmast gerektigini vurguluyordu. Miisliimanlann kencli clinlerine, Yahucli ve Hrristiyanlarm da kencli clinleri-

23 Muhammed Umara. isliim ve insart Haklan. Istanbul 1993, 159. 24 BuMri, "Enbiya", 54 (IV, 151). 25 Miinlr ~efik. Cag~ isliim ~ilncesl.lstanbul 1991, s. 179. 26 BfldJ.rlnin bundan sonrak1 lasnu biiy\lk ol~;iide ·Jslam Slyaset Gelenegtnde Tolerans" (Bilge

Adam Oc AyWc ~iutce KCtltilr ve Edeblyat Dergts~ Yll: 2. saJI: 8 s. 20-29) ba~hkh makalem.12-den yararlarularak baZU"Iannu~br.

27 Muhammed Ham1dullab, "Medine Dlineminde Peygambertn (s.a.) 'lcraatmdaki Ho~goru·. isllUn. Bilim ve Fetseje. istanbul 1990. s. 20.

690 Hz. Muhammed (sav) ve Mesqjt

ne uymalannda bir sakmca olmacbguu belirtiyordu. Bu kar~lhkll ho~goniye, herkesin keridi dini geleneklerine uyma ve uygulamada ozgiir oldugu dahil edilmi~ti. Yahutliler, Yahudi yasalanyla; Huistiyanlar. Huistiyan yasalanyla ve herkes kendi yasalanna gore yargilanacakb. Diger onemli bir husus da, bu anayasarun sosyal sigorta gibi olduk~a modem kavramlan beraberinde getirmesidir. 28

Medine toplumunda Miish1manlar her ne olursa olsun antl~malanna bagh kalcWar ve prensip olarak gayrt muslim her dini veya kiiltiirel grubu kendi hukukuyla b~ ba~a brrakblar. Hz. Peygamber (s.a.s.) ka~ defa Medine vesikas1 hiikiimlerine gore bir iist yargt makaml olarak kendisine getirilen davalara bakmadan once Yahudilere: "SiZe nasll hiikiim vermemi istersiniz? inancb~ Tevrat'a gore mi yoksa Kur'an'a gore mi?" diye sormu~ ve talepleri iizerine Tevrat'a gore onlara hiikiim vermi~tir. Niteki,m Beni Kureyza gazvesi­nin so:o.unda Rasiilullah'm Yahudilere sormas1 iizerine onlar. Sa'd b. Muaz'm

' hakemligini kabul etmi~ler ve onun verdigi hiikmii Tevrat'a uygun oldugunu itiraf etmi~lerdi.29 Bu tam anlam1yla dini ve hukuki ozerkliktir. Aynca Hz. Muhammed (s.a.s.), herhangi bir husus i~in Kur'an ayetlerinde onurlla direkt ilgili bir hiikiim veya kesin bir kural bulamazsa, Ehl-i kitabm geleneklerine uymayt benimserdi. 30

Hz. Peygambe:r. Ehl-i ~tabm kendi inan~lanna gore ibadet etmeleri konu­sunda yardunc1 olmu~tur. M'kke ile Yemen arasmda bulunan Necran bolgesi · Huistiyanlanmn temsilcileri Medine'ye geldiklerinde Hz. Peygamber (s.a.s.) ve ashab1 heniiz ikindi namazrm kilim~lardl. Onlar da ibadet vakitleri geldigi i~in. Mescide girip dogu istikametine yoneldiler ve ibadet etmeye hazrrlancWax_-. Sahabilerden bazllan onlara engel olmak istedi. Ancak Resiilullah (s.a.s.) on­lann serbest brralolmala.:Or.u ve ibadetlerini yapmalanna miisaade edilmesini emretti. Onlar da doguya dogru yonelerek ibadetlerini yaptllar.31 Bu davrrun~. Resiilullah'm Huistiyanlara kar~1 gosterdigi dini ho~goriiniin ne derece ileri bir seviyede oldugunu ortaya koymas1 baklmmdan onemlidir. Huistiyanlar her ne kadar islam'm getirdigi prensiplere gore batll yolda olsalar da, kendi inan~lanru serbest~e y~amalan hususunda onlara yard.unda bulunulmu~­tur. Resiilullah onlann Mescid-1 Nebevi'de namaz kllmalanna miisaade etmi~. boylece iimmetine, diger din mensuplanna nasll davranmalan gerektigini og­retmi~tir.32

Hz. Peygamber'in ho~gonisiinii gosteren ~ok saytda omek bulunmaktadrr. Burllar arasmda Mek:ke'nin fethi srrasmda Hz. Peygamber'in gosterdigt ho~go­ni ise tarihte ~ine rastlanmayan olaylar Zincirindendir. Mekkeli mii~rikler,

28 Hamidullah. age .• s. 20-22. 29 Bkz. HiiseyinAlgiil. islilm. Tarihi. 1-N. lstanbul1997, I. 414-415 30 Buhan, "MenAiob", 23 (IV, 167). 31 ibn ~am. D. 223-224; Ibn Sa'd, I. 357. 32 YusufZiya Keskin. Nebeu[HO$gikil.lstanbu11997. 82-83.

Hz. Muhammed ve Ahlaki ilkeler -1- 691

Hz. Peygaml:ier'i dogum yeri olan §ehirden Uk 13 zuliim ylli dahil, yirmi ylidan fazla Hz. Peygamb'er'e .eZiyet etmi§ ve onun dinini yaymasma, saldrrarak, zul­

mederek, m.allanru talan ve tahrip ederek ve daha ba§ka barbarca davraru§­lar sergileyerek engel olmaya ~all§rm§larch. Hz. Peygamber Mekke'yi fethettigi zaman onlara, haberciler gondererek §U a~lklamada bulundu: "Herkes Ka'be oniinde toplan.sm'Muhammed (s.a..s.J ortl.ara hitap edecelc." Merak ederek hep~ si orada toplanchlar. Mekke, Miisliiman ordulanrun i§gali alb.ndayt;IJ.. Hatta bu ordular i~inde binlerce gayrt muslim asker de varch. Mekkeli mii§riklerin hepsi de utan~lanndan ba§lanru yere egm.i§lerdi ve laytk olmachklan bir ho§­goriiyii istemeye dilleri varrmyordu. Peygamberin bu dii§manlanrun hepsini katledilmesi eJDlini vermesi adalet sayliabllirdi. Ancak Peygamber bunu yap­mach. Hepsinin malma miilkiine el koyabllirdi. Bunu da yapmach. Hepsini de esir edip kole olarak kullanabllirdi, fakat o bunu da yapmach. Hz. Peygamber (s.a.s.) "SiZe ~ bir ceza vermiyoTWTl. evleriniZe gidebilirsiniZ, hepiniZ ozgiirsU.­nU.Z" dediginde Mekkeli mli§riklerin utan~lanndan neye dondii.klerini gormek gerekirdi.33 Hz. Peygamber'in bu omek davraru§l bir\!Ok insanm gonllinii fet­

hetti ve onlan islam'a kazanchrch.

Af slfah Hz. Peygamber'in mlibarek nefsine o kadar yerle§mi§ti ki, kendine

zehirli koyun takdim eden Yahudi kachm dahi a.tfetti. Rivayet edildigine gore bir Yahudi kachn Reslilullah (s.a.s.)'a zehirli bir koyun hediye etti. Reslilullah (s.a.s.) da ondan yedi. Onunla birlikte ashabmdan birka~ ki§i de yedi. Sonra Reslilullah (s.a.s .) buyurdu ki: "Yemeyin, ~linkli zehirlidir." Bunun 11zerine kachn Reslilullah (s.a.s.)'a getirildi. Ona: "Yaphgm §eye seni sevkeden ned.ir?" buyurdu. Kachn da: "Bilmek istedim, eger sen ger\!ekten peygambersen Allah sana buriu bildirir ve asia sana zarar vermez. Eger Peygamber degilsen send en kurtulmu§ olurduk, dedi. Sahabeden bir klsrm: "Onu oldiirmiiyor m uyuz?" dediler. Reslilullah (s.a.s.): "Hayrr," dedi ve onu a.tfetti.34

1.4 . Miisliimanlann Geli§tirdigi Toplum Modelinde Ho§gorii

islam sosyo-kiiltiirel ~ogulculuga dayah bir toplum modeli geli§tirerek Hl­ristiyan, Yahudi, Mecusi, Sahli, Budist, Brahmanist, Zerdli§t, Siiryani, Kel­

dani ve hatta YeZidi (~eytana tapar) vb. her dine ve inaru§ bi~imine ozglir bir ortamda ya§ama hakkl taruch, onlan korudu. Oyle ki iskilipli Ebli Suiid Efendi fetvalannda Mlisliimanlara yasaklanan bir taklm soz ve davraru§lar Mlisliiman olmayan halka serbest kllmch ve benzeri sozti bir Mlisliiman soyle­diginde yarg!.l.anch, ama bir Hlristiyan veya bir Yahudi soyledigipde kendisine dokurlulmach. Zaman zaman gayrt mlisllmlere Miisliimanlardan daha geni§

ozgiirliikler tanmchgl bile rahathlda soylenebllir.35

33 Hamldullah. isllun. Bilim ve Felsefe, s. 32-33. 34 Ebu1-Fadl Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalani (852/ 1448). Felhu'l·Bdri. I-XIII. (tahk:. Muhammed

Fuad AbdUJbaki-Muhlbbuddin el-Hatib), Beyrut 1959/1379, Vll, 497. 35 Ali Bula~. lsliim ve FanatiZm. istanbull993, s. 25. Gayri mllslimler Ue ilgill fetvalar I~ bkz. M.

Ertugru.i Dllzdag, $eyhiilislllm Ebussuii.d Efend.i. Fetvalan. lstanbul 1983, 89-104.

692 Hz. Muhammed (sao) oe Mesajt

Milsliiman yone~er, Mzim.mr ach verdikleri gayri muslim halklardan on­lann guvenlikleri.ni, mal. can, namus ve varllklanru zim.metlemeleri, koruma­lan altma get;:irmeleri kar~Ibgmda sadece ~cizye" ach verilen bir vergi almakla yetindiler ve t;:ogunlu.kla bu vergiyi 6deme gtit;:lerine gore dilzenlediler. Gayri mtislimler Milsliimanlann yarunda sava~t:J.klan zaman, o y:Ll.ki cizye vergisini odemeyecekleri.ni; aynca Muslilmanlann onlan koruyamayacaklan bir du­rumda bulunduklannda da alman cizyenin kendilerine iade edilm.i~ oldugu­nu36 hatrrlatmak gerekl.r.

Milsliiman idareciler, sav~larda bile, t;:ocuklara, kadmlara, y~h insanlara ~efkat ve merhametle davranmay:t tavsiye etmi~lerdir. Hz. Ebil Bekir halife ol­duktan sonra Mute sava~mda ~ehid olanlann intikarmru. almak ilzere hazrrla­cb~ ord,unun askerlerin~ bir hitabede bulundu. Onlara hainlik etmemeyi, ~m da~larda bulunmamay:t s6ziinde durmay:t, 6ldiirillmil§ insanlann organ­lanru k~srnemeyi, t;:ocuklan, kachnlan ve y~h insanlan 6ldllnnerneyi, meyve veren agat;:Ian kesrnemeyi, yemek ihtiyat;:lan ~mda koyun SI~ ve develeri bo­gazlamamay:t, rnanastlrlara t;:ekilmi~ kimselere dok.unmamay:t tavsiye etti.37

Hz. Orner yoksul ve t;:ah~amayacak durumda olan gayri mtislimlere devlet biltt;:esinden rna~ (i§sizlik sigortas1) baglami~trr. ~oyle ki o, gozleri gormeyen y~h bir Yahudi'nin ibtiyarh.k ve cizye 6demek mecburiyetinden dolaYJ dilen­mesine razi olmami~. kendisine zekat gelirlerinden yarchm edilm.esini emret­mi§tir.38 Benzer bir davraru~ omegini, ct1zam.li HJ.ristiyanlara kar~1 gostermi§ ve kendilerine, ee zekat gelirlerinden odenmek ilzere. para ve yemek veril­mesini emretmi~\ ve vefat:x sJiasmda da kendisinden sonra gelecek halifeden zimmilerin hakla.rrru korumasmi ve onlan himaye etmesini istemi~tir.40

I

Bunun yarunda ~cizye" isminden rahatslZ olan Beni Taglib Hrristiyanlan Hz. Omer'e cizye yedne ~iki kat" sadaka vermeyi teklif ederler. Bu kabile¢n ozel d~unu degerlendiren Orner (r.a.) istekleri.ni kabul etm.i~. buna kar~t­h.k <:ocuklanru vaftiz ettirmemeleri.ni yani Huistiyanla~trrmamalannt t;;art ko§­mu§tul.-.41 Boylece ~cizye" kelimesinin dogurdugu bir hassasiyetle kar§I kar~t­

ya kalan Hz. Orner. bu kelimenin yerine ~sad~" kelimesini kullanmay:t kabul etmekten t;:ekinmemi9tir.

36 Mustafa Fayda. Hz. Dmer Zamamnda. Gayr-t MtlsUmler. Istanbul 1989. 169; Miinlr ~efik. s. 187.

37 Ebu Cafer Muhammed b. Cer!r et-Taberi (310/9221. Tarllu.t'I·Umem ue'I·Mul.Uk. (tahk. Muham­med Ebt11-Fazl Ibrahim), 1-xm. Beyrut 1967. m .. 226-227.

38 Ebii. YusufYakUb b. Ibrahim (182/789), Kitabu'I·Hardc, Kahire 1397, s. 136; Fayda. age., s. 168.

39 Ahmed b.Yahya b. Cablr ei-Belazurt (279/892). F\.ttllhu'l·Bul.dan. (tahk. Abdullah Enls et-Tab­ba' v.dgr.}, Beyrut 1987. 177; Fayda, age .. s. 168.

40 Ebu Yusuf, 135; Ahmet Ozel , "Gayrl Muslim". Tfulclye Diyanet Vakftisliim AnsUclopedlsi (DiAJ. Istanbul 1996, XIII. 421.

41 Ben! Tajlllb kabilesine uygulanan bu Ozel statfullln sebeplert ve aynnblan I~ bkz.Ebu Yusuf, s. 129-131; EbU Ubeyd el-Kasun b. Sellam (224/839). Kitabu'L·Errwdl. (tahk. M. HallJ Henis), KahJre 1981, s. 481-486; Fayda, Hz. DmerZam.o.runda.Gayr-tMtlslimler, s. 150-161.

Hz. Muhammed ve Ahlaki ilkeler -1- 693

Gayri miislimler, aralanndaki hu.kuki ihtilaflan kendi mahkemelerine gotiirrne hakkma sarup olduklan gi.bi islam mahkemelerinde de dava a~­bilmi~lerdir.42 Kendi ozel taleplert olmadlkc;a hi<; bir islam mahkemesi gayri miislimlerin ne ihtilafa kan~maya te~ebbiise yeltenmi~ ne de onlardan boyle bir f::alepte bulunmu~tur. islam hukuku gayri miislimleri dini ve hukuki ozerk­lige sahip tebaa statiisiinde kabul ederken, onlann dini, etnik ve kiiltiirel kimli.klerini degil ancak bu kimli.kleriyle akdettlklert anl~malan (muahede) esas alrr. Bu ozellikleriyle islfuni yonetimlerin korumas1 altma alman zimmiler diger Miisliimanlar gi.bi temel hak ve ozgiirliiklertne sahip "yurtta~lar" olarak biitiin medeni hukuk muamelelerini yapabilirler. 43 Gayri miislimlere tarunan inan<; hiirriyet:i.I)in bir geregi olarak kendi aralannda ic;ki ve domuz ticareti yapmalan da serbest goriilmii~tiir. 44

islam'm gayrt miislimlere tarum.I~ oldugu din ve vicdan hiirriyeti c;erc;e­vesinde onlar, ibadetlerini istedikleri gibi icra ediyorlar ve ibadet §ekilleri ne olursa olsun kendilerine kan§Ilmlyordu. islam'da heykeller yasak olmasma

ragmen, kilise ve manasb.rlara Hz. isa'run, Hz. Meryem'in ve diger azizlerin

heykellerini rahat,hkla koyuyorlar~. 6zel gii.nlerini anlatan tablo ve mozaik­lerini mabetlertnin duvarlannda sergileyebiliyorlarch. 45 Miislii.manlar onlann ibadet yerlerine kesinlikle kan§rmyorlarch.

Miisliimanlardan gordiikleri bu ho~goriiden dolaYJ m. 643 yilinda Huisti­yan Yakiibi mezhebinin patrtgi kilise ve manasbrlarmi ellerinden alan kendi dinda§lan olan Rumlan, islam ordusu komutaru Amr b. el-'As'a §ikayet etmi~­tir. Patrik ayru zamanda Rumlann baslo.lanndan kurtarmalan i<;in Miisliiman komutandan yarchm istemi§ ve Miisliimanlann fetih hareketinde ba~arili ol­malan ic;in dua etmi§tir.46 Tarihte bu tip omeklere c;ok rastlanmi§br.

Hz. Ali (r.a.) doneminde Bizans imparatorhigu gi.bi c;ok geni§ arazilert fet­heden Miisliimanlar arasmda ic; sav~ c;Ikmca, imparator II. Konstantin, is­lam devletindeki Huistiyanlara gizli mesajlar gondererek ~oyle dedi: "i~te size Allah'm verdigi bir firsat; devletinize kar§I isyan edin, ben de bu genel dii§ma­rumiZl kovmak i<;in bir ordu gondererek size yarchmc1 olacagun." Bunun iizeri­

ne islam devletine tabi Huistiyanlar Konstantin'e §U cevab1 verdiler: "Dinimize dii~man dediginiz Miislt;unanlan size tercih ederiz." Bu durui:n Huistiyanlann nasil bir ozgiirliige sahip olduklarmi, HI.ristiyan yonetim altmda bile bOyle bir ozgiirliige ve refaha ula§machklarmi gostermege yeterlidir. 47

42 Ozel, "Gayr! Musllm", DiA., XIII, 423 43 Bula~. s. 128. 44 Ozel, "Gayr! Musllm". DIA.. XIII. 424. 45 Levent Ozturk. /sliun Toplwnunda Birarada Y~ama Tecnlbesi. istanbul 1995. s. 73. 46 Daba geni~ bUglleln bkz. Caslm AvcJ,/sliun • Bizans ili$klleri (m 61D-847) (DiplDmasi. Din. Bilim

ve Sanat Alanlartnda). Basllmam1~ Doktora Tezl. Uludag Oniversttesl Sosyal Btllmler Enstitiisti, Bursa 1997. s. 114-115.

47 Hamldullah. lsllim. Bilim ve Felsefe, s. 28.

694 Hz. Muhammed (sav) ve Mesqjt

Hz. Orner zamarunda Muslfu:nanlann, diger din mensuplanna kar§l goster­diklerl musamaha ve ho§goru, c;agda§ bir vesika ile dogrulanmaktad.tr. Mlsrr fethine §ahit olmul} Nikou piskoposu Jean (M. 694'de ya~;nyordu}, Amr b. el-'As hakkmda, o, kiliselerden bir ~ey almach ve yagma etmecti ve kiliselerin emla­kine de el koymadl demekte; aynca MU.Slfu:nanlann, Huistlyanlann i§lerine kan~machklaruu ifade etmektedir. Hem ~gd~ hem Huistlyan bir din adanu olan Jean'm bu ifadelerl, Miislfu:nanlann diger din mensuplanrun dini i~lerine kan~machklaruu, aynca onlara kar§l gosterdiklerl ho~gorum1n ve kendilerine taruchklan hayat ha.kk:mm en ac;lk belirtisidir.48

Yukandaki omeklerde de goriildugu gibi, gec;mi~te baz1 durumlarda, Hl­ristlyan halk, Huistiyan yonetlcilere kar~1 Miislfu:nanlara yarchm etme egilimi gostermi~tir. Mushlman bir yonetlmin, Huistlyanlarca Huistlyan yonetime ter­cih ecllimesi, c;ok rastlarur i:arihsel olgular arasmdad.tr. Ciinkii Huistlyanlar, Musl~an bir yonetimde, daha geni~ ozgiirliiklerden yararlamyorlar; c;ogu zaman Muslfu:nan yoneticilerin, halifelerin saraylarmda c;ok yiiksek gorevlerl .ellerinde tutabiliyorlarch. islam'm geli~inden sonra, Musliimanlar tarafindan kurulan, Kahire, Basra ve daha birc;ok ~ehir ve kasabadaki kilise ve manast:Jr­Iarm varhg1, -islam'm ilk donemlerinde bile Muslfu:nanlarm, cliger din baghla­rma kar~1 benimsedikleri ho~goriilli tavn gostermektectir.49

Muslfu:nanlar tarih boyunca Muslfu:nan olmayanlara blitiin bu haklan ver­dikleri gibi, bazan onlar ic;in sav~mayt da goze almaktan c;ekirlmemi§lerdir. Nitekim Xlll~da ~am bOlgesinde ustiinliik kuran Mogollarla Musliiman­lar arasmda boyle bir durum ortaya c;lkb.. Esirlerin serbest brrakllmas1 ic;in Mogol komutani Kutlu ~ah'la goru~meye giden ibn Teymiyye Mogollarm Mus­Iu.man esirler ch~mda kalan Yahucti ve Huistiyan esirleri serbest istemedikle­rini goriince kesin bir dille ~unlan soylecti: "Musliiman, Yahucti ve Huis!lyan biitiin ~sirler serbest brrakllmadlkc;a sava~ bitmez. Yahucti ve Hmstiyanlar pi­zim korumaiDlZ altmdad.trlar, onlardan tek bir ki~inin esir brrakllmasrm kabul edemeyiz. Bu kararh tutum karlllSmda yeni bir sav~1 goze alamayan Kutlu ~ah biitiin esirleri serbest brrakmayt kabul etmi11 oldu. 50

islam hukukc;ularma gore Musliimanlar gibi devlet vazifelerini deruhte et­meleri zim.m.ilerin haklarmdand.tr. Ancak imamet, devlet ba~kanhg;t, hakimlik, ordu komutanllg1, zekat idaresi gibi, dini tarafi agrr basan i~ler bundan istisna edilmi~tir. 51 Hukuk<;ularm genel egu.uiune ragmen daha Muaviye doneminden itibaren gayrt muslimlerin devlet kademelerinde c;ah§tmlchklan, c;e~itli ctivan­larm yonetimi yanmda valilik ve vezirlik makamma kadar yiikseldikleri, hatta

48 Fayda. Hz. Orner Zo.mamru1a Gayr-t MiJ.sUmler. s.l71. 49 Ebulfazl izzzeti. isldm'llt Yo.ytlcy Tarihlne Gif4. (cev. Cahlt Koytak), istanbul 1984. s. 50 50 Bkz. Ahmed Emln. lsllun'lltBugilnU. (~ev. Abdulvehhab Oztii.rk), Ankara 1977, s. 137; Bula~. s.

70·71. 51 MUnlr~efik. s. 186.

Hz. Muhammed ve Ahlaki ilkeler -I- 695

bazJ. islam devletlerinde bfuokrasinin biiyi.i.k olc;iide onlann eUne.ge9ti~ go­riilmektedir. 52 Mua~ye'nin haplllll, ~airl. doktoru ve maliye bakam Ihristiyan dininden oldugu53 Abbasi halifelerinden Mehdi'nin, boynunda albn bir hac; ta­~tyan bir cariyesinin bulundugu54 soylenmektedir. Endiiliis islam devletinde gayrt miislimlerin komu ta.nbk gorevlerine getirildikleri kayd edilmektedir. 55

Osmanlllar doneminde ise kaymakaml!k, valilik, bakaiili.k vb. tenfizi gorevler

alml~. cemaatlerini t;necliste temsU etmi~lerdir.

Gerc;ekten de Ihristiyan iilkelerde Yahudi ve Miisliiman tebaaya kar~1 gos­terilen tavrrla islam yurdunda Ehl-i kitaba kar~1 geli~tirilen tavrr arasmdaki karl?Illik, islam'm nisbi ho~g6riiliigiinii soylu bir bic;imde gozler oniine sere-cek niteliktedir >6 .

1.5. islam Fetihlerinde GOsterilen Ho~gorii

Bat:Ih ar~tumac1 ve oryantalistler islam'm oldukc;a klsa bir zaman dilimi ic;ertsinde iic; kltaya yayili~ll1lD c;ogunlukla c;ol insanmm saldrrganhgma ve klhc;

Irullanma yetenegme baglanu~larcbr. Gen;ekte ise hicbir yayllma, silah ve zor kullanarak bu kadar zamanda gerc;ekle~emez. Bu yazarlar islam'I, yayilmak i9in zorlaytci arac;lar kullanan bir din olarak tarut:rnak yolunda c;ok c;aba har­carm~lardrr. Fakat kabul etmek gerekir ki: tutuculuk, diger biitiin dinlerin ve dii~iinsel sistemlerin temel ozelliklerinden biri olmasma ragmen, islam bunu

sfuekli denetim altma tutmaya c;~rm~ kendisinden uzak tutmu~ ve vicdan ozerkligmden giiven albna almi~trr. 57 islam fetihleri, yalruz Allah'm hiikmiinii yeryiiziinde hakim kllmak ve insanlara bu dini tarutmak ic;in yapilrm~; onlann zorla islfunla~brllmalart hedef abnmarm~trr. 58

Medine d6neminde inen Bakara suresinin 286. ayetinde, "Dinde zorlama yoktur" buyrulmaktadrr. Bu ciimle onemli bir Uke olan hoMoriiyii ortaya ko­yar. Boylece .. Hz. Peygamber zamanmdan bu giine kadar gayn muslim va­tand~lar, islam devleti i9inde ya~arken hie; guc:;liik c:;elanediler. islam devleti vatanda~I olmak ic;in bir insanm Miisliiman olmas1 gerekmiyordu. Gerc;ekten

de degi~ik dinden olan tum. insanlar vatand~ olablliyordu. SemaVi din men­suplanndan alan Yahudi ve Ihristiyanlar, hatta mii~rikler bile vatand~hga kabul edlliyordu. Bu vatanda~lann sadece isHim devletine sadakat gosterme­leri isteniyordu. Bir Miisliiman devlete kar~I isyan ederse, ona eman verilmi­yor. suc;unun derecesine gore cezalandrriliyordu. 59

52 Ozel , "Gayri Muslim", DiA .. Xlll, 422. · 53 Phlllp K. H1ttt, Siyasl ve Killtlirel islilm Tarihl. I-IV. (cev. Sal1h Tug), lstanbul 1989, D. 368. 54 Tabeti, VITI, 184-185: ~· iueti, 24. 55 Servet Armajtan. islilmHukukunda TemelHak ve HilniyeUer, Ankara 1987, s. 31. 56 iueti, s. 23. 57 iuett s. 20. 58 Mustafa Fayda, "Hz. Omer'Jn Divan Tel}ld.lab" Dog~tan Gtlnfinulze BflyUk lslilm Tarihi. (ed.

Haklo Dursun Yild!z), tstanbul1992, D, 109. 59 HamJdullah, isliim. BUim ve Felsefe, s. 24.

696 Hz. Muhammed (sao) ve MesajL

Mushlroanlar fethettikleri yerlerde ya§ayan insanlan, daha onceleri pek . ~ok yerde yaplich@. gibi oldiirm.e veya kolele~tirme yoluna gitmeroi§, kend.ileri­ne islam tebligi td~t:)kt.an soma ileride ihtida edeceklerini umduklan ic;in on­Ian zimroi statusiine alma)'! daha dogru ve insani bulmu~lardrr. Qiinkii zorla dine girenlerin Muslliroanb@.ndan ne kendilerine ne de islam .Uroroetine bir ha)'lr gelmeyecegi. aynca insanlan 61Urole tehdit ederek Muslliroan yapma­

run miina.tikb@. koriiklemekten ve ceroiyetteki roiinafik sa)'lsuu ~aktan ba~ka bir sonuc; verroeyecegi billniyordu.60 Bu nedenle Muslliroanlar, "dind.e zorlama yolctur" ilkesi geregince kimseyi zorla islamla~b.rmanu§lar. Kolelerini bile zorla dinlerine solonanu~lardrr. Bu konuda islam inancmda son derece ustiin bir ho~goru bulurunaktadrr.

Bazt oryantalistler ve Hrristiyan yazarlar, islam fetihlerinin insanlan lul.tc; gucuyle din degi~tirmeye zorlama amacuu ta~Ich@ru iddia etmi§ler ve Muslu­manlaq bir ellerinde kl.l.tc;. digerinde Kur'an oldugu halde tarumlanu~lardrr. islaro.iyet'in, ilk doneroinden bugiine kadarki yayill~uun daha c;ok Hrristiyan­h@.n aleyhine oldugu bilinen bir gerc;ektir; dolaJISlyla bu din mensuplarmdan gelen ithamlarm ciddiye almroas1 dogru degildir. Muslliroanlar insanlan tev­hid inancma davet et:mi~ler ve bu ugurda buyUk gayret gosterroi~lerdir; ancak kimseyi zorlaislfuniyet'e solonanu~lardrr. Hemen her yerdeki fetihleri kitleler halinde islam' a kaWmalar takip etmi§ ve bu katllmalar. mUhted.ilerin islam'm en dogru din oldugu yolundaki inane; tercihleriyle gerc;ekle§mi§tir.61 Mlsl.I"m

fethine i~tirak etmi~ alan Ziyad b. Cez' ez-Zubeydi'nin anlathklan, Musl-uroan­larm fetihlerde~onra nasi1 davranchguu en giizel §ekilde ortaya koymaktacl.Ir:

~ ... Elirnizdeki ~zs\ sav~ esirleriyle birlilcte toplandtlc; Hrristiyanlar da geldiler. Biz he.r esiri, Isliimiyet'i veya Hrristiyanlf9t tercih etmesi hususunda. serbest

btrakttk. Birisi jsliim't secti mi bizfetih strasr.nd.aldnd.en daha lcu.v~etli bir sesle telcbir getiriyor ue onu yanumza altyordulc. Hrristiyanlf9t secenler olunca dci..Ht· ristiyanlar bagtraralc onu yanlartna altyorlardt; biz de cizyesini bagltyor, ancalc buna sanld i(:imizden biri onlara k~ gibi ii.zilliiyordulc .... "62 islam fetihleri­

nin amac1 sadece ganimet olsaych tarihte boyle olaylara rastlanamazch. Unu­tulmamalidrr ki gani.roet islam fetihlerinin teroel amac1 degil bir sonucudur.

Sonuc;

Hz. Peygamber (s.a.s.) hem Mtislliroanlara hem ·de gayrt rouslirolere gos­

terdigi ho~gorusti ile rahroet ve merhamet peygamberi oldugunu gazler online serroi§tir. Hz. Peygamber, kendisine vahyolunan emir ve yasaklan teblig ug­

runda pek ~ok slkmblara maruz kalch@. halde giinah olmach@. stirece en kolaJI olan yol olaru yani ho~goruyli sec;mi§tir. Birc;ok hadisinde affin ve ho§goruniin gtizelligini dile getinni~tir. Kendi ~ahsma hakslZhk edenleri affederek Uroroeti-

60 Mustafa Fayda, "Fet1h", DiA .. istanbull995, XII, 468-469. 61 Fayda, "Fet1h". DiA. .. 468; aynca bkz.lzzeti. s. 20-27. 62 Taberi. IV. 105-106; Fayda, "Fet1h", DiA .. 468.

· Hz. Muhammed ve Ahlak:i ilkeler -I- 697

ne omek olmul?tur. ~- Peyga.mber (s.a.s.) kendisine sozlii saldrnda bulunup hicvedenleri, hatta caruna kastedenleri bile affetmil?tlr. Onun yolunda giden Miisliiman idareciler, sava~larda bile, ~ocuklara, kadmlara, ya~h insanlara ~efkat ve merha.metle davranma}'l tavsiye etmi~lerdir.

Hz. Peyga.mber, a.mcas1 Hz. Hamza'run katilini affetmesi, yarchmlanru is­temek i.i.zere gittigi halde kendisini ta~ ve tii.kfuiik yagmuruyla kar~llayan Taiflilere beddua etmemesi, eline her tii.rlii. fusat ge~ince bile intikamdan uzak duru~u. bag1~la.mas• ve ho~gorii.sii. ile de ayn bir insanhk zirVesinde oldugunu a~lk~ gostermektedir.

Hz. Peyga.mber, Ehl-1 kitabm kendi inan~larma gore ibadet etmeleri ko­nusunda yardunc1 olmu~tur. islam'm gayri mii.slimlere tanunl~ oldugu din ve yicdan hii.rriyeti ~er~evesinde onlar, islam'm hakim oldugu toplumlarda ibadetlerini istedikleri gibi ~era etmi~ler ve ibadet l?ekilleri ne olursa olsun ken­dilerine karl~ll.marm~trr. Bunun sonucu olarak zaman zaman Huistiyan balk, Huistiyan yoneticilere kar:}l Mii.slt1manlara yardun etme egilimi gostermi§tlr.

insanlarm birbirlerini daha az anlacbg., farkh gorii§lere tahammill etmedi­gi ve ~e§itli sebeplerle ~atl§bg1 bir donemde herkes Yftce Resii.l'un ho~gorii. an­la~ma daha ~ok muhta~trr. Mii.sliimanlar, inSanlarm gonii.llerini fethetmek istiyorlarsa Resii.l-i Ekrem'in omek ahlak:uu oz benliklerine koklii bir bi~imde yerle§tirmek zorundacbrlar.