ААНОАТ-т нөлөөлөгч хүчин

зүйлсийн судалгаа

Удирдагч багш: Докторант С. Цолмон

Илтгэгч: Д. Баянбилигт

Я. Баярцэцэг

Д. Болортуяа

Агуулга

Удиртгал

I бүлэг: ААНОАТ байх зайлшгүй үндэслэл

II бүлэг: Эмпирик судалгаа

2.1 ААНОАТ ногдуулалт, төлөлтийн

өнөөгийн байдал

2.2 ААНОАТ-н орлогод нөлөөлөгч хүчин

зүйлсийн шинжилгээ

Дүгнэлт санал

Ашигласан материал

УдиртгалСудалгааны үндэслэл: ААН Төр

Судалгааны ач холбогдол: ААНОАТ-т нөлөөлөгчхүчин зүйлсийг судалж, илрүүлсэнээр татварынбодлогыг оновчлох

Судалгааны зорилго: ААНОАТ-т нөлөөлж буй хүчинзүйлсийн нөлөөллийг эконометрикийн аргуудыгашиглан судалж, улмаар татвар төлөлтийгнэмэгдүүлэх.

Судалгааны зорилт:

ААНОАТ ногдуулалт, төлөлтийн өнөөгийнбайдлыг судлах

ААНОАТ-н шинэчлэл, түүний үр дүнг судлах

ААНОАТ-т нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн судлах

УдиртгалСудлагдсан байдал:

2005 онд, АНУ-н эрдэмтэн А.Ж.Аурбэк

Корпорацийн татварыг Харбергийн загвараар

тайлбарласан.

2009 онд, Судлаач Гайтан Никодин ААНОАТ-н

орлого ба эдийн засгийн гажуудал гэсэн

судалгаандаа ААНОАТ нь эдийн засгийн гол эх

үүсвэр бөгөөд эдийн засгийн гажуудалыг

удирддаг гэж үзсэн.

2010 онд, Марк Кейтли, Моли Шерлок нар АНУ-

н Корпорацийн татварын ерөнхий төлөв,

шинэчлэлийг судалсан.

Нэгдүгээр бүлэг. ААНОАТ байх

зайлшгүй үндэслэлТатвар: Төсвийн орлогыг бүрдүүлэх ЭҮ Төрийн зохицуулалтын хүчирхэг арга

хэрэгсэлТатварын бодлого: Улс орон бүрийн хувьд Үр ашигтай Шинжлэх ухааны үүднээс боловсруулах Татварыг шударга хураах аргачлалыг бий

болгохТатварын тогтолцооны шинэ эрин үе: Дэлхий

нийтэд 1990, МУ-д 1992

МУ-н ААНОАТ-н үүсэл хөгжил

№

Үүсэл

хөгжлийн

үе

ААНОАТ, түүний зориулалт

11921-1930

он

Хувьсгалын дараах "Хувийн үйлдвэр худалдаа эрхлэгчдээс авч байсан ашгаас төлөх төлбөр". Энэ

үед гадаадын пүүсүүд, гар үйлдвэрлэл эрхлэгчид олсон ашгаасаа төсөвт ашгийн шимтгэл

төлж байсан бөгөөд улсын нэртэй үйлдвэр аж ахуйн газрууд бүх зардлаа төсвийн хөрөнгөөр

санхүүжүүлж, олсон бүх орлогоо төсөвт бүрэн шилжүүлж байсан байна. 1924 он гэхэд энэхүү

татвараар төсвийн орлогын 11,2 %-ийг бүрдүүлж байжээ.

21930-1942

он

Үйлдвэр аж ахуйн газрууд өөрийнхөө үйлдвэрлэлийн зардлыг үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний

борлуулалт, гүйцэтгэсэн ажил, үзүүлсэн үйлчилгээнээсээ олсон орлогоороо нөхөхийн сацуу

улсын төсөвт ашгийн зарим хэсгийг оруулж, аж ахуйн газруудын ашгаас төсөвт төлөх төлбөрийн

үндэс бий болж, улмаар үйлдвэр худалдаанд ашгаас төлөх татварыг 25-40 хувь болгон

ялгавартай тогтоож, ашиг хувиарлах, тайлан тооцоог сайжруулах аргуудыг хэрэгжүүлсэн үе.

31942-1960

он

Үйлдвэр аж ахуйн газруудад даргын фонд бий болгож, түүнд төлөвлөгөөт ашгийн 5%,

төлөвлөгөөнөөс давсан ашгийн 50 хүртэл хувийг шимтгэхээр тооцож, үйлдвэрлэгчдийн материаллаг

сонирхолыг дээшлүүлж, үйлдвэрлэлийн удирдлагын системийг боловсронгуй болгон, үүний үр дүнд

үйлдвэрийн бүтээх ашгийн хэмжээг өсгөж төсөвт төлөх орлогын хэмжээг нэмэгдүүлэх арга хэмжээ

авсан үе.

41960-1991

он

1961 оноос гүйлгээний ба ашгийн татварт шинэчлэлт хийж, үйлдвэр АА-н газруудын ашгаас төсөвт

төлөх төлбөрийн нэр төрөл олширч, төсөвт фондын төлбөр, ялгаварт төлбөр, ашгийн чөлөөт

үлдэгдэл нэрээр орлого орох болж ашиг хуваарилах хатуу тогтоосон норматив дээр үндэслэгдэж

байснийг 1988 оноос эхлэн орлого хуваарилах нормативийн аргаар сольжээ.

5 1991-хойш Өнөөгийн татварын тогтолцооны үе.

Хүснэгт1

VAR загвар

VAR загварыг Christopher Sims 1980 онд

танилцуулсан бөгөөд загварт бүтцийн хэт олон

хязгаарлалт тавих нь хувьсагчдын хоорондын

хамаарлыг бүрэн илэрхийлэхгүй гэж үзэн эдийн

засгийн хувьсагчдын хоорондын хамаарлыг судлах

зорилгоор гаргаж ирсэн. VAR n-тэгшитгэл, n

хувьсагчаас бүрдэх ба хувьсагч бүр нь өөрийнхөө

хоцролттой утга болон үлдсэн n-1 хувьсагчуудын

одоогийн ба хоцролттой утгуудаар тайлбарлагддаг.

Энэхүү энгийн загвар нь олон хувьсагчийн баялаг

динамикуудыг системтэйгээр харуулдаг. VAR

загварыг өгөгдлийн тайлбарлах, таамаглах, бүтцийн

гаргалгаа, бодлогын шинжилгээ хийхэд ашигладаг.

2.1 ААНОАТ ногдуулалт, төлөлтийн

өнөөгийн байдал

№ ОнТатварын

орлого

Татварын бус

орлого

Хөрөнгийн

орлого

Тусламжийн

орлого

1 2002 288,737.0 92,106.9 - 6,841.7

2 2003 388,081.3 111,973.3 - 23,289.4

3 2004 537,490.7 111,589.0 769.0 22,828.7

4 2005 635,564.4 128,797.8 982.9 28,147.6

5 2006 1,128,140.6 225,957.4 1,626.6 4,685.2

6 2007 1,502,309.9 353,653.7 2,521.2 22,004.1

7 2008 1,890,896.6 260,153.2 18,689.2 16,118.6

8 2009 1,620,549.6 352,069.7 20,087.2 19,067.7

9 2010 3,078,290.0 390,053.6 47,755.8 38,487.6

10 2011 4,141,275.0 504,407.9 60,540.8 1,541.8

Монгол улсын төсвийн орлогын бүтэц /2002-2011он, сая төгрөгөөр/

Хүснэгт 2

Эх сурвалж: www.nso.mn

Монгол улсын төсвийн орлогын

бүтэц /2002-2011/График 1

-

1 000 000,0

2 000 000,0

3 000 000,0

4 000 000,0

5 000 000,0

2002200320042005200620072008 2009 2010 2011

Татварын орлого Татварын бус орлого

Хөрөнгийн орлого Тусламжийн орлого

Эх сурвалж: www.nso.mn

ААНОАТ-н татварын орлогод эзлэх хувь

/2002-2011 он сая төгрөгөөр/

-

1 000 000,00

2 000 000,00

3 000 000,00

4 000 000,00

5 000 000,00

6 000 000,00

Татварын орлого

ААНОАТ

Эх сурвалж: www.nso.mn

График 2

Аж ахуйн нэгжийн тоо/Орлогын хязгаараар 2002-2011он /

График 3

-

10 000,00

20 000,00

30 000,00

40 000,00

50 000,00

60 000,00

70 000,00

80 000,00

0-100 сая

100 саяас дээш

0-3 тэрбум

3 тэрбумаас дээш

Нийт тоо

Эх сурвалж: www.nso.mn

ААНОАТ-ын тайлангийн борлуулалтын

орлогын товчоо/2002-2011он, тэрбум төгрөгөөр/

График 4

-

5 000 000,00

10 000 000,00

15 000 000,00

20 000 000,00

25 000 000,00

0-100 сая

100 саяас дээш

0-3 тэрбум

3 тэрбумаас дээш

Дүн

Эх сурвалж: www.nso.mn

ААНОАТ-н хөнгөлөлт, чөлөөлөлт/2002-2011 сая төгрөгөөр/

График 5

-

10 000,00

20 000,00

30 000,00

40 000,00

50 000,00

60 000,00

70 000,00

80 000,00

90 000,00

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Татварын хөнгөлөлт

Татварын чөлөөлөлт

Эх сурвалж: www.nso.mn

2.2 ААНОАТ-н орлогод нөлөөлөгч

хүчин зүйлсийн шинжилгээ

Dependent Variable: LOG(TAX)

Method: Least Squares

Date: 11/23/12 Time: 01:09

Sample: 1992 2011

Included observations: 20

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

C 4.471391 0.239723 18.65233 0.0000

COM 0.025823 0.002243 11.51375 0.0000

RATE -0.059864 0.005722 -10.46273 0.0000

DR 0.296252 0.031324 9.457740 0.0001

R-squared 0.994820 Mean dependent var 5.132181

Adjusted R-squared 0.992230 S.D. dependent var 0.811787

S.E. of regression 0.071556 Akaike info criterion -2.147498

Sum squared resid 0.030722 Schwarz criterion -2.026464

Log likelihood 14.73749 F-statistic 384.1118

Durbin-Watson stat 2.203846 Prob(F-statistic) 0.000000

ААНОАТ-н орлогод аж ахуй нэгжийн тоо, татварын хувь хэмжээ, татварын

хөнгөлөлт, чөлөөлөлт, татварын дарамт, татвар төлөгчийн орлого зэрэг нь

хэрхэн нөлөөлж буйг харуулбал:

Татварын хувь хэмжээг жигнэсэн дундаж хувиар авсан болно.

2.2 ААНОАТ-н орлогод нөлөөлөгч

хүчин зүйлсийн шинжилгээ

Дээрх 3 хүчин зүйлсийн регрессийн тэгшитгэлийг

харуулбал:

LOG(TAX) = 4.471391394 + 0.0258228431*COM -

0.05986358234*RATE + 0.2962518735*DR

Энд: Com - Татвар төлөгч аж ахуй нэгжийн тоо

Rate - Татварын хувь хэмжээ

DR - Татварын дарамт

Tax – ААНОАТ-н орлого

Корреляцийн матриц

TAX COM RATE DR

TAX 1 0.9624 -0.6670 0.2709

COM 0.9624 1 -0.4654 0.0419

RATE -0.6670 -0.4654 1 0.1161

DR 0.2709 0.0419 0.1161 1

Татварын хувь хэмжээ нь дангаараа татвар төлөгчдийн

тоонд хэрхэн нөлөөлж буйг регрессээр харуулбал:

Dependent Variable: COM

Method: Least Squares

Date: 11/09/12 Time: 07:36

Sample: 1992 2011

Included observations: 20

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

C 91207.58 16193.77 5.632265 0.0005

RATE -1940.797 577.1157 -3.362925 0.0099

R-squared 0.585691 Mean dependent var 38146.20

Adjusted R-squared 0.533902 S.D. dependent var 16880.81

S.E. of regression 11524.76 Akaike info criterion 21.71924

Sum squared resid 1.06E+09 Schwarz criterion 21.77976

Log likelihood -106.5962 F-statistic 11.30926

Durbin-Watson stat 0.745518 Prob(F-statistic) 0.009889

Vector Autoregression Estimates

/ VAR загвар /Date: 11/23/12 Time: 02:50

Sample(adjusted): 1994 2011

Included observations: 8 after adjusting endpoints

Standard errors & t-statistics in parentheses

TAX COM RATE

TAX(-1) 0.629334 0.034023 -0.059949

(1.59956) (0.03931) (0.03115)

(0.39344) (0.86543) (-1.92445)

TAX(-2) -0.876167 0.006736 -0.061212

(2.42100) (0.05950) (0.04715)

(-0.36190) (0.11321) (-1.29827)

COM(-1) -7.871076 0.661156 1.033742

(46.8480) (1.15142) (0.91236)

(-0.16801) (0.57421) (1.13304)

COM(-2) 30.71630 0.953332 -0.608549

(48.1624) (1.18373) (0.93796)

(0.63776) (0.80536) (-0.64880)

RATE(-1) 0.563148 0.228378 -0.184737

(25.3772) (0.62372) (0.49422)

(0.02219) (0.36616) (-0.37380)

RATE(-2) 7.795114 0.643107 0.010223

(20.4847) (0.50347) (0.39894)

(0.38053) (1.27735) (0.02563)

C -646.5905 -43.59665 32.06642

(1340.22) (32.9396) (26.1006)

(-0.48245) (-1.32353) (1.22857)

R-squared 0.911760 0.993692 0.931062

Adj. R-squared 0.382322 0.955841 0.517436

Sum sq. resids 18887.92 11.40960 7.163665

S.E. equation 137.4333 3.377810 2.676502

F-statistic 1.722128 26.25323 2.250974

Log likelihood -42.41885 -12.77156 -10.90983

Akaike AIC 12.35471 4.942890 4.477457

Schwarz SC 12.42422 5.012402 4.546969

Mean dependent 266.6875 42.49000 24.62500

S.D. dependent 174.8683 16.07412 3.852921

Determinant Residual Covariance 0.000000

Дүгнэлт санал МУ-н төсвийн орлогын дийлэнх хувийг татварын орлого

эзэлж байгаа бөгөөд тэр дундаа ААНОАТ чухал байр

суурийг эзэлж байна.

Түүнчлэн татварын хувь хэмжээний шалтгааны улмаас аж

ахуй нэгж байгууллагууд бутран жижигрэх сонирхолд

автан, ХХК-ууд богино наслаж дампуурах үзэгдэл гарч,

татвараас зайлсхийх аргууд нийтэд мэдэгдэх боллоо. Энэ

нь төсөв ба ААН хоорондын сонирхол ихээхэн

зөрчилдөөнтэй болгоход хүргэж нэг нь аль болох ахиу

татвар авах, нөгөө нь аль болохоор татвараас зайлсхийх

сонирхолтой байна. Иймээс уг татварын өөрчлөлт,

нэмэлтийн асуудал нь аж ахуйн нэгжид үзүүлэх нөлөөлөл,

цаашлаад салбар, улс орны эдийн засагт үзүүлэх

нөлөөлөл нь маш их юм.

Дүгнэлт саналРегрессийн үр дүнд ААНОАТ-н орлогод нөлөөлөгч гол хүчин

зүйлс нь татвар төлөгчийн тоо, татварын хувь хэмжээ, татварын

дарамт гэж гарсан бөгөөд татвар төлөгчийн тоо, татварын

дарамт нь ААНОАТ-н орлоготой шууд буюу эерэг хамааралтай,

татварын хувь хэмжээ нь сөрөг хамааралтай, татварын

хөнгөлөлт, чөлөөлөлт нь ААНОАТ-н орлогод тодорхой

хэмжээгээр нөлөөлөхгүй байна.

Мөн R-squared буюу R квадрат нь 0.994820 байгаа нь эдгээр

гурван хүчин зүйл нь бусад хүчин зүйлсээ 99%-р төлөөлж чадаж

байгааг харуулж байна.

Татварын хувь хэмжээ нь татвар төлөгчийн тоонд хэрхэн

нөлөөлж буйг тооцон үзвэл татварын хувь хэмжээ нь татвар

төлөгчийн тоотой сөрөг хамааралтай бөгөөд татварын хувь

хэмжээ 1%-р өсөхөд татвар төлөгчийн тоо ойролцоогоор 1940-р

буурна гэсэн дүгнэлтэнд хүрч байна. Мөн эдгээр 3-н хүчин зүйл

нь ААНОАТ-н орлогод хугацааны хоцрогдолтойгоор нөлөөлж буйг

VAR загвараар шинжлэн үзэхэд хугацааны хоцрогдол 1-2 жилийн

хугацаанд ач холбогдолгүй, хугацааны хоцрогдлоор нөлөөлөхгүй

гэж гарсан.

Ашигласан материал Монгол улсын “Аж ахуй нэгжийн орлогын албан

татварын тухай хууль”

Татварын ерөнхий газар, Монгол Такс Тин ХХК –“Монгол улсын татварын статистикийн эмхтгэл 1991-2011” Улаанбаатар хот 2012 он

Alan J. Auerbach, University of California, Berkeley andNBER “Who Bears the Corporate Tax? A Review of WhatWe Know” September 2005

Mark P. Keightley, Specialist in Economics; Molly F.Sherlock Specialist in Public Finance “The CorporateIncome Tax System: Overview and Options for Reform”September 13, 2012

Gaetan Nicodeme “Corporate income tax and economicdistortions” 2009

www.mta.mn

www.nso.mn

www.mongolbank.mn