Г А Цыхун - uploads.philology.by · языкового ареала» (1981),...

Г. А. Цыхун

БЕЛАРУСІСТЫКА, СЛАВІСТЫКА, АРЭАЛЬНАЯ ЛІНГВІСТЫКА

ВЫБ Р А НЫЯ П Р А ЦЫ

Даследуюцца праблемы этымалогіі, арэальнай лінгвістыкі, балканістыкі, сацыялінгвістыкі, экалінгвістыкі, мінулае і сучаснае беларускай і іншых славянскіх моў і мікрамоў, гісторыя айчыннай славістыкі. Зборнік змяшчае 43 артыкулы, біяграфічны нарыс пра аўтара і яго выбраную бібліяграфію.

Папярэднія кнігі прафесара Г. А. Цыхуна: «Синтаксис местоименных клитик в южнославянских языках» (1968), «Типологические проблемы балканославянского языкового ареала» (1981), «Этымалагічны слоўнік беларускай мовы» (у сааўт.; 1978–2010).

Для філолагаў, гісторыкаў і тых, хто цікавіцца этымалогіяй, гісторыяй мовы, беларускай і іншымі славянскімі мовамі.

З сайта "Philology.BY - Беларуская філалогія"

3

ЗМЕСТ Спіс скарачэнняў...........................................................................................5

Прадмова складальніка ...............................................................................6

Нястомны даследчык славянскага слова: нарыс пра Г. А. Цыхуна ...7

Славянскія моўныя старажытнасці........................................................ 11 Да этымалогіі «колеравых» назваў (Беларусь і падобныя) [2002]............. 11 К реконструкции праславянской метафоры [1986] ....................................17 Назіранні над гідраніміяй беластоцка-гродзенскага пагранічча [1999]....22 Пра адзін выпадак народнаэтымалагічнай субстытуцыі

(усходнеславянскае наморожня ‘дэталь у санях’) [1990] ..................28 У замкнёным свеце лічэбнікаў (нататкі) [1998] .........................................31

Арэальна-тыпалагічныя штудыі .............................................................39 Арэальная тыпалогія славянскіх моў: прынцыпы i напрамкі

даследавання [1988]................................................................................39 Арэальныя аспекты фарміравання славянскіх літаратурных моў [1993] ..67 Пытанне інавацыйных цэнтраў у славянскім мовазнаўстве [2003] ..........83 Арэальная структура праславяншчыны [1998] ...........................................89 Арэальныя аспекты семантычнай рэканструкцыі [2000]...........................94 Лексіка Беласточчыны ў арэальна-этымалагічным асвятленні [2001]....101

Сацыякультурны аспект моўнага ўзаемадзеяння ..............................108 Міжславянскае моўнае ўзаемадзеянне (сацыякультурны аспект) [2003]...108 Дэфармацыі беларускай літаратурнай мовы

ў гады таталітарызму [2000] ...............................................................123 Сацыякультурны аспект у гісторыі беларускай літаратурнай мовы

(так званы нямецкі фактар) [2004] ......................................................131 «Трасянка» як аб’ект лінгвістычнага даследавання [1998] .....................139

Экалінгвістычныя праблемы.................................................................149 Славянскія мовы ў святле экалінгвістыкі [1998] ......................................149 Шматмоўная Сярэдняя Еўропа: шляхі выжывання [2003] ......................167 The linguistic situation and mixed language forms in Belarus [2006] .........173

Моўнае сумежжа Беларусі .......................................................................183 На лінгвістычным сумежжы [2005]............................................................183 Заметки о говорах и диалектных чертах белорусско-русского

пограничья [1997] .................................................................................188 Пра мову «vičuv litevskich» (нататкі) [2003] .............................................197


Г. А. Цыхун. Беларусістыка, славістыка, арэальная лінгвістыка. Мінск, 2011

4

Колькі слоў пра Астравеччыну і астравецкія словы [2007] ....................202 Лёс яўрэйскіх запазычанняў у беларускай мове [1995] ...........................208 Паланізмы ў лексічнай норме беларускай літаратурнай мовы [1995] ....212 Мова Адама Міцкевіча ў рэгіянальным аспекце [1998]...........................217 Яцвяжская праблема ў беларуска-польскіх моўных кантактах [1996]....223 Беларуска-літоўскія калькі [2009] .............................................................226

Беларуска-паўднёваславянскія моўныя сувязі ..................................231 Беларусь у міжславянскіх сувязях (гістарычна-моўная

праблематыка) [1996] ..........................................................................231 Паўднёваславянскі кампанент у мове Францыска Скарыны [1990] .......237 За определяне на генетичната, типологичната и ареалната близост

на славянските езици [1980] ...............................................................243 Тры беларуска-балгарскія ізаглосы [1996] ................................................251 Іван Лекаў і беларуская мова [2008] ..........................................................259 Аб славенска-беларускіх моўных сыходжаннях [1988]............................263 Водгулле Вукавых рэформ у Беларусі i Македоніі [1988] .......................268 З беларуска-сербскіх моўных дачыненняў [2000] ....................................273

З моўных доследаў Палесся ....................................................................279 Кирилло-мефодиевская лексика одного полесского говора [1993] .........279 Пра заходнепалескую літаратурную мікрамову

(праект М. Шэляговіча) [2001] ............................................................288 З палескіх сшыткаў (8. Кованье; 9. Яшчэр(ка), раз’яшчыць) [2003].......295

З гісторыі беларускай славістыкі ..........................................................299 Институт белорусской культуры и начало белорусской

славистики [2003] .................................................................................299 Пятро Бузук i славiстыка 1920–1930-х гадоў (штрыхi да навуковай

бiяграфii) [2000] ....................................................................................309 Язэп Воўк-Левановіч і яго ўспаміны (з гісторыі ўніверсітэцкай

славістыкі) [2009] ................................................................................313 З гісторыі беларускай мовазнаўчай паланістыкі [2006] ..........................319 «Мова — не баласт, трымае чалавека» (гутарка Г. А. Цыхуна

і М. П. Антропава) [2006] ....................................................................322 Спіс выкарыстанай літаратуры і выбраная бібліяграфія

Г. А. Цыхуна ........................................................................................341


5

СПІС СКАРАЧЭННЯЎ балг. — балгарскі. БД — Българска диалектология:

Проучвания и материали. С., 1962–. Кн. 1–.

БДА — Български диалектен атлас. С., 1964–2001.

БДУ — Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт

бел. — беларускі. в. — вёска. ГСБМ — Гiстарычны слоўнiк

беларускай мовы. Мн., 1982–. Вып. 1–.

ДАБМ — Дыялекталагічны ат-лас беларускай мовы: уступ. арт., даведач. матэрыялы і камент. да карт. Мн., 1963.

дыял. — дыялектны. ЛАБНГ — Лексiчны атлас

беларускiх народных гаворак. Мн., 1993–1998. Т. 1–5.

літ. — літоўскі. М. — Масква/Москва (у біблія-

графічным апісанні). мак. — македонскі. Мн. — Мінск/Менск/Минск

(у бібліяграфічным апісанні). НКУС — Народны камісарыят

унутраных спраў. палеск. — палескі. паўн. — паўночны. праслав. — праславянскі. р. – рака. рум. — румынскі. рус. — рускі. С. — Сафія/София (у бібліягра-

фічным апісанні).

серб. — сербскі. славен. — славенскі. Слоўнік ПЗБел — Слоўнік бела-

рускіх гаворак паўночна-за-ходняй Беларусі i яе паграніч-ча. Мн. 1979. Т. 1; 1980. Т. 2; 1982. Т. 3; 1984. Т. 4; 1986. Т. 5.

србхрв. — сербска-харвацкі. СРЛ — Слоўнік рэгіянальнай

лексікі Гродзеншчыны. Грод-на, 1999.

т. зв. — так званы. ТС — Тураўскі слоўнік. Мн.,

1982. Т. 1, 2; 1984. Т. 3; 1985. Т. 4; 1987. Т. 5.

ТСБЛМ — Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мо-вы. Мн., 1996.

укр. — украінскі. хрв. — харвацкі. Фасмер — Фасмер, М. Этимоло-

гический словарь русского языка. М., 1964. Т. 1; 1967. Т. 2; 1971. Т. 3.

чэш. — чэшскі. ЭСБМ — Этымалагiчны слоўнiк

беларускай мовы. Мн., 1978–. Т. 1–.

ЭССЯ — Этимологический сло-варь славянских языков: пра-славянский лексический фонд. М., 1974–. Вып. 1–.

ASJ — Atlas slovenského jazyka. Bratislava, 1964–1984. T. I–IV.

SP — Słownik prasłowiański. Wroclaw, etc., 1974–. T. 1–.


6

ПРАДМОВА СКЛАДАЛЬНІКА Гэтая кніга знаёміць з навуковымі пошукамі прафесара Генадзя

Апанасавіча Цыхуна ў такіх сферах, як арэальная лінгвістыка, экалінгві-стыка, кантакталогія, этымалогія, соцыялінгвістыка, этналінгвістыка і гі-сторыя славістыкі. Матэрыялы зборніка ахопліваюць трыццаць гадоў навуковай дзейнасці аўтара. Тут змешчаны яго чатыры даклады на міжнародных з’ездах славістаў (1988, 1993, 1998, 2003 гг.), артыкулы і выступленні на канферэнцыях, этымалагічныя нататкі. З-за абмежава-нага аб’ёму выдання была пастаўлена задача не столькі паказаць усе знаходкі аўтара, колькі даць уяўленне пра іх значную каштоўнасць. Хо-чацца параіць шаноўным чытачам не спыняць свайго знаёмства з нароб-кам Г. А. Цыхуна і звярнуцца да іншых яго публікацый.

Выбраная бібліяграфія аўтара змешчана ў агульным спісе літарату-ры (с. 355).

Навуковыя працы Г. А. Цыхуна падаюцца з мінімальнымі папраў-камі і дапаўненнямі. Падрыхтоўка тэкстаў заключалася галоўным чынам у выпраўленні недакладнасцяў, вылучэнні абзацаў ды аднастайным афа-рмленні літаратуры. Цытаты ў асноўным не перакладаюцца, прычым беларускамоўныя фрагменты прыводзяцца паводле нормаў перыяду іх стварэння, што дазваляе прасачыць асаблівасці развіцця нашай мовы. Шэсць артыкулаў друкуюцца на мове іх першай публікацыі. У некалькіх матэрыялах апушчаны фрагменты, што пазначана ламанымі дужкамі: <…>.

Можа падацца, што асобныя словы ці выразы было б лепш замяніць, аднак варта засяродзіцца на такіх фактах. Мова жыве ў грамад-стве, яе стварае народ, і ёсць у ім асабліва аўтарытэтныя людзі, так бы мовіць моўныя заканадаўцы. Да іх традыцыйна адносяць пісьменнікаў і грамадскіх дзеячаў. Думаецца, што роля Г. А. Цыхуна ў гэтым плане не меншая — і з-за яго «моўнай біяграфіі», і з-за яго прафесійных дасяг-ненняў. А ўвогуле спецыфіка фарміравання нашай літаратурнай мовы ды шырыня яе арэальнай базы абумоўліваюць гнуткасць моўных нормаў.

Хочацца выказаць сардэчную падзяку У. А. Кошчанку — за абліч-боўку картаў-схем, В. С. Гарыцкай і А. А. Яскевічу — за дапамогу ў падрыхтоўцы тэкстаў.

Заўвагі і прапановы можна дасылаць на адрас [email protected].

Складальнік

7

НЯСТОМНЫ ДАСЛЕДЧЫК СЛАВЯНСКАГА СЛОВА

Генадзь Апанасавіч Цыхун (30.10.1936, в. Кунцаўшчына Гродзен-скага павета Беластоцкага ваяводства) — аўтар фундаментальных прац па праблемах балканскага моўнага саюза, беларуска-іншаславянскіх моўных сувязяў, сацыялінгвістыкі, этналінгвістыкі, этымалогіі, доктар філалагічных навук (1982), прафесар (1994), галоўны навуковы супрацоўнік Інстытута мовы і літаратуры Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі (2005), замежны член Македонскай акадэміі навук і мастацтваў (2009), віцэ-прэзідэнт Міжнароднай акадэміі навук Еўразіі (1994–1995), намеснік старшыні Беларускага камітэта славістаў (з 1992), член прэзідыума Міжнароднага камітэта славістаў (з 2004), намеснік старшыні Міжнароднага камітэта славістаў (з 2008), віцэ-прэзідэнт Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў (1995–2000), ганаровы доктар Сафійскага ўніверсітэта (2005), старшыня Таварыства «Беларусь — Бал-гарыя» (з 1992). Узнагароджаны Ганаровай граматай Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь (1996). Аўтар каля 300 навуковых публікацый...

* * * * * Г. А. Цыхун нарадзіўся ў сям’і Марыі (Зянкевіч; 1911–1989) і Апа-

наса (1910–2005). Бацька займаўся сельскай гаспадаркай, гандлем, працаваў настаўнікам у вёсцы Лаша, служыў у войску. Пасля Другой сусветнай вайны скончыў педінстытут, настаўнічаў у школах Гарадзен-шчыны, быў інспектарам рана. Усё жыццё Апанас Пятровіч нястомна, самааддана вывучаў родныя мясціны, у тым ліку мову Гродзеншчыны [Цыхун А. П. 1993]. Заслужаны настаўнік БССР, краязнаўца, фалькла-рыст і паэт, прапагандыст творчасці Я. Ф. Карскага і заснавальнік яго музея, душэўны і мудры чалавек, ён стаў сапраўдным патрыярхам бела-рускай культуры. У спадчыну ад бацькоў Генадзь Апанасавіч атрымаў найлепшыя якасці: працавітасць, дабрыню, сардэчнасць, грамадзянскую мужнасць, любоў да роднага краю, чуласць да слова. І яшчэ — адора-насць, навуковы талент.

У 1953 г. Г. А. Цыхун скончыў сярэднюю школу ў Гародні, у 1958 г. — славянскае аддзяленне філалагічнага факультэта Ленінград-скага дзяржаўнага ўніверсітэта (ЛДУ). Ужо ў студэнцкія гады вызначыў-ся цэнтр яго навуковай цікавасці: пра гэта сведчыць дыпломная работа «Рэпрыза іменнага дапаўнення ў балгарскай і македонскай мовах».

У 1959 г. малады славіст паступіў у аспірантуру ЛДУ, дзе ўдасканальваўся пад кіраўніцтвам бліскучага граматыста прафесара Ю. С. Маслава, а пазней, у час стажыроўкі ў Сафійскім універсітэце і Акадэміі навук Балгарыі, — пад кіраўніцтвам знаных прафесараў



8

С. Стойкава і Л. Андрэйчына. У 1958–1959 гг. і з 1963 г. Г. А. Цыхун працаваў у Інстытуце мовазнаўства імя Якуба Коласа, дзе прайшоў шлях ад малодшага навуковага супрацоўніка да загадчыка аддзела славянскага і тэарэтычнага мовазнаўства (1990–2005 гг.) і галоўнага навуковага супрацоўніка (з 2005 г.)

У 1966 г. Г. А. Цыхун абараніў кандыдацкую дысертацыю «Сінта-ксіс займеннікавых клітык у балгарскай і македонскай мовах» (апанент-ны С. Б. Бярнштэйн і В. У. Колесаў). На яе аснове была напісана і выда-дзена манаграфія [Цыхун 1968а], якую высока ацанілі ў рэцэнзіях.

Вельмі каштоўныя працы Г. А. Цыхуна па тэорыі моўных саюзаў і арэальнай лінгвістыцы. У доктарскай дысертацыі «Тыпалагічныя праб-лемы балканаславянскага моўнага арэала» [Цыхун 1982] (апаненты У. А. Дыбо, У. П. Нярознак, А. Я. Супрун, А. В. Чашко), у манаграфіі з той жа назвай (1981) і ў шэрагу дакладаў на міжнародных з’ездах вучо-ны па-новаму вызначыў паняцці архаізма, інавацыі, цэнтра распаўсю-джвання моўных з’яў і інш. Былі знойдзены крыніца і кірунак распаўсю-джвання балканскіх інавацый у сферы выражэння адрасата дзеяння, аз-начэння, ступеняў параўнання, катэгорыі пэўнасці, страты склонавых формаў і інш. Была зроблена важная выснова пра наяўнасць некалькіх інавацыйных цэнтраў, што абвергнула традыцыйны погляд, быццам на Балканах ёсць адзіны прагрэсіўны, зменлівы рэгіён, адкуль і разыход-зяцца ўсе інавацыі. Быў апісаны ўклад асобных гаворак у працэс балканізацыі паўднёваславянскага дыялектнага кантынуума. Гэта мана-графія і сёння застаецца выдатным прыкладам аналізу ўзаемадзеяння моў у рамках моўнага саюза.

У нашай навуцы і нават шырокім грамадстве час ад часу ўзнікаюць спрэчкі, ці характэрная тая ці іншая рыса для роднай мовы, ці ўласцівае ёй нейкае слова ці выраз. У вырашэнні падобных пытанняў вельмі ка-рысны арэальныя метады, якія Г. А. Цыхун паспяхова ўжыў і для белару-скай мовы. Былі атрыманы вынікі, важныя таксама для дыялекталогіі і для тыпалогіі літаратурных моў. Так, было вызначана, што «чым больш шырокая арэальная база літаратурнай мовы, тым менш сістэмны харак-тар гэтай літаратурнай мовы» [Цыхун 1993a: 13; с. 76 у гэтым зборніку]. На прыкладах з беларускай, рускай, славацкай, балгарскай, македонскай моў паказаны заканамернасці кадыфікацыі літаратурнай мовы, згодна з якімі сумяшчаюцца рысы розных дыялектаў. Даследчык падкрэсліваў, што «шырокае распаўсюджанне пэўнай моўнай рысы не з’яўляецца пад-ставай для яе кадыфікацыі ў структуры літаратурнай мовы, асабліва калі гэтая рыса архаічная і не прадстаўлена на тэрыторыі, што адносіцца да арэальнай базы літаратурнай мовы. У якасці літаратурнай нормы часта выступаюць з’явы, што вядомы на меншай частцы моўнай тэрыторыі, аднак яны маюць інавацыйны характар і прадстаўлены ў межах арэаль-най базы літаратурнай мовы. У якасці нормы ў літаратурнай мове можа


Нястомны даследчык славянскага слова

9

быць замацавана новае запазычанне, прадстаўленае ў межах яе арэальнай базы, нягледзячы на тое што на значнай тэрыторыі вядома “свая”, больш архаічная з’ява» [тамсама].

Значны ўклад Г. А. Цыхуна ў этымалагічную навуку. Ён — адзін з аўтараў, а ў апошні час (пасля В. У. Мартынава, з 2004 г., з 9-га тома) і галоўны рэдактар «Этымалагічнага слоўніка беларускай мовы» (Т. 1–13. Мінск, 1978–2010; выданне працягваецца). Гэтае выданне, бясспрэчна, з’яўляецца візітнай карткай беларускай філалогіі, яно запатрабавана славістамі ўсіх краін.

Яшчэ адна сфера зацікаўленняў Г. А. Цыхуна — стыхія народнай мовы, якой займаецца этналінгвістыка, асабліва пры вывучэнні Палесся. У 1960–1980-я гады ў час экспедыцый, арганізаваных Інстытутам мовазнаўства АН БССР і Інстытутам славяназнаўства АН СССР, былі сабраныя ўнікальныя сведчанні старажытнай матэрыяльнай і духоўнай культуры. Яны адлюстраваны і ў «Тураўскім слоўніку», адным з ініцыя-тараў стварэння якога быў Г. А. Цыхун. У час тых паездак навуковец удасканальваў навыкі палявых апытанняў, этналінгвістычных назі-раннняў. Досвед практычнай працы паспрыяў фарміраванню шырокага агульнакультурнага погляду на моўныя праблемы. І, па-другое, ён быў своеасаблівай прышчэпкай супраць кабінетных спекуляцый на модныя лінгвістычныя тэмы.

Г. А. Цыхун выступаў арганізатарам серыі сімпозіумаў па выву-чэнні беларуска-балтыйскіх, беларуска-ўкраінскіх, беларуска-польскіх, беларуска-рускіх моўных сувязяў у 1960–1990-я гады [Цыхун 1969; 1971; 1973; 1975a; 1976; 1995d].

Шырокія славістычныя інтарэсы даследчыка гарманічна спалуча-юцца з чынным удзелам у айчынным моўным будаўніцтве. Вучоны быў адным з арганізатараў міжнародных кангрэсаў беларусістаў, пастаянна выступае па надзённых моўных пытаннях. Г. А. Цыхун быў старшынёй правапіснай камісіі Таварыства беларускай мовы імя Францыска Скары-ны і сябрам Дзяржаўнай правапіснай камісіі, кансультаваў і рэдагаваў некалькі іншаславянска-беларускіх слоўнікаў. Ва ўсіх яго даследаваннях уражвае спалучэнне тонкіх тэарэтычных разваг са скрупулёзным аналізам масы канкрэтных фактаў розных славянскіх моў.

У 1980-я гады Генадзь Апанасавіч удзельнічаў у падрыхтоўцы юбілейнай праграмы да 500-годдзя асветніка і першадрукара Ф. Ска-рыны. Пры актыўным удзеле Г. А. Цыхуна быў створаны Нацыянальны навукова-асветны цэнтр імя Ф. Скарыны, які працягнуў прапаганду дасягненняў вялікага гуманіста, ажыццявіў шэраг беларусазнаўчых праектаў. У Скарынаўскім цэнтры Г. А. Цыхун кіраваў аддзелам тэрміналогіі, дзе даследаваліся беларускія тэрмінасістэмы [Цыхун 1995c; 1997c; Чарняўская/Цыхун 2000] ды былі распачаты серыйныя выданні «Беларуская тэрміналогія» і «Тэрміналагічны бюлетэнь».



10

Адзін з заснавальнікаў беларускай славістыкі, прадстаўнік класічнай навукі, Г. А. Цыхун падтрымлівае і новы кірунак мовазнаўства — камп’ютарную лінгвістыку. Пры яго кансультацыях створана першая праграма праверкі беларускага правапісу (гл. сайт: http://pravapis.of.by). Яна ўключае сучасныя і класічныя (т. зв. тарашкевіцу) правілы, падпра-граму аўтаматычнай канвертацыі тэкстаў з адной арфаграфіі ў тэксты з другой арфаграфіяй, а таксама базу з двух мільёнаў словаформаў. Пад кіраўніцтвам Г. А. Цыхуна ў Інстытуце мовазнаўства і Таварыстве бела-рускай мовы імя Ф. Скарыны распрацоўваліся прынцыпы электроннага корпуса беларускай мовы.

Каштоўныя бібліяграфічныя агляды беларускага мовазнаўства на-вуковец рыхтаваў для кракаўскага часопіса «Rocznik Slawistyczny» (1974–1988) і камісіі па лінгвістычнай бібліяграфіі пры Міжнародным камітэце славістаў (МКС), членам якой ён з’яўляецца (гл. штогоднікі «Bibliografia językoznawstwa slawistycznego» (Варшава, 1995–2004) і [Цыхун 1978b; 1980; 1981a і інш.; Цыхун/Літвіноўская 1995]). Акрамя гэтай камісіі, Г. А. Цыхун прадстаўляе нашую краіну ў камісіях пры МКС па гісторыі славістыкі, па славянскай этымалогіі, па балканскім мовазнаўстве, па моўных кантактах.

Яшчэ адным аспектам вялікай арганізацыйнай работы стала яго 25-гадовая дзейнасць (1967–1991) у ролі вучонага сакратара спецыяліза-ванага савета па абароне дысертацый пры Інстытуце мовазнаўства АН БССР. За гэты час Г. А. Цыхун дапамог кампетэнтнымі парадамі больш як 300 суіскальнікам, што абаранялі кандыдацкія і доктарскія дысертацыі. З моманту заснавання Вышэйшай атэстацыйнай камісіі Беларусі ён з’яўляецца членам экспертнага савета па мовазнаўстве.

Г. А. Цыхун выступаў з лекцыямі ва ўніверсітэтах Аўстрыі, Балгарыі, Германіі, Польшчы, Расіі, Сербіі і інш. З 1966 г. ён выкладае ў БДУ. Дзесяць гадоў (1985–1995) у якасці «гастпрафесара» ён чытаў лекцыі па беларускім мовазнаўстве і славістыцы ва Універсітэце ў Бела-стоку (Польшча). У час заняткаў са студэнтамі вучоны шчодра дзеліцца звесткамі пра славянскія мовы, Балканы, розныя краіны, дзе ён быў, дзе яго ведаюць і любяць. Генадзь Апанасавіч ахвотна звяртаецца да добрага жарту, да неацэнных багаццяў роднай мовы і на лекцыі, і ў пісьмовым выкладзе, і ў нязмушанай размове. Гэтыя лекцыі помняцца доўга, бо ў іх выяўляюцца глыбокія лінгвістычныя і культуралагічныя веды прафесара, здольнасць узняць слухачоў да высокіх тэарэтычных абстракцый, умен-не і жаданне захапіць суразмоўцу любімай Справай, любімай Навукай.

М. В. Супрунчук


11

СЛАВЯНСКІЯ МОЎНЫЯ СТАРАЖЫТНАСЦІ

ДА ЭТЫМАЛОГІІ «КОЛЕРАВЫХ» НАЗВАЎ (БЕЛАРУСЬ І ПАДОБНЫЯ) 1

Цікавасць да складаных назваў, у якіх прысутнічае кампанент са значэннем колеру, рэалізавалася ў славянскай этымалогіі ў асобным кірунку даследаванняў, які налічвае ў цяперашні момант дзясяткі публікацый. Акрамя шырока вядомых выразаў тыпу белая гарачка ‘стан алкагольнага ап’янення з галюцынацыямі’, чорная зайздрасць ‘нядобрая, злая зайздрасць’, чорная магія, белая костка, чорны вол у фразеалагізме: Чорны вол наступіць на нагу ‘стане цяжка, адчуецца цяжкасць’ (вядо-мым таксама ў чакаўшчыне) і пад., найбольшы інтарэс выклікаюць этнанімічныя і геаграфічныя назвы тыпу белыя харваты, чорныя валахі (грэч. µαυροβλαχοζ), рус. фальклорна-гістарычная Белая Арапия, балг. Бяло море, Черни Искър і пад. Стымулам для этымалагічных росшукаў паслужыла незвычайная семантыка прыметнікаў, што абазначаюць колер у названых спалучэннях, дакладней іх пераноснае ўжыванне ці семанты-ка аманімічных формаў. Такім чынам, мы маем справу з этымалагічнай семасіялогіяй ці семасіялагічнай этымалогіяй, бо фактычна ў большасці выпадкаў (за, магчыма, невялікімі выключэннямі тыпу Чырвоная Русь) праблемы фармальнай ідэнтыфікацыі тут адсутнічаюць. Тлумачэнне се-мантычных парадоксаў, што ўзнікаюць пры гэтым, патрабуе спецыяль-най методыкі даследавання, бо традыцыйныя прыёмы семантычнай рэканструкцыі не заўсёды падыходзяць. Параўн., напрыклад:

«За тези черни българи вече знаем твърде много (вж. Летопись по Ипатьев-скому списку. СПб., 1871. С. 32: приходять черьнии болгаре и воюютъ въ странѣ корсуньстии) <...> Знаем и това, че името “черен” няма нищо общо с антропологичния тип на тези много бели всъщност хора» [Балкански 1988: 79] 2.

Зрэшты, да гэтага часу назіраюцца спробы ідэнтыфікацыі семантыкі прыметнікаў колеру ў такіх спалучэннях з іх асноўным значэн-нем, параўн. адну з версій паходжання назвы Белай Русі (Беларусі)

1 Першая публікацыя: Dzieje Słowian w swietle leksyki: pamięci prof. Franciszka

Sławskiego. Kraków : Wyd. UJ, 2002. S. 101–106. 2 У адносінах да антанімічных азначэнняў гл. у таго ж аўтара [Балкански 1994].



12

ад колеру адзення ці антрапалагічнага тыпу насельніцтва [Белы 2000: 7] 3. Нярэдка такое тлумачэнне даецца назвам геаграфічных аб’ектаў, напрык-лад, у назве Чорнага возера значэнне прыметніка тлумачыцца цёмным ко-лерам вады ці дна (звычайна тарфянога), а ў назве Белае возера — празры-стасцю вады і пясчаным дном (параўн. [Falk 1976]). Няма падстаў не да-пускаць для некаторых выпадкаў намінацыі захаванне першаснай матывацыі, хаця пры гэтым таксама можа назірацца семантычны зрух (‘возера з вадой, якая здаецца чорнай, непразрыстай’ або ‘возера з вадой, якая здаецца белай, празрыстай’): ‘белы’ → ‘празрысты, чысты’, ‘чорны’ → ‘непразрысты, цёмны’. Аднак гэты зрух прадказальны, тыповы, дастат-кова верагодны. Для назвы Белай Русі існуе нават версія, якая грунтуецца на такім семантычным зруху ў геаграфічнай назве тыпу Белая Рось (параўн. гідронімы Рось на Беларусі і Украіне) з першаснай матывацыяй ‘белая, г. зн. празрыстая вада’ [Крапівін 1956: 60–61]. Відаць, сюды ж трэ-ба аднесці і прапанову Г. Ільінскага аб паходжанні назвы Белая Русь ад гіпатэтычных «гарадоў бельскіх» (паралель: Чырвоная Русь ад «гарадоў чэрвеньскіх»), што знаходзіліся ў месцы згушчэння гідронімаў і тапонімаў ад белы (р. Бяла, гарады Беласток, Бельск і пад.). Цікава, што побач зна-ходзяцца гідронімы і тапонімы, якія ўзыходзяць да чорны (р. Чарна, горад Чарна-Беластоцка і пад.). Усё ж на фоне тыпалагічна падобных назваў кшталту Белая Сербія, Чорная Балгарыя такая версія малаверагодная.

І тут паўстае пытанне пра межы прымянення ў семантычнай рэканструкцыі тыпалагічных і арэальных крытэрыяў. Больш таго, ствара-ецца ўражанне, што пры адсутнасці фармальна-генетычных праблем ці іх абмежаваным характары названыя крытэрыі выходзяць на першае месца пры аналізе разглядаемых складаных назваў. З метадалагічнага пункту погляду было б недапушчальным пры разглядзе адной з падобных назваў не звяртаць увагі на аналагічныя назвы ў іншых мовах. Няма падстаў так-сама ігнараваць, напрыклад, турэцкі ўплыў на балгарскую назву Эгейскага мора — Бяло море. Калі прыняць, што тыпы семантычных змен маюць універсальны характар, то трэба было б шукаць для ўсіх падобных назваў аднолькавае тлумачэнне. І сапраўды, такі падыход прымяняецца ў адносінах да складаных этнонімаў з «колеравым» кампанентам.

Так, для назвы Белая Русь зроблена спроба гістарычна абгрунта-ваць семантычны зрух ‘белы’ → ‘вольны, незалежны’ (М. Драгаманаў, М. Любаўскі, А. Патабня, М. Доўнар-Запольскі), што, відаць, супраць-пастаўлена азначэнню чорны ‘несвабодны, залежны’, параўн. рус. чернь ‘зброд, служкі’, чёрные рабы (калі толькі тут не прысутнічае алюзія да неграў) і пад. А. Патабня прыводзіць выпадкі сінаніміі белы/вольны ў адносінах да цара [Потебня 1891: 119]. У. Маўродзін удакладняе семан-

3 Паводле гэтай, апошняй па часе, манаграфіі падаюцца версіі паходжанні назвы

Белай Русі (Беларусі). Падборку найбольш значных публікацый па паходжанню гэтай назвы гл. у кнізе «Імя тваё Белая Русь» (Мн., 1991).


Да этымалогіі «колеравых» назваў (Беларусь і падобныя)

13

тыку: белы значыла ‘вольны ад дані, падаткаў’ [Мавродин 1958: 31]. Па-водле Х. Тодарава-Бемберскага,

«…всъщност антонимната опозиция бели/черни народи определя техния со-циално-политически статут. ‘Белите’ народи са народи, независими полити-чески и социално от други, а ‘черните’ — намиращи се в политическо и со-циално робство. В Киргизия е съществувало кастово разделение ‘бяла кост’ и ‘черна кост’, като между тях са били забранени дори браковете поради соци-ално неравенство» [Тодоров-Бемберски 1989: 65] 4.

Аднак у нас няма падстаў генералізаваць гэты семантычны зрух, бо адсутнічаюць звесткі пра тое, што, напрыклад, чорныя балгары, якія, паводле летапісу, «воюют в стране корсуньстии», былі больш залежнымі, чым іншыя.

Другі тып семантычнага зруху ‘белы’ → ‘паганскі, няхрышчаны’ ўзыходзіць да паведамлення Канстанціна Багранароднага пра няхрышча-ных сербаў, якія называюцца таксама белымі, што мяжуюць з франкамі і белахарватамі. Апошнія паходзяць таксама ад няхрышчаных харватаў. Цікава, што ў адносінах да беларусаў той жа аргумент выкарыстоўваецца ў адваротным кірунку: усходняя частка сённяшняй Беларусі была назва-ная Белай Руссю пасля і ў процівагу Чорнай, ахрышчанай пазней, дзе паганскія звычаі захоўваліся даўжэй [Белы 2000: 8–9]. З пункту погляду развіцця значэння прыметніка белы другі семантычны зрух падаецца больш прымальным: ‘белы’ → ‘прасветлены, чысты’ здаецца тыпалагічна больш верагодным, чым ‘белы’ → ‘першабытны, некрануты, не ведаючы сапраўднага Бога’ (ст.-слав. íåâѣãëàñú).

Іншыя мяркуемыя семантычныя змены ў структуры «колеравых» этнічных назваў фактычна заснаваны на арэальных крытэрыях.

Семантычны пераход ‘белы’ → ‘заходні’, паводле А. Трубачова, Р. Агеевай, І. Грэкава, адлюстроўвае цюркскую інавацыю, якая грунтуец-ца на ўяўленні пра «белы, светлы» накірунак свету («потому что свет солнца дольше держится на западе» [Трубачев 1987: 122]) і распаўсюдзілася на славянскія землі:

«Так, закономерно назван Белорусью, Белой Русью самый западный из вос-точнославянских этносов. Точно так же не случайно названы белыми серба-ми и белыми хорватами <...> сербы и хорваты, оставшиеся на западе после ухода остальных сербов и хорватов на балканский юго-восток» [тамсама].

Цікава ўсё ж такі, чаму на самым захадзе ўсходнеславянскіх земляў (раён Ліды, Гродна, Нясвіжа) апынулася назва Чорная Русь? В. Маньчак асноўную ролю ў распаўсюджанні «колера-геаграфічнай» сімволікі прыпісвае татарам [Mańczak 1975: 38–39].

Арэальнае тлумачэнне семантычнаму пераходу ‘белы’ → ‘заходні’ дае і В. Іванаў:

4 Гл. таксама спецыяльную публікацыю [Тодоров-Бемберски 1995].



14

«...большинство ученых в настоящее время склоняется к точке зрения, со-гласно которой в Центральную Европу характерная для азиатских культур-ных традиций цветовая символика сторон света проникла под влиянием степных кочевников Евразии во времена переселения народов» [Иванов 1991: 119].

Агульны недахоп усіх арэальных тлумачэнняў — частае несупа-дзенне геаграфічнага становішча зямель, якія маюць азначэнне ‘белы’ і ‘чорны’, з адпаведнымі напрамкамі свету, якім прыпісваецца пэўная ко-леравая сімволіка. Як паказаў А. Белы у кнізе «Хроніка Белай Русі», міграцыя назвы на працягу ўсёй яе гісторыі не дае падстаў прыняць на-званыя арэальныя тлумачэнні:

«“Размытасць” абрысаў Белай Русі, яе вандроўкі па карце Усходняй Еўропы, пазбаўленыя, на першы погляд, усялякай логікі, ускладняюць аднаўленне этымалогіі тэрміна. Паўстае пытанне: Белая Русь у Вялікім Ноўгарадзе (прынамсі, з ХІІІ ст.), у Вялікім княстве Маскоўскім (з 1470-х), над Донам (з 1490-х), у Вялікім княстве Літоўскім (з другой паловы XVI ст.) — на гэ-тым спіс не вычарпаны — гэта ўсё розныя аб’екты, вядомыя з абсалютна розных крыніц, якія толькі выпадкова супадаюць па форме... ці адно?» [Белы 2000: 9]

Спробы вытлумачыць гэтыя змены рознымі пунктамі арыентацыі намінантаў, відавочна, маюць спекулятыўны характар. Для таго, каб зра-зумець складаныя семантычныя зрухі, мэтазгодна звярнуцца да больш простых, празрыстых працэсаў намінацыі. Разгледзім іх на прыкладзе выкарыстання «колеравых» азначэнняў пры называнні ягад у беларускай мове.

Звычайна алгарытм намінацыі ўключае тры крокі, добра засведча-ныя на дыялектнай карце. На ёй выдзяляецца арэал, дзе, напрыклад, для называння суніц як найбольш вядомага віду ягад выступае назва ягады. У тым жа арэале для больш рэдкага віду ягад (чарніц) выкарыстоўваецца складаная назва — чорныя ягады. У суседнім арэале ўжо прадстаўлена сістэма чырвоныя ягады — чорныя ягады, а назва ягады выступае як агульная назва. Такі цыкл, разгорнуты ў прасторы, добра дэманструе магчымае развіццё складаных назваў тыпу Белая Русь, узнікненне якой магло ў сваю чаргу выклікаць з’яўленне назваў тыпу Чорная Русь і пе-ратварэнне назвы Русь, якая першапачаткова была прывязана да пэўнай абмежаванай тэрыторыі, у агульную назву. Несумненна, што прыметнік белы, які быў выкарыстаны для дыферэнцыяцыі, павінен быў мець дас-таткова празрыстую семантыку, г. зн. дэманстраваць стандартнае пера-носнае значэнне. Пошукі такой семантыкі прыводзяць нас да спалучэння белы свет, якое можа выступаць як сінонім да слова свет (аналагічныя адносіны ягады/чырвоныя ягады ў тым выпадку, калі гутарка ідзе пра найбольш распаўсюджаны ў пэўнай мясцовасці від ягад), параўн. пайшоў у (белы) свет ‘пайшоў кудысьці, пакінуўшы родны дом або родны край, пайшоў у невядомым кірунку’. У гэтым выпадку — белы ‘новы, нязна-


Да этымалогіі «колеравых» назваў (Беларусь і падобныя)

15

ны, чужы, адкрыты’. Параўн. у тэкстах, запісаных на Беласточчыне: Де т'ато? — Пош'оў у с’в’іет др'угу м'аму шук'ат’і (в. Трывежа каля Гайнаўкі; запісаў Б. Сегень). А. Патабня прыводзіць з рускіх фальклор-ных запісаў бeлый свeтъ (міръ) як сінонім да прыметніка вольный [Імя тваё Белая Русь 1991: 26]. Як ‘адкрытая, незамкнутая прастора’ выступае гэтае спалучэнне ў балгарскіх фальклорных тэкстах: мош ли мъ искарвъ нъ белъ свят? [Русакиев 1956: 446]. В. Іванаў і У. Тапароў рэканструю-юць адпаведнае праславянскае спалучэнне — «обозначение мира живых существ как *belъ *světъ в противоположность миру мертвых» [Иванов/ Топоров 1983: 158], чаму, аднак, перэчаць факты рускага фальклору, параўн.: проводим-то, батюшко, во дальну путь-дороженьку, на тот тебе белый свет [Невская 1998: 57]. У рамках такой семантыкі цалкам змяшчаецца сема ‘незаняты, вольны’, як сцвярджае Т. Вендина:

«С белым цветом оказывается нередко связана и сема ‘свободный’, актуали-зируемая чаще всего в названиях свободной от поселений или сельскохозяй-ственных работ земли (ср. беловодье ‘никем не заселенная, “вольная” зем-ля...)» [Вендина 2000: 199] 5

Зыходзячы з такой семантыкі, можна меркаваць, што пры дапамо-зе прыметніка белы адбылася першая дыферэнцыяцыя ўсходнеславян-скай тэрыторыі — уласна Русі — старой, спрадвечнай, абмежаванай зямлі, лакалізаванай на захадзе сучаснай усходнеславянскай тэрыторыі, і новай, адкрытай прасторы, якая магла лакалізавацца ўсюды па-за межамі першаснай Русі. І назва Белая Русь сапраўды лакалізавалася, як добра паказана А. Белым, ад Наўгародскай зямлі на поўначы да земляў над Донам на ўсходзе. Паводле М. Ермаловіча,

«у ХІІ ст. яна адносілася да Растова-Суздальскай зямлі <...> Пачынаючы з XVI ст. гэтая назва паступова стала пераходзіць на тэрыторыю сучаснай Беларусі. Праўда, аж да канца ХІХ ст. пад Беларуссю разумеліся толькі Віцебская і Магілёўская губерні, у той час як астатняя яе частка называлася Літвою; і толькі ў сувязі з канчатковым фарміраваннем беларускай нацыі на-зва “Беларусь” выцесніла назву “Літва”, і апошняя стала адносіцца выключ-на да тэрыторыі сучаснай Літвы» [Ермаловіч 1989: 152].

Як сцвярджае А.Трубачоў, «“белой, светлой” стороной... стали называть Северное Причерноморье. <...> Традиция называть эту страну “белой, светлой” оставалась живой долго, во всяком случае именно с ней связаны древнерусские названия Белобере-жье в устье Днепра...» [Трубачев 1987: 122]

Такім чынам, белы свет — гэта ўсё, што акаляе нейкую частку прасторы, якая лічыцца сваёй, знанай, спрадвечнай, ядром. Можна ска-заць, выкарыстоўваючы арэальную тэрміналогію, што прыметнік белы

5 Больш падрабязна, але з традыцыйна-арыентацыйнага пункту погляду гл. [Тру-

бачев 1991: 237].



16

абазначае перыферыю. Ядро ж (уласна Русь і яе бліжэйшае акружэнне 6) пад уплывам проціпастаўлення з Белай Руссю пазней набывае антані-мічнае азначэнне чорны, якое ў адносінах да старой Русі было заменена палітонімам Літва. Фактычна, вандроўная назва Белая Русь у розныя перыяды дэманстравала экспансію ўсходняга славянства на новыя землі. Тое ж самае дэманстравала назва Вялікая Русь, якая ўпершыню фіксуецца ў грамаце візантыйскага імператара каля 1347 г.

«Название родилось на собственной русской почве и из собственных по-требностей, из них главная — обживание новых пространств <...> В этом на-звании заложено своеобразно выраженное противопоставление вторично ос-военной земли той земле, из которой это освоение исходило» [Трубачев 1992a: 118–120].

Пазней з’явілася назва Малая Русь, якая першапачаткова стасава-лася толькі да Галіцка-Валынскага княства [Цілуйко 1974: 93]. Магчыма, што якраз замацаванне азначэння вялікая як сіноніма да белая прывяло да выцяснення апошняй на захад. Пра сінанімію белая/вялікая гл. яшчэ ў Канстанціна Багранароднага адносна Вялікай (або Белай) Харватыі, якая лакалізавалася на тэрыторыі сучасных паўднёва-ўсходняй Польшчы і ўсходняй часткі Славакіі [Ширяев 1991: карты 18, 19]. І нарэшце, пра само спалучэнне белы свет, на якім грунтуюцца нашы разважанні. Фак-тычна, яно мае таўталагічны характар, бо семантычна ‘белы’, паводле Скока, узыходзіць да ‘святло’ [Skok 1971: І, 152]. Свет (польск. swiat, рус. мир) — гэта тое, што асветлена, бачна, рэальна акаляе чалавека, знаходзіцца па-за ім. У спалучэнні белы свет, як і ў самім слове свет адлюстраваліся фундаментальныя проціпастаўленні «я — не я», «сваё — чужое», «закрытае — адкрытае», «унутранае — знешняе». У сувязі з універсальным характарам гэтай апазіцыі, можна меркаваць, што з тыпалагічнага пункту погляду такое тлумачэнне «колеравых» назваў краін і этнонімаў здаецца больш пераканальным, чым прапанаваныя ра-ней тыпалагічныя і арэальныя рашэнні. Зрэшты, не выключана, што ў іншых спалучэннях з белы могуць актуалізавацца іншыя семы пера-носнага ўжывання названага прыметніка.

6 Так, на карце 1540 г. Русь (Russia) лакалізуецца на левым беразе ракі Заходні

Буг, а Белая Русь (Russia Alba) — паміж Дзясной і Дняпром. Цікава, што на іншай карце, што адлюстроўвае прыблізна той самы перыяд, з’яўляецца Чорная Русь на поўнач ад Прыпяці, Белая (або Вялікая) Русь — за Смаленскам, а на месцы старой Русі — Чыр-воная Русь [Ширяев 1991: карты 4, 25]. Такім чынам, можна лічыць, што з’яўленне назвы Чырвоная Русь на месцы першаснай Русі было стымулявана ўтварэннем апазіцыі ‘бе-лы’ — ‘чорны’ і генералізацыяй назвы Русь.


17

К РЕКОНСТРУКЦИИ ПРАСЛАВЯНСКОЙ МЕТАФОРЫ 1

Новый этап в славянских этимологических исследованиях характе-ризуется расширением «прав» праславянского слова, что связано в первую очередь с привлечением типологических и ареальных критериев при ре-конструкции. Подобно слову в живых славянских языках за ним признает-ся право на цельнооформленность, в противоположность т. н. корневой этимологии. Постепенно утверждается его право иметь ареальную харак-теристику в пределах гипотетического праславянского языкового про-странства. Наряду с этим все настойчивее проявляется стремление вы-явить у праславянского слова иерархически организованную систему зна-чений в противоположность диффузной семантике, приписываемой ранее праславянским лексическим элементам при попытках охватить все воз-можные результаты семантических сдвигов в различных славянских язы-ках. В этой связи значительный интерес представляет проблема перенос-ного употребления ряда праславянских слов, на базе которого могло про-исходить формирование народных терминов, подобно тому, как это наблюдается в современных славянских языках. Речь идет, в частности, о непосредственном, не осложненном дополнительными формальными преобразованиями переносе общеупотребительных слов из широкой, не-маркированной, чаще всего бытовой сферы в другие, маркированные, уз-котерминологические сферы, когда можно говорить о номинативной ме-тафоре, поскольку понятие метафоры в наиболее общем виде включает значение переносности [Gołąb/Heinz/Polański 1968: 341]. При этом, как правило, в той или иной степени сохраняются семантические связи, под-держиваемые формальным тождеством народного термина и общеупотре-бительного слова.

Указанные метафорические образования в славянских языках при-влекают внимание этимологов прежде всего как полигон для совершен-ствования методов семантической реконструкции, так как при этом в максимальной степени обеспечиваются условия чистоты лингвистиче-ского эксперимента, каковым, несомненно, является реконструкция. По-пытки установить последовательность и направление семантических пе-реносов на славянском материале дают весьма любопытные результаты, как это видно из работы М. Пишкур о слове baba [Piškur 1965]. Еще ра-нее интересные наблюдения над переносными значениями славянских названий зверей проведены К. Булатом [Bulat 1920]. Однако в чисто эти-мологическом плане весь корпус славянских метафорических образова-

1 Першая публікацыя: Этимология. 1984. М. : Наука, 1986. С. 211–216.



18

ний специально не исследовался, исключая некоторые наиболее загадоч-ные номинативные метафоры, привлекшие внимание исследователей парадоксальностью возможных семантических сдвигов 2. Большинство метафорических образований в этимологических словарях славянских языков, если они приводятся, включаются в соответствующие статьи без особых комментариев, объясняющих их происхождение и хронологию. Между тем нет сомнений, что, подобно другим словам с так называемой прозрачной этимологией, корпус номинативных метафор в славянских языках может быть стратифицирован во временном плане, поскольку нет оснований относить их появление исключительно к позднему периоду развития славянских языков. Разумеется, речь идет в этом случае об ус-тоявшихся, лексикализованных в терминологических подсистемах мета-форических образованиях, а не о метафоре как средстве внесения образ-ности и экспрессии в живую речь, которая в значительной степени окка-зиональна и ситуационно обусловлена.

В связи с тем, что при рассмотрении подобного рода метафор от-сутствуют формальные критерии для отнесения того или иного образо-вания к праславянскому периоду (за исключением главного предвари-тельного условия — праславянского характера исходного слова, хотя, по-видимому, нельзя исключать возможность его позднейшей замены в от-дельных языках при сохранении первичного семантического признака, на основе которого возникла метафора), на передний план выступают другие критерии. Среди них можно назвать в первую очередь ареальные, типологические и культурно-исторические.

Ареальный критерий в сочетании с типологическими данными при-знается достаточно надежным для отнесения метафорического образова-ния к праславянскому периоду, ср., например, заключение В. Меркуловой в связи с происхождением одного из славянских названий болезни:

«Время возникновения слова žabа ‘болезнь’, омонимичного к слову žabа ‘земноводное‘, судя по его общеславянскому распространению и типичности семантических связей, можно отнести к праславянской эпохе» [Меркулова 1963: 73].

Однако в тех случаях, когда на славянской территории не обнару-живается сплошного ареала вторичной номинации, могут появиться серьезные сомнения в правомерности отнесения такого образования к праславянскому периоду, поскольку, как утверждает В. Мартынов, «возникновение вторичных значений при сохранении первичных может происходить независимо на краях этноязыковых территорий» [Лексіка Палесся… 1971: 34]. Таким образом, «разорванность» ареала, служащая для обычных славянских слов наиболее надежным ареальным критерием их архаичности, в отношении вторичных номинаций трактуется как наи-менее надежный случай при установлении их праславянского характера.

2 На материале одной группы славянских метафорических образований под на-шим руководством подготовлена и защищена диссертация [Старостенко 1984].


К реконструкции праславянской метафоры

19

Подобным же образом может быть подвергнут сомнению и типологиче-ский критерий, поскольку, как утверждает С. Семчинский,

«аналогичные метафоры, обусловленные психологическими закономерностя-ми, возникают в различных языках, ср. параллелизм в образовании некоторых терминов элементарной географической лексики» [Семчинский 1975: 63].

То есть фактически речь идет о том, что вторичные метафориче-ские образования в славянских языках существуют вне времени и про-странства, с чем в принципе трудно согласиться.

Мысль о том, что в тех случаях, когда мы имеем дело с семантикой, неприменимы обычные представления о распределении ареалов (ср. «нормы ареалов» у М. Бартоли), точнее наблюдается противоположная тенденция в их распределении: одинаковые семантические инновации (в данном случае — вторичные метафорические образования) возникают на периферии, в то время как центральная зона лишена их, зиждется, по-видимому, на стремлении видеть в семантических сдвигах прежде всего чужое влияние. В связи с этим находится представление и о сравнительно легком заимствовании метафор, о семантике как чрезвычайно изменчивом компоненте слова, об отсутствии национальной специфики (или отраже-нии «народной психологии») в семантике и т. п. Кажется, что здесь мы сталкиваемся с еще одним этимологическим мифом, подобно мифу об одинаковом отражении звуковых комплексов в различных языках. Проти-воречивость такого подхода хорошо видна на примере метафоры pojasъ ‘радуга’, о которой писал А. Непокупный [Непокупный 1976: 64–66]. Об-наружив такую метафору на белорусско-балтийском пограничье, а также у южных славян, А. Непокупный делает заключение о ее независимом воз-никновении в разных концах славянской территории, при этом севернобе-лорусская метафора трактуется как непосредственное заимствование из балтийских языков, а южнославянская рассматривается на фоне греческих и румынских фактов. Основой метафоры считается обычай носить много-цветные пояса в Латвии, Литве и Болгарии. Однако логическую строй-ность указанного построения нарушает фиксация той же метафоры в та-кой бесспорно архаической зоне славянского мира, как Полесье (причем как в восточной, так и в западной его части), где трудно допустить какое-либо заметное неславянское влияние. Таким образом, мы вынуждены по-ставить под сомнение инновационный и независимый для разных ареалов характер возникновения указанной славянской метафоры, тем более, что, как показал Н. И. Толстой, семантическая связь «пояс — радуга» присут-ствует и в других славянских терминах, а сама эта связь зиждется на древ-них мифологических представлениях о поясе и радуге как символе силы и мощи [Толстой 1977: 116]. При этом обнаруживается, что подобные, ка-жущиеся независимыми, метафорические образования в других индоев-



20

ропейских языках 3, рассматриваемые в качестве «чистых» типологиче-ских параллелей, могут иметь общее происхождение, уходя своими кор-нями в весьма далекое прошлое.

Проведенное исследование номинативных метафор, соотносимых с названиями крупных животных [Старостенко 1984], показало, что на базе одного имени в славянских языках может возникать значительное количество метафорических образований, идентичных с ним по форме. Например, при некотором обобщении сходных реалий существительное koza дает около 40 метафорических образований, не считая метафор в форме деминутивов и плюративов, существительное vъlkъ — около 50, и т. д. Однако все это многообразие номинативных метафор может быть описано при помощи сравнительно небольшого количества семантиче-ских признаков, лежащих в основе номинации, при этом некоторые мо-тивирующие признаки (‘опора’, ‘больших размеров’ и др.) повторяются в метафорических образованиях от названий различных животных в пределах данной тематической группы.

Сравнение с другими тематическими группами показывает, что из всех выявленных семантических признаков, мотивирующих метафориче-ские образования, общим для большинства рассмотренных групп является признак ‘мифологический’. Он оказывается и наиболее обобщенным, по-скольку включает целый ряд более конкретных признаков типа ‘обрядо-вый’, ‘апотропей’ и т. п. Присутствие этого признака в различных группах номинативных метафор в славянских языках на фоне других семантиче-ских признаков, в большей или меньшей степени отражающих специфи-ческие черты исходных реалий, послуживших основой вторичных номи-наций, заставляет выдвинуть предположение о его особой роли в форми-ровании славянской номинативной метафоры. Указанный признак мотивирует сравнительно небольшое количество из всех зафиксирован-ных метафор. В упомянутой выше группе метафорических образований от названий крупных животных их участие варьируется в пределах от 2 (baranъ) до 28 % (medvědъ). Однако метафоры, мотивируемые этим признаком, занимают ключевое положение среди других метафор, образо-ванных от названий определенного животного. Более того, в некоторых случаях возникает необходимость реконструировать метафору на основе указанного семантического признака в качестве недостающего звена, по-зволяющего этимологизировать другие, более конкретные метафоры в рамках указанной группы. Например, бел. казá ‘загон, который занимает жнея’ [Слоўнік ПЗБел: ІІ, 359], укр. козá ‘полоса, которую пропалывает полольщица’ (Гринченко), болг. козá ‘полоса на поле, которую жнет один жнец’ (Геров) и другие термины могут быть поняты только при наличии восстановленной на основе косвенных данных и фразеологизмов типа ос-таться на козе, ехать на козе и т. п. метафоры *koza ‘мифический зоо-

3 Ср. некоторые данные о распределении названий радуги с мотивацией ‘пояс,

кушак; ремень’ в [Atlas Linguarum 1983: I, карты 7, 9].


К реконструкции праславянской метафоры

21

морфный дух, покровитель засеянного поля’. Создается впечатление, что одним из наиболее ранних типов метафоры являются переносы названий из реальной, материальной сферы в сферу духовную, мифологическую. Устанавливается определенный, хотя, как нам кажется, неполный изомор-физм двух сфер употребления слова, когда, например, туровскому бáба ‘старая женщина, мать отца или матери’ противостоит в другой сфере ба-ба (сопліва) ‘существо в образе старой женщины, которой пугали малых детей’: пóйдзеш у лес, то цебе там поцэлуе сопліва баба [ТС: ІІ, 30].

Можно предположить, что и упоминавшейся выше метафоре žaba ‘болезнь’ при ее создании на основе žaba ‘земноводное’ предшествовала метафора типа žaba ‘нечто похожее на жабу, вызывающее различные внутренние и внешние заболевания’, ср., например, словац. žaba ‘сказоч-ная жаба, которая может скрыться в человеке’ (Кálаl) и под. Однако при таком подходе возникает опасность в любой метафоре увидеть мифологи-ческое начало, тем более, что сама природа метафоры, заключающаяся в определенном отрыве от первоначальной конкретной реальности [Pavelka 1982: 130], дает такую возможность. Определенную аналогию в этом пла-не представляют народные легенды и предания, возникшие в результате попыток осмыслить непонятные местные названия, этимологический ана-лиз которых вскрывает конкретную, весьма «прозаическую» мотивацию. Так, для кашуб. vilk ‘люмбаго, прострел’ (Sychta VII, 155) в ряду других метафор, обозначающих болезни, можно предположить промежуточную мифологическую метафору, тем более, для этого есть полные основания, ср.: «Когда волк влезает в человека, тогда нужно всех овец выпустить из хлева, тот волк из человека выскочит и на них бросится» [там же]. Однако народные наблюдения дают и другой материал — специфическое строе-ние волчьей шеи, ср.: У воўкá шыя не вéрнецца, вон цалкóм вéрнецца [ТС: І, 113]. Приведенный пример, как нам кажется, указывает на разумные пределы применения мифологического подхода при этимологизации сла-вянских метафор и в связи с этим отнесения их к праславянскому периоду. Попытки трактовать любую метафору, в том числе народные термины от žaba 4, как содержащие мотивирующий семантический признак ‘мифоло-гический’ (ср.: «Так на уровне технических терминов реализуется архети-пическая модель “хтоническое животное, пронзаемое острым колющим орудием”» [Судник/Цивьян 1982: 147–148]) снимают проблему временнóй стратификации славянских метафор. Представляется, что этимологиче-ское решение, предложенное для технических терминов на базе метафоры žaba [Меркулова 1963: 74–78], более приемлемо в свете задач, встающих при реконструкции праславянской метафоры.

4 Напр., такие: регулятор глубины вспашки в плуге; врезной замок; крюк, на ко-

торый надевается петля ворот; соединительная деталь в блоке; нечто вроде тормоза на колесе (когда телега спускается под гору); деталь ярма, цепа и т. п.


22

НАЗІРАННІ НАД ГІДРАНІМІЯЙ БЕЛАСТОЦКА-ГРОДЗЕНСКАГА ПАГРАНІЧЧА 1

Фактычна ў артыкуле ідзе гутарка пра назвы дзвюх рэк — р. Свіслач і р. Ласосна, што цякуць па землях Беласточчыны і Гродзенш-чыны на водападзеле Віслы і Нёмана, і іх шматлікіх прытокаў. Выбар аб’екта даследавання дыктуецца некалькімі меркаваннямі. Па-першае, праблематыкай моўна-этнічнага пагранічча, якое складвалася вякамі на гэтых тэрыторыях і якое, магчыма, найбольш паслядоўна і поўна адлюс-травалася ў рачным назоўніцтве. Па-другое, з чыста метадалагічнага бо-ку ўяўляе цікавасць даследаванне асобнага гідранімічнага мікрараёна, набор рачных назваў якога дае магчыма поўны малюнак сучаснай гідралагічнай сеткі, што дазваляе рабіць аб’ектыўныя высновы пра ха-рактар моўнага ўзаемадзеяння на гэтай тэрыторыі.

Зыходзячы з першага з названых меркаванняў, варта засяродзіць увагу на тым, якое значэнне ў славістыцы надаецца гэтаму рэгіёну. Даз-волю сабе прывесці даволі вялікую цытату, што падкрэслівае яго перша-ступеннае значэнне для этнагенетычных штудый. У сваёй цікавай, хоць і не бясспрэчнай кнізе «У пошуках адзінства» Алег Трубачоў, цытуючы Юзафа Чэканоўскага, піша:

«...слависты разных специальностей не хотят видеть капитального препятст-вия, стоящего на пути их умозрительных рассуждений: этнографического рубежа на Северо-Востоке Польши. <...> Понятие этого важнейшего этно-графического рубежа было выдвинуто еще в довоенные годы в польской нау-ке, и состоит оно в том, что на северо-востоке от среднего течения Вислы фигурирует один из наиболее четко очерченных в Европе этнографических рубежей, имеющий, вдобавок, соответствия в ареалах доисторических куль-тур. А именно — в I тысячелетии до н. э. достигла этого рубежа с запада лу-жицкая культура. <...> В этом рубеже не было никакой мистики: естествен-ную преграду на восток от него образовывали сплошные дремучие леса, пу-ща. <...> Для нас сейчас важно другое: перед этой пущей спасовали и остановились в своём движении к востоку древние носители лужицкой куль-туры, потом, уже в начале нашей эры, — готы; последние двинулись на юго-восток, в обход этого рубежа, а с ним — и непроходимого леса» [Трубачев 1992а: 99–100].

1 Першая публікацыя: Nazewnictwo na pograniczach etniczno-językowych. Biały-

stok : LIBRA, 1999. S. 81–87. [Studia Slawistyczne. 1.] На гэтую тэму гл. [Цыхун 2000е].


Назіранні над гідраніміяй беластоцка-гродзенскага пагранічча

23

Гэты рубеж дае пра сябе знаць аж да XVI ст., калі пасля вынішчэння яцвягаў тут пэўны час існавала т. зв. пустка паяцвяжская, што ўплывала на характар моўных кантактаў палякаў і беларусаў [Цыхун 1996e]. Паводле Яна Тышкевіча, тэрыторыя яцвягаў у X ст. ахоплівала ў тым ліку поўнасцю басейн Ласосны і часткова (за выключэннем вярхоўяў) нёманскай Свіслачы [Tyszkiewicz 1973: 20]. Гэта дае падставы меркаваць пра параўнальна позні характар рачнога іменазоўніцтва на гэтай тэрыторыі. Зрэшты, той жа Ян Тышкевіч лічыць, што і раней тут адбываліся гвалтоўныя змены, пры якіх, магчыма, захаванне мясцовага гідранімікону было праблематычным, параўн.:

«Dopiero w latach 800–900 plemiona jaćwieskie z Suwalskiego i Augusto-wskiego rozpoczynają ekspansje w góre Niemna, głównie jego zachodnim brzegiem. Dokonywało tego zapewno plemię deinowe obejmując późniejsze Grodzieńskie i wkraczając w dolinę rzeki Swisłoczy» [Tyszkiewicz 1973: 11].

Аднак, на думку Ежы Налепы, «nawet wobec negacji ciągłości osadniczej Jaćwięży powinniśmy przyjęć ciągłość tradycji nazewniczej w odniesieniu do najważniejszych obiektów geograficznych» [Nalepa 1964: 26]. Усё ж праблема пераемнасці ў дачыненні да рачных назваў гэтага рэгіёна застаецца нявырашанай. Калі сапраўды, як сцвярджае Аляксандр Краўцэвіч, славянскія помнікі маюць тэндэнцыю да размяшчэння ўздоўж рэк, а балцкія — у міжрэччах [Краўцэвіч 1998: 15], то пераемнасць, ва ўсякім разе, назваў найбольш буйных рэк павінна быць забяспечана. На гэтыя і некаторыя іншыя пытанні мы паспрабуем у далейшым даць адказ.

Усяго на матэрыяле розных крыніц выяўлена каля 100 назваў і варыянтаў назваў рэк, рэчак і ручаёў. Асноўны матэрыял сабраны з друкаваных крыніц (гл. спіс у канцы артыкула). Некаторыя запісы і ўдакладненні зроблены на месцы. Пералік гідрааб’ектаў невычарпаль-ны, таму шмат якія назіранні з’яўляюцца папярэднімі. Акрамя таго, пат-рабуецца вывучэнне гістарычнага матэрыялу, які можа значна дапоўніць існуючыя спісы і паўплываць на інтэрпрэтацыю пэўных назваў, бо вядо-ма, наколькі істотнымі могуць быць змены рачных назваў нават на пра-цягу некалькіх стагоддзяў. Класічны прыклад — назва р. Лясная, што цячэ праз Белавежскую пушчу: у помніках яна засведчана як Лосна. Гэта выпадак народнаэтымалагічнай трансфармацыі.

Часцей сустракаюцца частковыя дэфармацыі назваў. Перш за ўсё гэта т. зв. суфіксальныя нарашчэнні, звязаныя з узаемадзеяннем «гідронім → айконім (першапачаткова ўтвораны ад гідроніма) → гідронім (у сваю чаргу ўтвораны ад айконіма)», ці мадэль ва ўсечаным варыянце: «айконім → гідронім (утвораны ад айконіма)». Сярод нашага матэрыялу такіх трансфармацый шмат. Дастаткова ўспомніць тры вары-янты назваў левага прытока Нёмана, што ўпадае ў яго каля Гродна:



24

Ласосна, Ласасянка і Ласаснянка [Цыхун А. П. 1996: 12–17]. Як свед-чыць Станіслаў Янушкевіч, паводле гістарычных даных, першапачатко-вая назва — Ласосна, якая пад уплывам айконіма Ласосна (па сведчанні таго ж аўтара, «шматлікія паселішчы, якія ляжалі ля гэтай ракі, мелі на-зву Ласосна. Толькі ў XIX ст. на тэрыторыі Сакольскага павета налічвалася 4 маёнткі Ласосна») ператварылася ў Ласасянку і нават Ла-саснянку. Такія ж пераўтварэнні адбыліся з іншымі назвамі рэчак: Індурка < Індура, Бераставічанка < Бераставіца, Лашанка < Лаша, Ус-нарка < Уснар і г. д. [Янушкевіч 1998: 128, 129, 148, 157 і інш.]. Хаця і няма гістарычных звестак, аднак з тыпалагічных меркаванняў можна дапусціць той жа шлях развіцця назвы Стачанка, варыянты Істачанка, Устачанка, першасную форму якой хутчэй за ўсё пераняў айконім Стокі, што размешчаны на гэтым прытоку Свіслачы. Хутчэй за ўсё пер-шай назвай рэчкі была *Сток ці *Істок.

Усечаная схема трансфармацыі «айконім (неадгідранімічны?) → гідронім» сустракаецца радзей і адносіцца да невялікіх ручаёў і рэчак, напр. Кавалёўка < в. Кавалі, Квасоўка < в. Квасоўка, Баярка < в. Баяры, Liščanka < в. Leszczany, Ялоўка < в. Ялоўка і г. д. Усё гэта дастаткова до-бра вядома з іншых тэрыторыяў, і мы не будзем спыняцца на заканамер-насцях самога працэсу, ужо грунтоўна даследаванага гідранімістамі. Варта толькі паставіць у метадалагічным плане пытанне аб магчымых межах рэканструкцыі зыходнай формы гідроніма, калі няма гістарычных звестак аб ёй. Напрыклад, ведаючы прадуктыўны характар суфіксацыі на -анка, ці магчыма рэканструяваць першасную форму гідроніма тыпу *Лішча ці *Лешча пры наяўнасці гідроніма Liščanka і айконіма Leszczany? Наогул, для нашых мэтаў пытанне аб рэканструкцыі зыходна-га фонду гідронімаў з’яўляецца прынцыповым, бо толькі зняўшы дру-гасныя наслаенні, можна меркаваць аб этнагенетычнай прыналежнасці гідроніма. Параўн., напрыклад: рэчка Łas’ínauka (левы прыток Нятупы), Ласінаўка, айконім Ласіняны, што дае падставы для рэканструкцыі зы-ходнай базы Ласін- (*Ласіная рэчка?). Аднак зафіксаваная форма Ласян-ка [Ніва. 1998. 6 верасня] дае магчымасць правесці яшчэ больш глыбо-кую рэканструкцыю і выдзеліць базу Лас’- (ці Лос’-), якую можна суаднесці як з іншымі «жывёльнымі» назвамі, так і з гідранімічнай базай Лас- (Лаш-) ці Лос- (Лош-), параўн. гідронімы гэтага рэгіёна Лашанка (Лаша), Лосна, Ласосна і г. д.

Патрабуецца таксама вывучэнне больш старога картаграфічнага матэрыялу, зразумела, з яго крытычнай інтэрпрэтацыяй. Прывядзём адзін выпадак, які непасрэдна датычыць тэмы нашай працы. Так, на карце «Вялікае Княства Літоўскае» (фрагмент карты, выдадзенай М. Хрыстафо-рам Радзівілам у 1613 г.) [Ширяев 1991: 27] левы прыток Нёмана каля Гродна фігуруе ў форме Islocz flu, абсалютна ідэнтычнай форме прытока нёманскай Бярэзіны Islocz (сучаснае Іслач) і адрознай ад назвы Свіслачы,



25

што ўпадае ў дняпроўскую Бярэзіну, якая выступае ў форме Swislocz flu. Што стаіць за гэтым — змяшэнне назваў, памылка картографа ці старая аманімія — патрабуе спецыяльнага высвятлення. Ва ўсякім разе нельга катэгарычна выключыць таго, што тут мы маем справу з фармальнай су-вяззю назваў тыпу Вісла (варыянт Свісла) ~ Іслач ~ Свіслач, пра якую не-аднаразова пісалі даследчыкі, напрыклад яшчэ Яўхім Карскі:

«Березина в Вил.[енской] губ.[ернии] — название, несомненно, славянское, но среди её притоков больше с славянскими именами есть и такие, как Ис-лочь, недалеко от которой, верстах в 3–4, начинается Свислочь, текущая в днепровскую Березину (еще есть Свислочь неманская и припятская)… <...> Все эти реки по своей огласовке напоминают еще Вислу и, повидимому, тоже славянского происхождения» [Карский 1904: 51].

Параўн. у апошні час і аматарскія назіранні на Глыбоччыне: «У возера Шо ўпадаюць рэчкі Сухамерына і Свіслянка. <...> Заўважце, у нас на Псуеўшчыне рэчкі Свісла, Свіслянка, а ў Мінску Свіслач. У корані гэтых назваў “вісл-”» [Памяць 1995: 429]. Наогул, для разглядае-мага гідрарэгіёна вельмі характэрна з’ява, якая сустракаецца і ў іншых выпадках на Беларусі — супадзенне назваў рэчак, якія адносяцца да роз-ных басейнаў (ці частак басейнаў), калі іх вытокі ці яны самі размешчаны паблізу. Класічны выпадак — назвы нёманскай і дняпроўскай Бярэзіны. У нашым рэгіёне гэта Нятупа (Nietupa), левы прыток Свіслачы, і Нятупа, левы прыток Росі (на терыторыі Беларусі); абедзве адносяцца да басейна Нёмана, Нурка (Nurka), левы прыток Ласосны, і Nurka, прыток Бебжы; сюды ж і фанетычна змененая назва Норка, прыток аднаго з прытокаў Свіслачы — Куклянкі. Не гаворачы ўжо пра шматлікія Каменкі (прыток Ласосны і прыток Саколды), Альшанкі і г. д., дзе празрыстая структурная мадэль дапускае і незалежнае ўзнікненне паралельных назваў. У выпадку з Нятупай такое дапусціць цяжка.

Як тыпалагічна самастойныя ўтварэнні можна разглядаць гідронімы Ялоўка (левы прыток Свіслачы) і Jałauk’e (рэчка каля Сухаволі), якія звя-заны, як паказаў Міхал Кандрацюк, з мікратапонімамі [Kondratiuk 1965].

Якую ж інтэрпрэтацыю можа атрымаць гэты факт з пункту погляду выказанай вышэй думкі аб існаванні і ліквідацыі этнічна-моўнага бар’ера на водападзеле Нёмана і Віслы? Можна меркаваць, што гэта сведчыць аб паступовай экспансіі на новыя тэрыторыі, пры якой назва бліжэйшай рэчкі несвядома (бо мяркуецца, што гэта тая ж рэчка) пераносіцца на новую. Кірунак экспансіі можна вызначыць, зыходзячы з паходжання назвы: калі гэта славянская назва, то кірунак хутчэй за ўсё з усходу на захад, калі ж балтыйская — наадварот. Адносна назвы Нятупа можна прыняць дзве версіі: балтыйскую, калі канец назвы ідэнтыфікуецца як -upe ‘рака’; пер-шую частку Войцех Смачынскі пры абмеркаванні даклада прапаноўваў суаднесці з рэчкай на тэрыторыі Літвы — Нета (Netta). У такім выпадку выкарыстанне адной і той жа назвы для тэрытарыяльна блізкіх, але асоб-



26

ных рэчак сведчыла б аб экспансіі балтаў з тэрыторыі сучаснай Беласточ-чыны на тэрыторыю сучаснай Гродзеншчыны, што можна звязаць з рухам яцвягаў на ўсход па даліне Свіслачы. Аднак нельга адмаўляць і славян-скую версію, калі ўлічыць славянскую гідранімічную мадэль з адмоўем Не-, параўн. напрыклад, у суседнім басейне Нарава Нямержа, гістарычны гідронім Непрядва, паўднёваславянскую Неретва і г. д. Пра гэта пераканаўча пісала Антаніна Абрэмбска-Яблоньска (Obrębska-Jabłońska 1993: 357 і далей].

Дмытро Бучко пры абмеркаванні даклада звярнуў нашу ўвагу на рачную назву Тупа ў раёне Збруча (басейн Днястра). У такім выпадку гэта сведчыла б аб руху ўсходніх славян на т. зв. пустку паяцвяжскую, у выніку чаго яны перанеслі сваю знаёмую рачную назву на блізкі тэрытарыяльна аб’ект, назвы якога яны не ведалі ці лічылі працягам сваёй ракі. Трэба ска-заць, што гэта рэкі прыблізна адных памераў. Цікава, што славяне раней падобным чынам пераносілі вядомую ім назву Дунай на любую вялікую раку ці на меншую, дадаўшы памяншальны суфікс. Дайшло да таго, што гэтае імя ўласнае ператварылася ў апелятыў (геаграфічны тэрмін) для аба-значэння любога воднага рачнога аб’екта. З другога боку, адсутнасць пераемнасці назваў у час экспансіі магла прывесці да ўжывання самага агульнага апелятыва з азначэннем ці без яго для называння новага гідрааб’екта. У нашым арэале гэта выражаецца ў назве Ryeka для левага прытоку Свіслачы — Одлы ці Naša Ryečka для назвы Ласосны ў верхнім яе цячэнні. Тыпалагічнай паралеллю была Rijeka на Далмацінскім пабя-рэжжы (рака і порт у Харватыі), што італьянцы пераклалі як Fiume (г. зн. flume ‘рака, струмень’). Такія пераносы розных апелятываў на даволі значныя гідрааб’екты могуць сведчыць толькі аб адсутнасці пераемнасці ў перадачы назвы ці т. зв. нулявым пункце (punkt zerowy) гідранамінацыі. У нашым выпадку гэта таксама можа разглядацца як вынік экспансіі на новыя землі з усходу, перш за ўсё ў т. зв. пустку паяцвяжскую.

Зрэшты, згаданую пустку не трэба разглядаць як абсалютную ад-сутнасць насельніцтва паўсюдна. Больш на поўнач, у басейне Ласосны, мы часта сустракаемся з назвамі прытокаў, што маюць выразна неславянскі характар, напрыклад Жвегра (Žvegra) — рэчка, што цячэ праз Кузніцу Бе-ластоцкую. Цікавую змену назваў назіраем у аднаго з самых паўночных прытокаў Ласосны на захад ад Гродна. У артыкуле Ігара Трусава з Гродна «Краткая история татарских поселений в районе р. Лососна около Гродно» адносна назвы гэтага прытока гаворыцца наступнае: «р. Пилия (позднее Нурец, сейчас Татарка)» [Трусов 1994: 132]. Г. зн., фактычна, у старых і сучаснай назве адлюстравана паслядоўная змена насельніцтва: балтызм Пилия змяняецца славізмам Нурец (параўн. шматлікія назвы тыпу Норка, Нурка і да т. п. далей на ўсходзе) і больш позняй назвай, звязанай з пасяленнямі татараў. Можна сказаць, што гэтыя назвы дэманструюць



27

тры стадыі экспансіі з усходу, калі нават перанятая ад яцвягаў назва замя-няецца сваёй, больш звыклай для новага насельніцтва.

І нарэшце, аб колькасці гідраназваў, што могуць мець балтыйскае або славянскае паходжанне ў басейнах Свіслачы і Ласосны, з аднаго бо-ку, і ў правых і левых прытокаў абедзвюх рэчак, што цякуць у мерыдыя-нальным кірунку, з другога боку.

Параўнанне працэнтных суадносін назваў, што могуць мець бал-тыйскае паходжанне, з назвамі, што хутчэй за ўсё маюць славянскую этымалогію, у басейнах абедзвюх рэчак прыводзіць да вывадаў, што ў басейне Ласосны, які мае больш паўночную лакалізацыю, першых, г. зн. балтыйскіх назваў, больш, чым у басейне Свіслачы, размешчаным далей на поўдзень і ўсход. У сваю чаргу, левыя прытокі як Свіслачы, так і Ла-сосны (ці прытокі іх прытокаў) у сваім складзе маюць больш пэўных ці мяркуемых балтызмаў (тыпу Гэйшышкі, Круцішка, Прыпілія; Вербеля, Одра, Індурка з больш ранняга Індура — у архаічным народным вымаўленні Нандора, Лашанка з больш ранняга Лаша, Уснарка з больш ранняга Уснар, Šynzałka і інш.), чым адпаведныя правыя прытокі (і прытокі іх прытокаў). Сярод іншых пераважаюць славянскія і перадславянскія назвы, напр. Баярка, Бераставічанка з больш ранняга Бераставіца, Бурчак, Верацця (Верацея), Залучанка, Істачанка, Куклянка, Пякелка, Рудаўка, Струга, Цішоўка, Ялоўка, Прорва, Смуга і г. д.

Праўда, трэба адзначыць, што і сярод правых прытокаў Ласосны таксама заўважаны балтызмы (тыпу Жвегра), у той час як сярод аналагічных на Свіслачы іх амаль няма. Але гэта толькі папярэднія назіранні; больш дакладныя вывады могуць быць зроблены ў выніку грунтоўнай этымалагічнай распрацоўкі поўнага спісу гідронімаў. Як нам здаецца, гэтыя назіранні дэманструюць усё ж пэўную пераемнасць паміж балтыйскім насельніцтвам і ўсходнімі славянамі, што паступова асвойвалі водападзел паміж басейнамі Віслы і Нёмана.

Крыніцы Блакітная кніга Беларусі (Водныя аб’екты Беларусі) : энцыклапедыя. Мн., 1994. Карта Генерального штаба: Крынки. М., 1977. Карта Генерального штаба: Сокулка. М., 1986. Карта рек Белорусской ССР. Мн., 1959. Цыхун, А. Скарбы народнай мовы (з лексічнай спадчыны насельнікаў Гродзен-

скага раёну). Гродна, 1993. Mapa topograficzna Polski: Białystok. Warszawa, 1992. Mapa topograficzna Polski: Grodno. Warszawa, 1992. Słownik nazw terenowych północno-wschodniej Polski. Warszawa, 1992.


28

ПРА АДЗІН ВЫПАДАК НАРОДНАЭТЫМАЛАГІЧНАЙ СУБСТЫТУЦЫІ

(усходнеславянскае наморожня ‘дэталь у санях’) 1

У апытальніку «Атласа ўсходнеславянскіх гаворак Беласточчыны» адносна дэталі ‘гарызантальны брусок над полазам, які апіраецца на дзве вертыкальныя падпоркі (паралельны да полаза)’ ёсць заўвага: «Desygnat znany tylko starym ludziom na części terenu» [Atlas… 1980: I, 85], што сведчыць, відаць, пра архаічнасць будовы саней з такой дэталлю, з адна-го боку, i пра перыферыю арэала распаўсюджання такога тыпу саней, з другога боку. У якасці ілюстрацыі прыводзяцца назвы námaražńa i náplaska, этымалогія якіх застаецца нявысветленай. Нягледзячы на вы-разную сувязь першага слова з мароз, марозіць, цяжка вытлумачыць ма-тывацыю гэтай назвы, бо наўрад ці нават у самых прымітыўных санях нейкія дэталі мацаваліся пры дапамозе «намарожвання», хаця са славян-скай этнаграфіі i вядомы выпадкі падрыхтоўкі простых прылад для ка-тання з ледзяных горак шляхам намарожвання слою лёду на ніжнюю ча-стку рэшата, карыта ці іншых падручных сродкаў.

Як паказваюць дыялектныя слоўнікі i апісанні, назва дэталі ў фор-ме нáмаражня, нáморожня, нáморожэнь вядома на захадзе i поўдні Беларусі [Слоўнік ПЗБел: ІІІ, 160; Лексика Полесья 1968: 176; Шаталава 1975: 110; Матэрыялы для дыялектнага слоўніка Гомельшчыны 1977: V, 158; ТС: ІІІ, 143], варыянты нáмаразня, нáморозня, нáмаразень, акрамя захаду i поўдня, сустракаюцца ў цэнтры [Сержпутовский 1911: 52], нáмарзня, нáмарзень таксама на ўсходзе [Бялькевіч 1970: 277], нáмаржня — у цэнтры [Слоўнік ПЗБел: ІІІ, 160]. Іншы варыянт кораня прадстаўлены ў нáмерзня [Матэрыялы для дыялектнага слоўніка Го-мельшчыны 1977: V, 158]. Такім чынам, указаная назва дэталі саней распаўсюджана амаль на ўсёй беларускай моўнай тэрыторыі, выходзячы таксама за яе межы, параўн. укр. дыял. нáморозень, нáморожень ‘тоўстая жэрдка, якая ідзе паралельна з полазам саней, вышэй за яго, да якой прымацоўваецца верхні канец капылоў’ [Гринченко 1908: ІІ, 504], рус. дыял. (сібірскае) нáморожни, нáморзни ‘брускі, якія замацоўваюцца на капылах саней’ [Словарь русских народных говоров 1985: т. 20, 41].

1 Першая публікацыя: Slavia Orientalis. 1990. Rocz. 39. № 3-4. S. 279–281.

Праблемы этымалогіі канкрэтных слоў разглядаюцца ў публікацыях [Цыхун 1975b; 1985a; 1999–2000; 2003c; 2003g; 2006b; 2006c; 2006e; 2007b; 2008a].


Пра адзін выпадак народнаэтымалагічнай субстытуцыі…

29

Характэрна, што на перыферыі арэала часцей сустракаюцца «дээтыма-лагізаваныя» варыянты назваў, якія ўжо не суадносяцца з мароз, марозіць: нáмаржні, нáмарзня, нáморжень, беластоцкае námorožńa [Atlas… 1980: I, 85] i іншыя.

Названая дэталь з’яўляецца асаблівасцю канструкцыі саней, распаўсюджаных на больш шырокай тэрыторыі, чым адзначаныя назвы. Паводле К. Машынскага,

славянскі «północny wschód używa jeszcze jednej części konstrukcyjnej, nie znanej na ogół, o ile wiem, na południu i zachodzie, mianowicie specjalnej beleczki czy żerdki podłużnej, nakładanej na wierzchołki stramów ponad wiązania, poprzeczne równoległe do każdej płozy» [Moszyński 1967: І, 645].

Гэтая дэталь не адзіная, што характэрна для т. зв. усходне-еурапейскіх саней, якія яшчэ называюць «сани со стуженем», параўн.: «Гнутые высокие головки их полозьев прикреплены к первым копыльям при помощи вязьев, стуженей» [Вийрес 1985: 129]. Апошняя назва, як нам здаецца, дапамагае вытлумачыць паходжанне народнага тэрміна ты-пу нáмаражня, які можа абазначаць, акрамя пералічаных вышэй, i іншыя дэталі, параўн. нáмаразьня ‘вяровачная пятля на капыле саней, якой прымацоўваецца аглобля’: Намаразьня парвалася, дык з дупцоў зрабіў i прыехаў [Бірыла 1976: 37]; нáмерзня ‘умацаванне папярочнае паміж капылоў у санях’: Галоўкі намерзнямі ж пераплетаюць [Матэрыялы для дыялектнага слоўніка Гомельшчыны 1977: V, 158]. У сувязі з гэтым звяр-таюць на сябе ўвагу тэрміны тыпу палеск. сту́зэнь, сту́зни, сту́жни, сту́дни ‘планка, идущая от загнутого конца полоза саней до первого ко-пыла’ [Масленникова 1968: 188], і асабліва віцебск. усту́жына ‘вязок у санях на першых капылах’ [Крывіцкі 1977a: 37], каранёвы элемент якіх -студ-/-стуж- па народнай этымалогіі можа быць суаднесены з каранё-вым элементам -мароз-/-марож-, што выступае ў разгледжаных раней назвах, на базе сінаніміі *studъ i *morzъ ‘холад, мароз’. На самай жа справе элемент -стуж-(-стуз-) паходзіць ад сту́га ‘палоска, сувязь, ма-цаванне’ (< *sъtǫga, да тугі, цяга, цягнуць [Фасмер 1971: 786]), што адлюстроўвае функцыю адпаведных дэталей, якія злучаюць, сцягваюць палазы, капылы ці галоўкі ў санях, параўн. палеск. сця́гі, усця́глі ‘планка, што ідзе ад галоўкі да першага капыла’ [Лексика Полесья 1968: 188, 190], магілёўскае вяз, вязьзя ‘вязка капылоў у санях’ [Бялькевіч 1970: 127] i пад. Такім чынам, народнаэтымалагічнае атаясамліванне элемента -стуж- у старажытных назвах розных дэталяў, што звязваюць часткі са-ней, з адпаведным элементам у стуж-а ‘сцюжа, холад’, стуж-ны ‘ха-лодны’ адкрыла магчымасць для розных сінанімічных субстытуцый у тэрмінах з гэтым элементам. Знешнім стымулам для такой падмены стаў



30

вобраз намярзаючага на дэталь снегу ці лёду, параўн. тураўск. нáморожня ‘намаразь’ [ТС: ІІІ, 143].

Можна меркаваць, што магчымасць дээтымалагізацыі назваў са -стуж- узнікла ў выніку замены скручаных з гібкіх прутоў вязоў «даўбанымі» вязамі, якія ўжо не сцягвалі капылы з галоўкамі ці паміж сабой, a накладваліся зверху, параўн. мастоўскае нáдаўбня ‘папярочны брус, што злучае палазы ў санях, накладаецца на капылы’ [Шаталава 1975: 109], а таксама палеск. в’jаз гнутыj ‘вяз из толстого гибкого прута’ i в’jаз доўбаны ‘вяз из доски, надетой на копылы’ [Лексика Полесья 1968: 165]. У сваю чаргу i гэтыя назвы маглі дээтымалагізавацца пад уп-лывам устойлівай народнаэтымалагічнай асацыяцыі ‘холад, мароз’ — ‘дэталь у санях’, у выніку чаго з’явіліся назвы тыпу свіслацкай нáдубень ‘намарзень’ пры надубéцца ‘намерзнуцца’ [Шаталава 1975: 109].

Што да беластоцкага náplaska, якому адпавядае свіслацкае напле-стка ‘вузкая планка, што накладаецца на капылы паверх намарзняў’, то гэта, відаць, больш новая назва, якая перанесена з іншай дэталі, параўн.: Надубень накладаяцца на капылы, а наплестка накладаяцца на надубні [Шаталава 1975: 111]. Хутчэй за ўсё яна паходзіць ад гукапераймальнага дзеяслова тыпу пляскаць ‘стукаць далоняй ці чым-небудзь плоскім’, параўн. рус. внахлёст (набивать) ‘зверху, прыкрываючы нешта (прыбіваць)’ ад хлестáть ‘сцябаць, біць’. У сувязі з гэтым выклікае цікавасць i зэльвенскае нáдаланка ‘доўгая планка, што накладваецца на капылы паралельна полазу (паверх вязоў)’ [Сцяцко 1970: 101], што можа паходзіць ад надалончыць ‘налатаць рукавіцы’ або ад нáдалабка з нáдалаба ‘вузкая планка, што набіваецца на капылы паверх вязоў’ [Ша-талава 1975: 109], што праз нáдулубкі ‘вязок у санях’ [Старычонак 1979: 246] узыходзіць да даўбáць ‘дзяўбаць, рабіць выемку’.

Разгледжаныя выпадкі, як нам здаецца, сведчаць пра значную ро-лю, якую адыгрывае народная этымалогія ў намінацыі. Звяртае на сябе ўвагу таксама незвычайная ўстойлівасць некаторых народна-этымалагічных асацыяцый, якія, у сваю чаргу, могуць грунтавацца на стабільных этнапсіхалагічных характарыстыках пэўных супольнасцей людзей.


31

У ЗАМКНЁНЫМ СВЕЦЕ ЛІЧЭБНІКАЎ (НАТАТКІ) 1

УВОДЗІНЫ.

Лічэбнікі ў славянскіх мовах утвараюць свой замкнёны свет і ў многім жывуць па сваіх законах, не заўсёды супадаючых з законамі, па якіх фарміруюцца і развіваюцца іншыя часціны мовы. Гэтае патаем-нае жыццё слоў-лічбаў шмат гадоў з захопленасцю даследаваў наш юбі-ляр, спрабуючы высветліць не толькі спецыфічнае, але і тое агульнае, што звязвае іх з іншымі часцінамі мовы. Выявілася, што як спецыфічнае, так і агульнае ўласціва лічэбнікам на ўсёй славянскай моўнай прасторы. Асабліва цікавымі здаюцца ў гэтым плане нечаканыя пераклічкі паміж аддаленымі славянскімі тэрыторыямі, што могуць сведчыць аб генетыч-ных, тыпалагічных ці арэальных сувязях асобных славянскіх моў у старажытнасці і ў больш позні час. У нашых нататках, якія не прэтэн-дуюць на ўсеабдымнасць і закончанасць у вырашэнні пастаўленых пытанняў, мы звяртаем увагу на шэраг такіх супадзенняў і спрабуем вы-тлумачыць іх.

1. ЛІЧЭБНІКІ Ў «ГРАМАТЫЦЫ» П. ШПІЛЕЎСКАГА.

У неапублікаванай «Краткой грамматике белорусского наречия», якую П. Шпілеўскі стварыў у 1845 годзе, яшчэ будучы студэнтам, побач са звыклымі для нас формамі падаецца паралельная ім сістэма лічэбнікаў другога дзясятка: адзинацатсь или дзесятсь и адзинъ; дванацатсь или дзесятсь и два, тринацатсь или дзесятсь и три і г. д., а таксама наступ-ных дзясяткаў: дваццатсь или дзесятнацатсь, дваццатсь адзинъ или дзесятнацатсь и адзинъ; триццатсь или дваццатсь и дзесятсь, триц-цатсь и адзинъ или дваццатсь дзесятсь и адзинъ; сарачня или два двац-цатсь, сарачня и адзинъ или два дваццатсь и адзинъ; пядзьдзесятъ или триццатсь дваццатсь, пядзьдзесятъ и адзинъ или триццатсь двац-цатсь и адзинъ; шесьдзесятъ или два триццатсь; семдзесятъ или са-рачня триццатсь; восимдзесятъ или двѣ сарачни; дзевядзьдзесятъ или три триццатсь і г. д.

1 Першая публікацыя: Число. Язык. Текст : сб. ст. к 70-летию А. Е. Супруна.

Минск : БГУ, 1998. С. 267–280. Гл. таксама публікацыю, прысвечаную памяці А. Я. Суп-руна [Цыхун 2000j].



32

Адносна гэтых лічэбнікаў І. Германовіч зазначаў, што слова сарач-ня, дзесятнацатсь і дзевядзьдзесят як назвы пэўных лікаў вядомы ў не-каторых беларускіх гаворках; што ж да састаўных назваў, прыведзеных П. Шпілеўскім у якасці раўнапраўных варыянтаў да аднаслоўных пры абазначэнні дзясяткаў, то ў верагоднасці ўжывання іх ў беларускай мове таго часу са значэннем лічэбнікаў прыходзіцца сумнявацца, бо ні адным пісьмовым помнікам і ні адным дыялектным слоўнікам яны не зафіксаваны [Германовіч 1985: 22].

І сапраўды, паралельная сістэма лічэбнікаў даволі арыгінальная, хаця і ў першай сістэме адзначаюцца адрозненні ад сучасных формаў падліку. Перш за ўсё гэта датычыць чацвёртага і наступных дзясяткаў, дзе паміж лічэбнікам, які абазначае дзясяткі, і лічэбнікам адзінак высту-пае злучнік и: триццатсь и адзинъ, сарачня и адзинъ і пад. Злучнік у гэ-тым выпадку выражае складанне і адзначаны ў шэрагу сучасных славянскіх моў, перш за ўсё ў балгарскай і македонскай, параўн. балг. двадесет и два, мак. триесет и три і г. д. Такі ж злучнік выступае перад лічэбнікам, які абазначае адзінкі, і ў паралельнай сістэме пачынаючы з другога дзясятка: дзесятсь и адзинъ ‘11’, дзесятнацатсь и адзинъ ‘21’, двe сарачни и адзинъ ‘81’ і пад. Далучэнне пры дапамозе названага злучніка дзясяткаў прадстаўлена ў двадцатсь и дзесятсь ‘30’, але ў гэ-тым выпадку лічэбнік дзесяць фармальна адносіцца да шэрага адзінак, паколькі завяршае першы дзясятак. Цікава, што пры з’яўленні іншага лічэбніка першага дзясятка злучнік и ставіцца перад ім (двадцатсь дзе-сятсь и адзинъ), як гэта мае месца ў балгарскай і македонскай мовах, дзе ён выступае перад апошнім элементам, параўн. балг. сто и двадесет, сто двадесет и пет. У іншых назвах дзясяткаў паралельнай сістэмы — два дваццатсь ‘40’, триццатсь дваццатсь ‘50’, два триццатсь ‘60’, са-рачня триццатсь ‘70’, три триццатсь ‘90’ — злучнік адсутнічае. Састаўныя лічэбнікі са злучнікам сустракаюцца даволі часта ў Скарыны: вси грады двадесеть и деветь, днеи тысеща двесте и деветьдесять [Слоўнік мовы Скарыны 1977: 143], што лічыцца захаваннем архаікі або ўплывам іншых моў. Зрэдку такія формы адзначаюцца і ў мове мастац-кай літаратуры [Вярхоў 1961: 21], параўн. пяцьдзесят и два дамы (А. Александровіч), дзе таксама нельга выключыць і іншамоўны ўплыў. Такім чынам, з гэтага пункту погляду абедзве сістэмы лічэбнікаў у гра-матыцы П. Шпілеўскага здаюцца натуральнымі і могуць сведчыць аб захаванні архаікі.

Больш падазрэнняў выклікае спосаб, якім у паралельнай сістэме выражаюцца дзясяткі, пачынаючы з другога. Але трэба прызнаць, што тут дзейнічае даволі строгая цыклічнасць, якая заключаецца ў тым, што другі дзясятак выражаецца спалучэннем ‘дзесяць і адзінка’, схематычна


У замкнёным свеце лічэбнікаў (нататкі)

33

‘10 і 1 (2, 3…9)’, якое ў сваю чаргу пры дапамозе мадыфікатараў двац-цатсь утварае назву лічэбнікаў трэцяга і чацвёртага дзясяткаў. Ва ўтварэнні іншых дзясяткаў прымаюць удзел спалучэнні ‘дваццаць і адзінка’, схематычна ‘20 і 1 (2, 3…9)’ — для пятага і шостага дзясяткаў, спалучэнне ‘трыццаць і адзінка’, схематычна ‘30 і 1 (2, 3…9)’ — для сё-мага, восьмага і дзясятага дзясяткаў, і спалучэнне ‘сорак і адзінка’, схе-матычна ‘40 і 1 (2, 3…9)’ — для дзявятага дзясятка. Мадыфікатарамі ў гэтых выпадках выступаюць лічэбнікі два (пры ўтварэнні лічбаў пята-га, сёмага і дзявятага дзясяткаў), три (пры ўтварэнні лічбаў дзясятага дзясятка), триццатсь (пры ўтварэнні лічбаў шостага дзясятка), сарачня (восьмы дзясятак). Такім чынам, тут фактычна назіраецца лічэнне дзясяткамі, дваццаткамі, трыццаткамі і нават саракоўкамі, што сустрака-ецца, паводле С. Абнорскага, у асобных рускіх гаворках. А. Супрун вы-казвае сумненні адносна аўтахтоннасці такіх сістэм падліку ва ўсходне-славянскіх мовах, прыводзячы разам з тым прыклад са стараўкраінскай мовы: одинадцеть десять [Супрун 1969: 44, 71].

Пэўныя засцярогі патрэбныя пры разглядзе пералічаных вышэй мадыфікатараў, якія прысутнічаюць у паралельнай сістэме падліку П. Шпілеўскага: у адным выпадку ў іх ролі выступаюць адзінкі (два, три) , у другіх — дзясяткі (дваццатсь, триццатсь, сарачня), напрыклад: два триццатсь и два ‘62’ і триццатсь дваццатсь и адзинъ ‘51’. Гэтая паслядоўнасць выражаецца ў тым, што ў першым выпадку гутарка можа ісці аб множанні, а ў другім — аб складанні. Не выключаючы магчы-масць існавання такой «змешанай» сістэмы падліку, што можа тлума-чыцца чыста прагматычнымі момантамі (найбольш эканомным спосабам утварэння лічбаў парных і няпарных дзясяткаў), трэба звярнуць увагу і на своеасаблівы эліпсіс, які дапускаецца ў асобных славянскіх мовах, калі замест лічэбніка, што абазначае дзясяткі, у спалучэнні з іншымі «дзясяткавымі» лічэбнікамі выступае лічэбнік, што абазначае адзінкі; параўн., напрыклад, македонскія «прыблізныя» лічэбнікі два — триесет ‘20–30’, пет — шеесет ‘50–60’ і пад. Не выключана, што такая «семан-тычная кандэнсацыя» першапачаткова магла адбыцца пры абазначэнні пятага дзясятка ў паралельнай сістэме, дзе зыходнае *дваццатсь двац-цатсь и адзинъ ‘41’ магло быць заменена спалучэннем два дваццатсь и адзинъ, бо і складанне і множанне ў гэтым выпадку давалі аднолькавы вынік. Як бы там ні было, аднак параўнанне з іншымі славянскімі мовамі і гістарычнымі фактамі дае падставы меркаваць, што т. зв. паралельная сістэма падліку П. Шпілеўскага магла рэальна існаваць як дадатковая ці дапаможная побач з асноўнай. Пэўная цыклічнасць і непаслядоўнасць у яе структуры не дазваляюць бачыць у ёй штучнае аўтарскае ўтварэнне. Гэтую думку яшчэ больш падмацоўваюць і некаторыя іншыя формы, якія



34

зафіксаваны П. Шпілеўскім і носяць выразны архаічны характар. На-прыклад, у «Заметках белорусца о белорусском языке» (1853) ён адзна-чае, што пры лічэбніках дзве, тры, чатыры назоўнікі жаночага роду вы-ступаюць з канчаткам -e: дзве шкодзe, тры кабeцe і г. д. Цікавы парадка-вы лічэбнік стовы ‘соты’, што побач з тысячавы, міліонавы падаецца П. Шпілеўскім у яго «Граматыцы», які, магчыма, мае паралель у польскім размоўным stówa ‘сотня, сотка’ [Kania 1995], параўн. руск. прастамоўнае сотенная ‘сотня, сотка’.

2. БЕЛАРУСКАЕ АДЗІНАНЦЦАЦЬ, ДВАНАНЦЦАЦЬ, БАЛГАРСКАЕ І МАКЕДОНСКАЕ ПЕНДЕСЕ(Т), ДЕВЕНДЕСЕ(Т) І ПАДОБНЫЯ.

Дзіўны «назалізм» у беларускіх дыялектных лічэбніках другога дзясятка і ў назвах 50 і 90 у дыялектах паўднёваславянскіх моў даўно ўжо прыцягнуў увагу вучоных. Пра магчымы беларуска-балгарска-македонскі паралелізм у яго з’яўленні пісалі А. Сабалеўскі, І. Эндзелін, К. Мірчаў і іншыя [Чабярук 1977: 38; Мирчев 1936: 13]. Звычайна ў гэ-тым выпадку канстатуецца тыпалагічнае падабенства фанетычных працэсаў, якія ў розных канцах славянскага свету прывялі да блізкіх вынікаў. Частка даследчыкаў спрабуе вытлумачыць гэтыя факты неза-лежна ў рамках асобных моўных сістэм (А. Лаўроў, Л. Мілеціч, Я. Карскі, П. Бузук і інш.). Аднак шматлікасць версій паходжання гэтай з’явы як у асобных мовах, так і ў параўнальным плане сведчыць, што канчатковы адказ на пастаўленае пытанне яшчэ не знойдзены і што для пошуку такога адказу неабходна прыцягненне новых фактаў.

Спарадычнае з’яўленне н перад ц амаль паўсюдна ў Беларусі канстатаваў яшчэ П. Бузук:

«Вельмі пашыраны на розных мясцовасьцях этнографічнай Беларусі, асабліва ў больш далёкіх ад гарадоў і ад чыгункі вёсках і, галоўным чын., у мове старых, ф. ф. лічэбнікаў ад 11 да 19 з н перад перадапошнім ц: адзінанцаць, двананцаць і г. д.» [Бузук 1928: 79].

Важную канстатацыю «перажытачнага» характару гэтай з’явы пацвярджае і А. Варлыга:

«…kala pausotki hadou tamu nazad u jinšych maładziejšych asobau u ličeńni druhoha dzisiatka stali adbywacca źmieny, dzie zamiesta kančatkau náncać, stali užywać kančatki ccać, prykładam: adzináccać, dvanáccać…» [Varłyha 1966: 38].

У сувязі з беларускімі фактамі знаходзяцца і формы тыпу оди-нан’ц’ат’ пераважна ў архаічных валынскіх гаворках украінскай мовы [Атлас 1988: карта 229]. На Тураўшчыне зафіксавана одзінáнцаць, одзінaнцацеро (зборны лічэбнік), одзінaнцатка ‘бёрда і тонкае палатно ў 11 пасмаў’, двананцаць, петнанцаць, дзеветнанцаць, але семнаццаць,



35

чотырнaццаць, шаснaццаць, петнaццацеро [ТС 1982–1987]. Такім чы-нам, хутчэй за ўсё на славянскім Усходзе мы сутыкаемся са з’явай, якая мае яскравы «прастамоўны» характар і адступае, як толькі носьбіты гаворкі ўсведамляюць яе маргінальнасць, стыхійна-маўленчую прына-лежнасць на фоне больш упарадкаванага («дысцыплінаванага», «куль-турнага», «гарадскога») маўлення. Нешта падобнае назіраў Я. Карскі пры надта моцнай лабіялізацыі канцавым ў папярэдняга а ў формах тыпу казоў, броў і пад., што паступова страчвае свае пазіцыі ў беларускіх га-ворках і захоўваецца толькі ў глухіх кутках у выглядзе вузкага архаізма-рэгіяналізма.

Звернемся цяпер да паўднёваславянскіх фактаў. Як вядома, формы тыпу пендесе(т), девендесе(т) сустракаюцца амаль паўсюдна ў Балгарыі (за выключэннем, магчыма, паўночнага захаду) і ў паўднёвай і заходняй Македоніі. Але і тут яны выступаюць спарадычна, побач з формамі без н. Важнай канстатацыяй з’яўляецца фіксацыя н у пендесет (пендесe, пенсe), девендесет (девендесe, дивинсe) пры яго адсутнасці у пет (пет’), девет [Мирчев 1936: 13; Милетич 1989: 81]. У чым заключаецца адроз-ненне паўднёваславянскіх і беларускіх фактаў? Перш за ўсё ў тым, што беларуская «назалізацыя» ахапіла ўсю сістэму лічэбнікаў другога дзясят-ка, у той час як падобная з’ява ў балгарскай і македонскай абмежавалася лічэбнікамі для перадачы лічбаў 50 і 90, не закрануўшы абазначэнняў іншых дзясяткаў. Калі паспрабаваць высветліць прычыны гэтага абмежа-вання, то трэба прызнаць, што яны звязаны або з падваеннем зычных на стыку частак складанага лічэбніка, або з наяўнасцю насавога ў зыходных формах з *pętь і *devętь. У першым выпадку прычынай «назалізацыі» з найбольшай верагоднасцю будзе жывы фанетычны працэс, у другім — захаванне змененага насавога ў спецыфічных фанетычных умовах.

На выбар таго або другога рашэння могуць паўплываць дыялект-ныя факты, зафіксаваныя ў ваколіцах Салуні, дзе, як вядома, адзначаюц-ца рэшткі старых насавых гукаў. Выяўляецца, што ў тэкстах і слоўніку гаворак сёл Суха і Вісока, даследаванных М. Малэцкім, названыя лічэбнікі не маюць «назалізацыі» — pidis’èt, dividis’èt — пры захаванні насавых у словах тыпу p’ènt’ ‘пядзя’, sъ̀nd’am ‘саджу’, p’èntuk ‘пятніца’ і інш. [Małecki 1936]. Праўда, А. Попстаілаў у сяле Зарава каля Салуні фіксуе пен, дeсен у спалучэннях пен па̻ръ, дèсėн па̻ръ, а таксама дивèнтúнъ ‘рэшткі ежы, якія засталіся пасля памінання нябожчыка на дзявяты дзень і якія раздаюцца жабракам’, дис̊èнтúна ду́ши ‘дзесяць ча-лавек’ і падобныя, але сярод іх няма формаў з насавымі для абазначэння лічбаў 50 і 90. У названай гаворцы А. Попстаілаў адзначае наяўнасць т. зв. неарганічных насавых («неорганически назали») у словах тыпу лънджа ‘абман, няпраўда, ілжа’, лънджица ‘лыжка’, мънгла ‘імгла’ [По-



36

пстоилов 1979: 68], што можа сведчыць у карысць другаснай «назалізацыі».

Што ж уяўляюць сабой названыя ўсходнеславянскія і паўднёва-славянскія з’явы — архаізм ці інавацыю? Што да беларускай з’явы, то сведчанні П. Бузука і А. Варлыгі не пакідаюць сумненняў, што формы з -нанцаць замяняюцца формамі на -наццаць, г. зн., што першыя павінны разглядацца з сучаснага пункту погляду як архаізм, а другія — як інавацыя. Мазаічны характар геаграфічнага распаўсюджання формаў на -нанцаць зноў жа сведчыць пра іх архаічны характар. Калі паспрабаваць ахарактарызаваць працэс гэтай замены, то мы прыйдзем да высновы, што формы на -наццаць узніклі з формаў на -нанцаць у выніку асіміляцыі папярэдняга н наступным ц, бо інакш цяжка вытлумачыць з’яўленне падваення ці падаўжэння — гістарычна з *одинъ на десяте павінна атрымацца *адзінацаць, як гэта мае месца ў разгледжанай вышэй «Граматыцы» П. Шпілеўскага (адзинацатсь, дванацатсь, тринацатсь і г. д.). Такім чынам, з’яўленне формаў на -нанцаць вельмі падобна на факты другаснай «назалізацыі» ў паўднёваславянскім арэале, г. зн. у сваю чаргу было інавацыйным працэсам, які меў нерэгулярны характар і ахапіў толькі частку формаў і не паўсюдна. Усталяванне фіналі -ццаць, якая стала ўспрымацца як марфалагічны паказчык некаторых лічэбнікаў (у тым ліку дваццаць, трыццаць), канчаткова «заглушыла» гэтую інавацыю і ператварыла рэшткавыя з’явы гэтага працэсу ў архаічныя. Нешта падобнае мы назіраем у выпадку асіміляцыі дн > нн, дзе, аднак, фанетычны працэс не быў выкарыстаны ў марфалогіі [Цыхун 1996b: 20]. У паўднёваславянскім арэале марфалагізацыя канчаткаў лічэбнікаў, што абазначаюць дзясяткі (-десет, -есет, -йсет, -сет) яшчэ раней вывела з ужытку формы з «назалізацыяй». Такім чынам, прычынай названых з’яў як на ўсходзе, так і на поўдні былі жывыя фанетычныя маўленчыя працэсы, якія пераважаюць у «разняволеным» дыялектным узусе, аднак пры сутыкненні з марфалогіяй, што звязана і з пэўнай нармалізацыяй, яны адступаюць, калі пярэчаць сістэмным тэндэнцыям развіцця агульна-народнай мовы.

3. СЛАВЯНСКІЯ МІФАЛАГЕМЫ З ЭЛЕМЕНТАМ ТРАІСТАСЦІ.

У першым томе этналінгвістычнага слоўніка «Славянскія старажытнасці» робіцца спроба рэканструкцыі праславянскага пантэона, які абмяжоўваецца міфалагічнымі персанажамі Перуна, Вялеса-Воласа, Мокашы, Сварога-Сварожыча, Марэны і мужчынскага боства, чыё імя абазначалася коранем *Jar- (Ярыла, Яравіт і г. д.). Аўтар артыкула пра славянскіх багоў і рэдактар тома М. Талстой лічыў, што «другие реконст-



37

рукции состава праславянских богов менее определенны» [Славянские древности 1995: 214], відаць, у сувязі з адсутнасцю сведчанняў аб распаўсюджанасці адпаведных назваў у розных групах славянскіх моў. Адным з лакальных багоў лічыўся Трыглаў (Triglaus, Trigelawus, Triglous, Tryglav), які ў адной з крыніц названы галоўным богам у паморскіх славян. Этымалогія імені звязана з вобразам персанажа: «Триглав изображается в источниках трехголовым, идол его стоял на главном из трёх холмов Щецина и был сделан с использованием золота и серебра» [Славянские древности 1995: 212]. Тут цікавая сама па сабе су-вязь ‘міфічны персанаж’ — ‘гара’, што магла садзейнічаць пазнейшай тапанімізацыі назвы боства, як гэта мела месца на славянскім Поўдні, параўн. у тым жа этналінгвістычным слоўніку: «Гора могла возникнуть из воды в начале мира, как, напр., мифическая гора Триглав, с вершины которой видны все моря земли (хорв.)» [Славянские древности 1995: 520]. Акрамя міфічнай гары Трыглаў, у Славеніі існуе і рэальная гара Triglav (дыял. Trgṷóṷ) — адна з вяршынь Юлійскіх Альпаў, а таксама шмат анамастычных утварэнняў такога тыпу з памяншальнымі суфіксамі [Bezlaj 1961: 273]. У дакладзе Г. Стойкаўскай «Знакі славянскай міфалогіі і іх прымяненне да паўднёваславянскай вуснай народнай творчасці», прачытаным у 1995 г. на міжнароднай канферэнцыі «Бела-русь — Македонія: сучасныя культуралагічныя паралелі» ў Мінску, ўспамінаўся міфалагічны персанаж Триглав, які сустракаецца ў македонскім фальклоры.

Такім чынам, названы персанаж і яго тапанімічныя рэпрэзентанты засведчаны ў заходнеславянскіх і паўднёваславянскіх мовах, што, зыхо-дзячы з існуючых у славянскім параўнальным мовазнаўстве крытэрыяў, дае падставы для рэканструкцыі праславянскай формы адпаведнага ўласнага імя боства. Зафіксаваны і адзінкавыя ўсходнеславянскія формы гэтага імені, якія, як здаецца, падмацоўваюць вывад аб праславянскім характары і самога міфалагічнага персанажа. Гутарка ідзе аб назве ка-меннага ідала Трыглаў, адзначанай Л. Дучыц (без дакладнай лакалізацыі) у т. зв. усходнеславянскім пласце археалагічнай тапаніміі Беларусі побач з назвамі камянёў Каповішча, Даждзьбог, Пярун, Волас, Дубрава [Дучыц 1994: 37, 53]. Пэўныя сумненні выклікае толькі «непаўнагалосная» фор-ма імені, аднак у гаворках сустракаюцца выпадкі другаснага непаўнагалосся тыпу тураўскага глаўнiк ‘плытнік у камандзе сплаўшчыкаў з самымі адказнымі абавязкамі’ і пад.

Названы выпадак — не адзіны ў славянскай міфалогіі, калі магічны лічэбнік ‘тры’ служыць для ўтварэння назваў праславянскага пантэона. У тым жа этналінгвістычным слоўніку ў якасці аднаго з ла-кальных паўднёваславянскіх бостваў фігуруе Траян [Славянские древно-



38

сти 1995: 213]. У сувязі з гэтым, відаць, маюць усе падставы сумненні Д. Ліхачова адносна ідэнтыфікацыі Траяна «Слова аб палку Ігаравым» са старажытнарымскім імператарам Траянам [Слово о полку Игореве 1950: 385–386]. В. Мартынаў, грунтуючыся на гэтым факце, лічыць Траяна не толькі старажытнарускім боствам, але і легендарным «роданачальнікам усходніх славян» [Мартынов 1989: 75; Мартынаў 1993: 16]. Ён прапануе наступную этымалогію магчымага апелятыва, ад якога было ўтворана імя міфічнага персанажа:

«Прасл. trojanъ ‘некто тройственный’ восходит к дистрибутивному числи-тельному (формально прилагательному) trojь ‘тройственный’, к которому ре-гулярно присоединяется суффикс существительного -anъ (ср. bujь > bujanъ ‘буян’) с семантическим переходом ‘обладающий данным качеством’ > ‘ли-цо, обладающее данным качеством’» [Мартынов 1989: 75].

Наяўнасць у беларускай мове адпаведнага апелятыва, як сведчыць Ю. Віцьбіч, магла б падмацаваць праславянскае паходжанне міфала-гічнага персанажа, параўн.: «…паза гістарычным Траянам і ягоным ва-лам у нашай старажытнай мове існаваў тэрмін “траян”, што ўжываўся ў дачыненні да здагадлівага, здатнага, выдатнага чалавека» [Віцьбіч 1995: 22]. Пытанне толькі ў тым, ці не маем мы тут справу з т. зв. апелятывізацыяй тэафорных імёнаў тыпу Пярун > пярун ‘гром’. Зрэшты, нельга выключыць, што ўласнае імя і апелятыў узніклі адначасова і функцыянавалі ў розных сферах, як гэта часта бывае пры метафа-рызацыі. Прапанаваныя В. Мартынавым індаеўрапейскія паралелі (скіфскае Таргітай і старажытнаіндыйскае Трытой) як знешняе параўнанне, здаецца, даюць усе падставы рэканструяваць праславянскае імя Trojanъ у якасці міфалагічнага персанажа праславянскага пантэона. Як паказаў У. Тапароў, лічэбнік тры з даўніх часоў выконваў сакральную функцыю, на базе якой узніклі шматлікія ўтварэнні, у тым ліку бел. трызніць ‘гаварыць праз сон’ [Топоров 1979: 16]. Магчыма, што сюды і бел. трылузіць ‘гаварыць лухту, недарэчнасці’, у якім пры параўнанні з чэш. louziti ‘лаяць, сварыцца’ можна было б выдзеліць той жа элемент тры-. Аб магічнай сімволіцы лічэбніка ‘тры’ сведчыць і назва нейкага тройзелля, якому ў беларускім фальклоры прыпісваюцца ўнікальныя ле-кавыя ўласцівасці [Народная лексіка Гомельшчыны 1983: 149], варыянт трузелле [Песні Беласточчыны 1997: 220]. <…>


341

СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ І ВЫБРАНАЯ БІБЛІЯГРАФІЯ Г. А. ЦЫХУНА 1

Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу : пастанова Савета Народных Камі-сараў БССР. Мн., 1933.

Абіхт Рудольф і Луцкевіч Антон: Перапіска (1916–1921) / публікацыя, падрыхтоўка тэксту і пераклад з нямецкай мовы У. Сакалоўскага // Шляхам гадоў : гісторыка-літаратурны зборнік. Мн., 1994. С. 60–74.

Абрэмбска-Яблонска, А. 1972: Да гісторыі нармалізацыі беларускай літаратурнай мовы // Беларускае і славянскае мовазнаўства: да 75-годдзя К. Крапівы. Мн. С. 21–26.

Адамчык, В. 1993: На крыллях смутку і адзіноты: старонкі з дзённікаў // Мала-досць. № 10. С. 115–177.

А. Д. Д. 1998: Вичский и гал(ь)шанский: два новых славянских литературных микроязыка в Литве? (С образцами текстов) // Языки малые и большие. In memoriam acad. Nikita I. Tolstoj (Slavica Tartuensia. IV). Tartu. C. 165–177.

Аjети, И. 1977: Прилог проучавању узаjамних арбанашко-српскохрватских jезичких односа // Научни састанак слависта у Вукове дане : реферати и саопштења. Књ. 6. Београд. Св. 1. С. 395–404.

Акудовіч, В. 1997: Свет перад сусветам: адкрытае грамадства як праблема нацыя-нальнай культуры // Літаратура і мастацтва. 28 лютага.

Алпатов, В. М. 2000: 150 языков и политика. 1917–2000. Социолингвистические проблемы СССР и постсоветского пространства. М.

Андрейчин, Л. 1977: Из историята на нашето езиково строителство. С. Аникин, А. Е. 1993: Несколько замечаний на полях «Праславянского словаря» //

Принципы составления этимологических и исторических словарей языков разных семей : тезисы докладов конф. 8–9 ноября 1993 г. М. С. 1–4.

Аникин, А. Е. 2005: Опыт словаря лексических балтизмов в русском языке. Ново-сибирск.

Антисуржик. Вчимося ввічливо поводитись і правильно говорити / за загальною ред. О. Сербенської. Львів, 1994.

Антропаў, М. П. / Цыхун, Г. А. 2009a: Аддзел славістыкі і тэорыі мовы // Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі: 80 год (1929–2009 гг.). Мн. С. 47–53.

Антропаў, М. П. / Цыхун, Г. А. 2009b: Беларуская мовазнаўчая славістыка на з’ездах славістаў // Беларуская мова ў культурнай і моўнай прасторы Славіі : матэрыялы міжнар. навук. канф. (Мінск, 24–25 лістапада 2009 г.). Мн. С. 10–21.

Арлоў, У. 1992: Рандэву на манеўрах. Мн. Арутюнова, Н. Д. 1990: Метафора и дискурс // Теория литературы. М. С. 5–32.

1 Публікацыі кожнага аўтара размешчаны ў храналагічным парадку. Працы аднаго

аўтара на працягу года пададзены па алфавіце. Артыкулы Г. А. Цыхуна, перадрукаваныя ў гэтым зборніку, пазначаны ў спісе зорачкай * (заўв. рэд.).


Спіс выкарыстанай літаратуры і выбраная бібліяграфія Г. А. Цыхуна

355

Трусов, И. 1990: Краткая история татарских поселений в районе р. Лососна около Гродно // Татары-мусульмане на землях Беларусі, Літвы і Польшчы : матэрыялы I Міжнар. навук.-практ. канф. Мн. Ч. 1. С. 130–138.

Тычына, М. А. 1990: Этнічная і эстэтычная самасвядомасць моладаяцвягаў і пра-цэсы духоўнага адраджэння // Jітвjежа (Заходышнополіська) штудіjно-прахтыцька кон-фырэнция : матырjелы. Пынськ. С. 10–15.

Увод в изучаването на южнославянските езици. С., 1986. Усеагульная Дэкларацыя лінгвістычных правоў [бел. і англ. тэксты]. Мн., 1997. Успенский, Б. А. 1987: История русского литературного языка (XI–XVII вв.).

München. Фасмер, М. 1967: Этимологический словарь русского языка. М. Т. 2 Фидровская, А. С. 1961: О полногласных и неполногласных формах в белорусском

и украинском языках // Памяти В. А. Богородицкого: к столетию со дня рождения. Ка-зань. С. 136–148.

Флаер, М. 2001: Суржык: правілы ўтварэньня бязладзьдзя // Arche. № 5. С. 239–244. Флароўскі, А. В. 1968: Scoriniana // 450 год беларускага кнігадрукавання / рэдкал. :

К. К. Атраховіч [і інш.]. Мн. С. 389–433. Хајдук-Вељковић, Д. 1995: Норма и граница // Научни састанак слависта у Вукове

дане. Књ. 24/1. С. 319–332. Хабургаев, Г. А. 1980: Становление русского языка. М. Харэўскі, С. 2000: Зьвяры-суайчыньнікі. Мн. Хромчанка, А. Р. 2004: Паўночна-мастоўскія гаворкі: арэальная, генетычная і

тыпалагічная характарыстыка. Мн. Цейтлин, P. M. 1971: Старославянские прилагательные с приставкой прѣ- // Studia

Palaeoslovenica. Praha. С. 65–71. Церашковіч, П. 1986: Асноўныя тэндэнцыі развіцця беларускага этнасу ў эпоху

капіталізму // Весці Акадэміі навук БССР. Сер. грамад. навук. № 5. С. 89–96. Церашковіч, П. 1995–1996: Палескі рэгіяналізм у сьвятле сацыялёгіі // Форум.

№ 2. С. 22–24. Цивьян, Т. В. 1966: О возможности применения ареально-типологических методов

исследования балканского языкового союза (К построению лингвистического атласа бал-канского языкового союза) // Советское славяноведение. № 3. С. 45–54.

Цілуйко, К. К. 1974: Ономастика в працях А. Ю. Кримського // А. Ю. Кримський – україніст і орієнталіст. Київ. С. 88–98.

Ціхаміраў, А. 2000: Беларуска-літоўскія дачыненні ў 1914–1920 гг. // Спадчына. № 5-6. С. 3–27.

Цонев, Б. 1984: История на българския език. С. (Фотатып. выд.). Цыхун, А. П. 1993: Скарбы народнай мовы (з лексічнай спадчыны насельнікаў

Гродзенскага раёну). Гродна. Цыхун, А. П. 1996: Ласаснянскія татары-казакі // Байрам. Мн. № 4. С. 12–17. Цыхун, А. П. / Цыхун, Г. А. 1976: Са спецыяльнай лексікі Гродзеншчыны // На-

роднае слова. Мн. : Навука і тэхніка. С. 249–262. Цыхун, А. П. / Цыхун, Г. А. 1979: Лексіка дзіцячых гульняў і забаў // Народная

словатворчасць. Мн. : Навука і тэхніка. С. 252–270. Цыхун, Г. А. 1966: Синтаксис местоименных клитик в болгарском и македонском

литературных языках : автореф. дис. … канд. филол. наук. Ленинград : Ленинград. ун-т, 1966. 18 с.

Цыхун, Г. А. 1968a: Синтаксис местоименных клитик в южнославянских языках (балканославянская модель). Мн. : Наука и техника. 131 с.



356

Цыхун, Г. А. 1968b: Энклiза i праклiза ў структуры славянскага сказа. Мн. : Наву-ка і тэхніка. 24 c. [VI Мiжнародны з’езд славiстаў. Даклады.]

Цыхун, Г. А. 1969: [Адказы на анкету] // Лексiчныя балтызмы ў беларускай мове. Мн. : Рэд.-выд. савет АН БССР : Ін-т мовазнаўства АН БССР. С. 49–53.

Цыхун, Г. А. 1971: [Адказы на анкету] // Беларуска-ўкраінскія ізалексы. Мн. : Рэд-выд. савет АН БССР. С. 80–87.

Цыхун, Г. А. 1973: [Адказы на анкету] // Беларуска-рускія ізалексы. Мн. : Рэд.-выд. савет АН БССР : Ін-т мовазнаўства АН БССР. С. 87–92.

Цыхун, Г. А. 1974: Беларуска-паўднёваславянскія лексічныя сувязі. Некаторыя праблемы і вынікі // Бел. лінгвістыка. Вып. 5. С. 41–51. [Парадрукавана ў: Слова белару-скае: З гiсторыi лексiкалогii i лексiкаграфii. Мн. : Народная асвета, 1994. С. 167–182.]

Цыхун, Г. А. 1975a: [Адказы на анкету] // Беларуска-польскія ізалексы. Мн. : Рэд.-выд. савет АН БССР : Ін-т мовазнаўства АН БССР. С. 143–151.

Цыхун, Г. А. 1975b: Бел. ахламон, ахухцінацямненькі [гіст.-этымал. нататкі] // Бел. лінгвістыка. Вып. 8. С. 58–60.

Цыхун, Г. А. 1976a: К проблематике белорусско-болгарских языковых связей // Бю-летин за съпоставително изследоване на българския език с други езици. № 5. С. 88–95.

Цыхун, Г. А. 1976b: Міжнародны сімпозіум «Беларуска-польскія ізалексы» // Бел. лінгвістыка. Вып. 9. С. 69–72.

Цыхун, Г. А. 1978a: Аб адной асаблівасці гаворак Чарнагорыі і паўднёвай Сербіі (гіпертрафія элемента зи) // Бел. лінгвістыка. Вып. 13. С. 45–52.

Цыхун, Г. А. 1978b: [Анаціраваны бібліяграфічны агляд беларускай мовазнаўчай славістыкі за 1974 г.] // Rocznik Slawistyczny. Т. 39. Cz. 2.

Цыхун, Г. А. 1978c: Тыпалогія сінтаксічных адрозненняў у балканаславянскім арэале. Мн. : Навука і тэхніка. 46 с. [VIII Міжнародны з’езд славістаў. Даклады.]

Цыхун, Г. А. 1980: [Анаціраваны бібліяграфічны агляд беларускай мовазнаўчай славістыкі за 1975 г.] // Rocznik Slawistyczny. Т. 40. Cz. 2.

Цыхун, Г. А. 1980: За определяне на генетичната, типологичната и ареалната бли-зост на славянските езици (в частност — беларуския и българския език) // Съпоставител-но езикознание. Год. 5. № 5. С. 11–17. * 2

Цыхун, Г. А. 1981a: [Бібліяграфія гісторыі і бібліяграфіі беларускай мовазнаўчай славістыкі за 1974–1975 гг.] // Bibliografia historii i bibliografii slawistyki językoznawczej: 1972–1975. Wrocław : Ossolineum.

Цыхун, Г. А. 1981b: Славянскія прыналежныя канструкцыі з займеннікавай клітыкай (да методыкі вызначэння цэнтра інавацыі) // Бел. лінгвістыка. Вып. 20. С. 56–62.

Цыхун, Г. А. 1981c: Типологические проблемы балканославянского языкового ареала. Мн. : Наука и техника. 230 с.

Цыхун, Г. А. 1981–1982: [Анаціраваны бібліяграфічны агляд беларускай мовазнаўчай славістыкі за 1975 г.] // Rocznik Slawistyczny. Т. 41. Cz. 2.


Цыхун, Г. А. 1982: Типологические проблемы балканославянского языкового ареала : автореф. дис. … докт. филол. наук. Мн. 28 с.

2 Зорачкай * пазначаны артыкулы, перадрукаваныя ў гэтым зборніку. Гл. таксама:

[Антропаў / Цыхун 2009a; 2009b; Міжславянскія ізалексы… 1998; Цыхун / Цыхун 1976; 1979; Чарняўская / Цыхун 2000; Duliczenko / Cychun / Siatkowski 2009].



357

Цыхун, Г. А. 1983a: Два полесско-южнославянских соответствия: 1. «Ламкание»; 2. «Железный человек» // Полесье и этногенез славян : предварит. материалы и тезисы конф. М. : Наука. С. 84–85.

Цыхун, Г. А. 1983b: Изучение болгарско-восточнославянских языковых связей: Не-которые итоги и перспективы // Советская болгаристика: итоги и перспективы. М. : Наука. С. 313–317.

Цыхун, Г. А. 1983c: Паўднёваславянска-ўсходнеславянскія моўныя сувязі: да праблемы славянскага ўкладу ў балканскі моўны саюз. Мн. : Навука і тэхніка. 41 с. [ІХ Міжнародны з’езд славістаў. Даклады.]



Цыхун, Г. А. 1985a: Бел. ке, кі ‘і, ды’ [гіст.-этымал. нататкі] // Бел. лінгвістыка. Вып. 28. С. 64–65.

Цыхун, Г. А. 1985b: О балтийско-славянском языковом союзе // Tarptautine baltistu konf.: Pranesimu tezes = Международная конф. балтистов : тезисы докладов. Vilnius : Valstyb. Universitetas. Р. 237–238.

Цыхун, Г. А. 1985c: [Рэц.:] Полесский этнолингвистический сборник : материалы и исследования. М., 1983 // Бел. лінгвістыка. Вып. 27. С. 73–75.

Цыхун, Г. А. 1986a: К реконструкции праславянской метафоры // Этимология. 1984. М. : Наука. С. 211–216. *

Цыхун, Г. А. 1986b: «Мне сонцам свеціць Наднямонне» (нататкі аб уласных імёнах у «Новай зямлі») // Каласавіны : зб. навук. прац з нагоды дня нараджэння Народнага паэта Беларусі Якуба Коласа. Мн. : Цэнтр. навук. бібліятэка АН БССР. С. 12–15.

Цыхун, Г. А. 1988a: Аб славенска-беларускiх моўных сыходжаннях // III. nemzetközi szlavistikai napok. Szombathely : Tanárképzö Föjskola. P. 5–10. *

Цыхун, Г. А. 1988b: Арэальная тыпалогiя славянскiх моў: прынцыпы i напрамкi даследавання. Мн. : Навука i тэхнiка. 40 с. [Х Міжнародны з’езд славістаў. Даклады.] *

Цыхун, Г. А. 1988c: Водгулле Вукавых рэформ у Беларусi i Македонii // Веснiк БДУ. Сер. IV. Фiлалогiя, журналiстыка. № 2. С. 27–29. *

Цыхун, Г. А. 1989a: Да праблемы прыватных мiжславянскiх моўных сувязей // Polszczyzna północno-wschodnia: Metodologia badań językowych. Wrocław, etc. : Ossolineum. S. 143–148.

Цыхун, Г. А. 1989b: Языковая интеграция, языковая экология и языковые союзы // Interlinguistica Tartuensia. Тарту : Тартус. ун-т. Вып. 6. С. 42–49.

Цыхун, Г. А. 1989–1992: [Анацiраваны бiблiяграфiчны агляд беларускай мовазнаўчай славiстыкi за 1981 г.] // Rocznik Slawistyczny. Rocz. 46. Cz. 2.

Цыхун, Г. А. 1990a: [Анацiраваны бiблiяграфiчны агляд беларускай мовазнаўчай славiстыкi за 1980 г.] // Rocznik Slawistyczny. Rocz. 45. Cz. 2.

Цыхун, Г. А. 1990b: [Бiблiяграфiя гiсторыi i бiблiяграфii мовазнаўчай славiстыкi ў Беларусi ў 1976–1980 гг.] // Bibliografia historii i bibliografii slawistyki językoznawczej: 1976–1980. Wrocław, etc. : Ossolineum.

Цыхун, Г. А. 1990c: Мадэрнiзацiя цi русiфiкацыя // Бел. мова і лiтаратура ў школе. № 7. C. 5–7.

Цыхун, Г. А. 1990d: Паўднёваславянскi кампанент у мове Францыска Скарыны // Бел. лiнгвiстыка. Вып. 38. С. 10–14. *

Цыхун, Г. А. 1990e: Пра адзін выпадак народна-этымалагічнай субстытуцыі (усх.-слав. наморожня ‘дэталь у санях’) // Slavia Orientalis. Rocz. 39. № 3-4. S. 279–281. *



358

Цыхун, Г. А. 1990–1993: [Анацiраваны бiблiяграфiчны агляд беларускай мовазнаўчай славiстыкi за 1982 г.] // Rocznik Slawistyczny. Rocz. 47. Cz. 2.

Цыхун, Г. А. 1991: Cychun H. Problem Jaćwieży w polsko-białoruskich kontaktach językowych // Lituania. № 4. S. 303–305.

Цыхун, Г. А. 1993a: Арэальныя аспекты фармiравання славянскiх лiтаратурных моў. Мн. : Навука i тэхнiка. 24 с. [XI Мiжнародны з’езд славiстаў. Даклады.] *

Цыхун, Г. А. 1993b: Iнавацыi славянскiх кантактных зон // Rozprawy Slawistyczne (Lublin). № 6. S. 31–35.

Цыхун, Г. А. 1993c: Кирилло-мефодиевская лексика одного полесского говора // Philologia slavica: к 70-летию академика Н. И. Толстого. М. : Наука. С. 416–424. *

Цыхун, Г. А. 1993d: Славiстычныя iнтарэсы I. I. Сразнеўскага: Рэзiя i ўсходнiя славяне // Славянские языки, письменность и культура : сб. науч. тр. Киев : Наукова дум-ка. С. 63–67.

Цыхун, Г. А. 1994a: Беларуская мова i моўная экалогiя // Полымя. № 11. С. 176–182. Цыхун, Г. А. 1994b: Лекаў Іван // Беларуская мова : энцыкл. / пад рэд.

А. Я. Міхневіча. Мн. : Бел. энцыкл. С. 292–293. Цыхун, Г. А. 1995a: [Анацiраваны бiблiяграфiчны агляд беларускай мовазнаўчай

славiстыкi за 1992 г.] // Bibliografia językoznawstwa slawistycznego za rok 1992. Warszawa : SOW.

Цыхун, Г. А. 1995b: Міжнародная асацыяцыя беларусістаў // Беларусь : энцыкл. даведнік. Мн. : Бел. энцыкл. С. 480.

Цыхун, Г. А. 1995c: Пра некаторыя пытаннi тэрмiналагiчнай працы ў Беларусi // Праблемы беларускай навуковай тэрмiналогii. Мн. С. 17–22. [Перадрук у: Беларуская мова : хрэстаматыя. Мн. : Юнипресс, 2005. С. 139–141.]

Цыхун, Г. А. 1995d: Ятвяжская праблема ў беларуска-польскiх моўных кантактах // Узаемадзеянне літаратур і моў (на прыкладзе беларуска-польска-рускіх сувязей). Грод-на : Гродзенскі дзярж. ун-т. С. 149–151.

Цыхун, Г. А. 1995e: Cychun H. Deformation im System der weiβrussischen Standardsprache unter den Bedingungen des Totalitarismus // Die Sprache der Diktaturen und Diktatoren. Heidelberg : Universitätsverlag C. Winter, 1995. S. 229–239.

Цыхун, Г. А. 1996a: [Анаціраваны агляд беларускай мовазнаўчай славістыкі за 1993 г. з дадаткамі за 1992 г.] // Bibliografia językoznawstwa slawistycznego za rok 1993 z uzupełnieniami za rok 1992. Warszawa : SOW. [Cz. 1.]. [Cz. 2.]

Цыхун, Г. А. 1996b: Беларусь у мiжславянскiх сувязях (гiстарычна-моўная праб-лематыка) // Pavol Jozef Šafárik a slavistika. Prešov ; Martin. S. 279–284. *

Цыхун, Г. А. 1996c: Моўны канфармізм, моўная дыверсія і іншыя тэрміналагічныя метафары // Funkcjonowanie języka w różnych warunkach socjokulturowych i tеkstowych : materiały Międzynar. konf. nauk. Siedlce : [Wyższa Skoła Rolniczo-Pedagogiczna]. S. 79–87.

Цыхун, Г. А. 1996d: Тры беларуска-балгарскiя iзаглосы // Бел. лiнгвiстыка. Вып. 46. С. 19–25. *

Цыхун, Г. А. 1996e: Cychun H. Яцвяжская праблема ў беларуска-польскiх моўных кантактах // Białostocki przegląd kresowy. Białystok. S. 33–36. *

Цыхун, Г. А. 1997a: [Анаціраваны агляд беларускай мовазнаўчай славістыкі за 1994 г. з дадаткамі за 1992 і 1993 г.] // Bibliografia językoznawstwa slawistycznego za rok 1994 z uzupełnieniami za rok 1992 i 1993. Warszawa : SOW.

Цыхун, Г. А. 1997b: Заметки о говорах и диалектных чертах белорусско-русского пограничья // Słowianie Wschodni: Między językiem i kulturą. Księga jubileuszowa dedykowana prof. W. W. Witkowskiemu w 70-ą roc. urodzin. Kraków : Wyd. Bohdan Grell, etc. S. 217–225. *



359

Цыхун, Г. А. 1997c: Шляхi ўладкавання беларускай тэрмiналогii // Тэрміналагічны бюлетэнь. Мн. : Ін-т праблем культуры. Вып. 1. С. 4–7. [Перадрук у: Бе-ларуская мова : хрэстаматыя. Мн. : Юнипресс, 2005. С. 148–150.]

Цыхун, Г. А. 1998a: Арэальная структура праславяншчыны // Prasłowiańszczyzna i jej rozpad. Warszawa : Energeia. S. 73–77. *

Цыхун, Г. А. 1998b: З балгарска-беларускіх моўных паралеляў // Слово и культу-ра: Памяти Н. И. Толстого. М. : Индрик. Ч. 1. С. 326–331.

Цыхун, Г. А. 1998c: Мова Адама Міцкевіча ў рэгіянальным аспекце // Адам Міцкевіч і нацыянальныя культуры : матэрыялы міжнар. навук. канф. Мн. : Бел. кнігазбор. С. 323–328. [Беларусіка. = Albarutheniсa. 11]. *

Цыхун, Г. А. 1998d: Славянскія мовы ў святле экалінгвістыкі. Мн. : Бел. камітэт славістаў. 24 с. [XII Міжнародны з`езд славістаў. Даклады.] [І ў інтэрнэце: http://mab.org.by/materyjaly/publikacyi/slavianskija-movy-u-sviatlie-ekalinhvistyki.] *

Цыхун, Г. А. 1998e: «Трасянка» як аб’ект лінгвістычнага даследавання // Белару-ская мова ў 2-й палове XX ст. : матэрыялы міжнар. навук. канф. Мн. : [БДУ]. С. 83–89. *

Цыхун, Г. А. 1998f: У замкнёным свеце лічэбнікаў (нататкі) // Число. Язык. Текст : сб. ст. к 70-летию А. Е. Супруна. Мн. : БДУ. С. 267–280. *

Цыхун, Г. А. 1999a: Аддзел славянскага і тэарэтычнага мовазнаўства // Інстытут мовазнаўства імя Якуба Коласа: 1929–1999. Мн. С. 28–33.

Цыхун, Г. А. 1999b: [Анаціраваны агляд беларускай мовазнаўчай славістыкі за 1995 г. з дадаткамі за папярэднія гады] // Bibiografia językoznawstwa slawistycznego za rok 1995 z uzupełuieniami za lata 1992–1994. Warszawa : SOW.

Цыхун, Г. А. 1999c: Ареальные аспекты диалектологической концепции Стойко Стойкова // Диалектология и лингвистична география : доклади от Междунар. науч. конф., посв. на Ст. Стойков. С. C. 23–29.

Цыхун, Г. А. 1999d: Назіранні над гідраніміяй беластоцка-гродзенскага пагра-нічча // Nazewnictwo na pograniczach etniczno-językowych. Białystok : LIBRA. S. 81–87. [Studia Slawistyczne. 1]. *

Цыхун, Г. А. 1999e: У справе лексічнай нормы славацкай мовы // Odrodzenie narodowe w Czechach i na Słowacji : Księga ku czci Prof. Zdzisława Niedzieli. Kraków : Wyd. UJ. S. 191–195.

Цыхун, Г. А. 1999f: Cychun H. Białoruski wariant języka kreolizowanego («trasianka») // Acta Universitatis Lodziensis : Folia Lingvistica. Rocz. 38. S. 3–10.

Цыхун, Г. А. 1999–2000: Белоруско-български паралели от етимологична гледна точка (някои допълнения и уточнения към «Български етимологичен речник») // Българ-ски език. Год. 48. Кн. 1. С. 41–44.

Цыхун, Г. А. 2000a: Арэальныя аспекты семантычнай рэканструкцыі // Studia etymologica Brunensia. 1. Praha : Euroslavica. S. 201–207. *

Цыхун, Г. А. 2000b: Беларусы Беласточчыны і славянства: выбраныя месцы з гісторыі славістыкі // Polsko-białoruskie związki językowe, literackie, historyczne i kulturowe, II : materiały VII Międzynar. konf. nauk. «Droga ku wzajemnonci», Białystok, 16–18.VII.1999. Białystok : Wyd. UwB. S. 251–257.

Цыхун, Г. А. 2000c: Дэфармацыі беларускай літаратурнай мовы ў гады таталіта-рызму // Аняменне: З хронікі знішчэння беларускай мовы. Вільня : Gudas. C. 102–111. *

Цыхун, Г. А. 2000d: З беларуска-сербскіх моўных дачыненняў // Jужнословенски филолог. Књ. 56: посвећено Павлу Ивићу. Св. 1-2, 3-4. С. 1381–1387. *

Цыхун, Г. А. 2000e: З нёманскай гідраніміі // Nazwy własne na pograniczach kulturowych. Białystok : Libra. S. 237–241. [Studia Slawistyczne. 2.]



360

Цыхун, Г. А. 2000f: Из блокнота участника полесских экспедиций (1. Куміна вода; 2. Чагошчы і Чугайка; 3. Крычаць як боўгары) // Etnolingwistyka. 12. Lublin : Wyd. UMCS. S. 181–187.

Цыхун, Г. А. 2000g: Крэалізаваны прадукт: Трасянка як прадмет лінгвістычнага даследавання // Arche-Скарына. № 6. С. 51–58. [I ў інтэрнэце: http://arche.home.by/6-2000/cychun600.htm.]

Цыхун, Г. А. 2000h: Моўная саматоеснасць у святле экалінгвістыкі // Język a tożsamość na pograniczu kultur. Białystok : [UwB]. S. 134–141. [Prace Katedry Kultury Biaіoruskiej Uniwersytetu w Białymstoku. 1.]

Цыхун, Г. А. 2000i: «Паберкі» з Палесся (4. У капелюшох; 5. Осетня пора; 6. Поночная ноч; 7. Лічна праўда) // Загароддзе-2 : матэрыялы навукова-краязнаўчай канф. «Палессе — скрыжаванне культур і часу», Пінск, 25–27 верас. 1999 г. Мн. : Тэхналогія, 2000. С. 111–113.

Цыхун, Г. А. 2000j: Памяти Адама Супруна // Slavistica Vilnensis. C. 143–148. [Kalbotyra. 49 (2)].

Цыхун, Г. А. 2000k: Пра зборыкі-цымборыкі і шляхі міграцыі цэнтральна-еўрапейскіх слоў на Беларусь // Studia Russica. T. 18. S. 45–48.

Цыхун, Г. А. 2000l: Пятро Бузук і славістыка 20–30-х гадоў (штрыхі да навуковай біяграфіі) // Беларуская мова і мовазнаўства на рубяжы III тысячагоддзя : матэрыялы навук. канф., прысвеч. 70-годдзю Ін-та мовазнаўства імя Я. Коласа НАН Беларусі, 2-3 ліст. 1999 г. Мн. : Права і эканоміка. С. 198–202. *

Цыхун, Г. А. 2000m: Стараславянская культурна-моўная традыцыя на Тураў-шчыне // Тураўшчына: мінулае, сучаснасць, будучыня. Тураў ; Мн. : Тэхнапрынт. Вып. 1. С. 53–56.

Цыхун, Г. А. 2000n: Яшчэ раз пра онъсица // Съкровище словесьное: Studia slawistyczne ofiarowane Prof. Jerzemu Ruskowi na 70. urodziny. Kraków : Wyd. UJ. S. 45–48.

Цыхун, Г. А. 2001a: [Агляд беларускай мовазнаўчай славістыкі за 1996 г.] // Biblio-grafia językoznawstwa slawistycznego za rok 1996 z uzupełnieniami za lata 1992–1995. Warszawa : SOW.

Цыхун, Г. А. 2001b: Да беларуска-славенскіх дачыненняў (гістарычна-моўная праблематыка) // Беларуская мова: шляхі развіцця, кантакты, перспектывы: матэрыялы ІІІ Міжнар. кангрэса беларусістаў. Мн. : Бел. кнігазбор. С. 132–136. [Беларусіка. = Albaruthenica. 19]

Цыхун, Г. А. 2001c: К концепции Балканского лингвистического атласа // Grundfragen eines Südosteuropasprachatlasses: Geschichte. Problematik. Perspektive. Konzeption. Methode. Pilotprojekt. Marburg : Biblion Verlag. S. 39–44.

Цыхун, Г. А. 2001d: Лексіка Беласточчыны ў арэальна-этымалагічным асвятленні // Język i kultura białoruska w kontakcie z sąsiadami: studia poświęcone Antoninie Obrębskiej-Jabłońskiej w stuleciu urodzin. Warszawa : [Wydział Polonistyki UW]. S. 47–53. *

Цыхун, Г. А. 2001e: Паўночны фрагмент заходнеславянска-ўсходнеславянскай кантактнай зоны // Studia nad polszczyzną kresową. Warszawa : Semper. Т. 10. S. 65–69.

Цыхун, Г. А. 2001f: Пра заходнепалескую літаратурную мікрамову (праект М. Шэляговіча) // Загароддзе-3. Мн. : Тэхналогія. С. 23–28. *

Цыхун, Г. А. 2002a: Гарманізацыя моўных стасункаў на падставе Усеагульнай дэкларацыі лінгвістычных правоў // Polsko-białoruskie związki językowe, literackie i kulturowe. T. IV: materiały IX Międzynar. konf. naukowej «Droga ku wzajemności». Białystok : UwB. S. 359–365.

Цыхун, Г. А. 2002b: Да этымалогіі «каляровых» назваў (Беларусь і падобныя) // Dzieje Słowian w swietle leksyki: pamięci F. Sławskiego. Kraków : Wyd. UJ. S. 101–106. *



361

Цыхун, Г. А. 2002c: З гісторыі беларускай славістыкі: Леў Цвяткоў і яго белару-ска-іншаславянскія штудыі // Белорусский и другие славянские языки: семантика и праг-матика : материалы междунар. науч. конф. II Супруновские чтения, Минск, 28–29 сен-тября 2001 г. Мн. : БГУ. С. 165–171.

Цыхун, Г. А. 2002d: Tsykhun H. Weiβrussisch // Wieser Enzyklopädie des europäischen Ostens. Bd 10: Sprachenlexikon. Klagenfurt ; Wien ; Ljubljana ; Sarajevo : Wieser Verlag. S. 563–579.

Цыхун, Г. А. 2003a: [Агляд беларускай мовазнаўчай славістыкі за 1997 г.] // Bibliografia językoznawstwa slawistycznego za rok 2007 z uzupełnieniami za lata 1992–1996. Warszawa : SOW.

Цыхун, Г. А. 2003b: Балканский лингвистический атлас (БЛА): цели и задачи // Актуальные вопросы балканского языкознания : материалы междунар. науч. конф., С.-Петербург, 29–30 мая 2001 г. СПб. : Наука. С. 44–49.

Цыхун, Г. А. 2003c: З беларуска-польскай этымалогіі (польск. pieczara ‘пячора’, бел. піскуж ‘пячкур’) // Acta Albaruthenica. 3. Мн. С. 93–94.

Цыхун, Г. А. 2003d: З палескіх сшыткаў (8. Кованье; 9. Яшчэр(ка), раз’яшчыць) // Праблемы ўсходнеславянскай этналінгвістыкі : матэрыялы Першай міжнар. навук. канф., Мінск, 25–26 красавіка 2003 г. Мн. : Тэхнапрынт. С. 279–282. *

Цыхун, Г. А. 2003e: Институт белорусской культуры (Инбелкульт) и начало бело-русской славистики // Histoire de la slavistique: Le rôle des institutions. Paris : Institut d’Études slaves. P. 45–55. *

Цыхун, Г. А. 2003f: Міжславянскае моўнае ўзаемадзеянне (сацыякультурны ас-пект). Мн. : Бел. камітэт славістаў. 24 с. [ХІІІ Міжнародны з’езд славістаў. Даклады.] *

Цыхун, Г. А. 2003g: Некалькі беларускіх этымалогіяў (подлы, прыўкрасны) // Па-леославистика и компаративистика : материалы междунар. науч. конф. III Супруновские чтения, 27–28 сентября 2002 г. Мн. : Издательский центр БГУ. С. 128–132.

Цыхун, Г. А. 2003h: Пра мову vičuv litevskich // Pogranicza języków. Pogranicza kultur. Studia ofiarowane Elżbiecie Smułkowej. Warszawa : Instytut Polonistyki. S. 189–192. *

Цыхун, Г. А. 2003i: Пытанне інавацыйных цэнтраў у славянскім мовазнаўстве // Procesy innowacyjne w językach słowiańskich. Warszawa : SOW. S. 25–33. *

Цыхун, Г. А. 2003j: Тарашкевіца — наркамаўка: складанае збліжэньне [Выступ-ленне на круглым стале ў Беларускім ПЭН-цэнтры] // Arche. № 4 (27). С. 50–55.

Цыхун, Г. А. 2003k: Шматмоўная Сярэдняя Еўропа: шляхі выжывання // Języki mniejszości i języki regionalne. Warszawa : SOW. S. 19–26. *

Цыхун, Г. А. 2004a: Ад рэдактара // Я. В. Волкава, В. Л. Авілава. Польска-беларускі слоўнік / пад рэд. Г. А. Цыхуна. Мн. : БелЭн. С. 5–7. [Тое ж:] 2-е выд. Мн. : БелЭн, 2005. С. 5–7.

Цыхун, Г. А. 2004b: Моўная сітуацыя ў Беларусі ў святле экалінгвістыкі // Бела-русь — ХХІ стагоддзе: нацыянальна-культурнае і духоўнае развіццё. Мн. : [ННАЦ імя Ф. Скарыны]. С. 302–311.

Цыхун, Г. А. 2004c: Полесские нарубы (лингвоэтнический аспект) // Язык культу-ры: семантика и грамматика. К 80-летию со дня рождения Н. И. Толстого. М. : Индрик. С. 466–475.

Цыхун, Г. А. 2004d: Прадмова да беларускага выдання // П. Вэкслер. Гістарычная фаналогія беларускае мовы. Мн. : Выд. Логвінаў. С. 9–13.

Цыхун, Г. А. 2004e: Сацыякультурны аспект у гісторыі беларускай літаратурнай мовы (т. зв. нямецкі фактар) // Normen, Namen und Tendenzen in der Slavia. Festschrift für Karl Gutschmidt zum 65. Geburtstag. München : Verlag Otto Sagner. S. 153–159. *

Цыхун, Г. А. 2005a: Българският език в светлината на ареалогията // Българска реч. Год. 11. Кн. 2. С. 5–11.



362

Цыхун, Г. А. 2005b: Жалезны чалавек // Беларускі фальклор : энцыкл. Мн. : БелЭн. Т. 1. С. 471.

Цыхун, Г. А. 2005c: На лінгвістычным сумежжы // Acta Albaruthenica. Мн. Вып. 5. С. 22–25. *

Цыхун, Г. А. 2005d: Родная гаворка Місіркава і яго літаратурны стандарт // Дело-то на Крсте Мисирков : зб. од Меѓународниот научен собир по повод стогодишнината од излегувањето на книгата «За македонцките работи». Скопjе : Македонска академиjа на науките и уметностите. Т. 2. С. 33–40.

Цыхун, Г. А. 2006a: З гісторыі беларускай мовазнаўчай паланістыкі // Acta Albaruthenica, Rossica, Polonica. VІІ Міжнар. навук. канф. «Беларуска-руска-польскае супастаўляльнае мовазнаўства, літаратуразнаўства, культуралогія» : зб. навук. арт. Віцебск : Выд-ва ВДУ. С. 53–55. *

Цыхун, Г. А. 2006b: Кітай у беларускай лексіцы // Пути Поднебесной : сб. науч. тр. Вып. І. Ч. 1. Мн. : БГУ. С. 259–261.

Цыхун, Г. А. 2006c: Русавы дзед (да паходжання народных міфонімаў) [этымалагічныя нататкі] // Бел. лінгвістыка. Вып. 57. С. 120–122.

Цыхун, Г. А. 2006d: Славянские литературные микроязыковые проекты в эколин-гвистической перспективе // Славянские литературные микроязыки и языковые контакты. Тарту. С. 47–54. [Slavica Tartuensia. 2.]

Цыхун, Г. А. 2006e: Этымалагічны каментар да «Альпенскага дыялектнага слоўніка» // Роднае слова. № 10. С. 19–22.

Цыхун, Г. А. 2006f: Языковая ситуация и смешанные формы речи в Беларуси // Съпоставително езикознание. Год. 31. Кн. 1. С. 55–61.

Цыхун, Г. А. 2006g: Tsykhun H. The Linguistic Situation and Mixed Language Forms in Belarus // History, Language and Society in the Borderlands of Europe: Ukraine and Belarus in Focus. Malmö : Sekel. P. 61–75. *

Цыхун, Г. А. 2007a: Колькі заўваг пра Астравеччыну і астравецкія словы // Бела-русь і беларусы ў прасторы і часе : зб. да 75-годдзя праф. А. Мальдзіса. Мн. : Лімарыус. С. 400–404. *

Цыхун, Г. А. 2007b: Скем, шкем ‘лісіца’ (пра адзін выпадак уяўнай аманіміі) [этымалагічныя нататкі] // Бел. лінгвістыка. Вып. 59. С. 116–118.

Цыхун, Г. А. 2008a: Алуха (пра адзін праблемны архаізм) [этымалагічныя нататкі] // Бел. лінгвістыка. Вып. 62. С. 160–161.

Цыхун, Г. А. 2008b: Балканаславянскі моўны тып. Мн. : Права і эканоміка. 24 с. [XIV Міжнародны з’езд славістаў. Даклады.]

Цыхун, Г. А. 2008c: В полесской глуши (вместе с Н. Толстым, С. Шур и другими) // Об ученом и личном: юбилейные приношения С. М. Толстой. М. : Индрик. С. 70–73.

Цыхун, Г. А. 2008d: Іван Лекаў і беларуская мова // В търсене на смисъла и инва-рианта : сб. в чест на 80-годишнината на Дина Станишева. С. : Университетско издател-ство «Св. Климент Охридски». С. 403–406. *

Цыхун, Г. А. 2009: Ад рэдактара беларускага выдання // Сутэр П. Альфуркан татарскі: Каран — тэсфір татараў Вялікага Княства Літоўскага. Мн. : Тэхналогія. С. 12–14.

Цыхун, Г. А. 2009: Беларуска-літоўскія калькі // Slavistica Vilnensis, 2005–2009. Vilnius. C. 106–112. [Kalbotyra. 5(2).] *

Цыхун, Г. А. 2009: Валерый Чэкман. Згадкі-ўспаміны пра калегу // Slavistica Vilnensis, 2005–2009. Vilnius. C. 43–45. [Kalbotyra. 5(2).]

Цыхун, Г. А. 2009: Суконнікі (да праблемы размежавання этымалагічных дублетаў) [этымалагічныя нататкі] // Бел. лінгвістыка. Вып. 63. С. 112–113.



363

Цыхун, Г. А. 2009: Язэп Воўк-Левановіч і яго ўспаміны (з гісторыі універсітэцкай славістыкі) // Славянские языки: аспекты исследования : материалы междунар. науч. конф. VI Супруновские чтения : сб. науч. ст. Мн. : Изд. центр БГУ. С. 230–235. *

Цыхун, Г. А. 2010: Эксклюзіўныя міжславянскія ізалексы і праславянская арэаль-ная структура // Praslovanska dialektizacija v luči etnoloških raziskav: Ob stoti obletnici rojstva akademika Franceta Bezlaja : povzetki referatov. Ljubljana. S. 17–18.

Цыхун, Г. А. 2011: Балканаславіка: праблемы і вынікі // Бел. лінгвістыка. Вып. 66. С. 7–14.

Цыхун, Г. А. / Антропаў, М. П. 2006: «Мова — не баласт, трымае чалавека» [: інтэрв’ю] [Электрон. дакумент]. Рэжым доступу : http://mab.org.by/materyjaly/intervju/hienadz-cychun-mova-nie-balast-trymaje-calavieka. *

Цыхун, Г. А. / Літвіноўская, А. 1995: З вопыту працы над бiблiяграфiяй лiнгвi-стычнай славiстыкi ў Беларусi // Informatyzacja bibliografii slawistycznej : materiały międzynar. konf. nauk. Warszawa : Energeja. S. 84–88.

Цьвяткоў, Л. 1927: Некалькі слоў аб беларускім элемэнце ў польскай лексыцы // Працы Акадэмічнае Конфэрэнцыі па рэформе беларускага правапісу і азбукі (14–21 лістапада 1926 г.). Мн. С. 403–417.

Цьвяткоў, Л. 1928: Некаторыя рысы іншаславянскай фанетыкі ў беларускім лексічным матэрыяле // Запіскі Аддзелу гуманітарных навук Інстытуту беларускай культу-ры. Кн. 2. Працы клясы філялёгіі. Мн. Т. 1. С. 45–85.

Чабярук, А. І. 1977: Лічэбнік у беларускіх гаворках. Мн. Чарняўская, Л. / Цыхун, Г. 2000: Тэрміналагічныя слоўнікі (асобныя выданні)

1918–1998 гг. : бібліягр. даведнік. Мн. : Бел. кнігазбор. 75 с. [Беларуская тэрміналогія. Вып. 1.]

Чачот, Я. 1989: Наваградскі замак : творы. Мн. Чекман, В. Н. 1972: К проблеме литовско-белорусских лексических связей //

Baltistica. № 8 (2). Р. 147–156. Чекмонас, В. 1987: Территория зарождения и этапы развития восточнославянского

аканья в свете данных лингвогеографии // Russian Linguistics. Vol. 11. № 2/3. P. 335–349. Чочков, Х. 1931: Солун в историята на България // Македонски преглед. Год. 6. Кн. 3. Чуркина, И. В. 1986: Русские и словенцы. М. Чуркина, И. В. 2002: Всеславянская модель Матии Маяра Зильского // Славянский

альманах. С. 116–118. Чэмер, А. 1998: Сяргей Хмара. Вільнюс. Шакун, Л. М. 1958: Значэнне царкоўнаславянскай мовы ў развіцці беларускай

літаратурнай мовы. Мн. [IV Міжнародны з’езд славістаў. Матэрыялы.] Шаталава, Л. Ф. 1975: Беларускае дыялектнае слова. Мн. Шатэрнік, М. 1929: Краёвы слоўнік Чэрвеншчыны. Мн. Шафарик, П. Й. 1848: Славянские древности. М. Т. II. Кн. 1. Шахматов, А. А. 1902: Русское и словенское аканье // Русской филологический

вестник. Т. 48. № 3-4. С. 1–91. Шевельов, Ю. 1994: Чому общерусский язык, а не вібчоруська мова? З проблем

східнослов’янської глотогонії. Киïв. Шимански, Т. 1984: Из българските диалектни архаизми // Български език. Год. 34.

Кн. 4. С. 349–352. Широков, О. С. 1985: Место балтийских языков в индоевропейской семье //

Tarptautine baltistu konf.: Pranesimu tezes = Международная конф. балтистов : тезисы док-ладов. Vilnius. P. 240–241.

Широкова, А. Г. / Нещименко, Г. П. 1978: Возрождение чешского литературного языка как необходимый компонент чешской нации // Славянские культуры в эпоху форми-рования и развития славянских наций XVIII–XIX вв. М. С. 128–133.


Г А Цыхун - uploads.philology.by · языкового ареала» (1981),...

Documents