ÁbÕNq uÛ≤s¡‘· <X #·]Á‘·

ôV’≤<äsêu≤<é ãTø Á≥dtº

&ç. &ç. ø√XÊ+_ |ü]#·j·T+

¬ø. u≤\>√bÕ˝Ÿ

<Ûäs¡ : s¡÷. 50/`

yÓTT<ä{Ï eTTÁ<äD : ôdô|º+ãsY, 1986

|ü⁄qs¡TàÁ<äD : E …’ 1992, &çôd+ãsY 1995, ôdô|º+ãsY 2000

nø√ºãsY 2009

Á|ü‘·T\≈£î, $esê\≈£î : ôV’≤<äsêu≤<é ãTø Á≥dtº,

bÕ¢{Ÿ HÓ+. 85, u≤˝≤Jq>∑sY, >∑T&çeT˝≤ÿ|üPsY,

ôV’≤<äsêu≤<é ` 500 067 bò Hé : 23521849,

www.hyderabadbooktrust.blogspot.com

eTTÁ<äD : nqT|üeT Á|æ+≥sY‡, Á^Hé eP´, 126 XÊ+‹q>∑sY, ôV’≤<äsêu≤<é 28 bò Hé : 23391364

$wüj·T dü÷∫ø£

eTT+<äTe÷≥ i-vii

1. |ü<äΔ‹ ` dæ<ëΔ+‘·+ 1

2. ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D ` ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô 13

3. dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 29

4. e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+`es¡í e´edüú 49

5. eTVü‰uÛ≤s¡‘·+`ãT<äTΔ&ÉT 75

6. ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+`<äøÏåD≤|ü<∏ä+ 105

7. e´ekÕj·T $düÔs¡D`dü«j·T+ b˛wüø£ Á>±e÷\T 134

8. kÕeT+‘·kÕ«eT´+`Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+ 163

iii

eTT+<äTe÷≥

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘· >∑T]+∫ <ëyÓ÷<äsY <Ûäsêàq+<é ø√XÊ+_ yÓ*ãT∫Ãq

n_ÛÁbÕj·÷\qT ‘Ó\T>∑T bÕsƒ¡≈£î\≈£î |ü]#·j·T+ #ùd Á|üj·T‘·ï+ á |ü⁄düÔø£+.

á Á|üj·T‘·ï+ m+<äTø√dü+ nì n&ÉT>∑T‘ês¡T.

eTq #·]Á‘·ø±s¡T\˝À e÷]ÿ‡düTº Ò ø±ø£ Ä<ÛäTìø£ <äèø£Œ<∏ä+ >∑\ yês¡+<äs¡÷

ø√XÊ+_ì Ä<äT´ì>± uÛ≤$kÕÔs¡T. #·]Á‘· |ü]XÀ<ÛäHê |ü<äΔ‹˝Àq÷ dæ<ëΔ+‘·

<äèø£Œ<∏ä+˝Àq÷ XÊÁd”Ôj·T Á|üe÷D≤\T HÓ\ø=*Œq e´øÏÔ>± >ös¡$kÕÔs¡T. e\dü‘·‘·«+,

X¯è‹ $T+∫q ª<˚X¯uÛÑøÏÔμ, dü+Á|ü<ësTTø£‘·, nÁ>∑es¡í Ä~Ûø£´‘·, $X¯è+K\yÓTÆq

}Vü‰‘·‘·Œs¡‘· yÓTT<ä\sTTq nHø£ ne\ø£åD≤\ qT+&ç eTq <X #·]Á‘·qT ø√XÊ+_

s¡øÏå+#ê&ÉT. ‘·q≈£î |üPs¡T«\÷ düeTø±*≈£î\÷ nsTTq #·]Á‘·ø±s¡T\T düú\ø±˝≤<äT\

ìs¡íj·T+˝Àq÷, ÁbÕNq Á>∑+<∏ë\q÷ XÊdüHê\qT |ü]wüÿ]+#·&É+˝Àq÷, #ê]Á‘·ø£

dü+|òüT≥q\ nqTÁø£eTDÏø£qT rsêàì+#·&É+˝Àq÷ #dæq ø£èwæì ø√XÊ+_ >ös¡$+#ê&ÉT.

nsTT‘˚ yêfi¯ófl nXÊÁd”Ôj·T+>± e´eVü≤]+∫q #√≥ rÁe+>± (ˇø=ÿø£ÿkÕ]

neTsê´<ä>±) n_ÛX+dæ+#ê&ÉT.

Ä<äT´&ÉT ø±e#·TÃ>±ì ∫e]yê&ÉT ø±<äT >∑<ë, ô|’>± Äj·Tq #·ìb˛sTT 20

dü+e‘·‡sê\T >∑&ç#êsTT ø£<ë, Ç|ü&Ó+<äTø° |ü]#·j·T+ nì n&ÉT>∑T‘ês¡T. Ç~

ìC≤ìøÏ eTq <äTs¡<äèwüº+. eTq <X+˝À`@ s¡+>∑+˝ÀqsTTHê`XÊÁd”Ôj·T <äèø£Œ<∏ä+‘√

»]π> |ü]XÀ<Ûäq dü«\ŒeTqT≈£î+fÒ Ä sTT+‘· ≈£L&Ü <XuÛ≤wü\˝À Á|ü»\≈£î n+<ä&ÜìøÏ

ø=ìï <äXÊu≤›\T |ü&ÉT‘·T+~.

n+‘ø±<äT, ø√XÊ+_ ÁbÕNq uÛ≤s¡‘· #·]Á‘·qT >∑T]+∫ #dæq n<Ûä j·THêìï

¬s+&ÉT kÕúsTT\˝À $uÛÑõ+#·e#·TÃqT. ˇø£{Ï, Ä #·]Á‘·qT q&ç|æq uÛÖ‹ø£ #√<äø£

X≈£îÔ\ ìsêΔs¡D, ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D qT+&ç ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹ÔøÏ |ü]D≤eT+ »s¡>∑&É+,

ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô MT<ä Ä<Ûës¡|ü&çq dæús¡ e´ekÕj·T Á>±e÷\ Ä$sꓤe+, á dæús¡

e´ekÕj·T Á>±e÷\T dü«j·T+b˛wüø£yÓTÆ uÛÑ÷kÕ«eT´ e´edüú≈£î |ü⁄Hê~ ø£*Œ+#·&É+,

nH Ä]úø£ Áø£eT+ eTq ÁbÕNq #·]Á‘·≈£î eT÷\+ nì ø√XÊ+_ uÛ≤$+#ê&ÉT. ¬s+&Ée~,

á #√<äø£ Áø£e÷ìï eTq <X HÓ’dü]Zø£ dü«uÛ≤yêìøÏ CÀ&ç+∫ kÕe÷õø£ kÕ+düÿè‹ø£

iv

s¡+>±\qT yê´U≤´ì+#·&É+. á yê´U≤´Hêìï >∑T]+∫ ‘·s¡Tyê‹ #·]Á‘·ø±s¡T\T

ˇø=ÿø£ÿs¡÷ ˇø=ÿø£ÿyTs¡≈£î $uÛÒ~Û+#ês¡T. nsTT‘ ø√XÊ+_ Á|ü‹bÕ~+∫q uÛÖ‹ø£,

#√<äø£ Áø£eT+ nsTTq Ä]úø£ |ü]D≤e÷ìï e´‹πsøÏ+∫q yês¡T>±ì n+<äT≈£î

Á|ü‘ê´e÷ïj·÷ìï Á|ü‹bÕ~+∫q yês¡T>±ì mes¡÷ Òs¡T. (ndü\T uÛÖ‹ø£ J$‘·+

Á|ükÕÔeH nedüs¡+ nqT≈£îH yêfifl~ yπs dü+>∑‹), XÊÁd”Ôj·T+>± ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X

#·]Á‘·qT me«s¡T n<Ûä j·Tq+ #j·T<ä\#·TÃ≈£îHêï ø√XÊ+_ Á|ü‹bÕ~+∫q uÛÖ‹ø£

#√<äø£ Áø£e÷ìï ÁbÕ‹|ü~ø£>± rdüTø√ø£ ‘·|üŒ<yÓ÷.

á Á|üj·T‘·ï+ me]ø√dü+ nì >∑÷&É n&ÉT>∑T‘ês¡T.

eTq »HêuÛ≤˝À nø£åsêdüT´\ ìwüŒ‹Ô ô|<ä›>± ô|s¡>∑≈£îHêï »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T‘√+~

ø±ã{Ϻ nø£åsêdüT´\ dü+K´ ô|s¡T>∑T‘√+~. Ç|ü&ÉT *œ‘· kÕVæ≤‘· + nH~

ø=~›eT+~øÏ |ü]$T‘·eTsTT+~ ø±<äT. düe÷»+˝À ø£ XøÏÔø±>∑\ kÕúsTTøÏ ô|]–+~.

ô|’>± ø=‘·Ô>± nø£åsêdüT´\e⁄‘·Tqï yêfiófl yÓqTø£ã&ɶ esêZ\≈£î #Ó+~qyêfiófl ø±e&É+‘√

kÕVæ≤‘· + <ë«sê Á|ü#ês¡eTjT´ n_ÛÁbÕj·÷\≈£î+& kÕe÷õø£ Á|üuÛ≤e+ eT]+‘·

m≈£îÿe nsTT+~. Ç|ü&ÉT yêfifl≈£î n+<äTu≤{À¢ e⁄qï uÛ≤e Á|ü#ês¡ kÕ<ÛäHê\T

ªjÓT˝À¢ »s¡ï*»+μ, yês¡|üÁ‹ø£\ d”]j·T Ÿ ø£<∏ä\T, yê{Ï ‘√{ÏesTTq dæìe÷\T`

no¢\‘·q÷ nXÊÁd”Ôj·T‘·q÷ neTàø±ìøÏ yTfi$+∫ n+>∑{À¢ ô|{Ϻq düs¡T≈£î. M{Ï

b˛{°øÏ ‘·≥Tºø=ì q÷‘·q ‘·s¡+˝À XÊÁd”Ôj·TuÛ≤yê\qT Á|ü#ês¡+ #j·÷*‡q u≤<Ûä ‘·

nuÛÑT´<äj·T ø±eTT≈£î\+<ä] MT<ë e⁄+~. ø=&Ée{Ï>∑+{Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄ nqï≥Tº

#·]Á‘·qT >∑T]+∫ XÊÁd”Ôj·T+>± Ä˝À∫+#·&É+ Hs¡TÃ≈£î+fÒ nìï $wüj·÷\ >∑T]+∫

XÊÁd”Ôj·T+>± Ä˝À∫+#·>∑\T>∑T‘ê+ ø±ã{Ϻ, á ø=‘·Ô‘·s¡+ ø√dü+ á Á|üj·T‘·ï+.

∫e]>±, Ç+<äT˝À ñqïe˙ï ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·÷˝ÒHê, ˙ dü«+‘·

n_ÛÁbÕj·÷ ÒM Òyê nì ` ø=+<äs¡T nqTe÷q+>±, ø=+<äs¡T ≈£î‘·÷Vü≤\+‘√`

n&ÉT>∑T‘ês¡T. ø√XÊ+_ì HqT |ü]#·j·T+ #düTÔHêïq+fÒH Hêø£s¡úeTsTTq ø√XÊ+_ì

|ü]#·j·T+ #düTÔHêïqì. ø±>±, dü«+‘· Ç\÷¢, dü«+‘· dü÷ÿ≥s¡÷ e⁄qï≥T¢ me]¬ø’Hê

ªdü«+‘·μ n_ÛÁbÕj·÷\T ñ+{≤j·÷ n+fÒ nqTe÷qyT. n_ÛÁbÕj·÷\T m|ü&É÷

ˇø£ dü$TwæºøÏ #Ó+~qy. yê{Ïì ªdü«+‘·+μ nì Á|üø£{Ï+#·Tø√e&É+ HÓ’‹ø£ u≤<Ûä ‘·qT

>∑T]Ô+#·&É+ e÷Á‘·yT. kÕe÷õø£ dü+|ü<ä >∑÷&É á kÕúsTTøÏ m<ä>±\qï Äø±+ø£å‘√

m+‘√eT+~ #dü÷Ôqï |ü]ÁXeT˝À á Á|üj·T‘·ï+ ˇø£ uÛ≤>∑+.

Ä<Ûësê\T

Ç~ ø√XÊ+_ MT<ä dæ<ëΔ+‘· Á>∑+<∏ä+ ø±<äT. M\sTTq+‘· düs¡fi+>± ø√XÊ+_

n_ÛÁbÕj·÷\qT |ü]#·j·T+ #ùd |ü⁄düÔø£+ ø±ã{Ϻ ø√XÊ+_ s¡#·q\ qT+&ç ø=fÒwüqT¢

v

m≈£îÿe>± Çe«≈£î+&É, ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·÷\qT Hê e÷≥\˝À #Ó|üŒ&É+ »]–+~.

ˇø=ÿø£ÿ $wüj·÷ìï >∑T]+∫ ø√XÊ+_ yÓ*ãT∫Ãq n_ÛÁbÕj·÷\qT $&ç$&ç>±

Çe«≈£î+&É, ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘· >∑T]+∫ (Ä~eT ø±\+ qT+&ç uÛÑ÷kÕ«eT´

<äX es¡≈£î) ˇø£ ª∫Á‘·+μ (ø√XÊ+_ #·÷|æ+∫q ∫Á‘·+) Ç#à Á|üj·T‘·ï+ #XÊeTT.

ÁbÕe÷DÏø£‘· ø√dü+ mø£ÿ&çø£ø£ÿ&É Äj·÷ n_ÛÁbÕj·÷\≈£î Ä<Ûës¡+ @ |ü⁄düÔø£+˝À

Òø£ @ yê´dü+˝À @ ù|J˝À #ÓbÕŒ&√ $es¡D˝À ‘Ó*j·T#j·T&É+ »]–+~.

ø√XÊ+_ #·]Á‘· MT<ä ¬s+&ÉT |ü⁄düÔø±\T, nHø£ yê´kÕ\T sêkÕ&ÉT. |ü⁄düÔø±\T:

(i) An Introduction to the Study of Indian History (ISIH), Popular

Prakasan, Bombay, 1956

(ii) The Culture and Civilisation of Ancient India, in Historical Outline

(CCAI), Vikas Publishing House Pvt. Ltd., 1964

Ç+<äT˝À ¬s+&Ée |ü⁄düÔø£+ ø√XÊ+_ #·]Á‘· MT<ä #dæq ∫e] s¡#·q. Äj·Tq

1966˝À #·ìb˛j·÷&ÉT. n+‘·≈£îeTT+<äT ‘êqT #·]Á‘· MT<ä #dæq s¡#·q\˙ï á

|ü⁄düÔø±ìøÏ |òü⁄{ŸH√{Ÿ‡ e+{Ïeì ‘êH n_ÛÁbÕj·T|ü&ܶ&ÉT.1 á n_ÛÁbÕj·T+‘√

$uÛÒ~+# Vü≤≈£îÿ eTq≈£î+~.

#·]Á‘·MT<ä, dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘· + MT<ä, ‘·<äqTã+<ÛäeTsTTq $wüj·÷\MT<ä,

ø√XÊ+_ yÓTT‘·Ô+ 64 yê´kÕ\T sêdæq≥TºHêï&ÉT.2 M{Ï À Á|ü<ÛëqeTsTTq yê´kÕ\T

#ê˝≤es¡≈£î dü+ø£\Hê\s¡÷|ü+˝À e#êÃsTT. $T–*q yê{Ï kÕsê+X+ ô|’ ¬s+&ÉT

|ü⁄düÔø±\˝À #√≥T #düT≈£î+~. á |ü⁄düÔø£+ sêj·T&É+ ø√dü+ yê&ÉT≈£îqï dü+ø£\Hê\T

eT÷&ÉT :

(i) Myth and Reality, Studies in the Formation of Indian Culture

(MR), Popular Prakasan, Bombay, 1962. á dü+ø£\q+˝À 5 yê´kÕ\THêïsTT.

(ii) Indian Numismatics (IN), Orient longmen, 1981. Ç+<äT˝À 12

yê´kÕ\THêïsTT.

(iii) D.D. Kosambi on History and Society (HS), Department of

History, Bombay University, 1985. Ç+<äT˝À 15 yê´kÕ\THêïsTT.

M{Ï À yÓTT<ä{Ï dü+ø£\q+ e÷Á‘·yT ø√XÊ+_ J$+∫ e⁄+&É>± e∫Ã+~.

¬s+&Ée~ ˇø£ $<o Á|ü#·Ts¡D dü+düú Ä<Ûä«s¡ +˝À Á|ü#·T]+#·ã&ç+~. yê´bÕsêìï

düeTs¡úe+‘·+>± ìs¡«Væ≤+# bÕXÊÑ· ã÷s¡T®yê dü+düÿè‹ Á|üe÷D≤\qT nqTdü]+∫

dü+ø£\q+ #j·Tã&ç+~. eT÷&Ée~ u§+u≤sTT $X«$<ë´\j·T+ #·]Á‘· XÊK

vi

Á|üj·÷dü |òü*‘·+. eTq $X«$<ë´\j·T yT<Ûëe⁄\ ndüeTs¡Δ‘·≈£L, n\dü‘ê«˙ø°

#·ø£ÿ>± n<ä›+ |ü&ÉT‘·T+~. dü+ø£\HêìøÏ ø£ dü+ (i) dü+>∑r dü+<äs¡“¤+ $e]+#

dæ<ëΔ+‘· |üs¡eTsTTq ñb˛<ëÈ‘·+ e⁄+&Ü*. (ii) (@ |ü⁄düÔø±ìø£sTTHê) ø£ |ü<ädü÷∫ø£

(index) e⁄+&Ü*. #·]Á‘· |ü⁄düÔø±\ e÷≥ø=ùdÔ (iii) bÕ∞, dü+düÿè‘·+ ‘·~‘·s¡

uÛ≤s¡rj·T uÛ≤wü\ |ü<ë\T yê&çq|ü&ÉT yê{Ï ñ#êäs¡DqT ‘Ó*ù| (ÁbÕe÷DÏø£eTsTTq)

>∑Ts¡TÔ\T+&Ü*. ÇyMT Ò≈£î+fÒ dü+ø£\HêìøÏ ø£ dü+bÕ<ä≈£î&É÷, ø£es¡T ù|J MT<ä

Äj·Tq ù|s¡÷ m+<äTø√düyÓ÷ ns¡Δ+ ø±<äT.

á dü+ø£\Hê\T ø±ø£ $&ç>± Á|ü#·T]‘·yÓTÆq ø=ìï yê´kÕ\T >∑÷&É #·÷XÊqT.

Hê≈£î düT\uÛÑ+>± n+<äTu≤{À¢ Òì s¡#·q\T ø=ìï n+<äCÒdæq+<äT≈£î $TÁ‘·T\T

#·\kÕì Á|ükÕ<é >±]øÏ ø£è‘·E„&çì.

Hê e÷≥ø=ùdÔ ˇø£ÿ $wüj·T+ e÷Á‘·+ #ÓbÕŒ*. ø√XÊ+_ uÛÑ>∑eBZ‘· MT<ä

sêdæq yê´kÕìï 1976˝À yÓTT≥ºyÓTT<ä{ÏkÕ] #·~$ HqT e÷]ÿ‡düTºqj·÷´qT. Ä

s¡TD+ á s¡÷|ü+˝À rs¡TÃø√yê\qï ø√]ø£ ø£*– eT÷&fiflsTT+~. Ç|üŒ{ÏøÏ r]+~.

¬ø. u≤\>√bÕ˝Ÿ.

1. CCAI, ù|õ 25, ªH√{Ÿμ

2. Science and Human Progress, D.D. Kosambi Commemoration Volume,ù|J\T 365 - 375

vii

1. |ü<äΔ‹ ` dæ<ëΔ+‘·+

#·]Á‘· |ü]XÀ<Ûäq≈£î Ä<Ûësê\T dü÷ú\+>± ¬s+&ÉT s¡ø±\T. ˇø£{Ï kÕVæ≤‘·

Ä<Ûësê\T (literary sources), ¬s+&ÉT |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\T (archaeological

sources). kÕVæ≤‘· Ä<Ûësê\+fÒ eT‘· <Ûë]àø£, |ü⁄sêD ‘·~‘·s¡ Á>∑+<∏ë\T, ø±\Œìø£

kÕVæ≤‘·´ ø±yê´\T, sê»e+XÊ\ nqTe+•ø£ ÄkÕúq #·]Á‘·\T, |ü]bÕ\Hê

dü+ã+<ÛäeTsTTq ]ø±s¡T¶\T yÓTT<ä\sTTq$. M{Ïì n<Ûä j·Tq+#dæ >∑‘· ø±\|ü⁄

#·]Á‘·qT #·]Á‘·ø±s¡T\T ‘Ó\TdüT≈£îH Á|üj·T‘·ï+ #kÕÔs¡T. |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\+fÒ

>∑‘·ø±\|ü⁄ ìyêkÕ\÷ <yê\j·÷\÷ yÓTT<ä\sTTq ø£≥º&Ü\T, yê&Éø£|ü⁄ |üìeTT≥T¢,

Äj·TT<Ûë\T, n\+ø±s¡ ÁbÕj·TeTsTTq edüTÔe⁄\T, ø£s¡àø±+&É dü+ã+<ÛäeTsTTq

kÕeTÁ–, yÓTT<ä\sTTq yê{Ï neX‚cÕ\T. ø£≥º&Ü\T kÕ<Ûës¡D+>± •~∏ ≤\ s¡÷|ü+˝À

<=s¡T≈£î‘êsTT. Äj·TT<Ûë\T, |üìeTT≥T¢, |ü⁄sêedüTÔ ‘·e«ø±\˝À ãj·T≥|ü&É‘êsTT.

Ç$ø±ø£ n‹eTTK´yÓTÆq Ä<Ûësê\T sêE\T>±ì, es¡Ô≈£î\T>±ì Á|üø£{Ï+#

XÊdüHê\T, n#·TÃyùd HêD≤\T, e¬>’sê. XÊdüHê\T m≈£îÿe>± sêfiflMT<ä, <yê\j·÷\

MT<ä, düe÷<ÛäT\ MT<ä, #ÓøÏÿe⁄+{≤s¡T ø±ã{Ϻ |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\T>± |ü]>∑DÏ+#·

e#·TÃqT >±ì, #·]Á‘· ø±s¡T\T •˝≤XÊdüq Ä<Ûësê\T (epigraphic sources) nH

Á|üjÓ÷>∑+ #j·T&É+ ø£<äT›.

eTq <X+˝À |ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<Ûäq #ê˝≤ Ä\dü +>± ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~.

yÓTT<ä{À¢ #·]Á‘·ø±s¡T\T m≈£îÿe>± kÕVæ≤‘· Ä<Ûësê\qT ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îHêïs¡T.

Ç‘·s¡ <XÊ\˝≤>∑ eTq<X+˝À ÁbÕNqø±\|ü⁄ sê»e+XÊ\÷ sêC≤kÕúHê\÷ ‘·eT

e´eVü‰sê\qT Á>∑+<∏ädüú+ #j·T Ò<äT. ø±ã{Ϻ y<ë\T, <Ûäs¡àXÊÁkÕÔ\T, |ü⁄sêD≤\T,

ø±yê´\T yÓTT<ä\sTTq eT‘·, kÕ+düÿè‹ø£ dü+ã+<ÛäyÓTÆq Á>∑+<∏ë\MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç

yê{Ï qT+&ç Çø£ÿ&=ø£ yêø£ +, nø£ÿ&=ø£ yêø£ + rdæ #·]Á‘·qT yÓTT‘·Ô+ yê´U≤´ì+#yês¡T.

|ü<ë\ kÕs¡÷bÕ´ìï ã{Ϻ n\yê≥¢ kÕs¡÷bÕ´˙ï, e÷≥\ b˛*ø£qT ã{Ϻ ø=ìï

X¯‘êu≤›\ #·]Á‘·q÷, ªìs¡÷|æ+#·&É+μ n\yê≥sTT+~. |ü⁄sêD≤\˝À Ç∫Ãq

sê»e+XÊ\ |ü{Ï ºø£\q÷, ø£<∏ ä\q÷ ñqï<äTqï≥Tº>± d”«ø£]+∫ #·]Á‘·qT

yê´U≤´ì+#ês¡T. á |ü<äΔ‹ì ø√XÊ+_ rÁe+>± $eT]Ù+#ê&ÉT. u≤\>∑+>±<ÛäsY ‹\ø

s¡Tπ>«<ä+˝Àì Hê\T>∑T |ü<ë\ yêø£ + ˇø£{Ï rdüTø=ì Äs¡T´\T ñ‘·Ôs¡ <Ûäèe+

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

qT+&ç e#êÃs¡ì ìsêΔ]+∫q yÓ’Hêìï ø√XÊ+_ ªn<äT“¤‘·yÓTÆq eÁø°ø£s¡Dμ>± e]í+#ê&ÉT.1

Ç‘·s¡ ñ<ëVü≤s¡D\qT dü+<äs¡“¤+ e∫Ãq|ü&ÉT Á|ükÕÔ$kÕÔqT.2

XÊdüq kÕVæ≤‘· Ä<Ûësê\qT |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\‘√ düeTq«j·T |üs¡#·ì<

#·]Á‘· |ü]XÀ<Ûäq XÊÁd”Ôj·T+ ø±<äqï n_ÛÁbÕj·÷ìï ø√XÊ+_ |ü< |ü< e´ø£Ô+ #kÕ&ÉT.3

|ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\qT |ü{Ϻ+#·Tø√≈£î+&É πøe\+ ÁbÕNq kÕVæ≤‘ê´ìï Ä<Ûës¡+

#düTø=ì }Vü‰>±Hê\T #ùd #·]Á‘·ø±s¡T\T ø√XÊ+_ #‹˝À #ê˝≤ rÁe+>± $eTs¡Ù≈£î

>∑Ts¡j·÷´s¡T. bÂsêDÏø£ >±<∏ä\qT+&ç (n+fÒ Áu≤Vü≤àD |ü⁄sêD≤ Ò ø±<äT. b˛#·eTà,

>∑+>∑eTà yÓTT<ä\sTTq Á>±eT<e‘·\ >∑T]+∫ »q+˝À Á|ü#ês¡+˝À e⁄qï >±<∏ä\T

>∑÷&É) #·]Á‘·qT ns¡Δ+ #düT≈£îH Á|üj·T‘·ï+ ø√XÊ+_ ô|<ä› m‘·TÔq #kÕ&ÉT. ìC≤ìøÏ

Äj·Tq #dæq |ü]ÁXeT˝À Ç~ n‘· +‘· eTTK´yÓTÆq uÛ≤>∑+. nsTT‘ mø£ÿ&çø£ø£ÿ&É

‘·q n_ÛÁbÕj·÷\qT |ü⁄sêedüTÔ eT÷˝≤\‘√q÷ HÓ’dü]Zø£ dæú‹>∑‘·T\‘√q÷ b˛*Ã

#·÷düTø√≈£î+&É ñ+&És¡T. dü+düÿè‘· uÛ≤wü À ‘·eT≈£îqï bÕ+&ç‘ê´ìï Ädüsê #düTø=ì

ø=+<äs¡T bÕXÊÑ·T´\T πøe\+ |ü<ä$X‚¢wüD (philological analysis) ‘√ #·]Á‘·qT

ìsêΔ]+#·&ÜìøÏ #dæq Á|üj·T‘êïìï Äj·Tq $es¡+>± K+&ç+#ê&ÉT.

ø±ì, kÕVæ≤‘· |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\qT ¬s+&ç+{Ï düeTq«j·T|üs¡∫ yê&ÉT≈£îHêï,

eTq <X #·]Á‘·qT |ü⁄q]ï]à+#·Tø√e&ÜìøÏ n~ dü]b˛<äì ø√XÊ+_ >∑T]Ô+#ê&ÉT.

eTq<X+˝À |ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<Ûäq #ê˝≤ n|ü]D‘·+>± e⁄+~. kÕVæ≤‘· Ä<Ûësê\

$wüj·T+˝À>∑÷&É Ç‘·s¡ <˚XÊ\‘√ b˛*ùdÔ eTq<˚X¯+ |ü]dæú‹ #ê˝≤ ndü+‘·è|æÔ

ø£s¡eTsTTq~. eTq ÁbÕNq kÕVæ≤‘·´+˝À ˝ÖøÏø£ kÕVæ≤‘·´+ <ë<ë|ü⁄ eTè>∑´+.

eTTdæ¢+\≈£î |üPs¡«+ @ sê»e+XeT÷ ‘·q #·]Á‘·qT sêdüTø√ Ò<äT, sêsTT+#· Ò<äT.

sêC≤kÕúHê\T @ $wüj·÷\˝Àq÷ ]ø±s¡T¶\T ìs¡«Væ≤+#· Ò<äT. eTq<X *œ‘· #·]Á‘·

yÓTT‘·Ô+ |ü⁄sêD≤\‘√ ø£*dæb˛sTT+~. bÂsêDÏø£ >±<∏ä\T ñbÕU≤´Hê\ s¡÷|ü+˝À

$T–*+~. eTTdæ¢+ sêE\≈£î |üPs¡«+ @ ˇø£ÿ] »qà dü+e‘·‡s¡+>±˙ @ ˇø£ÿ

Á>∑+<∏ä+ sêdæq dü+e‘·‡s¡+>±˙ K∫Ñ·+>± #Ó|üŒ Ò+. ø£ sêE |ü]bÕ*+∫q ÁbÕ+‘·+

@$T{À Ç<ä$T‘·ú+>± ìs¡ísTT+#· Ò+. ˇø=ÿø£ÿkÕ] ˇø£ dü+|òüT≥q @ X‘êã›+˝À

»]–+<√ ≈£L&É #Ó|üŒ Ò+. ªªˇø=ÿø£ÿ Á>∑+<∏ëìøÏ s¡#·sTT‘· ø£&ÉTHêï&ÉT nì #Ó|üŒ>∑\+

ø=ìï{ÏøÏ n~ >∑÷&É kÕ<Ûä +ø±<äTμμ n+{≤&ÉT ø√XÊ+_.4 eTq<XÊìï @*q yêfiËfle«s¡÷

‘·eT J$‘ê\qT >±ì, |ü]bÕ\Hê e´eVü‰sê\qT >±ì Á>∑+<∏ädüú+ #ùd Á|üj·T‘·ï+

#j·T Ò<äT. nXÀ≈£îì XÊdüHê\T ns¡T<äsTTq $TqVü‰sTT+|ü⁄. ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À

ˇø£ÿ uÛÑ÷<ëHê\qT e÷Á‘·yT XÊdüHê\˝À Á|üø£{Ï+#ês¡T. eTq ÁbÕNq kÕVæ≤‘· eT+‘ê

>∑÷&É ø£s¡àø±+&É≈£L eT‘· <Ûäs¡à Á|ü#êsêìø° dü+ã+~Û+∫q~.

2

eTs¡sTT‘˚ eTq<˚X¯ #·]Á‘· sêj·T&É+ nkÕ<Ûä e÷ nqï Á|üX¯ï edüTÔ+~.

nkÕ<Ûä + ø±<äT. m+<äT#‘·q+fÒ yπs @ Ç‘·s¡ <XÊìø° Òì ˇø£ >=|üŒ kÂø£s¡ +

uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·≈£î ñ+~. n<$T≥+fÒ >∑‘·+ jÓTTø£ÿ uÛÖ‹ø£ (|ü⁄sêedüTÔ) neX‚cÕ Ò

ø±ø£ kÕe÷õø£, kÕ+düÿè‹ø£ neX‚cÕ\T düe÷»+ ªbıs¡\μ˝À uÛÑÁ<ä+>± e⁄+&É&É+.

nbÕs¡eTsTTq _Ûqï‘·«+ uÛ≤s¡rj·T dü+düÿè‹ Á|ü‘˚´ø£‘· nì #ê˝≤ eT+~

uÛ≤$kÕÔs¡T>±ì, ì»eTsTTq Á|ü‘´ø£‘· _Ûqï‘·«+ ø±<äT, n$∫äqï‘· n+{≤&ÉT

ø√XÊ+_. >∑‘·+˝À »]–q kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ\˙ï ‘·eT eTTÁ<äqT eTq düe÷»+

MT<ä e~˝≤sTT. yê{Ï qT+&ç #·]Á‘·qT #·<äee#·TÃq˙ Ä kÂø£sê´ìï uÛ≤s¡‘·

#·]Á‘·ø±s¡T\T yê&ÉTø√yê\˙ n+{≤&ÉT.

á neX‚cÕ\qT ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± #·÷&Ée#·TÃqT.

ˇø£{Ï, eTq kÕe÷õø£ #·]Á‘· À e∫Ãq @ e÷s¡TŒ dü+|üPs¡í+>± sê Ò<äT.

5000 dü+e‘·‡sê\T |üPs¡«+ eTq <˚X¯+˝À n+<äs¡÷ ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D MT<ä

Ä<Ûës¡|ü&ɶ dü+#ês¡ Je⁄ Ò. n+fÒ <=]øÏq ÄVü‰sêìï @s¡T≈£îì ( Òø£ y{≤&ç) ‹+≥÷

dæús¡ ìyêdü+ Ò≈£î+&É dü+#·]dü÷Ô e⁄+&yês¡T. Ä ‘·s¡Tyê‘· Áø£eT+>± ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D

e÷ì ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #j·T&É+ n\es¡TÃ≈£îHêïs¡T. ø±ì 5000 dü+e‘·‡sê\T

>∑&ç∫Hê Ç|üŒ{Ïø° Ä e÷s¡TŒ |üP]Ôø± Ò<äT. ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ɶ Ä≥$ø£

‘Ó>∑\T Ç+ø± $T– Ò e⁄HêïsTT. Ä ‘·s¡Tyê‘· e∫Ãq nìï e÷s¡TŒ\÷ Ç+‘.

Hê>∑*‘√ e´ekÕj·T+ #j·T&É+, Çq|ü|üìeTT≥Tº yê&Éø£+, dæús¡ ìyêdü, Á>±MTD

Jeq+, uÛÑ÷$Tô|’q e´øÏÔ j·÷»e÷q´+, kÕ+düÿè‹ø£ s¡+>∑+˝À nHê>∑]ø£ »+‘·Tã\T\

kÕúq+˝À Hê>∑]ø£ |üPC≤ $<Ûëq+, @ e÷s¡÷Œ >∑÷&É |üP]Ô>± sê Ò<äT. nìï+{Ï Àq÷

bÕ‘· e´edüúqT Ç|üŒ{ÏøÏ $T>∑T\TÃ≈£îqï Á|ü»\THêïs¡T.

¬s+&Ée~, e÷s¡TŒ e∫Ãq #√≥ >∑÷&É ø=‘·Ô e´edüú bÕ‘· e´edüúqT |üP]Ô>±

HêX¯q+ #˚j·T≈£î+&É ø=‘·Ô s¡÷|ü+˝À`ˇø=ÿø£ÿkÕ] nuÛ≤e s¡÷|ü+˝À`‘·q˝À

ÇeTT&ÉTÃ≈£î+~. #ê]Á‘·ø£+>± ñqï‘·eTsTTq e´edüú #ê]Á‘·ø£+>± yÓqTø£ã&ɶ e´edüú

ô|’q $»j·÷ìï kÕ~Û+∫Hê z&çb˛sTTq düe÷»+ Ä#ês¡ e´eVü‰sê\ô|’q ‘·q

eTTÁ<ä ydæ ‘·q≈£î Àãs¡#·Tø=ì ‘·q˝À #s¡TÃ≈£î+~. >∑‘·+ ñqï<äTqï≥Tº>± $T–*b˛ì

#√≥ >∑÷&É |ü]D‘· s¡÷|ü+˝À $T–*b˛sTT+~. á |ü]D‘· s¡÷|ü+˝À >∑‘· ø±\|ü⁄

#Ûêj·T Òø±ø£ n~ §+–b˛sTTq Áø£eT+ #Ûêj·T\T >∑÷&É e⁄+{≤sTT. >∑‘êìï Ç+‘·>±

$T>∑T\TÃ≈£îqï <X+ eTs=ø£{Ï Ò<äT.

á kÕe÷õø£ neπøåbÕ\qT #·]Á‘· |ü]XÀ<Ûäq≈£î ø£ Á|üã\eTsTTq Ä<Ûës¡+>±

>∑T]Ô+#·&É+ ø√XÊ+_ Á|ü‘˚´ø£‘·. #·]Á‘· |ü]XÀ<ÛäHê |ü<äΔ‹˝À Äj·Tq kÕ~Û+∫q

|ü<äΔ‹`dæ<ëΔ+‘·+ 3

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

Ä$wüÿs¡D>± Bìì uÛ≤$+#ê*. ‘·s¡#·T>± Äj·Tq kÕVæ≤‘· Ä<Ûësê\qsTTHê

|ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\qsTTHê á düŒcÕºdüŒwüºyÓTÆq neπøåbÕ\qT >∑T]Ô+#·&É+ ø√düyT

|ü]o*kÕÔ&ÉT. á $<Ûä+>± >∑T]Ô+∫q neπøåbÕ\qT ‹]– kÕVæ≤‘·´ |ü⁄sêedüTÔ

Ä<Ûësê\‘√ düeTq«j·T |üs¡∫ #ê]Á‘·ø£ $wüj·÷\qT ìsêΔ]kÕÔ&ÉT. á <äèwæº ø√XÊ+_øÏ

m+‘·>± n\yê≥sTT+<ä+fÒ eTq |ü≥ºD≤\˝Àì ndüÔe´düÔyÓTÆq s¡Vü≤<ës¡¢ À >∑÷&É

Äj·Tq≈£î Ä |ü≥ºD≤\ |ü⁄≥Tºπø ø£qã&ÉT‘·T+~. Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+CÀ<ës√\

‘·s¡Tyê‘· eTq <X+˝À @ |ü≥ºDeT÷ ˇø£ qeT÷Hê Á|üø±s¡+ ì]à+∫+~ ø±<ä ,

n˙ï >∑÷&É ø=ìï düMT|ü Á>±e÷\ ø£\sTTø£>± @s¡Œ&ɶyq˙, |ü≥ºD≤\ s¡Vü≤<ës¡¢ ï

ˇø£|üŒ{Ï |ü …¢\qT ø£*|æq u≤≥\T ø±e&É+ e\¢H n+‘· ne´edæú‘·+>± e⁄+{≤j·T˙

n+{≤&ÉT.5

dæ<ëΔ+‘·+

|ü<äΔ‹˙ dæ<ëΔ+‘ê˙ï $&ÉBj·T&É+ ø£wüº+. |ü]XÀ<ÛäHê |ü<äΔ‹ dæ<ëΔ+‘· ìs¡÷|üD≈£î

kÕ<Ûäq+ ø±>±, dæ<ëΔ+‘· <äèø£Œ<∏ä+ qT+& |ü]XÀ<ÛäHê |ü<äΔ‹ s¡÷bı+<äT‘·T+~. ø√XÊ+_

#·]Á‘·≈£î‘êì#˚à ìs¡«#·q+ #ÓãT‘·÷, Ä ìs¡«#·q+ Çe«&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤ìï

|ü]XÀ<ÛäHê |ü<äΔ‹ |üs¡+>± $e]kÕÔ&ÉT.

eTq ÁbÕNq #·]Á‘·≈£î kÕVæ≤‘·´ |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\T ndü+‘·è|æÔø£+>±

e⁄Hêïj·Tqï n_ÛÁbÕj·÷ìï ô|’q Á|ükÕÔ$+#êeTT. bÕXÊÑ· <XÊ\ ÁbÕNq #·]Á‘·qT

ôV≤s=&√≥dt {≤dæ≥Hé e+{Ï #·]Á‘·ø±s¡T Òø±ø£ |ü]bÕ\≈£î&ÉsTTq d”»sY dü«j·T+>±

Á>∑+<∏ädüÔ+ #kÕ&ÉT. eTq<X+˝À eTTdæ¢+\≈£î |üPs¡«+ #·]Á‘·ø±s¡T\T Òs¡T. Vü≤s¡T&ç

e+{Ï sêE\T ªªs¡#·Hê kÕeTs¡ú +˝À düeTø±*ø£ bÕXÊÑ· Á|üuÛÑTe⁄\ø£+f… m+‘√

ñqï‘·T\sTTq|üŒ{Ïø°μμ #·]Á‘·qT *œ‘·+ #ùd Á|üj·T‘·ï+ #j·T Ò<äT. #·]Á‘·>±

|ü]>∑DÏ+#·>∑\ @¬ø’ø£ dü+düÿè‘· Á>∑+<∏ä+ Áø°.X. 12e X‘êã›+˝À ø±oàs¡T ÁbÕ+‘êìøÏ

#Ó+~q ø£\ΩDT&ÉT sêdæq ªªs껑·]+–DÏμμ6 nsTT‘ á ª#·]Á‘·μ >∑÷&É dü+düÿè‘· ø±e´

kÕVæ≤‘·´+ jÓTTø£ÿ Ä\+ø±]ø£ dü+Á|ü<ëj·÷ìøÏ ˝Àã&ç e⁄+&ç s¡#·sTT‘· #Ó|üŒ

<ä\TÃ≈£îqï yêdüÔe $wüj·÷\qT ndüŒwüº+ #j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ç+< ‘·|üŒ ÁbÕNq

bÕXÊÑ· #·]Á‘·ø±s¡T\sTTq *M, {≤dæ≥Hé yÓTT<ä\sTTq yê] ªªXË’*˝Àì düŒwüº‘·,

$T‘·eTsTTq Á|üX+dü, ìsê&É+ãs¡eTsTTq ø£<∏äq+,μμ n+<äT˝À ø£qã&Éeì ø√XÊ+_

n+{≤&ÉT.7

|ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\ $wüj·T+ >∑÷&É n+‘. Ç‘·s¡<XÊ\˝À |ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<Ûäq

Ä<Ûës¡+>± kÕVæ≤‘· XÊdüq eT÷˝≤\qT ns¡Δ+ #düTø√>∑*>±s¡T. kÕVæ≤‘· Ä<Ûësê\˝À

4

#Ó|æŒq $wüj·÷\T yêdüÔee÷ ø±<ë nqï~ |ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<Ûäq <ë«sê ‘Ó\TdüTø√

>∑*>±s¡T. ôV≤s=&√≥dt, {≤dæ≥Hé, *M ‘·~‘·s¡T\ #·]Á‘· Á>∑+<∏ë\˝Àì $wüj·÷\T

Á^dt, Ç≥© <XÊ\˝À |ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<Ûäq˝À ìs¡÷|æ‘·eTj·÷´sTT, Ä |ü]XÀ<Ûäq≈£î

eT]+‘· <√Vü≤<ä+ #˚kÕsTT. ø±>±, eTq Á|ü<Ûëq ªÇ‹Vü‰kÕ\μsTTq sêe÷j·TD

eTVü‰uÛ≤s¡‘ê\˝Àì ¬s+&ÉT j·TT<ëΔ\T mø£ÿ&É »]–+B #Ó|üŒ&É+ kÕ<Ûä +ø±<äT ` n$

ndü\T #ê]Á‘·ø£ dü+|òüT≥q˝À ø±<√ ‘Ó*j·T<äT. ªªs√eTHé >∑D‘·+Á‘·+ ∫e] s√E\

#·]Á‘·qT <Ó’q+~q dü+|òüT≥q\‘√ düVü‰ |ü⁄q]ï]à+#· e#·TÃqT >±ì, eTq+ $Áø£eT

Xø£+ nì …ø£ÿ ô|≥Tº≈£îH $Áø£eTT&ÉT ì»+>± e⁄Hêï&√ Ò<√ ‘Ó*j·T<äTμμ. #Ó’Hê

sê»e+XÊ\ #·]Á‘·qT Áø°.|üP. 840 qT+&ç (ÄkÕúq ]ø±s¡T¶\ Ä<Ûës¡+>±) K∫Ñ·+>±

#Ó|üŒe#·TÃqT>±ì eTq<X+˝À @ sêE m|ü&ÉT |ü]bÕ*+∫+B K∫Ñ·+>± #Ó|üŒ Ò+.

kÕVæ≤‘· Ä<Ûësê\T yê≥+‘·≥y ns¡Δe+‘·+ ø±e⁄. ø=ìï ÁbÕNqeTsTTq e÷≥\≈£L

Á|üjÓ÷>±\≈£L >∑\ ÄsêΔìï |ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<Ûäq <ë«sê e÷Á‘·yT ìs¡ísTT+#·&É+

kÕ<Ûä + ne⁄‘·T+~. eT<Ûä ÁbÕ#· <XÊ\ (düTyÓTsY, á»|ü⁄º) ÁbÕNq #·]Á‘·qT á

düeTq«j·T+ kÕ<Ûä eTsTTq ø±s¡D+>±H #ê˝≤ ìs¡T›wüº+>± ns¡Δ+ #düTø√>∑*>±s¡T.

eTq<X+˝À n~ kÕ<Ûä + ø± Ò<äT.8 kÕ<Ûä +ø±ø£ b˛e&É+e\¢ |ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<ÛäqqT

|üø£ÿqô|{Ϻ πøe\+ ÁbÕNq kÕVæ≤‘·´+˝Àì |ü<ë\ <Ûë‘·Te⁄\qT $X‚¢wæ+#·&É+,

Á|üjÓ÷>±\≈£î n<äT“¤‘· ñ<˚›XÊ´\qT ÄbÕ~+#·&É+ yÓTT<ä\sTTq |ü<äΔ‘·T\qT

ne\+_+∫q e´≈£îÔ\qT`e÷ø‡ eTT\¢sY qT+&ç9 mdt.m. &Ü+¬> es¡≈£î`

10 ø√XÊ+_

neTsê´<ä>±qsTTHê #ê˝≤ Hê´j·T+>± n_ÛX+dæ+#ê&ÉT.

eT] kÕVæ≤‘· |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\T ndüeTÁ>∑+>± e⁄+&É&ÉyT>±ø£ ¬s+&ç+{Ïø°

düeTq«j·T+ >∑÷&É ≈£î<äs¡ø£b˛‘ #·]Á‘·ø±s¡T&ÉT @ |ü<äΔ‘·T\T ne\+_+#ê* nqï

Á|üXï edüTÔ+~. #·]Á‘· |ü]XÀ<ÛäHê |ü<äΔ‹øÏ dü+ã+~Û+∫q á Á|üXï≈£î ø√XÊ+_ dæ<ëΔ+‘·

dü+ã+<ÛäeTsTTq düe÷<Ûëq+ ø√dü+ yÓ‘·T≈£î‘ê&ÉT. Ä düe÷<Ûëq+ <=]øÏq ‘·s¡Tyê‘·

‘·<äqT>∑TD´yÓTÆq $X‚¢wüD≤ |ü<äΔ‹ì Á|ü‹bÕ~kÕÔ&ÉT. bÕXÊÑ· <XÊ\ #·]Á‘· sêdæq

|ü<äΔ‹˝À eTq <X #·]Á‘· sêj·÷\ì #·÷&É&É+ ‘·|üŒ˙, eTq<X #·]Á‘·≈£î nqTesTTq

|ü]XÀ<ÛäHê |ü<äΔ‹ì yÓ‘·Tø√ÿyê\˙ ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.11 #·]Á‘·qT sê»e+XÊ\ #·]Á‘·>±

sêj·T<ä\TÃ≈£î+fÒ eTq<X #·]Á‘· sêj·T&É+ kÕ<Ûä +ø±<äT. |ü⁄sêD≤\ MT<ä, ø£s¡àø±+&É

ø√düyÓ÷ <Ûäs¡àÁ|ü#ês¡+ ø√düyÓ÷ sêdæq kÕVæ≤‘· + MT<ä, ns¡ø=s¡>± <=]øÏq XÊdüHê\˝Àì

ndüŒwüºyÓTÆq yêø±´\MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç düŒwüº‘· ø=s¡TyÓ’q#√≥ <XuÛÑøÏÔ #]à }Vü‰>±Hê\T

#j·÷*. n+‘ ‘·|üŒ K∫Ñ·yÓTÆq #·]Á‘· m|üŒ{Ïø° kÕ<Ûä +ø±<äT. ˇø£ yêø±´ìøÏ

ns¡Δ+ e÷]Hê ˇø£ e÷≥qT ‘·|ü #·~$Hê á #·]Á‘· s¡÷|üyT e÷]b˛‘·T+~.

nsTT‘ #·]Á‘·≈£î Ç#à ìs¡«#·Hê˙ï #·]Á‘·qT ns¡Δ+ #düT≈£îH $<ÛëHê˙ï e÷s¡TÃ≈£î+fÒ

|ü<äΔ‹`dæ<ëΔ+‘·+ 5

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

eTq<X #·]Á‘· sêj·T&É+ kÕ<Ûä + ne⁄‘·T+~. á $<Ûä+>± |ü<äΔ‹øÏ dü+ã+~Û+∫q

#·s¡Ã dæ<ëΔ+‘· #·s¡Ã>± e÷s¡T‘·T+~.

#·]Á‘· n+fÒ eTVü‰sêE\T, eTVü‰ dü+Á>±e÷\ |ü{Ϻø£ e÷Á‘·yT nsTT‘

uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘· sêj·T&É+ nkÕ<Ûä eTqï ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·÷ìï #·÷XÊ+. nsTT‘

ˇø£ ÁbÕ+‘êìøÏ sêC…e«&ÉT nH Á|üXïø£+f… Ä ÁbÕ+‘·+ Á|ü»\≈£î Hê>∑* yê&Éø£+

‘Ó\TdüTHê Ò<ë nH~ eTTK´yÓTÆq Á|üXï. nsTT‘ uÛ≤s¡‘·<XÊìøÏ K∫Ñ·+>± ˇø£

#·]Á‘· e⁄+<ä , Ä #·]Á‘· sêj·T&É+ kÕ<Ûä yTq˙, ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT12. ªªdæ+<Ûä÷

Hê>∑]ø£‘· À sêE\THêïsê Ò<ë nH~ eTTK´+ ø±<äT, yêfifl≈£î Hê>∑* yê&Éø£+

‘Ó\TdüTHê Òø£ qB rs¡+˝Àì es¡<äeTT+|ü⁄ uÛÑ÷eTT\˝À eTTfifl ø£Ás¡‘√ e´ekÕj·T+

#j·T&É+ e÷Á‘·yT ‘Ó\TdüTHê nH~ eTTK´+μμ n+{≤&ÉT.13 eT] sêE\ Á|ükÕÔeH

#·]Á‘·ø±s¡T&çøÏ nø£ÿs¡ Ò<ë n+fÒ ªªe´ekÕj·÷ìøÏ ñ|üjÓ÷–+∫q |ü<äΔ‹ MT<ä

sêC≤´~Ûø±s¡+ dü«uÛ≤e+ Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+≥T+~>±ì sê#·]ø£+ e´ekÕj·T $<ÛëHêìï

ìs¡ísTT+#·<äTμμ n+{≤&ÉT.14 ªªá sêE eTT+<ë Ä sêE eTT+<ë nH~ nø£ÿs¡≈£î

sêì Á|üXï. nsTT‘ ÇqTeTT yê&Éø£+ |òü ≤q sêE ø±\+˝À yÓTT<ä\sTT+<ë Òø£

eTs=ø£ sêE ø±\+˝À yÓTT<ä\sTT+<ë nH~ n+<äT≈£î _ÛqïeTsTTq ÁbÕeTTU≤´ìï

ø£*–q Á|üX¯ï. n|ü&ÉT Ä sTT<ä›]˝À mes¡T eTT+<√ ìs¡ísTT+#·&É+ nedüs¡+

ne⁄‘·T+~μμ n+{≤&ÉT.15 eT] #·]Á‘· n+fÒ @$T{À ìs¡«∫+#·eT+fÒ— ñ‘·Œ‹Ô

X≈£îÔ\˝Àq÷ ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\˝Àq÷ Áø£e÷qTkÕs¡+>± e#à e÷s¡TŒ\qT ø±˝≤qT

>∑‘·+>± $e]+#·&É+ #·]Á‘· n+{≤&ÉT.16

ªñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\Tμ ªñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\Tμ nH e÷≥\qT ‘·s¡#·T>± <äT]«ìjÓ÷>∑+

#j·T&É+ »s¡T>∑T‘√+<äì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT. ø±ã{Ϻ, Äj·Tq @ ns¡Δ+˝À M{Ïì

Á|üjÓ÷–+#ê&√ #Ó|üø√yê*. ªñ‘·Œ‹Ô X¯≈£îÔ\Tμ n+fÒ ÄVü‰s¡+ ‘·~‘·s¡ uÛÖ‹ø£

nedüsê\qT ñ‘·Œ‹Ô #j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+# kÕ<ÛäHê\T, |ü<äΔ‘·T\T. ªñ‘·Œ‹Ô

dü+ã+<Ûë\T, n+fÒ ñ‘·Œ‹Ô nsTTq edüTÔe⁄\˝À ÁXÊ$T≈£î&ç eTqT>∑&É≈£î nedüs¡

eTsTT+~ b˛>± $T–*q <ëìì (Bìì ªn<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôμ n+{≤s¡T) bÕ\ø£ esêZ\

#‘·T˝À¢øÏ #s¡yùd @sêŒ≥T. #·]Á‘· À ñ‘·Œ‹ÔøÏ $ìjÓ÷–+# kÕ<ÛäHê\T, |ü<äΔ‘·T\T,

n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì bÕ\ø£ esêZ\≈£î #s¡yùd kÕe÷õø£ @sêŒ≥T¢, ø±\Áø£eT+˝À

e÷s¡T‘·÷ ekÕÔsTT. á e÷s¡TŒqT Áø£e÷qT>∑‘·+>± $e]+#·&É+ #·]Á‘· nì ø√XÊ+_

ìs¡«#·q+.

eT] dü+düÿè‹ e÷fÒ$T{Ï nì ø=+<äs¡T >±uÛÑsê |ü&É‘ês¡ì ø√XÊ+_øÏ ‘Ó\TdüT.

Mfiófl e÷eT÷\T>± dü+düÿè‹ì uÖ~Δø£ Òø£ Ä<Ûë´‘·à $wüj·T+>± eT‘·+, ‘·‘·«+,

6

<Ûäs¡à+, kÕVæ≤‘· +, dü+^‘·+, ø£fi, ø=ÿø£ÿkÕ] bÕ\ø£esêZ\ J$‘· $Hê´kÕ\T>∑÷&É

ø£*|æ ns¡Δ+ #düT≈£î+{≤s¡ì Äπøå|ædü÷Ô eTìwæ ‹+&çø√düyT J$+#·&ÉeTH~ yêdüÔeyT

>±ì, ‹+&ç Ò≈£î+&É J$+#·>∑\ e÷qe e+>∑&Üìï Ç|üŒ{Ï<ëø± me«s¡÷ ñ‘·Œ‹Ô

#j·T Ò<äì yfi≤ø√fi+>± n+{≤&ÉT. ô|’q #Ó|æŒq ªdü+düÿè‹μ kÕ<Ûä + ø±yê\+fÒ

n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô ‘·>∑Te÷Á‘·+ ‘·>∑TØ‹˝À ø±yê*. ªªyÓTdübıfÒ$Tj·÷ <yê\j·÷\T,

Áπ>{Ÿyê Ÿ Ä|òt #Ó’Hê, áõ|ü⁄º |æs¡$T&ÉT¢, Ä<ÛäTìø£ Äø±X Vü‰sêà´\Tμμ ø±yê\+fÒ ô|<ä›

m‘·TÔq n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô nedüs¡+, ô|’>± n~ ø=+<ä] #‘·T\˝ÀøÏ yÓfifl&É+ nedüs¡+.

á dæ<ëΔ+‘· <äèø£Œ<∏ëìøÏ ñ<ëVü≤s¡D>± ø=ìï <äX\˝Àì ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\qT,

ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\qT ø√XÊ+_ $e]kÕÔs¡T.17 Á|üø£è‹˝À <=]πø ÄVü‰sêìï @s¡T≈£îì

(y≥ >∑÷&É Ç+<äT˝À uÛ≤>∑yT) J$+#·&É+ ñ‘·Œ‹Ô |ü<äΔ‹ nsTTq|ü&ÉT n<äq|ü⁄

ñ‘·Œ‹Ô #ê˝≤ dü«\Œ+>± e⁄+≥T+~. <ëìì ø£s¡àø±+&É j·TT‘·+>± |ü+∫ô|fÒº u≤<Ûä ‘·

Ád”Ô\ MT<ä e⁄+≥T+~. ñ‘·Œ‹Ô |ü<äΔ‹ Ç+ø=+#Ó+ n_Ûeè~Δ #Ó+~ (ñ<ëVü≤s¡D≈£î

|üXób˛wüD n\yê≥sTTq ‘·s¡Tyê‘·) n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô ô|]–q|ü&ÉT <ëìï |ü+|üø£+

#ùd n~Ûø±s¡+ >∑D eTTKT´\sTTq |ü⁄s¡Twüß\ #‹˝ÀøÏ b˛‘·T+~. eT]+‘· n_Ûeè~Δ

#Ó+~q <äX˝À n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì ùdø£]+∫ $ìjÓ÷–+# n~Ûø±sêìï ø£ <yê\j·T+

>±˙ sêE>±˙ #õøÏÿ+#·T≈£î+{≤s¡T. ñ‘·Œ‹Ô u≤ìdü\ <ë«sê »]π> düe÷»+˝À

n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô u≤ìdü j·T»e÷qT\≈£î, ¬s’‘·T\<ë«sê »]π> |òüP´&É Ÿ düe÷»+˝À

uÛÑ÷kÕ«eTT\≈£î, ùd«#êä ø±]à≈£î\ <ë«sê »]π> ã÷s¡T®yê düe÷»+˝À ô|≥Tºã&ç<ës¡¢≈£î

#Ó+<äT‘·T+~.

e÷]ÿ‡»+

‘·q <äèø£Œ<∏ä+ >∑‹‘ê]ÿø£ uÛÖ‹ø£ yê<äeT˙ <ëìH e÷]ÿ‡»+ n+{≤s¡

n+≥÷18 nsTT‘˚ Ç~ m+‘· e÷Á‘·+ Ä]úø£ ìj·T‹ yê<ä+ ø±<äì ø√XÊ+_

ôV≤#·Ã]kÕÔ&ÉT19. á ôV≤#·Ã]ø£≈£î ø√XÊ+_ sTT∫Ãq ns¡Δ+ @$T{À #·÷&Ü*.

20

dü÷ú\+>± eT÷&ÉT $wüj·÷\T ø£qã&É‘êsTT. 1. ø£ s¡ø£eTsTTq |ü]dæú‘·T\T

nìyês¡ +>± πøs¡ø£eTsTTq e÷s¡TŒ≈£î <ë]rkÕÔj·Tì uÛ≤$+#·≈£L&É<äT. düe÷»+

Ä |ü]dæú‘·T\qT #s¡T≈£îqï yÓTT‘·Ô+ #ê]Á‘·ø£ Áø£e÷ìï <äèwæº À ô|≥Tºø√ì< uÛÑ$wü ‘Y

|ü]D≤e÷\T ns¡Δ+ø±e⁄. >∑‘·ø±\|ü⁄ neX‚cÕ\T m|ü&É÷ ñ+{≤sTT. yê{Ï Á|üuÛ≤e+

ã\V”≤q+>± e⁄+&ç rsê\ì #Ó|üŒ Ò+. BìøÏ ø√XÊ+_ ø£ #·ø£ÿ{Ï ñ<ëVü≤s¡D ÇkÕÔ&ÉT.

ø=\+ãdt nyÓT]ø±qT ªø£ìô|{Ϻqμ ‘·<äT|ü] nyÓT]ø± qT+&ç (16e X‘êã›+˝À) ô|<ä›

m‘·TÔq yÓ+&ç ã+>±sê\T ôdŒsTTHé≈£î ‘·s¡* e#êÃsTT. n$ ôdŒsTTHé Àì |òüP´&É Ÿ

|ü<äΔ‹`dæ<ëΔ+‘·+ 7

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

esêZ\qT, ‹s√>±$T eT‘ê~Ûø±s¡T\qT ã\|ü]#êsTT. nsTT‘ n< dü+|ü<ä À ø=+‘·

uÛ≤>±ìï <√|æ&ç #dæ ÁbòÕì‡dt Á&ø e+{Ï düeTTÁ<ä|ü⁄ <=+>∑\T Ç+>∑¢+&é≈£î ‘·s¡*+#·>±

Ä dü+|ü<ä Ç+>∑¢+&ÉT˝À uÛÑ÷kÕ«eTT\qT ø±ø£ yê´bÕs¡ esêZ\qT ã\|ü]∫ n+‹eT+>±

uÛÑ÷kÕ«eT´ düe÷»+ $∫äHêïìø° ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷»+ Ä$sꓤyêìø° <√Vü≤<ä+

#dæ+~.

2. ªdü+düÿè‹μ nì |æ\eã& $wüj·÷\T n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô MT<ä Ä<Ûës¡|ü&çqy

nsTTq+‘· e÷Á‘êq #·]Á‘· À yê{Ï kÕúq+ XSq´+ø±<äT. eTqTwüß´\T (eTTK´+>±

ñ‘·Œ‹Ô s¡+>∑+ yÓqTø£ã&çe⁄qï düe÷C≤\˝À) ‘·eT uÛÖ‹ø£ yÓ’s¡T<Ûë´\qT ‘·s¡#·T>±

kÕ+düÿè‹ø£ dü+|òüTs¡D\ s¡÷|ü+˝À |ü]wüÿ]+#·T≈£î+{≤s¡T. ¬s+&ÉT düe÷C≤\ Òø£

esêZ\ eT<Ûä yÓ’s¡T<Ûä + Ç<ä›s¡T <e⁄fifl eT<Ûä ø={≤¢≥>± |ü]D$TdüTÔ+~. kÕeTs¡dü +

<e⁄fifl ø£\sTTø£≈£L ne‘êsê\≈£L $yêVü‰\≈£L <ë] rdüTÔ+~. eTq <X+˝À Ç~

#ê˝≤ $düÔè‘·+>± »]–+~. ø±ã{Ϻ ø√XÊ+_ s¡#·q\˝À mqïsTTHê ì<äs¡ÙHê\T

<=s¡T≈£î‘êsTT. n<Ó’«‘êìøÏ, $•cÕº<Ó’«‘êìø°, >∑\ düTìï‘·eTsTTq ‘ê‹«ø£ uÛÒ<ä+

‘·\\T |ü>∑\>=≥Tº≈£îH ø={≤¢≥\≈£î <ë] rj·÷*‡q n>∑‘· + @MT Ò<äì, nsTT‘

ô|<ä› uÛÑ÷kÕ«eTT\T XË’yêìï Ä<ä]+#·>± ø=+‘· ∫qï ‘·s¡Vü‰ ø±eT+<äT\T yÓ’wüíyêìï

Ä<ä]+#·&É+ e\¢ XË’e`yÓ’wüíe dü+|òüTs¡D n+‘·rÁe+>± »]–+<äì n+{≤&ÉT.21

3. e÷]ÿ‡»+ #·]Á‘·qT |ü⁄s√>±$T dü«uÛ≤e+ >∑\~>± uÛ≤$düTÔ+~. n+fÒ

ñ‘·Œ‹Ô kÕeTs¡Δ´+˝À yÓqTø£ã&ɶ <äX¯qT+&ç n_Ûeè~Δ #Ó+~q <äX¯≈£î #·]Á‘·

|ü⁄s√>∑$TdüTÔ+~. nsTT‘˚ Ç~ #·]Á‘·qT yÓTT‘·Ô+>±, $XÊ\ uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ‹|ü~ø£

MT<ä #·÷dæq|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T. ˇø£ |ü]$T‘·eTsTTq ÁbÕ+‘·+˝À #·]Á‘·qT

|ü]o*+∫q|ü&ÉT #·]Á‘· #ê˝≤ø±\+ |ü⁄s√>∑$T+#·≈£î+&Ü ø£s¡&ÉT >∑{Ϻ b˛e&É+,

ˇø=ÿø£ÿkÕ] yÓqøÏÿb˛e&É+ ø£qã&ÉT‘·T+~. eTq<X #·]Á‘· À Ç≥Te+{Ï Á|üeTTK

eTsTTq ñ<ëVü≤s¡D ø£{Ï e⁄+~. Äs¡T´\ø£+fÒ dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ÁbÕNqeTsTTHê

n< Ä]Δø£+>± ô|’<äX˝À e⁄+&ç+~. dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· À Hê>∑* yê&Éø£+ ‘Ó*j·Tø£

b˛sTTq|üŒ{Ïø° ‘*ø£ e´ekÕj·T |ü<äΔ‘·T\˝À #Ó|üø√<ä>∑Z n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì kÕ~Û+∫

|ü≥ºD≤\T ì]à+#ês¡T. yêfifl ‘·s¡Tyê‘· e∫Ãq Äs¡T´\≈£î ‘=*s√E\˝À e´ekÕj·T+

>±˙ |ü≥ºD Hê>∑]ø£‘· >±ì ‘Ó*j·Te⁄. yêfiófl |üXób˛wüD MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ɶ dü+#ês¡

Je⁄\T.

|ü<äΔ‹

Ç|ü&ÉT ‹]– |ü<ä Δ‹ì |üsêeT]Ù<ë›+. #·]Á‘· nH˚~ eTVü‰sêE\

eTVü‰ dü+Á>±e÷\ |ü{Ϻø£ ø±<äT. ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\, ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\ Áø£e÷qT>∑‘·

8

|ü]D≤e÷\ $es¡D nì ns¡Δ+ #düT≈£îqï ‘·s¡Tyê‘· á |ü]D≤e÷\ eTTÁ<ä\qT

nH«wæ+# |ü<äΔ‹ ø±yê*. kÕVæ≤‘· Ä<Ûësê\q÷ |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\q÷ sê»e+XÊ\

nqTÁø£eTDÏø£ ø√dü+ ø±ø£ >∑‘·ø±\|ü⁄ kÕe÷õø£ |ü]D≤e÷\ #Ûêj·T\ ø√dü+ n<Ûä j·Tq+

#j·÷*. nsTT‘ á ¬s+&ÉT dü+Á|ü<ëj·Tø£ Ä<Ûësê\÷ ndü+‘·è|æÔø£s¡+>± e⁄qï+‘·

e÷Á‘êq Çã“+~ Ò<äT. m+<äTø£+fÒ >∑‘·ø±\|ü⁄ |ü]D≤e÷\qT nH«wæ+#·&ÜìøÏ

>∑‘·ø±\|ü⁄ kÕVæ≤‘· +, |üìeTT≥T¢ ‘·~‘·s¡ edüTÔe⁄\T <=s¡ø£ø£b˛sTTHê, Ä |ü]D≤e÷\T

Ç|üŒ{Ïø° ì*#˝≤>∑ e~*b˛sTTq kÕe÷õø£ neX‚cÕ\T <=s¡T≈£î‘êsTT ` yÓ‹πø

z|æø£ e⁄+fÒ. eTq<X+ >∑‘êìï nkÕ<Ûës¡D+>± $T>∑T\TÃ≈£îqï~ ø±e&É+ Á|ü»\≈£î

XÊ|ü+ nsTT‘ #·]Á‘·ø±s¡T&çøÏ es¡+. Hê\T>∑T düVü≤ÁkÕu≤›\ #·]Á‘· À n˙ï <äX\÷

Ä <äX\˝Àì dü+|òüTs¡D\÷ ‘·eT #Ûêj·T\qT düe÷»+ MT<ä e~* yÓfi≤flsTT. n$

eTq #·T≥÷º e⁄HêïsTT. yê{Ïì >∑T]Ô+∫ $X‚¢wæ+#ê*. C….&ç. u…sêï Ÿ nqï≥Tº ªªø√XÊ+_

<äèwæº À #·]Á‘· >∑‘·+˝ÀH ø±<äT. es¡Ôe÷q+˝Àq÷ e⁄+~μμ.22

eTq<X+˝À ø=‘·Ô e´edüú m|ü&ÉT e∫ÃHê n~ bÕ‘· e´edüúqT HêXq+

#j·T≈£î+&É ‘·q≈£î ˝Àãs¡#·Tø=ì n≥º&ÉT>∑T bıs¡\˝ÀìøÏ #s¡TÃ≈£î+~ ø±ã{Ϻ á

neX‚cÕ\T yÓqTø£ã&ɶ kÕe÷õø£ s¡+>±\˝À e⁄+{≤sTT. ªyÓqTø£ã&ɶμ n+fÒ mø£ÿ&√

n&Ée⁄\˝À nìø±<äT. eTVü‰q>∑s¡+˝Àq÷ e⁄+{≤sTT, eTq ≈£î≥T+u≤\˝Àq÷

e⁄+{≤sTT. e÷‘·èkÕ«eT´+ qT+&ç |æ‘·èkÕ«e÷´ìøÏ »]–q e÷s¡TŒ eTq #·]Á‘· Àì

‘=* |ü]D≤e÷\˝À ø£{Ï ø±ã{Ϻ eTq ≈£î≥T+u≤\˝À Ád”Ô\ n\yê≥÷¢ Ä#êsê\÷

>∑‘·+ #Ûêj·T\qT m≈£îÿe>± ø£*–e⁄+{≤sTT. Ád”Ô\≈£î Á|ü‘´ø£eTsTTq |ü+&ÉT>∑\T

Áu≤Vü≤àDT\ es¡\øÏååà Áe‘·+>±˙, nÁu≤Vü≤àDT\ uÀHê\|ü+&ÉT>∑ø±˙ ` #·]Á‘·

|ü]XÀ<Ûäq≈£î m≈£îÿe>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. Ä≥$≈£î\ ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D e÷ì

e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ n≥º&ÉT>∑T bıs¡ À¢ìøÏ XSÁ<ä ( Òø£ |ü+#·eT) ≈£î˝≤\T>± e∫Ã

#s¡&É+ eTs=ø£ eTTK´eTsTTq |ü]D≤eT+. ø±ã{Ϻ, düe÷»+˝Àì n≥º&ÉT>∑T

esêZ\˝À Ç+ø± $T–*b˛sTTq n\yê≥¢ À, yêfifl >∑‘·ø±\|ü⁄ J$‘·+, yêfiflqT

Hê>∑]ø£ düe÷»+ ˝§+>∑BdüT≈£îqï Áø£eT+, ¬s+&É÷ >√#·]kÕÔsTT. ø±ã{Ϻ #·]Á‘· |ü]

XÀ<Ûä≈£î&ÉT Ç\÷¢ Á>∑+<∏ë\j·T+ e~* ‘·q≈£î $<ä´‘√ n_“q Ä~Ûø£´ uÛ≤yêìï

>∑÷&É e~* Á|ü»\ $XÊ«kÕìï bı+<ë\+{≤&ÉT.23 ‘·s¡‘·sê\ ù|<ä]ø£+ <√|æ&û\e\¢

n~ düT\uÛÑ+ø±<äì >∑T]ÔkÕÔ&ÉT. Áu≤Vü≤àDT\ ÄyÓ÷<ä+ bı+~q< ªuÛ≤s¡rj·T dü+düÿè‹μ

nì dü+düÿèrø£]+#·ã&çq< dü+kÕÿs¡e+‘·T\ uÛ≤wü n˙ ‘·øÏÿq<ä+‘ê ªeTq dü+düÿè‹μ

ø±ì ≈£îdü+kÕÿs¡+ n˙ uÛ≤$+#·&É+e\¢ >∑‘·ø±\|ü⁄ #Ûêj·T\T $T–*b˛sTTq

|ü<äΔ‹`dæ<ëΔ+‘·+ 9

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

s¡+>±\qT ‘·≈£îÿe>± #·÷&É&É+ »s¡T>∑T‘√+~. <ëìe\¢ #ê]Á‘·ø£ <äèwæº ˝À|æ+∫

$<ë´~Û≈£î&ÉsTTq #·]Á‘· |ü]XÀ<Ûä≈£î&ÉT q÷´q‘ê uÛ≤e+e\¢ »q+ n\yê≥¢ À

>∑eTHês¡ΩeTsTTq $wüj·÷\qT $düà]+# Á|üe÷<ä+ e⁄+<äì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.24

Ç|ü&ÉT ø√XÊ+_ dü÷∫+#˚ #·]Á‘· |ü]XÀ<ÛäHê |ü<äΔ‘˚$T{À ≈£î¢|üÔ+>±

#Ó|üø√e#·TÃqT. ÁbÕNq kÕVæ≤‘· eT÷˝≤\qT |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\T ñqï yTs¡πø

$X«dæ+#ê*. |ü<ä $X‚¢wüD Ä<Ûës¡+>±, XÊdüHê\ Xø£ ≤\ Ä<Ûës¡+>± }Vü‰>±Hê\T

#j·T&É+ e÷qTø√yê*. kÕVæ≤‘· Ä<Ûësê\˝À qsTTHê |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\˝À qsTTHê

sê»e+XÊ\ ø±˝≤qTÁø£eTDÏø£ ø√dü+ø±ø£ ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\, ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\ |ü]D≤eT+

#Ûêj·T\ ø√dü+ yÓ‘·ø±*. á |ü]D≤eT+ nìï <äX\˝Àq÷ e~*yÓ[flq kÕe÷õø£

neX‚cÕ\ qT+&ç >∑‘êìï |ü⁄q]ï]à+#·Tø√yê*. nìï{Ï $T+∫, es¡Ôe÷q düe÷»+

˝Àì ÁøÏ+~ bıs¡\˝Àì Ä#ês¡ e´eVü‰s¡ dü+ã+<ÛäyÓTÆq neX‚cÕ\qT C≤Á>∑‘·Ô>±

(m≥Te+{Ï q÷´q‘êuÛ≤e+ >±ì, ôd+{ÏyÓT+≥ Ÿ dü+düÿs¡D eTqdüÔ‘·«+ >±ì

Ò≈£î+&É) |ü]o*+∫ HÓ’dü]Zø£ uÛÖ‹ø£ |ü]dæú‘·T\‘√, kÕVæ≤‘· |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\‘√

düeTq«j·T |üs¡#ê*.

nq«j·T+‘√H |ü<äΔ‹ ns¡Δe+‘·eTe⁄‘·T+~. ø±ã{Ϻ á |ü<äΔ‹ì Á|üjÓ÷–+∫q

|òü*‘·+>± ø√XÊ+_ eTq <X #·]Á‘· >∑T]+∫ #j·T>∑*–q dü÷Á‘·ÁbÕj·TeTsTTq

rsêàHêìï ‘Ó\TdüTø√yê*. ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·≈£î n+‘·dü÷‡Á‘·+>± ˇø£ Ä]úø£

Áø£eT+ q&ç∫+<äì ø√XÊ+_ ìs¡÷|æ+#ê&ÉT. á Ä]úø£ Áø£eT+˝À eT÷&ÉT <äX\THêïsTT.

ˇø£{Ï, ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D kÕúq+˝À ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô #|ü≥º&É+. á ¬s+&ç+{Ïø° eT<Ûä

<äX>± ˇø=ÿø£ÿkÕ] |üXób˛wüD edüTÔ+~. ¬s+&ÉT ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ÁbÕ‹|ü~ø£>± >∑\

dæús¡ ìyêdü Á>±e÷\T @s¡Œ&É&É+. eT÷&ÉT, Ä Á>±e÷\˝À ÁXeT $uÛÑ»q n_Ûeè~Δ

#Ó+~ n$ #ê˝≤ es¡≈£î dü«j·T+ b˛wüø£eTsTT uÛÑ÷kÕ«eT´ e´edüú≈£î |ü⁄Hê~ @s¡Œ&É&É+.

Áø°.|üP.1000 ÁbÕ+‘·+˝À ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq á Áø£eT+ Áø°.X.1000 Hê{ÏøÏ ˇø£ ø=*øÏÿ

e∫Ã+~. (|üP]Ô nsTT+<äì ø±<äT ` Ç|üŒ{Ïø° |üP]Ô ø± Ò<äT)

eT÷&ÉT <äX\T n+≥THêïeT+fÒ Ç$ ø±\Áø£eT+˝À eT÷&ÉT düŒwüºeTsTTq

<äX\T>± e⁄Hêïj·Tì ø±<äT. n{≤¢ e⁄+&çe⁄+fÒ ÁbÕNq uÛ≤s¡‘· #·]Á‘·qT eT÷&ÉT

ø±˝≤\T>± $uÛÑõ+∫ e⁄+&Ée#·TÃqT. ø±ì ˇø£ ÁbÕ+‘·+ ˇø£ <äX˝À e⁄+fÒ |üø£ÿ

ÁbÕ+‘·+ eTT+<äT <äX˝ÀH√ ‘·s¡Tyê‹ <äX˝ÀH√ e⁄+&~. >∑+>± j·TeTTHê rs¡

ÁbÕ+‘·+˝À dæús¡ e´ekÕj·T Á>±e÷\T @s¡Œ&ÉT‘·Tqï ø±\+˝À <äø£ÿHé À Ç+ø±

ÄVü‰s¡ ùdø£s¡DÒ JeHê<Ûës¡+>± e⁄+~.

10

nsTT‘ á yÓ’$<Ûë´ìøÏ ø£ Áø£eT+ e⁄+~. #·]Á‘·≈£î n+‘·dü÷‡Á‘·+>± q&ç∫q

á Ä]úø£ Áø£eT+ mø£ÿ&çø£ø£ÿ&É dü«‘·+Á‘·+>± ÁbÕs¡+uÛÑ+ ø± Ò<äT. n~ ˇø£ #√≥

ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î $düÔ]+∫+~. ø√XÊ+_ $es¡D˝À eTq #·]Á‘·

ø±\Áø£eT+˝ÀH˚ ø±ø£ uÛÖ>√[ø£+>± >∑÷&É ªÁ|üeVæ≤düTÔ+~μ. ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì

n\es¡Tà ø=ì Hê>∑]≈£î\sTTq yêfiófl ‘·eT |ü]düsê\˝Àì Ä≥$≈£î\≈£î >∑÷&É

ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì n\e]à ‘·eT≈£î ˝Àãs¡#·T≈£îHêïs¡T. <ëìøÏ ø±e\dæq kÕe÷õø£

ìsêàD≤ìï (ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\qT) yêfi¯fl≈£î düeT≈£LsêÃs¡T. |ü+C≤ãT˝À

ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq á e÷s¡TŒ ‘·÷s¡TŒ ~≈£îÿ>± ;Vü‰sY #], nø£ÿ&ç qT+&ç ª<äøÏåD≤|ü<∏ä+μ

MT<äT>± >√<ëe] rs¡+ #] nø£ÿ&ç qT+&ç |ü&ÉeT{Ï <äø£ÿHé≈£î, ‘·÷s¡TŒq >√<ëe]

ˇ&ÉT¶q Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘êìø° $düÔ]+∫+~. Ä Áø£eT+˝À ‘=*Hê{Ï düe÷»+ dü+|òüTs¡D≈£L

e÷s¡TŒ≈£L düyTàfiHêìø° ÀqsTT+~. ªª#·]Á‘· À #·÷ùdÔ eTq≈£î ø£ì|æ+# <$T≥+fÒ

ÄVü‰sêìï ùdø£]+∫ J$+# »q+ |ü\Ã>± |üs¡#·T≈£îqï <X+˝À ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô

#ùd düe÷»+ HÓeTà~>± $düÔ]+#·&É+μμ25 n˙, ªª>∑D≤\T ìedæ+# uÛÑ÷$T˝ÀøÏ

e´ekÕj·Tø£ Á>±MTD Ä]úø£ e´edüú $düÔ]+#·&É+ uÛ≤s¡‘·<X+˝Àì yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï

>=|üŒ kÕe÷õø£ $|ü¢e+μμ26 nì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT. Bì $es¡D, |òü*‘ê\ $XBø£s¡D,

‘·s¡Tyêr n<Ûë´j·÷\˝À #·÷<ë›+.

$es¡D\T

1. Urvasi and Pururavas, Myth and Reality (hereafter referred to as

'MR') ù|J 67 bÕ<ä dü÷∫ø£.

2. ø√XÊ+_ Ç#à ñ<ëVü≤s¡D\T m≈£îÿe>± ‘Ó\T>∑T bÕsƒ¡≈£î&çøÏ n+<äTu≤{À¢

˝Òì |ü⁄düÔø±\˝Àì$. ø±ã{Ϻ, eTq≈£î nqTesTTq ñ<ëVü≤s¡D ˇø£{Ï

Ç#·TÃ≈£î+fÒ u≤>∑T+≥T+~. Á|üeTTK s¡#·sTTÁ‹ ‘Hï{Ï ùV≤eT\‘·>±s¡T ‘·q

ª\‘· sêe÷j·TD+μ˝À ø£#√≥, s¡Tπ>«<ä+˝À @qT>∑T\ Á|ükÕÔeq Ò<äT ø±ã{Ϻ

Á|ü|ü+#·+˝À @qT>∑T\T ˝Òø£ eTT+<˚ y˚<ë\T ñHêïj·Tì nHêïs¡T.

JeXÊgE„\ Á|üø±s¡+ @qT>∑T\T |æ¢jÓ÷d”Hé j·TT>∑+ qT+&ç (n+fÒ <ë<ë|ü⁄

ˇø£ ø√{Ï dü+e‘·‡sê\ qT+&ç) e⁄HêïsTT. n|üŒ{ÏøÏ y<ë\T ø±e⁄ dü]ø£<ë,

ndü\T eTqTwüß\T Òs¡T. ÁãVü≤à<e⁄&ÉT y<ä $C≤„Hêìï eTq |üPØ«≈£î\sTTq

Ä~yêqsê\≈£î n+<äCÒdæ b˛j·÷&ÉqTø√e\dæ ñ+≥T+~.

3. Culture and Civilization of Ancient India (hereafter referred to as

'CCAI') Page 13, Page 51

|ü<äΔ‹`dæ<ëΔ+‘·+ 11

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

Marxism and Ancient Indian Culture, D.D. Kosambi on History andSociety (hereafter referred to as 'HS), Page 75On a Marxist Approach to Indian Chronology, HS, Page 81

4. CCAI, Page 105. CCAI, ù|J 54, ôV’≤<äsêu≤<é Àì ˇø=ø£ÿ ª>∑÷&Éμ ˇø£|ü&ÉT ˇø£ >∑÷&Ó+

nì >∑T]ÔùdÔ Ä q>∑s¡ ìsêàD+˝Àì nsê#·ø£‘·«+ ns¡ΔeTe⁄‘·T+<yÓ÷ !

6. ÁbÕNq ‘·$Tfi ªdü+>∑+μ kÕVæ≤‘· +˝À Ç≥Te+{Ï s¡#·q\THêïsTT. ø√XÊ+_

ø£\ΩDT&ç s껑·s¡+–DÏì $X‚¢wæ+∫q yê´dü+ The Origins of Feudalismin Kashmir, HS, ù|J\T 115`126.

7. Introduction to the Study of Indian History (hereafter referred to as'ISIH,) Pages 2-3

8. ISIH, Pages 3-109. Urvasi and Pururavas, MR, Page 4410. Marxism and Ancient Indian Culture, HS, Page 7511. ISIH, Pages 2-3

What Constitutes Indian History, HS, Pages 68-6912. CCAI, Page 1013. What Constitutes Indian History, HS, Page 6714. ISIH, Page 1315. What Constitues Indian History, HS, Page 6916. CCAI, Page 10

ISIH, Page 1What Constitutes Indian History, HS. Page 69

17. CCAI, Page 1118. ISIH, Pages 8-919. CCAI, Page 12, ISIH, Pages 9-1020. ISIH, yÓTT<ä{Ï n<Ûë´j·T+

CCAI, yÓTT<ä{Ï n<Ûë´j·T+

21. Social and economic aspects of the Bhagavadgita, MR, Page 1422. Science and Human Progress, D.D. Kosambi commemoration

Volume, Page 33123. ISIH, eTT+<äT e÷≥

24. Combined methods in Indology, HS, Page 525. CCAI, Pages 50-5126. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 27.

12

2. ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D`ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô

ÄVü‰sêìï ùdø£]+#·&Üìø° ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #j·T&Üìø° eTÚ*ø£ eTsTTq

‘&Ü e⁄+~. á ‘&Ü ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\˝Àq÷ ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\˝Àq÷ >∑÷&É

ø£qã&ÉT‘·T+~. ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D≈£î |üìeTT≥¢ nedüs¡+ ‘·≈£îÿe. »+‘·Te⁄\qT

#·+|ü&Üìø° yê{Ï #·s¡à+ ˇ\e&Üìø° ø±e\dæq |ü]ø£sê\T+fÒ #ê\TqT. #·+|æq

»+‘·Te⁄ e÷+kÕìï >±ì Ç‘·s¡ ÄVü‰sêìï >±ì ì\Te ñ+#·T≈£îH≥≥ºsTT‘ <ëìøÏ

≈£î+&É À, ãT≥º À ø±yê*. á s¡ø£eTsTTq kÕ<ÛäHê\‘√ #ùd ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D˝À

$T>∑T\T ñ+&É<äT. n+fÒ ªn<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôμ e⁄+&É<äT. düe÷»+˝À es¡Z$uÛÑ»q

e⁄+&É<äT.

ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&É+ nH˚~ ¬s+&ÉT $wüj·÷\˝Àq÷ Ç+<äT≈£î

_ÛqïeTsTTq~. Hê>∑fiófl, |üXóe⁄\T, bÕs¡, ø=&Ée*, >=&ɶ* yÓTT<ä …’q kÕ<ÛäHê\T

ø±yê*. ñ‘·Œ‹Ô À $T>∑T\T >∑÷&É kÕ<Ûës¡D+>± e⁄+≥T+~. á n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì

#˚õøÏÿ+#·T≈£îH˚ ˇø£ bÕ\ø£ es¡Z+ e⁄+≥T+~. Ç≥Te+{Ï düe÷C≤ìï eTq+

e÷eT÷\T>± ªHê>∑]ø£μ düe÷»+ n+{≤eTT. á ¬s+&ÉT <äX\≈£L dü+~Û <äX>± ø£qã&

|üXób˛wüø£ düe÷C≤\T kÕ<Ûës¡D+>± es¡Zdüe÷C≤\T ø±e⁄. nsTT‘ Ä≥$ø£

düe÷C≤\ ø£+f… dü+|üqïeTsTTq$.

eTq <X+˝À Hê>∑]ø£‘· ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq|üŒ{Ï qT+&ç, n\Œ dü+U≤´≈£î\T>±

e⁄qï Hê>∑]ø£ düe÷C≤\ #·T≥÷º n‘·´~Ûø£ dü+K´˝À ÄVü‰sêìï ùdø£]+#˚

Ä≥$≈£î\THêïs¡T. Hê>∑]≈£î\T Mfifl≈£î ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì n\yê≥T #j·T&É+,

yêfiflqT ÁXÊ$T≈£î\T>± ‘·eT≈£î ˝Àãs¡#·Tø√e&É+, Ò<ë yêfifl˝ÀH es¡Z$uÛÑ»qqT

Á|üyXô|≥º&É+, eTq <X+˝Àì Á|ü<Ûëq #ê]Á‘·ø£ Áø£eT+. eTq ÁbÕNq #·]Á‘·qT

Ä<ä +‘·+ ø√XÊ+_ á <äèw溑√H #·÷kÕÔ&ÉT.

Hê>∑]≈£î\÷ Ä≥$≈£î\÷ ‘·\|ü&çq|ü&ÉT eT÷&ÉT |ü]D≤e÷\T dü+uÛÑe+.

ˇø£{Ï, Hê>∑]≈£î\T Ä≥$≈£î\qT yêfifl ìyêdü düú ≤\ qT+&ç ‘·]$Tyj·T&É+ <ë«sê

>±ì Ò<ë ã\ Á|üjÓ÷>∑+‘√ u≤ìdü\T>± ˝§+>∑ BdüTø√e&É+ <ë«sê>±ì yêfifl

ìyêdü düú˝≤\qT ‘êeTT ÄÁø£$T+#·Tø√e#·TÃqT. Ä<ÛäTìø£ ø±\+˝À nyÓT]ø±,

ÄÁùdº*j·÷ <˚XÊ\˝À Ç<˚ »]–+~. ¬s+&ÉT, Ä≥$≈£î\≈£î e´ekÕj·T+ H˚]Œ

13

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

ø£s¡¸≈£î\T>± e÷]à ‘·eT Hê>∑]ø£ düe÷»+ ~>∑Te uÛ≤>∑+˝À ÁXÊ$Tø£ es¡Z+>±

#s¡TÃø√e#·TÃqT. eT÷&ÉT, yêfifl˝À>∑÷&É es¡Z$uÛÑ»q Á|üyXô|{Ϻ ø=+<äs¡T ø£s¡≈£î\T,

ø=+<äs¡T bÕ\≈£î\T>± yêfiflqT $uÛÑõ+∫ ‘·<ë«sê e´ekÕj·Tø£ düe÷C≤ìï $düÔ]+|ü

CÒj·Te#·TÃqT. Ç+<äT˝À yÓTT<ä{Ï <ëì ø£+f… ¬s+&Ée~, eT÷&Ée~ eTq <X #·]Á‘· À

m≈£îÿe>± »]>±j·Tì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. nD∫y‘·ø£+f… ø£\T|ü⁄ø√e&É+

(assimilation) eTq #·]Á‘· À Á|ü<Ûëq $wüj·T+ n+{≤&ÉT. nsTT‘ á ø£\T|ü⁄ø√e&É+

nH~ düe÷q ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä ø±<äT. Hê>∑]≈£î\ Ä~Û|ü‘· + ÁøÏ+<ä. á ø£\T|ü⁄≈£îH

Áø£eT+˝À kÕ+düÿè‹ø£ Òø£ |üP»\ düy˚Tàfi¯q+ (cult syncretism) »]–+~.

Ä≥$≈£î\ <˚e‘·\T Hê>∑]≈£î\ <˚e⁄fi¯fl uÛ≤s¡´\T>± uÛÑ≈£îÔ\T>± yêVü≤Hê\T>±

ne‘êsê\T>± n+^ø£]+#·ã&ܶs¡T. á düyTàfiq+˝À >∑÷&É Hê>∑]≈£î\ |üP»\<

ô|’#sTT.

eTq<˚X¯ #·]Á‘·˝À e´ekÕj·T $düÔs¡D ã\Á|üjÓ÷>∑+ ø£+f… kÕe÷õø£

dü+©q+, kÕ+düÿè‹ø£ düyTàfiq\ <ë«sê m≈£îÿe »]–+<äH~ ø√XÊ+_ ne>±Vü≤q˝À

n‘·´+‘· eTTK´eTsTTq $wüj·T+. n|ü&É|ü&ÉT e´ekÕj·T $düÔs¡D ªXÊ+‹

j·TT‘·+μ>± »]–+<äì >∑÷&É n+{≤&ÉT. n+fÒ Äj·TT<Ûë\ Á|üjÓ÷>∑+ m≈£îÿe>±

»s¡>∑ Ò<äì ns¡Δ+. Ä≥$≈£î\qT e÷\ e÷~>∑\T>± Àãs¡#·Tø√e&É+ Á|üXÊ+‘·yÓTÆq

dü+©q+ nì ns¡Δ+ ø±<äT. uÛÖ‹ø£ ã\Á|üjÓ÷>∑+ ø£+fÒ kÕe÷õø£ nD∫y‘· kÕ+düÿè‹ø£

Ä~Û|ü‘ê´\ <ë«sê e´ekÕj·T $düÔs¡D m≈£îÿe>± »]–+<äì $X¯Bø£]ùdÔ n~

ø√XÊ+_ $X‚¢wüD≈£î ‘·–q $es¡D ne⁄‘·T+~.

á $es¡D ‘Ó\TdüT≈£îH eTT+<äT ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D MT<ä J$+# Ä≥$≈£î\

>∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√yê*.

ÁbÕNq #·]Á‘·qT e÷eT÷\T>± |ü⁄sêedüTÔ XÊgE„\T, #·]Á‘·ø±s¡T\T, bÕ‘·sê‹

j·TT>∑+, ø=‘·Ôsê‹ j·TT>∑+, ø£+#·T Òø£ sê– j·TT>∑+, ÇqTeTT j·TT>∑+ nì $uÛÑõkÕÔs¡T.

|üìeTT≥¢qT1 ‘·j·÷s¡T #j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+∫q |ü<ësêúìï ã{Ϻ á $uÛÑ»q

#kÕÔs¡T. sê‹ |üìeTT≥¢ ‘·j·÷Ø #ê˝≤ yÓTTs¡≥T>±e⁄qï ø±˝≤ìï bÕ‘· sê‹j·TT>∑+

n˙ ø=+‘· düTìï‘·eTsTTq |üìeTT≥T¢ ‘·j·÷s¡T#ùd kÕeTs¡ú + n\e&çq ‘·s¡Tyê‹

ø±˝≤ìï ø=‘·Ôsê‹ j·TT>∑+ n˙ n+{≤s¡T. á ¬s+{ÏøÏ eT<Ûä <äXqT eT<Ûä sê‹

j·TT>∑+ (mesolithic age) nq&É+ ø£<äT›. sê–, ø£+#·T, ÇqTeTT ˝ÀVü‰\ yê&Éø£+

n\yê≥sTTq <äX\qT Äj·÷ ù|s¡¢‘√ |æ\TkÕÔs¡T. á ˝ÀVü‰\ yê&Éø±ìø° sê‹

|üìeTT≥¢ yê&Éø±ìø° >∑\‘&Ü πøe\+ |üìeTT≥¢ eTT&ç|ü<ës¡ú+˝ÀH ø±<äT. sê‹

14

|üìeTT≥¢qT Á|üø£è‹˝À <=]πø sêfiflqT |ü<äTqT ô|≥Tºø√e&É+ <ë«sê ‘·j·÷s¡T #kÕÔs¡T.

<ëìøÏ uÛÖ‹ø£ ÁXeT, ø=+‘· ì|ü⁄D‘· e÷Á‘·yT ø±yê*. ø±>± ˝ÀVü‰\T Á|üø£è‹˝À

dü«#·Ã¤+>± <=s¡ø£e⁄. KìC≤\ s¡÷|ü+˝À <=s¡T≈£î‘êsTT. KìC≤ìï |ü]XóÁuÛÑ|üs¡∫ eTT&ç

˝ÀVü‰ìï ‘·j·÷s¡T #düTø=ì <ëì‘√ |üìeTT≥T¢ #düTø√yê*. BìøÏ #ê˝≤ ÁXeT

ø±yê*, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ø±yê*. düe÷»+˝À ø=+‘· eT+~ |üP]Ôø±\+ Bìπø

$ìjÓ÷–+#ê*. ø±ã{Ϻ ÄVü‰s¡+˝À n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô ñ+&Ü*. Ä n<äq|ü⁄

ñ‘·Œ‹Ôì #˚õøÏÿ+#·Tø=ì ˝ÀVü‰\ ‘·j·÷ØøÏ $ìjÓ÷–+#˚ ˇø£ bÕ\ø£ es¡Z+

ñ+&Ü*. n+<äTπø ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D ø±ø£, @<√ ˇø£ yTs¡≈£î ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô #j·T>∑\

düe÷C≤\˝ÀH ÀVü‰\ yê&Éø£+ ø£qã&ÉT‘·T+~. ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D ø=‘·Ô sê‹ j·TT>∑+‘√

n+‘·eTe⁄‘·T+~.2

ø±ì, |üìeTT≥¢ eTT&ç|ü<ësêúìï ã{Ϻ #ùd á #ê]Á‘·ø£ ø±\ $uÛÑ»q |üP]Ô>±

XÊÁd”Ôj·TyÓTÆq~ ø±<äT. |üìeTT≥T¢ ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\˝À ˇø£ uÛ≤>∑+ e÷Á‘·yT (ÁbÕNq

ø±\+˝À #ê˝≤ eTTK´yÓTÆq uÛ≤>∑+). yÓTT‘·Ô+ ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\T ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\T

ø£*ùdÔ >±ì ìsêíj·Tø£+ ø±<äT. ìC≤ìøÏ á $$<Ûä ˝ÀVü‰\ kÕe÷õø£ bÕÁ‘· >∑÷&É

n|ü& |üP]Ô>± ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. kÕe÷õø£ bÕÁ‘· À ÇqTeTT≈£L, ø£+#·T≈£L kÕeT´+

Ò<äT. ÇqTeTT $kÕÔs¡+>± <=]πø #·eø£ ˝ÀVü≤+ ø±e&É+e\¢ n~ ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\˝À

>∑D˙j·TeTsTTq n_Ûeè~Δì kÕ~ÛdüTÔ+~. sê– (<ëì $TÁXeTeTsTTq ø£+#·T) $]

$>± <=s¡ø£e⁄ ø±ã{Ϻ ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\ n_Ûeè~Δ À yê{ÏøÏ >∑\ bÕÁ‘· dü«\Œ+. n$

Á|ü<Ûëq+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&~ ø=‘·Ô>± @s¡Œ&ɶ bÕ\ø£es¡Z+ Äj·TT<Ûë\ ‘·j·÷Øø√dü+,

<˚e‘·\ $Á>∑Vü‰\ ‘·j·÷Ø ø√dü+3 ø±ã{Ϻ yÓTT‘·Ô+ ñ‘·Œ‹Ô X¯≈£îÔ\T, ñ‘·Œ‹Ô

dü+ã+<Ûë\q÷ n+fÒ kÕe÷õø£ uÛÖ‹ø£ J$‘· ìsêàD dü«uÛ≤yêìï <äèwæº À e⁄+#·Tø=ì

ÁbÕNq düe÷C≤ìï ns¡ú+ #düTø√yê*.4

ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D

Á|üø£è‹˝À düVü≤»+>± <=]πø ÄVü‰sêìï`<Ûëq´+, |ü+&ÉT¢, <äT+|ü\T, »+‘·Te⁄\T

ùdø£]+∫ Òø£ y{≤&ç J$+# e÷qe⁄\T ∫qï ∫qï >∑T+|ü⁄\T>± @s¡Œ&É‘ês¡T. Ç~

s¡ø£åD ø√dü+ nedüs¡+. n+‘·ø£+fÒ eTTK´+>±, Á|ü‹s√p Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ ‘·eT≈£î

dü]b˛jT+‘· ÄVü‰s¡+ ùdø£]+#· Òø£ b˛e#·Tà ø±ã{Ϻ, m≈£îÿe ùdø£]+∫q yêfiófl

ùdø£]+#·˝Òø£ b˛sTTq yêfi¯fl‘√ ‘·eT ‹+&çì |ü+#·T≈£îH˚ @sêŒ≥T nedüs¡+.

$T–*b˛sTTq ÄVü‰sêìï ì\e ñ+#·T≈£îH |ü]ø£sê\÷ |ü]C≤„q+ Ä~eT ø±\+˝À

ñ+&Ée⁄ ø±ã{Ϻ Ç~ ñuÛÑj·T ‘ês¡ø£+.

ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D`ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô 15

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

á >∑T+|ü⁄ e´ed”úø£è‘·eTsTTq|ü&ÉT ˇø£ ª≈£î<äTs¡Tμ (clan) ne⁄‘·T+~.

e´ed”úø£è‘·+ ø±e&É+ n+fÒ (1) ‹+&ç |ü+|üø£+ ˇø£ ø£s¡àø±+&É j·TT‘·eTsTTq

Ä#ês¡+>± s¡÷bı+<ä&É+, (2) …’+–ø£ dü+ã+<Ûë\˝À u≤Vü≤´ìùw<Ûä+ (endogamy)

@s¡Œ&É&É+. n+fÒ >∑T+|ü⁄˝Àì Ád”Ô |ü⁄s¡Twüß\T >∑T+|ü⁄≈£î #Ó+<äìyê]‘√ (Ç‘·s¡ >∑T+|ü⁄\≈£î

#Ó+~q yê]‘√) ø£\e&É+ ìwæ<äΔ+ ne⁄‘·T+~. yêfiófl ‘·eT >∑T+|ü⁄˝Àì yê]‘√

e÷Á‘·yT …’+–ø£ dü+|üs¡ÿ+ ô|≥Tºø√yê*. nsTT‘ ªÄ~eT ø£eT÷´ìdüTº düe÷»+˝Àμ

>∑T+|ü⁄ yÓTT‘·Ô+ ˇø£ düVü≤ø±s¡ dü+|òüT+˝≤>± ÄVü‰sêìï düeTwæº>± ùdø£]+∫ yÓTT‘·Ô+

ùdø£]+∫q <ëìï n+<ä]ø° düeT+>± |ü+#·T≈£î+{≤s¡H˚ n_ÛÁbÕj·÷ìï ø√XÊ+_

|ü\T#√≥¢ $eT]Ù+#ê&ÉT.5 Ä~eT düe÷»+˝Àì >∑T+|ü⁄ ‘·‘ê«ìï Ä<äs¡Ùe+‘·eTsTTq

düe÷q‘·«+>± uÛ≤$+#·&É+ s¡÷k˛ e+{Ï s¡#·sTT‘·\ Á|üuÛ≤eyT>±ì e÷]ÿ‡düTº <äèø£Œ<Ûä+

ø±<äT.

ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À dü+#ês¡ ìyêdü+ @s¡Œs¡#·Tø=ì ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D <ë«sê Jeq+

dü+bÕ~+#·T≈£îH ≈£î<äTs¡T ‘·q ÄVü‰s¡ ùdø£s¡DqT Á|ü<Ûëq+>± (|üP]Ô>± ø±ø£b˛e#·TÃ)

ˇø£ edüTÔe⁄≈£î |ü]$T‘·+ #düTÔ+~. >∑T+|ü⁄ yÓTT‘·Ô+ ˇø£ <äT+|üqT >±ì ˇø£ n&É$

<ÛëHê´ìï >±ì Òø£ ø£ »+‘·Te⁄qT>±ì ùdø£]+#·&É+˝À ªôdŒwü …’CŸμ #düTÔ+~. ÄVü‰s¡

ùdø£s¡D ÄcÕe÷w” e´eVü‰s¡+ ø±<äT (y≥ $wüj·T+˝À Ç~ $~‘·yT). n≥Te+≥|ü&ÉT

á ôdŒwü …’CÒwüHé #ê\ düVü≤»eTsTTq $wüj·T+. <ëìe\¢ ùdø£s¡D˝À ì|ü⁄D‘· ô|]–

ñ‘êŒ<äø£‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~. á $<Ûä+>± ˇø£ ≈£î<äTs¡T ‘·q Á|ü‘˚ ø£‘·>± m+#·T≈£îqï

ÄVü‰s¡ |ü<ës¡ú+ (yÓTTø£ÿ>±ì, <äT+|ü>±ì, |òü\+>±ì, »+‘·Te⁄>±ì) Ä ≈£î<äTs¡T≈£î

ª∫Vü≤ï+μ (Totam) ne⁄‘·T+~. Ä ≈£î<äTs¡TqT ‘·q ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ïeTsTTq ÄVü‰s¡

|ü<ës¡ú+‘√ πøe\+ uÛÀ»q`uÛÀø£Ô dü+ã+<Ûä+ø±ø£ n+‘·≈£î$T+∫ Ä<Ûë´‹àø£ dü+ã+<Ûä+

e⁄+<äì uÛ≤$kÕÔs¡T. ‘êeT+‘ê <ëì ªn+Xμ n˙, <ëì‘√ ‘·eT≈£î ªkÕ<Ûäs¡à´+μ e⁄+<äì

nqT≈£î+{≤s¡T. <ëìï |üPõkÕÔs¡T. eT+Á‘·+, ÒKq+, Hê≥´+, >±q+, nìï ø£fi\÷

á ñbÕdüq qT+& |ü⁄{≤ºsTT.6 á ñbÕdüq≈£î ø°\ø£eTsTTq~ nqTø£s¡D eT+Á‘·+.

m<äT›qT y{≤&yê&ÉT m<äT›u§eTàydæ <ëì M|ü⁄˝À u≤D+ >∑T#·TÃ≈£îqï≥Tº ykÕÔs¡T.

n{≤¢#ùdÔ ì»+>±H m<äT› y≥˝À kÕ|òü\´+ #Ó+<äT‘êeTì uÛ≤$kÕÔs¡T Ä qeTàø£+

e\¢ e÷qdæø£ ôdúÌs¡´+ ô|+bı+<ä&É+ <ëì uÛÖ‹ø£ Á|üjÓ÷»q+.7 Ç~ #ê˝≤

düŒwüºeTsTTq ñ<ëVü≤s¡D. Ç+‘·ø£+fÒ #ê˝≤ dü+ø°s¡íeTsTTq Ä≥$ø£ ø£fi, ø£s¡àø±+&É

nqTø£s¡D eT+Á‘·+ |ü⁄{≤ºsTT.

‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À Ä≥$ø£ ≈£î<äTs¡T ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D e÷ì ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì

#|ü{Ϻ, e´ekÕj·Tø£ düe÷»+˝À n≥º&ÉT>∑T kÕúq+˝À e∫à #]q|ü&ÉT á ≈£î<äTs¡T

16

∫Vü≤ï+ ‘·s¡T#·T>± Ç+{Ïù|s¡T>± $T–*b˛‘·T+~. á ø±s¡D+>±H ø=ìï Á>±e÷\˝À

πø Ç+{Ïù|s¡T>∑\ ≈£î≥T+u≤\T #ê˝≤ e⁄+{≤sTT. eTVü‰sêh˝À yÓ÷¬s (HÓeT*)

nH Ç+{Ïù|s¡T á $<Ûä+>± ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+ qT+&ç e∫Ã+<qì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT8

eTq˝À e÷~>∑ ≈£î\düTÔ\≈£î |æ*¢, m<äT›, bÕeTT yÓTT<ä …’q Ç+{Ïù|s¡T¢+{≤sTT. Mfiófl

ˇø£|ü&ÉT Äj·÷ »+‘·Te⁄\qT ≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\T>± ø£*–q Ä≥$≈£î\sTT e⁄+&Ü*.

Hê>∑]ø£ düe÷»+ yêfifl#‘· y≥ e÷ìŒ+∫ yêfiflqT ≈£L©\T>± §+>∑BdüT≈£îqï|ü&ÉT

n$ Ç+{Ïù|s¡¢j·÷´sTT. ø±|ü⁄, ø£eTà, ¬s&ç¶ ‘·~‘·s¡ e´ekÕj·T ≈£î\düTÔ\˝À >∑÷&É

‘·s¡#·T>± yÓTTø£ÿ ù|s¡T¢, #Ó≥¢ ù|s¡T¢, Ç+{Ïù|s¡T¢>± e⁄+{≤sTT (sê$, eTÁ], y|ü,

ìeTà yÓTT<ä\sTTq$.) á #Ó≥¢ ï Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\˝À |ü$Á‘·yÓTÆq$>± uÛ≤$+#·

ã&É‘êsTT ø±ã{Ϻ Ç$ ≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\sTT e⁄+&Ü*.

nsTT‘ Ä≥$ø£ ≈£î<äTs¡T¢ Hê>∑]ø£ düe÷C≤ìøÏ ˝Àã&É&É+ ‘·s¡Tyê‹ ø±\|ü⁄

e÷s¡TŒ. yê{Ï düVü≤» |ü]D≤eT+˝À yÓTT<ä{Ï e÷s¡TŒ, ø=ìï ≈£î<äTs¡T¢ ø£*dæ ˇø£ ‘Ó>∑

Òø£ >∑D+ (tribe) >± @s¡Œ&É&É+. $_ÛqïeTsTTq ÄVü‰s¡|ü<ësêΔ\qT ùdø£]+#˚

≈£î<äTs¡T\T ˇø£ >∑D+>± @s¡Œ&É&É+ e\¢ ˇø£s¡T ùdø£]+∫q ÄVü‰sêìï eTs=ø£]

ÄVü‰s¡+‘√ e÷s¡TÃ≈£î+{≤s¡T. Bìe\¢ ÄVü‰s¡+˝À yÓ’$<Ûä + ô|]– n~ |ü⁄wæºø£s¡+

ø±e&É+ ˇø£ uÛÖ‹ø£ Á|üjÓ÷»q+. …’+–ø£ ìj·Te÷\˝À >∑÷&É Ç|ü&ÉT e÷s¡TŒ

edüTÔ+~. n+‘·es¡≈£î ≈£î<äTs¡T˝Àì Ád”Ô |ü⁄s¡Twüß\≈£î ‘·eT eT<Ûä H ‘·|üŒ Ç‘·s¡T\‘√

…’+–ø£ dü+ã+<Ûë\T ìwæ<äΔ+. Ç|ü&ÉT ‘Ó>∑>± @s¡Œ&ɶ ‘·s¡Tyê‘· πø ≈£î<äTs¡T˝Àì Ád”Ô

|ü⁄s¡Twüß\≈£î |üs¡düŒs¡ …’+–ø£ dü+ã+<Ûë\T ìwæ<äΔeTe⁄‘êsTT. ≈£î<äTs¡T˝À …’+–ø£

n+‘·]ïùw<Ûä+ (exogamy) edüTÔ+~. ˇø£ ≈£î<äTs¡T˝Àì yês¡+‘ê ªdü>√Ár≈£î\Tμ

ne⁄‘ês¡T. nsTT‘ ‘Ó>∑ yÓTT‘·Ô+ u≤Vü≤´ ìùw<Ûëìï bÕ{ÏdüTÔ+~. n+fÒ ˇø£ ‘Ó>∑ Àì

yês¡T ‘·eT ‘Ó>∑ Àì (Ç‘·s¡ ≈£î<äTs¡T\) yê]‘√H ‘·|üŒ Ç‘·s¡ ‘Ó>∑\‘√ dü+|üs¡ÿ+

ô|≥Tºø√>∑÷&É<äT. πø ‘Ó>∑ Àì ≈£î<äTs¡T\ eT<Ûä >∑T+|ü⁄ $yêVü≤+ >∑÷&É á <äX˝À

ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+<äì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT.9

eTs=ø£ $∫Á‘·eTsTTq nuÛ≤e+ >∑÷&É e⁄+~. n+‘·es¡≈£î @ ÄVü‰s¡eTsTT‘

≈£î<äTs¡T jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq ÄVü‰s¡+>±, ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+>±, e⁄+&ç+<√ n~ Ç|ü&ÉT

|üP]Ô>± ìwæ<äΔ+ nsTTb˛‘·T+~. <ëìì ‹q&É+ bÕ|ü+ n˙ nXóÁuÛÑ+ n˙ s¡ø£s¡ø±\

ìùw<Ûë\T neT\T˝ÀìøÏ ekÕÔsTT. <ëìì Çø£ô|’q Ä ≈£î<äTs¡T˝Àì yêfi¯ófl

y{≤&É&Üìø° ùdø£]+#·&Üìø° M\T Ò<äT. ø=ÿø£ÿkÕ] n~ Ä ≈£î<äTs¡T≈£î Äsê<Ûä +

ne⁄‘·T+~. $∫Á‘·yÓTÆq á e÷s¡TŒ≈£î n‘·´+‘· Á|üeTTKyÓTÆq ñ<ëVü≤s¡D.

ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D`ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô 17

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

y<äø±\+˝À Á|ü<Ûëq+>± >√e÷+dü uÛÑø£å≈£î\T>± e⁄qï Äs¡T´\T e´ekÕj·T≈£î\sTTq

‘·s¡Tyê‘· >√e÷+kÕìï |üP]Ô>± ìùw~Û+#·&É+10 nì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.

ˇø£ ‘Ó>∑ ÀøÏ e∫à #]q ≈£î<äTs¡T\T ‘êeTT ùdø£]+∫q ÄVü‰sêìï |üs¡düŒs¡+

e÷]Œ&ç #düT≈£î+{≤sTT. á ÄVü‰s¡ e÷]Œ& >∑T+|ü⁄ …’+–ø£ dü+ã+<Ûë\≈£î |ü⁄Hê~

nì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT. á e÷]Œ&ç ˇø£ ø£s¡àø±+&É>±, |üã“+>± »s¡T>∑T‘·T+~.

Ç~ ≈£î+&É e÷]Œ&ç (barter) ø±<äT. Ç+<äT˝À düe÷q $\Te\qT e÷]Œ&ç #düT

ø√e&É+ nH Ä˝À#·q Ò<äT. nsTT‘ rdüT≈£îqï yê&ÉT uÛÑ$wü ‘·TÔ ÀqsTTHê >ös¡yêìøÏ

uÛÑ+>∑+ ø£\>∑≈£î+&É ‹]– ÇkÕÔ&Éqï Ä#ês¡+, $XÊ«dü+ e⁄+{≤sTT. Ç~ yê´bÕs¡+

ø£+f… ø£s¡àø±+&É≈£î #ê˝≤ düìïVæ≤‘·eTsTTq e÷]Œ&ç ≈£î<äTs¡T Òø±ø£ ‘Ó>∑\T >∑÷&Ü

á $<Ûä+>± |üs¡düüŒs¡+ ÄVü‰s¡+ e÷]Œ&ç #düTø=+{≤sTT.

neTà<˚e‘·\T

á s¡ø£eTsTTq ≈£î<äTs¡T`‘Ó>∑ ìsêàD+ e⁄qï >∑D düe÷C≤\ kÕe÷õø£

e´edüúqT |ü]o*+#ê*. á e´edüú À sê‹ |üìeTT≥T¢ ‘·|üŒ yπs ñ‘·Œ‹Ô kÕ<ÛäHê\T

Òe⁄. ÄVü‰s¡+ |üP]Ô>± Á|üø£è‹ dü+|ü<ä MT<äH Ä<Ûës¡|ü&ç+~. <ëìì yÓ‘·T≈£îÿ+≥÷

dü+#·]dü÷Ô J$kÕÔs¡T. dæús¡ ìyêdü+ >±ì, Çfi¯ófl >±ì e⁄+&Ée⁄. á e´edüú˝À

e÷‘·è‘ê«ìπø ‘·|üŒ |æ‘·è‘ê«ìøÏ >∑T]Ô+|ü⁄ Ò<äT. Bìì e÷‘·èkÕ«eT´+ nHø£+fÒ

e÷‘·è Á|ü<Ûëq Òø£ e÷‘·è bÕs¡+|üs¡ (Matrilineal) e´edüú nq≥+ düããT. Á|ü‹

e´øÏÔø° ‘·q ‘·*¢<ë«sêH >∑T]Ô+|ü⁄>±ì ‘·+Á&ç <ë«sê ø±<äT. |æ\¢\qT ø£H Ád”Ô ≤>∑

Á|üø£è‹ >∑÷&É |òü\kÕj·÷ìï ÇdüTÔ+~ ø±ã{Ϻ Á|üø£è‹ì <e‘·>± uÛ≤$+#·T≈£î+{≤s¡T.

sê‹j·TT>∑|ü⁄ <e‘·\+‘ê Ád”Ô Ò. |üXób˛wüD e∫à |ü⁄s¡Twüß\ #‹˝ÀøÏ |üXódü+|ü<ä

#] |æ‘·èkÕ«eT´ düe÷»+ @s¡Œ&çq ‘·s¡Tyê‘ eT>∑<e⁄fiófl e#êÃs¡T. n|ü&ÉT bÕ‘·

<e‘·\qT ø=‘·Ô <e⁄fifl≈£î uÛ≤s¡ \qT #XÊs¡T.

á <e‘·\qT neTà <e‘·\T (Mother Goddesses) n+{≤s¡T. nìï

uÛ≤wü\˝Àq÷ á <e‘·\ ù|s¡T¢ e÷‘·è‘ê«ìï dü÷∫+# Xã›+‘√ n+‘·eTe⁄‘êsTT.

<ëìïãfÒº á <e‘·\≈£î |òü\kÕj·T+‘√ e⁄qï dü+ã+<Ûä+ ns¡ΔeTe⁄‘·T+~. ‘Ó\T>∑T˝À

>∑+>∑eTà, b˛#·eTà, yÓTÆdüeTà, q÷ø±\eTà, eTT‘ê´\eTà, ô|’&ç‘·*¢, yÓTT<ä\sTTq

ù|s¡T¢ >∑\ <˚e‘·\T nìï Á>±e÷\˝Àq÷ e⁄+{≤s¡T. ø√XÊ+_ #ê˝≤ $es¡+>±

n<Ûä j·Tq+ #dæq eTVü‰sêh <äø£ÿHé ÁbÕ+‘·|ü⁄ <e‘·\ ù|s¡T¢ ø±\÷u≤sTT (q\¢{Ï

‘·*¢), ˝≤&É÷u≤sTT (Á|æj·TyÓTÆq ‘·*¢), n+u≤ÄsTT (neTà‘·*¢) yÓTT<ä\sTTq$.11

á neTà<e‘·\ |üP»\T ‘=*Hê&ÉT Ád”Ô Ò ìs¡«Væ≤+#yês¡T. n+‘ø±<äT, Ä |üPC≤

18

düú ≤\ <ä>∑Zs¡≈£î |ü⁄s¡Twüß\T b˛e{≤ìøÏ M\T Ò<äT. neTà<e‘·\ |üPC≤düú\+ <ä>∑Zs¡

kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£ eq+ e⁄+≥T+~.12 Ä eq+˝ÀøÏ |ü⁄s¡Twüß\T Á|üy•ùdÔ •s¡#ä<ä+

#kÕÔs¡T.

XÊ+‘·+, kÂeT´+ ªÁd”Ô düVü≤»μ eTsTTq >∑TD≤\T ø±eì |æ‘·èkÕ«$Tø£ düe÷»+

ø£*Œ+∫q $\Te\˙ >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ neTà<e‘·\ dü«s¡÷|üyT ì<äs¡Ùq+. Mfifl≈£î

kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£ düŒwüºyÓTÆq s¡÷|ü+ e⁄+&É<äT. ñHêï m+‘· e÷Á‘·+ n+<ä+>±

kÂeT´+>± e⁄+&É<äT. sê‹MT<ä $ø£è‘·+>± #Óø£ÿã&ç e⁄+≥T+~. áyÓTqT eT+∫

#düT≈£îì |òü\kÕj·T+ ÇqTeT&ç+|üCÒdüTø√e&É+ ø√dü+ ã\T\T (»+‘·T ã\T\T

>±ì qs¡ã\T\T>±ì) ÇkÕÔs¡T. ã* Ç∫Ãq »+‘·Te⁄ s¡ø±Ôìï $Á>∑Vü‰ìøÏ |üPkÕÔs¡T.

Äsê<Ûä≈£î\T Ä s¡ø£Ô+‘√ u§≥Tº ô|≥Tº≈£î+{≤s¡T. Ç|ü&ÉT ã\T\T ‘·–Zb˛sTTHê

neTà<e‘·\ $Á>∑Vü‰\≈£î (Vü≤qTeT+‘·T&ç e+{Ï ø=+<äs¡T eT>∑<e⁄fifl $Á>∑Vü‰\≈£î

≈£L&É) m\¢|ü&É÷ mÁs¡{Ï s¡+>∑T |üPdæ e⁄+#·T‘ês¡T. Hê>∑]≈£î\ Áu≤Vü≤àD eT‘·+˝À

á n\yê≥T nuÛ≤e+ #Ó+~ ms¡T|ü⁄ ìwæ<äΔ+ ne⁄‘·T+~ Áu≤Vü≤àDT\ |üP»\˝À

kÕ<Ûës¡D+>± mÁs¡{Ï |üP\T yê&És¡T. ø±ì s¡ø£Ôã\T\≈£î ∫Vü≤ï+>± Ç|üŒ{Ïø° |üP»

nsTTq ‘·s¡Tyê‘· mÁs¡{Ï ≈£î+≈£îeT‘√ qT<äT{Ï MT<ä u§≥Tºô|≥Tº≈£î+{≤s¡T.

Ä≥$≈£î\T Hê>∑]≈£î\≈£î Àã&çq ‘·s¡Tyê‘· neTà <e‘·\qT \øÏåà, bÕs¡«‹

yÓTT<ä …’q Áu≤Vü≤àD <e‘·\ ªn+Xμ>± >∑T]ÔkÕÔs¡T. nsTT‘ bÕ‘· \ø£åD≤\T Ç+ø±

$T–*b˛‘êsTT. yê&Ó+`|òüTÀ&Ó+ nH Á>±eT+˝À bÕs¡«‹ Á|ü‹ s¡÷|ü+>± >∑T]Ô+#·ã&

uÀ˝≤Ω`nsTT nH neTà<e‘· >∑T]+∫ #Ó|ü⁄‘·÷ ªª>∑T&ç Àì eT÷\ $Á>∑Vü≤+ ø√s¡\‘√,

uÛÑj·T+ >=*ù| ø£qT>∑T&É¢‘√, $ø±s¡+>± e⁄+≥T+~>±ì }πs–+|ü⁄˝À rdüT≈£îb˛jT

ñ‘·‡e $Á>∑Vü≤+ e÷Á‘·+ #·ø£ÿ{Ï ø£+#·T‘√ #˚dæq bÕs¡«‹ $Á>∑Vü≤+μμ n+{≤&ÉT

ø√XÊ+_.13 eTq <ä>∑Zs¡ ø±[ø£, uÛÑÁ<äø±[, <äTs¡Z, >∑+>∑eTà yÓTT<ä\sTTq ù|s¡¢‘√ bÕs¡«‹

n+X>± >∑T]Ô+#·ã& n+<äs¡T <e‘·\ >∑Tfifl\q÷ á ‘&Ü ø£qã&ÉT‘·T+~. ñ‘·‡e

$Á>∑Vü‰\≈£î H√#·Tø=ì s√&é ôd’&ÉT >∑Tfifl˝À >∑÷&É á $wüj·T+ >∑eTì+#·e#·TÃqT.

>∑T&ç À|ü\ $Á>∑Vü≤+ kÕúq+˝À yÓTTs¡≥T sêsTT e⁄+≥T+~. >∑T&ç ãj·T{Ï >√&É\MT<ä

e÷Á‘·+ bÂsêDÏø£ es¡íq\ b˛*ø£ À n+<äeTsTTq ‘Ó’\es¡í ∫Á‘ê\T+{≤sTT.

neTà<e‘·\˝À ø√XÊ+_ ¬s+&ÉT s¡ø±\qT >∑T]ÔkÕÔ&ÉT. ø=+<äs¡T {Ï <e‘·\T.

Mfifl |üPC≤düú ≤\T #Ós¡Te⁄\T, yê>∑T\T, q<äT\T, »\bÕ‘ê\T ‘·~‘·s¡ {Ïeqs¡T\

<ä>∑Zs¡T+{≤sTT. á ˙{Ï eqs¡T\≈£î á <e‘·\qT n~ÛH‘·\T>± uÛ≤$kÕÔs¡T.

¬s+&Ée s¡ø£+ ≈£L&É* <e‘·\T, ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D ø√dü+ >∑T+|ü⁄\T>± ‹]π>

≈£î<äTs¡T\T Òø£ >∑D≤\T ‘êeTT ùdø£]+∫q ÄVü‰sêìï |üs¡düŒs¡+ |ü+#·Tø√e&É+

ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D`ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô 19

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

ø√dü+ n|ü&É|ü&ÉT ø£\TdüT≈£î+{≤sTT. á düú ≤\T ø=ìï ø±*u≤≥\ ≈£L&É* düú ≤\T>±

ø£qã&É‘êsTT. á ≈£L&É\T\ <ä>∑Zs¡ neTà<e‘·\T+{≤s¡T. m+<äTø£+fÒ Ä≥$≈£î\

ÄVü‰s¡ e÷s¡ø£+ Ä<ÛäTìø£ ô|≥Tºã&ç<ëØ yê´bÕs¡+ >±ì ø=+‘· ÁbÕNqeTsTTq

≈£î+&É e÷]Œ&ç (barter) >±˙ ø±<äT. Ä≥$≈£î\T ‘·eT e÷s¡ø±ìï ˇø£

ø£s¡àø±+&Éj·TT‘·yÓTÆq Ä#ês¡+>± ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. <ëìì |üs¡ yøÏå+# <e‘·\T á

≈£L&É* <e‘·\T. ≈£L&É* <e‘·\ |üPC≤düú ≤\qT, nø£ÿ&É e∫Ãq e÷s¡TŒ\qT,

|ü]o*+∫ ø√XÊ+_ ÁbÕNq #·]Á‘·qT ` ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D qT+&ç ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹ÔøÏ

»]–q |ü]D≤e÷ìï $es¡+>± ìs¡÷|ækÕÔ&ÉT.14 á $es¡DqT ‘·s¡Tyê‘· #·÷<ë›+.

ÄVü‰sêìï ùdø£]+∫ J$+#˚ Ä≥$ø£ düe÷»|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô X¯≈£îÔ\˝À e#˚Ã

yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï e÷s¡TŒ, ÄVü‰sêìï ì\Te ñ+# |ü]ø£sê\qT ‘·j·÷s¡T #düTø√e&É+.

Ç~ ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D˝Àì Ä≥Tb˛≥¢ <äTÁwüŒuÛ≤yêìï ‘·–Z+∫ J$‘êìï >∑TD≤‘·àø£+>±

yÓTs¡T>∑T |üs¡TdüTÔ+~. ≈£î+&É\T, ãT≥º\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ á $<Ûä+>±

yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. M{Ïì #ê˝≤ düe÷C≤\˝À Ád”Ô Ò ‘·j·÷s¡T #kÕÔs¡T. ≈£î+&É\T

ÄVü‰s¡+ ì\eø√dü+ ` n+fÒ ˇø£ ñ‘·Œ‹Ô kÕ<Ûäq+>± Ä$s¡“¤$+#êj·Tq&ÜìøÏ

ì<äs¡Ùq+>± n$ neTà<e‘·\ |üP»\˝À eTTK´ uÛ≤>∑eTe⁄‘êsTT. Ç|üŒ{ÏøÏ neTà

<e‘·\ ù|s¡TMT<ä »]ù| uÀHê\ e+{Ï |ü+&ÉT>∑\˝À ≈£î+&É\≈£î Á|üeTTKkÕúq

eTT+~. Áu≤Vü≤àD eT‘êìøÏ #Ó+~q <e‘·\ (\øÏåà, düs¡dü«‹) |üP»\˝À ≈£L&É

ø£\XÊ\T ô|&É‘ês¡T. á <e‘·\ |üP»\T Çfifl˝À¢ Ád”Ô Ò ìs¡«Væ≤+#·&É+, yÓ’~ø£ ø£s¡à

ø±+&É À ø£\XÊ\≈£î Á|ü<Ûëq kÕúq+ Òø£b˛e&É+, >∑eTì+#·<ä>∑Z $wüj·÷\T. Bìì

ãfÒº á <e‘·\+‘ê ˇø£|ü&ÉT Ä≥$≈£î\ neTà <e‘·\ dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ô ø£*–

e⁄Hêïs¡ì ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À Hê>∑]≈£î\≈£î Ä≥$≈£î\T Àã&çq ‘·s¡Tyê‘· ÄVü‰s¡

ùdø£s¡D e÷ì ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô düe÷»+˝À n&ÉT>∑TuÛ≤>±q e∫à #]q ‘·s¡Tyê‘· `

Ä ˝§+>∑Tu≤≥T≈£î ∫Vü≤ï+>± á neTà <˚e‘·\qT Hê>∑]≈£î\ eT>∑<˚e⁄fi¯fl≈£î

uÛ≤s¡ \T>± d”«ø£]+#·&É+ »]–+<äì ns¡ΔeTe⁄‘·T+~. á |ü]D≤eT+ yÓTT‘·Ô+ •e⁄&ç

ªuÛ≤s¡ μ nsTTq bÕs¡«‹˝À düŒwüº+>± ø£q|ü&ÉT‘·T+~. \øÏåà, düs¡dü«‹ |üP]Ô>± uÛÑ÷kÕ«eT´

düe÷»|ü⁄ ñ‘·ÔeT Ç˝≤¢fió¢>± e÷]b˛j·÷s¡T >±ì bÕs¡«‹ dü«j·T+>± ø±≈£îHêï <äTs¡Z,

ø±[ø£ yÓTT<ä\sTTq <e‘·\ s¡÷|ü+˝À Ä≥$ø£ \ø£åD≤\qT düŒwüº+>± Á|ü<ä]ÙdüTÔ+~.

Hê\T>∑T #‘·T\T, ø√s¡\T, s¡ø£Ô+‘√ ‘·&çdæq Hê\Tø£, ÇyMT Áu≤Vü≤àD <e‘·\

\ø£åD≤\T ø±e⁄.

≈£î+&É\T neTà<e‘·\ ø£s¡àø±+&É À Á|üeTTKbÕÁ‘· eVæ≤+#·&ÉyT ø±ø£ ‘êyT

neTà<˚e‘·\ Á|ü‹s¡÷bÕ\T>± |üP»\+<äT≈£î+{≤sTT. ÁbÕNq ø±\+ qT+&ç

20

Ç|üŒ{Ï<ëø± ≈£î+&É\qT ‘·j·÷s¡T#ùd yêfiófl yÓT&É uÛ≤>∑+ <ä>∑Zs¡ n\+ø£s¡D ø£*ŒkÕÔs¡T.

n~ düŒwüº+>± Ád”Ô‘ê«ìï dü÷∫düTÔ+~. #·ìb˛sTTq yêfi¯ófl ‹]– ‘·*¢ >∑s¡“¤+˝ÀøÏ

b˛‘ês¡qï qeTàø£+ ñ+&É&É+ e\¢ #ê˝≤ ÁbÕNq düe÷C≤\˝À #·ìb˛sTTq yêfifl

Xyê\qT e÷‘·è>∑sꓤìøÏ dü+πø‘·eTsTTq ≈£î+&É\˝À |üP&çà ô|&É‘ês¡T.15 bÕXÊÑ·T´\T

Ç|üŒ{Ïø° Xeù|{Ïø£ À ô|{Ϻ |üP&ÉTkÕÔs¡T.

neTà<e‘·\ |ü]D≤eT+, Hê>∑]ø£‘·

neTà<e‘·\ |üP»\˝Àì16 |ü]D≤e÷\qT ã{Ϻ ÁbÕNq ø±\|ü⁄ yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï

kÕe÷õø£ $|ü¢e+17 ` ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D qT+&ç ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹ÔøÏ »]–q |ü]D≤eT+

rs¡T‘ÓqTï\qT ìs¡ísTT+#·&É+˝À ø√XÊ+_ ø£ |ü<äΔ‹ì ne\+_kÕÔ&ÉT. Äj·Tq #dæq

ìs¡íj·÷\‘√ $uÛÒ~+#·e#·TÃHyÓ÷ ø±ì Äj·Tq ñ|üjÓ÷–+∫q |ü<äΔ‹ neT÷\´

yÓTÆq~. neTà<e‘·\ |üP»\T »]π> düú ≤\qT $es¡+>± |ü]o*kÕÔ&ÉT. nø£ÿ&É

|ü⁄sêedüTÔ neX‚cÕ\ ø√dü+ (sê‹ |üìeTT≥T¢, ≈£î+&É ô|+≈£î\T e¬>’sê) yÓ‘·T≈£î‘ê&ÉT.

nø£ÿ&ç Á|üdüTÔ‘· HÓ’dü]ZøÏ dæú‹ì ã{Ϻ y\ dü+e‘·‡sê\ |üPs¡«|ü⁄ HÓ’dü]Zø£ dæú‹ì, uÛÑ÷$T

jÓTTø£ÿ e´ekÕj·T jÓ÷>∑ ‘·qT ìs¡ísTTkÕÔ&ÉT. Bììã{Ϻ Ä |üP»qT ìs¡«Væ≤+∫q

Ä≥$≈£î\ Jeq $<ÛëHêìï ìsêΔ]kÕÔ&ÉT. Ä ‘·s¡Tyê‘· Ä neTà <e‘· |üP»˝À

e∫Ãq e÷s¡TŒ kÕe÷õø£ $|ü¢yêìï dü÷∫düTÔ+~. Hê>∑]ø£ e´ekÕj·T≈£î\T Ä≥$≈£î\qT

˝§+>∑BdüT≈£îì yêfiflqT ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô#ùd e´ekÕj·Tø£ düe÷»+˝À ø£\T|ü⁄≈£îH

Áø£e÷ìøÏ kÕ+düÿè‹ø£ Á|ü‹|òü\q+ |üP»\˝À e#à e÷s¡TŒ. eT÷&ÉT s¡ø±\ e÷s¡TŒqT

‘·q |ü]XÀ<Ûäq˝À ø√XÊ+_ >∑T]ÔkÕÔ&ÉT. ˇø£{Ï, Ä neTà<e‘· bÕs¡«‹ n+X nsTTq

<äTs¡Z>±H√ ø±[>±H√ >∑T]Ô+|ü⁄ bı+<äT‘·T+~. ÄyÓT |üP»\qT Çø£MT<ä≥ Ád”Ô\T ø±ø£

|ü⁄s¡Twüß\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. nsTT‘ Ç+<äT˝À >∑÷&É >∑‘·+ ∫Vü≤ï+ $T–*b˛‘·T+~.

eTq uÀHê\ |ü+&ÉT>∑ e+{Ï~ u…+>∑TfiSs¡T düMT|ü+˝À »]π> ø£sê>± C≤‘·s¡. á

C≤‘·s¡ À |üP»\T ìs¡«Væ≤+# |ü⁄s¡Twüß\T Ád”Ô\ <äTdüTÔ\T <Ûä]kÕÔs¡T.18 ¬s+&ÉT, neTà

<e‘· kÕúq+˝À ø£ eT>∑<e⁄&ÉT |üP»\+<äTø√e#·TÃqT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ôV’≤<äsêu≤<é

q>∑s¡+˝À e÷düuŸ{≤´+ø ÁbÕ+‘·+˝À #Ós¡Te⁄ø£≥º MT<ä ˇø£ Ä+»Hj·TT&ç >∑T&ç

e⁄+~. Ä+»H˚j·TT&çø° ˙{Ïeqs¡T\≈£L m≥Te+{Ï dü+ã+<Ûä+ Ò<äT. ø±ã{Ϻ á

Ä+»Hj·TT&ÉT ø£ neTà<e‘· kÕúHêìï ÄÁø£$T+#ê&Éì nqTe÷ì+#ê*. eT÷&ÉT,

neTà<e‘· >∑T&ç |üø£ÿH >±ì, ø=+‘·<ä÷s¡+˝À >±ì ˇø£ eT>∑<e⁄&ÉT yÓ*dæ ÄyÓT

n‘·ì uÛ≤s¡ >± >∑T]Ô+|ü⁄ bı+<äe#·TÃ. |üP»\˝À »]–q á e÷s¡TŒqTã{Ϻ Hê>∑]ø£

düe÷»+ Ä$sꓤyêìï n<Ûä j·Tq+ #j·Te#·TÃqT.

ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D`ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô 21

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

á s¡ø£eTsTTq |ü]XÀ<ÛäHê |ü<äΔ‹ kÕ<Ûä + ø±e&ÜìøÏ eTq #·]Á‘· dü«uÛ≤eyT

ø±s¡D+. |ü]XÀ<ÛäHê |ü<äΔ‹ì m|ü&É÷ >∑÷&É |ü]XÀ<Ûäq $wüj·T+ jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤eyT

ìs¡ísTT+#ê*. |ü]XÀ<Ûäq #j·Tì< Ä dü«uÛ≤e+ @$T{À ‘Ó*j·T<äT ø±ã{Ϻ, |ü]XÀ<ÛäHê

Áø£eT+˝ÀH $wüj·T dü«uÛ≤e+, $X‚¢wüD |ü<äΔ‹, ¬s+&É÷ |üs¡düŒs¡+ >∑‹‘ê]ÿø£ #·s¡ ˝À

ns¡Δ+ ne⁄‘êsTT. bÕXÊÑ· #·]Á‘· n<Ûä j·THêìøÏ nqTdü]+∫q |ü<äΔ‹`dü+Á|ü<ëj·Tø£

|ü⁄sêedüTÔ kÕVæ≤‘· Ä<Ûësê\ $X‚¢wüD`eTq #·]Á‘·≈£î dü]b˛<äqï ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·÷ìï

yÓTT<ä{À¢ e⁄≥+øÏ+#êeTT. eTq #·]Á‘· n<Ûä j·THêìøÏ ø√XÊ+_ nqTdü]+∫q |ü<äΔ‹

bÕXÊÑ·T´\ #·]Á‘·≈£î |üìøÏsêø£b˛e#·TÃ. nyÓT]ø±˝Àq÷ ÄÁùdº*j·÷˝Àq÷ ÇqTeTT

yê&Éø£+ ‘Ó*dæq X‚«‘· C≤‹ Hê>∑]≈£î\T ø£+#·T j·TT>±ìøÏ sê‹ j·TT>±ìøÏ #Ó+~q

kÕúìø£ Á|ü»\qT Væ≤+kÕ‘·àø£+>± ìsêÁXj·TT\qT #dæ <ë<ë|ü⁄ ìX‚Ùwü+ #XÊs¡T. eTq

<X+˝À Hê>∑]ø£ e´ekÕj·T≈£î\T yÓTT<ä{Ï qT+&ç n\Œ dü+U≤´≈£î\T ø±e&É+ e\¢

Ä≥$≈£î\qT ˝§+>∑BdüT≈£îH yTs¡≈£î Væ≤+düqT Á|üjÓ÷–+∫ Ä ‘·s¡Tyê‘· yêfiflqT

‘·eT düe÷»+˝À Ä]úø£+>± kÕ+düÿè‹ø£+>± ø£\T|ü⁄≈£îHêïs¡T. ã\Á|üjÓ÷>±ìøÏ ã<äT\T

eT‘êìï ñ|üjÓ÷–+#ês¡T.19 z&çb˛sTTq Ä≥$≈£î\˝À ãVüQXÊ ø=+<ä]ì ` >∑D+

ô|<ä›\qT, |ü⁄s√Væ≤‘·T\qT ` ø£åÁ‹j·T, Áu≤Vü≤àD ≈£î˝≤\˝ÀìøÏ d”«ø£]+∫ ‘·øÏÿq

yê]q+<ä]ì X¯SÁ<ä |ü+#·eT ≈£î˝≤\T>±, ≈£L* #˚ùd ¬s’‘ê+>∑+>± e÷sêÃs¡T.

ñ<ëVü≤s¡D≈£î ìcÕ<äT\T Ä≥$≈£î\T ø±>± Áu≤Vü≤àDT\˝À ˇø£ ìcÕ<ä >√Á‘·+

e⁄+~.20 Mfi¯ófl ìcÕ<ä |ü⁄s√Væ≤‘·T\sTTe⁄+&ç Áu≤Vü≤àDT\T>± >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~q

yês¡sTT e⁄+&Ü*.

á Áø£eT+˝À Ä≥$ø£ >∑D≤\ ≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\T, <e‘·\T, Ä#êsê\T

Áu≤Vü≤àD eT‘·+˝ÀìøÏ s¡ø£s¡ø±\T>± e∫à #sêsTT. yêfifl ≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\qT ‘·eT

<e⁄fifl yêVü≤Hê\T>±, uÛÑ≈£îÔ\T>±, ne‘êsê\T>±, ÄyÓ÷~+#ês¡T. yêfifl <e‘·\qT

‘·eT <˚e⁄fi¯fl ≈£î≥T+u≤\˝À #˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T. yêfi¯fl ø£s¡àø±+&É Àì ã\eTsTTq

Ä#êsê\qT @ s¡ø£eTsTTq yÓ’~ø£ ÁbÕe÷DÏø£‘ê ˝Ò≈£îHêï ‘·eT Ä#êsê\˝À

ø£\T|ü⁄≈£îHêïs¡T. Bì ø√dü+ |ü⁄sêD≤\T düèwæº+#ês¡T. ø£<∏ä\T ø£*Œ+#ês¡T. Væ≤+<ä÷

<e⁄fifl˝À bÕeTT\T, ø√‘·T\T, |üXóe⁄\T ñ+&É&ÜìøÏ á düyTàfiqyT ø±s¡D+.

@ ˇø£ÿ <e⁄&ç n‘·ì ne‘êsê\q÷ ≈£î+≥Tu≤˙ï #·÷dæHê á $wüj·T+

ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~. •e⁄&ç HÓ‹Ô MT~ >∑+>∑ ˙{Ï<e‘·. ÄyÓT Ç|üŒ{Ïø° •e⁄&ç‘√

Á|üyTj·T+ Ò≈£î+&É >∑+>∑eTà>± dü«‘·+Á‘·+>± |üP»\+<äT≈£î+≥T+~. •e⁄&ç yÓT&É Àì

bÕeTT eTq |ü⁄sêD≤\˝À ªHê>∑C≤‹μ>± |æ\eã&ɶ Ä≥$≈£î\ ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+.

22

•e⁄&ç uÛ≤s¡ bÕs¡«‹ Á|ü‹ s¡÷bÕ\sTTq <äTs¡Z, ø±[ø£, neTà <˚e‘·\ |ü]D‘·

s¡÷bÕ\T. ˇø£ ø=&ÉT≈£î ≈£îe÷s¡kÕ«$T yêVü≤q+ HÓeT* (≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+), eTs=ø£

ø=&ÉT≈£î~ @qT>∑T ‘·\, m\Tø£ yêVü≤q+ (≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\T). •e⁄&ç yêVü≤qeTsTTq

q+~ #ê˝≤ ÁbÕNq ø±\+ qT+&ç <ëìMT<ä møÏÿ düyê] #j·T&ÜìøÏ ˇø£ •e⁄&çì

ø£*Œ+#·ø£ |üPs¡«+ qT+&ç ` Ä≥$≈£î\≈£î Äsê<Ûä´+.21 q+~ Ç|üŒ{Ïø° •e⁄&ç

yêVü≤q+>±H ø±ø£ dü«‘·+Á‘·+>± |üP»\+<äT≈£î+≥T+~.

$wüßíe⁄ bÕeTT (Ä~X‚wüß&ç) MT<ä |ü&ÉT≈£î+{≤&ÉT. n< Ä~X‚wüß&ÉT ‘·q

|ü&É>∑‘√ $wüßíe⁄≈£î &É ø£*ŒkÕÔ&ÉT. $wüßíe⁄ uÛ≤s¡ \øÏåà düeTTÁ<ä eT<∏äq+˝À |ü⁄{Ϻ+~.

(áyÓT düŒwüº+>± ˙{Ï <e‘). $wüßíe⁄ ne‘êsê\T ≈£Ls¡à+, eT‘·‡´+, esêVü≤+,

≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\T. Ç$ eT÷&É÷ Ç|üŒ{Ïø° y{≤&Éã& ÁbÕDT Ò. (n+‘ >±ì á

ne‘êsê\T &Ü]«Hé dæ<ëΔ+‘êìï s¡TEe⁄ #j·Te⁄). eTs=ø£ ne‘ês¡+ nsTTq ø£èwüßí&ÉT

|üXób˛wü≈£î\ <e⁄&ÉT. n‘·ì k˛<äs¡T&ÉT ã\sêeTT&ÉT Ä~X‚wüß&ç n+X nsTTq

ø£s¡≈£î\ Á|ü‹ì~Û (n‘·ì ªÄj·TT<Ûä+μ Hê>∑*). ∫e]øÏ ãT<äTΔ&çì >∑÷&É $wüßíe⁄

ne‘ês¡+>± Á|üø£{Ï+∫ uÖ<äTΔ\q÷ Ç< $<Ûä+>± ø£\T|ü⁄≈£î sêyê\ì #·÷kÕs¡T.

>±ì, yêfiófl eT‘·‡´, ≈£Ls¡à, esêVü≤ ≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\T >∑\ >∑D Je⁄\˝≤>∑ Ä≥$≈£î\T

ø±ø£ Hê>∑]≈£î\T ø±e&É+‘√ §+–sê Ò<äT. n+<äTø£H ãT<äTΔ&ç ne‘ês¡+ ndü+|üPs¡í+>±

e⁄+&çb˛sTT uÖ<äΔ+ dü«‘·+Á‘· eT‘·+>± ì*∫b˛sTT+~.

Áu≤Vü≤àD eT‘·+ ÄyÓ÷<ä+ bı+~q á |üP»\ düyTàfiqyTø±ø£, m≥Te+{Ï

ÄyÓ÷<ä+ ˝Òì Ä#êsê\ neπøåbÕ\qT >∑÷&É ø√XÊ+_ >∑T]ÔkÕÔ&ÉT. Ád”Ô\≈£î

Á|ü‘´ø£eTsTTq nyÓ’~ø£ Ä#êsê\qT á dü+<äs¡“¤+˝À ñ<äVü≤]kÕÔ&ÉT. sê‹j·TT>∑|ü⁄

Ä≥$≈£î\T ‘êeTT ùdø£]+∫q ÄVü‰sêìï yÓT‘·Ô>± q\>∑>=≥º&É+ ø√dü+ sê‹ |üìeTT≥T¢

‘·j·÷s¡T #düT≈£îHêïs¡T. n$ s√\T, s√ø£* s¡÷|ü+˝Àq÷ $ìjÓ÷>∑+˝ÀqT mìï

e÷s¡TŒ\T e∫ÃHê Ç|üŒ{Ïø° M{Ïì sê‹‘√H ‘·j·÷s¡T #kÕÔs¡T. ≈£î+&É\˝≤π> á

sê‹ |ü]ø£sê\T >∑÷&É neTà <˚e‘·\ Á|ü‹s¡÷bÕ\T>± |ü]>∑DÏ+|üã&É‘êsTT.

eTVü‰sêh˝À nÁ>∑esêí\ Ád”Ô\T >∑÷&É |æ\¢\≈£î HêeTø£s¡D+ #ùd≥|ü&ÉT s√ø£*

>∑T+&ÉTqT #·ø£ÿ>± n\+ø£]+∫ ñj·÷´\ #·T≥÷º ‹|ü‘ês¡ì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.22

eT>∑yêfiófl yÓ’~ø£ Ä#êsêìï nqTdü]+∫ ìs¡«Væ≤+# HêeTø£s¡D dü+kÕÿs¡+‘√ á

neTà <e‘· |üP»\ neX‚cÕìøÏ ì$T‘·Ô+ Ò<äT.

Áu≤Vü≤àDT\ |ü⁄sêD≤\≈£L es¡í e´edüú≈£L ã\ Á|üjÓ÷>∑+ nedüs¡+ Ò≈£î+&Ü

Hê>∑]ø£ e´ekÕj·Tø£ düe÷C≤ìï yê´|æ+|ü CÒj·T&É+˝À ‘=*Hê&ÉT á Á|üjÓ÷»qø£s¡

ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D`ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô 23

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

eTsTTq bÕÁ‘· ñ+&ÉãfÒº n$ n+‘· ã\+>± ì*∫b˛j·÷sTT. |ü⁄sêD≤\˝Àì

nyÓ÷|òüTeTsTTq ndü+ã<äΔ‘·≈£L, ‹$Tàì ã$Tà #j·T>∑\ Áu≤Vü≤àD ≈£î‘·sêÿìø°

Ç< eT÷\+ nì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT.23 Væ≤+düqT ø±ø£ kÕeTs¡kÕ´ìï`kÕe÷õø£

kÕ+düÿè‹ø£ düyTàfiHêìï ` Ä≥$≈£î\qT ˝Àãs¡#·Tø√e&ÜìøÏ Á|ü<Ûëq kÕ<Ûäq+>±

s¡÷bı+~+∫+~ Áu≤Vü≤àD eT‘·+.24 ˇø=ÿø£ÿ Ä≥$ø£ >∑D≤ìï ( Òø£ ≈£î<äTs¡TqT,

˝§+>∑BdüTø√e&ÜìøÏ ˇø£ ≈£î˝≤ìï, ˇø£ |ü⁄sêD≤ìï, ˇø£ Áu≤Vü≤àD >√Á‘êìï) ˇø£

ø£s¡àø±+&É dü+ã+<ÛäeTsTTq e÷s¡TŒqT, düèwæº+#ê*‡ e∫Ã+~. á Áø£eT+˝À

nbÕs¡eTsTTq >∑+<äs¡>√fi≤ìøÏ ì\j·TeTsTTq Áu≤Vü≤àD bÂsêDÏø£ >±<∏ä\T, nq+‘·yÓTÆq

ø£s¡à\T düe÷»+ MT<ä ˇø£ uÛ≤s¡+>± ‘·j·÷s¡sTT düe÷C≤ìï Çø£ eTT+<äT≈£î

q&Ée≈£î+&É Ä≥+ø£ |üs¡#êsTT. ø£|üŒ{Ï kÕe÷õø£ nedüs¡+ ‘·s¡Tyê‘· >∑T~ã+&É>±

e÷] Áu≤Vü≤àDT\ ñ<äs¡ b˛wüD≈£î ‘·|üŒ Ç+¬ø+<äT≈£L |üìøÏsêì uÛ≤s¡+>±

‘·j·÷s¡sTT+~.

á n<Ûë´j·÷ìï eTT–+#eTT+<äT eTq sêh+˝Àì eTTK´ ‘Ó>∑\≈£î ø√XÊ+_

|ü<äΔ‹ì ≈£î¢|üÔ+>± nq«sTT+∫ #·÷<ë›+. eTq sêh+˝Àì nìï ôw&É÷´ Ÿ¶ ‘Ó>∑\˝ÀìøÏ

yÓqTø£ ã&çq$ <=eTà], e&Ó¶s¡, ms¡Tø£\, j·÷Hê~, uÀj·T ‘Ó>∑\T. ãVüQXÊ

yT<äs¡T\qT >∑÷&É Mfifl‘√ #s¡Ãe#·TÃHyÓ÷. á ‘Ó>∑\T n˙ï >∑÷&É ø=‘·Ôsê‹ j·TT>∑|ü⁄

ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D #Ûêj·T\qT Ç|üŒ{Ïø° ã\+>± ø£*– e⁄HêïsTT. j·÷Hê<äT\T

m\Tø£\q÷ ñ&ÉT‘·\q÷ |ü≥Tºø√e&É+˝À (ªy˚≥μ˝À) ì|ü⁄DT\T. j·÷Hê<äT\T

m\Tø£\T |ü+<äT\qT b˛wækÕÔs¡T >±ì yêfi¯ófl |ü+<äT\ b˛wüD˝À ø£+f… yê{Ïì

‘·≥Tºø√e&É+˝À ì|ü⁄DT\T. eTq Á>±e÷\˝À |ü+<äT\T ÁbÕNq ø±\+qT+&ç

nXó<ëΔìï XóÁuÛÑ+ #ùd |üì düeTs¡Δe+‘·+>± ìs¡«Væ≤düTÔHêïsTT. ∫‘·÷Ôs¡T, HÓ\÷¢s¡T

õ˝≤¢ Àì #ê˝≤ |ü≥ºD≤\˝À bÕø° |üì j·÷Hê<äT\T #kÕÔs¡T. ãT≥º\ ‘·j·÷Ø˝À

ms¡Tø£\T, yT<äs¡T\T ì|ü⁄DT\T. (≈£î+&É\˝≤π> ãT≥º\T>∑÷&É ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D <äX≈£î

#Ó+~q ø=‘·Ô sê‹j·TT>∑|ü⁄ |ü]ÁXeT). e&Ó¶s¡\T sêfiófl ø=&É‘ês¡T. ‘Ó\+>±D õ˝≤¢ Àì

ø±«Ø\\˝À m≈£îÿe>± e&Ó¶s¡\T |üì#kÕÔs¡T. <=eTàs¡¢ À Ád”Ô\≈£î e´_Û#ês¡+ #ùd

n\yê≥T+~. e÷‘·è Á|ü<ÛëqeTsTTq sê‹j·TT>∑|ü⁄ ‘Ó>∑\˝À ªe´_Û#ês¡+μ nH e÷≥≈£î

ns¡Δ+˝Ò<äT. Ä |üì#˚j·T&É+ <ë«sê |æ‘·èkÕ«$Tø£ Hê>∑]ø£ düe÷»+˝À Jeq+

dü+bÕ~+#·Tø√e#·TÃqT ø±ã{Ϻ yêfiófl <ëìH=ø£ eè‹Ô>± d”«ø£]+#·&É+˝À ÄXÃs¡ +

Ò<äT.

nìï{Ïø£+fÒ eTTK´yÓTÆq $wüj·T+ á ‘Ó>∑\ìï+{Ï Á_{Ïwtyêfiófl ªÁøÏ$Tq Ÿμ

‘Ó>∑\>± >∑T]Ô+#·&É+. Á|üø£è‹ dü+|ü<ä @ ˇø£ÿ] dü«+‘· Äd”Ô ø±≈£î+&É&É+ ÄVü‰s¡

24

ùdø£s¡D≈£î n‘· edüs¡eTsTTq ìj·TeT+. nsTT‘ Hê>∑]ø£ düe÷»+ dü«+‘· ÄdæÔ

e´edüúqT Á|üy˚X¯ô|{Ϻ Áø£eT+>± Á|üø£è‹ dü+|ü<äqT ø=+<ä] ÄdæÔ>± e÷s¡TdüTÔ+~.

Á_{Ïwtyê&ÉT Á|üyXô|{Ϻq ô|≥Tºã&ç<ëØ dü+ã+<Ûë\T á Áø£e÷ìï |üP]Ô#dæ me«]ø°

#Ó+<äì~ @<äsTTHê e⁄+fÒ <ëìï Á|üuÛÑT‘·«+ ÄdæÔ>± Á|üø£{Ï+∫+~. á $<Ûä+>±

ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D <=+>∑‘·q+>± e÷]+~. ø=‘·Ôsê‹ j·TT>∑+ qT+&ç á Ä≥$≈£î\T

<=+>∑\T>± Hê>∑]ø£ düe÷»+˝ÀìøÏ Á|üy•+#ês¡T. (>∑‘·+˝À >∑÷&É, _Û\T¢&ÉsTTq

yê©àøÏì Áu≤Vü≤àDT\T ª<=+>∑μ nHêïs¡T. ô|’>± n‘·ì#‘· sêe÷j·TD+ #Ó|æŒ+∫

ñ∫‘·+>± ÁbÕj·T•Ã‘·Ô+ >∑÷&É #kÕs¡T. _Û\T¢\T Ç|üŒ{Ïø° y{≤&ç J$+# Ä≥$≈£î\T).

á sê‹j·TT>∑|ü⁄ ‘Ó>∑\ø£+f… ø=+#Ó+ yÓTs¡T>∑sTTq$ >√+&ÉT, ø√j·T Hêj·Tø£|ü⁄

ø=+&ɬs&ç¶, #Ó+#·T yÓTT<ä\sTTq e´ekÕj·Tø£ ‘Ó>∑\T. Mfifl˝À ø=+<ä] $wüj·T+˝À

ø√XÊ+_ #Ó|æŒq kÕ+düÿè‹ø£ düyTàfiq+ Ç|üŒ{Ïπø yÓTT<ä\sTT+~. #Ó+#·T\T ‘·eTqT

‘êeTT Áu≤Vü≤àDT\ <e‘· \øÏåà Á|ü‹s¡÷|ü+ nsTTq #Ó+#·T\øÏåà dü+‘·‹>± uÛ≤$kÕÔs¡T.

ÄyÓTqT $wüßíe⁄ ne‘ês¡eTsTTq qs¡dæ+VüQ&ÉT e]+#ê&ÉT. nsTT‘ á düyTàfiq+

|ü]|üPs¡í+ ø± Ò<äq&ÜìøÏ ì<äs¡Ùq+>± Áu≤Vü≤àDT\ \øÏåà á dü$‹ì yÓ’≈£î+sƒêìøÏ

sê˙j·T≈£î+&Ü ‘·]y˚Tdæ+~. >√+&ÉT\T >∑÷&É Ç<˚ $<Ûä+>± ‘êeTT ;ÛeTT&çø°

Væ≤&ç+ã≈£L |ü⁄{Ϻq dü+‘·‹>± uÛ≤$kÕÔs¡T. nsTT‘ Væ≤&ç+ã >∑÷&É ;ÛeTT&ç ª<Ûäs¡à|ü‹ïμ

nsTTq Á<Í|ü~‘√ düe÷q+ ø±<äT. ;ÛeTT&ÉT ÄyÓT‘√ ø=+‘· ø±\+ >∑&ç|æ yÓfi≤fl&ÉT.

á ‘Ó>∑\˙ï Ç~es¡≈£î @<√ ø£ yTs¡≈£î ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹ÔøÏ n\yê≥T |ü&ܶsTT.

ø±ã{Ϻ Mfiófl eTØ ìø£èwüí+>± Òs¡T. nsTT‘ n_Ûeè~Δ ù|]≥ Mfifl n&Ée⁄\qT

Á|üuÛÑT‘·«+ #õøÏÿ+#·Tø√e&É+‘√ Mfiófl >∑÷&Ü nìyês¡ +>± ªHs¡düTÔ\Tμ ne⁄‘·THêïs¡T.

n+<ä]ø£+f… n_Ûeè~Δ #Ó+~q ‘Ó>∑ \+u≤&Ü\T. ñ‘·Ôs¡ <äø£ÿHé À ã+C≤sê\T

nì |æ\eã& ‘Ó>∑≈£î Mfi§flø£ XÊK. á ã+C≤sê\T ø=ìï X‘êu≤›\T ÁøÏ‘·yT ÄVü‰s¡

ùdø£s¡D e÷ì |üXób˛wü≈£î\j·÷´s¡T. yÓTT>∑ ≤sTT kÕÁe÷»´+˝À πø+ÁBø£è‘· Ä]úø£

e´edüú @s¡Œ&É&É+‘√ <ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î es¡Ôø£+ $düÔ]+∫+~. ã+C≤sê\T ‘·eT

|üXóe⁄\ M|ü⁄\MT<ä eT÷≥\T>± düs¡T≈£î\qT s¡yêD≤ #ùdyês¡T. y\ dü+K´˝À

e⁄qï ã+C≤sê ªø±sêyêHéμ\qT #·÷dæ bÕXÊÑ·T´\T ÄXÃs¡ + Á|üø£{Ï+#ês¡T. n+‘ø±ø£

yÓTT>∑ ≤sTT ôd’ìø£ •_sê\≈£î Á>±e÷\qT+&ç düs¡T≈£î\T ‘Ó∫à nyTàyês¡T. eTq<X+˝À

ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+ dü«‘·+Á‘·+>± Ä$s¡“¤$+∫ e⁄+fÒ Mfiófl ˇø£ ã\eTsTTq

es¡Ôø£ es¡Z+>± ‘·j·÷s¡jT´yês¡T >±ì, Á_{Ïwt yê&ÉT ãj·T{ÏqT+&ç ô|≥Tºã&çì

~>∑TeT‹ #˚dæ ¬s’\T e÷sêZ\÷ s¡Vü≤<ës¡÷¢ y˚j·T&Éy˚T ø±ø£, <˚X¯ es¡Ôø±ìï πse⁄

|ü≥ºD≤\≈£î ñqTàK+ #j·T&É+ e\¢ Mfi¢ JeHê<Ûës¡+ ø£ÿkÕ]>± HêXq+ nsTT+~.

ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D`ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô 25

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

19e X‘êã›+ ∫e]<ëø± e´ekÕj·T jÓ÷>∑ yÓTÆq yÓT≥ºuÛÑ÷$T <X+˝À n+<äTu≤{À¢

e⁄+&É&É+ e\¢ Mfi¯fl˝À n‘· ~Û≈£î\T yÓT≥ºkÕ>∑T≈£î n\yê≥T|ü&ܶs¡T. es¡+>∑ Ÿ,

ø£Ø+q>∑sY õ˝≤¢ Àì ≈£îwæÿ (mÁs¡) H\˝À ys¡TXËq>¡, Ä~˝≤u≤<é õ˝≤¢ q\¢πs>∑&ç

H\˝À |ü‹Ô |ü+&çkÕÔs¡T. nsTT‘ á $<Ûä+>± e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ô #j·T&ÜìøÏ uÛÑ÷$T

<=s¡ø£ì yêfiófl <=+>∑‘·Hê\≈£î n\yê≥T |ü&ܶs¡T.

á $<Ûä+>±, ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D MT<ä>±ì |üXób˛wüD MT<ä>±ì Ä<Ûës¡|ü&ç

J$+# ‘Ó>∑\qT Çyê«fi eTq Hê>∑]ø£ düe÷»+ bÕø° |üìyêfiófl>±, ≈£L©\T>±,

ù|<ä ¬s’‘·T\T>±, nìï{Ï $T+∫ ªHs¡düTÔ\Tμ>± ‘·q˝À ø£\T|ü⁄≈£î+{À+~. Hê>∑]ø£

uÛ≤s¡‘· düe÷»+ nyÓT]ø±, ÄÁùdº*j·÷ <XÊ\˝À˝≤>∑ Ä≥$≈£î\qT #·+ù|j·T&É+

Ò<äT. ˇø£ ìeTïC≤‹>±, <=+>∑\T>± ‘·q˝À ø£\T|ü⁄≈£î+≥÷ e⁄+~. Á|ü‘· ø£å ã\

Á|üjÓ÷>∑+ nedüs¡+ Ò≈£î+&É kÕe÷õø£ Ä~Û|ü‘· + <ë«sê dü+©q+ #düT≈£î+{À+~.

nsTT‘ ˇø£|ü&ÉT Áu≤Vü≤àD |ü⁄sêD≤\T ìs¡«Væ≤+∫q bÕÁ‘·qT Ç|ü&ÉT ÁøÏ$Tq Ÿ

Ábıd”»sY ø√&é ìs¡«Væ≤k Ô+~. eTq<X »HêuÛ≤˝À ôw&É÷´ Ÿ¶ ‘Ó>∑\T 7 XÊ‘·yT >±ì

eTq C…’fifl˝À ø£ dü+ 20 XÊ‘·+ yêfi‚fl e⁄+{≤s¡T.

$es¡D\T

1. Äj·TT<Ûë\T>∑÷&É ˇø£|ü&ÉT |üìeTTfÒ¢. yê{Ïì »+‘·Te⁄\ y≥≈£î ø±≈£î+&É

eTqTwüß\ y≥≈£î yê&É&É+ yÓTT<ä\Tô|{Ϻq ‘·s¡Tyê‘ n$ Äj·TT<Ûë\j·÷´sTT.

2. nsTT‘ ø√XÊ+_ |ü< |ü< #ùd ôV≤#·Ã]ø£qT >∑Ts¡TÔ+#·Tø√yê*. (ñ<ë : lsih

ù|J 21). ÄVü‰sêìï ùdø£]dü÷Ô J$+# Ä≥$≈£î\T ‘·eT düMT|ü Hê>∑]≈£î\

qT+&ç ÀVü‰\ yê&Éø±ìï Hs¡TÃø√e#·TÃqT. @ düe÷»+ XSq´+˝À Áã‘·ø£<äT.

Ç~ ‘·«s¡ ÀH˚ yêfi¯flqT >∑÷&É Hê>∑]≈£î\qT #˚j·÷*>±ì, Ä ‘·«s¡ ÀH˚

nH~ ø=ìï <äXÊu≤›\T ø±e#·TÃ. X‘êu≤›\T >∑÷&É ø±e#·TÃ.

3. CCAI, Pages 28 - 29

4. ISIH, Pages 21 - 22

5. CCAI, Page 30, ISIH, Page 25

6. ISIH, Page 23

7. Bìì Ç+ ¢wt À Sympathetic Magic n+{≤s¡T. Çyê«fi ˇø£ u≤´+≈£î

>∑Te÷kÕÔ ‘·q sTT+{À¢ …&É®sY u§eTà Òdæ (eTT>∑TZ\Tô|{Ϻ) <ëì MT<ä ‘êqT

sêdüTÔqï≥Tº>± n_ÛqsTTùdÔ ‘·q |üì düe´+>± »]–b˛‘·T+<äì qeTà&ÉT>±ì,

n< dü÷Á‘·+ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&çq ªª#‘·ã&çμμ MT<ä qeTàø£+ e÷Á‘·+ $düÔè‘·+>±

26

e⁄+~. Ä+Á<ÛäÁbÕ+‘·+˝À Ä≥$ø£ ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D e÷ì ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô

#ùd e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ @s¡Œ& Áø£eT+ 2500 dü+e‘·‡sê\≈£î |üPs¡«+

>√<ëeØ rs¡+˝À ÁbÕs¡+uÛÑ+ eTsTT+~. 25 X‘êu≤›\T >∑&ç∫Hê nqTø£s¡D

eT+Á‘·+ MT<ä qeTàø£+ b˛ø£b˛e&É+ ø√XÊ+_ #Óù|Œ neX‚cÕ\˝À ˇø£{Ï.

nsTT‘ ª#‘·ã&çμ MT<ä qeTàø£+ Ç|ü&Óe«]ø° Ä‘·àôdúÌsê´ìï Çe«ø£b˛>±

Á>±e÷\˝À ø=+<äs¡T ªªeT+Á‘·>±fiflμμ≈£L |ü≥ºD≤\˝À qe˝≤ s¡#·sTT‘·\≈£L

nHêj·÷düyÓTÆq JeHê<Ûës¡+ nsTT+~. qe˝≤ s¡#·sTT‘·\T düTK+>±H˚

e⁄Hêïs¡T>±ì eT+Á‘·>±fiflqT e÷Á‘·+ »q+ n|ü&É|ü&ÉT (eTTK´+>± yÓT<äø,

s¡+>±¬s&ç¶ õ˝≤¢ À¢) kÕeT÷Væ≤ø£+>± ‘·>∑\u…&ÉT‘·T+{≤s¡T.

8. Combined methods in Indology, HS Page 12

9. ISIH, Page 22

10. ISIH, Page 22

11. n≥Te+{Ï ˇø£ neTà <e‘· ù|s¡T eTT+u≤ ÄsTT. áyÓT |üP»\+<äT≈£îqï

ÁbÕ+‘·+ ô|]– ô|<ä›<äsTT eTT+u≤sTT Òø£ u§+u≤sTT q>∑s¡+ nsTT+~.

Ç|ü&ÉT <ëìï ‹]– eTT+u≤sTT #j·÷\ì •eùdq |ü≥Tºã{Ϻ+~. ãVüQXÊ

Ä eTT+u≤ ÄsTT q>∑s¡+˝À mø£ÿ&ÉT+<√ yÓ‹øÏ |ü≥Tºø=ì ô|<ä› m‘·TÔq >∑T&ç

ø£{ϺkÕÔπsyÓ÷ !

12. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ‘·T\dæeq+, ãè+<ëeq+, ‘·T\dæ Òø£ ãè+<ä ˇø£ neTà

<e‘·. #·÷. Urvasi and Pururavas, MR, ù|J\T 42`81.

13. Pilgrim's Progress : A contribution to the Pre-history of the West-

ern Deccan Plateau, MR. ù|J 117.

14. á $X‚¢wüD ø√XÊ+_ #dæq nìï s¡#·q\˝Àq÷ e⁄+~. eTTK´yÓTÆq yê´dü+ :

At the Cross-roads : A study of mother goddess cult sites, MR,

ù|J\T 82`109

15. Urvasi and Pururavas, MR. ù|J 76

16. ªª|üP»μμ n+fÒ πøe\+ |üPC≤ ø±s¡ Áø£eT+ ø±<äT. Ç+ ¢wt À Cult nH e÷≥≈£î

nqTyê<ä+>± yê&ÉT‘·THêïqT. Ä <e‘·≈£î dü+ã+~Û+∫q bÂsêDÏø£ >±<Ûä\T,

ø£s¡à ø±+&É, eTVü‰‘êà´\T, n˙ï ø£*dæq yÓTT‘êÔìï Cult n+{≤s¡T. ‘Ó\T>∑T˝À

>∑÷&É |üP», Äsê<Ûäq nH e÷≥\≈£î á $düÔè‘· ns¡Δ+ e⁄+~.

17. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 27

ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D`ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô 27

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

18. Urvasi and Pururavas, MR, Page 73

19. The Basis of Ancient Indian History, HS Page 29

What Constitutes Indian history HS. Pages 69-70

20. The Basis of Ancient Indian History, HS Pages 41 - 42

21. Social and economic aspects of the Bhagavadgita, MR, Page 28

22. ISIH, Page 49

23. CCAI, Page 166, ISIH, Page 45

24. Á|ü<Ûëq kÕ<Ûäq+ e÷Á‘·y˚T. dü+|òüTs¡¸D ˝Ò≈£î+&É düy˚Tàfi¯q+ kÕ<Ûä´+

ø± Ò<äq&ÜìøÏ ny bÂsêDÏø£ >±<Ûä\˝Àì ndü+ã<äΔ‘· ˇø£ ì<äs¡Ùq+. πø

<e⁄&ç ne‘êsê\T. yêVü≤Hê\T, uÛ≤s¡ \T, ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T, uÛÑ≈£îÔ\T,

|üs¡düŒs¡+ ø£\Væ≤+#·T≈£î+{≤s¡T. #·+|ü⁄≈£î+{≤s¡T >∑÷&É.

28

3. dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T

ÁbÕNq ø±\+˝À eTq <X+˝À uÛÑ÷kÕs¡+ u≤>± e⁄qï ÁbÕ+‘ê\˝À (qB

˝Àj·T\T, ‘·÷s¡TŒ |ü&ÉeT{Ï rs¡ÁbÕ+‘ê\T) <ä≥ºeTsTTq n&Ée⁄\T+&$. yê{Ïì

e´ekÕj·T jÓ÷>∑ + #j·T&ÜìøÏ ÇqTeTT yê&Éø£+ ‘·|üŒìdü]. qB˝Àj·T\T ø±ì

yÓT≥º ÁbÕ+‘ê\˝À (ñ<ëVü≤s¡D≈£î <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T) n&Ée⁄\T kÕù|øÏåø£+>± |ü\Ã>±H

e⁄Hêï H\ #ê˝≤ >∑{Ϻ~ ø±e&É+e\¢ e´ekÕj·÷ìøÏ ãs¡TesTTq Hê>∑* ø±yê*.

Hê>∑*øÏ ÇqT|ü eTTø£ÿ e⁄Hêï Òø£b˛sTTHê <ëìï ‘·j·÷s¡T #j·T&ÜìøÏ ÇqT|ü

|üìeTT≥T¢ ø±yê*. ø±ã{Ϻ ÇqTeTT yê&Éø£+ ‘Ó*j·Tø£ |üPs¡«+ (|ü⁄sêedüTÔ XÊg

|ü]uÛ≤wü À ÇqTeTT j·TT>±ìøÏ |üPs¡«+) eTq <X+˝À $düÔè‘· ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä

ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô kÕ<Ûä +ø±<äT. #ê˝≤ nqT≈£L\eTsTTq ÁbÕ+‘ê\˝À e÷Á‘·yT (H\

‘˚*ø£>± e⁄+&ç n&Ée⁄\T <ä≥º+>± ˝Òì ÁbÕ+‘ê\˝À) ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd

e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ kÕ<Ûä + ne⁄‘·T+~. Ç~ eTq <XÊìπø ø±<äT. @ <XÊì¬ø’Hê

e]ÔdüTÔ+~. n+<äTø£H Á|ü|ü+#·+˝Àì yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï e´ekÕj·Tø£ düe÷C≤\T (ø£+#·T

j·TT>±ìøÏ #Ó+~q$) >∑+>∑, nyÓTC≤Hé, $Tdædæ|” q<äT\ ˝Àj·T\˝À ÁbÕs¡+uÛÑ+

ø± Ò<äT. á q<äT\ ˝Àj·T\T ÁbÕNq ø±\+˝À #ê˝≤ <ä≥ºeTsTTq n&Ée⁄\‘√

ì+&ç e⁄+&$ (nyÓTC≤Hé Ç|üŒ{Ïø° >∑÷&É). m&Ü] dü<äèXeTsTTq ÁbÕ+‘ê\ >∑T+&Ü

Á|üeVæ≤+# dæ+<ÛäT, HÓ’ Ÿ, f…ÆÁ–dt, j·T÷Á|òü{Ïdt e+{Ï q<äT\ Àj·T\˝ÀH yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï

ø£+#·T j·TT>∑|ü⁄ e´ekÕj·T Hê>∑]ø£‘· ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~.1 á q<äT\≈£î es¡<ä\T

e∫Ãq|ü&ÉT n$ ‘·eT |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘êìï kÕs¡e+‘·+ #ùd$. nø£ÿ&É ‘*ø£

s¡ø£+ Hê>∑*‘√ Òø£ ø£Ás¡‘√ e´ekÕj·T+ kÕ<Ûä eTjT´~. á $<Ûä+>± yÓTT<ä\sTTq

e´ekÕj·T Hê>∑]ø£‘· ÇqTeTT yê&Éø±ìï Hs¡TÃø√ø£b˛‘ nø£ÿ&ç qT+&ç $düÔ]+#·&É+

ø£wüº+. ø=ìï Ç‘·s¡ <XÊ\˝À á ø£+#·Tj·TT>∑+ Hê>∑]ø£‘·\T ÇqTeTT yê&Éø±ìï

Hs¡TÃø=ì $düÔ]+#êsTT >±ì, dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ÇqTeTT yê&Éø±ìï Hs¡TÃø√ø£ Ä

ÁbÕ+‘êìπø |ü]$T‘·eTsTTb˛sTT Áø£eT+>± q•+∫ b˛sTT+~. n+<äTπø eTq<X

#·]Á‘· À dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· n+‘·sꓤ>∑+>± ø±ø£ $dæπsdæq≥Tº e⁄+≥T+~. nsTT‘

kÕ+düÿè‹ø£ kÕe÷õø£ ìsêàD+˝À dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· Á|üuÛ≤e+ ã\+>±H e⁄+<äì

ø=+<äs¡T #·]Á‘·ø±s¡T\T uÛ≤$kÕÔs¡T. yê]˝À ø√XÊ+_ ˇø£&ÉT.

29

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘·

dæ+<Ûä÷ q~ ˝Àj·T ÁbÕ+‘ê\˝À »]–q |ü⁄sêedüTÔ ‘·e«ø±\˝À ¬s+&ÉT

ÁbÕNqeTsTTq |ü≥ºD≤\T ãj·T≥|ü&ܶsTT. n$ Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√, Vü≤s¡bÕŒ

dæ+<Ûä÷ q~ ô|’ uÛ≤>±q (ñ|üq~ sê$ ˇ&ÉT¶q) e⁄+~. yÓTTôV≤+C§<ës√ q~ ~>∑Te

uÛ≤>±q Ç|üŒ{Ï dæ+<é (bÕøÏkÕÔHé) sêh+˝À e⁄+~. á ‘·s¡Tyê‘· $düÔè‘·+>± »]–q

‘·e«ø±\˝À á ¬s+&ÉT |ü≥ºD≤ Ò ø±ø£ #ê˝≤ ÄyêkÕ\T (settlements) ãj·T≥

|ü&ܶsTT. á ÄyêkÕ\˙ï >∑÷&É dæ+<Ûä÷q~ ˝Àj·T˝À Vü≤s¡bÕŒ qT+&ç ~>∑Te≈£î

qBeTTK+ <ëø£, qB eTTK+ qT+&ç düeTTÁ<ärs¡+˝À dæ+<é >∑T»sê‘Y sêÁcÕº\˝Àq÷

|üs¡#·Tø=ì e⁄HêïsTT. ñ‘·Ôs¡+ qT+&ç <äøÏåD≤ìøÏ qB˝Àj·T˝À yÓsTT´ yÓTÆfiófl, düeTTÁ<ä

rsêìï ÄqTø=ì eTs=ø£ yÓsTT´ yÓTÆfifl ì&ç$˝À $düÔ]+∫ e⁄HêïsTT. dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘·

yÓTT‘·Ô+ m&Ü] dü<äèXyÓTÆq qB˝Àj·T ÁbÕ+‘êìøÏ düeTTÁ<ärs¡ ÁbÕ+‘êìøÏ |ü]$T‘·yÓTÆ

e⁄+&ç kÕs¡e+‘·eTsTTq uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝ÀìøÏ $düÔ]+#· Òø£b˛e&É+ >∑eTHês¡ΩeTsTTq

$wüj·T+ n˙ nsTT‘ #·]Á‘·ø±s¡T\T |ü{Ϻ+#·Tø√e&É+ Ò<ä ø√XÊ+_ n+{≤s¡T.2

<X+˝Àì yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï |ü≥ºD Hê>∑]ø£‘· m&Ü~ >∑T+&Ü Á|üeVæ≤+# q~ ˇ&ÉT¶q

m+<äT≈£î Ä$s¡“¤$+#ê*‡ e∫Ã+<√ #·]Ã+#·&É+‘√ $X‚¢wüD ÁbÕs¡+uÛÑ+ ne⁄‘·T+~.

|ü≥ºD Hê>∑]ø£‘· kÕ<Ûä + ø±yê\+fÒ ÄVü‰s¡+˝À n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô e⁄+&Ü*.

n+fÒ ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D e÷ì ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô#ùd e´ekÕj·T düe÷»+ Ä$s¡“¤$+∫

e⁄+&Ü*. dü]>±Z dæ+<Ûä÷˝Àj·T˝ÀH ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ÁbÕs¡+uÛÑ+ ø±e&ÜìøÏ >∑\ nedüs¡+

@$T{À nqT≈£L\‘· @$T{À ¬s+&É÷ |ü]o*+#ê*. kÕs¡e+‘·eTsTTq H˚\˝À

n&Ée⁄\T <ä≥º+>± e⁄+{≤sTT. ø±ã{Ϻ yê{Ïì e´ekÕj·TjÓ÷>∑ + #j·T&ÜìøÏ ÇqTeTT

$kÕÔs¡+>± ø±yê*. ãs¡TesTTq Hê>∑* ø±yê*. ô|’>± <ä≥ºeTsTTq n&Ée⁄\˝À ÄVü‰s¡

ùdø£s¡D≈£î eèø£å dü+|ü<ë »+‘·Te⁄\÷ <ä+&ç>±H <=s¡T≈£î‘êsTT. ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô

n|üŒ{ÏøÏ+ø± nedüs¡+ ø±<äT. ø±>±, m&Ü] qB Àj·T\˝Àì ∫≥º&ÉTe⁄\˝À eTTfifl

bı<ä\˝À ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D e\¢ ø£*π> |òü*‘·+ dü«\Œ+. Ä bı<ä\qT e´ekÕj·T

jÓ÷>∑ + #j·T&É+ kÕù|øÏåø£+>± düT\uÛÑ+. ì|üô|{Ϻ ‘·>∑\u…≥ºe#·TÃqT. q~ qT+&ç

ø±\e\T ‘·$« ˙fi¯ófl ‘Ó#·TÃø√e#·TÃqT. ˝Ò≈£îHêï q~øÏ es¡<ä\T e∫Ãq|ü&ÉT

kÕs¡e+‘·yÓTÆq eT{Ϻ ªyT≥μ ydüTÔ+~. n~ Á|üyêVü≤+˝À ø=≥Tºø=∫Ãq eT{Ϻ ø±e&É+

e\¢ e<äT\T>± e⁄+≥T+~. ãs¡TesTTq Hê>∑* nedüs¡+ Ò≈£î+&É e´ekÕj·T+

#j·Te#·TÃqT.

30

á ø±s¡D≤\ e\¢ Á|ü|ü+#·+˝Àì yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï ø£+#·T j·TT>∑|ü⁄ e´ekÕj·T

Hê>∑]ø£‘·\T m&Üs¡¢ >∑T+&Ü Á|üeVæ≤+# qB Àj·T\˝À dæ+<Ûä÷q~, yÓTdüb˛fÒ$Tj·÷

˝Àì f…ÆÁ–Hé j·T÷Á|òü{Ïdt q<äT\T, áõ|ü⁄º Àì HÓ’\Tq~` ˝Àj·T\˝À ÁbÕs¡+uÛÑ+

nj·÷´sTT. ÇqTeTT yê&Éø£+ $kÕÔs¡+>± n\yê≥j˚T´<ëø£ >∑+>∑, >√<ëe]

yÓTT<ä\sTTq (kÕs¡e+‘·eTsTTq >∑{Ϻ H\\ >∑T+&É Á|üeVæ≤+#) qB˝Àj·T\˝À

ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô kÕ<Ûä + ø± Ò<äT. dæ+<Ûä÷q~øÏ ‘·s¡#·T>± e#à es¡<ä\˝À ø=≥Tºø=∫Ã

ˇ&ÉT¶MT<ä yT≥ ydæq kÕs¡e+‘·eTsTTq eT{Ϻ À ‘*ø£ |ü]ø£sê\‘√ e´ekÕj·T+

#j·T&É+ <ë<ë|ü⁄ Áø°.|üP. 3000 Hê&ÉT ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+<äì, Áø°.|üP. 1750 <ëø±

ì*∫+<äì, ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT.3

á Hê>∑]ø£‘·qT ns¡ú+ #düTø√e&ÜìøÏ kÕVæ≤‘· Ä<Ûësê\T Òe⁄. Vü≤s¡bÕŒ

yÓTTôV≤+C§<ës√\ neX‚cÕ\˝À ø=ìï yê´bÕs¡düTÔ\ eTTÁ<ä\T (seals) <=]ø±sTT.

M{Ï MT<ä ≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\sTTq »+‘·Te⁄\÷ Ç‘·s¡ ∫Á‘ê Ò ø±ø£ ø£ *|æ ≤+{Ï~

e⁄+~. nsTT‘ Ä *|æì Ç|üŒ{Ïes¡≈£î me«s¡÷ #·<äe Òø£ b˛j·÷s¡T ø±ã{Ϻ yê{Ï

MT<ä @+ sêdæe⁄+<√ ‘Ó*j·T<äT. Ä ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q yπs m≥Te+{Ï s¡#·q\÷

\uÛÑ +ø± Ò<äT. |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\ e÷≥ø=ùdÔ Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√\˝À #ê˝≤H

<=]ø±sTT. yÓTT‘·Ô+ dæ+<Ûä÷˝Àj·T Hê>∑]ø£‘· À #Ó|üø√<ä>∑Z |ü≥ºD≤\T Vü≤s¡bÕŒ,

yÓTTôV≤+C§<ës√\T ¬s+&. yê{Ï ñ#·Ã¤<äX˝À ¬s+&É÷ >∑÷&É ˇø£ #·<äs¡|ü⁄ yÓTÆ\T

$d”Ôsêíìï ø£*– e⁄HêïsTT. ¬s+&É÷ >∑÷&É nø£kÕà‘·TÔ>± ˇø£ qeT÷Hê Á|üø±s¡+

ø£{Ϻq≥TºHêïsTT >±ì ∫qï Á>±e÷\T>± yÓTT<ä\sTT ô|]–q≥Tº Òe⁄. Bììã{Ϻ

|ü≥ºD ìsêàD+‘√ |ü]#·j·T+ ñqïyêfiËfles√ Çø£ÿ&É≈£î e∫à á |ü≥ºD≤\qT

ì]à+#ês¡ì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT. Áø°.|üP. 1750 <ëø± á Hê>∑]ø£‘·≈£î yÓTdübıfÒ$Tj·÷‘√

yê´bÕs¡ dü+ã+<Ûë\T nø£ÿ&É »]–q |ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<Ûäq˝À ‘*+~.4

dæ+<Ûä÷˝Àj·T neX‚cÕ\ H\eT≥º+ 30 Òø£ 50 n&ÉT>∑T\T ô|]–+~ ø±ã{Ϻ5

n~ 1000 dü+e‘·‡sê\ô|’H ì*Ã+<äì uÛ≤$ùdÔ Ä Hê>∑]ø£‘· ø±\+ Áø°.|üP. 3000`

1750 nì ìsêΔ]+#· e#·TÃqT.

#ê˝≤ $∫Á‘·yÓTÆq $wüj·T+ @eT+fÒ Ç+‘· Bs¡Èø±\+ Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTVü≤+CÀ<ës√

|ü≥ºD≤\ ìsêàD+˝À m≥Te+{Ï e÷s¡TŒ Ò<äT. mìï ø=‘·Ô ø£≥º&Ü\T ì]à+∫Hê

n< qeT÷Hê˝À ì]à+#ês¡T. ≈£î+&Éô|+≈£î\ neX‚cÕ\qT ã{Ϻ #·÷ùdÔ >∑÷&É á

1000 ∫\¢s¡ dü+e‘·‡sê\˝À ≈£î+&É\ ‘·j·÷Ø˝À >∑÷&É m≥Te+{Ï e÷s¡TŒ Ò<äT.

eTTÁ<ä\ MT<ä e⁄qï *|æ À >∑÷&É á düVü≤ÁkÕ_› ø±\+ e÷s¡TŒ Ò<äT. ‘·s¡Tyê‹

ø±\+˝À eTq <X uÛ≤wü\ *|æ #ê˝≤ ‘·s¡#·T>± e÷s¡&Üìï ã{Ϻ á Hê>∑]ø£‘· @

dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 31

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

s¡÷|ü+˝À Ä$s¡“¤$+∫+<√ Ä s¡÷|ü+˝ÀH ø£s¡T&ÉT>∑{Ϻ b˛sTT+<äì, Ä ø±s¡D+>±H

ãj·T{ÏqT+&ç <ë&ç »s¡>∑>±H ‘·≥Tºø√ Òø£ HêXqeTsTT+<äì ìsêΔ]kÕÔ&ÉT. Væ≤+kÕ‘·àø£

eTsTTq <ë&ç |òü*‘·+>± á Hê>∑]ø£‘· n+‘·eTsTT+<äì uÛ≤$+#·&ÜìøÏ >∑\

ì<äs¡ÙHê\T yÓTTôV≤+CÀ<ës√ neX‚cÕ\ ô|’bıs¡ À¢ e⁄HêïsTT. Çfiófl ‘·>∑\ã&çq≥Tº,

ô|<ä› m‘·TÔq Vü≤‘ê´ø±+&É »]–q≥Tº Ä<Ûësê\THêïsTT. á Væ≤+kÕø±+&É≈£î ø±s¡≈£î\T

Äs¡T´\qï ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·÷ìï ‘·s¡Tyê‘· $e]<ë›+.

á Hê>∑]ø£‘·qT ns¡Δ+ #düTø√e&ÜìøÏ ø√XÊ+_ ‘·q |ü]XÀ<ÛäHê |ü<äΔ‹ì,

dæ<ë›+‘êìï, #ê˝≤ düè»Hê‘·àø£+>± nq«sTTkÕÔ&ÉT. ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\ ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\

dü«s¡÷bÕ˙ï, n+<äT˝Àì |ü]D≤e÷\q÷ ìs¡ísTT+#ê*. |ü≥ºD Hê>∑]ø£‘· e⁄+<ä+fÒH

|ü]düs¡ Á>±e÷\˝À ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô »s¡T>∑T‘√+<äì ns¡Δ+. nsTT‘ Ä Á>±e÷\

neX‚cÕ\ |ü⁄sêedüTÔ ‘·e«ø±\˝À ãj·T≥|ü& neø±X+ Ò<äT ø±ã{Ϻ yê{Ï dü«uÛ≤yêìï

Ç‘·s¡Á‘ê ìsêΔ]+#ê*. á ñ‘·Œ‹Ô q~ ˇ&ÉT¶q es¡<ä eTT+|ü⁄ uÛÑ÷eTT\˝À

»s¡T>∑T‘√+~. BìøÏ ne\+_+∫q |ü<äΔ‘·T Ò$T{Ï, ñ‘·Œ‹Ô #dæqyêfiófl me«s¡T,

yêfifl qT+&ç n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì #õøÏÿ+#·Tø=ì |ü≥ºD Hê>∑]ø£‘·qT ì]à+∫q bÕ\ø£

es¡Z+ mes¡T, yêfiófl n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì @ $<Ûä+>± #õøÏÿ+#·T≈£îHêïs¡T, nH Á|üXï\≈£î

düe÷<Ûëq+ ø±yê*.

πø HÓ’dü]Zø£ |ü]dæú‘·T\˝À πø s¡ø£yÓTÆq ñ‘·Œ‹Ô |ü<äΔ‘·T\qT Á|üjÓ÷–+#

Hê>∑]ø£‘·\ kÕe÷õø£ ìsêàD+ (yÓTT‘·Ô+ MT<ä) πø˝≤>∑ e⁄+&Ü*. ø±ã{Ϻ dæ+<Ûä÷

Hê>∑]ø£‘·qT düeTø±*ø£ m&Ü] qB˝Àj·T Hê>∑]ø£‘·\sTTq yÓTdübıfÒ$Tj·÷, áõ|ü⁄º\‘√

ø√XÊ+_ b˛\TkÕÔ&ÉT. ‘&Ü\T ø£qã&çq #√≥ ñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+˝Àì ‘&Ü\qT ìsêΔ]+#

Á|üj·T‘·ï+ #kÕÔ&ÉT. á |ü<äΔ‹˝À e⁄qï kÂø£s¡ + @$T≥+fÒ dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ø£+f…

áõ|ü⁄º, yÓTdübıfÒ$Tj·÷\ ÁbÕNq ø±\|ü⁄ #·]Á‘· >∑T]+∫ düeTÁ>∑eTsTTq düe÷#ês¡+

e⁄+~. á Hê>∑]ø£‘·\ *|æì #·<äe>∑*>±s¡T. *œ‘· Ä<Ûësê\qT |ü⁄sêedüTÔ

|ü]XÀ<Ûäq\‘√ düeTq«j·T|üs¡∫ #ê˝≤ $wüj·÷\T ìsêΔ]+#· >∑*>±s¡T. dæ+<Ûä÷

Hê>∑]ø£‘· *|æì ˇø£yfi #·<äe >∑*–Hê n~ πøe\+ ø=ìï eTTÁ<ä\ MT<ä e⁄qï

≈£î¢|üÔeTsTTq yêø±´\≈£î |ü]$T‘·+ ø±e&É+e\¢ ‘Ó\TdüTø√>∑*–+~ ô|<ä›>± e⁄+&É<äì

ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.

yÓTdübıfÒ$Tj·÷≈£î dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘·‘√ es¡Ôø£ dü+ã+<Ûë\T+&$. ãVü≤¬s’Hé

B$˝Àì πse⁄ <ë«sê dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· düs¡T≈£î\T yÓTdübıfÒ$Tj·÷ #πs$. Çø£ÿ&ç

qT+&ç m>∑TeT‹ nsTTq düs¡T≈£î\T <ä+‘·+, sê– HÓeTfiófl, ø√‘·T\T, düeTTÁ<ä|ü⁄

32

eTT‘ê´\T, eÁkÕÔ\T. ~>∑TeT‹ #düT≈£îqï y$T{À ‘Ó©<äT. á düs¡T≈£î\qT m>∑TeT‹

#dæq yê´bÕs¡düTÔ\T yê{Ïì >∑{Ϻ>± eT÷≥>∑{Ϻ ªeTTÁ<äμ yùdyês¡T. á eTTÁ<äMT<ä

m<äT›, @qT>∑T, K&ÉZeTè>∑+, bıfÒº\T, π><Ó yÓTT<ä\sTTq »+‘·Te⁄\ ∫Á‘ê\T eTq≈£î

ns¡Δ+ø±ì *|æ À ø=ìï yêø±´\T e⁄HêïsTT. á u§eTà\T ≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\T. ø=ìï

eTTÁ<ä\ MT<ä dü>∑+ eTìwæ, dü>∑+ m<äT›, dü>∑+ @qT>∑T nsTTq dü+j·TTø£Ô ≈£î<äTs¡T

∫Vü‰ï\THêïsTT. Ç≥Te+{Ï$ ¬s+&ÉT eT÷&ÉT ≈£î<äTs¡T\ dü+©Hêìï dü÷∫kÕÔsTT.

≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\≈£î ªe÷+Á‹ø£μ dü«uÛ≤e+ ÄbÕ~+#·&É+ e\¢ á eTTÁ<ä\T ydæq

eT÷≥\T $|üŒ&ÜìøÏ uÛÑj·T|ü&É‘ês¡T. Ä $<Ûä+>± düs¡T≈£î uÛÑÁ<ä+>± e⁄+≥T+~.

Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√\ eTTÁ<ä\T Çsêø˝À <=]ø±sTT ø±ãfÒº dæ+<Ûä÷ |ü≥ºD≤\T

yÓTdübıfÒ$Tj·÷‘√ es¡Ôø£+ #ùdeì ‘Ó*dæ+~. yÓTdübıfÒ$Tj·÷˝À <=]øÏq eT{Ϻ

|òü\ø±\ (clay tablets) MT~ yêø±´\qT #·<äe >∑*–q ‘·s¡Tyê‘· @jT düs¡T≈£î\T

Çø£ÿ&ç qT+&ç m>∑TeT‹ nj·÷´jÓ÷ ‘Ó*dæ+~.

Bìì ã{Ϻ Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√\˝À ˇø£ es¡Ô≈£î\ es¡Z+ ñqï≥Tº

ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~. á es¡Ô≈£î\T <ä÷s¡ÁbÕ+‘·|ü⁄ Ä≥$≈£î\ qT+&ç sê–, <ä+‘·+

yÓTT<ä\sTTq$ dü+bÕ~+∫ yÓTdübıfÒ$Tj·÷≈£î m>∑TeT‹ #ùdyês¡T. Ç+‘· ô|<ä›

m‘·TÔq es¡Ôø£+ #j·T&ÜìøÏ á es¡Ô≈£î\T ‘·eT |ü≥ºD≤\ |ü]düsê\˝Àì Á>±MTD

e´ekÕj·T≈£î\qT+&ç n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì ‘·>∑Tsê•˝À ùdø£]+#ê*. Ä $<Ûä+>±

ùdø£]+∫q <ÛëHê´ìï ì\e ñ+∫q –&ɶ+>∑T\T Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√\˝À

ø£qã&ܶsTT. Ä <ÛëHê´ìøÏ bı≥Tºrj·T&É+ yÓTT<ä …’q |üqT\T #dæq ≈£L©\ ∫qï

∫qï Çfiófl >∑÷&É –&ɶ+>∑T\qT ÄqTø=ì e⁄HêïsTT. á |üqT\T #j·T&ÜìøÏ yê&çq

sê‹, ø£Ás¡, |ü]ø£sê\T >∑÷&É \uÛÑ + nj·÷´sTT.

Ç+ø=ìï $esê\T ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ áõ|ü⁄º yÓTdübıfÒ$Tj·÷\‘√ dæ+<Ûä÷

Hê>∑]ø£‘·qT eT]ø=+‘· C≤Á>∑‘·Ô>± b˛*à #·÷&Ü*. áõ|ü⁄º Àì HÓ’\Tq~ Hê>∑]ø£‘·

ÁbÕNq ø±\+˝À n‘· +‘· kÕ+Á<ä‘·s¡yÓTÆq »HêuÛ≤qT b˛wæ+∫+~. ô|<ä› m‘·TÔq

eT<Ûä <Ûäsê düeTTÁ<ä rs¡+˝Àì #ê˝≤ ÁbÕ+‘ê\˝À es¡Ôø±ìï b˛wæ+∫+~. ÄVü‰s¡+

‘·|üŒ Ç‘·s¡ nedüsê\qT (eTTK´+>± ˝ÀVü‰\qT) áõ|ü⁄º <ä÷s¡ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç

ã\Á|üjÓ÷>∑+ <ë«sê ùdø£]+#~. á ùdø£s¡DqT ìs¡«Væ≤+∫q sê»qT´\ es¡Z+,

yêfi¯fl n~Û|ü‹ nsTTq bòÕs√ (Pharoah) sêE ñ+&˚yês¡T. Äsꓤ≥eTsTTq

<yê\j·÷\T+&$. M≥ìï+{Ï HÓ’\Tq~ e´ekÕj·T+ b˛wæ+∫+~. yÓTdübıfÒ$Tj·÷˝À

>∑÷&É ø£ dü+ ˇø£ &É»qT ô|<ä› |ü≥ºD≤\T, nHø£ ∫qï |ü≥ºD≤\T ãj·T≥|ü&ܶsTT.

dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 33

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

ˇø=ÿø£ÿ |ü≥ºD+ ‘·q |ü]düs¡ Á>±e÷\‘√ ø£*dæ ˇø£ q>∑s¡ sê»´+ (city state) >±

@s¡Œ&ç |üs¡düŒs¡+ ‘·s¡#·T j·TT<ëΔ\T #düT≈£îH$. áõ|ü⁄º Àq÷ yÓTdübıfÒ$Tj·÷˝Àq÷

á $<Ûä+>± Äsꓤ≥eTsTTq Hê>∑]ø£‘·. sê»e+XÊ\T, j·TT<ëΔ\T, <yê\j·÷\T,

ø£qã&É‘êsTT.

ø±>± yÓTdübıfÒ$Tj·÷ ø£+fÒ uÛÑ÷yÓ’XÊ\´+ n~Ûø£+>± e⁄qï dæ+<Ûä÷˝Àj·T

Hê>∑]ø£‘· À sêE\ sê»e+XÊ\ ∫Vü‰ï\T Òe⁄. yÓTTôV≤+C§<ës√˝À <=]øÏq es¡Ô≈£î\

HêD≤\ MT<ä sêE\ eTTÁ<ä\T>±˙ sê»e+XÊ\ ∫Vü‰ï\T >±ì Òe⁄.6 ô|<ä› ô|<ä›

<yê\j·÷\T Òe⁄. ¬s+& ¬s+&ÉT |ü≥ºD≤\THêïsTT. kÕe÷õø£ ìsêàD+˝Àì á

‘&ÜqT ã{Ϻ, dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· e´ekÕj·T+ $T–*q ¬s+&ÉT ø£+#·Tj·TT>∑+ Hê>∑]ø£‘·\

ø£+f… yÓqTø£ã&ç+<äì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT. Çs¡Tø£sTTq ˝Àj·T˝À Á|üeVæ≤+# HÓ’\T

q~øÏ es¡<ä\T $|üØ‘·+>± e⁄+&É&É+e\¢ es¡<ä eTT+|ü⁄ uÛÑ÷$T˝À uÛÑ÷kÕs¡+ n~Ûø£+>±

e⁄+≥T+~. yÓTdübıfÒ$Tj·÷˝À q<äT\≈£î n&ÉT¶ø£≥º\T ø£{Ϻ ø±\e\T ‘·$« e´ekÕj·T+

#XÊs¡T. ô|’>± e´ekÕj·÷ìøÏ ‘*ø£s¡ø£+ Hê>∑*ì ñ|üjÓ÷–+∫q≥Tº nø£ÿ&É ãj·T≥

|ü&ɶ u§eTà\qT ã{Ϻ ‘Ó\TdüTÔ+~.

dæ+<Ûä÷ q~øÏ HÓ’\T q~‘√ b˛\Ã<ä>∑Z es¡<ä\T sêø£b˛e&Éy˚T ø±ø£,

yÓTdübıfÒ$Tj·÷˝À˝≤>∑ ø±\Te\T ‘·$«q <ëK˝≤\T Òe⁄. nsTT‘ yêfiófl |üP]Ô>±

düVü≤»eTsTTq es¡<ä\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&É Ò<äT. dæ+<Ûä÷q~øÏ nqT≈£L\eTsTTq #√≥

n&ÉT¶ø£≥º\T ø£{≤ºs¡T. n&ÉT¶ø£≥º\ e\¢ es¡<ä\T e∫Ãq|ü&ÉT es¡<ä eTT+|ü⁄≈£î >∑Ts¡jT´

uÛÑ÷$T $d”Ôs¡í+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. Ä $<Ûä+>± ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·T≈£îHêïπs ‘·|üŒ dæ+<Ûä÷

˝Àj·T yêdüT\T ø±\Te\ ‘·e«ø£+ Hs¡TÃø√ Ò<äT. eTs=ø£ ‘&Ü Hê>∑* yê&Éø±ìøÏ

dü+ã+~Û+∫q~. yÓTdübıfÒ$Tj·÷ neX‚cÕ\˝À #ê˝≤ düŒwüºyÓTÆq Hê>∑* u§eTà\T>∑\

eTTÁ<ä\T <=]ø±sTT. Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√ neX‚cÕ\˝À Hê>∑* ∫Á‘ê\T Òe⁄.

|üXóe⁄\ u§eTà\THêïsTT>±ì +≥]>±H Òø£ ã+&ç ≤>∑T‘·Tqï{À¢ ñHêïsTT ‘·|üŒ

Hê>∑*‘√ uÛÑ÷$T <äTqTï‘·Tqï u§eTà\T ˝Òe⁄. ø±ã{Ϻ yêfi¯fl≈£î Hê>∑* yê&Éø£+

‘Ó*j·T<äì, ‘*ø£>± e⁄qï H\˝À ªeTTfifl ø£Ás¡μ‘√ e´ekÕj·T+ #kÕs¡ì, ø√XÊ+_

uÛ≤$kÕÔ&ÉT. Ç|üŒ{Ïø° ns¡Δ+ø±ì dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· *|æ À Hê\T>∑T |ü+&ÉT¢qï ø£Ás¡ ≤+{Ï

dü+πø‘·+ e⁄+~. n~ ãVüQXÊ á eTTfifl ø£Ás¡qT dü÷∫düTÔ+<äì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT.7

Ç|ü&ÉT ø√XÊ+_ uÛ≤$+# ∫Á‘êìï ø=+#Ó+ $es¡+>± #Ó|üø√e#·TÃqT. ø=ìï

y\ yÓTÆfifl |üs¡ +‘·+ $düÔ]+∫q dæ+<Ûä÷˝Àj·T Hê>∑]ø£‘· À ¬s+& |ü≥ºD≤\THêïsTT.

sêE\T>±ì, sê»e+XÊ\T>±ì ˝Òe⁄. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À es¡<ä eTT+|ü⁄

uÛÑ÷eTT\˝À |ü+&É¢ø£Ás¡ düVü‰j·T+‘√ e´ekÕj·T+ #kÕs¡T. e´ekÕj·÷ìøÏ |üXóe⁄\qT

34

ñ|üjÓ÷–+#· Ò<äT. q~øÏ n&ÉT¶ø£≥º\T ø£{Ϻ eTT+|ü⁄ uÛÑ÷$T $d”Ôsêíìï ô|+∫ m≈£îÿe

ñ‘·Œ‹Ô kÕ~Û+#ês¡T. e], >√<ÛäTeT, u≤Ø¢, qTe⁄«\T |ü+&ç+#ês¡T. e´ekÕj·T<ës¡T\T

‘êeTT #dæq ñ‘·Œ‹Ô À ‘·eT eTqT>∑&É≈£î b˛>± $T–*q <ëìì q~ yÓ+ã&ç

z&É\˝À Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√\≈£î ‘·s¡*+#ês¡T. nø£ÿ&É Ä <ÛëHê´ìï –&ɶ+>∑T\˝À

ì\«e⁄+∫ ø£ yê´bÕs¡düTÔ\ es¡Z+ düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À es¡Ôø±ìøÏ $ìjÓ÷–+∫+~.

eTs¡sTT‘ e´ekÕj·T≈£î\T á <√|æ&ûøÏ m+<äT≈£î ˝Àqj·÷´s¡T, n<äq|ü⁄

ñ‘·Œ‹Ôì dü«#·Ã¤+<ä+>± m+<äT≈£î á ¬s+&ÉT |ü≥ºD≤\≈£î ‘·s¡*+#ês¡T nH Á|üXï

edüTÔ+~.

ªªdü+|ü<äqT düèwæº+#yêfifl ‹s¡T>∑Tu≤≥T qT+&ç <Ûäìø£ esêZìï ø±bÕ&çq

|ü<äΔ‘·T Ò$T{Ï?μμ #·]Á‘· À ¬s+& |ü<äΔ‘·T\THêïsTT. ªªes¡Z $uÛÑ»q n+‹eT+>±

m\¢|ü&É÷ ã\Á|üjÓ÷>∑+ MT<äH Ä<Ûës¡|ü&ç+~. ˇø£ es¡Z+ #dæq n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì

n\Œ dü+U≤´≈£î\sTTq bÕ\≈£î\T m\¢|ü&É÷ ã\Á|üjÓ÷>∑+ <ë«sêH #õøÏÿ+#·T

≈£îHêïs¡T.μμ nsTT‘˚ ªª<Ûäìø£ es¡Z+ bÕ\q˝À ‘·|üŒ Ç‘·s¡Á‘ê ‘·eT≈£î Jeq+

dü+bÕ~+#·T≈£îH e÷s¡Z+ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î >√#·]+#·ø£b˛‘ ã\Á|üjÓ÷>∑+ ‘·≈£îÿe

kÕúsTT˝À ñ+&Ée#·TÃqT. Ç~ kÕ<Ûä + ø±yê\+fÒ, ÁXÊ$Tø£ es¡Z+ n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì

n+<äCÒj·Tø£b˛‘ n<äT“¤‘· X≈£îÔ\T yêfiflqT HêXq+ #kÕÔj·Tì q$Tà+# eT‘·+

nedüs¡+ ne⁄‘·T+~.μμ n+‘ø±ø£, ªª<√|æ&û rÁe‘·s¡eTjT´ ø=B› ìs¡“¤+<ä ã\Á|üjÓ÷>∑+

eT]+‘· nedüs¡+ ne⁄‘·T+~. Çø£ÿ&É >∑÷&É eT‘·|üs¡eTsTTq ìùw<Ûë\T ã\+>±

|üì#kÕÔsTT.μμ ã\Á|üjÓ÷>∑+, eT‘·+, á ¬s+&ç+{Ï À @ kÕ<ÛäHêìï Á|üjÓ÷–+#ês√

$X‚¢wæùdÔ dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· kÕe÷õø£ ìsêàD≤ìï eT]ø=+#Ó+ $es¡+>± ‘Ó\TdüTø√

e#·TÃqT. ªªã\Á|üjÓ÷>∑ kÕ<ÛäHê\T n+fÒ Äj·TT<Ûë\T`|ü⁄sêedüTÔ ‘·e«ø±\˝À ãj·T≥

|ü&É‘êsTT. eT÷&ÛÉ qeTàø±\ ∫Vü‰ï\T eT‘·|üs¡yÓTÆq ìsêàD≤\˝Àq÷, ∫Á‘ê\˝Àq÷

ãj·T≥|ü&É‘êsTT.μμ ø±ã{Ϻ á neX‚cÕ\ ø√dü+ nH«wæ+#ê*.8

#ê˝≤ $∫Á‘·yÓTÆq $wüj·T+ @$T≥+fÒ dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· neX‚cÕ\˝À

ã\eTsTTq Äj·TT<Ûë\T Òe⁄. ø£‘·TÔ\T>±ì >=&ɶfiófl>±ì Òe⁄, düqïì ã˝≤¢\T,

n+ãT\T e⁄HêïsTT. M{Ï yÓTTq\T m≈£îÿe>± sê‹‘√q÷ ã\V”≤qeTsTTq ˝ÀVü≤+

sê–‘√q÷ #kÕs¡T>±ì, ø£+#·T‘√ ø±<äT. nsTT‘ Mfifl≈£î ÀVü≤|ü⁄ Äj·TT<Ûë\T ‘·j·÷Ø

kÕ<Ûä + ø±ø£b˛ Ò<äT. m+<äTø£+fÒ sê– ‘·>∑sê\ $TÁXeTeTsTTq ø£+#·T‘√ ã\eTsTTq

|üìeTT≥T¢ ‘·j·÷s¡T #˚düT≈£îHêïs¡T. Äj·TT<Ûë\ ‘·j·÷ØøÏ e÷Á‘·+ ø£+#·T

ñ|üjÓ÷–+#· Ò<äT. ã\Á|üjÓ÷>±ìøÏ nedüs¡eTsTTq >∑{Ϻ Äj·TT<Ûë\qT bÕ\ø£

dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 35

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

es¡Z+ ‘·j·÷s¡T #düTø√ Ò<äq&ÜìøÏ eTs=ø£ ì<äs¡Ùq+>± Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√\˝À

ãj·T≥|ü&ɶ es¡Ô≈£î\ Çfifl≈£î ø±*Ãq Ç≥Tø£\‘√ ø£{Ϻq ã\eTsTTq >√&É\THêïsTT.

á >√&É\T @&É&ÉT>∑T\ eT+<ëìï ø£*– e⁄HêïsTT. yêfifl dü+|ü<äqT ø±bÕ&É&ÜìøÏ

ã\eTsTTq b˛©düT e´edüú Ò<äT. Ç+{Ï >√&É Ò ø±bÕ&ÜsTT.

sê– #ê˝≤ ns¡T<äT>± <=]πø ˝ÀVü≤+ ø±e&É+ e\¢ ø£+#·T j·TT>∑+˝À bÕ\ø£

esêZ\ #˚‹˝À Äj·TT<Ûë\T ‘·≈£îÿe>± e⁄Hêï dü]b˛‘·T+<äì uÛ≤$+#·e#·TÃqT.

(ÇqTeTT j·TT>∑+˝À, n+<äT≈£î _Ûqï+>±, $]$>± <=]πø ÇqT|ü ÀVü≤+‘√ ÁXÊ$Tø£

es¡Z+ >∑÷&É Äj·TT<Ûë\T ‘·j·÷s¡T #˚düTø√>∑\<äT ø±ã{Ϻ bÕ\ø£ es¡Z+ #˚‹˝À

Äj·TT<Ûë\T m≈£îÿe ø±yê*). á $wüj·÷ìï ø√XÊ+_ $düà]+#ê&ÉT >±ì Ç+‘·

ã\V”≤qeTsTTq Äj·TT<Ûë\T >∑\ bÕ\ø£ es¡Z+ πøe\+ ã\ Á|üjÓ÷>∑+‘√ dæ+<Ûä÷

˝Àj·TqT @*+<äì uÛ≤$+#·&É+ ø£wüº+ nì ìsêΔ]kÕÔs¡T.9 ã\Á|üjÓ÷>∑+ Òø£b˛‘

Çø£ $T–*+~ eT‘·+, eTÚ&ÛÉ + M{Ï ∫Vü‰ï\ ø√dü+ yÓ‘·T≈£î‘ê&ÉT.

yê´bÕs¡düTÔ\ eTTÁ<ä\MT<ä <e⁄fifl u§eTà\÷ ≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\ u§eTà\÷

e⁄HêïsTT. á »+‘·Te⁄\˙ï eT>∑ »+‘·Te⁄\T, <e⁄fiófl >∑÷&É eT>∑ <e⁄fiófl>±H

ø£qã&É‘ês¡T. yêfifl˝À ˇø£ <e⁄&ÉT ‘·s¡Tyê‹ ø±\|ü⁄ •e⁄&çøÏ qeT÷Hê ø±e#·TÃqì

ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT. $XÊ«$TÁ‘·T&ÉT Á‹X+≈£î\ ø£<∏ä≈£î s¡÷|ü∫Á‘·D nì|æ+# eTs=ø£

u§eTà >∑÷&É e⁄+<äì n+{≤s¡T10.

á eT>∑ <e⁄fiófl, eT>∑ »+‘·Te⁄ Ò ø±ø£, eTs=ø£ eTTK´ $wüj·T+ >∑÷&É

e⁄+~. áõ|ü⁄º yÓTdübıfÒ$Tj·÷\˝≤>∑ ø±ø£ dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· neX‚cÕ\˝À <yê\j·÷\T

>±ì ô|<ä› ô|<ä› <e‘ê $Á>∑Vü‰\T>±ì Òe⁄. ø±ì Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√

neX‚cÕ\˝À <Ûäìø£ es¡Z+ Çfifl≈£î ø=~› <ä÷s¡+˝À 10 MT≥s¡¢ m‘·TÔq ˇø£ eT{Ϻ

Ç≥Tø£\‘√ ì]à+∫q #·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡|ü⁄ ª>∑T≥ºμ (mound) e⁄+~. yÓTTôV≤+C§<ës√˝À

á >∑T≥ºMT<ä ˇø£ ìsêàD+ e⁄+~. n+<äT˝À eT<Ûä uÛ≤>∑+˝À 23 n&ÉT>∑T\T

bı&Ée⁄, 39 n&ÉT>∑T\T yÓ&É\TŒ, 8 n&ÉT>∑T\T ˝À‘·T e⁄qï ª‘={Ϻμ e⁄+~. <ëì

øÏ+<ä ‘·÷eTT\T ñ+&É&É+ ã{Ϻ n~ ø£èÁ‹eT ‘·{≤ø£+ nì ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~. á

‘·{≤ø£+ #·T≥÷º ∫qï ∫qï >∑<äT\THêïsTT. Bìì #·]Á‘· |ü⁄düÔø±\˝À kÕïq|òüT≥º+>±

e]ídüTÔHêïs¡T. |ü⁄s¡»qT\+‘ê Çø£ÿ&É≈£î e∫à kÕïq+#˚ùd yês¡ì uÛ≤$+#·&É+

»s¡T>∑T‘√+~. nsTT‘ ø√XÊ+_ Ç+<äT≈£î ø=ìï nuÛÑ +‘·sê\T ‘Ó\T|ü⁄‘ê&ÉT. kÕïq+

#j·T&ÉyT ñ<›X´+ nsTT‘ Á|ür Ç+{Ï Àq÷ #·ø£ÿ{Ï kÕïHê\>∑~ e⁄+~. >∑T≥º|üø£ÿH

dæ+<Ûä÷ q~ Á|üeVæ≤k Ô+~. ô|’>± m‘·ÔsTTq ÁbÕ+‘·+˝À e⁄qï ‘={Ϻ ÀøÏ fiófl ì+|ü&ÜìøÏ

#ê˝≤ ÁXeT‘√ yÓ÷düT≈£îsêyê*.

36

ø±ã{Ϻ Ç~ πøe\+ kÕïq+ #j·T&ÜìøÏ ñ<›•+∫q @sêŒ≥T ø±<äì, BìøÏ

|üPC≤ dü+ã+<ÛäyÓTÆq ns¡Δ+ e⁄+&Ü\ì, n+{≤&ÉT. á ‘·{≤ø£+ ìsêàD≤ìï, ‘·{≤ø£+

˝ÀøÏ ~>∑&ÜìøÏ @sêŒ≥T #dæq yÓT≥¢qT ã{Ϻ Ç~ |üPC≤ dü+ã+<ÛäyÓTÆq ‘·{≤ø£+ Òø£

|ü⁄wüÿs¡+ (|ü⁄wüÿs¡DÏ) nsTT e⁄+≥T+<äì uÛ≤$kÕÔ&ÉT.11 ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À

|ü⁄wüÿs¡DT\qT <˚yê\j·÷\qT ÄqTø=ì ì]à+#ês¡T >±ì ÁbÕNq dü+düÿè‘·

kÕVæ≤‘· +˝À |ü⁄wüÿsê\T n|ü‡s¡dü\ (˙{Ï <e‘·\) ìyêdü düú ≤\T. neTà <e‘·\

|üP» ø√dü+ ø£|ü&ÉT á |ü⁄wüÿsê\qT dü«‘·+Á‘·+>± ì]à+#yês¡T. |ü⁄wüÿ\+, |ü⁄wæº,

yÓTT<ä\sTTq e÷≥\≈£î n<˚ <Ûë‘·Te⁄ ñ+&É&Üìï ã{Ϻ |ü⁄wüÿs¡+ nH˚ e÷≥

|òü\kÕj·T+ ø√dü+ »]π> neTà<e‘·\ |üP»qT dü÷∫düTÔ+~.12 á neTà<e‘·\qT

Äsê~Û+∫q Ä≥$≈£î\qT e´ekÕj·T Hê>∑]≈£î\T ˝Àãs¡#·T≈£îqï ‘·s¡Tyê‘·

düy˚Tàfi¯HêìøÏ ∫Vü≤ï+>± |ü⁄wüÿsê\qT eT>∑ <˚e⁄fi¯fl <˚yê\j·÷\qT ÄqTø=ì

ì]à+#·&É+ yÓTT<ä\sTT+~.

eTs=ø£ |ü]D≤eT+ >∑÷&É »s¡T>∑T‘·T+~. ‘=*Hê{Ï neTà<e‘·\T uÛÑj·T+ø£s¡

dü«s¡÷|æDT\T. yêfifl |üPC≤ düú ≤\≈£î eT>∑yêfiófl b˛≈£L&É<äT. dü+e‘·‡sêìøÏ ø£kÕ]

ˇø£ eT>∑yê&çì neTà<e‘·≈£î Ç∫à $yêVü≤+ #dæ yÓ+≥H ã* ÇkÕÔs¡T. Hê>∑]≈£î\

|üP» neTà<e‘·\qT ‘·q Ä~Û|ü‘· + øÏ+<ä dü+©q+ #düT≈£îqï ‘·s¡Tyê‘· á

Ä#ês¡+ $$<Ûä s¡ø±\T>± e÷s¡T‘·T+~. uÛÑj·T+ >=*ù| ˙{Ï <e‘·\T n+<äyÓTÆq

n|ü‡s¡dü\T>± e÷s¡‘ês¡T. nsTT‘ ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À >∑÷&É á n|ü‡s¡dü\≈£î bÕ‘·

yêdüq\T b˛e⁄. eTq |ü⁄sêD≤\˝À ‘·s¡#·T>± n|ü‡s¡dü\ kÂ+<äsê´ìï yÓ÷Væ≤+∫q

yêfiófl $HêXq+ #Ó+<äT‘ês¡T. Ç~ >∑‘·ø±\|ü⁄ neX‚wü+ ø±>± ø=‘·Ô>± e#à e÷s¡TŒ

@$T≥+fÒ n+‘·es¡≈£L ‘·eT‘√ dü+>∑$T+∫q |ü⁄s¡Twüß&ç ã*ø√]q neTà<e‘·\T

Ç|ü&ÉT Ç+Á<ä Àø£+˝À Hê≥´>∑‘ÓÔ\T, <e yX´\T ne⁄‘ês¡T. <e⁄fiófl ‘·eT

Á|ü‘· s¡Tú\qT z&ç+#·&ÜìøÏ ˇø£ Äj·TT<Ûä+>± á yX´\qT yê&ÉT≈£î+{≤s¡T.

dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· À es¡Ô≈£î\ eTTÁ<ä\ MT<ä e⁄qï eT>∑<e⁄fifl eT>∑ »+‘·Te⁄\

|üP» Òø±ø£ neTà <e‘·\ |üP» >∑÷&Ü ñ+&ç+<äq&ÜìøÏ ì<äs¡Ùq+>± ∫qï ∫qï

(uÛÑj·T+ >=*ù|) Ä&Éyêfifl u§eTà\T neX‚cÕ\˝À \uÛÑ + nj·÷´j·Tì ø√XÊ+_

n+{≤&ÉT.13 á neTà<e‘·\ |üP»≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü⁄wüÿs¡yT yÓTTôV≤+C§<ës√

•~Û ≤\˝À ø£ì|æ+∫q ªkÕïq+ ‘={Ϻμ nì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.

eTs¡sTT‘ á neTà<e‘·\ $Á>∑Vü‰ …+<äT≈£î \uÛÑ +ø± Ò<äì n&ç–‘, ãVüQXÊ

yêfifl düJe Á|ü‹ì<ÛäT\T ñHêïπsyÓ÷ nì uÛ≤$kÕÔ&ÉT. ø=+‘·eT+~ Ád”Ô\T neTà

dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 37

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

<e‘·\ Á|ü‹ì<ÛäT\T>±, ª<e<ëd”\>±μ e⁄+&ç e⁄+&Ü*. ‘·{≤ø£+ #·T≥÷º e⁄qï >∑<äT\T

Ç|ü&ÉT ns¡Δe+‘·+ ne⁄‘êsTT. |üP»˝À uÛ≤>∑+>± eT>∑yêfiófl ‘·{≤ø£+˝À kÕïq+#dæ

Ä >∑<äT\˝À <e<ëd”\‘√ dü+>∑$TkÕÔs¡T. düeTø±©q yÓTdübıfÒ$Tj·÷˝À Ç|üÔsY

nH neTà<e‘· Äsê<Ûäq˝À Ç≥Te+{Ï <e<ëd” e´edüú ñ+<äì n+{≤&ÉT14 eTq

<X+˝À Ç|üŒ{Ïø° Ç≥Te+{Ï Ä#êsê\qT bÕ{Ï+# |üPC≤düú ≤\T ñHêïsTT. eTVü‰

sêh˝Àì |ü+&ÉsY|üPsY˝À n+u≤ ÄsTT nH˚ neTà<˚e‘· |üP»\qT y˚X¯´\T

ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T15. ø=‘·Ô sê‹j·TT>∑|ü⁄ Ä≥$≈£î\ neTà<e‘·\ e÷‘·èkÕ«e÷´ìøÏ

nuÛ≤e+>± Hê>∑]ø£ e´ekÕj·T düe÷» <yê\j·÷\˝À <e<ëd” e´edüú eTq<X+˝À

#ê˝≤ø±\+ ì*∫b˛sTT+~. n|ü‡s¡dü\T <˚e<ëd”\ Ç+Á<ä Àø£|ü⁄ Á|ü‹ì<ÛäT\T.

<e<ëd” e´edüú |ü⁄s¡TcÕ~Ûø£ Áu≤Vü≤àD eT‘·+ Ä\dü +>± $düÔ]+∫q <ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À

Ç|üŒ{Ïø° ì*∫b˛e&É+ >∑eTì+#·<ä>∑Z $wüj·T+ nì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT.16

Ç|ü&ÉT ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\qT >∑T]+∫ Ç+ø=+#Ó+ $es¡+>± #Ó|üø√e#·TÃqT.

Äj·TT<Ûë\ neX‚cÕ\T dü«\Œ+>± ã\V”≤q+>± e⁄+&É&Üìï ã{Ϻ n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì

bÕ\ø£ es¡Z+ #õøÏÿ+#·Tø√e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+∫q Á|ü<Ûëq kÕ<Ûäq+ eT‘·+. es¡Ôø£

esêZ\ eTTÁ<ä\ MT<ä eT>∑ <˚e⁄fi¯fl, eT>∑ »+‘·Te⁄\ (≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\),

∫Á‘ê\THêïsTT. es¡Ô≈£î\ eT‘·+ |ü⁄s¡Twü Á|ü<ÛëqeTsTTq~ nì }Væ≤+#·e#·TÃqT.

Ç$ ø±ø£, neTà <e‘·\ |üP»\˝À uÛ≤>∑+ nsTTq |ü⁄wüÿs¡+ #ê˝≤ Á|üeTTK kÕúq+˝À

m‘·ÔsTTq düú\+˝À e⁄+~. yÓTdübıfÒ$Tj·÷ b˛*ø£\qT ã{Ϻ #·÷ùdÔ Ç~ dü«‘·+Á‘·

eTsTTq neTà<e‘·\ |üP» ø±<äì, |ü⁄s¡TcÕ~Ûø£ düe÷C≤ìøÏ ˝Àã&çq |üP» n˙

ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~. |ü⁄wüÿsêì≈£îqï Á|üeTTK kÕúHêìï ã{Ϻ á düe÷»+˝À Á|ü<Ûëq

eT‘·+ neTà<e‘· |üPCÒ, es¡Ô≈£î\ eTTÁ<ä\MT<ä e⁄qï eT>∑ <e⁄fifl |üP» ø±<äT.

Bìì ã{Ϻ #·÷ùdÔ dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘·≈£î n<äq|ü⁄ ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì düeT≈£L]Ãq

ø£s¡≈£î\T ‘·‘·÷Œs¡«+ neTà<e‘·\qT |üPõ+∫q Ä≥$≈£î\T, ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì

yêfifl≈£î n\e]Ãq e´≈£îÔ\T ãj·T{Ï qT+&ç e#êÃs¡T. Mfiófl n|üŒ{Ïπø Hê>∑]≈£î\T

Mfifl |üP»\T |ü⁄s¡Twü kÕ«e÷´ìï dü÷∫kÕÔsTT. Mfiófl kÕúìø£ Ä≥$≈£î\qT Àãs¡T#·T

≈£îHêïs¡T. nsTT‘ yêfiflqT HêXq+ #j·T≈£î+&É, yêfifl neTà<e‘· |üP»qT ‘·eT

Ä~Û|ü‘· +˝À dü+©q+ #düTø=ì <yê\j·÷ìï ì]à+#ês¡T. Ä |üP»H Á|ü<Ûëq

|üP»>± n+^ø£]+#ês¡T. á kÕ+düÿè‹ø£ dü+©q+ |òü*‘·+>± Ä≥$≈£î\T Á|ü‘· ø£å

ã\Á|üjÓ÷>∑+ nedüs¡+ Ò≈£î+&É <yê\j·÷ìøÏ n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì n|üŒC…bÕŒs¡T.

n~ |ü⁄s√Væ≤‘·T\ <äøÏåD\ s¡÷|ü+˝À #]+<√ Òø£ <e‘·\≈£î Ç#à ªã\T\μ s¡÷|ü+˝À

38

#]+<√ ‘Ó*j·T<äT. yÓTT‘êÔìøÏ ã\Á|üjÓ÷>∑+ Á|ü<Ûëq kÕ<Ûäq+ ø±≈£î+&É n<äq|ü⁄

ñ‘·Œ‹Ôì ø£s¡≈£î\T n|üŒC…bÕŒs¡T. (ªªÇ~ uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘· À |ü< |ü< »]–+~μμ

nì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT17).

á n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô ùdø£s¡D>±˙ |ü+|üø£+>±˙ |üP]Ô>± <yê\j·T+ u≤<Ûä ‘.

yê´bÕs¡düTÔ\≈£î ‘·eT yê{≤ n+<äTø√e&É+ ‘·|üŒ yπs Á|üyTj·T+ Ò<äT. n+<äTπø

yêfifl |üP»\˝À <e⁄fi‚fl >±ì <e‘·\T Òs¡T. n˝≤π> es¡Ô≈£î\ ≤uÛ≤\˝À <yê\j·÷ìøÏ

yê{≤ Ò<äT.

bÕ\ø£ es¡Z+˝À <yê\j·T |ü⁄s√Væ≤‘·T\≈£L es¡Ô≈£î\≈£L eT<Ûä qTqï á ìsêàD

|üs¡eTsTTq $uÛÑ»H dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· yÓqTø£u≤≥T‘·HêìøÏ n~ πø s¡÷|ü+˝À

ø£s¡T&ÉT>∑{Ϻ b˛e&ÜìøÏ ø±s¡DeTì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. yÓTdübıfÒ$Tj·÷‘√ es¡Ôø£+

#dæq á es¡Ô≈£î\T nø£ÿ&ç ø±\e e´ekÕj·÷ìï >±˙, Äj·TT<Ûë\ ‘·j·÷Øì

>±ì, n_Ûeè~Δ #Ó+~q *|æì >±ì Hs¡TÃø√ Ò<äT. ‘·eT≈£î e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ô‘√,

n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô ùdø£s¡D‘√, Á|üyTj·T+ Ò<äT ø±ã{Ϻ yêfifl≈£î n_Ûeè~Δ nedüs¡+

Ò<äT. ñ‘·Œ‹Ô <ës¡T\sTTq Á>±MTD ø£s¡≈£î\≈£î á $wüj·÷\T ‘Ó*j·Te⁄. n<äq|ü⁄

ñ‘·Œ‹Ôì ùdø£]+# <yê\j·÷\≈£î eTÚ&ÛÉ + Á|ü<ÛëqeTsTTq kÕ<Ûäq+. n_Ûeè~Δ

ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·T‘·T+~ >±ì eTÚ&ÛÜ´ìï <Óã“rdüTÔ+~. á ø±s¡D+>± yÓTdübıfÒ$Tj·÷‘√

dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘·≈£î düìïVæ≤‘· es¡Ôø£ dü+ã+<Ûä+ e⁄Hêï nø£ÿ&ç n_Ûeè~Δì Mfiófl

n\es¡TÃø√ Ò<äT.18 ∫e]øÏ ãj·T{Ï qT+&ç Äs¡T´\T <ë&ç#dæq|ü&ÉT, Äs¡T´\ø£+fÒ

ñqï‘·eTsTTq Hê>∑]ø£‘· ø£*–e⁄+&ç >∑÷&É HêXq+ ø±ø£ ‘·|üŒ Ò<äT.

dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· bÕ\ø£es¡Z+ ãj·T{Ï qT+&ç e∫Ã+<äqï ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·÷ìï

ô|’q Á|ükÕÔ$+#êeTT. dæ+<ÛäT, yÓTdübıfÒ$Tj·÷, áõ|ü⁄º Hê>∑]ø£‘·\T eT÷&ÉT >∑÷&É

Äj·÷ <XÊ\ yÓ\|ü* qT+&ç, πø eT÷\ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç e#êÃjTyÓ÷qì ø√XÊ+_

}Væ≤kÕÔ&ÉT. Áø°.|üP. 7000 ÁbÕ+‘·+˝À ≥Øÿ˝Àì #·‘·˝Ÿ VüQj·T÷ø˘˝Àq÷

bÕ\d”ÔHê˝Àì C…]ø√˝Àq÷ yÓTT≥º yÓTT<ä{Ï ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô düe÷»+, |ü≥ºD Hê>∑]ø£‘·,

ÁbÕs¡+uÛÑeTj·÷´sTT. C…]ø√ m&Ü]˝Àì ˇø£ ˇj·÷dædt MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ɶ Hê>∑]ø£‘·.

ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì n\es¡TÃø√e&É+ e\¢ á düe÷C≤\ »HêuÛ≤ ô|]– $düÔs¡D nìyês¡ +

ne⁄‘·T+~. á Á|ü» Ò Hs¡T>± dæ+<Ûä÷, yÓTdübıfÒ$Tj·÷, áõ|ü⁄º ÁbÕ+‘ê\≈£î e#êÃs¡ì

uÛ≤$+#·qedüs¡+ Ò<ä ìC≤ìøÏ @ $wüj·÷qïsTTHê s¡TEe⁄ #j·T&ÜìøÏ ø±e\dæq

|ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<Ûäq kÕ<Ûä + ø±<yÓ÷q˙ n+≥÷ nsTT‘ á $düÔs¡DÒ n+‹eT+>±

ô|’ eT÷&ÉT ø£+#·Tj·TT>∑+ qB˝Àj·T Hê>∑]ø£‘·\≈£î <ë]rdæ+<äì uÛ≤$+#ê ÒyÓ÷

dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 39

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

q+{≤&ÉT.19 n+<äT≈£î ì<äs¡Ùq+>± á eT÷&ÉT Hê>∑]ø£‘·\˝À <=]øÏq eTTÁ<ä\

MT~ ∫Á‘ê\ kÕs¡÷bÕ´ìï $e]kÕÔ&ÉT20.

#ê˝≤ dü«\ŒeTsTTq eT÷˝≤\MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ø√XÊ+_ #ùd á ìsêΔs¡D

ªì»e÷μ ø±<ë nqï #·s¡Ã n+‘· eTTK´+ ø±<äT. m+<äTø£+fÒ @ ìsêΔs¡D

#j·T&Üìø£sTTHê dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· >∑T]+∫ eTq≈£î n+<äTu≤{À¢e⁄qï düe÷#ês¡+

ø=+#ÓyT. nsTT‘ ø√XÊ+_ nqTdü]+# |ü<äΔ‹ì ns¡Δ+ #düTø√e&É+ eTTK´+. sêE\T

sê» e+XÊ\T j·TT<ëΔ\T dü+Á>±e÷\qTø±ø£ ñ‘·Œ‹Ô X¯≈£îÔ\q÷ ñ‘·Œ‹Ô

dü+ã+<Ûë\q÷ yê{Ï Àì e÷s¡TŒq÷ ` Òø£ e÷s¡TŒ Òø£b˛e&Üìï ns¡Δ+ #düT≈£îH

Á|üj·T‘·ï+, n+<äTø√dü+ ø£ #ê]Á‘·ø£ dæ<ëΔ+‘ê˙ï n<Ûä j·Tq |ü<äΔ‹˙ Á|üjÓ÷–+#·&É+,

uÛÖ‹ø£ |ü]dæú‘·T\˝À kÕeT´+e⁄qï Ç‘·s¡ Hê>∑]ø£‘·\ ‘√{Ï b˛*ø£\q÷ ‘&Ü\q÷

$e]+#·&É+ <ë«sê á düe÷»+ dü«s¡÷bÕìï ìs¡ísTT+#·&É+, >∑‘·+ e<ä* yÓ[flq

neX‚wü+ ªkÕïq|òüT≥º+μ>± >∑T]Ô+#·ã&ɶ |ü⁄wüÿs¡+˝À >∑‘·ø±\|ü⁄ |ü]D≤e÷\ ∫Vü‰ï\qT

nH«wæ+#·&É+, á n<Ûä j·Tq |ü<äΔ‹ eTq≈£î eTTK´+.

Äs¡T´\T

dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· >∑T]+∫ ø√XÊ+_ #Ó|æŒq n_ÛÁbÕj·÷\ qT+&ç ø£ $wüj·T+

düŒwüºeTe⁄‘·T+~. Äj·Tq <ëìì uÛ≤s¡‘· <XÊìøÏ |ü]$T‘·eTsTTq Á|ü‘´ø£ $wüj·T+>±

uÛ≤$+#· Ò<äT. |ü&ÉeT{Ï Ädæj·÷˝Àì m&Ü] ÁbÕ+‘ê\˝À ∫qï ∫qï ˙{Ïeqs¡T\

<ä>∑Zs¡ Áø°.|üP. 7000 Hê&ÉT Hê>∑]ø£‘· ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~. ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\˝Àì n_Ûeè~Δ

|òü*‘·+>± »HêuÛ≤ ô|]– Ä Hê>∑]ø£‘· dü«düú ≤ìï e~* $düÔ]+∫+~. ‘·s¡Tyê‹

<äX˝À m&Ü] dü«uÛ≤e+>∑\ qB Àj·T\˝À eT]+‘· ô|<ä› m‘·TÔq kÕúes¡+ @s¡Œs¡#·T

≈£î+~. Áø°.|üP. 2000 Hê{ÏøÏ ‘*ø£ e´ekÕj·T+#ùd ø£+#·T j·TT>∑|ü⁄ Hê>∑]ø£\T

|ü&ÉeT{Ï Ädæj·÷qT+&ç uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ es¡≈£î #ê˝≤H e⁄HêïsTT. sêuÀjT

ÇqTeTT j·TT>∑+ ø£+f… Ç|ü&ÉT n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. n<ä+‘ê ˇø£

sê»q´`|ü⁄s√Væ≤‘·`es¡Ôø£ es¡Z+ #˚‹˝À πø+ÁBø£è‘·eTsTT+~. nìï#√{≤¢ >∑÷&É

$|üØ‘·eTsTTq eT‘· eTÚ&ÛÉ + düe÷C≤ìï ø£{Ϻ|ü&dæ+~. |üs¡düŒs¡+ ø=+‘· yê´bÕs¡

dü+ã+<Ûë\THêï <ìø£$ $&ç$&ç>± J$düTÔHêïsTT. ø£] qT+&ç ø£s¡T Hs¡TÃ≈£îqï~

Ò<äT, ø=‘·ÔqT ÄVü‰«ì+∫+~ Ò<äT. dü«\ŒeTsTTq n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì n‘· ~Ûø£+>±

ø£s¡àø±+&É≈£L, |æ‘·s¡T\ (#·ìb˛sTTq |üPØ«≈£î\) |üP»\≈£L $ìjÓ÷–+#ês¡T. áõ|ü⁄º

sêE\ düe÷<ÛäT\sTTq |æs¡$T&É¢‘√ b˛*ùdÔ yêfifl ìyêdü >∑èVü‰\T >∑T&çôd\ ˝≤>∑

ø£qã&É‘êsTT.

40

á ø£+#·T j·TT>∑|ü⁄ qB˝Àj·T Hê>∑]ø£‘·\T ø±ø£ á ÁbÕ+‘·eT+‘ê Ä ø±\+˝À

∫qï ∫qï dü+#ês¡ Ä≥$ø£ düe÷C≤\‘√ ì+&çe⁄+~. eTq #·]Á‘·qT M\sTTq+‘·

yÓqøÏÿ HÓ≥º&É+ Ç|üŒ{Ïø° $T–* b˛sTTq <äTs¡\yê≥T ø±ã{Ϻ uÛ≤s¡‘·<XÊìï >∑T]+∫

eTs=ø£kÕ] #Ó|üø√yê*. Áø°.|üP. 2000 Hê{ÏøÏ dæ+<Ûä÷˝Àj·T $TqVü‰sTTùdÔ ‘·øÏÿq

<XeT+‘ê ∫qï ∫qï Ä≥$ø£ düe÷C≤\‘√ ì+&çe⁄+~. Çyê«fi #ê˝≤ kÕ+Á<ä‘·s¡

eTsTTq »HêuÛ≤qT b˛wædüTÔqï kÕs¡e+‘·eTsTTq yÓTÆ<ëHê\T (>∑+>±, j·TeTTHê

˝Àj·T\T, ‘·÷s¡TŒrs¡+, |ü&ÉeT{Ï rs¡+, <äøÏåD≤q ø±y] ˝Àj·T) ÇqTeTT yê&Éø£+

‘Ó*j·Tø£ |üPs¡«+ <ä≥ºeTsTTq n&Ée⁄\‘√ ì+&ç e⁄+&$. nø£ÿ&É ÄHê{ÏøÏ ÄVü‰s¡

ùdø£s¡D ‘·|üŒ ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô kÕ<Ûä +ø±<äT. Çø£b˛‘ $T–*+~ <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T.

|”sƒ¡uÛÑ÷$T MT<ä n&Ée⁄\T ø=+‘· |ü\Ã>±e⁄Hêï H\ >∑{Ϻ~ ø±e&É+ e\¢ ãs¡TesTTq

Hê>∑*, Hê>∑*øÏ ÇqT|ü eTTø£ÿ Ò≈£î+&É e´ekÕj·T+ kÕ<Ûä +ø±<äT. ÇqTeTT j·TT>±ìøÏ

|üPs¡«+ <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T MT<ä >∑÷&É ÄVü‰s¡ ùdø£s¡DÒ kÕ<Ûä +.

á Ä≥$≈£î\T Á|üø£è‹ nqT≈£L\+>± e⁄qï #√≥ ø=+‘· n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì

kÕ~Û+#ês¡T>±ì <ëìq+‘ê >∑÷&É ô|<ä› ô|<ä› ã+&Ésêfi¯fl (megaliths) |üP»≈£î

$ìjÓ÷–+#ês¡T. ã+&ÉsêfiflqT ø£ <ëì MT<=ø£{Ï ô|{Ϻ n<äT“¤‘· ìsêàD≤\T kÕ~Û+∫

yê{Ïì |æ‘·s¡T\ Á|ü‹s¡÷bÕ\T>± uÛ≤$+∫ |üPõ+#ês¡T.

<äøÏåD j·T÷s¡|t, eT<Ûä Ädæj·÷, áõ|ü⁄º\ qT+&ç uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ es¡≈£î

$&ç$&ç>± J$dü÷Ô, n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô nH~ ñqï yTs¡≈£î ø£s¡àø±+&É≈£î $ìjÓ÷–dü÷Ô

ø£s¡T&ÉT>∑{Ϻb˛sTTq á Ä≥$ø£ düe÷C≤\˝Àq÷ ø£+#·Tj·TT>∑|ü⁄ qB ˝Àj·T

Hê>∑]≈£î\˝Àq÷ $|ü¢yê‘·àø£eTsTTq e÷s¡TŒqT kÕ~Û+∫+~ Äs¡T´\T. Ç< Äs¡T´\

#ê]Á‘·ø£ ÁbÕ<Ûëq´+ nì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.21. ª$&ç$&ç>± e⁄+≥÷ ‘·eT

$XÊ«kÕ\q÷ Ä~eT |üìeTT≥¢q÷ m≥Te+{Ï e÷s¡TŒ Ò≈£î+&É n{≤¢π> $T>∑T\TÃø=ì

_>∑TdüT≈£îb˛sTTq á ø£s¡ø£ düeTT<ëj·÷\ eT<Ûä n&ÉT¶>√&É\qT ã<ä›\T ø=≥º&É+

Äs¡T´\ #ê]Á‘·ø£ ÁbÕeTTK´‘·μμ n+{≤&ÉT.

Äs¡T´\‘√ e∫Ã+<$T≥+fÒ ÇqTeTT yê&Éø£+, ÇqTeTT yê&Éø£+e\¢ kÕ<Ûä

eTjT´ e´ekÕj·T Hê>∑]ø£‘·, n+<äT≈£î nqTesTTq kÕe÷õø£ ìsêàD+. n+fÒ

ø=‘·Ô ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\T, ø=‘·Ô ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\T. $∫Á‘·eTsTTq $wüj·T+ @$T≥+fÒ

n|üŒ{Ïπø m+‘√ ø=+‘· e´ekÕj·T+ n\es¡TÃ≈£îqï ø£+#·Tj·TT>∑|ü⁄ düe÷C≤\≈£L

ø=‘·Ô sê‹j·TT>∑|ü⁄ >∑D≤\≈£L ÇqTeTT düVü‰j·T+‘√ ãs¡TesTTq Hê>∑*‘√ e´ekÕj·T+

#˚j·T&É+ H˚]Œq Äs¡T´\≈£î ‘=*Hê&ÉT ndü\T e´ekÕj·T+ ‘˚©<äT. ÇqTeTT

dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 41

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

yê&Éø±ìï ø£ìu…{Ϻ+B yêfiófl ø±s¡T. yêfiófl ø£+#·Tj·TT>±ìøÏ #Ó+~q |üXób˛wü≈£î\T.

ø=‘·Ô sê‹j·TT>∑|ü⁄, ø£+#·T j·TT>∑|ü⁄, düe÷C≤\≈£î n|üŒ{Ïπø ÇqTeTT‘√ |ü]#·j·T+

e⁄+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T MT<ä ÇqTeTT Kì»+ uÛÑ÷$T ô|’bıs¡ À¢H

$kÕÔs¡+>± <=s¡T≈£î‘·T+~. nsTT‘ á ÇqTeTTqT ñ|üjÓ÷–+#·Tø=ì e´ekÕj·÷ìï

$düÔ]+|ü CÒj·T&ÜìøÏ (n+fÒ ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\˝À n_Ûeè~Δ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ) yêfifl kÕe÷õø£

ìsêàD+ (ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\T) Ä≥+ø£yÓTÆ+~. dü«\ŒyÓTÆq n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì yÓTT‘·Ô+

ø£s¡àø±+&É≈£L |æ‘·s¡T\ |üP»\≈£î $ìjÓ÷–dü÷Ô ø±\ Á|üyêVü≤+˝À _>∑TdüT≈£îb˛sTTq

á düe÷C≤\T ‘·eT ø£fifleTT+<äTqï n_Ûeè~Δì ø±q Òø£b˛j·÷sTT. |üXób˛wü≈£î\

>±q÷ j·TT<äΔ+˝À ì|ü⁄DT\T>±q÷ e⁄qï Äs¡T´\ kÕe÷õø£ ìsêàD+˝À Ç+<äT≈£î

_Ûqï+>±, e÷s¡TŒqT ÄVü‰«ì+#·>∑\ yÓdüT\Tu≤≥T e⁄+~. ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À düe÷C≤ìøÏ

ô|<ä› |”&É>± ‘·j·÷s¡sTTq Áu≤Vü≤àD eT‘· eTÚ&ÛÉ + n|üŒ{ÏøÏ yêfiflì+ø± Äe]+#· Ò<äT.

yêfiófl Á|ü<Ûëq+>± á ÁbÕNq düe÷C≤\≈£î düeT≈£L]Ã+~ ø£ ø=‘·Ô kÕe÷õø£ ìsêàD+.

ÇqTeTT j·TT>±ìøÏ #Ó+~q e´ekÕj·T es¡Z düe÷C≤ìøÏ nqT≈£L\eTsTTq ñ‘·Œ‹Ô

dü+ã+<Ûë\T. eTq<X+˝À Ç~ es¡í e´edüú s¡÷|ü+ rdüT≈£î+~.

á Äs¡T´\T |üXób˛wü≈£î\sTTq dü+#ês¡ Je⁄\T ø±e&É+e\¢ |ü≥ºD≤\

•~∏ ≤\T >±ì |üìeTT≥¢ neX‚cÕ\T >±ì e~* yÓfifl Ò<äT. ø±ã{Ϻ Mfifl >∑T]+∫

‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ |ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<Ûäq n+‘·>± |üìøÏsê<äT. ÁbÕNq kÕVæ≤‘· + MT<ä

m≈£îÿe>± Ä<Ûës¡|ü&Éø£ ‘·|üŒ<äT.

ªÄs¡T´\Tμ n+fÒ mes¡qï~ yÓTT<ä{Ï Á|üX¯ï. ø=+‘· ø±\+ ÁøÏ‘·+ es¡≈£î

e÷qyê[ì qs¡ esêZ\T>± (race) $uÛÑõ+#·&É+ n\yê≥T>± e⁄+&~. |ü⁄Á¬s Äø±s¡+,

eTT≈£îÿbı&Ée⁄, E≥Tºs¡+>∑T, yÓTT<ä …’q yê{Ïì ã{Ϻ á $uÛÑ»q #ùdyês¡T. á

s¡ø£eTsTTq $uÛÑ»q HêJyê<ä+ jÓTTø£ÿ C≤‘· Vü≤+ø±sêìøÏ <ë]rdæq ‘·s¡Tyê‘·

#ê\eT+~ #·]Á‘·ø±s¡T\˝À ªqs¡es¡Z+μ nH uÛ≤eq |ü≥¢ e´‹πsø£‘· ãj·T\T<]+~.

ndü\T ªÄs¡T´\Tμ nH e÷≥ yê&É&É+ >∑÷&É nXÊÁd”Ôj·TyT nH n_ÛÁbÕj·T+ >∑÷&É

ãj·T\T<]+~.

qs¡es¡Z+ nH˚ uÛ≤eqq÷, eTT≈£îÿbı&Ée⁄qT ã{°º |ü⁄Á¬s Äø±sêìï ã{°º

e÷qyê[ì $uÛÑõ+#·&Ü˙ï ø√XÊ+_ e´‹πsøÏkÕÔ&ÉT. πø düe÷»+˝À $$<Ûä esêZ\≈£î

á ø=\‘·\T ys¡Tys¡T>± e⁄+{≤j·Tì, ô|’>± Jeq $<Ûëq+˝À (eTTK´+>± ÄVü‰s¡+˝À)

e÷s¡TŒeùdÔ á ø=\‘·\T ¬s+&ÉT ‘·sê\˝À e÷s¡‘êj·Tì n+{≤&ÉT.22 b˛˙ ªÄs¡T´\~μ

42

nq>∑\ uÛÖ‹ø£ dü+düÿè‹ e⁄+<ë n+fÒ nB Ò<äT. Äs¡T´\≈£î Á|ü‘´ø£yÓTÆq |üìeTT≥T¢

>±ì ≈£î+&É\T >±ì Ç‘·s¡ neX‚cÕ\T>±ì Òe⁄.23 nsTTq|üŒ{ÏøÏ ªÄs¡T´\Tμ nH~

ns¡Δs¡Væ≤‘·eTsTTq Á|üjÓ÷>∑+ nì ø√XÊ+_ |üø√&ÉT. ÁbÕNqø±\+˝À ‘·eTTà ‘êeTT

ì»+>±H ªÄs¡T´\Tμ nì |æ\T#·T≈£îqï yêfiófl, Ç‘·s¡T\#‘· ªÄs¡T´\Tμ nì |æ\eã&ɶ

yêfiófl ñHêïs¡T. ÇsêHé sêE yÓTT<ä{Ï &Ü]j·Tdt ‘·qTï ‘êqT ªÄs¡T´&çì, Äs¡

|ü⁄Á‘·T&çìμ nì #Ó|üø=Hêïs¡T.24 ÇsêHé nH e÷fÒ ªÄsê´Hê+μ (Äs¡T´\ jÓTTø£ÿ)

nH e÷≥ qT+&ç e∫Ã+~.25 Ç+‘·ø£+fÒ eTTK´yÓTÆq eTs=ø£ yê<äq ø√XÊ+_ #kÕÔ&ÉT.

<äøÏåD j·T÷s¡|t |ü•ÃeT Ädæj·÷\ qT+&ç <äøÏåD Ädæj·÷<ëø£ ø£+#·Tj·TT>∑|ü⁄

Hê>∑]ø£‘·\qT HêXq+ #dæ ÇqTeTT j·TT>±ìøÏ <ë] rdæqyêfiófl |üXób˛wü≈£î …’q

>∑D Je⁄\T. á |üXób˛wü≈£î\ uÛ≤wü\T ˝≤{ÏHé, Á^ø, dü+düÿè‘·+ yÓTT<ä\sTTq$.

Áø°.|üP. 2000`1000 eT<Ûä ø±\+˝À á uÛ≤wü\T e÷{≤¢& |üXób˛wü≈£î\T á $XÊ\

uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝Àì ø=‘·Ôsê‹ j·TT>∑+ >∑D≤\qT ø£+#·Tj·TT>∑+ Hê>∑]ø£‘·\q÷ ˝§+>∑

BdüT≈£î+≥÷ $düÔ]+#ês¡T. Mfifl+<äs¡÷ πø ÁbÕ+‘·+ qT+&ç e#êÃs¡ì uÛ≤$+#·&ÜìøÏ

>∑\ ø±s¡D+ Mfifl uÛ≤wü\˝Àì kÕs¡÷|ü +. uÛ≤wü\˝À b˛*ø£e⁄+fÒ Ä uÛ≤wü\T e÷{≤¢&

yês¡T düìïVæ≤‘·T\T ø±e\dæ+<Hê n+fÒ ø√XÊ+_ ne⁄qH n+{≤&ÉT. Çø£ÿ&É ˇø£

eTTK´eTsTTq dü÷Árø£s¡D #kÕÔ&ÉT. ªª πø s¡ø£yÓTÆq ñ‘·Œ‹Ô, |ü<äΔ‘·T\‘√ J$+#

yêfi¯fl≈£î ˇπøs¡ø£eTsTTq Ä#êsê\T+&É&É+ dü+uÛÑe+. (n+fÒ ¬s+&ÉT düe÷C≤\

Ä#êsê\˝À b˛*ø£ e⁄qï+‘· e÷Á‘êq πø ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~qyês¡T ø±qedüs¡+ Ò<äT).

nsTT‘ ¬s+&ÉT uÛ≤wü\˝À ø=ìï edüTÔe⁄\≈£î πøe÷≥ e⁄+fÒ Ä uÛ≤wü\T e÷{≤¢&

Á|ü»\ eT<Ûä dü+|üs¡ÿ+ e⁄+<äì uÛ≤$+#ê*μμ n+{≤&ÉT.26 dü+düÿè‘·+, Á^ø, ≤{ÏHé

‘·~‘·s¡ uÛ≤wü\˝À ‘·+Á&ç, ‘·*¢, nqï yÓTT<ä\sTTq #ê˝≤ yê{ÏøÏ πø eT÷\+

qT+&ç e∫Ãq e÷≥\T Á|üjÓ÷–kÕÔs¡T27. Bììã{Ϻ á uÛ≤wü\T e÷{≤¢&çq

|üX¯ób˛wü≈£î\T πø ÁbÕ+‘·+ qT+&ç <ë<ë|ü⁄ 1000 dü+e‘·‡sê\bÕ≥T $&É‘·\T

$&É‘·\T>± $düÔ]+∫ <äøÏåD j·T÷s¡|t qT+&ç <äøÏåD Ädæj·÷<ëø£ $düÔ]+∫q $XÊ\

uÛÑ÷uÛ≤>±ìï Væ≤+kÕ‘·àø£+>± ˝Àãs¡#·T≈£îHêïs¡ì ø√XÊ+_ ìsêΔ]kÕÔ&ÉT. n+fÒ ªÄs¡ μ

Xu≤›ìøÏ ns¡Δ+ s¡÷|ü+ ø±<äT. C≤‹ ø±<äT, uÛ≤wü\˝Àì kÕs¡÷|ü +.

Äs¡T´\T πø ÁbÕ+‘·+ qT+&ç e#êÃs¡ì uÛ≤$ùdÔ Ä ÁbÕ+‘·+ @<√ ìs¡ísTT+#ê*.

BìøÏ nqTdü]+# |ü<äΔ‹ @$T{À ø√XÊ+_ $e]kÕÔ&ÉT.28 ÁbÕNq uÛ≤wü\˝À ª#Ó≥Tºμ

ª»+‘·Te⁄μ yÓTT<ä …’q C≤‹ ù|s¡T¢+&Ée⁄. ø=ÿø£ÿ #Ó≥Tº≈£î, ø=ÿø£ÿ »+‘·Te⁄≈£L ø=ÿø£ÿ

ù|s¡T+≥T+~. nsTT‘ ˇø£ Á|ü»\≈£î @ #Ó≥Tº m≈£îÿe>± |ü]#·j·T+ ñ+≥T+<√

dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 43

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

Ä #Ó≥Tº ù|πs Áø£eT+>± ª#Ó≥Tºμ nH C≤‹ ù|s¡T>± e÷s¡T‘·T+~. (dü÷ÿ≥s¡¢ìï+{Ï

ªyÓkÕŒμ nqï≥Tº). á ø±s¡D+>±, Á^≈£î, ˝≤{ÏHé, dü+düÿè‘·+ yÓTT<ä …’q uÛ≤wü\˝Àì

$$<Ûä C≤‹ ù|s¡¢ kÕe÷q´ eT÷˝≤\qT ìsêΔ]ùdÔ á Á|ü»\≈£î ‘=* s√E\˝À u≤>±

|ü]#·j·T+ ñqï »+‘·Te⁄\T, #Ó≥T¢ @y√ ìs¡ísTT+#·e#·TÃqT. n$ m≈£îÿe>± @

ÁbÕ+‘·+˝À ñ+{≤jÓ÷ n~ Äs¡T´\ ‘=* ìyêdü düú\+ nì ìsêΔ]+#·e#·TÃqT.

n$ m≈£îÿe>± @ ÁbÕ+‘·+˝À ñ+{≤jÓ÷ n~ Äs¡T´\ ‘=* ìyêdü düú\+ nì

ìsêΔ]+#·e#·TÃqT. á $<Ûä+>± Äs¡T´\T eT<Ûä Ädæj·÷ ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q yês¡ì

#ê˝≤ eT+~ #·]Á‘·ø±s¡T\ ˝≤π> ø√XÊ+_ ìsêΔ]kÕÔ&ÉT29.

nø£ÿ&ç qT+&ç n\\T n\\>± (ãVüQXÊ »HêuÛ≤ ˇ‹Ô&ç e\¢) $düÔ]+∫q

Äs¡T´\ #·]Á‘·qT dü÷ú\+>± e÷Á‘·yT ns¡Δ+ #düTø√e&É+ kÕ<Ûä + ne⁄‘·T+~. dü+#ês¡

Je⁄\T, |üXób˛wü≈£î\T, ø±e&É+e\¢ yêfiófl e~* yÓ[flq |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\T #ê˝≤

dü«\Œ+. nìï #√{≤¢ ‘·eT≈£î ø£ì|æ+∫q düe÷C≤\qT Væ≤+kÕ‘·àø£+>± ˝Àãs¡T#·T

≈£îHêïs¡T >±ì, yêfifl n\yê≥¢q÷ Ä#êsê\q÷ ø=+‘·yTs¡πø dü«+‘·+ #düT≈£îHêïs¡T.

yêfifl‘√ …’+–ø£ dü+ã+<Ûä+ ô|≥Tºø=ì ªÄs¡ μ düe÷C≤ìï $düÔ]+|üCÒkÕs¡T. yêfiËfl|ü&ÉT

|ü]Xó<äΔ+μ>± e⁄+&É Ò<äT. n|üŒ{Ï es¡≈£î $&ç$&ç>± e⁄qï düe÷C≤\≈£î ø£ düs¡fiyÓTÆq

uÛ≤wü <ë«sê dü+|üs¡ÿ+ @s¡Œs¡#ês¡T. ‘·<ë«sê, n+‘·es¡≈£î ø£s¡àø±+&É À ø£*dæb˛sTT

mø£ÿ&çø£ø£ÿ&É s¡Vü≤kÕ´\T>± e⁄+&çb˛sTTq kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï n+<ä]ø° n+<äCÒkÕÔs¡T.

á Áø£eT+˝À ø£+#·Tj·TT>±ìøÏ ø±ø£ ÇqTeTT j·TT>±ìøÏ nqTesTTq kÕe÷õø£

ìsêàD≤ìï s¡÷bı+~+#ês¡T.

uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&ÜìøÏ á e\dü Á|ü<Ûëq+>± ¬s+&ÉT <äbòÕ\T>± e∫Ã+<äì

ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. Áø°.|üP. 2000 düMT|ü+˝À ˇø£kÕ], Áø°.|üP. 1000 düMT|ü+˝À

ˇø£kÕ], ô|<ä› m‘·TÔq Äs¡ >∑D≤\T e\dü e#êÃsTT. yÓTT<ä≥ e\dü e∫Ãq yêfiófl

Áø°.|üP. 1750 ÁbÕ+‘·+˝À dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘·qT HêXq+ #kÕs¡ì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.

á Äs¡T´\T >∑TÁsêìï eT∫Ãø£ #˚düTø=ì >∑TÁsê\‘√ ˝≤>∑ã&˚ ã+&ÉT¢ (s¡<∏ë\T)

j·TT<äΔ+˝À ñ|üjÓ÷–+#ês¡T. dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ‘·eTø£+f… ñqï‘· eTsTTq~

nsTTq|üŒ{Ïø° yêfiflø£+fÒ yT\sTTq Äj·TT<Ûë\qT ø£*– e⁄Hêïs¡T. j·TT<äΔ+˝À

nkÕ<Ûës¡D HÓ’|ü⁄D´+ >∑\yês¡q&ÜìøÏ ì<äs¡Ùq+>± |ü&ÉeT{Ï Ädæj·÷ qT+&ç uÛ≤s¡‘·

ñ|üK+&É+ <ëø± ‘·eT ø£+f… Hê>∑]≈£î\sTTq ø£+#·T j·TT>∑|ü⁄ e´ekÕj·T≈£î\q÷,

‘·eTø£+fÒ nHê>∑]≈£î\sTTq sê‹ j·TT>∑|ü⁄ Ä≥$≈£î\q÷ z&ç+#ês¡T.

dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· HêX¯HêìøÏ Äs¡T´\ <ä+&Éj·÷Á‘˚ ø±s¡DeTì ø√XÊ+_

n_ÛÁbÕj·T+. Bìì ø=+#Ó $es¡+>± ns¡ú+#düTø√yê*. ø√XÊ+_ á n_ÛÁbÕj·÷ìøÏ

44

eT<䛑·T>± ¬s+&ÉT s¡ø±\ Ä<Ûësê\qT #·÷|ækÕÔ&ÉT. ø£{Ï |ü⁄sêedüTÔ dü+ã+<ÛäyÓTÆq~,

¬s+&Ée~ kÕVæ≤‘· dü+ã+<ÛäyÓTÆq~ (s¡Tπ>«<ä+).

Vü≤s¡bÕŒ neX‚cÕ\‘√ 1000 dü+e‘·‡sê\ |üs¡ +‘·s¡+ e÷s¡TŒ\T Òeì

#·÷kÕ+. nsTT‘ ∫≥º∫e] ô|’ bıs¡ À e÷Á‘·+ @ ÁøÏ+~ bıs¡ À¢q÷ Òì ø=‘·Ô

$wüj·÷\THêïsTT. á ô|’bıs¡ ªÄs¡T´\μ ÄÁø£eTDqT dü÷∫düTÔ+<äì >±s¡¶Hé #ÛÓ’ Ÿ¶

>∑÷&É uÛ≤$+#ê&ÉT. ÁøÏ+~ bıs¡\˝Àì Vü≤s¡bÕŒ düe÷<ÛäT\˝À Xyê\qT n&ɶ+>±

|ü&ÉTø√u…{Ϻ |üP&çà ô|{≤ºs¡T. ô|’ bıs¡ À, Xyê\ e÷+kÕìï |üXó|üøå±´<äT\≈£î ydæ

meTTø£\qT e÷Á‘·+ ≈£î+&É À ≈£Ls√Ãu…{Ϻ |üP&çÃô|{≤ºs¡T. ô|’>± á ≈£î+&É\T ÁøÏ+~

bıs¡\˝Àì ≈£î+&É\˝≤>∑ ìsê&É+ãs¡sTTq$ ø±ø£, #·ø£ÿ>± u§eTà\‘√ n\+ø£]+#·ã&ç

e⁄HêïsTT. ÁøÏ+~ bıs¡\˝À Òì~ ô|’ bıs¡ À >=&ɶfiófl e⁄HêïsTT. n˝≤π> yÓTTôV≤+C§<ës√ô|’

bıs¡ À yÓTT≥º yÓTT<ä{Ï kÕ]>± >∑TÁs¡+ ( Òø£ >±&ç<ä) u§eTà qeT÷Hê e⁄+~.30

yÓTTôV≤+C§<ës√qT ‘·>∑\u…{Ϻ ô|<ä› m‘·TÔq Væ≤+kÕø±+&É »]|æq≥Tº ô|’bıs¡˝À

<ëK˝≤\THêïsTT.31.

Bììã{Ϻ á ¬s+&ÉT |ü≥ºD≤\qT mes√ XÁ‘·Te⁄\T <ë&ç#dæ HêXq+ #kÕs¡ ,

ø=+‘·ø±\+ ÄÁø£$T+#·Tø=ì Ä ‘·s¡Tyê‘· yê{Ïì •~∏ ≤\>± e~ ÒkÕs¡ì ns¡Δ+

ne⁄‘·T+~. nsTT‘ á XÁ‘·Te⁄\T Äs¡T´ Ò m+<äT≈£î ø±yê*? BìøÏ >∑\ Ä<Ûësê\qT

ø√XÊ+_ s¡Tπ>«<ä+ qT+&ç e⁄≥+øÏkÕÔ&ÉT.

Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√\qT HêX¯q+ #˚dæq yêfi¯ófl Ä |ü≥ºD≤\qT

ÄÁø£$T+#·Tø=ì Ä Hê>∑]ø£‘·qT ø=qkÕ–+#· Ò<äT. yêfifl <ë&ç‘√ Ä |ü≥ºD≤\ Hê>∑]ø£‘·

n+‘·eTsTT+~. b˛˙ düMT|ü+˝À ø=‘·Ô |ü≥ºD≤\T ì]à+#êsê n+fÒ nB Ò<äT.

ø±ã{Ϻ Ä XÁ‘·Te⁄\T me«s√>±ì yêfifl≈£î |ü≥ºD Hê>∑]ø£‘· ‘Ó*j·T<äT. n+‘ ø±ø£,

á |ü≥ºD Hê>∑]ø£‘·≈£î Ä<Ûës¡eTsTTq es¡<ä eTT+|ü⁄ uÛÑ÷eTT\˝Àì e´ekÕj·÷ìï

>∑÷&É yêfiófl HêXq+#dæ e⁄+&Ü*. Òø£b˛‘ (Ä e´ekÕj·T+ n{≤¢π> ø=qkÕ–e⁄+fÒ)

Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√ |ü≥ºD≤\ bÕ\ø£esêZ\ ≤>∑ á XÁ‘·Te⁄\T >∑÷&É Á>±e÷\

qT+&ç n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì ùdø£]+∫ |ü≥ºD Hê>∑]ø£‘·qT ø=qkÕ–+∫ e⁄+&Ée#·TÃqT.

ø±ã{Ϻ |ü≥ºD Hê>∑]ø£‘· >±˙ e´ekÕj·T+>±˙ ‘Ó*j·Tì yêfiËfles√ dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘·

e´ekÕj·÷˙ï, ¬s+&ÉT |ü≥ºD≤\q÷ Væ≤+kÕ‘·àø£+>± HêXq+ #dæ e⁄+&Ü*.

s¡Tπ>«<äø±\+˝À Äs¡T´\ eTTK´ <e⁄fiófl n–ï, Ç+Á<äT&ÉT. k˛eTbÕq+ #dæ

X¯Á‘·Te⁄qT z&ç+#·eTì s¡Tπ>«<ä dü÷ø±Ô\˝À Ç+Á<äT&çì ÄVü‰«ìkÕÔs¡T. HêdæÔ≈£î\

dü+|ü<äqT (ìBÛ n<eHé) ø=\¢>={Ϻq Ms¡T&ç>± bı>∑T&ÉT‘ês¡T. j·Tyê´er q~ (Ç|üŒ{Ï

dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 45

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

sê$) &ÉT¶q e⁄qï Vü≤]j·T÷|æj·T (Vü≤s¡bÕŒ nsTTe⁄+&Ü\ì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+)

|ü≥ºD≤ìï eTT≥º&ç+∫, ≈£î+&ÉqT eTTø£ÿ\T #dæq≥Tº XÁ‘·Te⁄\ ôd’Hê´ìï ∫Hêï_Ûqï+

#kÕ&Éì ˇø£#√≥ Ç+Á<äT&çì bı>∑T&ÉT‘ês¡T32. Hê]àD° nH |ü≥ºD≤ìï n–ï <e⁄&ÉT

<äVü≤q+ #dæq≥Tº s¡Tπ>«<ä+˝À nHêïs¡T. n~ yÓTTôV≤+C§<ës√ nsTT e⁄+&Ü\˙,

yÓTTôV≤+C§<ës√ •~∏ ≤\ ô|’ bıs¡\T Ä |ü≥ºD≤ìï ‘·>∑\u…{Ϻq≥Tº e⁄qï ∫Vü‰ï\qT

á $<Ûä+>± ns¡Δ+ #düTø√e#·TÃqì, ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT33.

dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· Á|ü»\T es¡<ä eTT+|ü⁄ uÛÑ÷$T $d”Ôsêíìï ô|+#·&É+ ø√dü+

q~øÏ n&ÉT¶ø£≥º\T ykÕs¡ì #·÷bÕeTT. Äs¡T´\T á n&ÉT¶ø£≥º\qT HêXq+ #kÕs¡

Ä $<Ûä+>± dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘·≈£î Ä<Ûës¡eTsTTq e´ekÕj·T+ HêX¯qeTsTT Ä

Hê>∑]ø£‘· >∑÷&É HêXqeTsTT+<ä ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT. Ä<Ûësê\T eT∞fl s¡Tπ>«<ä+

qT+& Ç+Á<äT&çì s¡Tπ>«<ä+˝À ø£èÁ‹eT eTsTTq n&ÉT¶ø£≥º\qT (s=<Ûë+dæ ø£èÁ‹e÷DÏ)

‘=\–+∫q yê&ÉT nì düTÔ‹kÕÔs¡T. Ç+Á<äT&çøÏ n|ü⁄‡õ‘Y (˙{Ïì »sTT+∫q yê&ÉT)

nì ù|s¡T.34 ‘·q &ÉT¶q+‘ê es¡<ä {Ï‘√ eTT+∫q $u≤© q~ì ‹]– e÷eT÷\T>±

Á|üeVæ≤+|ü CÒkÕÔ&ÉT Ç+Á<äT&ÉT. nìï{Ïø£+fÒ ‘·s¡#·T>± ø√XÊ+_ ñ<äVü≤]+# s¡Tπ>«<ä

|òüT≥º+ eèÁ‘êdüTs¡e<Ûä. eèÁ‘·T&ÉT nH sêø£ådüT&ÉT q\¢{Ï bÕeTT˝≤>∑ q~øÏ n&ɶ+>±

|ü&ÉTø=ì q~ ˙{Ïì Á|üeVæ≤+#·˙j·T≈£î+&Ü ìs√~Û+#ê&Éì, Ç+Á<äT&ÉT n‘·ìï

eÁC≤j·TT<Ûä+‘√ e~Û+#·&É+‘√ H\ Á≈£î+–, ã+&É\Tbı]¢ q~ eT∞fl sêø£ådüT&ç Xe+

MT<äT>± Á|üeVæ≤+#·&É+ yÓTT<ä\T ô|{Ϻ+<äì ø£<∏ä. á es¡íq #ê˝≤ düŒwüº+>± n&ÉT¶

ø£≥º\qT ‘=\–+#·&Üìï dü÷∫düTÔ+~35.

Äs¡T´\T á n&ÉT¶ø£≥º\qT m+<äT≈£î ‘=\–+#ê*‡ e∫Ã+~ nH˚ Á|üX¯ï

edüTÔ+~. ø√XÊ+_ ¬s+&ÉT ø±s¡D≤\T dü÷∫kÕÔ&ÉT. ˇø£{Ï, q~øÏ m>∑Te uÛ≤>∑+˝À

n&ÉT¶ø£≥º yùdÔ ~>∑Te uÛ≤>∑+˝À ˙{ÏøÏ ø£s¡Tee⁄‘·T+~. (ø√XÊ+_ nqï≥Tº Ç|üŒ{Ïø°

uÛ≤s¡‘· bÕøÏkÕÔHé <XÊ\T á ø±s¡D+>±H dæ+<ÛäT <ëì ñ|ü q<äT\ MT~ Äqø£≥º\

>∑T]+∫ ø£\Væ≤+#·T≈£î+≥THêïsTT). ¬s+&Ée~, es¡<äeTT+|ü⁄ e´ekÕj·T+ e\¢ q~

ˇ&ÉT¶q uÛÑ÷$T ãTs¡<ä>± ‘·j·÷s¡sTT |üXóe⁄\≈£î ‹s¡>∑&ÜìøÏ Çã“+~ ne⁄‘·T+~.

Ç~ |üXób˛wü≈£î\sTTq Äs¡T´\≈£î qwüºø£s¡+.

Ç+<äT˝À }Vü≤ bÕ\T ø=+#Ó+ m≈£îÿe>± e⁄+<äì mes¡sTTHê Äù|øÏåùdÔ

ãVüQXÊ ø√XÊ+_ |üø√e&ÜìøÏ dæ<äΔyTHyÓ÷. nsTT‘ Äs¡T´\≈£î {Ïeqs¡T\ >∑T]+∫

Äπs´‘·s¡T\‘√ ‘·s¡#·T>± ‘·>±<ë\T e#ÃeH~ düŒwüºyT. eTq |ü⁄sêD≤\˝À s¡Twüß\T,

sêø£ådüT\T q<äT\qT <ë] eT[fl+∫ ‘·eT≈£î ˙fiófl Ò≈£î+&É #düTÔHêïs¡ <e⁄fifl≈£L,

46

sêE\≈£L yÓTTs¡ô|≥Tº≈£î+{≤s¡T. (sêeTT&çì düVü‰j·T+ |ü+|üeTì <äX¯s¡<∏äT&çì

n&É>∑&ÜìøÏ e∫Ãq $XÊ«$TÁ‘·T&ÉT #Óù|Œ ø±s¡D≤\‘√ Ç~ ˇø£{Ï).

dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘·qT Äs¡T´ Ò HêXq+ #kÕsê Òø£ Äs¡T´\T sêø£|üPs¡«yT

yπs mes¡sTTHê n≥$≈£î\T HêXq+ #kÕsê nH~ Á|üXÊïs¡úø£+>±H e⁄+&çb˛‘·T+~.

HêXq+ #dæ+~ mes¡sTTq|üŒ{Ïø°, Ä Hê>∑]ø£‘· ø±\ Á|üyêVü≤+˝À e÷s¡TŒ≈£î neø±X+

Ò≈£î+&É _>∑TdüT≈£îb˛sTT e⁄+&É&É+ e\¢ ‘·qø£+fÒ yÓqTø£ã&çq nHê>∑]≈£î\ #‹˝À

z&çb˛e&ÜìøÏ dæ<äΔ+>± e⁄+~. Ç~ <ëì z≥$TøÏ >∑\ eTTK´yÓTÆq n+‘·s¡Z‘· ø±s¡D+.

ãj·T{Ï qT+&ç @ X≈£îÔ\T |üì #kÕjÓ÷ ‘\Ã&É+ nkÕ<Ûä yTHyÓ÷.36

$es¡D\T1. ISIH, Page 57, CCAI, Page 582. CCAI, Page 583. CCAI, Page 554. CCAI, Page 595. ISIH, Page 566. On the origin and development of silver coinage in India, IN, Page

91.7. ISIH, Page 718. ISIH, Page 629. ISIH, Page 6310. ISIH Page 78, bÕ<ädü÷∫ø£ 13. ∫Á‘·+ 64 e ù|õ˝À e⁄+~.

11. Urvasi and Pururavas, MR, Page 71, CCAI, Page 6812. Urvasi and Pururavas, MR, Page 7113. CCAI, Page 6814. CCAI, Page 6815. Pilgrim's Progress : A contribtion to the pre-history of the Western

Deccan Plateau, MR, Page 11516. Urvasi and Pururavas, MR, Page 8117. CCAI, Page 7018. CCAI, Pages 69-70, ISIH, Pages 75-7619. CCAI, ù|J\T 65`66 πø eT÷\ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç á eT÷&ÉT Hê>∑]ø£‘·\÷

e#êÃj·Tqï Ä˝À#·q ISIH Àq÷ e⁄+~ (ù|õ 76) >±ì n~ @ ÁbÕ+‘·+

nqï $wüj·T+˝À n|üŒ{ÏøÏ (1956) ø√XÊ+_øÏ düŒwüºyÓTÆq n_ÛÁbÕj·T+

Òq≥Tº+~.

20. ISIH, Page 5821. ISIH, Pages 81-8522. ISIH, Pages 81-8223. CCAI, Page 7624. Combined methods in Indology, HS, Pages 13-14, ISIH, Page 82

dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 47

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

25. CCAI, Page 7526. ISIH, Pages 82-8327. CCAI, Page 7528. CCAI, ù|õ 75, #dæq ìsêΔs¡D m+‘· eTTK´yÓ÷ |ü<äΔr n+‘· eTTK´+

ø±ã{Ϻ <ëìï $e]+#·&É+ »s¡T>∑T‘√+~.

29. s¡Tπ>«<ä+˝À ø£#√≥, ñwüdüT‡ Bs¡Èø±\+ es¡TD Àø£+˝À e⁄+&ç edüTÔ+<äqï

ns¡Δ+>∑\ ø£ yêø±´ìï |ü≥Tºø=ì Äs¡T´\T Äs¡T HÓ\\T |ü>∑\T Äs¡T HÓ\\T

sêÁ‹ nsTTq ñ‘·Ôs¡ <Ûäèe+ qT+&ç e#êÃs¡ì ‹\ø˘ #˚dæq ìsêΔs¡D @

s¡ø£eTsTTq XÊÁd”Ôj·T $X‚¢wüD≤ |ü<äΔ‹˙ nqTdü]+#· Ò<äT ø±ãfÒº ø√XÊ+_

<ëìì ªn<äT“¤‘·eTsTTq }Vü‰>±q+μ nHêï&ÉT. Urvasi and Pururavas

MR. Page 67, bÕ<ädü÷∫ø£.

30. ISIH, Page 7331. CCAI, Page 5532. ISIH, Page 7233. ISIH, Page 7334. ISIH, Page 8835. ISIH, Pages 74-7539. ø√XÊ+_ ‘·q $X‚¢wüDqT Á|üXÊïs¡úø£+‘√H eTT–+#ê&ÉT. ãVüQXÊ dæ+<Ûä÷q~

‘·q Á|üyêVü≤ e÷sêZìï e÷s¡TÃø√e&É+e\¢ dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· HêXqeTsTT+<yÓ÷

qì ˇø£#√≥ n+{≤&ÉT. CCAI, ù|õ71.

48

4. e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ ` es¡í e´edüú

Á|ü|ü+#· #·]Á‘· À Äs¡T´\ bÕÁ‘·qT eTs=ø£ÿkÕ] >∑Ts¡TÔ#düTø√yê*. $&ç$&ç>±

e⁄qï Ä≥$ø£ düe÷C≤\≈£L ø£+#·T j·TT>∑|ü⁄ e´ekÕj·T Hê>∑]ø£‘·\≈£L dü+|üs¡ÿ+

@s¡Œs¡∫+~ Äs¡T´\T. á |üì yêfi¯ófl Væ≤+kÕ‘·àø£+>± #˚kÕs¡T. nsTT‘˚ yêfi¯ófl

‘·eT<ä+≥÷ ˇø£ K∫Ñ·sTTq Hê>∑]ø£‘· Òì |üXó b˛wü≈£î\T ø±e&É+ e\¢ ‘êeTT

z&ç+∫q qB˝Àj·T Hê>∑]≈£î\ dü+düÿè‹˝Àì #ê˝≤ \ø£åD≤\qT dü«+‘·+

#˚düT≈£îHêïs¡T. e´ekÕj·T+, ÇqTeTT yê&Éø£+, H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T. yê{Ïì dü«+‘·+

#düTø=ì $XÊ\ uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À $düÔ]+|üCÒXÊs¡T. n|üŒ{Ï es¡≈£L á Hê>∑]ø£‘·\ uÛ≤wü À

*|æ #ê˝≤ _Ûqï+ ø±e&ÉyT ø±ø£ Äj·÷ düe÷C≤\ |ü⁄s√Væ≤‘· esêZ\ #‹˝À >√|ü +>±,

ø£s¡àø±+&É À n+‘·sꓤ>∑eTsTTq s¡Vü≤dü +>±, e⁄qï~. á s¡Vü≤kÕ´ìï <Ûä«+dü+ #dæ

á ÁbÕ+‘êìø£+‘ê ˇø£ düs¡fieTsTTq uÛ≤wüqT ( Òø£ uÛ≤cÕ ≈£î≥T+u≤ìï) Äs¡T´\T

n+~#êÃs¡T. nìï{Ïø£+fÒ eTTK´+>± ÇqTeTT j·TT>±ìøÏ düe÷»+ e÷s¡&ÜìøÏ

nedüs¡yÓTÆq kÕe÷õø£ ìsêàD≤ìï s¡÷bı+~+#ês¡T. á ìsêàD≤ìï yêfi¯ófl

dü«‘·+Á‘·+>± s¡÷bı+~+#· Ò<äT. ãVüQXÊ n+<äT˝Àì eTTK´ $wüj·÷\qT ‘·eT

|üPs¡T«\ qT+&˚ ns¡Te⁄ rdüT≈£îHêïπsyÓ÷, ÇqTeTT yê&Éø£+ ˝≤>∑, yêfi¯flqT

ã\Á|üjÓ÷>∑+‘√ nDÏ#dü÷Ô yêfifl qT+&ç Hs¡TÃ≈£î+≥÷ yêfifl uÛÖ‹ø£ J$‘·+˝À

(ñ‘·Œ‹Ô X¯≈£îÔ\˝À) sêe&ÜìøÏ dæ<äΔ+>± e⁄qï e÷s¡TŒ≈£î nqTesTTq kÕe÷õø£

e´edüúqT (ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\qT) yêfifl Ä#ês¡ e´eVü‰sê\ qT+& s¡÷bı+~+∫

ì]à+#ês¡T. s¡kÕj·Tq XÊg+˝À πø≥*dtº (catalyst) n+{≤s¡T. ø√XÊ+_ $X‚¢wüD˝À

Äs¡T´\T (<äøÏåD j·T÷s¡|t qT+&ç <äøÏåD Ädæj·÷ <ëø£) ø£+#·Tj·TT>∑+ qT+&ç ø=‘·Ô

sê‹j·TT>∑+ qT+&ç ÇqTeTT j·TT>±ìøÏ »]–q e÷s¡TŒ≈£î ªπø≥*dtºμ>± |üì#XÊs¡T.

nsTT‘ s¡kÕj·Tìø£ πø≥*dtº ≤>∑ ø±ø£, á Áø£eT+˝À ‘·eT |üPs¡T«\qT m+‘·>±

e÷sêÃs√ ‘êeTT >∑÷&É n+‘·>± e÷sês¡T.

Çø£ <äøÏåD j·T÷s¡|t >∑T]+N, |ü•ÃeT Ädæj·÷ >∑T]+N eTs¡∫b˛sTT eTq

<XÊìï >∑T]+∫ #Ó|ü⁄Œ≈£î+<ë+. Áø°.|üP. 2000`1000 eT<Ûä ˝À ¬s+&ÉT $&É‘·\T>±

e\dü e∫Ãq Äs¡T´\T |üXób˛wü≈£î\T. j·TT<äΔ+˝À ì|ü⁄DT\T. >∑TÁs¡|ü⁄ ã+&É¢ (s¡<∏ë\)

49

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

MT<ä ø£+#·T Òø£ sê‹ Äj·TT<Ûë\qT Á|üjÓ÷–+∫ düeTs¡Δe+‘·+>± j·TT<äΔ+ #ùdyês¡T.

|üXóe⁄\ yT‘· ø√dü+ yÓ‘·T≈£î‘·÷ dü+#·]dü÷Ô J$+#yês¡T.

Mfifl kÕe÷õø£ e´edüú >∑De´edüú, nsTT‘ ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D #ùd Ä≥$≈£î\

˝≤>∑ n~ e÷‘·èÁ|ü<Ûëq+ ø±<äT. |æ‘·èkÕ«$Tø£+. Bì Á|ü‹|òü\q+>± yêfifl <e⁄fiófl

n‘· ~Ûø£+>± eT>∑<e⁄fi‚fl.1 |üXóe⁄\T ‘·eT Á|ü<Ûëq dü+|ü<ä ø±e&É+ e\¢ Äs¡T´\T

‘·eT ≈£î<äTs¡T\qT >√Á‘ê\T nHyês¡T. ˇø£ >√Á‘·+ ‘·q |üXódü+|ü<äqT ñeTà&ç>±

ø£*– e⁄+≥T+~.

>√Á‘·+ nH e÷≥≈£î ª|üXóe⁄\ ø=≥º+μ nì ns¡Δ+.2 eTq <X+˝À Äs¡T´\T

|ü⁄sêedüTÔ neX‚cÕ\T e~* yÓfifl Ò<äT>±ì ÇsêHé Àì |ü⁄sêedüTÔ neX‚cÕ\˝À ø=ìï

ÄdüøÏÔø£s¡eTsTTq $wüj·÷\T ãj·T≥|ü&ܶsTT. ÇsêHé˝Àì Äs¡T´\ <˚e⁄fi¯fl˝À

ªsTTeTsêEμ ø£&ÉT (j·TeTsêE ø±<äT, ªsTTeTsêEμ) Ç‘·ì sTTeT˝Àø£+˝À düTK+,

<äT'K+, eTs¡D+, »qq+ nH$ ñ+&Éeì uÛ≤$+#ês¡T. á sTTeTsêE ìyêdü+

(ªyêsYμ) ø=\‘·\T ÁbÕNq eT‘· kÕVæ≤‘·´+˝À K∫Ñ·+>± Ç#êÃs¡T. |ü⁄sêedüTÔ

‘·e«ø±\˝À dü]>±Z Çy ø=\‘·\T >∑\ sê‹ø={≤º\T ãj·T≥|ü&ܶsTT. ø=ÿø£ÿ ø=≥º+

ˇø£ ≈£î<äTs¡T. (>√Á‘·+) ‘·q |üXóe⁄\qT ø£fÒºdæq ø=≥º+, ø=≥º+ #·T≥÷º e⁄qï sê‹

>√&É\˝À ∫qï ∫qï >∑<äT\THêïsTT. >√Á‹≈£î\+‘ê Ä >∑<äT\˝À (‘·eT |üXóe⁄\≈£î

ø±|ü ≤>±) ìedæ+#yês¡T. yêfifl JeHêìøÏ n‹ Á|ü<Ûëq+ nsTTq á |üXóe⁄\ ø=≥º+

n<äT“¤‘· Á|ü‹|òü\q+ <ë«sê düTK <äT'U≤\≈£L JeqeTs¡D≤\≈£L nr‘·eTsTTq

sTTeT˝Àø£+>± e÷]+~.3

>√Á‘ê\T`>∑D≤\ e´edüúqT e~*ô|{Ϻ es¡í e´edüúqT s¡÷bı+~+#·Tø√e&É+

eTq<˚XÊìø=∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· Äs¡T´\T kÕ~Û+∫q yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï Á|üeTTKyÓTÆq

|ü]D≤eT+. Ä~eT |üXób˛wüø£ düe÷C≤ìï e~* ÇqTeTT yê&Éø£+ ‘Ó*dæq e´ekÕj·T

es¡Z düe÷C≤ìøÏ »]–q |ü]D≤eT+ sTT~. nø£ÿ&ç‘√ >√Á‘ê\T`>∑D≤\T kÕe÷õø£+>±

ns¡Δs¡Væ≤‘·+ nsTTb˛j·÷sTT. nsTT‘˚ nìï $wüj·÷\˝Àq÷ bÕ‘· #Ó‘·Ôq+‘ê

$T>∑T\TÃ≈£îqï eTq<˚X¯+ yê{Ïì |üP]Ô>± e~*ô|≥º˝Ò<äT. >√Á‘ê\T Ç|üŒ{Ïø°

Áu≤Vü≤àDT\˝À $T–*b˛j·÷sTT. $yêVü≤ $wüj·÷\˝À dü>√Á‘· $yêVü≤ ìùw<Ûä+

(Clan exogamy) kÕe÷õø£ ìsêàD+˝À >√Á‘ê\T b˛sTT ≈£î˝≤\T e#êÃsTT >±ì

Ä#êsê\˝À Ç|üŒ{Ïø° ª≈£î\>√Á‘ê\Tμ ¬s+&É÷ eTTK´yT.

Ç<ä+‘ê ‘·s¡Tyê‹ dü+>∑‹.

y˚<ë\TÁø°.|üP. 2000`1000 eT<Ûä ø±\+˝À uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&ÜìøÏ ¬s+&ÉT $&É‘ä\T>±

e\dü e∫Ãq Äs¡T´\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\T ‘·≈£îÿe.

50

ø±ã{Ϻ Á|ü<Ûëq Ä<Ûës¡+ Äs¡T´\ kÕVæ≤‘· +. Ç+<äT˝À Á|ü<ÛëqeTsTTq~, ÁbÕNq

eTsTTq~, s¡Tπ>«<ä+. s¡Tπ>«<ä+ ø±\+ Áø°.|üP. 1500 nì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT. dæ+<Ûä÷

Hê>∑]ø£‘·qT Áø°.|üP. 1750 ÁbÕ+‘·+˝À Äs¡T´ Ò Væ≤+kÕ‘·àø£+>± (q<äT\ n&ÉT¶ ø£≥º\qT

<Ûä«+dü+ #˚dæ |ü≥ºD≤\qT eTT≥º&ç+#·&É+ <ë«sê) HêX¯q+ #˚kÕs¡qï ø√XÊ+_

n_ÛÁbÕj·÷ìï #·÷kÕ+. ø±ã{Ϻ s¡Tπ>«<ä ø±\+ Hê{ÏøÏ Äs¡T´\ #·T≥÷º e⁄qï~

m≈£îÿe>± Ä≥$ø£ >∑D≤\T, ãVüQXÊ ø=ìï |üXób˛wüø£ >∑D≤\T, dæ+<Ûä÷ ˝Àj·T\˝À

‘˚*ø£ s¡ø£+ e´ekÕj·T+ #˚ùd ø£s¡¸ø£ düe÷C≤\T (Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTVü≤+C§<ës√\

neX‚cÕ\T). Äs¡T´\T |üXób˛wüD‘√ u≤≥T ø=+‘· ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D >∑÷&É #ùdyês¡T.

|üXóe⁄\‘√ dü+#·]dü÷Ô ‹]π> Äs¡ ãè+<ë\qT (≈£î<äTs¡T\T >±ì n+‘·ø£+f… ∫qï

düC≤‘· ãè+<ë\T >±ì) ªÁ>±e÷\Tμ nHyês¡T.4 dæús¡ e´ekÕj·T+ n\yê≥sTTq

‘·s¡Tyê‘· Ç<˚ ù|s¡T e´ekÕj·Tø£ ÄyêkÕ\≈£î e∫Ã+~. á dü+#ês¡ ªÁ>±eT+μ

ô|<ä›qT ªÁ>±eTDÏμ Òø£ ª>√|ü⁄&ÉTμ n˙, >∑D+ ô|<ä›\qT ªsêE\Tμ n˙ nHyês¡T.

e÷≥\≈£î #·]Á‘· Áø£eT+˝À ns¡Δ+ e÷s¡T‘·T+<äqï $wüj·T+ eTs¡∫b˛‘ s¡Tπ>«<ä

ø±\+˝Àq÷ e´ekÕj·T Á>±e÷\÷ sêE\÷ sêC≤´\÷ ñ+&˚eì ‘·|ü>±

uÛ≤$+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. |üXó dü+|ü< Äs¡T´\ Á|ü<Ûëq dü+|ü<ä ø±e&É+ e\¢

#ê˝≤ yê{Ï ù|s¡T¢ >√e⁄ dü+ã+<ÛäeTsTTq Xu≤›\qT ø£*– e⁄+{≤sTT.5

Äs¡T´\ |üXóe⁄\T e´ekÕj·T düe÷C≤\ bÕ&ç Äe⁄\÷, ø±&Ó<äT›\÷ ø±e⁄.

Ç$ bÕ\ø√dü+ bı\+ |üqT\ø√dü+ ø±ø£ e÷+dü+ ø√dü+ b˛wæ+∫q |üXóe⁄\T. >√e⁄

e÷+dü+ Äs¡T´\ Á|ü<Ûëq ÄVü‰s¡+. ‘·eT |üX¯ó dü+|ü<äq÷ ˙{Ï eqs¡T\q÷

ô|+bı+~+|ü CÒj·T&ÜìøÏ <e⁄fifl≈£î yÓTTπøÿyês¡T. Ä <e⁄fiflqT k ÔÁ‘·+ #j·T&É+

<ë«sê, eT+Á‘ê\ <ë«sê, ‘·eT nedüsê\T rs¡‘êj·Tì qy˚Tàyês¡T. Ç<ä+‘ê

ø£s¡àø±+&É≈£L eT+Á‘· kÕVæ≤‘ê´ìø° <ë]rdæ+~. n~ø±ø£, dü+|ü<ä Àq÷ ùdø£]+∫q

ÄVü‰s¡+˝Àq÷ e⁄qï ôV≤#·TÑ·>∑TZ\qT ˇø£ ≈£î<äTs¡T≈£î Òø£ >∑D≤ìøÏ #Ó+~qyês¡T

|ü+|üø£+ <ë«sê düe]+#·Tø√yê*. ô|’ n<Ûë´j·T+˝À #Ó|æŒq≥Tº á |ü+|üø£+ ø£s¡àø±+&É

j·TT‘·+>± »s¡T>∑T‘·T+~. á ¬s+&ÉT \øå±´\T >∑\ ø£s¡àø±+&É >∑D J$‘·+˝À

düVü≤»+>±H Á|üeTTK bÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+~. á ø£s¡àø±+&É Äs¡T´\ j·T»„+. j·T»„+˝À

m≈£îÿe>± |üXóe⁄\qT ã* sTT#Ãyês¡T. qs¡ã* >∑÷&É e⁄+&~.

s¡Tπ>«<ä dü÷ø±Ô\T á j·T»„ø±+&É À |ü]ƒ+# eT+Á‘ê\T. s¡Tπ>«<ëìï >±q+#ùd

|ü<äΔ‹ kÕeTy<ä+. s¡Tπ>«<ä+ nq+‘·s¡ ø±\+˝À s¡÷bı+~q ø£s¡àø±+&É dü+ã+<Ûä

eTsTTq eT+Á‘ê\T j·TTEπs«<ä+, n<Ûäs¡«y<ä+. ≈£î¢|üÔeTsTTq dü÷ø±Ô\ s¡÷|ü+˝À

e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ ` es¡í e´edüú 51

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

e⁄qï y<ä eT+Á‘ê\qT yê´U≤´ì+# Á>∑+<∏ë\T Áu≤Vü≤àD≤\T. M{Ï‘√ ns¡D´ø±\T,

ñ|üìwü‘·TÔ\T ø£*|æ yÓTT‘êÔìï ªy<äkÕVæ≤‘· +μ n+{≤s¡T. Áø°.|üP. 1500 qT+&ç Áø°.|üP.

600 <ëø± Äs¡T´\ J$‘êìï $e]+#·&ÜìøÏ Á|ü<Ûëq kÕVæ≤‘· Ä<Ûës¡+ á ø£s¡àø±+&É

dü+ã+<ÛäyÓTÆq eT+Á‘· ‘·+Á‘ê\÷ yê{Ïì yê´U≤´ì+# Á>∑+<∏ë\T. á ø±\+˝À

Äs¡T´\T |üXób˛wüø£ >∑D e´edüú qT+&ç ÄVü‰sê˙ï ñ‘·Œ‹Ô #ùd es¡Ze´edüú≈£î e÷sês¡T.

|ü+C≤ãT ÁbÕ+‘·|ü⁄ dæ+<Ûä÷ Àj·T\ qT+&ç ‘·÷s¡TŒq >∑+>± j·TeTTHê Àj·T\≈£î

$düÔ]+#ês¡T. dü«\ŒyÓTÆq |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\‘√q÷ eT+Á‘· ‘·+Á‘· kÕVæ≤‘· +‘√q÷

á #·]Á‘·qT ns¡Δ+ #düT≈£îH kÕVü≤dü+ #ùd≥|ü&ÉT ø√XÊ+_ nqTdü]+# dæ<ëΔ+‘·

<äèø£Œ<∏ë˙ï |ü<äΔ‹˙ C≤Á>∑‘·Ô>± >∑Ts¡TÔ+#·Tø√yê*.

|üXób˛wüø£ >∑D e´edüú qT+&ç e´ekÕj·Tø£ es¡Z e´edüú≈£î e÷s¡&É+ n+fÒ

ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\˝Àq÷ ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\˝Àq÷ e÷s¡TŒ\T sêyê*. ÇqTeTT yê&Éø£+

Hs¡TÃø√yê*. >=&ɶfiófl ‘·j·÷s¡T #düTø=ì uÛÑ÷$Tì e´ekÕj·T jÓ÷>∑ + #düTø√yê*.

Hê>∑* düVü‰j·T+‘√, |üX¯óe⁄\ düVü‰j·T+‘√, Ç‘·s¡ |üìeTT≥T¢ düVü‰j·T+‘√,

e´ekÕj·T+ #j·T&É+ n\es¡TÃø√yê*. Ç$ ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\˝Àì e÷s¡TŒ\T. á

$wüj·T+˝À Äs¡T´\T dü«+‘·+>± kÕ~Û+∫+~ @MT Ò<äT. @<√ ˇø£ s¡ø£eTsTTq

Hê>∑* yê& e´ekÕj·T+ dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ø±\+ qT+&ç n\yê≥T˝À e⁄+~. Çø£

ÇqTeTT e÷≥ ø=ùdÔ, Äs¡T´\ ¬s+&Ée e\dü (Áø°.|üP. 1200`1000 ø±\+) Hê{ÏøÏ

yÓTT‘·Ô+ |ü•ÃeT` <äøÏåD Ädæj·÷ ÁbÕ+‘·eT+‘·{Ïø° ÇqTeTT ˝ÀVü≤+‘√ |ü]#·j·T+

e⁄+~. nsTT‘˚ á ¬s+&ç+{Ï˙ CÀ&ç+∫ ˇø£ ñqï‘· kÕúsTT˝Àì e´ekÕj·Tø£

düe÷C≤ìï ì]à+#·>∑\ kÕe÷õø£ e´edüú (ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\T) á ÁbÕ+‘·|ü⁄

Á|ü»\≈£î Ò<äT. yêfifl >∑D e´edüú, Òø£ bÂs√Væ≤‘· Ä~Û|ü‘· +, ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\˝À

n_Ûeè~ΔøÏ Ä≥+ø£eTj·÷´sTT. á n_Ûeè~ΔøÏ nedüs¡eTsTTq q÷‘·q kÕe÷õø£

e´edüúqT s¡÷bı+~+∫+~ Äs¡T´\T. ªs¡÷bı+~+#ês¡Tμ n+fÒ r]≈£Ls¡TÃì ‘·j·÷s¡T

#kÕÔs¡ì ø±<äT.6 ‘·eT #·T≥÷º e⁄qï düe÷C≤\‘√ ìs¡+‘·s¡+ »]–q Á|ü‹ #·s¡ ˝À

uÛ≤>∑+>± Äs¡T´\ Ä~Û|ü‘· +˝À á e´edüú s¡÷bı+~+~.

á ø=‘·Ô kÕe÷õø£ e´edüúqT ì]à+∫q Áø£eT+˝À Hê\T>∑T <äX\qT >∑T]Ô+#·

e#·TÃqT.

(n) $&ç$&ç>± e⁄+&ç |üXóe⁄\ >∑T]+∫, {Ï eqs¡T\ >∑T]+N, ì‘· + ø£\Væ≤+#·T≈£îqï 7

Äs¡ Äπs´‘·s¡ >∑D≤\qT ◊ø£ + #dæ ˇø£ $düÔè‘· ªÄs¡ düe÷»+>±μ eT\#·&É+.

(Ä) >∑D+˝À, e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ô #ùd es¡Z+, n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì #õøÏÿ+#·T≈£îH

bÕ\ø£es¡Z+ nH es¡Z $uÛÑ»qqT kÕ~Û+#·&É+.

52

(Ç) Äs¡ , Äπs´‘·s¡ >∑D≤\˝À ã\V”≤qeTsTTq yê{Ïì Àãs¡#·Tø=ì ÁXÊ$Tø£ es¡Z+˝À

>±˙ n+‘·ø£+fÒ ‘·≈£îÿesTTq kÕúq+˝À >±ì ø£\T|ü⁄ø√e&É+.

(á) Äπs´‘·s¡ >∑D≤\˝À ã\eTsTTq yê{Ïì ` n+fÒ |üP]Ô>± ˝Àãs¡#·Tø√e&É+

ø£wüºeTsTTq yê{ÏøÏ ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ÇqTeTT yê&Éø±˙ï n\yê≥T #dæ Ä >∑D≤\˝À

>∑÷&É es¡Z $uÛÑ»qqT Á|üyXô|{Ϻ $düÔè‘· Äs¡ düe÷»+˝À yê]ì ø£\T|ü⁄ø√e&É+.

á Hê\T>∑T <äX\ $uÛÑ»q πøe\+ dü÷Á‘·ÁbÕj·TeTsTTq<. Ç$ ø£ Áø£eT+˝À

ˇø£<ëì ‘·s¡Tyê‘· ˇø£{Ï »]>±j·Tì uÛ≤$+#·>∑÷&É<äT. ˇø£ dü+øÏ¢wüºeTsTTq #·s¡

Á|ü‹#·s¡´\ ø£\sTTø£>± ø=ìï X¯‘êu≤›\ ‘·s¡ã&ç á e÷s¡TŒ kÕ–+~. Bìì

k˛<ëVü≤s¡D+>± ø√XÊ+_ $e]+∫q rs¡TqT á n<Ûë´j·T+˝Àq÷ ‘·s¡Tyê‹

n<Ûë´j·T+˝Àq÷ #·÷<ë›+.

$$<Ûä Äs¡ >∑D≤\ @ø°ø£s¡DeTsTTHê >∑D+˝À ˇø£ esêZìï nD>∑ <=ø£ÿ&É

eTsTTHê XÁ‘·T>∑D≤\qT ˝Àãs¡#·Tø√e&ÉeTsTTHê n˙ï >∑÷&É ã\Á|üjÓ÷>∑+ <ë«sê

»s¡>∑>∑\ |üqT Ò. »]>±sTT >∑÷&É. nsTT‘ Äs¡T´\T n\Œ dü+U≤´≈£î\T ø±e&É+e\¢

Væ≤+dü ø£+f… düs¡T›u≤≥TqT, kÕe÷õø£ kÕ+düÿè‹ø£ düyTàfiHê˙ï Á|ü<Ûëq kÕ<ÛäHê\>±

ñ|üjÓ÷–+#ês¡T. ã\Á|üjÓ÷>∑+ ø£+f… kÕe÷õø£ kÕ+düÿè‹ø£ nD∫y‘· Á|ü<Ûëq

kÕ<Ûäq+>± ñ|üjÓ÷–+#ês¡T. á Áø£eT+˝À §+–b˛sTTq yêfifl n\yê≥÷¢, Ä#êsê\÷,

|üPC≤ $<Ûëq+, kÕe÷õø£ ìsêàD+ @<√ ˇø£ s¡÷|ü+˝À Äs¡ düe÷»+˝ÀøÏ e∫Ã

#], #·]Á‘·ø±s¡T&çøÏ ø£ eTTK´ #ê]Á‘·ø£ Ä<Ûës¡eTj·÷´sTT. á Áø£eT+˝ÀH ªÄs¡

dü+düÿè‹μ Á|ü<Ûëq \ø£åD≤\sTTq es¡í e´edüú, Áu≤Vü≤àD Ä~Ûø£ +, nyêdüÔ$ø£‘·,

bÂsêDÏø£ ndü+ã<äΔ‘·, nùV≤‘·Tø£eTsTTq ø£s¡àø±+&É, s¡÷|ü+ rdüT≈£îHêïsTT. nsTT‘

‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À düe÷» |ü⁄s√>∑eTHêìøÏ ô|<ä› Á|ü‹ã+<Ûäø£+>± ‘·j·÷s¡sTTq á

\ø£åD≤\˙ï ÁbÕNq ø±\+˝À $|ü¢yê‘·àø£eTsTTq e÷s¡TŒqT kÕ~Û+∫q |ü]D≤eTÁø£eT+

jÓTTø£ÿ |òü*‘ê Ò.

ô|’q $e]+∫q Hê\T>∑T <äX\˝À yÓTT<ä{Ï <äXqT Á|ü‹|òü*+# kÕVæ≤‘·

Ä<Ûës¡+ s¡Tπ>«<ä+. yÓTT<ä{Ï $&É‘· e\dü e∫Ãq Äs¡T´\T ÇsêHé, ÄbòÕÈìkÕÔHé\

MT<äT>± |ü+C≤ãT ÁbÕ+‘êìï #s¡T≈£îHêïs¡T. Ç|ü⁄Œ&ÉT nsTT<äT q<äT\Tqï |ü+C≤ãT˝À

@&ÉT q<äT\T+&$. $T–*q ¬s+&ÉT <äèwü<ä«‹ (|òüT>∑ZsY nH~ ‘·s¡Tyê‹ ø±\|ü⁄

ù|s¡T), düs¡dü«‹ (düs¡÷‡‹). Ç$ ¬s+&É÷ Ä ‘·s¡Tyê‘· m+&çb˛j·÷sTT. M{Ï À

düs¡dü«‹ì s¡Tπ>«<ä Äs¡T´\T #ê˝≤ |ü$Á‘·yÓTÆq q~>± uÛ≤$+#ês¡T. ndü\T düs¡dü«‹

ÄbòÕÈìkÕÔHé Àì ôV≤\à+&é q~ n˙ ÄbòÕÈìkÕÔHé e~* |ü+C≤ãT≈£î e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘·

Ä ù|πs Çø£ÿ&ç dü|üÔ q<äT\˝À ˇø£<ëìøÏ ô|≥Tº≈£îHêïs¡ ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.8

e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ ` es¡í e´edüú 53

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

s¡Tπ>«<ä ø±\+˝À Äs¡T´\˝À es¡í e´edüú Ò<äT. $$<Ûä Äs¡ >∑D≤\T, Ä

>∑D≤\˝À >√Á‘ê\T e÷Á‘·+ e⁄+&$. yÓ’~ø£ j·TC≤„\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø£s¡àø±+&ÉqT

ìs¡«Væ≤+# |üì Á|ür ≈£î<äTs¡T Òø£ ≈£î≥T+ã+˝Àq÷ ø=+<äs¡T #ùdyês¡T.9 n+fÒ ø£

Á|ü‘´ø£eTsTTq Áu≤Vü≤àD es¡í+ Òø£ es¡Z+ n|üŒ{ÏøÏ Ò<äT. nsTT‘ y<äeT+Á‘ê\qT

*|æ ã<äΔ+ #j·T≈£î+&É s¡Vü≤dü +>± e⁄+∫, Hs¡TÃø√<ä\TÃ≈£îqï yêfiófl yÓTT‘·Ô+ y<ëìï

ˇø£ÿ eTTø£ÿ bı\T¢b˛≈£î+&É ø£+sƒ¡düÔ+ #j·÷\qï ìj·TeT+ ô|≥º&É+˝ÀH |ü⁄s√Væ≤‘·

(Áu≤Vü≤àD) es¡Z+ Ä$sꓤyêìøÏ eT÷\+ e⁄+~.10 y<ä eT+Á‘ê\T Hs¡TÃø√<ä\TÃ≈£îqï

e´øÏÔ n&Ée⁄˝À¢ ìyêdü+ @s¡Œs¡#·T≈£îqï >∑Ts¡Te⁄>±] <ä>∑Zs¡ ìedæ+#ê*. n‘·ì

|üXóe⁄\qT b˛wæ+#ê*. n‘·ì ø√dü+ ÄVü‰sêìï ùdø£]+∫ ô|{≤º*. n+fÒ n‘·ì

‘·s¡|òü⁄q |üXób˛wüD, ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D #j·÷*. á $<Ûä+>± ø=ìï dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T

s¡Tπ>«<ä eT+Á‘ê\qT ø£+sƒ¡düÔ+ #dæq |æ<ä|ü >±ì Ä •wüß´&ÉT bÂs√Væ≤‘ê´ìøÏ ns¡TΩ&ÉT

ø±&ÉT. á $<Ûä+>± j·T»„ ø£s¡àø±+&É≈£î dü+ã+~Û+∫q eT+Á‘ê\qT *|æã<äΔ+

ø±˙j·T≈£î+&É ø=+<ä] >∑T‘êÔ~Û|ü‘· +˝À ñ+#·Tø√e&É+e\¢ |ü⁄s√Væ≤‘·T\≈£î düe÷»+˝À

ndüe÷qeTsTTq kÕúq+ \_Û+∫+~. ªª‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À ã\+>± #·]Á‘·qT

Á|üuÛ≤$‘·+ #dæq XøÏÔeT+‘·eTsTTq es¡Z+>± e÷]Ã+~.μμ

s¡Tπ>«<ä+ ªÄs¡T´\+<ä]Bμ ø±<äT. ìC≤ìøÏ ô|’q Ç∫Ãq Hê\T>∑T <äX¯\

$es¡DqT ã{Ϻ ªÄs¡T´\Tμ nH~ #ê˝≤ ndüŒwüºyÓTÆq e÷≥ nì ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~.

s¡Tπ>«<ä+ ø=ìï >∑D≤\, ø=ìï >√Á‘ê\ kÕVæ≤‘·´+. <ëìì >±q+ #˚dæq yêfi¯ófl

Áu≤Vü≤àDT\ >√Á‘ê\≈£î eT÷\ |ü⁄s¡Twüß\T>± #Ó|ü≈£îH @&ÉT>∑Ts¡T s¡Twüß\T (dü|üÔs¡T\T).

á >∑D≤\T ‘·eT˝À ‘êeTT ø£\Væ≤+#·T≈£îHêïsTT. Ç‘·s¡ Äs¡ Äπs´‘·s¡ >∑D≤\‘√

ø£\Væ≤+#êsTT. ø£\Væ≤+#·T≈£îH Áø£eT+˝À ø£ düe÷»+>± @ø£eTj·÷´sTT. á $<Ûä+>±

Äs¡ >∑D≤\q÷ ø=ìï Äπs´‘·s¡ >∑D≤\q÷ ◊ø£ + #j·T&É+˝À |ü⁄s√Væ≤‘·T\T Á|üeTTK

bÕÁ‘· eVæ≤+#ês¡T. me«&ÉT Á|ü‹|òü\+ Çe«>∑\&√ yê&çì ªÄs¡T´&çμ>± bı>∑&É&Üìø°,

yê&ç ‘·s¡|òü⁄q j·T»„ø±+&É ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ |ü⁄s√Væ≤‘·T\T m\¢|ü&É÷ dæ<äΔyT. á

$<Ûä+>± Äs¡ düe÷C≤ìï $düÔ]+|üCÒdü÷Ô Ä Áø£eT+˝À |ü⁄s√Væ≤‘·T\T ˇø£ Áu≤Vü≤àD

es¡Z+>± s¡÷bı+<ës¡T.

s¡Tπ>«<ä ø±\+˝À Äs¡T´\ Á|üeTTK <e⁄&ÉT n–ï. j·TC≤„\˝À Á|ü‘· ø£å+>±

n–ïøÏ ã\T\T n]Œ+#yês¡T. n–ïø±ø£ Ç‘·s¡ <e⁄fiflsTTq es¡TDT&ÉT, $TÁ‘·T&ÉT,

dü÷s¡T´&ÉT, yêj·TTe⁄, n•«qT\T, es¡®qT´&ÉT yÓTT<ä\sTTq yêfiófl #ê˝≤ es¡≈£î

$$<Ûä ÁbÕø£è‹ø£ $wüj·÷\ e÷qMø£è‘· s¡÷bÕ\T. á <˚e⁄fi¯fl Hêj·T≈£î&ÉsTTq

54

Ç+Á<äT&ÉT j·TT<äΔ+˝À ì|ü⁄DT&ÉT. n‘·ìøÏ ã\T\T n]Œ+∫ eT+∫ #düT≈£îqï Äs¡

>∑D≤\≈£î Ç‘·s¡ (Äs¡ Äπs´‘·s¡) >∑D≤\‘√ j·TT<äΔ+ #j·T&É+˝À düVü≤ø£]kÕÔ&ÉT. á

j·TT<ëΔ\T Á|ü<Ûëq+>± |üXó dü+|ü<ä >∑T]+∫, ˙{Ï eqs¡T\ >∑T]+∫ »]>±sTT.

ø√XÊ+_ ‘·s¡#·T>± Á|ükÕÔ$+# ¬s+&ÉT ñ<ëVü≤s¡D\T Çø£ÿ&É #·÷<ë›+.

s¡Tπ>«<ä+˝À Äs¡T´\ XÁ‘·Te⁄\T>± |æ\eã&ɶ yêfiófl (1) |üDT\T (2) <ëdüT\T

(˝Òø£ <ädüT´\T).11 |üDT\T <Ûäqe+‘·T\˙, ˝ÀuÛÑT\˙, ÄXÊ|üs¡T\˙ y˚<ä+˝À

e]í+#ês¡T. ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À ÁbÕ#·Ts¡ + bı+~q |üDÏø (yê´bÕs¡düTÔ&ÉT), |üD+

(HêD…eTT), |üD´+ (düs¡T≈£î\T) nH˚ e÷≥\qT ã{Ϻ á |üDT\T ãVüQXÊ

dæ+<ÛäTHê>∑]ø£‘· yê´bÕs¡düTÔ\ neX‚wü+ nsTTe⁄+{≤s¡ì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT.12

Ç+Á<äT&ÉT Mfifl dü+|ü<äqT ø=\¢>=&É‘ê&ÉT. MfiflqT sêø£ådüT\˙, Äs¡T´\≈£î XÁ‘·Te⁄\˙

Á|üø£{ÏkÕÔ&ÉT. ø£ dü+<äs¡“¤+˝À Xóqø£ s¡÷|ü+˝Àì düs¡e÷ nH neTà<e‘·qT Ç+Á<äT&ÉT

|üDT\ <ä>∑Zs¡øÏ sêj·Tu≤]>± |ü+|æ ‘·q≈£î |üXóe⁄\qT ªø£|üŒ+μ>± Çj·÷´\ì Òø£b˛‘

nyê+#Û· j·T |ü]D≤e÷\T+&É>∑\e˙ u…~]kÕÔ&ÉT.

ª<ëdüT&ÉTμ n+fÒ ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À ùde≈£î&ÉT, uÛÑè‘·T´&ÉT nì ns¡Δ+. nsTT‘

s¡Tπ>«<ä ø±\+˝À <ëdüT\T πøe\+ Äπs´‘·s¡ Á|ü»\T. Äs¡T´\≈£î Á|ü<Ûëq XÁ‘·Te⁄\T>±

ø£qã&É‘ês¡T.13 MfiflqT>∑÷&É sêø£ådüT\T>± e]í+#ês¡T. ns¡T“<äT&ÉT nH <ëdüT&çì

Ç+Á<äT&ÉT ‘·q ø±fifl øÏ+<ä ydæ ‘=øÏÿ #·+bÕ&ÉT. q~ ˙fifl≈£î n&ɶ+ |ü&ÉT≈£îqï

eèÁ‘·T&ÉT nH˚ <ëdüT&çì eÁC≤j·TT<Ûä+‘√ e~Û+∫ Ä ˙{Ï Á|üyêVü‰ìï |ü⁄qs¡T<äΔ

]+#ê&ÉT. ¬s+&ÉT q<äT\≈£î n~Û|ü‹ nsTTq qeT÷∫ nH <ëdüT&çì >∑÷&É Ç+Á<äT&ÉT

;Ûø£s¡ j·TT<äΔ+ #dæ »sTT+#ê&ÉT. Ä qeT÷∫ ôd’q´+‘√ n+<äs¡÷ Ád”Ô Òq≥ <ëìì

ã{Ϻ <ëdüT\T e÷‘·èkÕ«eT´ <äX≈£î #Ó+~q Ä≥$≈£î\ì ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~. nsTT‘

á <ëdüT\˝À ø=+<äs¡T qB˝Àj·T\˝À ∫qï ∫qï |ü≥ºD≤\qT (ª|ü⁄s¡eTTμ\qT)

ø£*– ñ+&Ée#·TÃqT.14 m+<äTø£+fÒ Ç+Á<äT&ÉT |ü⁄s¡eTT\qT »sTT+∫q ª|ü⁄s¡+<äs¡T&ÉTμ.

Xówüí, |æÁ|ü⁄, X+ãs¡ nH <ëdüT\ |ü⁄sê\qT Ç+Á<äT&ÉT HêXq+ #XÊ&ÉT. ãVüQXÊ

ª<ëdüT\Tμ nH~ ˇø£ >∑D+ ù|s¡T ø±ø£ Äs¡T´\≈£î |ü+C≤ãT˝À ‘ês¡dæ*¢q Äπs´‘·s¡

>∑D≤\ìï+{Ïø° kÕe÷q´ Á|üjÓ÷>∑+ ø±e#·TÃqT. Mfifl˝À ø=+<äs¡T ÄVü‰sêìï ùdø£]+#

Ä≥$≈£î\T, ø=+<äs¡T |üX¯ób˛wü≈£î\T, ø=+<äs¡T dæ+<Ûä÷ ˝Àj·T\˝À ∫qï ∫qï

|ü≥ºD≤\T ø£*–q ø£+#·T j·TT>∑|ü⁄ Hê>∑]≈£î\T (Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√\

yês¡düT\T) ø±e#·TÃqT.15

á ª<ëdüT\Tμ u≤ìdü\T>±ì ùde≈£î\T >±ì ø±s¡ì eTs=ø£kÕ] >∑Ts¡TÔ#j·÷*.

Äs¡T´\T e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤ìï kÕ~Û+∫ á <ëdüT\˝À ø=+<ä]ì XSÁ<äT\T>±

e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ ` es¡í e´edüú 55

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

‘·eT≈£î Àãs¡T#·T≈£îqï ‘·s¡Tyê‘· Mfifl ù|πs u≤ìdü‘ê«ìï uÛÑè‘· Òø£ ùdeø£ dü«uÛ≤yêìï

dü÷∫+# e÷≥ nsTT+~. s¡Tπ>«<ä ø±˝≤ìøÏ n≥Te+{Ï<MT Ò<äT. <ëdüT\T πøe\+

Äπs´‘·s¡ »q+. yêfiófl q\¢{Ï yêfiófl (yêfifl |ü⁄s¡eTT\qT ø£èwüí >∑s¡“¤ n+fÒ ø£&ÉT|ü⁄˝À

q\¢{Ï »Hêìï ø£*–q$ ` nì e]í+#ês¡T).16 #·|æŒ&ç eTT≈£îÿ\T >∑\ yêfi¯ófl

(ªnHêdüT\Tμ, n+fÒ eTT≈£îÿ Òìyêfiófl).17

á <ëdüT\T uÛÑè‘·T´\>±q÷ ùde≈£î\>±q÷ §+–b˛ø£eTT+< (n+fÒ s¡Tπ>«<ä

ø±\+˝ÀH) Äs¡ <ëdü eTTKT´\ düyTàfiq+ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~. á düyTàfiq+˝À

|ü⁄s√Væ≤‘·T\T eTTK´bÕÁ‘· eVæ≤+#ês¡T. Ä Áø£eT+˝À <ëq |ü⁄s√Væ≤‘·T\÷ Äs¡

|ü⁄s√Væ≤‘·T\÷ ˇø£≥sTT, Ç<ä›s¡÷ ø£*dæ ã\eTsTTq Áu≤Vü≤àD es¡í+>± @s¡Œ&ܶs¡T.

dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· Àì |ü⁄s√Væ≤‘· ÁbÕã˝≤´ìï >∑Ts¡TÔ+#·T≈£î+fÒ, ãVüQXÊ á Áu≤Vü≤àD

es¡í+˝À Äs¡ n+X ø£+f… <ëdü n+X‚ m≈£îÿe ø±e#·TÃ. Á|ü<ÛëqeTsTTq Áu≤Vü≤àD

>√Á‘ê\÷ s¡Twüß\÷ #ê˝≤ es¡≈£î <ëdüT\ qT+&ç e∫à #˚]qy˚qì ø√XÊ+_

n_ÛÁbÕj·T+.18

#ê˝≤ eTTK´yÓTÆq á ìsêΔs¡DqT $es¡+>± |ü]o*<ë›+.

s¡Tπ>«<ä+ ∫e] uÛ≤>∑+˝À ª<äX¯s껄 j·TT<äΔ+μ ø£<∏ä e⁄+~. düT<ë' ( Òø£

düT<ëdüT&ÉT) nHyê&ÉT uÛÑs¡‘· >∑D≤ìøÏ #Ó+~q ˇø±H=ø£ sêE. s¡Tπ>«<ä ø±\+˝À

ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô>±˙ dæús¡ e´ekÕj·T+>±˙ Òe⁄ ø±ã{Ϻ sêE\÷ sêC≤´\÷ Òe⁄.

Çø£ÿ&É ªsêEμ n+fÒ >∑DeTTKT´&ÉT nì ns¡Δ+. á düT<ëdüT&ç ‘·+Á&ç ~y√<ëdüT&ÉT.

<ëdüT&ÉT n+fÒ ùde≈£î&ÉT nH ns¡Δ+ n|üŒ{ÏøÏ Ò<äT ø±ã{Ϻ, düT<ëdüT&ÉT n+fÒ

eT+∫ <ëdüT&ÉT n˙ ~y√<ëdüT&ÉT n+fÒ <e‘·\ <ëdüT&ÉT nì ns¡ú+ #Ó|üø√e&ÜìøÏ

M\T Ò<äT. ø±ã{Ϻ á ªuÛÑs¡‘· sêE\Tμ Äs¡T´\T ø±ø£ <ëdüT\T nsTTe⁄+&Ü*. á

düT<ëdüT&ÉT eTs=ø£ 10 eT+~ ªsêEμ\‘√ j·TT<äΔ+ #kÕ&ÉT. Ä |ü~eT+~ #dæq

‘·ù|Œ$T≥+fÒ |üs¡Twæï nH˚ q~ì <ë] eT[fl+#·&É+.19 á ˙{Ï ‘·>±<ëqT

|ü]wüÿ]+#·&É+ ø√dü+ düT<ëdüT&ÉT yêfifl‘√ j·TT<äΔ+ #j·T>± Ç+Á<äT&ÉT n‘·ì |üø£å+

eVæ≤+∫ ¬>*|æ+#ê&ÉT. z&çb˛sTTq 10 ‘Ó>∑\ ù|s¡T¢ •eTT´, ‘·Ts¡«Xó, j·T≈£åî, eT‘·‡´,

uÛÑè>∑T, <äèwüß´, |òü≈£îÔ, #· ≤q, n*q, $cÕDÏ. Ç+<äT˝À eT‘·‡´ (#|ü) n*q (‘·TyÓTà<ä)

≈£î<äTs¡T ù|s¡T¢ ø±>± ‘·øÏÿq yê{Ï À uÛÑè>∑T e+{Ï$ K∫Ñ·+>± Äs¡ >∑D≤ Ò. á

$<Ûä+>± <ëdüT&ÉsTTq uÛÑs¡‘·sêE Ç+Á<äT&ç düVü‰j·T+‘√ ø=+<äs¡T Äs¡ , ø=+<äs¡T

Äπs´‘·s¡ >∑D≤\qT z&ç+∫ uÛÑs¡‘· >∑D+ Ä~Û|ü‘ê´ìï HÓ\ø=˝≤Œ&ÉT. ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À

‘êeTT uÛ≤s¡‘·T\eTì (uÛÑs¡‘·T\ dü+‘·‹ nì) #Ó|üø√e&ÜìøÏ Äsê´esêÔìï @*q

56

sêE\+‘ê >∑s¡«|ü&ܶs¡T. ô|’>± s¡Tπ>«<ä+˝À á ª<äXs껄μ j·TT<äΔ+˝À düT<ëdüT&ç

$»j·÷ìï >±q+ #dæqyê&ÉT Á|üeTTK Áu≤Vü≤àD s¡Twæ nsTTq e•wüß&ÉT. Bìïã{Ϻ

#·÷ùdÔ, es¡íe´edüú @s¡Œ&Éø£ |üPs¡«+ (n+fÒ s¡Tπ>«<ä ø±\+˝À) Äs¡ <ëdü düyTàfiHêìøÏ

ªes¡í kÕ+ø£s¡ +μ nH nuÛÑ +‘·s¡+ Ò<äT. n+<äs¡÷ Ç+Á<äT&ç düVü‰j·÷ìï n]Δ+#ês¡T.

Ç+Á<äT&ÉT n+<ä]ø° düVü‰j·T+ #XÊ&ÉT.

á Á|üj·T‘·ï+˝À |ü⁄s√Væ≤‘·T\ bÕÁ‘· (Ç|üŒ{ÏøÏ Mfifl ì+ø± Áu≤Vü≤àDT\T

nq&ÜìøÏ M\T Ò<äT) #Ó|üø√<ä>∑Z~. ø£yÓ’|ü⁄ s¡Tπ>«<ä+ ì+&Ü <ëdüT\q÷ |üDT\q÷,

<ä÷wædü÷Ô eTs=ø£yÓ’|ü⁄ |ü⁄s√Væ≤‘·T\T n< <ëdü ªsêE\μ qT+&ç <äøÏåD\T bı+~ yêfifl

ø√dü+ j·TC≤„\T ìs¡«Væ≤+#ês¡T. |üDT\˝À nÁ>∑>∑DT´&ÉsTTq ãèãTe⁄ #ê˝≤ ñ<ës¡

dü«uÛ≤e⁄&Éì Äs¡T´&ÉsTTq uÛÑs¡<ë«E&ÉT bı–&Üs¡T. ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À Bìì dü]›

#Ó|üŒ&ÜìøÏ Áu≤Vü≤àDT\T HêHê ‘·+{≤\T |ü&ܶs¡T. eX nXó´«&ÉH |ü⁄s√Væ≤‘·T\T

ã\÷Ñ· ‘·s¡T≈£åî\H <ëdüT\ qT+&ç 100 +f…\T <äøÏåD bı+~ yêfiflqT bı–&Ü&ÉT.20

s¡Tπ>«<ä+˝À yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï >∑D≤\T>± nsTT~+{Ïì (|ü+#· »qT\T) ù|s=ÿHêïs¡T.

yêfifl˝À j·÷<äe⁄\T ø£s¡T. nsTT‘ á j·÷<äe⁄\ <e⁄&ÉsTTq ø£èwüßí&ÉT q\¢{Ïyê&ÉT.

Ç+Á<äT&çøÏ X¯Á‘·Te⁄.21

á Áø£eT+˝À ¬s+&ÉT e÷s¡TŒ\T »]>±sTT. ˇø£{Ï, <ëdüT\ |ü⁄s√Væ≤‘·T\÷

Äs¡T´\ |ü⁄s√Væ≤‘·T\÷ ø£f…Æ Áu≤Vü≤àD es¡í+>± @s¡Œ&ܶs¡T. ¬s+&ÉT, ‘·<äT|ü] ø±\+˝À

e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+˝À ÁXÊ$Tø£ es¡Z+>± Ç‘·s¡ <ëdüT\qT ˝§+>∑BdüTø=ì

X¯SÁ<äT\T>± Á|üø£{Ï+∫ ≈£L* #˚sTT+#·Tø√e&ÜìøÏ nqTesTTq es¡íe´edüúqT

s¡÷bı+~+#·&É+˝À á |ü⁄s√Væ≤‘·T\T eTTK´bÕÁ‘· eVæ≤+#ês¡T.

Bìï ìs¡÷|æ+#·&É+ ø√dü+ ø√XÊ+_ s¡Tπ>«<ä+˝À ‘·‘·÷Œs¡« ø±\|ü⁄ neX‚cÕ\

ø√dü+ yÓ‘·T≈£î‘ê&ÉT. Äs¡T´\T |æ‘·è kÕ«$T≈£î\T ø±ã{Ϻ yêfifl eTTK´ <e‘·\T

n+‘ê |ü⁄s¡Twüß Ò. nsTT‘ s¡Tπ>«<ä+˝À ø=+<äs¡T Ád”Ô <e‘·\T >∑÷&É e⁄Hêïs¡T. MfiflqT

ø√XÊ+_ì Äπs´‘¡s¡T\ neTà<e‘·\T>± >∑T]ÔkÕÔ&ÉT. Mfifl ø£<∏ä\˝À ô|’q $e]+∫q

|ü]D≤eT Áø£eT+ ∫Vü‰ï\qT >∑T]ÔkÕÔ&ÉT.22

s¡Tπ>«<ä+˝Àì eTTK´yÓTÆq Ád”Ô <˚e‘· ñwü (ñwüdüT‡) s¡Tπ>«<ä+˝À áyÓT

kÕúq+ πøs¡ø£+>± Ò<äT. Ç‘·s¡ yÓ’~ø£ <e⁄fifl‘√u≤≥T áyÓT >∑÷&É ã\T\T n+<äT

≈£î+≥T+~. áyÓTqT 21 XÀ¢ø±\˝À düTÔ‹+#ês¡T. n< düeTj·T+˝À ÄyÓT s¡+uÛÑ

}s¡«• yÓTT<ä\sTTq n|ü‡s¡dü\˝≤>∑ eT>∑yêfiflqT Äø£]+#·&ÜìøÏ ‘·q kÂ+<äsê´ìï

ns¡Δq>∑ï+>± Á|ü<ä]ÙdüTÔ+~. eTs=ø£#√≥ Ç+Á<äT&ÉT ÄyÓT‘√ ;Ûø£s¡+>± j·TT<äΔ+ #dæ

e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ ` es¡í e´edüú 57

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

ÄyÓT ã+&çì $]#dæ ÄyÓTqT bÕs¡Á<√*q≥Tº Ç+Á<äT&çì bı>∑&ÉT‘ês¡T. nsTT‘

ÄyÓT XÊX«‘·+>± bÕ]b˛ Ò<äT. ÄyÓT Á|ükÕÔeq y<ä+˝À eT∞fl eT∞fl edü÷ÔH e⁄+≥T+~.

ñwüdüT‡ ndü\T Äs¡ <e‘· ø±<ä , |ü+C≤ãT ÁbÕ+‘·+˝À Äs¡T´\T sêø£|üPs¡«+

e⁄qï Ä≥$≈£î\ neTà<e‘· n˙ ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. }s¡«•, yTqø£, s¡+uÛÑ

yÓTT<ä\sTTq n|ü‡s¡dü\T >∑÷&É á Äs¡ |üPs¡T«\ {Ï<e‘·\T (nyé nH <Ûë‘·Te⁄≈£î

˙s¡T nì ns¡Δ+). ¬s+&Ée n<Ûë´j·T+˝À #Ó|æŒq≥T¢ á {Ï <e‘·\ e\¢ eT>∑yêfifl≈£î

#ê˝≤ Á|üe÷<ä+. ‘·eT‘√ ø£*dæq eT>∑yê&ç ÁbÕD≤ìï yêfiófl ã* ø√s¡T≈£î+{≤s¡T.

|ü⁄s¡TcÕ~Ûø£ |üXób˛wüø£ Òø£ e´ekÕj·Tø£ düe÷C≤ìøÏ á Ä≥$≈£î\T ˝Àã&çq

‘·s¡Tyê‘· {Ï<e‘·\T |ü⁄s¡Twüß\≈£î Äq+<ëìï Ç#à <eyX´\T>± (n|ü‡s¡dü\>±)

e÷]b˛‘ês¡T. nsTTq|üŒ{Ïø° (>∑‘·ø±\|ü⁄ neX‚wü+>±) eT>∑yêfifl≈£î yêfifl e\¢ Á|üe÷<ä+

|üP]Ô>± b˛<äT. yêfiófl |ü⁄s¡TcÕ~Ûø£ düe÷»|ü⁄ >∑èVæ≤DT\˝≤>± ˝§+– |ü&çe⁄+&És¡T.

ª‘·\‹ø£ÿ>±μ Á|üe]ÔkÕÔs¡T. yêfiflqT ø√s¡Tø√e&ÉeTsTTHê ô|+&ç¢ #düTø√e&ÉeTsTTHê

Á|üe÷<ä+. X+‘·qT&ÉT`>∑+>∑, ;Ûwüßà&ÉT`n+ã, |ü⁄s¡÷s¡e⁄&ÉT`}s¡«• yÓTT<ä\sTTq

ø£<∏ä\˝À Ç~ düŒwüº+>± ø£qã&ÉT‘·T+~. bÕ+&ÉTsêE≈£î e÷Á~ì ø£\e≈£L&É<äì XÊ|ü+.

ø£\e>±H #·ìb˛‘ê&ÉT. ∫e]øÏ, #ê˝≤ø±\+ ‘·s¡Tyê‘· sêdæq eTqT<Ûäs¡à XÊg+˝À

≈£L&É, (>∑+>∑, >√<ëe] yÓTT<ä\sTTq) q<äT\ ù|s¡T¢qï ne÷àsTTì $yêVü≤+

#düTø√e&É+ Á|üe÷<ä+ nHêï&É+≥.23

|ü+C≤ãT ÁbÕ+‘·+˝Àì Äπs´‘·s¡T\˝À nø£ÿ&çøÏ ø=‘·Ô>± e∫Ãq Äs¡T´\T

‘·\|ü&ܶs¡T. s¡Tπ>«<ä+˝À Ç+Á<äT&ÉT ñwüdüT‡ m&É¢ã+&çì $]∫ ÄyÓTqT ‘·]yTXÊ&Éqï

ø£<∏ä Ç+<äT≈£î Á|ü‹|òü\q+. nsTT‘ á $<Ûä+>± z&ç+∫q yêfiflqT |üP]Ô>± HêXq+

#j·T≈£î+&É, XÊX«‘·+>± XÁ‘·T‘·«+ ô|≥Tºø√≈£î+&É ‘·eT Ä~Û|ü‘· + øÏ+<ä ‘·eT˝À

ø£\T|ü⁄≈£îH Á|üj·T‘·ï+ #kÕs¡T. ÄyÓT ã+&çì Ç+Á<äT&ÉT $]#dæHê ÄyÓT ‹]–

e∫Ã+~. ‘·s¡Tyê‹ dü÷ø±Ô\˝À ÄyÓT m&É¢ ã+&ç MT<ä ø±ø£ s¡<∏ä+ MT<ä Á|üj·÷D+

#dæq≥Tº #ÓbÕÔs¡T. neTà<e‘·\ |üP»\˝À $Á>∑Vü‰ìï m&É¢ã+&ç MT<ä }πs–+#·&É+

Ç|üŒ{Ïø° n\yêfÒ. Áu≤Vü≤àDT\ <e⁄fifl≈£î e÷Á‘·+ s¡<∏ë\T+{≤sTT. (<äøÏåD <X+˝À

Á|ür >∑T&çø° ˇø£ ‘s¡T e⁄+≥T+~.) Bìï ã{Ϻ ñwüdüT‡ ÁbÕNq kÕúìø£ <e‘· nì

ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~.

n< s¡Tπ>«<ä+˝À ñwüdüT‡qT <e‘·\ ‘·*¢ (e÷‘ê <yêHê+) n˙ n~‹

(dü÷s¡T´&ç ‘·*¢) n˙ nHêïs¡T. nsTT‘ ÄyÓT kÕúq+ ~>∑C≤]+<äq{≤ìøÏ ì<äs¡Ùq+>±

á ª<e‘·\ ‘·*¢μ ns¡Δq>∑ï+>± <äs¡Ùq$TdüTÔ+~.

58

á $<Ûä+>± Äπs´‘·s¡T\qT ø£\T|ü⁄ø=H Áø£eT+˝À uÛ≤>∑+>±H ¬s+&ÉT düe÷C≤\

|ü⁄s√Væ≤‘·T\T ˇø£≥j·÷´s¡T. s¡Tπ>«<ä dü|üÔs¡T\T ‘êeTT ñcÕe÷‘· >∑s¡“¤+ qT+&ç

|ü⁄{Ϻq≥Tº #Ó|ü≈£îHêïs¡T. Ä $<Ûä+>± |ü⁄{Ϻq ‘êeTT n+^s¡düT\eTHêïs¡T. n< y<ä+˝À

ø£èwüí n+^s¡düT&ÉT nH s¡Twæ e⁄Hêï&ÉT. ªø£èwüíμ n+fÒ q\¢ì nì ns¡Δ+ ø±e&É+e\¢ á

s¡Twæ nHês¡T´&Éì ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~.24

eT]ø=ìï s¡TEe⁄\T s¡Twüß\ »qà ø£<∏ä\˝À <=s¡T≈£î‘êsTT. s¡Tπ>«<ä ø±\+

Hê{Ï s¡Twüß\˝À ˇø£ÿ $XÊ«$TÁ‘·T&ÉT e÷Á‘·y˚T ø£∫Ñ·+>± Äs¡T´&Éì ø√XÊ+_

n_ÛÁbÕj·T+. á ˇø£ÿ&É÷ Áu≤Vü≤àDT&ÉT ø±&ÉT, ø£åÁ‹j·TT&ÉT. n+fÒ ‘=*Hê&ÉT

Áu≤Vü≤àDT&ÉT nH |ü⁄s√Væ≤‘·T\ es¡Z+ Ò<äì ø√XÊ+_ ns¡Δ+ #düT≈£î+{≤&ÉT. nìï

>√Á‘ê\˝Àq÷ Òø£ ≈£î≥T+ã+˝Àq÷ ø=+<äs¡T bÂs√Væ≤‘· + #ùdyês¡T. n≥Te+{Ï

$XÊ«$TÁ‘·T&çì ‘=\–+∫ uÛ≤s¡‘· >∑D≤ìøÏ |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉsTTq e•wüß&ç~ $∫Á‘·eTsTTq

»qàø£<∏ä. Ç‘·qT }s¡«• eTqdüT qT+&ç |ü⁄{≤º&Éì ˇø£ ø£<∏ä. $TÁ‘·T&ÉT, es¡TDT&ÉT

nH sTT<ä›s¡T Äs¡ <e⁄fi¢ Ms¡ + ˇø£ ≈£î+&É À |ü&É>± n+<äT˝À+∫ |ü⁄{≤º&ÉH~

eTs=ø£ ø£<∏ä. |ü⁄wüÿ]DÏ À <=]ø±&Éì eT÷&Ée ø£<∏ä.25 e•wüß&çì ‘·eT eT÷\ |ü⁄s¡Twüß&ç>±

|ü]>∑DÏ+# Áu≤Vü≤àD >√Á‘ê\˝À bÂwüÿs¡kÕ~, øö+&çq´, nH$ ¬s+&ÉT. |ü⁄wüÿs¡+˝À

ñ+&yês¡T, ≈£î+&É À |ü⁄{Ϻq yês¡T nì M{ÏøÏ ns¡Δ+. (≈£î+&É nH~ ÁbÕNq dü+düÿè‘·

|ü<ä+).26 }s¡«• ˙{Ï<e‘·, ≈£î+&É ˙{Ï <e‘· Á|ü‹s¡÷|ü+, n˝≤π> |ü⁄wüÿs¡+ >∑÷&É

nì >∑T]ÔùdÔ e•wüß&ÉT ndü\T Äs¡T´&ÉT ø±&É Äπs´‘·s¡T\ neTà<e‘·\ |üP»\T

ìs¡«Væ≤+∫q |ü⁄s√Væ≤‘·T&É ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. e÷‘·èkÕ«eT´+˝À ‘·+Á&çøÏ >∑T]Ô+|ü⁄

ñ+&É<äT. n≥Te+{Ï e÷‘·èkÕ«eT´+ |æ‘·èkÕ«e÷´ìøÏ Àã&çq|ü&ÉT Ç~ nuÛ≤e+

#Ó+~ ‘·*¢øÏ >∑T]Ô+|ü⁄ b˛‘·T+~. ø£ eT>∑yê&ç Ms¡ + ≈£î+&É ÀH√, q~˝ÀH√, #Ós¡Te⁄

˝ÀH√ (n˙ï >∑÷&É neTà<e‘·\≈£L, e÷‘·è >∑sꓤìøÏ Á|ü‹s¡÷bÕ\T) |ü&É>± •Xóe⁄

»ìà+∫q≥Tº ø£<∏ä |ü⁄&ÉT‘·T+~. Ç≥Te+{Ï ø£<∏ä\T eTq |ü⁄sêD≤\˝À ø=\¢\T. e•wüß&ç

˝≤π> ≈£î+&É À |ü⁄{Ϻq eTs=ø£ s¡Twæ n>∑düTÔ &ÉT.

e•wü $XÊ«$TÁ‘·T\ ø£\Vü‰ìï Ç|ü&ÉT ns¡Δ+ #düTø√e#·TÃqT. $XÊ«$TÁ‘·T&ÉT

Äs¡T´&ÉT. ªø£åÁ‹j·TT&ÉTμ nHêïs¡T ø±ã{Ϻ >∑D eTTKT´\ ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~qyê&ÉT

ø±e#·TÃqT. ‘=*s√E\˝À Ç‘·qT uÛÑs¡‘· >∑D+ |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉT. (ndü\T á uÛÑs¡‘·

>∑DyT dü«#·Ã¤yÓTÆq Äs¡ + >∑D+ ø±ø£b˛e#·TÃqì düT<ëdüT&ç ø£<∏ä À ô|’q

#·÷XÊeTT !). ø£åÁ‹j·TT&ÉT |ü⁄s√Væ≤‘·T&Éj·÷´&É+fÒH ÄHê{ÏøÏ bÂs√Væ≤‘· + #ùd ø£

Áu≤Vü≤àD es¡í+ Ò<äì ns¡Δ+. Ç≥Te+{Ï $XÊ«$TÁ‘·T&çì ‘=\–+∫ n‘·ì kÕúq+˝À

e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ ` es¡í e´edüú 59

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

uÛÑs¡‘·T\ |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉsTTq yê&ÉT e•wüß&ÉH nHês¡ |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉT. á $<Ûä+>±

Äs¡ `nHês¡ düyTàfiq+ »]–q Áø£eT+˝ÀH ˇø£ ªÁu≤Vü≤àDμ es¡í+ @s¡Œ&ç+~. Ä

Áu≤Vü≤àD esêíìøÏ eT÷\|ü⁄s¡Twüß\T>± uÛ≤$+# dü|üÔs¡T\˝À (ˇø£ÿ e•wüß&ÉH ø±<äT)

@ ø£ÿs¡÷ Äs¡T´\T ø±s¡ì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. á $<Ûä+>± nHês¡ |ü⁄s√Væ≤‘·T\T

‘·eT kÕúHêìï ø±CÒdüTÔ+fÒ Äs¡T´\˝À bÂs√Væ≤‘· + #ùdyêfiófl ø√|ü–+∫ ‘·eT≈£L

Áu≤Vü≤àDT\T>± >∑T]Ô+|ü⁄ ø±yê\ì ‘·+{≤\T |ü&ܶs¡T. $XÊ«$TÁ‘·T&ÉT n+<äTø√dü+

|ü&ɶ Á|üj·÷dü ‘Ó*dæq ø£<∏.

Áu≤Vü≤àDT\ nHês¡ eT÷˝≤ìøÏ ø√XÊ+_ Ç+ø± #ê˝≤ ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔ&ÉT.27

Áu≤Vü≤àDT\˝À ø£D« (ø±D≤«j·Tq) >√Á‘·+ e⁄+~. nsTT‘ n<Ûäs¡« y<ä+˝À ø£DT«&ÉH

yê&ÉT q\¢{Ï sêø£ådüT&ÉT. s¡Tπ>«<ä+˝À ø£ewü ◊\÷wüß&ÉH s¡Twæì Ç‘·s¡ s¡Twüß\T

ª<ädü |ü⁄Á‘·T&ÉT nì <ä÷wæ+∫ ‘·]yTkÕÔs¡T. n‘·qT ‘·q eTVæ≤eTe\¢ düs¡dü«r q~ì

‘·q‘√ m&Ü]˝ÀøÏ rdüT≈£îb˛‘ê&ÉT. ø£DT«&ç ≈£îe÷s¡T&ÉT e‘·T‡&çì n‘·ì k˛<äs¡T&ÉT

yT<Ûë‹~Û ª<ädü |ü⁄Á‘·T&ÉTμ nì <ä÷wækÕÔ&ÉT. Áu≤Vü≤àDT\ >√Á‘·Hêe÷\ qT+&ç >∑÷&É

á $wüj·÷ìï ns¡ú+ #düTø√e#·TÃqT. ñ<äT+ãs¡ eèøå±ìï ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+>± >∑\

‘Ó>∑ ˇø£{Ï ÁbÕNq ø±\+˝À e⁄+&ç+~. á #Ó≥Tº Ç|üŒ{Ïø° |ü$Á‘·yÓTÆq~>±

uÛ≤$+#·ã&ÉT ‘√+~. >∑T»sê‘Y À ñ<äT+ãs¡ ≈£î\+ nH yÓqTø£ã&ɶ ≈£î\+ e⁄+~.

nsTT‘ Áu≤Vü≤àDT ˝Àì ø±X´|ü >√Á‘ê\˝À ˇø£ ñ<äT+ãs¡ >√Á‘·+ e⁄+~.28 n+fÒ

s¡Tπ>«<ä ø±\+˝À á ñ<äT+ãs¡ eèøå±ìï ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+>± ø£*–e⁄qï >∑D+ qT+&ç

ø=+<äs¡T |ü⁄s√Væ≤‘·T\T Áu≤Vü≤àDT\T>± e∫à #s¡>±, ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À n< >∑D+

Äs¡T´\≈£î §+–b˛sTT XSÁ<äes¡í+˝À ø£*dæ+<äì ns¡Δ+ #düTø√e#·TÃqT.

Ä≥$ø£ düe÷C≤\ |ü⁄s√Væ≤‘·T\T ‘·eT Ä≥$ø£ ≈£î<äTs¡T\qT e<ä* Áu≤Vü≤àD

>√Á‘ê\qT d”«ø£]+∫q Áø£e÷ìï yÓTT‘·Ô+>± Á|ü‹|òü*+#˚ ø£<∏ä ˇø£{Ï ø√XÊ+_

ñ<äVü≤]kÕÔ&ÉT.29 X¯óqX‚Ù|ü⁄&ÉT nH˚ ªÁu≤Vü≤àDT&çìμ n‘·ì ‘·+Á&ç ny˚TàkÕÔ&ÉT.

XóqX‚Ù|üeTT n+fÒ ≈£îø£ÿ‘√ø£ nì ns¡ú+. n~ ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+. »+‘·Te⁄ XØs¡+˝Àì

ˇø£ n+>∑+ ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+ nsTT+<ä+fÒ (split-totem) ≈£î<äTs¡T ¬s+&ÉT>± N*

¬s+&ÉT ≈£î<äTs¡¢sTT+<äì ns¡Δ+. á Ä≥$ø£ ≈£î<äTs¡T≈£î #Ó+~q XóqX‚Ù|ü⁄&çì ã*

Çe«uÀ‘·Tqï yêfifl qT+&ç $XÊ«$TÁ‘·T&ÉT s¡øÏå+∫ n‘·ìøÏ <esê‘·T&ÉT nì ù|s¡T

ô|&É‘ê&ÉT. nsTT‘ Ç|üŒ{Ïø° <esê‘· >√Ár≈£î\sTTq Áu≤Vü≤àDT\≈£î $XÊ«$TÁ‘·

>√Ár≈£î\‘√ $yêVü≤+ ìwæ<äΔ+ ø±e&É+e\¢, á ø£<∏ä≈£î ns¡Δ+ XóqX‚Ù|ü⁄&ÉH nHês¡

|ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉT ˇø£ $XÊ«$TÁ‘· >√Á‘êìï d”«ø£]+∫ ªÄs¡T´μ &Éj·÷´&Éì.

60

eTs=ø£ ñ<ëVü≤s¡D Ç+Á<äT&ÉT ‘ê«ÁwüßÔ&ÉT nH˚ eT÷&ÉT ‘·\\ sêø£ådü

|ü⁄s√Væ≤‘·T&çì #·+|ü⁄‘ê&ÉT. á ‘ê«ÁwüßÔ&ÉT eT¬ses√ ø±<äT, Ç+Á<äT&ç Äj·TT<Ûë\qT

s¡<∏ë˙ï ‘·j·÷s¡T#dæ s¡Tπ>«<ä <e⁄&ÉsTTq ‘·«|üÔè ø=&ÉT≈£î. Bìï ã{Ϻ ñwüdüT‡˝≤π>

‘·«|üÔè>∑÷&É Äπs´‘·s¡T\ qT+&ç e∫à #]q <e⁄&Éì ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~.30 nsTT‘

Ç+Á<äT&ÉT #·+|æq ‘ê«ÁwüßÔ&ÉT #·ìb˛ Ò<äT. ‘·q eTs¡D≤ìï s¡Tπ>«<ä+˝À ‘êH >±q+

#˚kÕÔ&ÉT. ô|’>± ñ|üìwü‘êÿ\+˝À á ‘ê«ÁwüßÔ&ÉT Á|üeTTK s¡Twæ. eTs=ø£ $X‚wü+

@$T≥+fÒ Ç‘·ìï Ç+Á<äT&ÉT #·+|ü>± Ç‘·ì eT÷&ÉT ‘·\\T eT÷&ÉT |ü≈£åî\T>±

e÷] m–]b˛j·÷sTT. yê{Ï À ˇø£{Ï ª‹‹Ôs¡μ |üøÏå. á |üøÏå ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À ˇø£

Áu≤Vü≤àD >√Á‘·HêeT+ nsTT+~. (‘Ó’‹ÔØj·T). á ‘Ó’‹ÔØj·T >√Ár≈£î\T s¡÷bı+~+∫q

j·TEπs«<ä dü+Á|ü<ëj·TyT (‘Ó’‹ÔØj·T dü+Væ≤‘·+) Ç|üŒ{Ïø° $T–*e⁄+~.31 á ø£<∏äqT

C≤Á>∑‘·Ô>± |ü]o*ùdÔ ø√XÊ+_ #Ó|æŒq dü+|òüTs¡D`düyTàfiq+ nH Áø£eT+ düŒwüº+>±

ø£qã&ÉT‘·T+~. ‘·«|üÔè Ç+Á<äT&ç s¡<∏ë\q÷ Äj·TT<Ûë\q÷ ‘·j·÷s¡T #ùd ª<e⁄&ÉTμ.

nsTT‘ Ç‘·ì ø=&ÉT≈£î (|ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉsTTq|üŒ{Ïø°) sêø£ådüT&ÉT, n+fÒ Äπs´‘·s¡T&ÉT.

ø±ã{Ϻ ‘·«wüÔ« >∑÷&É Äπs´‘·s¡ ø£s¡àø±s¡T\ <e⁄& á sêø£ådü |ü⁄s√Væ≤‘·T&çì Ç+Á<äT&ÉT

#·+ù|kÕÔ&ÉT. nsTT‘ (ñwüdüT‡˝≤π>) n‘·qT #êe&ÉT, s¡Twæ>± >∑T]Ô+|ü⁄ bı+<äT‘ê&ÉT.

‘Ó–b˛sTTq ˇø£ ‘·\ qT+&ç ˇø£ Áu≤Vü≤àD >√Á‘·+ |ü⁄&ÉT‘·T+~. s¡Tπ>«<ä+ ‘·s¡Tyê‘·

Á|üeTTK y<äeTsTTq j·TEπs«<ëìï á >√Á‘·+ yêfi‚fl ‘·s¡Tyê‹ ø±˝≤ìøÏ n+~+#ês¡T.

Áu≤Vü≤àD >√Á‘ê\qT $X‚¢wæ+#·&É+ <ë«sê s¡Tπ>«<ä ø±\+˝À »]–q Äs¡

nHês¡ düyTàfiHê˙ï Ä Áø£eT+˝À (Á|ü<Ûëq+>± Äπs´‘·s¡ |ü⁄s√Væ≤‘·T\ qT+&ç) Áu≤Vü≤àD

es¡í+ Ä$sꓤyêìï ø√XÊ+_ $e]+∫q rs¡TqT á $<Ûä+>± #Ó|ü≈£î+≥÷b˛‘ m|üŒ{Ïø°

‘Ó>∑<äT. ø√XÊ+_ #dæq ìsêΔs¡D m+‘· eTTK´yÓ÷ Äj·Tq nqTdü]+∫q |ü<äΔ‹˙

dæ<ëΔ+‘ê˙ï ‘Ó\TdüTø√e&É+ n+‘· eTTK´eTqï n_ÛÁbÕj·T+‘√ ô|’ $esê\T Çe«&É+

»]–+~.32

ˇø£ ∫e] yê<ëìï e÷Á‘·+ ‘Ó\TdüTø√yê*.33

Áu≤Vü≤àDT\+‘ê Äs¡T´ Ò nsTT‘ yêfifl≈£î >∑D+˝À n+<ä]‘√ düeT+>±

dü+|ü<ä MT<ä Vü≤≈£îÿ ñ+&~. nsTT‘ s¡Tπ>«<ä+˝À |ü⁄s√Væ≤‘·T\T #ê˝≤ eT+~

‘·eT ù|<ä]ø±ìï >∑T]+∫ yêb˛sTTq≥Tº ø£qã&ÉT‘·T+~. yêeT <e⁄&ÉT yπs ‹+&ç

<=s¡ø£ø£, uÛ≤s¡ <äTs¡edüúqT #·÷&É Òø£, ≈£îø£ÿ ù|>∑T\T e+&ÉT≈£îì ‹Hêïqì <äT'œ+#ê&ÉT.

eTs=ø£ |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉT ‘·q <ä>∑Zs¡ |üXóe⁄\T Òe⁄ ø±ã{Ϻ |ü⁄s¡T>∑T\T <=*#dæq ø£Ás¡H

n–ïøÏ n]ŒdüTÔHêïq˙ <äj·T#dæ n+<äTø√e\dæ+<ä y&ÉT≈£î+{≤&ÉT. Äπs´‘·s¡T\

qT+&ç $&çb˛sTT Äs¡ >∑D≤\˝À |üP]Ô>± ø£*dæb˛ Òø£ ¬s+{Ïø° #Ó&ɶ |ü⁄s√Væ≤‘·T\sTT‘H

e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ ` es¡í e´edüú 61

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

á <ë]Á<ä + kÕ<Ûä +. Bìe\¢H á |ü⁄s√Væ≤‘·T\T me&ÉT Á|ü‹|òü\+ ÇùdÔ yê&çøÏ

bÂs√Væ≤‘·´+ #˚j·T&ÜìøÏ dæ<äΔ|ü&ܶs¡T. ‘·<ë«sê Äs¡´`Äπs´‘·s¡ düy˚Tàfi¯Hêìï

kÕ~Û+#ês¡T.

Ç~ s¡Tπ>«<ä ø±\+ Hê{Ï $wüj·T+. |ü+C≤ãT ÁbÕ+‘·+˝À Äs¡ `Äπs´‘·s¡

dü+|òüTs¡D`düyTàfiq+ nH Áø£eT+ $düÔè‘·+>± »]–+~. düyTàfiq+˝À eTTK´ bÕÁ‘·

eVæ≤+∫q |ü⁄s√Væ≤‘·T\+‘ê ˇø£≥sTT, nHês¡ n+XÁ|ü<Ûëq+>±>∑\ ˇø£ Áu≤Vü≤àD

es¡í+ @s¡Œ&ç+~. Ç<ä+‘ê πøkÕ] »s¡>∑ Ò<äT. ãVüQXÊ Áø°.|üP. 1500 qT+&ç 1000

<ëø± »]–+~. n+<äTø£H˚ ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À Áu≤Vü≤àDT\˝À Á|üeTTK+>±

uÛ≤$+#·ã&ɶ >√Á‘ê\≈£L, Ä >√Á‘ê\≈£î eT÷\|ü⁄s¡Twüß\sTTq s¡Twüß\≈£L s¡Tπ>«<ä+˝À

düe÷q Á|ü‹|ü‹Ô Ò<äT. ø=ìï n|üŒ{ÏøÏ+ø± Áu≤Vü≤àD >√Á‘ê Ò ø±<äT. ø=+<äs¡T s¡Twüß\T

s¡Twüß Ò ø±s¡T. ø£DT«&ç dü+>∑‹ Ç~es¡πø #ÓbÕŒeTT. ø±X´|ü⁄\T >∑÷&É ‘·s¡Tyê‹

ø±\+˝ÀH Á|üeTTKT\j·÷´s¡T. uÛÑè>∑Te⁄ e÷≥ø=ùdÔ eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ <ë«sê #ê˝≤

Á|üeTTK kÕúHêìï bı+~q á s¡Twæ>√Á‘·+ s¡Tπ>«<ä+˝À, <äXs껄 j·TT<äΔ+˝À Ç+Á<äT&ç

#‘· z&ç+#·ã&ɶ ˇø£ >∑D+>± e÷Á‘·+ ø£qã&ÉT‘·T+~.

es¡í e´edüú

Áø°.|üP. 1200`1000 ÁbÕ+‘·+˝À (n+fÒ s¡Tπ>«<ä+ nq+‘·s¡ ø±\+˝À) Äs¡T´\

¬s+&Ée e\dü uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&ÜìøÏ e∫Ã+~. á e\dü Á|üuÛ≤e+e\¢ ø=+‘·, n|üŒ{Ïπø

Äπs´‘·s¡T\‘√ ‘·eT≈£îqï (dü+|òüTs¡D`düyTàfiq+ nH ~«$<ÛäyÓTÆq) dü+|üs¡ÿ+e\¢

ø=+‘·, Áø°.|üP. 1000 Hê{ÏøÏ Äs¡T´\ uÛÖ‹ø£ J$‘·+˝À e÷s¡TŒ yÓTT<ä\sTT+~.

ÇqTeTT yê&Éø£+ $düÔ]+∫ ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô |üXób˛wüD ø£+f… Á|üeTTK JeHê<Ûës¡+

ø±e&É+ yÓTT<ä\sTT+~. ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\˝À e∫Ãq á e÷s¡TŒ |òü*‘·+>± ñ‘êŒ<äø£‘·

ô|]– n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô Äs¡T´\ J$‘·+˝À yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï kÕ]>± kÕ<Ûä + nsTT+~.

á n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì #õøÏÿ+#·T≈£îH ˇø£ bÕ\ø£es¡Z+, n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì bÕ\ø£

es¡Z+ #‹˝ÀøÏ #s¡yùd kÕe÷õø£ e´edüú (ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\T) @s¡Œ&ܶsTT. Ä

kÕe÷õø£ e´edüú ù|s¡T es¡íe´edüú. bÕ\ø£esêZ\T, Áu≤Vü≤àDT\T ø£åÁ‹j·TT\T, á

ø=‘·Ô e´edüú @sêŒ≥T, ÇqTeT÷ Hê>∑* e+{Ï ø=‘·Ô ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\ yê&Éø£+, ÄVü‰s¡

ñ‘·Œ‹Ô nH˚ ø=‘·Ô Jeq Ä<Ûës¡+, n˙ï >∑÷&É Áø°.|üP. 1000 Hê{ÏøÏ HÓeTà~>±

yÓTT<ä\sTTHê n$ Áø°.|üP. 600 <ëø± >∑D e´edüú s¡÷bÕìï |üP]Ô>± e<äT\Tø√ Ò<äT.

>∑D e´edüú >∑s¡“¤+˝ÀH Áø£eT+>± q÷‘·q ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô düe÷»+ ` e´ekÕj·Tø£

es¡Z düe÷»+ s¡÷bı+~+~. s¡÷bı+~— Ç+‘·es¡≈£î |ü+C≤ãT ÁbÕ+‘·+˝Àì dæ+<Ûä÷

62

<ëì ñ|üq<äT\ ˝Àj·T\≈£î |ü]$T‘·eTsTT e⁄+&çq Äs¡ düe÷»+ HÓeTà~>± á

Hê\T>∑T e+<ä\ dü+e‘·‡sê\˝À ‘·÷s¡TŒ≈£î $düÔ]+∫ >∑+>±, j·TeTTHê ˝Àj·T\

|ü&ÉeT{Ï ø=q nsTTq Á|üdüTÔ‘· &Ûç©¢ ÁbÕ+‘êìï #s¡T≈£î+~.

HÓ’dü]Zø£ dæú‹ì eT∞fl <äèwæº À ñ+#·Tø√yê*. dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· yêdüT\˝≤π>

Äs¡T´\T >∑÷&É yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï m&Ü] dü<äèX´eTsTTq dæ+<Ûä÷ <ëì ñ|üq<äT\

˝Àj·T\˝À (Á|üdüTÔ‘· |ü+C≤ãT ÁbÕ+‘·+˝À) ‘·eT dü+#ês¡ |üXób˛wüø£ düe÷C≤ìï

@s¡Œs¡#·T≈£îHêïs¡T. Çø£ÿ&É es¡bÕ‘·+ ‘·≈£îÿe ø±e&É+e\¢ n&Ée⁄\T <ä≥º+>± Òe⁄.

dü+#ês¡ JeHêìøÏ ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D≈£L Ç~ nqT≈£L\eTsTTq ÁbÕ+‘·+. ÇqTeTT

yê&Éø£+ Hs¡TÃ≈£îqï ‘·s¡Tyê‘·, Áø°.|üP. 1000 qT+&ç, Äs¡T´\T á dæ+<Ûä÷ yÓTÆ<ëHêìøÏ

‘·÷s¡TŒ ~X>± >∑+>±, j·TeTTHê ˝Àj·T\ yÓ’|ü⁄ $düÔ]+#ês¡T. ªÄs¡T´\Tμ nHyêfiófl

dü«#·Ã¤+>± e⁄+&çb˛ Ò<ä Äπs´‘·s¡T\qT ø£\T|ü⁄≈£î+≥÷H e⁄Hêïs¡ ô|’q Ç∫Ãq

$es¡DqT >∑Ts¡TÔ+#·T≈£î+fÒ á $düÔs¡D uÛÖ‹ø£ $düÔs¡D≤ (n+fÒ Äs¡ >∑D≤\ e\dü

|òü*‘·e÷) Òø£ kÕe÷õø£ kÕ+düÿè‹ø£ $düÔs¡D≤ (Ç+ ¢wt À diffusion n+{≤s¡T)

nH~ ø=+‘· es¡≈£î ns¡Δs¡Væ≤‘·eTsTTq Á|üXï nì ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~. ¬s+&É÷ »]>±sTT.

Á|ür <äX˝Àq÷ ø=+<äs¡T Äs¡T´\T e\dü yÓfi≤fls¡T, ø±ì ø=‘·Ô düe÷»+ Äs¡ `Äπs´‘·s¡

düyTàfiq+ <ë«sê @s¡Œ&ç Ä ‘·s¡Tyê‘· ªÄs¡ μ düe÷»+>± >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~+<äì

ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT.

Ä $düÔs¡D Áø£eT+˝À Äs¡ düe÷»+ dæ+<Ûä÷ Àj·T\≈£L >∑+>±, j·TeTTHê

˝Àj·T\≈£L eT<Ûä qTqï ÁbÕ+‘ê˙ï, >∑+>± j·TeTTHê Àj·T\ô|’ uÛ≤>±˙ï #s¡T≈£î+~.

Ç~ Ç|üŒ{Ï Vü≤sê´Hê, &Ûç©¢, |ü•ÃeT ñ‘·Ôs¡Á|ü<XŸ, ø=+‘·yTs¡≈£î sê»kÕúHé sêÁcÕº\

uÛÑ÷uÛ≤>∑+. Çø£ÿ&É >∑÷&É |ü+C≤ãT ˝≤>±H es¡bÕ‘·+ ‘·≈£îÿe. ø±ã{Ϻ n&Ée⁄\T

|ü\Ã>±H e⁄+{≤sTT. ø=‘·Ô>± n\yê≥sTTq ÇqTeTT düVü‰j·T+‘√ >=&ɶ* ‘·~‘·s¡

|üìeTT≥¢qT ‘·j·÷s¡T #düTø=ì, n&Ée⁄\qT e´ekÕj·T jÓ÷>∑ + #dæ, ãs¡TesTTq

Hê>∑fiflqT ‘·j·÷s¡T #düTø=ì e´ekÕj·Tø£ düe÷C≤ìï á ÁbÕ+‘·+˝Àq÷ ‘=*Hê{Ï

ìyêdüdüú\eTsTTq |ü+C≤ãT˝Àq÷ Äs¡T´\T kÕú|æ+#·>∑*>±s¡T. á Áø£eT+ yÓTT‘·Ô+

kÕ–+~ Áø°.|üP. 1000`600 <ëø±. |ü⁄sêedüTÔ ‘·e«ø±\˝À »HêyêkÕ\≈£î ∫Vü≤ï+>±

ã÷&ç<äs¡+>∑T ≈£î+&É ô|+≈£î\T (Painted Grey Ware) <=]ø±sTT. yê{Ï‘√u≤≥T

ÇqT|ü edüTÔe⁄\T >∑÷&É <=]ø±sTT. kÕVæ≤‘· Ä<Ûësê\T j·TEπs«<ä+, n<Ûäs¡«D

y<ä+, j·TEπs«<ëìï yê´U≤´ì+# X‘·|ü<∏ä Áu≤Vü≤àD+, ø=+‘· yTs¡≈£î eTVü‰uÛ≤s¡‘·+,

yÓTT<ä\sTTq$.

e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ ` es¡í e´edüú 63

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

s¡Tπ>«<ä+˝≤π> j·TEπs«<ä+, n<Ûäs¡«y˚<ä+ >∑÷&É (Á|ü<Ûëq+>±) ø£s¡àø±+&É

dü+ã+<ÛäeTsTTq eT+Á‘ê\ dü+ø£\Hê Ò. ø=‘·Ô>± á eT+Á‘ê\T nedüs¡eTj·÷´

j·T+fÒH˚ düe÷»+ e÷]+<äì ns¡Δ+. düe÷»+˝À e÷s¡TŒ sêø£b˛‘˚ s¡Tπ>«<äy˚T

dü]b˛jT~. ø±ã{Ϻ s¡Tπ>«<ä+˝Àì $wüj·÷\qT j·TEπs«<ä+‘√ b˛*ùdÔ Áø°.|üP. 1000

eTT+<äT ø±˝≤ìø° ‘·s¡Tyê‹ ø±˝≤ìø° e∫Ãq e÷s¡TŒ ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~. |üXó dü+|ü<äq÷

H\ |òü\ kÕj·÷˙ï ô|+bı+~+#·eT˙, j·TT<äΔ+˝À $»j·T+ düeT≈£Ls¡ÃeT˙, ˙{Ï

eqs¡T\T m+&çb˛≈£î+&Ü ø±bÕ&ÉeT˙ y<ë\˝À <e⁄fiflqT ÁbÕ]ú+#ês¡T. ‘·eT uÛÖ‹ø£

J$‘êìï yÓTs¡T>∑T|üs¡#·eTì <e⁄fiflqT y&ÉT≈£îqï Áø£eT+˝À Ä uÛÖ‹ø£ J$‘êìï

>∑T]+∫ #ê˝≤ $wüj·÷\T ‘Ó*j·TCÒkÕs¡T.

j·TEπs«<ä ø±˝≤ìøÏ j·T»„ ø£s¡àø±+&É #ê˝≤ m≈£îÿesTT+~. ã\T\T

nq÷Vü≤´+>± ô|]–b˛j·÷sTT. ã*sTTe«ì »+‘·Te⁄>±˙, |üøÏå>±˙ Ò<äT.34 ø=ÿø£ÿ

j·T»„+ ø=ìï s√E\T ‘·s¡ã&ç kÕπ>~. j·T»„+ ìs¡«Væ≤+∫q |ü⁄s√Væ≤‘·T\≈£î Ç∫Ãq

<äøÏåD\qT ã{Ϻ á ø£s¡àø±+&É m+‘· ô|<ä› m‘·TÔq kÕ–+<√ }Væ≤+#·e#·TÃqT.

n+>∑sêE ñ<äeTj·T ÄÁ‘j·TT&ÉH Áu≤Vü≤àDT&çøÏ |ü~y\ Ád”Ô u≤ìdü\T, |ü~y\

@qT>∑T\T Ç#êÃ&Éì ◊‘·πsj·T Áu≤Vü≤àD+˝À #Ó|üŒã&ç+~. n<˚ Áu≤Vü≤àD+˝À

|ü{≤º_Ûùwø£+ #dæq Áu≤Vü≤àDT&çøÏ ã+>±s¡+, |üXóe⁄\T, uÛÑ÷eTT\T, y\ dü+K´˝À

Çyê«\ì e⁄+~.35 ñ|üìwü‘·TÔ\˝À »qø£sêE j·÷»„e\Tÿ´&çøÏ |ü~y\ >√e⁄\T

ãVüQe÷q+>± ÇkÕÔ&ÉT. á kÕVæ≤‘ê´ìï ‘·j·÷s¡T #dæ+~ Áu≤Vü≤àDT Ò ø±ã{Ϻ

Ç+<äT˝À n‹XjÓ÷øÏÔ e⁄+<äqT≈£îHêï ô|<ä› m‘·TÔq <äøÏåD\T sTT∫Ãq≥Tº e÷Á‘·+

‘Ó\TdüTÔ+~. >∑D˙j·T+>± n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô e⁄+fÒ ‘·|üŒ sTT~ kÕ<Ûä +ø±<äT. n+fÒ

á j·TEπs«<ä ø£s¡àø±+&ÉqT uÛÑ]+∫q düe÷»+ |üXób˛wü≈£î\ düe÷»+ ø±e&ÜìøÏ

M\T Ò<äT. ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #dæq e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ nsTT e⁄+&Ü*.

kÕe÷õø£ dü+|ü<ä Àq÷ e÷s¡TŒ e∫Ã+~. s¡Tπ>«<ä ø±\+˝À |üXóe⁄\T Á|ü<Ûëq

dü+|ü<ä. yêfiófl ‘·eT Á|ü|ü+#·+˝Àì #ê˝≤ $wüj·÷\≈£î ª>√e⁄μ dü+ã+<ÛäyÓTÆq ù|s¡T¢

ô|≥Tº≈£îHêïs¡ì #·÷kÕeTT. s¡Tπ>«<ä+˝À ªj·Teμ nH ˇø£ÿ <Ûëq´+ Á|ükÕÔeq e÷Á‘·+

e⁄+~. n~ u≤Ø¢ nsTTe⁄+≥T+<äì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT. e] (ÁMVæ≤), >√<ÛäTeT

(>√<Ûä÷eT)\ Á|ükÕÔeq s¡Tπ>«<ä+˝À Ò<äT.36 dü+düÿè‘·+˝À Hê>∑*øÏ yê&çq e÷≥

Vü≤\+ nH~ s¡Tπ>«<ä+˝À Ò<äT.36 |üXóe⁄\qT #·+|æ ‹Hêïπs>±ì e´ekÕj·÷ìøÏ

ñ|üjÓ÷–+#· Ò<äT. ªÁ>±eT+μ n+fÒ dæús¡ Äyêdü+ ø±<äT. Á>±eT+ n+fÒ |üXóe⁄\qT

y˚T|ü⁄≈£î+≥÷ dü+#·]+#˚ >∑T+|ü⁄. n≥Te+{Ï ¬s+&ÉT >∑T+|ü⁄\T ‘·\|ü&çq|ü&ÉT

64

ø£\Væ≤+#·Tø√e&É+ »]π>~. Bì qT+&˚ j·TT<ëΔìøÏ ªdü+Á>±eT+μ nH˚ e÷≥

e∫Ã+~.37

Áø°.|üP. 1000 Hê{Ï qT+&ç Ç<ä+‘ê HÓeTà~>± e÷]+~. j·TTEπs«<ëìï

ã{Ϻ e], u≤Ø¢, ∫≈£îÿ&ÉT, qTe⁄«\T, >√<ÛäTeT, |ü|ü, ≈£îj·Te <ÛëHê´\T (C§qï,

dü»® yÓTT<ä …’q$) |ü+&ç+#ês¡T. á ‹+&ç ø±ø£ Ç‘·s¡ dü+|ü<ä ã+>±s¡+, sê–, ø£+#·T,

‘·>∑s¡+, d”dü+, ÇqTeTT. M{Ï À #ê\ es¡≈£î á ÁbÕ+‘·+˝À <=s¡ø£e⁄ ø±ã{Ϻ

<ä÷s¡+ qT+&ç es¡Ôø£+ <ë«sê e∫Ãq$ nsTTe⁄+&Ü*.38 Bìì ã{Ϻ >∑÷&É ÄVü‰s¡+˝À

n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô e⁄+<äì ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~. ‹<∏äT\T, qø£åÁ‘ê\ Á|ükÕÔeq ñ+&É&Üìï

ã{Ϻ s¡T‘·T|üeHê\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ɶ e´ekÕj·T+ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+<äì ns¡ú+

ne⁄‘·T+~. n<Ûäs¡« y<ä+˝À q~ ˙{Ïì ø±\e\˝ÀøÏ eT[fl+#≥|ü&ÉT Ä#·]+#

ø£s¡àø±+&É e⁄+~. n+‘ø±ø£, Äs¡T Òø£ mì$T~ m&É¢qT Hê>∑*øÏ ø£{Ϻ e´ekÕj·T+

#˚j·T&Üìï n<Ûäs¡« y˚<ä+˝À e]í+#ês¡T. Bìï ã{Ϻ |üX¯óe⁄\qT ‹q&Üìπø ø±ø£

e´ekÕj·÷ìøÏ yê&É&É+ >∑÷&É yÓTT<ä\sTT+<äì, ãs¡TesTTq Hê>∑fiófl yê&Üs¡

ns¡ú+ ne⁄‘·T+~.38

á <äX˝À Äs¡T´\T ø=‘·Ô>± $düÔ]+∫q ÁbÕ+‘·+˝À n&Ée⁄\qT e´ekÕj·T

jÓ÷>∑ + #dæq |ü<äΔ‹ >∑÷&É j·TEπs«<ä dü+ã+<ÛäyÓTÆq kÕVæ≤‘· + qT+&ç ns¡Δ+

#˚düTø√e#·TÃqT. Ä |ü<äΔ‹ @$T≥+fÒ n&Ée⁄\qT <äVü≤q+ #˚j·T&É+. (b˛&ÉT

e´ekÕj·T+ #ùd –]»qT\T Ç|üŒ{Ïø° Ç< #kÕÔs¡T). eT+Á‘· kÕVæ≤‘· +˝À Ç~

n&Ée⁄\qT n–ïøÏ n]Œ+#·&É+>±H√ n–ï n&Ée⁄\qT uÛÑTõ+#·&É+>±H√ e]í+#·ã&ÉT

‘·T+~. es¡bÕ‘·+ m≈£îÿe>± e⁄qï <ä≥ºeTsTTq n&Ée⁄\˝À Ç~ kÕ<Ûä + ø±<äT.

yÓT≥º ÁbÕ+‘ê\˝Àì |ü\Ã{Ï n&Ée⁄\˝ÀH Ç~ kÕ<Ûä + ne⁄‘·T+~. n+<äTø£H

Áø°.|üP. 1000`600 ø±\+˝À Äs¡T´\ $düÔs¡D dæ+<Ûä÷, >∑+>±, ˝Àj·T\ eT<Ûä

uÛ≤>±ìøÏ (Vü≤sê´Hê, &Ûç©¢) >∑+>±, j·TeTTHê ˝Àj·T\ m>∑Te uÛ≤>±ìøÏ (|ü•ÃeT ñ

‘·Ôs¡Á|ü<XŸ) |ü]$T‘·eTsTT e⁄+&ç+~. Ç+ø± ‘·÷s¡TŒ≈£î`>∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\

~>∑Te uÛ≤>±ìøÏ $düÔ]+#ê\+fÒ á |ü<äΔ‹ dü]b˛<äT. <ä≥ºeTsTTq n&Ée⁄\qT

e´ekÕj·T jÓ÷>∑ + #j·T&ÜìøÏ ã\eTsTTq ÇqT|ü |üìeTT≥T¢ $kÕÔs¡+>± ø±yê*.

j·TEπs«<ä ø±˝≤ìøÏ ÇqTeTT yê&Éø£+ ‘Ó\TdüTqT >±˙, ÇqTeTT $]$>± <=]πø

>∑qT\T ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<X+˝À Òe⁄. ;Vü‰sY ÀH e⁄HêïsTT. ø±ã{Ϻ ;Vü‰sY >∑qT\

ÇqTeTT #õπøÿ <ëø± Äs¡T´\ $düÔs¡D˝Àì ‘·s¡Tyê‹ <äX ÁbÕs¡+uÛÑ+ ø±<äT. n~

Áø°.|üP. 600 ‘·s¡Tyê‘· »]–+~. n+<äTπø ÇqTeTT >∑qT\T $kÕÔs¡+>± e⁄qï eT>∑<Ûä

yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï sê»´+ nsTT+~.

e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ ` es¡í e´edüú 65

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

Ç<ä+‘ê ‘·s¡Tyê‹ $wüj·T+. j·TEπs«<ä ø±˝≤ìøÏ ‹]– eùdÔ, n&Ée⁄\qT

‘·>∑\u…≥º&É+ <ë«sê e´ekÕj·T jÓ÷>∑ + #˚dæq Áø£eT+ X¯‘·|ü<∏ä Áu≤Vü≤àD+˝À

#ê˝≤ $es¡+>± e]í+#·ã&ç+~. e÷<Ûäe⁄&ÉH $<Vü≤sêE, s¡|òüTT >∑DT&ÉH >ö‘·eT

>√Ár≈£î&ÉsTTq Áu≤Vü≤àDT&ÉT, ‘·q yÓ+≥sê>± n–ï <e⁄&ÉT düs¡dü«r q~øÏ ‘·÷s¡TŒ

~≈£îÿ>± e⁄qï n&É$ì ø±\TÃ≈£î+≥÷ b˛j·÷&É+~. dü<ë˙s¡+ nH q~øÏ ‘·÷s¡TŒq

e⁄qï uÛ≤>∑+ ˇø£|ü&ÉT #ê˝≤ ‘eT>± ãTs¡<ä>± e⁄qï n&É$‘√ ì+&çe⁄+&<ä+≥,

m+<äTø£+fÒ n|üŒ{ÏøÏ n–ï <ëìì s¡T∫ #·÷&É˝Ò<äT ø±ã{Ϻ. nsTT‘˚ Ç|ü&ÉT

Áu≤Vü≤àDT\T Áø£‘·Te⁄\ <ë«sê Ä n&É$ì n–ïøÏ s¡T∫ #·÷|æ+#ês¡T ø±ã{Ϻ Ä

ÁbÕ+‘·+ e´ekÕj·T jÓ÷>∑´eTsTT+<ä+≥.39 Ç+‘·ø£+fÒ düŒwüºeTsTTq $es¡D

nqedüs¡+. eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝À bÕ+&Ée⁄\T ø£èwüßí&ç düVü‰j·T+‘√ j·TeTTHê qB rs¡+˝À

e⁄qï U≤+&Ée eHêìï n–ïøÏ n]Œ+∫ ‘·eT sê»<Ûëì nsTTq Ç+Á<äÁ|ükÕúìï ì]à+∫q

ø£<∏ä ≈£L&É á #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤e÷ìï dü÷∫düTÔ+<äì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.40 s¡Tπ>«<ä+

˝ÀH n–ïøÏ n&Ée⁄\qT $T+π>yê&ÉT n˙ >=&ɶ* n˙ Hêe÷+‘·sê\T.

ø±ã{Ϻ n&Ée⁄\qT <äVü≤q+ #j·T&É+ <ë«sê e´ekÕj·T jÓ÷>∑ + #dæ,

ÇqTeTT düVü‰j·T+‘√ ãs¡TesTTq Hê>∑fiflqT ‘·j·÷s¡T #düTø=ì m&É¢qT Hê>∑*øÏ

ø£{Ϻ e´ekÕj·T+ #dæ |ü\Ts¡ø±\ |ü+≥\T |ü+&ç+# düe÷»+ yÓTT<ä\sTT+~.

n+fÒ ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D |üXób˛wüD Ò ø±ø£ ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô #ùd düe÷»+ á j·TEπs«<ä

ø±˝≤ìøÏ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~. ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\˝À e∫Ãq e÷s¡TŒsTT~. nsTT‘ Ç|ü⁄Œ&ÉT

n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô kÕ<Ûä + ne⁄‘·T+~. n+fÒ ø=+<äs¡T ÁXeT#ùdÔ n+<äs¡÷ ‹qe#·TÃqT.

ÁXÊ$T≈£î\ qT+&ç n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì #õøÏÿ+#·Tø=ì bÕ\ø£esêZ\T ‘·eT nedüsê\≈£î

yê&ÉTø√e#·TÃqT. Ç~ »s¡>±\+fÒ n+<äT≈£î nqTesTTq kÕe÷õø£ ìsêàD+

(ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\T) nedüs¡+. ø=+<äs¡T ÁXeT #j·÷*. ñ‘·Œ‹Ôì kÕ~Û+#ê*,

yê] eTqT>∑&É≈£î b˛>± $T–*+~ yπs ø=+<äs¡T #õøÏÿ+#·Tø√yê*.

eTq <X+˝À á ìsêàD+ es¡í e´edüú. Äs¡ >∑D≤\˝À eT÷&ÉT esêí\T

@s¡Œ&ܶsTT. Mfiófl ø£åÁ‹j·TT\T, Áu≤Vü≤àDT\T, yÓ’Xó´\T. yÓ’Xó´\T ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À

yê´bÕs¡düTÔ\j·÷´s¡T>±ì Áø°.|üP. 1000 ÁbÕ+‘·+ qT+&ç Áø°.X. ‘=* X‘êu≤›\ <ëø±

Mfifl Á|ü<Ûëq eè‹Ô e´ekÕj·T+. e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ô #j·T&É+, n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì

¬s+&ÉT nÁ>∑esêí\≈£î n+<äCÒj·T&É+, Mfifl ª<Ûäs¡à+μ. á eT÷&ÉT esêí\T ø±ø£, Äs¡T´\≈£î

˝§+–b˛sTTq Äπs´‘·s¡T\T (<ëdüT\T, Ç‘·s¡ Ä≥$≈£î\T) XSÁ<ä es¡í+ nj·÷´s¡T.

ª<ëdüT&ÉTμ nqï ù|πs Ç|ü&ÉT ùdeø£ dæú‹ì dü÷∫+# |ü<ä+ nsTT+~. XSÁ<äT\≈£î

66

ø£ dü+ e´ekÕj·T+ #ùd ns¡Ω‘· >∑÷&É Ò<äT. ô|’ eT÷&ÉT esêí\≈£î ùde #j·T&É+

Mfifl <Ûäs¡à+. yêfiófl |üXóe⁄\qT b˛wæ+#ê*, Çfifl˝Àq÷ bı\+˝Àq÷ #êøÏØ #j·÷*.

s¡Tπ>«<ä+˝Àì |ü<äe (∫e]) eT+&É\+˝À |ü⁄s¡Twü dü÷ø£Ô+ nH dü÷ø£Ô+ e⁄+~.

Ç+<äT˝À yÓTT≥ºyÓTT<ä{ÏkÕ] es¡í e´edüú Á|ükÕúeq e⁄+~. Ä~|ü⁄s¡Twüß&ÉT eTTK+

qT+&ç Áu≤Vü≤àDT\T, uÛÑTC≤\ qT+&ç ø£åÁ‹j·TT\T, ‘=&É\ qT+&ç yÓ’Xó´\T, bÕ<ë\

qT+&ç XSÁ<äT\T |ü⁄{≤ºs¡ì á dü÷ø£Ô+ n+≥T+~. nsTT‘ Ç~ ìC≤ìøÏ s¡Tπ>«<ëìøÏ

#Ó+~+~ ø±<ä , ‘·s¡Tyê‘· #s¡Ãã&ç+<ä (Á|üøÏå|üÔ+μ nì) #ê˝≤ eT+~ #·]Á‘·ø±s¡T\

˝≤π> ø√XÊ+_ >∑÷&É uÛ≤$kÕÔ&ÉT41.

j·TEπs«<ä kÕVæ≤‘· +˝À e÷Á‘·+ m≥Te+{Ï dü+<Vü‰\≈£L ÄkÕÿs¡+ Ò≈£î+&É

es¡í e´edüú ìsêàD+, <ëì ø£å +, $e]+#·ã&ç e⁄HêïsTT. s¡Tπ>«<ä+˝À >∑D+˝Àì

kÕe÷q´ »Hêìï ª$XŸμ Á|ü»\T nHêïs¡T. Ç|ü&ÉT á e÷≥qT ø£s¡≈£î\T nqï ns¡ú+˝À

Á|üjÓ÷–+#·&É+ yÓTT<ä\sTT+~. <ëì qT+&ç yÓ’Xó´\T nqï es¡í+ ù|s¡T e∫Ã+~.

á ª$XŸμ »HêìøÏ dü+ã+~Û+∫q <e⁄fiófl eTs¡T‘·TÔ\T. Ç+Á<äT&çø° eTs¡T‘·TÔ\≈£L

X¯Á‘·T‘·«+ s¡Tπ>«<ä+˝ÀH˚ e⁄+~. sêE ª$XŸμ »Hêìï uÛÑTõ+∫q≥Tº>± Ç+Á<äT&ÉT

eTs¡T‘·TÔ\qT uÛÀ»q+ #kÕÔ&Éì s¡Tπ>«<ä+˝À nHêïs¡T. s¡Tπ>«<ä ø±\+˝ÀH e÷eT÷\T

>∑D düuÛÑT´\qT >∑D eTTKT´\T |”&Éq≈£î >∑T]#dæ e⁄+&Ü*. e´ekÕj·Tø£ düe÷»+

e#Ãdü]øÏ á |”&Éq #ê˝≤ m≈£îÿe nsTT+~. X‘·|ü<∏ä Áu≤Vü≤àD+˝À eTs¡T‘·TÔ\qT

kÕe÷q´ ø£s¡≈£î\T nHêïs¡T.42 ◊‘·πsj·T Áu≤Vü≤àD+˝À yÓ’Xó´&ÉT Ç‘·s¡T\≈£î Àã&ç

e⁄+{≤&É Ç‘·s¡T\ #‘· ªuÛÑTõ+#·μ ã&É‘ê&É , ÇcÕºqTkÕs¡+ |”&ç+#·ã&É‘ê&É ,

nHêïs¡T. XSÁ<äT\T ùde≈£î\˙, ÇcÕºqTkÕs¡+ ‘=\–+#·ã&É‘ês¡ , ÇcÕºqTkÕs¡+

#·+|üã&É‘ês¡ nHêïs¡T. j·T»„ ø£s¡àø±+&É jÓTTø£ÿ \ø£å + >∑÷&É Ç|ü&ÉT ø=~›>±

e÷]+~. X‘·|ü<∏ä Áu≤Vü≤àD+˝À, yÓ’X´ XSÁ<ä »Hêìï |ü⁄s√Væ≤‘·T\ düVü‰j·T+‘√

˝Àãs¡#·Tø√e&ÜìøÏ sê»qT´\T j·TC≤„\T #kÕs¡qï $wüj·T+ ns¡úeTe⁄‘·T+<ä+{≤&ÉT

ø√XÊ+_. j·T»„+˝À uÛ≤>∑+>± n–ïøÏ Á|ü<äøÏåD+ #ùd≥|ü&ÉT |ü⁄s√Væ≤‘·T\T ø£ ∫es¡,

sê»qT´\T ˇø£ ∫es¡ e⁄+&ç XSÁ<ä yÓ’X´ »Hêìï ˝Àãs¡#·Tø√e&É+ ø√dü+ yês¡T

eT<Ûä ˝À e⁄+&˝≤>∑ #·÷&Ü\ì Áu≤Vü≤àD+˝À nHêïs¡T.43

yÓ’X¯´ X¯SÁ<ä »q+ qT+&ç bÕ\ø£esêZ\T n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì @ $<Ûä+>±

#õøÏÿ+#·T≈£îHêïs√ ‘Ó\TdüTø√yê*. >∑De´edüú À >∑D düuÛÑT´\T ‘êeTT ùdø£]+∫q

ÄVü‰s¡+˝Àì $T>∑T\TqT ø£s¡àø±+&Éj·TT‘·+>± |ü+#·T≈£î+{≤s¡ì >∑‘· n<Ûë´j·÷\˝À

#·÷kÕ+. >∑D düuÛÑT´\T ‘êeTT ùdø£]+∫q ÄVü‰s¡+ yÓTT‘·Ô+>±˙ ø=+‘·uÛ≤>∑+ >±ì

e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ ` es¡í e´edüú 67

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

>∑D+ ô|<ä›≈£î n+<äCÒkÕÔs¡T. n‘·qT <ëìï ø£s¡àø±+&Éj·TT‘·+>± <e⁄fifl≈£î n]Œ+∫

n+<ä]ø° |ü+#·T‘ê&ÉT. j·TT<ëΔ\˝À ¬>\T#·Tø=∫Ãq dü+|ü<äqT >∑÷&É Ç< $<Ûä+>±

<e⁄fifl≈£î n]Œ+∫ |ü+#·T≈£î+{≤s¡T. (Äsꓤ≥+>± $+<äT\‘√ »]π> á |ü+|üø£|ü⁄

ø±s¡ Áø£e÷ìï |ü⁄sêe÷qe XÊg+˝À potlach n+{≤s¡T). á $<Ûä+>± >∑DeTTKT´\

<ë«sê <e⁄fifl≈£î n]Œ+# Ä e÷sêìï ªã*μ nHêïs¡T. Ä~eT >∑D e´edüú Àì á

ã\T\T n]Œ+# Ä#ês¡+˝ÀH es¡Z $uÛÑ»q≈£L <√|æ&ûøÏ eT÷\+ e⁄+~. ã\T\T

n+<äT ø=ìï |ü+|üø£+ #ùd~ >∑D+ ô|<ä›\T ø±ã{Ϻ yêfiófl Ç‘·s¡T\ ø£+f… m≈£îÿe

$T>∑T\TÃø√e#·TÃ. ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D <äX qT+&ç ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô <äX e#Ãdü]øÏ kÕe÷õø£

dü+|ü<ä ô|]– ã* s¡÷|ü+˝À >∑D eTTK´\T $T>∑T\TÃø=H dü+|ü<ä eT]+‘· m≈£îÿe

ñ+≥T+~. Ç<ä+‘ê ø£s¡àø±+&É À uÛ≤>∑+>± »s¡T>∑T‘√+<äì q$Tà+#ê* ø±ã{Ϻ

|ü⁄s√Væ≤‘·T\ n+&Éø±yê*. á $<Ûä+>± >∑D+ eTTKT´\T ˇø£ sê»q´ (ø£åÁ‹j·T)

es¡í+>± @s¡Œ&ç, |ü⁄s√Væ≤‘·T\ (Áu≤Vü≤àDT\) düVü‰j·T+‘√ yÓ’X´ XSÁ<ä Á|üC≤˙ø£+

qT+&ç ã\T\ s¡÷|ü+˝À n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì ùdø£]+∫ #õøÏÿ+#·T≈£îHêïs¡T.

ø£s¡≈£î\T, ≈£L©\T, sêE\T n+≥THêïeT+fÒ n|üŒ{ÏøÏ dæús¡ ìyêdü e´ekÕj·Tø£

Á>±e÷\÷ sêC≤´\÷ @s¡Œ&ܶj·Tì nqTø√≈£L&É<äT. á 400 dü+e‘·‡sê\÷ (Áø°.|üP.

1000`600) >∑De´edüú ìsêàD+ ø=~› e÷s¡TŒ\‘√ ø=qkÕ–+~. ø£åÁ‹j·T Áu≤Vü≤àD

yÓ’X´ esêí\T >∑D e´edüú À n+‘·sꓤ>∑+>±H @s¡Œ&ܶsTT. sêE\T Òø£ sê»qT´\T

n+fÒ n|üŒ{Ïø° >∑D eTTKT´ Ò. nsTT‘ Mfifl ÁbÕã\´+ ø=~› ø=~›>± ô|s¡>∑&É+

yÓTT<ä\sTT+~. s¡Tπ>«<ä ø±\+˝À ªsêE\Tμ düs¡« dü«‘·+Á‘·T\T ø±s¡T. >∑D eTTKT´\

ªdüuÛÑμ yêfiflqT mqTï≈£îH~. á düuÛÑ Ä<Ûä«s¡ +˝À yêfiófl q&ÉT#·Tø=Hyês¡T. j·TEπs«<ä

ø±\+ e#Ãdü]øÏ sêE\T düuÛÑ ìj·T+Á‘·D qT+&ç ‘·|æŒ+#·T≈£îH Á|üj·T‘·ï+ #düTÔqï≥Tº

ø£qã&ÉT‘·T+~. <ëìøÏ ø£ ì<äs¡Ùq+, sêE\≈£î ø=‘·Ô>± e∫Ãq n_Ûùwø£ø±+&É. sêE>±

mqTïø√ã&É&É+ ø±ø£ n_Ûwæ≈£îÔ&ÉT ø±e&É+ n+fÒ n‘·ì n~Ûø±sêìøÏ eT+Á‘· dü+ã+<Ûä

eTsTTq \ø£åD+ ÄbÕ~+#·&É+ ne⁄‘·T+~. BìøÏ |ü⁄s√Væ≤‘·T\ n+&Éø±yê*. ø±ã{Ϻ

n_Ûùwø£ ø£s¡à\T ìs¡«Væ≤+∫q Áu≤Vü≤àDT\≈£î ô|<ä› m‘·TÔq <äøÏåD\T Çe«&É+ »]–+~.

á $<Ûä+>± ø£åÁ‹j·TT\÷, Áu≤Vü≤àDT\÷ ‘·eT ÁbÕã˝≤´ìï |üs¡düŒs¡ düVü≤ø±s¡+‘√

ô|+bı+~+#·T≈£îHêïs¡T.

Ç<ä+‘ê Áø£eT+>± 400 @fiflbÕ≥T »]–+~. á ø±\+˝À ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô

yÓTT<ä\sTT+~ >±˙ dæΔs¡ ìyêdü Á>±e÷\T @s¡Œ&É Ò<äT. n+fÒ yÓTT<ä{Ï n<Ûë´j·T+˝À

#Ó|æŒq ¬s+&Ée |ü]D≤eT+ ÁbÕs¡+uÛÑ+ ø± Ò<äT. Á>±eT+ n+fÒ Ç|üŒ{Ïø° Ç+ø± ˇø£

68

dü+#ês¡ düC≤‘·T\ (s¡ø£Ôã+<ÛäTe⁄\) ãè+<ä+ ns¡ú+. á Á>±e÷\T esêø±\+˝À yÓT≥º

ÁbÕ+‘ê\˝À ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #dü÷Ô m+&Üø±\+ sê>±H ‘·eT |üXóe⁄\qT qB

˝Àj·T\≈£î ‘√\T≈£îb˛sTT yT|ü⁄ø=ì J$+#$. ø£ ‘&Ü @$T≥+fÒ s¡Tπ>«<ä ø±\+˝À

˝≤>∑ ø±ø£ Ç|ü&ÉT á Á>±e÷\≈£î |üXódü+|ü< ø±ø£ XSÁ<äT\T nH ñeTà&ç ùde≈£î\

dü+|ü<ä >∑÷&É e⁄+~. Mfiófl dü+#êsêìøÏ ãj·T\T<]q|ü&É ≤¢ |üXóe⁄\Hø±ø£ XSÁ<äT\qT

>∑÷&É ‘√\T≈£îb˛jTyês¡T. ÁbÕNq ø±\+ qT+&ç >∑÷&É (s¡Tπ>«<ä+ qT+&ç) eTq

<X+˝À ªHê\T>∑T ø±fifl |üXóe⁄\Tμ ª¬s+&ÉT ø±fifl |üXóe⁄\Tμ nH e´eVü‰s¡+ e⁄+~.

nsTT‘ á XSÁ<äT\T u≤ìdü\T ø±s¡T. eTq<X+˝À es¡Z düe÷»+ u≤ìdü

e´edüú s¡÷|ü+˝À sê Ò<äì, es¡í e´edüú s¡÷|ü+˝À e∫Ã+<äì ø√XÊ+_ K∫Ñ·eTsTTq

n_ÛÁbÕj·T+. Ä~eT >∑D e´edüú ‘·s¡Tyê‘· u≤ìdü e´edüú e∫à rsê\ì $wüj·T

ìs¡÷|üD‘√ Á|üy˚Tj·T+ ˝Ò≈£î+&É yê~+∫q+<äT≈£î ø√XÊ+_ &Ü+π>qT rÁe+>±

$eT]Ù+#ê&ÉT.44 Á^düT, s√+ ‘·~‘·s¡ bÕXÊÑ· sêC≤´\˝À Ç<˚ <äX¯ À u≤ìdü

e´edüú e∫Ã+~. ô|<ä› ô|<ä› ø±eT+<äT\T u≤ìdü\ <ë«sê e´ekÕj·T+ ‘·~‘·s¡

s¡+>±\˝À ñ‘·Œ‹Ô kÕ–+#ês¡T. u≤ìdü\qT ø=qT≈£îÿHêïs¡T, neTTà≈£îHêïs¡T. uÛÑ÷$T

‘·~‘·s¡ ñ‘·Œ‹Ô kÕ<ÛäHê\˝À dü«+‘· ÄdæÔ e⁄+&É&É+ á s¡ø£eTsTTq <√|æ&ûøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£.

nsTT‘ uÛ≤s¡‘·<X+˝À ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì kÕ~Û+∫q Äs¡T´\~ dü«+‘· ÄdæÔ düe÷»+

ø±ø£, uÛÑ÷$T˙ |üXóe⁄\q÷ düeTwæº ÄdæÔ>± ø£*–q >∑D düe÷»+ ø±e&É+e\¢ yêfifl≈£î

˝Àã&çq <ëdü ‘·~‘·s¡ Äπs´‘·s¡T\T u≤ìdü\T ø± Ò<äT. yÓTT‘·Ô+ Äs¡ >∑D≤\≈£î

düeTwæº uÛÑè‘·T´\T (Ç+ ¢wüß˝À Helots) nj·÷´s¡T. XSÁ<äT\j·÷´s¡T. <ëdüT\qT

u≤ìdü\T>± ø±ø£ XSÁ<äT\T>± ˝Àãs¡#·Tø√e&É+ e\¢ uÛ≤s¡‘·<X+˝À ì»eTsTTq

u≤ìdü e´edüú @s¡Œ&É Ò<äT.45 á XSÁ<äT\T @ ˇø£ÿ]ø° dü«+‘· u≤ìdü\T ø±s¡T,

yÓTT‘·Ô+ Äs¡ düe÷C≤ìøÏ düeTwæº ùde≈£î\T ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì kÕ~Û+∫q|ü& Äs¡T´\T

>∑D e´edüúq÷ düeTwæº ÄdæÔ˙ e~*+#·Tø=ì e⁄+fÒ, dü«+‘· ÄdæÔ e´edüúqT

s¡÷bı+~+#·Tø=ì n|ü&ÉT ‘·eT≈£î ˝Àã&çq Äπs´‘·s¡T\qT >∑÷&É ‘·eT˝À ‘êeTT

u≤ìdü\T>± |ü+#·Tø=ì e⁄+&˚yês¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À >∑÷&É u≤ìdü e´edüú e∫Ã

ñ+&~. ø±ì <ë<ë|ü⁄ 4 X‘êu≤›\bÕ≥T Äs¡T´\T düeTwæº Ädæú s¡÷bÕìï e<äT\Tø√

Ò<äT ø±ã{Ϻ Äπs´‘·s¡T\T düeTwæº uÛÑè‘·T´ Ò nj·÷´s¡T. uÛ≤s¡‘·<X+˝À es¡Z düe÷C≤ìøÏ

u≤ìdü e´edüúø£+fÒ es¡í e´edüú ‘·–q kÕe÷õø£ ìsêàD+ nsTT+~. Äs¡T´\T ‘·eT

düeTwæº ÄdæÔ nsTTq uÛÑ÷$T MT<ä>±˙ |üXóe⁄\ MT<ä>±ì <ëdüT\≈£î Vü≤≈£îÿ Ò≈£î+&Ü

#XÊs¡T. yêfifl≈£î uÛÑ÷$T ø£*– e⁄+& Vü≤≈£îÿ Ò<äT. nj·TT<Ûë\÷, |üìeTT≥÷¢ ø£*–

e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ ` es¡í e´edüú 69

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

e⁄+& Vü≤≈£îÿ Ò<äT. yêfiófl Äs¡T´\ Çfifl˝Àq÷ bı˝≤\˝Àq÷ #êøÏØ #j·÷*. n~

yêfifl ª<Ûäs¡à+μ. ñ‘·Œ‹Ô kÕ<ÛäHê\ qT+&ç yÓ*yj·Tã&ɶ yêfiófl Ç‘·s¡T\ ø√dü+ ≈£L*

#j·Tø£ ‘·|üŒ<äT. ø±ã{Ϻ á <Ûäs¡à+ |òü*‘·+>± u≤ìdü e´edüú nedüs¡+ Ò≈£î+&Ü

≈£L* #ùd es¡Z+ ˇø£{Ï Äs¡T´\≈£î \uÛÑ + nsTT+~.45

Ç~ dü÷ú\+>± Áø°.|üP. 1000`600 Hê{Ï kÕe÷õø£ |ü]D≤eT+ #·]Á‘·. á

ø±\+˝À ø£qã& eTs=ø£ $X‚wü+ @$T≥+fÒ ø=‘·Ô>± bÕ\ø£es¡Z+>± @s¡Œ&çq Áu≤Vü≤àD`

ø£åÁ‹j·TT\ eT<Ûä n+‘·'ø£\Vü≤+ yÓ’Xó´\ qT+&ç, XSÁ<äT\ qT+&ç <√#·T≈£îqï

n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì |ü+#·Tø√e&É+˝À á ‘·>±<ë e∫Ã+~. eTq ÁbÕNq kÕVæ≤‘· +˝Àì

ø£åÁ‹j·T Áu≤Vü≤àD ø£\Vü‰\≈£î ns¡Δ+ sTT<qì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT. Á|üeTTKyÓTÆq

ñ<ëVü≤s¡D>± |üs¡XósêeTT&ç ø£<∏äqT #·÷|ü⁄‘ê&ÉT. |üs¡XósêeTT&ÉT Á|ü|ü+#·+˝Àì

ø£åÁrj·TT\+<ä]˙ ø£{Ï ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ ø±<äT, 21 kÕs¡T¢ HêXq+ #kÕ&ÉT. á |ü⁄sêD≤\T

sêdæ+~ Áu≤Vü≤àDT Ò ø±ã{Ϻ ìC≤ìøÏ Áu≤Vü≤àDT\T ø£åÁ‹j·TT\ <Ûë{ÏøÏ ‘·≥Tºø√ Òø£

‘·eT nXø£Ô‘·qT ø£|æŒ|ü⁄#·Tà ø√e&ÜìøÏ á Ms√∫‘·eTsTTq >±<∏ä düèwæº+#·Tø=Hêïs¡ì

ø√XÊ+_ nqTe÷ìkÕÔ&ÉT.47

Çø£ÿ&É >∑eTì+#·e\dæq $wüj·T+ @$T≥+fÒ á <X+˝À Ä~eT düe÷»+

qT+&ç e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤ìøÏ »]–q |ü]D≤eT+ ndü+|üP]Ô>± e⁄+&çb˛sTT+~.

ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô yÓTT<ä\sTT+~, ø±ì, n~ ªyêHêø±\+ e´ekÕj·T+, ydü$˝À

Ç+ø± |üXób˛wüø£ dü+#ês¡ J$‘·+ b˛ Ò<äT. dæús¡ìyêdü e´ekÕj·Tø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&É

˝Ò<äT. n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì <√|æ&û #˚j·T&É+ nH˚ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Hê>∑]ø£ \ø£åD+

yÓTT<ä\sTT+~. ø±ì <√|æ&û »]–q s¡÷|ü+ e÷Á‘·+ Ä~eT >∑D düe÷C≤\ j·T»„

ã\T Ò. ndüeTÁ>∑yÓTÆq á e÷s¡TŒ|ü≥¢ ìs¡düq ÄHê{Ïπø $qã&ÉT‘√+~. nsTT‘

n~ <√|æ&û |ü≥¢ ìs¡düq>± ø±ø£ <√|æ&ûøÏ kÕ<ÛäqyÓTÆq j·T»„ ø£s¡àø±+&É |ü≥¢, ã\T\

|ü≥¢ ìs¡düq e´ø£ÔeTe⁄‘·T+~. |üXóe⁄\qT ã* Çe«&É+, |üXóe÷+dü+ ‹q&É+,

ø=‘·Ô>± @s¡Œ&çq ø£s¡ø£ esêZìøÏ (yÓ’Xó´\≈£î) #ê˝≤ Vü‰ìø£s¡eTsTTq >∑‘·+˝À ˝≤>∑

|üXóe⁄\qT e÷+dü+ ø√dü+ø±ø£ bÕ&çø√dü+, bı\+ |üqT\ ø√dü+ Çø£MT<ä≥ b˛wæ+#ê*.

nsTT‘ bÕ‘· n\yê≥T Áu≤Vü≤àDT\≈£î JeHê<Ûës¡+, Ä#ês¡+. á dü+|òüTs¡D #Ûêj·T\T

X‘·|ü<∏ä Áu≤Vü≤àD+˝À ˇø£#√≥ ø£qã&É‘êsTT.48 >√e÷+dü+ ‹q&É+ bÕ|ü+ nì

yê~+#·>± n+‘ê $ì j·T»„e\Tÿ´&ÉH Áu≤Vü≤àD s¡Twæ (y<ë+‘·T\≈£î áj·Tq

eT÷\|ü⁄s¡Twüß\˝À ø£&ÉT) ªn+‘ê ì»yT ø±e#·TÃ>±ì, |ü⁄wæº>± e⁄+fÒ HqT ‘·|üŒø£

‹+{≤qTμ nì düe÷<Ûëq+ ÇkÕÔ&ÉT. $∫Á‘·eTsTTq $wüj·T+ @$T≥+fÒ ‘·s¡Tyê‹

ø±\+˝À Áu≤Vü≤àDT\T e÷+kÕVü‰s¡T\sTTq e´ekÕj·T <ës¡T\qT ‘·≈£îÿe>±

70

#·÷kÕs¡T>±ì, ‘=*Hê&ÉT Áu≤Vü≤àDT\ >√e÷+dü uÛÑø£åD≤ìøÏ e´‹πsø£+>± e´ekÕj·T

<ës¡T\T ‹s¡>∑ã&Ü*‡ e∫Ã+~. Ç~ á <äX˝À ø£+f… ‘·s¡Tyê‹ <äX˝À uÖ<äΔ eT‘·+

s¡÷|ü+˝À Á|üã\yÓTÆq dü+|òüTs¡¸D>± eTT+<äTø=∫Ã+~. Ä <Óã“≈£î ‘·≥Tºø√˝Òø£

Áu≤Vü≤àDT\T ˇø£ÿ >√e÷+kÕHï ø±ø£ nìï s¡ø±\ e÷+kÕ˙ï $dü]®+∫q ‘·s¡Tyê‘

‹]– ì\<=≈£îÿø√>∑*>±s¡T.

ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô düe÷»+ yÓTT‘·Ô+ Äs¡T´\+<äs¡]˝Àq÷ πøkÕ] sê Ò<äT.

ø=ìï >∑D≤\˝À eTT+<äT e∫Ã+~. eTVü‰ uÛ≤s¡‘·+˝Àq÷ uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·T+˝Àq÷

yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï sêC≤´\T>± ù|s=ÿqï yê{Ïìã{Ϻ á e÷s¡TŒ ≈£îs¡T, bÕ+#ê\, eTÁ<ä,

eT‘·‡´, yÓTT<ä\sTTq >∑D≤\˝À e∫Ã+<äì uÛ≤$+#·e#·TÃqT. Çe˙ï |ü+C≤ãT

&Ûç©¢ Vü≤sê´Hê ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q$. á >∑D≤\˝Àì sê»qT´\T ø=+<äs¡T >∑D

ã+<ÛäHê\qT ø=+‘·yTs¡≈£î ‘Ó+#·Tø=ì kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìï Á|üø£{Ï+#·Tø√>∑*>±s¡T. n+fÒ

ì»yÓTÆq ªsêE\Tμ ø±>∑*>±s¡T. nsTT‘ Ç+ø± |üXób˛wüø£ <äX˝À ñ+&çb˛sTTq

Äs¡ >∑D≤\T yπse⁄HêïsTT. á >∑D≤\˝À >∑÷&É es¡í e´edüúqT Á|üyXô|{Ϻ yêfifl≈£î

ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì n\yê≥T #dæ $düÔè‘·eTsTTq e´ekÕj·Tø£ es¡Zdüe÷»+˝À ø£\T|ü⁄ø√

e\dæq ø£s¡Ôe´+ Çø£ eTT+<äT+~. á Äs¡ >∑D≤\Tø±ø£ ndü+U≤´ø£eTsTTq Äπs´‘·s¡

>∑D≤\THêïsTT. á >∑D≤\qT yÓTT‘·Ô+ XSÁ<äT\T>± Àãs¡#·Tø√e&ÉyÓ÷ Òø£ M{Ï Àì

|ü⁄s√Væ≤‘·T\qT Áu≤Vü≤àDT\T>± d”«ø£]+∫ ˇø£ >√Á‘·+ düèwæº+∫, yêfifl düVü‰j·T+‘√

Ç‘·s¡T\qT XSÁ<äT\T>± ˝Àãs¡#·Tø√e&ÉyÓ÷ #j·÷*. á ˝Àãs¡#·T≈£îH Áø£eT+˝À

nD∫y‘·‘√ u≤≥T düyTàfiq+ >∑÷&É e⁄+~. ø=‘·Ô <e⁄fiófl, ø=‘·Ô |ü⁄sêD≤\T, ø=‘·Ô

Ä#êsê\T, ø£\>± |ü⁄\>∑+>± e∫à Áu≤Vü≤àD eT‘·+˝À #s¡‘êsTT.

n+‘ø±ø£, Äs¡ düe÷»+ |ü+C≤ãT`Vü≤sê´Hê`&Ûç©¢ |ü•ÃeT ñ‘·Ôs¡Á|ü<XŸ\˝Àì

‘*ø£ n&Ée⁄\qT e~*ô|{Ϻ <ä≥ºeTsTTq n&Ée⁄\Tqï ~>∑Te >∑+>±`j·TeTTHê

˝Àj·T\ ˝ÀìøÏ (‘·÷s¡TŒ ñ‘·Ôs¡Á|ü<XŸ, ;Vü‰sY) $düÔ]+# <äX>∑÷&É eTT+<äT+~.

Áø°.|üP. 600`300 eT<Ûä »]–q á |ü]D≤e÷\qT ‘·s¡Tyê‹ n<Ûë´j·T+˝À #·÷<ë›+.

$es¡D\T

1. ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D MT<ä Ä<Ûës¡|ü&çq >∑D≤\T e÷eT÷\T>± e÷‘·èkÕ«eT´

Òø£ e÷‘·è Á|ü<Ûëq e´edüúqT ø£*– ñ+{≤sTT. |üXób˛wüD‘√ |æ‘·èkÕ«eT´+

(<ëì‘√bÕ≥T eT>∑ <e⁄fiófl) ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~. nsTT‘ #·]Á‘· |ü]D≤eT

Áø£eT+˝À n|ü&É|ü&ÉT neTà<e‘·\qT |üPõ+# |üXó b˛wü≈£î\T ø£qã&É‘ês¡T.

|ü&ÉeT{Ï <äø£ÿHé≈£î #Ó+~q n≥Te+{Ï ñ<ëVü≤s¡D ˇø£{Ï Çdü÷Ô ª|üX¯ó

e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ ` es¡í e´edüú 71

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

b˛wü≈£î\≈£î eT>∑ <e⁄fi‚fl ñ+&ç rsê\q&É+ |æ&çyê<ä+ ne⁄‘·T+~μ n+{≤&ÉT

ø√XÊ+_. Pilgrim's Progress: A Contribution to the pre-history of the

Western Deccan Plateau, MR, Page 138.

2. CCAI, Page 86

3. ISIH, Page 83. ˝Àø£+˝À bÕ|ü+ nH~ Òq+‘·es¡πø ªj·TeT˝Àø£+μ M{Ï

ø£ìï+{Ïø° nr‘·+>± e⁄+≥T+~. bÕ|ü|ü⁄ ø±sê´\T Àø£+˝À yÓTT<ä\Tø±>±H

Je⁄\T eTs¡DÏ+#·&É+ yÓTT<ä\sTT+~. ªj·TeTsêEμ ‘·q Á|ü»\MT<ä Áù|eT

ø=B› bÕbÕ\qT ‘·q MT<ä ydüTø=ì ‘êH yÓTT<ä{Ï eTè‘·T&ÉT nj·÷´&ÉT.

(Áø°düTÔ #ê˝≤ ø±\+ ‘·s¡Tyê‘· á|üH #XÊ&ÉT). Äs¡T´\T ÇsêHé e~* uÛ≤s¡‘·

ñ|üK+&ÜìøÏ e#˚Ãdü]øÏ yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï eTè‘·T&ÉsTTq á ªj·TeTsêEμ

eTè‘·T\ ˝Àø±ìøÏ n~Û|ü‹ nsTTq j·TeT<Ûäs¡àsêE nj·÷´&ÉT. CCAI

Page 77

4. CCAI, Pages 87-88

Indian Feudal Trade Charters, HS, Page 103.

5. ñ<ëVü≤s¡D≈£î >∑DeTTKT´&çì >√|ü⁄&ÉT Òø£ >√|ü‹ n˙, j·TT<ëΔìï >∑$wæ

Òø£ >√wüß n˙, <ä÷sêìï >∑e⁄´‹ n˙ nHêïs¡T. ÄsY.mdt. X¯s¡à |ü⁄düÔø£+

Material Culture and Social Formations in Ancient India, page 25.

6. s¡Twüß\÷ sêE\÷ XÊgø±s¡T\÷ ñ<›X´|üPs¡«ø£+>± #·]Á‘·qT ì]àkÕÔs¡H

n_ÛÁbÕj·T+ uÛ≤eyê<ä #·]Á‘· s¡#·Hê |ü<äΔ‹˝Àì Á|ü<Ûëq ˝ÀbÕ\˝À ˇø£{Ï.

ªÄ+Á<ÛäCÀ´‹μ˝À Á|üXÀï‘·Ôsê\ o]¸ø£ ìs¡«Væ≤+#˚ ns¡TD≤yê´dt>±]ì ˇø£

bÕsƒ¡≈£î&ÉT ø£Hê´X¯ó\ÿ+ nH˚ Ä#ês¡+ m{≤¢ e∫Ã+<äì n&ÉT>∑>± ÄyÓT

ªnX«˝≤j·TqT&ÉT Á|üyXô|{Ϻq mì$T~ $<Ûë\ $yêVü≤ |ü<äΔ‘·T\˝À Äs¡

$yêVü≤ |ü<äΔ‹ ˇø£{Ïμ n+≥÷ ‘·q düe÷<Ûëq+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Ç≥Te+{Ï

yêø±´\T eTq #·]Á‘· |ü⁄düÔø±˝À ø=\¢\T. eTq<X+˝À eT>∑yêfiófl E≥Tº

ªÁø±|ü⁄μ #sTT+#·T≈£îH |ü<äΔ‹ $ø√º]j·÷ sêDÏ ªÁ|üyXô|{Ϻ+~μ nì me«s¡÷

nqs¡T >±ì ÁbÕNq #·]Á‘·qT >∑T]+∫ e÷Á‘·+ $TqVü‰sTT+|ü⁄ Ò≈£î+&É

Ç{≤¢π> sêkÕÔs¡T.

7. Äs¡ >∑D≤\T |üXóe⁄\ >∑T]+∫, ˙{Ï eqs¡T\ >∑T]+∫ ‘·s¡#·T ø£\Væ≤+#·T

≈£îH$ nq&ÜìøÏ s¡Tπ>«<ä+˝À Ä<Ûës¡+ e⁄+~ ISIH, Page 88.

8. CCAI, Page 78, Äs¡T´\T |ü+C≤ãT e~* >∑+>±`j·TeTTHê rs¡ ÁbÕ+‘êìøÏ

e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘·, n< düs¡dü«‹ uÛÑ÷>∑s¡“¤+˝À >√|ü +>± Á|üeVæ≤+∫ Á|üj·÷>∑

72

<ä>∑Zs¡ >∑+>±`j·TeTTq\qT ø£\TdüTÔ+<äì ø=‘·Ô |ü⁄sêD+ düèwæº+#·T≈£îHêïs¡T.

>∑‘êìï m+‘·e÷Á‘·+ e~*ô|≥º&ÜìøÏ Çwüº+ Òì Áu≤Vü≤àD dü+düÿè‹øÏ Ç~

#·ø£ÿ{Ï ì<äs¡Ùq+.

9. CCAI, page 8210. ISIH, Pages 86-8811. <ëdüT\÷, <ädüT´\÷ ˇø£πsqì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. ys¡T ys¡ì uÛ≤$+#

#·]Á‘·ø±s¡T\˝À ÄsY.mdt. Xs¡à ø£s¡T.

12. CCAI, Page 8013. ISIH, Page 9314. |ü⁄s¡eTT\T n+fÒ |ü≥ºD≤\T nH ø£+fÒ #·T≥÷º s¡ø£åD≤s¡ú+ ø√≥\T (fortification)

ø£{Ϻq ÄyêkÕ\T nqe#·Tà (ø√XÊ+_ strongholds nH e÷≥ yê&É‘ê&ÉT)

15. ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À Äs¡T´\T Ç< $<Ûä+>± ªHê>∑μ, ªìcÕ<äμ yÓTT<ä\sTTq

ù|s¡¢qT ‘·eT≈£î XÁ‘·Te⁄\sTTq Ä≥$ø£ ‘Ó>∑\≈£î kÕe÷q´ e´eVü‰s¡+>±

Á|üjÓ÷–+#ês¡T.

16. ISIH, Page 9917. CCAI, Page 7918. On a Marxist approach to Indian Chronology, HS, Page 82 Urvasi

and Pururavas, MR. Page 77CCAI, Pages 82-83ISIH, Pages 102-103

19. ISIH, page 9620. ISIH, Pages 92-9321. CCAI, Page 11522. á $X‚¢wüD $es¡+>± sêdæq yê´dü+

Urvasi and Pururavas, MR, Pages 42-81, eTTK´+>± ù|J\T 61`81

23. The Autochtonous element in the Mahabharata, HS. Page 15924. Social and economic aspects of the Bhagavadgita, MR,

Page 2425. Urvasi and Pururavas, MR, Page 70

CCAI, Page 8326. Urvasi and Pururavas, MR, Page 72

e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ ` es¡í e´edüú 73

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

27. ISIH, Pages 102-10628. Combined Methods in Indology, HS, Pages 15-16

The Basis of Ancient Indian History, HS, Pages 33, bÕ<ädü÷∫ø£

29. ISIH, Page 10530. CCAI, Page 8431. ISIH, Page 11932. ø√XÊ+_ $X‚¢wüDqT $es¡+>± ‘Ó\TdüTø√<ä\TÃ≈£î+fÒ á ÁøÏ+~ yê´dü+ #·<äe

e#·TÃqT. The origin of the Brahmin gotras Journal of Bombay branchof Royal Asiatic Sociery, 1950, ù|J\T 21`80. ø√XÊ+_ yê´kÕ\

dü+ø£\Hê\>± Ç|üŒ{ÏøÏ yÓ\Te&çq yê{Ï À m+<äT˝Àq÷ á yê´kÕìï #]Ã

q≥Tº Ò<äT.

33. ISIH, Page 10634. CCAI, Page 8735. ISIH, Page 13336. ISIH, 8837. CCAI, Page 8838. Hê>∑*øÏ ÇqT|ü eTTø£ÿ yê&Üsê Ò<ë nH~ Á|üXÊïs¡úø£+>± e⁄+&çb˛‘·T+~.

|ü⁄sêedüTÔ ‘·e«ø±\˝À n≥Te+{Ï~ ø£ÿ#√≥ e÷Á‘·yT <=]øÏ+<äì ÄsY.mdt.

Xs¡à n+{≤&ÉT.

39. ISIH, Page 12340. The Autochtonous element in the Mahabharata, HS, Page 15541. ISIH, Page 108, bÕ<ä dü÷∫ø£ 7

42. On a Marxist approach to Indian Chronology, HS, Page 8343. CCAI, Page 8744. Marxism and Ancient Indian culture, HS, Pages 73-78. &Ü+π> Áyêdæq

|ü⁄düÔø£+ 'India from primitive communism to slavery' øÏ á yê´dü+

düMTø£å.

45. Marxism and Ancient Indian culture, HS Page 7746. On a Marxist approach to Indian Chronology, HS, Pages 82-8447. ISIH, Page 120

48. ISIH, Page 136

74

5. eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ` ãT<äTΔ&ÉT

ô|’q #Ó|æŒq≥Tº Áø°.|üP. 600`300 eT<Ûä ø±\+˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\˝À ¬s+&ÉT

n+XÊ\THêïsTT. ˇø£{Ï ` ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #ùd e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ ‘·q

>∑D e´edüú \ø£åD≤\qT |üP]Ô>± e~*+#·Tø=ì Hê>∑]ø£ sêC≤´\ @sêŒ≥T≈£î <ë]

rj·T&É+. ¬s+&ÉT düe÷»+ Ä≥$ø£ düe÷C≤\qT Àãs¡T#·Tø=ì ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô

<ëì‘√u≤≥T es¡í e´edüúq÷ <ä≥ºeTsTTq n&Ée⁄\‘√ ì+&çq >∑+>±j·TeTTHê

˝Àj·T\ ~>∑Te uÛ≤>±ìøÏ (ñ‘·Ôs¡Á|ü<XŸ, ;Vü‰sY sêÁcÕº\≈£î) yê´|æ+|üCÒj·T&É+.

ø√XÊ+_ Ç+<äT˝À yÓTT<ä{Ï e÷s¡TŒqT uÖ<äΔ ‘·~s¡‘· Áu≤Vü≤àDÒ‘·s¡ eT‘ê\ Ä<Ûës¡+>±,

¬s+&Ée e÷s¡TŒqT eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ Ä<Ûës¡+>±, $e]kÕÔ&ÉT. mø£ÿ&çø£ø£ÿ&É á eT‘·

kÕVæ≤‘· dü+Á|ü<ëj·÷\qT |ü⁄sêedüTÔ neX‚cÕ\‘√q÷ HÓ’dü]Zø£ |ü]dæú‘·T\‘√q÷

düeTq«j·T|üs¡∫ n<Ûä j·Tq+ #kÕÔ&ÉT.

á #ê]Á‘·ø£ Áø£eT+˝À düyTàfiq+ »s¡T>∑T‘·÷H e⁄+~. |üXób˛wüø£ Äs¡

>∑D≤\q÷ Äπs´‘·s¡T\q÷ §+>∑BdüT≈£î+≥÷H e⁄Hêïs¡T. ‘·eT düe÷»+˝À n≥º&ÉT>∑T

uÛ≤>∑+˝À ø£\T|ü⁄≈£î+≥÷H e⁄Hêïs¡T. nsTT‘ Ç|ü&ÉT ø=‘·Ô #ê]Á‘·ø£ <äX e∫Ã+~.

<ëìøÏ ì<äs¡Ùq+>± bÕ‘· Áu≤Vü≤àDT\ kÕúq+˝À ø=‘·Ôyêfifl≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· e∫Ã+~.

eTVü‰uÛ≤s¡‘êìøÏ ‘·T~s¡÷|ü+ Ç∫Ã+~ uÛÑè>∑T (uÛ≤s¡Ze) >√Ár≈£î\T, uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·÷ìï

sêdæ+~ Á|ü<Ûëq+>± ø£X´|ü (ø±X´|ü) >√Ár≈£î\T.1 s¡Tπ>«<ä+˝À uÛÑè>∑Te⁄\T πøe\+

Ç+Á<äT&ç#‘· z&ç+#·ã&ɶ ø£ >∑D+>± ø£qã&É‘ês¡ì #·÷kÕ+.2 ø£X´|ü⁄\ e÷≥ø=ùdÔ

ø£DT«\˝≤π> Mfiófl>∑÷&É y<äø±\+˝À j·T»„ ø£s¡àø±+&É ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ nqs¡TΩ\T>±

uÛ≤$+#·ã&ܶs¡T.3 ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À yπs @ >√Á‘·+ Òì Áu≤Vü≤àDT\≈£î ø±X´|ü>√Á‘·+

Ç#˚à n\yê≥TqT ã{Ϻ #·÷ùdÔ4 Ç~ Äπs´‘·s¡T\ qT+&û Ä≥$≈£î\ qT+&û

|ü⁄s√Væ≤‘·T\qT d”«ø£]+∫q düyTàfiq Áø£eT+˝À @s¡Œ&ɶ >√Á‘·+ nì ns¡ú+ ne⁄‘·T+~.

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+

eTq bÂsêDÏø£ kÕVæ≤‘· +˝À #·]Á‘· m+‘· e⁄+<äH~ ∫≈£îÿM&Éì Á|üXï. BìøÏ

düe÷<Ûëq+ #·]Á‘·≈£î eTq+ Ç#·TÃ≈£îH ìs¡«#·Hêìï ã{Ϻ e⁄+≥T+~. #·]Á‘·qT

ø=ìï dü+|òüT≥q\ ø£\sTTø£>± ns¡Δ+ #˚düTø=ì bÂsêDÏø£ kÕVæ≤‘· +˝À #ê]Á‘·ø£

7 5

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

dü+|òüT≥q\ Äqyê\T ø√dü+ yÓ‹øÏ‘ n~ eè<ÛëÁ|üj·÷dü ne⁄‘·T+<äì ø√XÊ+_

n_ÛÁbÕj·T+. yÓTT‘·Ô+ bÂsêDÏø£ kÕVæ≤‘ê´qï+‘ê e&ÉuÀùdÔ Äe–+»+‘·>∑÷&É ª#·]Á‘·μ

<=s¡ø£<äT. nsTT‘ #·]Á‘·qT ø=ìï dü+|òüT≥q\ ø£\sTTø£>± ø±ø£ kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\

|ü]D≤eT Áø£eT+>± ns¡ú+ #düT≈£î+fÒ |ü]dæú‹ ø=+‘· yÓTs¡T>∑T>± e⁄+≥T+~. |ü⁄øÏÿ{Ï

|ü⁄sêDyT nsTTHê, n~ sêj·Tã&ç+<ä+fÒ, Á|ü»\T $düÔè‘·+>± $X«dæ+#ês¡+fÒ,

n~ @<√ ˇø£ kÕe÷õø£ |ü]D≤eTÁø£e÷ìï Á|ü‹|òü*+∫ e⁄+&Ü*. á Á|ü‹|òü\q+

ñqï<äTqï≥Tº>± ø±ø£b˛e#·TÃ. dü+πø‘ê‘·àø£+>± ø±e#·TÃ. n<äT“¤‘·+>± ø±e#·TÃ.

nuÛ≤e+>± ≈£L&Ü ø±e#·TÃ. Bìì XÊÁd”Ôj·T+>± n<Ûä j·Tq+#dæ <ëì yÓq≈£îqï

|ü]D≤e÷\qT >∑T]Ô+#·&É+ nedüs¡+. n~ #j·T&ÜìøÏ ìsêø£]ùdÔ ˇø£ $\TyÓ’q

#ê]Á‘·ø£ Ä<Ûësêìï ø√˝ÀŒ‘ê+ nì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT. ø£èwüßí&ÉT nHyê&ÉT ì»+>±

Òø£b˛e#·TÃ. ø±ì ø£èwüßí&ç Äsê<Ûäq e⁄+~. n<=ø£ kÕe÷õø£ yêdüÔe+. á Äsê<Ûäq

nìï ø±˝≤\˝Àq÷ Ò<äT. ˇø£ <äX˝À eTT+<äTø=∫Ã+~. n+‘·es¡≈£î Á|üeTTK+>±

e⁄qï Ç+Á<äT&ç |üP» Áø£eT+>± ø°åDÏ+∫b˛sTT+~. Ç<ä+‘ê |ü⁄øÏÿ{Ï |ü⁄sêD+>± ø={Ϻ

bÕπsj·T≈£î+&Ü ø±s¡D≤\qT n<Ûä j·Tq+ #ùdÔ eTq #·]Á‘·qT ø=+‘·sTTHê ns¡ú+

#düTø√>∑\T>∑T‘ê+.

ø√XÊ+_ eTVü‰uÛ≤s¡‘· ø£<∏äqT #ê˝≤ $es¡+>± $X‚¢wæ+∫, ˇø£ÿ ø£<∏ä>± ø£qã&

<ëìï eTÚ[ø£+>± eT÷&ÉT dü+Á|ü<ëj·÷\ ø£\sTTø£>± $&É>=&ÜÔ&ÉT. Ä eT÷&ÉT dü+Á|ü

<ëj·÷\ yÓqTø£qTqï #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤e÷\qT C≤Á>∑‘·Ô>± n<Ûä j·Tq+ #kÕÔ&ÉT.5

yÓTT<ä{Ï~ ≈£îs¡TbÕ+&Ée⁄\ j·TT<äΔ+ Áø°.|üP. 600 Hê{ÏøÏ Äs¡ düe÷»+ ÄVü‰s¡

ñ‘·Œ‹Ôì n\yê≥T #düTø=ì es¡íe´edüúqT s¡÷bı+~+#·Tø=ì dæ+<Ûä÷, >∑+>±˝Àj·T\

eT<Ûä uÛ≤>±ìï e´ekÕj·T jÓ÷>∑ +#dæ ÄÁø£$T+#·T≈£î+~. >∑D e´edüúqT #Û~+∫

HÓeTà~>± sê#·]ø±\T @s¡Œ&É&É+ yÓTT<ä\sTT+~. yÓTT≥ºyÓTT<ä≥ sê#·]ø£+

@s¡Œs¡#·T≈£îqï >∑D≤\˝À ≈£îs¡T>∑D+ ø£{Ï. Çø£ MT<ä≥ á ≈£îs¡T>∑D+ jÓTTø£ÿ sê#·

e+XÊìï ≈£îs¡T e+X+ nq&É+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºs¡T. uÛÑs¡‘·T&ç dü+‘·‹ nsTTq ≈£îs¡T

eTVü‰sêE ‘·q ‘·|üdüT‡ |òü*‘·+>± ≈£îs¡T »+>∑ ≤ìï ≈£îs¡TπøåÁ‘·+>± e÷sêÃ&Éì Ä~

|üs¡«+˝À e⁄+~. n&Ée⁄\qT (»+>∑\+) e´ekÕj·T πøåÁ‘ê\>± e÷s¡Ã&ÜìøÏ

nedüs¡eTjT´ uÛÖ‹ø£ ÁXeTjÓTTø£ÿ n<äT“¤‘· Áu≤Vü≤àD°ø£è‘· s¡÷|ü+ á ª‘·|üdüT‡μ

nqT≈£î+fÒ n~ #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤eTyT. á $<Ûä+>± @s¡Œ&çq ≈£îs¡Tsê»´+ sê»<Ûëì

nsTTq Vü≤dæÔHê|ü⁄s¡+ (&Ûç©¢) j·TeTTHê q~ô|’ uÛ≤>±q e⁄+~. Äs¡T´\ düe÷»+ >∑D

e´edüú s¡÷|ü+˝À e⁄qï+‘·ø±\+ sêE\÷, sê#·]ø±\÷ Òe⁄. ø£ >∑D≤ìøÏ #Ó+~q

düC≤‘·T\ (s¡ø£Ô ã+<ÛäTe⁄\) >∑T+|ü⁄ (≈£î<äTs¡T) >±ì Ò<ë n+‘·ø£+fÒ ∫qï >∑T+|ü⁄

76

>±ì ˇø£ ÁbÕ+‘·|ü⁄ dü+|ü<äqT ñeTà&ç>± nqTuÛÑ$+#~. nsTT‘ dü+|òüT≥q\

ø£\sTTø£>± ns¡ú+ #düTø=ì bÂsêDÏø£ kÕVæ≤‘· +˝À #ê]Á‘·ø£ dü+|òüT≥q\ Äs¡T´\T

<ëdüT\qT XSÁ<äT\T>± ˝§+>∑BdüT≈£îì ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì n\es¡TÃ≈£îì n<äq|ü⁄

ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·T≈£îqï ‘·sê«‘· á |ü]dæú‹ e÷]+~. n+‘·es¡≈£î >∑DdüuÛÑ #‘·

mqTïø√ã&çq sêE\T Ç|ü⁄&ÉT ø=‘·Ô>± <=]øÏq dü+|ü<äqT Ädüsê #düT≈£îì |ü⁄s√Væ≤‘·T\

n+&É‘√ n_Ûwæ≈£îÔ\sTT kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìï Á|üø£{Ï+#·T≈£îHêïs¡T. Ç~ yêfifl düC≤‘·T\˝À

(<ëj·÷<äT\T) ø=+<ä]øÏ ø£+≥–+|üsTT+~. yêfiófl ‘·eT≈£î >∑÷&É sêC≤´~Ûø±s¡+˝À

yê{≤ ø±yê\ì ø√s¡&É+, ø£\Væ≤+#·Tø√e&É+, n&Ée⁄\≈£î ãVæ≤wüÿ]+#·ã&É&É+,

j·TT<äΔ+ #˚j·T&É+, n˙ï >∑÷&É düVü≤»eTsTTq $wüj·÷ Ò. Ç+<äT˝À øös¡e⁄\T

z&çb˛sTT bÕ+&Ée⁄\T ¬>*#ês¡T. eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ øös¡e⁄\ $˝≤|ü+>± ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT

bÕ+&Ée⁄\ $»j·T^‘·+>± e÷]+<äì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.6

nsTT‘ ≈£îs¡TπøåÁ‘· j·TT<äΔ+ eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝À e]í+∫q+‘·{Ï eTVü‰dü+Á>±eT+

ø±e&ÜìøÏ M\T Ò<äT. 18 s√E\ bÕ≥T kÕ–q Ä j·TT<äΔ+˝À 50 \ø£å\ eT+~

Vü≤‘·T\j·÷´s¡ì, 1,30,000 s¡<∏ë\÷, @qT>∑T\÷ n+‘·≈£î eT÷&ÉT ¬s≥T¢ >∑TÁsê\÷

ñ|üjÓ÷–+#·ã&ܶj·Tì Ä ªÇ‹Vü‰dü+μ #ÓãT‘·T+~. Ç+‘· ô|<ä› m‘·TÔq j·TT<äΔ+

»s¡>±\+fÒ <X »HêuÛ≤ ø£ dü+ 20 ø√≥T¢ ñ+&Ü\ì n+#·Hê ydü÷Ô, Á_{Ïwt ø±\+

<ëø± uÛ≤s¡‘·<X »HêuÛ≤ 20 ø√≥T¢ ø± Ò<äì ø√XÊ+_ >∑Ts¡TÔ #kÕÔ&ÉT.7 Áø°.|üP. 600

Hê{Ï <ëø± >∑+>± j·TeTTHê ~>∑Te Àj·T\˝À, ‘·÷s¡TŒ |ü&ÉeTs¡ ø√kÕÔ\˝À, <äø£ÿHé

|”sƒ¡uÛÑ÷$T MT<ä, ÄVü‰s¡ ùdø£s¡DÒ ‘·|üŒ ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô Ò<äT. j·TT<ëΔ\T #j·T&ÜìøÏ

sêE\÷ sê»e+XÊ\÷ Òe⁄. $kÕÔs¡+>± ÇqTeTT yê&Éø£+ kÕ<Ûä |ü& <ëø± á

ÁbÕ+‘ê\˝À Ä e÷s¡TŒ sê<äT. eTVü‰uÛ≤s¡‘· ø£<∏ä yÓTT‘·Ô+ &Ûç©¢ ` MTs¡{Ÿ ` eT<ÛäTs¡

ÁbÕ+‘êìøÏ |ü]$T‘·eTsTT+<äì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.8 ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À

Áu≤Vü≤àDT\T ‘·eT ÁbÕeTTU≤´ìï ô|+#·Tø√e&É+ ø√dü+ ‘·eT≈£î ‘√∫q sêE\q÷

sê»e+XÊ\q÷ nìï+{Ï eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝ÀøÏ #sêÃs¡T.

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ≈£îs¡T bÕ+&Ée⁄\ j·TT<äΔ+ ø£<∏ä e÷Á‘·yT nsTT‘ n+<äT˝À

ø£èwüßí&ç bÕÁ‘· ns¡ú+ ø±<äT. j·TT<äΔ+#dæq ¬s+&ÉT |üøå±\˝À ˇø£ |üøå±ìøÏ kÕj·T+

#dæq j·÷<äe Á|üeTTKT&ç>± e⁄+&yê& ‘·|üŒ, <e⁄&ÉT ø±e\dæq n>∑‘· + Ò<äT.

ø±ã{Ϻ Çø£ÿ&É yπs dü+Á|ü<ëj·T+ e∫à #]+<äì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT. ≈£îs¡T>∑D+

ìyêdü düú\+ &Ûç©¢ MTs¡{Ÿ ÁbÕ+‘·+ ø±>±, yêfifl≈£î <äøÏåD+>± eT<ÛäTs¡ ÁbÕ+‘·+˝À

j·T<äT>∑D+ (j·÷<äe⁄\T) ìedæ+#yês¡T. s¡Tπ>«<ä+˝Àì |ü+#·>∑D≤\˝À j·÷<äe⁄\T

ˇø£s¡T. Mfiófl Äs¡T´\Tø±ø£ b˛e#·TÃqT >±ì y<äø±\|ü⁄ Äs¡T´\˝≤>± Mfiófl |üXó

b˛wü≈£î\T. Mfifl <e⁄&ÉsTTq ø£èwüßí&çø° Äs¡T´\ <e⁄&ÉsTTq Ç+Á<äT&çø° eTT+<äT

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ` ãT<äTΔ&ÉT 77

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

qT+&û XÁ‘·T‘·«yT. ∫e]øÏ, |üXób˛wüø£ düe÷»+ |üP]Ô>± HêXqeTsTT e´ekÕj·Tø£

düe÷»+ dæús¡|ü&dü]øÏ Ç+Á<äT&ÉT ‘·q kÕúHêìï dü+|üPs¡í+>± ø√˝ÀŒj·÷&ÉT. ø£èwüßí&ÉT

Á|üeTTK <e⁄&Éj·÷´&ÉT. á |ü]D≤e÷ìï Á|ü‹|òü*+#~ eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝Àì ø£èwüßíì

bÕÁ‘·.

Ç~ ¬s+&Ée dü+Á|ü<ëj·T+ø±>±, eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝Àì eT÷&Ée dü+Á|ü<ëj·T+

Ä≥$≈£î\~. X¯+‘·qT&çì ô|+&ç¢ #˚düT≈£îqï >∑+>∑, n+ã, ñ\÷|æ, ø£èwüßí&ÉT

düs¡düe÷&çq ndü+U≤´ø£yÓTÆq Ád”Ô\T neTà<e‘·\ Á|ü‹s¡÷bÕ\T. eTVü‰uÛ≤s¡‘· ø£<∏ä À

Mfifl˝À ø=+<ä]øÏ #ê˝≤ ø°\ø£eTsTTq bÕÁ‘· e⁄+~. á neTà<e‘·\T ø±ø£, eTVü‰

uÛ≤s¡‘· ø£<∏ä À #ê˝≤ Á|üeTTK+>± <äs¡Ùq$T#à Ä≥$ø£ ∫Vü≤ï+ Hê>∑TbÕeTT. Hê>∑C≤‹ì

HêXq+ #j·T&ÜìøÏ »qyT»j·TT&ÉT j·T»„+ #düTÔ+&É>± j·T»„ ø£s¡àø±+&É À uÛ≤>∑+>±

yÓ’X+bÕj·TqT&ÉT #Ó|æŒq ø£<∏ä eTVü‰uÛ≤s¡‘·+. n< Hê>∑TbÕeTT $wüßíe⁄ |ü&Éø£ nsTT+~.

ã\sêeTT&ç n+X nsTT+~. •e⁄&ç yÓT&ÉqT n\+ø£]+∫+~.

eTVü‰uÛ≤s¡‘· ø£<∏äqT á eT÷&ÉT dü+Á|ü<ëj·÷\ ø£\sTTø£>± $&É>=&ç‘˚

n+<äT˝À Á|ü‹|òü*+∫q #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤eT+ ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. ≈£îs¡T >∑D≤ìøÏ #Ó+~q

yêfiófl &Ûç©¢ MTs¡{Ÿ ÁbÕ+‘·|ü⁄ Hê>∑]ø£ Äs¡T´\T. ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô es¡íe´edüú, yêfifl

kÕe÷õø£ J$‘êìøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£. yêfifl≈£î <äøÏåD+>± eT<ÛäTs¡ ÁbÕ+‘·+˝À j·T<äT

>∑D≤ìøÏ #Ó+~q |üX¯ób˛wü≈£î\THêïs¡T. #·T≥÷º (eTTK´+>± >∑+>± j·TeTTHê

˝Àj·T\˝À) <ä≥ºeTsTTq n&Ée⁄\THêïsTT. Ä n&Ée⁄\˝À Ä≥$≈£î\THêïs¡T. á

Ä≥$≈£î\+<äs¡÷ πø ø£ Hê>∑C≤‹ nsTT e⁄+&É&É+ ndü+uÛÑe+. Çe˙ï $&ç $&ç>±

e⁄+&çq Ä≥$ø£ ‘Ó>∑\sTT e⁄+&Ü*.9 Hê>∑T\T Òø£ Hê>∑C≤‹ nH˚~ Äs¡T´\T

Mfifl+<ä]ø° kÕe÷q´ Á|üjÓ÷>∑+>± ñ|üjÓ÷–+∫q e÷≥. ãVüQXÊ Mfifl˝À m≈£îÿe

‘Ó>∑\T bÕeTTqT ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+>± ø£*– e⁄HêïjÓ÷ Òø£ bÕeTT |üP» #ùdy√.

á eT÷&ÉT düe÷C≤\ eT<Ûä ìs¡+‘·s¡+ dü+|òüTs¡D kÕ– e⁄+&Ü*. Ç+Á<äT&çø°

ø£èwüßí&çø° |ü&É<äT. j·÷<äe⁄\qT n+‘·+ #˚j·÷\ì Ç+Á<äT&ÉT Á|üj·T‹ïùdÔ ø£èwüßí&ÉT

>√es¡Δq |üs¡«‘êìï n&ɶ+ô|{Ϻ s¡øÏåkÕÔ&ÉT. j·÷<äe⁄\≈£L Hê>∑C≤‹ø° |ü&É<äT. j·TeTTHê

q~øÏ b˛jT ‘√e≈£î n&ɶ+ |ü&ÉT≈£îqï ø±∞j·TT&çì u≤\ ø£èwüßí&ÉT ‘·q ø±* ÁøÏ+<ä

‘=øÏÿ nDÏ#kÕÔ&ÉT. (ø±ì #·+|ü&Éì ø√XÊ+_ >∑Ts¡TÔ#kÕÔ&ÉT). Hê>∑sêE nsTTq ‘·ø£å≈£î&ÉT

Ç+Á<äT&çøÏ ùdïVæ≤‘·T&ÉT. nsTT‘ Ç+Á<äT&çì |üPõ+∫q Äs¡T´\ sê»sTTq »qyT

»j·TT&ÉT ‘·ø£å≈£î&ç‘√ düVü‰ Hê>∑C≤‹q+‘ê n+‘·+ #j·÷\ì j·T»„+ #kÕÔ&ÉT.

Á‹ø√D+>± kÕ–q á dü+|òüTs¡D rÁe+>±H »]– e⁄+&Ü*. Ç+<äT˝À n+‹eT

$»j·T+ Äs¡T´\~ ø±ø£ ‘·|üŒ Ò<äT. |üXó b˛wü≈£î\sTTq j·÷<äe⁄\T, Ä≥$≈£î\sTTq

78

Hê>∑T\T, e´ekÕj·T≈£î\sTTq Äs¡T´\≈£î Àã&Éø£ ‘·|üŒ Ò<äT. nsTT‘ §+>∑Tu≤≥T

|òü*‘·+>± j·÷<äe⁄\÷ Ä≥$≈£î\÷ |üP]Ô>± HêXq+ ø± Ò<äT. yêfiófl >∑÷&É e´ekÕj·T+

H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T. es¡í e´edüúqT ÄyÓ÷~+#ês¡T. yêfi¯fl˝À ã\V”≤qT\sTTq yêfi¯ófl

yÓTT‘·Ô+>± ˇø£ XSÁ<ä ø£s¡ø£ es¡Z+>± e÷]b˛sTT Äs¡T´\ <√|æ&ûøÏ ˝Àã&ܶs¡T. ø=+‘·

ã\e+‘·T\sTTq yêfi¯ófl |ü⁄s√Væ≤‘·T\T Áu≤Vü≤àDT\˝À #˚sês¡T. >∑DeTTKT´\T

sêE\j·÷´s¡T. yêfifl <e⁄fiSfl Ä#êsê\÷ yÓ’~ø£ Ä#êsê\‘√ ø£\>∑*dæ b˛j·÷sTT.

Äs¡T´\ Ç+Á<äT&ÉT ø±ø£, j·÷<äe⁄\ ø£èwüßí& sêuÀjT ø±˝≤ìøÏ uÛÑ>∑e+‘·T&Éj·÷´&ÉT.

Ä≥$≈£î\ Hê>∑TbÕeTT ø£èwüßí&ç nqï (ã\sêeTT&ÉT) nsTT+~. $wüßíe⁄ |ü&Éø£

nsTT+~. uÛÑ÷$Tì ‘·q |ü&É>∑ MT<ä yÓ÷ùd Ä~X‚wüß&ÉsTT+~. ‘·s¡Tyê‘· b˛qT

b˛qT •e⁄&ç yÓT&ÉqT n\+ø£]+∫+~ dü«‘·+Á‘·+>± Ç|üŒ{Ïø° |üP»\T n+<äT

≈£î+{À+~.10

ø£èwüßí&çì Äs¡T´\T n+‘·>± ‘·\¬ø‘·TÔø√e\dæq nedüs¡+ @$T e∫Ã+<äqï

Á|üXï edüTÔ+~. ø£èwüßí&ÉT πøe\+ ˇø£ÿ j·T<äT>∑D+ <e⁄& nsTT‘ n+‘·{Ï Á|üeTTK

kÕúHêìï n+<äT≈£îH yê&ÉT ø±&ÉT. ø±ì ø£èwüßí&ÉT n|üŒ{Ïπø m+<äs√ <e⁄fifl düyTàfiq+

nì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT. j·T<äT>∑D+ »sêdü+<ÛäT&ç uÛÑj·÷ìøÏ eT<ÛäTs¡qT e~*

|ü&ÉeT{ÏøÏ (<ë«s¡ø£≈£î) e\dü yÓ[fl+<äqï |ü⁄sêD >±<∏ä≈£î ø√XÊ+_ #ê˝≤ ÁbÕeTTK´+

ÇkÕÔ&ÉT.11 »s¡ nH sêø£ådæ #‘· dü+~Û+#·ã&ɶ á »sêdü+<ÛäT&ÉT Ä≥$≈£î&ÉT. |ü⁄sêD≤\

Á|üø±s¡+ eT>∑<Ûä bÕ\≈£î&ÉT. eT>∑<Ûä≈£L eT<ÛäTs¡≈£L eT<Ûä e⁄qï <ä÷sêìï ã{Ϻ #·÷ùdÔ,

>∑+>±, j·TeTTHê ˝Àj·T\T <ä≥º+>± n&Ée⁄\‘√ ì+&ç e⁄qï ÄHê&ÉT eT>∑<Ûä≈£L

eT<ÛäTs¡≈£L j·TT<äΔ+ »]– e⁄+& neø±X+ Ò<äT >±ì, »sêdü+<Ûä ø£èwüßí\ yÓ’s¡+ ø£

ì»yÓTÆq Ä≥$ø£`j·÷<äe dü+|òüTs¡¸DqT dü÷∫düTÔ+<äì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.

á dü+|òüTs¡D˝À j·÷<äe⁄\T <Óã“‹Hêïs¡T. eT<ÛäTs¡qT e<ä* |ü&ÉeT{ÏøÏ e\dü yÓfi≤fls¡T.

Ä $düÔs¡D Áø£eT+˝À yêfifl <e⁄&ÉsTTq ø£èwüßí&ç |üP»\T >∑÷&É $düÔ]+#êsTT. ø£èwüßí&ç

©\\qT C≤Á>∑‘·Ô>± $X‚¢wæùdÔ n+<äT˝À nHø£ dü+Á|ü<ëj·÷\ ø£\sTTø£ ø£ì|ædüTÔ+~.

ˇø£ ø£èwüßí&ÉT neTà<e‘·\ XÁ‘·Te⁄. |üP‘·qqT #ê˝≤ ne÷qTwü+>± #·+bÕ&ÉT.

eTs=ø£ ø£èwüßí&ÉT neTà <e‘·\≈£î #ê˝≤ Á|æj·TyÓTÆq yê&ÉT. ndü+U≤´ø£eTsTTq

neTà <e‘·\‘√ düs¡kÕ˝≤&Ü&ÉT. ø£ ø£èwüßí&ÉT Hê>∑C≤‹øÏ XÁ‘·Teqï $wüj·T+ ø±∞j·T

eTs¡Δq+ ø£<∏ä Àq÷ U≤+&Ée <äVü≤q+ ø£<∏ä Àq÷ ø£qã&ÉT‘·T+~. Ç+ø=ø£ ø£èwüßí&ÉT

Äs¡T´\≈£î düìïVæ≤‘·T&ÉsTT e⁄+&Ü*. n‘·ì #Ó˝…¢\T düTuÛÑÁ<äqT ≈£îs¡T sê»

≈£îe÷s¡T&ÉsTTq ns¡T®qT&ÉT n|üVü≤]+#ê&ÉT. >√≈£î\+˝À n+<ä]˙ n\]+∫q

u≤\ø£èwüßí&çø° ≈£îs¡TπøåÁ‘· j·TT<äΔ+˝À XÁ‘·Te⁄\+<ä]˙ ø£|ü≥ Á|üjÓ÷>∑+ <ë«sê Vü≤‘·

e÷]Ãq ø£èwüßí&çøÏ ndü\T b˛*ø£ Ò<äT.

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ` ãT<äTΔ&ÉT 79

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

mH√ï |üP»\ düyTàfiq+>± @s¡Œ&çq ø£èwüßí&ÉT ¬s+&ÉT #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤e÷\

Á|ü‹|òü\q+. ø£{Ï ≈£îs¡T <XÊìøÏ <äøÏåD≤q e⁄qï j·T<äT>∑D+ |ü&ÉeT{ÏøÏ $düÔ]+∫q

Áø£eT+˝À Ä ÁbÕ+‘·+˝Àì |üXób˛wü≈£î\ |üP»\˙ï ø£èwüí |üP»>± düyTàfiq+ #Ó+<ä&É+,

Bìe\¢, Äs¡T´\T ø£èwüßí&çì ‘·eT <e⁄&ç>± d”«ø£]ùdÔ #ê˝≤eT+~ |üXób˛wü≈£î\qT

˝§+>∑BdüTø√>∑\T>∑T‘ês¡T.12 ¬s+&Ée~, n‘·´+‘· eTTK´yÓTÆq~, Ä≥$≈£î\

neTà <e‘·\qT ø£èwüßí&ç uÛ≤s¡ \T>± d”«ø£]+#·&É+ <ë«sê Ä≥$≈£î\ Hê>∑Øø£s¡D≈£î

<√Vü≤<ä+ #j·T&É+. ø£èwüßí&ç 16, 108 uÛ≤s¡ \ ns¡Δ+ sTT<. eT<ÛäT≈£î düMT|ü+˝Àì

ãè+<ëeq+˝À Ç|üŒ{Ïø° ãè+<ä (>∑T+|ü⁄<e‘·)13 nH <e‘·≈£î Á|ür dü+e‘·‡s¡+

ø£èwüßí&çì∫à $yêVü≤+ #kÕÔs¡T. ãè+<ä≈£î dü+πø‘·+ ‘·T\dæ #Ó≥Tº. yÓ’~ø£ dü+Á|ü<ëj·T+˝À

‘=*Hê&ÉT m≥Te+{Ï ÁbÕeTTK´+ Òì á ‘·T\dæ #Ó≥Tº Ç|ü&ÉT Áu≤Vü≤àD Ád”Ô\

|üP»\˝À Á|üeTTK kÕúHêìï ø£*– e⁄+~. eT>∑yêfiófl ìs¡«Væ≤+# ø£s¡àø±+&É À ‘·T\dæøÏ

n+‘·>± ÁbÕeTTK´+ ñ+&É<äT. ndü\T ø£èwüßí&ÉT ãè+<ëeq+˝ÀøÏ Á|üy˚•+#·

>∑*>±&É+fÒH˚ neTà<˚e‘·\ |üP» |üX¯ó b˛wü≈£î\≈£î ˝§+–b˛sTT+<äì ns¡ú+.

‘=*Hê&ÉT Ä eq+˝ÀøÏ eT>∑yêfifl Á|üyX+ ìwæ<äΔ+. bıs¡u≤≥T>± Á|üy•+∫q yêfiflqT

neTà<e‘· ã*ø√s¡T≈£î+≥T+~. neTà <e‘·\≈£î |ü⁄s¡Twüß\ì∫à $yêVü≤+ #dæ

yÓ+≥H ã* ÇkÕÔs¡T. n+<äT≈£î dü+πø‘·+>± ãè+<äqT ø£èwüßí&ÉT Á|ür dü+e‘·‡s¡+

ø=‘·Ô>± ô|[fl#düT≈£î+{≤&ÉT.14

ãè+<äø±ø£ ø£èwüßí&ç uÛ≤s¡ \sTTq Ç‘·s¡ Ä≥$ø£ Ád”Ô\T s¡TøÏàD° (uÛÀ»sêE

≈£îe÷¬sÔ uÛÀE\T n|üŒ{ÏøÏ+ø± Ä≥$≈£î Ò), C≤+ãe‹ (m\T>∑Tã+{Ïì ≈£î<äTs¡T

∫Vü≤ï+>± >∑\ Ä≥$ø£ >∑D eTTKT´ì ≈£îe÷¬sÔ), yÓTT<ä\sTTq yêfiófl. Ç+‘·eT+~

Ä≥$ø£ neTà<e‘·\qT ø£èwüßí&ÉT ô|[fl #düT≈£îHêï&É+fÒ <ëì yÓqTø£ ¬s+&ÉT _Ûqï

düe÷C≤\ düyTàfiq+ e⁄+~. Ä≥$≈£î\T |üXó b˛wü≈£î\ Ä~Û|ü‘· +˝À yêfifl‘√

düy˚Tàfi¯q+ #Ó+~ ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D e÷ì ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô #˚|ü≥º{≤ìøÏ dæ<äΔ+

ne⁄‘·THêïs¡T. á sTT<ä›]ø° ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì, e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤˙ï, Ä

düe÷»+ ìsêàD dü÷Á‘·yÓTÆq es¡íe´edüúq÷ ñ‘·Ôs¡+ qT+&ç Äs¡T´\T n+~∫Ã

‘·eT düe÷C≤ìøÏ ˝Àãs¡T#·T≈£î+{≤s¡T. nsTT‘ á |ü]D≤eT+ $»j·Te+‘·+>±

kÕ>±\+fÒ Äs¡T´\T ø£èwüßí&çì ‘·eT <e⁄&ç>± n+^ø£]+#·&ÜìøÏ dæ<äΔ+ø±yê*. ø=‘·Ô>±

s¡÷bı+<äT‘·Tqï e´ekÕj·Tø£ düe÷C≤ìøÏ Ç+Á<äT&ç ø£+fÒ ø£èwüßí& düs¡sTTq <e⁄&ÉT.

ø£èwüßí&ÉT Ç+Á<äT&ç ≤>± |üXóã\T\T ø√s¡&ÉT. ø£èwüßí&ç ø£<∏ä\˝Àì |üXóe⁄\T bÕ&ç

|üX¯óe⁄˝Ò >±ì ã* |üX¯óe⁄\T ø±e⁄. ô|’>± neTà<˚e‘·\≈£î n‘·´+‘· Á|”‹

80

bÕÁ‘·T&ÉsTTq ø£èwüßí&ÉT Ä≥$≈£î\qT ˝§+>∑BdüT≈£îì ø£\T|ü⁄ø√e&ÜìøÏ #ê˝≤

nqT≈£L\eTsTTq <e⁄&ÉT. Ç+Á<äT&ç‘√ Ä kÂø£s¡ + Ò<äT. á $<Ûä+>± ø=‘·Ô <e⁄fiflq÷

ø=‘·Ô |üP»\q÷ d”«ø£]+#·{≤ìøÏ ø=‘·Ô |ü⁄sêD≤\÷ sêj·T&Üìø° Áu≤Vü≤àDT\T

m\¢|ü&É÷ dæ<äΔyT. |üPC≤ø±+&É m+‘·>± $düÔ]ùdÔ yêfifl≈£î n+‘· Ä<ëj·T+. ø£yfi

bÕ‘· Áu≤Vü≤àDT\T dæ<äΔ+ ø±ø£b˛‘˚ ø=‘·Ô Áu≤Vü≤àDT\T (Ä≥$≈£î\ qT+&˚)

|ü⁄≥Tºø=#êÃs¡T. ø=‘·Ô |ü⁄sêD≤\‘√ u≤≥T ø=‘·Ô Áu≤Vü≤àD >√Á‘ê\÷ |ü⁄≥Tºø=#êÃsTT.

Áu≤Vü≤àD >√Á‘ê\T dü|üÔs¡T\qT <ë{Ï ndü+U≤´ø£+>± $düÔ]+#êsTT.

Áø°.|üP. 300 Hê{ÏøÏ á |ü]D≤eT+ #ê˝≤ es¡≈£î $»j·Te+‘·+

nsTT+<äq&ÜìøÏ n …>±®+&ÉsY ø±\+˝À e∫Ãq Á^≈£î\ n_ÛÁbÕj·÷\T ì<äs¡Ùq+.

Á^≈£î\T Ç+Á<äT&çì ‘·eT &ÉjÓ÷˙k˛dt (Dionysos) ‘√q÷ ø£èwüßí&çì ôV≤sê¬ø¢dt

(Herakles) ‘√q÷ b˛\TÃ≈£îHêïs¡T. Á^≈£î\ ôV≤sê¬ø¢Hé ø£èwüßí&ç ≤>∑ q\¢{Ïyê&ÉT.

ø±∞j·TTì e+{Ï ôV’≤Á&Ü nH bÕeTTqT #·+bÕ&ÉT. ‘êeTT e#à ø±˝≤ìøÏ |ü+C≤ãT˝Àì

|ü\¢|ü⁄ ÁbÕ+‘ê\˝À n+<äs¡÷ ôV≤sê¬ø¢dtH˚ Äsê~ÛdüTÔHêïs¡˙, &ÉjÓ÷˙k˛dt |üP»

ø=+&É\≈£î |ü]$T‘·eTsTT+<äì Á^≈£î\T nHêïs¡T. n+fÒ e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ ã\|ü&ɶ

|ü\¢|ü⁄ ÁbÕ+‘ê\˝À Ç+Á<äT&ç kÕúHêìï ø£èwüßí&ÉT ÄÁø£$T+#·T≈£îHêï&É , Ç+ø± |üP]Ô>±

ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì #|ü≥ºø£ |üXób˛wüD Á|ü<Ûëq+>± e⁄+&çb˛sTTq ø=+&É #·]j·T˝À¢

e÷Á‘·yT Ç+Á<äT&çøÏ Á|ü<Ûëq <e⁄&ç>± >∑T]Ô+|ü⁄ ñ+<ä ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. #ê˝≤

eTTK´yÓTÆq Á^≈£î\ n_ÛÁbÕj·÷ìï #·]Á‘·ø±s¡T\+‘ê $düà]+#ês¡ì ø√XÊ+_

$eT]ÙkÕÔ&ÉT.15

nsTT‘ ≈£îs¡TbÕ+&Ée j·TT<äΔ+ ø£<∏ä≈£î j·÷<äe⁄\ ø£èwüßí&ç ø£<∏ä\T #s¡Ã&É+‘√

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ nsTTb˛ Ò<äT. Hê>∑C≤‹ nsTTq ‘·Ts¡TŒ Ä≥$≈£î\‘√ »]–q dü+|òüTs¡D,

<ëì n+‹eT |ü]cÕÿs¡eTsTTq düyTàfiq+, eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ MT<ä ã\+>± eTTÁ<ä

ykÕsTT. Ç+<äT≈£î ø£èwüßí&çì $yêVü≤e÷&çq ndü+U≤´ø£eTsTTq neTà <e‘·\T

dü]b˛ Ò<äT. yêfifl+‘ê ãVüQXÊ j·TeTTq≈£î |ü&ÉeT{Ï ~≈£îÿq e⁄qï Ä≥$≈£î\

<e‘·\sTT e⁄+{≤s¡T. ø±ì Äs¡T´\ e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ á <äX˝À $düÔ]+#·

e\dæ+~ ‘·÷s¡TŒq e⁄qï <ä≥ºeTsTTq >∑+>± j·TeTTHê n&Ée⁄\˝ÀìøÏ. nø£ÿ&ç

Ä≥$≈£î\T Hê>∑C≤‹. Mfi¯fl≈£î e´ekÕj·T+ n\yê≥T #˚j·T&É+, ø=+<ä]ì

X¯SÁ<äT\T>± ˝Àãs¡#·Tø√e&É+, ø=+<ä]˝À es¡í$uÛÑ»qqT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ ˇø£

eTTK´yÓTÆq #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤eT+. Ç+<äT≈£î Á|ü‹|òü\q+>± ªHê>∑μ ∫Vü≤ï+ eTVü‰uÛ≤s¡‘·+

˝ÀìøÏ ã\+>± e∫à #]+~. ø√XÊ+_ ø£+fÒ |üPs¡«yT düTø±Ô+ø£sY Vü‰|æÿHé‡ e+{Ï

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ` ãT<äTΔ&ÉT 81

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

yês¡T eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ˇø£ÿHê&ÉT s¡÷bı+~q ø£<∏äø±<äì, Áø°.|üP. 400 qT+&ç ø£ dü+

Áø°.X. 200 (ãVüQXÊ Áø°.X. 400) <ëø± e÷s¡TŒ\÷ #s¡TŒ\÷ »s¡T>∑T‘·÷ e#êÃj·Tì

ìs¡÷|æ+#ês¡T.16 yÓTT<ä{À¢ #ê˝≤ ∫qï~>± e⁄qï ø±yê´ìï ª»j·T+μ nHêïs¡T. ù|s¡TqT

ãfÒº n~ ≈£îs¡TπøåÁ‘· j·TT<äΔ+ ø£<∏ä nì ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~. nsTT‘ ø√XÊ+_ $X‚¢wüD

Á|üø±s¡+ n~ øös¡e⁄\ $˝≤|ü+>± ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT bÕ+&Ée⁄\ $»j·T^‘·+>± e÷]+~.

Ä ‘·s¡Tyê‘· ô|]–q Áø£eT+˝À 25,000 |ü<ë´\ uÛ≤s¡‘·+ nsTT ∫e]øÏ \ø£å |ü<ë´\

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ nsTT+~. düTø±Ô+ø£sY πøe\+ ø±e´ $X‚¢wüD <ë«sê #dæq á ìsêΔs¡D≈£î

ø√XÊ+_ #ê]Á‘·ø£ $es¡D ÇkÕÔ&ÉT. ≈£îs¡TπøåÁ‘· j·TT<äΔ+ ø£<∏ä≈£î j·÷<äe⁄\ ø£èwüßí&ç

ø£<∏ä\T e∫à #sêsTT. ø±\Áø£eT+˝À ø£èwüßí&ç ø£<∏ä\T eT]ìï nsTT ∫e]øÏ ø£èwüßí&

eTVü‰ uÛ≤s¡‘·+˝À eTTKT´&Ü nqï+‘·>± m~>±&ÉT. nsTT‘ Äs¡ `j·÷<äe düyTàfiq+

ø£+fÒ eTTK´yÓTÆq |ü]D≤eT+ >∑+>±`j·TeTTHê n&Ée⁄\ e´ekÕsT÷ø£s¡D ø±e&É+

#‘· nø£ÿ&ç Ä≥$≈£î\ ∫Vü≤ï+ nsTTq Hê>∑TbÕeTT #ê˝≤ Á|üeTTK+>± uÛ≤s¡‘·

ø£<∏ä ÀìøÏ Á|üy•+∫+~. Á|üdüTÔ‘· s¡÷|ü+˝Àì eTVü‰uÛ≤s¡‘· ø£<∏ä≈£î πø+Á<ä+ ≈£îs¡TπøåÁ‘·

j·TT<äΔ+ ø±<ä , Hê>∑C≤‹ì n+‘·+ #kÕÔqì Á|ü‹»„ #dæ »qyT»j·TT&ÉT #dæq

j·T»„+ n˙ ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT. Ä j·T»„+ dü+<äs¡“¤+˝À yÓ’X+bÕj·TqT&ÉT #Ó|æŒq

ø£<∏ä eTVü‰uÛ≤s¡‘·+. á s¡ø£+>± #·÷&É&ÉyT eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ n+‹eT+>± rdüT≈£îqï

s¡÷bÕìøÏ nqT>∑TD´yÓTÆq #·Á≥+ nì ø√XÊ+_ |ü< |ü< n+{≤&ÉT.17

á düy˚Tàfi¯q+ #ê˝≤ $»j·Te+‘·+>± »]–, eTVü‰uÛ≤s¡‘· ø£<∏ä ãVüQfi¯

ÁbÕ#·Ts¡ + bı+~+~. Ä ø±s¡D+#‘· ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À Áu≤Vü≤àDT\T n|üŒ{Ï

bÕ\ø£ esêZ\≈£î nedüs¡eTsTTq uÛ≤yê\qT ñbÕU≤´Hê\ s¡÷|ü+˝Àq÷ ñ|ü<XÊ\

s¡÷|ü+˝Àq÷ eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝ÀøÏ Á|üyXô|&ÉT‘·÷ e#êÃs¡T. á $<Ûä+>± Áø°düTÔXø£+

‘=* X‘êu≤›\˝À (uÛÑ÷kÕ«eT´j·TT>∑+ Ä$s¡“¤$k Ôqï ø±\+˝À) eTVü‰ uÛ≤s¡‘·+˝ÀìøÏ

Á|üy•+∫q Á|üeTTK $wüj·÷\T, uÛÑ÷kÕ«eT´ düe÷» <Ûäsêàìï uÀ~Û+# uÛÑ>∑BZ‘·,

uÛÑ÷kÕ«eT´ sê»˙‹ì uÀ~Û+# XÊ+‹ |üs¡«+, yÓTT<ä{Ï<ëìï ø£èwüßí&ç#‘·, ¬s+&Ée

<ëìï ;Ûwüßàì #‘· #Ó|æŒ+#ês¡T.

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝Àì Hê>∑ ‘·~‘·s¡ Ä≥$ø£ ∫Vü‰ï\qT ø√XÊ+_ $X‚¢wæ+# rs¡T

#ê˝≤ ÄdüøÏÔø£s¡+>± e⁄+≥T+~. ìC≤ìøÏ The Autochtonous element in the

Mahabharata nH~ ø√XÊ+_ $X‚¢wüD≤ |ü<äΔ‹˝Àì |ü{ÏeT≈£î nqq´yÓTÆq ì<äs¡Ùq+.

Çø£ÿ&É ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T e÷Á‘·yT ÇkÕÔqT.

Vü≤dæÔHê|ü⁄s¡+ <ä>∑Zs¡ »]–q |ü⁄sêedüTÔ ‘·e«ø±\˝À ¬s+&ÉT bıs¡\˝À ≈£î+&É

ô|+≈£î\T <=]ø±sTT.18 ÁøÏ+~ bıs¡ À #ê˝≤ yÓTTs¡≥T>± ø±*Ãq ≈£î+&É ô|+≈£î\THêïsTT.

82

Ç$ Ä ÁbÕ+‘·|ü⁄ Ä≥$≈£î\ ÄyêkÕ\qT dü÷∫kÕÔj·Tì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT. ô|’bıs¡ À

#·ø£ÿ{Ï ã÷&ç<ä s¡+>∑T ≈£î+&É ô|+≈£î\THêïsTT, yê{Ï‘√u≤≥T ÇqTeTT eTT&ç KìC≤ìï

ø£]–+∫q >∑Ts¡TÔ\THêïsTT. Ç$ Ä ÁbÕ+‘êìï #s¡Tø=ì nø£ÿ&É ÇqTeTT yê&Éø£+‘√

ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ÁbÕs¡+_Û+∫q ≈£îs¡T>∑D+ >∑Ts¡TÔ\ì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT. yêfiófl ‘·eT

sê»<ÛëìøÏ Vü≤dæÔHê|ü⁄s¡+ (Vü≤dæÔ n+fÒ bÕeTT nì ø£ ns¡ú+) nì ù|s¡T ô|≥Tºø√e&Üìï

ãfÒº n~ Hê>∑C≤‹ n≥$≈£î\ ìyêdü düú\eT˙ yêfiflqT Äs¡T´\T Àãs¡T#·T≈£îHêïs¡

ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. Ç≥Te+{Ï Ä≥$ø£ ∫Vü‰ï\T eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ø£<∏ä À Ä<ä +‘·+

e⁄HêïsTT.

≈£îs¡Te+X¯+ uÛÑs¡‘·T&çì ‘·q eT÷\ |ü⁄s¡Twüß&ç>± #Ó|ü≈£î+~. uÛÑs¡‘·T&ÉT

<äTwü +‘·T&çø° X≈£î+‘·\≈£L |ü⁄{Ϻq yê&ÉT. X≈£î+‘·\ yTqø£ ≈£îe÷¬sÔ. yTqø£ n|ü‡s¡dü,

X≈£î+‘·\ ≈£L&É X‘·|ü<∏ä Áu≤Vü≤àD+˝À n|ü‡s¡dü>± #Ó|üŒã&ç+~. ô|’>± X≈£î+‘·\qT

ô|+∫q ø£DT«&çì y<ë\˝À sêø£ådüT&ÉHêïs¡T.

≈£îs¡T bÕ+&Ée⁄*<ä›]ø° ‘ê‘·>±s¡T ;Ûwüßà&ÉT. eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝À ø£èwüßí&ç ‘·s¡Tyê‘·

eTTKT´&ÉT ;Ûwüßà&. nsTT‘ ;Ûwüßà&ç ‘·*¢ nsTTq >∑+>∑ düŒwüº+>± {Ï <e‘. ÄyÓT

X+‘·qT&çì $yêVü≤+ Ä&ÉT‘·T+~ >±˙ Hê>∑]ø£ düe÷»|ü⁄ >∑èVæ≤DÏ ø£+fÒ neTà

<e‘· ≤>∑ Á|üe]ÔdüTÔ+~. |ü⁄{Ϻq |æ\¢\+<ä]˙ ‘êH dü«j·T+>± #·+|ü⁄‘·T+~. ;Ûwüßà&çøÏ

ÁbÕD≤+‘·ø£+>± |ü]D$T+∫q n+ã (neTà) >∑÷&É neTà<e‘.

eTs=ø£ ≈£îs¡T eTTKT´&ÉT Á<√DT&ÉT. Ç‘·ìøÏ $\T $<ä ˝À e⁄qï Hs¡Œ]‘·q+

Äs¡ \ø£åD+ ø±<äT. Ä≥$ø£ \ø£åD+. Ç‘·&ÉT q\¢{Ïyê&ÉT >∑÷&É. ô|’>± Á<√DT&ÉT

Ád”ÔøÏ |ü⁄{Ϻqyê&ÉT ø±&ÉT. ˇø£ s¡Twæ Ms¡ + ≈£î+&É À |ü&É>± n+<äT˝À+∫ |ü⁄{≤º&ÉT.

≈£î+&É neTà<e‘· ∫Vü≤ï+. Ç≥Te+{Ï ø£<∏ä\˙ï Ä≥$ø£ eT÷˝≤ìï dü÷∫kÕÔj·Tì

>∑‘· n<Ûë´j·T+˝À #·÷XÊ+. øös¡e⁄\T >∑÷&É düVü≤»+>± |ü⁄{Ϻq yês¡T ø±s¡T. >±+<Ûë]

ø£&ÉT|ü⁄˝Àì |æ+&Üìï e+<ä eTTø£ÿ\T #dæ e+<ä bÕÁ‘·\˝À ô|≥º>± yê{Ï À+∫

øös¡e⁄\T |ü⁄{≤ºs¡T. bÕ+&Ée⁄\T >∑÷&É bÕ+&ÉTsêE≈£î |ü⁄≥º Ò<äT, <e⁄fifl≈£î |ü⁄{≤ºs¡T.

bÕ+&ÉTsêE≈£î e÷Á~‘√ ndü\T ø£\e≈£L&É<äì XÊ|ü+.19

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝À Hê>∑TbÕeTT ∫Vü≤ï+ >∑÷&É #ê˝≤ À‘·T>± e⁄+~. Hê>∑C≤‹øÏ

XÁ‘·Te⁄>± ø£qã& ø£èwüßí&ç nqï ã\sêeTT&ÉT dü«j·T+>± Hê>∑TbÕeTT (Ä~X‚wüß&ç)

n+X. n‘·ì Äj·TT<Ûä+ Hê>∑*. Hê>∑*ì Äj·TT<Ûä+ nq&É+˝À ns¡Δ+ Ò<äT ø±ã{Ϻ

ã\sêeTT&ÉT Ä≥$ø£ e´ekÕj·Tø£ düyTàfiHêìï dü÷∫kÕÔ&Éì ns¡Δ+ #düTø√yê*.

Á<√DT&ç ≈£îe÷s¡T&ÉsTTq nX«‘êúeT≈£î Hê>∑TbÕeTT˝≤>∑ ‘·\˝À eTDÏ e⁄+≥T+~.

<ëìï n‘·qT rdæ ;ÛeTT&çøÏ n|üŒC…|üŒ&É+ øös¡e⁄\ z≥$T˝À n+‹eT |òüT≥º+.

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ` ãT<äTΔ&ÉT 83

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

n|ü&ÉT>±ì bÕ+&Ée⁄\≈£î sê»´+ dü+Áø£$T+#·<äT. ns¡T®qT&ç uÛ≤s¡ \˝À ø£‘Ó nsTTq

}\÷|æ Hê>∑ø£q´. ns¡T®qT&çì ÄyÓT ˇø£ dü+<äs¡“¤+˝À Hê>∑eTDÏ düVü‰j·T+‘√

Áã‹øÏdüTÔ+~.

‘·q ‘·+Á&ç eTs¡D≤ìøÏ Á|ürø±s¡+>± Hê>∑C≤‹ì n+‘·+ #j·÷\qï |üPìø£‘√

»qyT»j·TT&ÉT j·T»„+ #kÕÔ&ÉT. mH√ï bÕeTT\T #·ìb˛‘êsTT. nsTT‘ Hê>∑C≤‹

düs¡«HêXq+ nsTTb˛jT ˝À|ü\ ÄdæÔ≈£î&ÉH Áu≤Vü≤àDT&ç #=s¡e e\¢ j·T»„+ Ä–

b˛‘·T+~. nsTT‘˚ á Áu≤Vü≤àDT&ÉT Áu≤Vü≤àD ‘·+Á&çø° Hê>∑Ád”ÔøÏ |ü⁄{Ϻqyê&ÉT.

n+‘˚ø±<äT. »qy˚T»j·TT&ç |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉsTTq k˛eTÁX¯e⁄&ÉT >∑÷&É Hê>∑Ád”ÔøÏ

|ü⁄{Ϻqyê&.20 Hê>∑C≤‹ düs¡«HêXq+ ø±≈£î+&É j·T»„+ $s¡$T+#·ã&ç+<ä+fÒ

e´ekÕj·Tø£ düe÷C≤ìø° Ä≥$≈£î\≈£L kÕeTs¡dü + ≈£î~]+<äì ns¡Δ+. Ä≥$≈£î\T

e´ekÕj·÷˙ï es¡íe´edüúq÷ n+^ø£]+#ês¡T. ø=+<äs¡T Áu≤Vü≤àDT\÷, ø£åÁ‹j·TT\÷

nj·÷´s¡T. n‘· ~Û≈£î\T XSÁ<äT\sTT Äs¡ düe÷C≤ìøÏ ˝§+–b˛j·÷s¡T. nsTT‘

yêfifl <e⁄fiófl Äs¡T´\ <e⁄fifl‘√ ø£*dæb˛j·÷s¡T. ‘·s¡Tyê‹ ø±\|ü⁄ Væ≤+<ä÷eT‘·+˝À

Hê>∑TbÕeTT |üP» #ê˝≤ s¡÷bÕ\˝À ø£qã&ÉT‘·T+~.

»q|ü<ë\T

Áø°.|üP. 600 Hê{ÏøÏ >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\ ô|’uÛ≤>±q ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì

ÁbÕs¡+_Û+∫q Äs¡T´\ e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ Çø£ ‘·÷s¡TŒ ~≈£îÿ>± Á|üj·÷DÏ+#ê\+fÒ

<ä≥ºeTsTTq >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\ ~>∑Te n&Ée⁄\qT e´ekÕj·T jÓ÷>∑ +

#j·÷*. nø£ÿ&ç Ä≥$≈£î\qT ˝§+>∑BdüTø√yê*, yêfifl≈£î e´ekÕj·T+ n\yê≥T

#j·÷*.

<ä≥ºeTsTTq n&Ée⁄\qT e´ekÕj·T jÓ÷>∑ + #j·÷\+fÒ ÇqTeTT $kÕÔs¡+>±

\uÛÑ +ø±yê*. ≈£îs¡T<X+ nsTTq &Ûç©¢ MTs¡{Ÿ ÁbÕ+‘·+˝À ÇqTeTT n+‘· $kÕÔs¡+>±

<=s¡ø£<äT. eTq <X+˝À ÄHê{Ïø° áHê{Ïø° ÇqTeTT $kÕÔs¡+>± <=]πø ÁbÕ+‘·+

;Vü‰sY sêh+. n+fÒ >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\ ~>∑Te uÛ≤>∑+. nø£ÿ&ç ÇqT|ü

>∑qT\qT #s¡T≈£îH <ëø± >∑+>± j·TeTTHê Àj·T\T yÓTT‘·Ô+>± e´ekÕj·T jÓ÷>∑ +

ø±e⁄. n+‘·<ëø±, ø=‘·Ô>± @s¡Œ&ɶ Äs¡T´\ e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ >∑{Ϻ>± ì\<=≈£îÿ

ø√<äT.21 es¡Z düe÷»+ @s¡Œ&ç >∑÷&É Ç|üŒ{ÏøÏ Ç+ø± Äs¡T´\ düe÷»+ >∑De´edüú

s¡÷bÕìï e<äT\Tø√ Ò<äì #·÷kÕ+. Ç+<äT≈£î Á|üeTTK ∫Vü≤ï+, j·T»„ ã\T\ s¡÷|ü+˝À

n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì ùdø£]+#·&É+. ÇqTeTT yê&Éø£+ $düÔ]+∫ e´ekÕj·T+ ã\yÓTÆq

|ü⁄Hê~ MT<ä ì\ã&<ëø£ >∑De´edüú HêXqeTsTT sê#·]ø±\T @s¡Œ&Ée⁄. ø±ã{Ϻ

ÇqT|ü >∑qT\ nH«wüD, ÇqT|ü |üìeTT≥¢ $düÔs¡D, e´ekÕj·T es¡Z düe÷» yê´|æÔ,

84

sê#·]ø±\ Ä$sꓤe+, ø£ <ëìH=ø£{Ï s¡TdüTø=ì kÕ>±sTT. yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï sê»´+>±

|æ\e <ä>∑Z~ ÇqT|ü >∑qT\Tqï <äøÏåD ;Vü‰sY ÁbÕ+‘·|ü⁄ eT>∑<∏ä.

á ãVüQ $<ÛäeTeTsTTq |ü]D≤eT+ yÓ’~ø£ Ä#êsê\≈£î e´‹πsø£eTsTTq

kÕe÷õø£ kÕ+düÿè‹ø£ dü+|òüTs¡D\ s¡÷|ü+˝À kÕ–+~ ø±ã{Ϻ Bìì $e]+#·&ÜìøÏ

Áu≤Vü≤àD Á>∑+<∏ë\ ø£+f… uÖ<äΔ ‘·~‘·s¡ Áu≤Vü≤àD e´‹πsø£ dü+Á|ü<ëj·÷\T u≤>±

ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. á e÷s¡TŒ\≈£î ` eTTK´+>± >∑D e´edüú $∫äqï+ nsTT

sê#·]ø±\T @s¡Œ&çq |ü]D≤e÷ìøÏ ` ãT<äTΔ&ÉT #ê]Á‘·ø£ Á|ü‹ì~Û. ø£èwüßí&ç ˝≤>∑

πøe\+ |ü⁄sêD |ü⁄s¡Twüß&ÉT ø±ø£ ãT<äTΔ&ÉT #ê]Á‘·ø£ |ü⁄s¡Twüß&ÉT ø±e&É+ e\¢, Áu≤Vü≤àD

dü+Á|ü<ëj·T+ ø£+fÒ ‘=*Hê{Ï uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·÷ìøÏ yêdüÔ$ø£ <äèø£Œ<∏ä+ #ê˝≤ n~Ûø£+>±

ñ+&É&É+e\¢, uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·÷ìï #ê]Á‘·ø£+>± ns¡ú+ #düTø√e&É+ |ü⁄sêD≤\

$X‚¢wüD n+‘· ø£wüº+>±˙ ìs¡s¡úø£+ >±˙ ø±<äT.

Äs¡T´\T ;Vü‰sY˝Àì ÇqT|ü >∑qT\qT m{≤¢ #˚s¡T≈£îHêïs¡T, ÇqTeTT

düVü‰j·T+‘√ e´ekÕj·Tø£ düe÷C≤ìï <ä≥ºeTsTTq qB˝Àj·T n&Ée⁄\˝ÀìøÏ m{≤¢

Á|üyXô|{≤ºs¡T, >∑D e´edüúqT |üP]Ô>± e~*ô|{Ϻ Hê>∑]ø£ sêC≤´\qT m{≤¢ @s¡Œs¡#·T

≈£îHêïs¡T, nH$ #·÷&Ü*.

Äs¡T´\T Áø°.|üP. 1000 qT+&ç >∑÷&É &Ûç©¢ MTs¡{Ÿ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç ‘·÷s¡TŒ≈£î

Á|üj·÷D+ #dü÷ÔH e⁄Hêïs¡T. nsTT‘ Ç~ >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\ eT<Ûä uÛ≤>∑+

>∑T+&Ü ø±<äT, yπs ¬s+&ÉT e÷sêZ\ >∑T+&Ü ø£{Ï ñ‘·Ôsêq e⁄qï Væ≤e÷\j·T`HbÕ Ÿ

dü]Vü≤<äT› MT<äT>± ;Vü‰sY sêh+ ñ‘·Ôs¡ ø=q<ëø± e∫à nø£ÿ&ç qT+&ç ì{≤s¡T>±

<äøÏåD≤ìøÏ sêe&É+. á e÷s¡ZeT+‘·{≤ >∑÷&É Äs¡T´\ e´ekÕj·Tø£ ÄyêkÕ\T

@s¡Œ&ܶsTT.22 ¬s+&Ée e÷s¡Z+>± >∑+>± j·TeTTHê q<äT\ MT<ä |ü&Ée Á|üj·÷D+.

yês¡D≤dæ <ä>∑Zs¡ |ü⁄sêedüTÔ ‘·e«ø±\˝À Áø°.|üP. 800≈£î #Ó+~q ÄyêkÕ\T ãj·T≥

|ü&ܶsTT. n|üŒ{ÏøÏ qB ˝Àj·T\qT e´ekÕj·T jÓ÷>∑´+ #˚dæ ìyêkÕ\T

@s¡Œs¡#·Tø√e&ÜìøÏ ø±e\dæq ÇqTeTT |ü]C≤„q+ >±ì, ÇqTeTT yê&Éø£+ >±ì Òe⁄

ø±ã{Ϻ, q~ MT<ä &Ûç©¢ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç ;Vü‰sY ÁbÕ+‘·+ <ëø± Á|üj·÷D+ #kÕs¡ì

nqTø√yê*. á $<Ûä+>± Á|üj·÷D+ #dæq yêfiófl es¡Ô≈£î\T. q~ ˇ&ÉT¶q, ;Vü‰sY

ÁbÕ+‘·+˝Àq÷, Áø°.|üP. 800≈£î #Ó+~q sê– neX‚cÕ\T <=]ø±sTT. Ç$ |üìeTT≥T¢

ø±e⁄, yê´bÕs¡düTÔ\ ì~Û ìπøåbÕ\T. á es¡Ô≈£î\T kÕúì≈£î\T ø±s¡H+<äT≈£î s¡TEe⁄>±

á ìπøåbÕ\‘√u≤≥T <=]øÏq ≈£î+&É ô|+≈£î\T #ê˝≤ yÓTTs¡≥sTTq$. n|üŒ{ÏøÏ

Äs¡T´\T n\es¡TÃ≈£îqï ã÷&ç<ä s¡+>∑T ô|+≈£î\Tø±e⁄. n+‘· yÓTTs¡≥sTTq ≈£î+&É

ô|+≈£î\T ‘·j·÷s¡T #düT≈£îqï Ä≥$≈£î\≈£î #·ø£ÿ{Ï sê– edüTÔe⁄\ ‘·j·÷Ø >±˙

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ` ãT<äTΔ&ÉT 85

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

es¡Ôø£+>±˙ ‘Ó*dæ e⁄+& neø±X+ Ò<äT. ø±ã{Ϻ Ç$ kÕúìø£ Ä≥$≈£î\ ìπøåbÕ\T

ø±ø£, Äs¡ es¡Ô≈£î\y nsTT e⁄+&Ü*. n+fÒ, qB ˝Àj·TqT e´ekÕj·T jÓ÷>∑ +

#j·T&ÜìøÏ nedüs¡eTsTTq ÇqTeTT |ü]C≤„q+ Òø£eTT+<, Äs¡T´\T es¡Ôø£ Ø‘ê´

>∑+>± j·TeTTHê q<äT\ ~>∑Te uÛ≤>±ìøÏ |ü&Ée\ MT<ä $]$>± Á|üj·÷DÏ+#yês¡T.

á Áø£eT+˝À Ç+Á<äÁ|üdüú+ qT+&ç øöXÊ+_ <ëø±, øöXÊ+_ qT+&ç yês¡D≤dæ <ëø±

qBrs¡ ÄyêkÕ\T @s¡Œ&ܶsTT. á Áø£eT+˝ÀH yês¡D≤dæ <ä>∑Zs¡ >∑+>±q~ì e~*

<äøÏåD≤ìøÏ yÓ[‘ sê»>∑èVü≤+ (sêCŸ–sY) ÁbÕ+‘·|ü⁄ ÇqT|ü >∑qT\qT #s¡Tø√e#·TÃqì

>∑÷&É ø£qT≈£îÿHêïs¡T. ;Vü‰sY ÁbÕ+‘·|ü⁄ ÇqT|ü >∑qT\T á $<Ûä+>± Äs¡T´\≈£î

\uÛÑ + nj·÷´sTT.23 á >∑qT\qT #õøÏÿ+#·Tø√e&ÜìøÏ Äs¡T´\T ;Vü‰sY ÁbÕ+‘·|ü⁄

Ä≥$≈£î\‘√ dü+|òüT]+∫q ∫Vü‰ï\T |ü⁄sêedüTÔ eT÷˝≤\˝À e⁄HêïsTT. >∑+>∑≈£î

<äøÏåD≤q e⁄qï $Tsê®|üPsY ø=+&É >∑TVü≤\˝À ø=‘·Ôsê‹ j·TT>∑|ü⁄ Ä≥$≈£î\T ydæq

>∑TVü≤ ∫Á‘ê\T e⁄HêïsTT. yê{Ï À Hê\T>∑T >∑TÁsê\ s¡<∏ä+ MT<ä e⁄qï ø£ jÓ÷<ÛäT&ÉT

$wüßí #·Áø£+ e+{Ï Äj·TT<Ûä+‘√ H\MT<ä e⁄qï Ä≥$≈£î\‘√ j·TT<äΔ+ #düTÔHêï&ÉT.

s¡<∏ë\T, $wüßí#·Áø£+, Äs¡T´\$ ø±ã{Ϻ Ä jÓ÷<ÛäT&ÉT Äs¡T´&ÉT nsTT e⁄+&Ü*.24

Ç|ü&ÉT ¬s+&ÉT |ü]D≤e÷\T ÁbÕs¡+uÛÑeTj·÷´sTT. ø£{Ï, Væ≤e÷\j·T`HbÕ Ÿ

dü]Vü≤<äT›\˝À e⁄qï e´ekÕj·Tø£ ÄyêkÕ\qT sêCŸ–sY ÇqT|ü >∑qT\‘√ ø£\T|ü⁄‘·÷,

ì≥º ì\Te⁄>± ;Vü‰sY sêh+ q&çu§&ÉT¶>∑T+&Ü Á|üj·÷DÏ+# e÷s¡Z+ @s¡Œ&ç+~. á

e÷s¡Z+ MT<äT>± sêCŸ–sY ÇqTeTT ñ‘·ÔsêìøÏ s¡yêD≤ nsTT HbÕ Ÿ dü]Vü≤<äT› #]

nø£ÿ&ç qT+&ç Væ≤e÷\j·÷\ n+#·T MT<äT>± ª≈£îs¡Tμ sê»<Ûëì nsTTq Vü≤dæÔHê|ü⁄s¡+

#], nø£ÿ&ç qT+&ç |ü+C≤ãT MT<äT>± yêj·Te´ dü]Vü≤<äT›MT<ä e⁄qï ‘·ø£å•\qT

#]+~. ‘·ø£å•\ qT+&ç Ç‘·s¡ <XÊ\‘√ m>∑TeT‹ ~>∑TeT‘·T\T kÕ>±sTT. sêCŸ–sY

qT+&ç ‘·ø£å•\ <ëø± yÓ[flq á ÁbÕNq es¡Ôø£ s¡Vü≤<ë]ì ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ nHêïs¡T.

ÁbÕNq ø±\|ü⁄ yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï |ü≥ºD≤\sTTq sêCŸ–sY, bÕ≥©|ü⁄Á‘·+, yÓ’XÊ*,

ø£|æ\edüTÔ, ÁXÊedæÔ á ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ MT<äH e⁄HêïsTT.25 yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï sêC≤´\sTTq

eT>∑<Ûä, ø√dü\ >∑÷&É á e÷s¡Z+ MT<äH s¡÷bı+<ësTT.

Çø£ ˇø£ |ü]D≤eT+ ø±>±, sêCŸ–sY qT+&ç \uÛÑ eTsTTq ÇqTeTT‘√ >∑+>±

j·TeTTHê Àj·T\T Áø£eT+>± ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹ÔøÏ §+– sêe&É+ ¬s+&Ée |ü]D≤eT+.

$$<Ûä ‘Ó>∑\T`ø=+<äs¡T Äs¡T´\T, ø=+<äs¡T Äπs´‘·s¡T\T, ø=+<äs¡T nsTT+B ø±ìB

#Ó|üŒ Òìyês¡T`Ç|üŒ{Ï ñ‘·Ôs¡Á|ü<XŸ, ;Vü‰sY ÁbÕ+‘êìï HÓeTà~>± e´ekÕj·TjÓ÷>∑ +

#j·TkÕ>±s¡T. nsTT‘ yÓqTyÓ+≥H dæús¡ìyêdü Á>±e÷\T @s¡Œ&É Ò<äT. e´ekÕj·÷˙ï

ÄVü‰s¡ ùdø£s¡Dq÷ ø£*|æq dü+#ês¡ e´ekÕj·T düe÷C≤\T @s¡Œ&ܶsTT. ˇø=ÿø£ÿ

86

>∑D+ dü+#·]+∫q ÁbÕ+‘êìï ( Òø£ dü+#ês¡ >∑D≤ìï) ˇø£ ª»q|ü<ä+μ nHêïs¡T.26

j·TEπs«<ä ø±\|ü⁄ Äs¡T´\˝≤>∑, Ç$ >∑÷&É dæús¡ìyêdü Á>±e÷\ düe÷C≤\T ø±e⁄.

ÇqTeTT yê&Éø±˙ï, ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô Hs¡TÃ≈£îqï|üŒ{Ïø° Ç+ø± >∑De´edüúq÷ dü+#ês¡

J$‘ê˙ï e~*ô|{Ϻ dæús¡ ìyêdü Á>±e÷\qT >±˙ sê#·]ø£ e´edüúqT >±˙ kÕ~Û+#·ì

<äX sTT~.

á $<Ûä+>± Áø°.X. 600 ‘·s¡Tyê‘· yÓTT‘·Ô+ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<X+˝À >∑D e´edüú≈£L

es¡Z düe÷C≤ìø° eT<Ûä düÔ+>± e⁄qï düe÷C≤\T #ê˝≤ @s¡Œ&ܶsTT. dü÷ú\+>± n˙ï

>∑÷&É e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ôì n\es¡TÃ≈£îqï düe÷C≤ Ò. ø±ì @M >∑÷&É dü+|üPs¡í+>±

e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤\T ø±e⁄. ø=ìï{Ï À es¡íe´edüú düŒwüº+>± Á|üy•+∫+~.

yÓ’~ø£ ø£s¡àø±+&ÉqT Äsꓤ≥+>± Ä#·]düTÔHêïsTT. yÓ’~ø£ ø£s¡àø±+&É À n]Œ+# ã\T\

s¡÷|ü+˝À n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì bÕ\ø£ esêZ\T ùdø£]+#·&É+ »s¡T>∑T‘√+~. ø=ìï{Ï À

á ªÄs¡ μ \ø£åD≤\T n+‘· düŒwüº+>± Òe⁄. ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô#ùd ø£s¡ø£ es¡Z+, n<äq|ü⁄

ñ‘·Œ‹Ôì ùdø£]+# >∑D eTTKT´\ bÕ\ø£es¡Z+, nH $uÛÑ»q e÷Á‘·yT e⁄+~.

ø=ìï{Ï À >∑D düuÛÑ bÕÁ‘· #ê˝≤es¡≈£î ø°åDÏ+∫ sê#·]ø±\T @s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT. ø=ìï

Ç+ø± >∑D‘·+Á‘· |ü<äΔ‹˝À >∑DdüuÛÑ #‘· mqTïø√ã&ɶ sêE\ bÕ\q˝À e⁄HêïsTT. á

>∑D e´edüú \ø£åD≤\qT |üP]Ô>± <Ûä«+dü+ #dæ dæús¡ ìyêdü Á>±e÷\q÷ e´ekÕj·Tø£

es¡Z düe÷C≤˙ï sê#·]ø£ e´edüúq÷ @s¡Œs¡#·&É+ Çø£ eTT+<äTqï ø£s¡Ôe´+. Áø°.|üP.

600`300 ø±\+˝À á |ü]D≤eT+ kÕ–+~. BìøÏ Á|üeTTK #ê]Á‘·ø£ ∫Vü≤ï+ eT>∑<Ûä

n‘·T´qï‘· s¡÷|ü+ eTÚs¡ kÕÁe÷»´+. #·s¡eT<äX nXÀ≈£î&ç |ü]bÕ\q. yÓ’~ø£eT‘·+

>∑De´edüúqT Ädüsê #düT≈£î+~ ø±ã{Ϻ á e÷s¡TŒ yÓ’~ø£ e´‹πsø£eTsTTq ‹s¡T>∑T

u≤≥¢ À Á|ü‹|òü*+∫+~. Ä ‹s¡T>∑Tu≤≥T<ës¡¢ À ãT<äTΔ&ÉT eTTKT´&ÉT.

Áø°.|üP. 600 Hê{ÏøÏ uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ yêj·TTe´+ qT+&ç ‘·÷s¡TŒ<ëø± `

|ü+C≤ãT qT+&ç ;Vü‰sY <ëø± ` s¡÷|ü+ rdüT≈£îqï á »q|ü<ë\ dü+K´ 16 nì

dü+Á|ü<ëj·T+. ªÇ$ eTVü‰ »q|ü<ë\Tμ. Ç$ø±ø£ yπs »q|ü<ë\T #ê˝≤H e⁄+&ç

e⁄+&Ü*. M{Ïì Á|ü<Ûëq+>± eT÷&ÉT>± $uÛÑõ+#·e#·TÃqT. ø£{Ï, j·TEπs«<ä ø±\|ü⁄

e´ekÕsT÷ø£s¡D |òü*‘·+>± |ü+C≤ãT`&Ûç©¢ ÁbÕ+‘·+˝À @s¡Œ&çq »q|ü<ë\T. ¬s+&ÉT,

Äs¡T´\ ‘·÷s¡TŒ $düÔs¡D |òü*‘·+>± Væ≤e÷\j·T ` HbÕ Ÿ dü]Vü≤<äT›MT<ä (ñ‘·Ôsê

|ü<∏ä+ MT<ä) @s¡Œ&ɶ »q|ü<ë\T. eT÷&ÉT, sêCŸ–sY ÁbÕ+‘·|ü⁄ ÇqTeTT |òü*‘·+>±

>∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\˝À @s¡Œ&çq »q|ü<ë\T. |ü⁄sêD≤\˝Àq÷ uÖ<äΔ

dü+Á|ü<ëj·T+˝Àq÷ ù|s=ÿqï »q|ü<ë\ ù|s¡T¢ ø±+uÛÀ», >±+<Ûës¡, ≈£îs¡T, bÕ+#ê\,

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ` ãT<äTΔ&ÉT 87

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

eTÁ<ä, eT‘·‡´, XSs¡ ùdq, (|ü+C≤ãT`&Ûç©¢ eT<ÛäTs¡ ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~qe$), ø±•,

≈£î•Hês¡, ne+‹, e‘·‡, yÓTT<ä\sTTq$ (>∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\˝Àì$).27

|ü⁄sêD kÕVæ≤‘· +˝Àq÷ W‘ê‡Væ≤ø£ #·]Á‘·ø±s¡T\ <XuÛÑøÏÔj·TT‘·yÓTÆq }Vü‰

>±Hê\˝Àq÷ á eTVü‰ »q|ü<ë\T ˇø=ÿø£ÿ{° ˇø=ÿø£ÿ dü+|üqï sê»´+>±q÷,

yê{Ï sê»<ÛëqT\sTTq ÁXÊedæÔ, ø£|æ\edüTÔ, sê»>∑èVü≤+, njÓ÷<Ûä´, yês¡D≤dæ,

ñ»®sTTì, øöXÊ+_, Vü≤dæÔHê|ü⁄s¡+, ‘·ø£å•\ yÓTT<ä\sTTq$ düø£ …’X«sê´\‘√ $\dæ Ò¢

eTVü‰q>∑sê\>±q÷ e]í+#·ã&É‘êsTT.28 Ç~ n‹XjÓ÷øÏÔ nì >∑T]Ô+#ê*. á ª»q

|ü<ë\Tμ Ç|üŒ{ÏøÏ+ø± sêC≤´\T ø±e⁄, ø=+‘· Hê>∑]ø£‘· kÕ~Û+∫q >∑D≤\T, Òø£ n$

dü+#·]+∫q ÁbÕ+‘ê\T. n$ >∑D≤\T nq&ÜìøÏ ì<äs¡Ùq+ ø√dü\T\T, e÷>∑<ÛäT\T

nì ãVüQe#·q+ yê&É&ÉyTqì ø√XÊ+_ dü÷∫kÕÔ&ÉT.29 á »q|ü<ë\qT rùdùdÔ

$T–*q ÁbÕ+‘·eT+‘ê <ä≥ºeTsTTq n&Ée⁄\‘√q÷, Ä≥$≈£î\‘√q÷ ì+&çe⁄+~.

ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ |üs¡´+‘·+ $düÔ]+∫q á »q|ü<ë\T #·T≥÷º e⁄qï

Ä≥$≈£î\‘√H >±ø£ ‘·eT˝À‘êeTT >∑÷&É ø£\Væ≤+#·T≈£îHêïsTT. ÇqTeTT >∑‘·+˝À

ø£+f… m≈£îÿe \uÛÑ´+ ne⁄‘√+~ ø±ã{Ϻ >∑‘·+˝À ø£+f… j·TT<ëΔ\T m≈£îÿe>±

#j·T>∑*>±s¡T. me]øÏ ÇqTeTT m≈£îÿe>± n+<äTu≤{À¢ e⁄+fÒ yêfiófl ¬>*#ês¡T. á

Áø£eT+˝À Ä >∑D≤\ ªsêE\Tμ ã\|ü&ç ì»yÓTÆq sêE\T ø±>∑*>±s¡T. ãj·T≥

¬>*∫ Ç+≥ ¬>*#ês¡T. >∑D e´edüú Àì Á|ü‹ã+<Ûäø±\qT ‘Ó+#·Tø=Hêïs¡T, kÕs¡«uÛÖeTT

\j·÷´s¡T. |ü⁄sêD >±<Ûä\T e~* #ê]Á‘·ø£ s¡TEe⁄\T \uÛÑ´eTj˚T´ ø±˝≤ìøÏ

ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+MT<ä (ÇqT|ü >∑qT\≈£î n+<äTu≤{À¢) e⁄qï ø√dü\, eT>∑<Ûä, *#êÃ$,

eT\¢ yÓTT<ä\sTTq >∑D≤\T $T–˝≤sTT. yê{Ï À ø√dü\, eT>∑<Ûä\~ ô|’#sTT nsTT+~.

∫e]øÏ eT>∑<Ûä ø√dü\qT >∑÷&É Àãs¡T#·T≈£î+~. uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘· Àì yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï

düs¡«dü‘êÔø£ sê»´+ nsTTq eT>∑<Ûä Áø°.|üP. 530`470 eT<Ûä ø±\+˝À s¡÷bı+~+~.30

$T–*q »q|ü<ë\˙ï @eTj·÷´sTT? ø=ìï HêeTs¡÷bÕ\T ˝Ò≈£î+&É

b˛j·÷sTT. |ü⁄sêD≤\˝ÀH ‘·|üŒ @ #ê]Á‘·ø£ eT÷˝≤\˝Àq÷ yê{Ï Á|ükÕÔeq Ò<äT.

nsTT‘ ø=ìï e÷Á‘·+ ≈£î˝≤\ ù|s¡T¢>± ÁX‚DT\ ù|s¡T¢>± eè‹Ô Hêe÷\T>± $T–*

b˛j·÷sTT. Ä≥$ø£ >∑D≤\qT es¡í e´edüú˝À ≈£î˝≤\>± (n‘·´~Ûø£+>± X¯SÁ<ä

≈£î˝≤\>±) dü+©q+ #˚düT≈£îqï eTÚ*ø£eTsTTq #ê]Á‘·ø£ Áø£e÷ìøÏ Ç$

ñ<ëVü≤s¡D\>± ø£qã&É‘êsTT. ª$<Vü≤μ »q|ü<ä+ b˛sTT+~>±ì yÓ’<Væ≤≈£î\T nH

yê´bÕs¡düTÔ\ ÁX‚DT\T $T–˝≤sTT. eT\¢ >∑D+b˛sTT eT\T¢\T n+fÒ ≈£îd”Ô >±˙

yê´j·÷eT+>±ì Á|ü<ä]Ù+# eè‹Ôì nqTdü]+#yêfiófl nH ns¡Δ+ $T–*+~. eT>∑<∏ä

88

>∑D≤ìøÏ #Ó+~q ªe÷>∑<ÛäT\Tμ sêE\ ø°]Ôì >±q+ #ùdyêfiflj·÷´s¡T.31 <Ûäs¡àXÊÁkÕÔ\˝À

Mfifl+<ä]˙ es¡í kÕ+ø£s¡ +e\¢ @s¡Œ&ɶ dü+ø£s¡ ≈£î˝≤\>± ù|s=ÿHêïs¡T.32 nsTT‘

>∑D+˝Àì yêfifl+<äs¡÷ πø ≈£î˝≤ìï>±˙ eè‹Ôì >±˙ d”«ø£]+#ês¡ì uÛ≤$+#·qø£ÿs¡ Ò<äT.

á »q|ü<ë\ dü+|òüTs¡DjÓTTø£ÿ sê»ø°j·T kÕsê+XÊìï ø√XÊ+_ $es¡+>±H

ìs¡÷|æ+#·>∑\T>∑T‘ê&ÉT. á dü+|òüTs¡D˝À eTTK´bÕÁ‘· eVæ≤+∫q$ ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+

MT<ä e⁄qï eT>∑<Ûä, ø√dü\, *#êÃ$, eT\¢, »q|ü<ë\T. e÷>∑<ÛäT\T ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+

yÓTT<ä\jT´ #√≥ ÇqT|ü >∑qT\≈£î ì\j·TeTsTTq sêCŸ–sYqT sê»<Ûëì>± ø£*–

e⁄Hêïs¡T. ø√dü\T\ sê»<Ûëì ÁXÊedæÔ HbÕ Ÿ dü]Vü≤<äT›MT<ä e⁄+~. á ¬s+&ÉT »q|ü<ë\

eT<Ûä qTqï$ eT\¢, *#êÃ$ >∑D≤\T. M{Ï eT<Ûä »]–q dü+|òüTs¡D˝À n+‹eT+>±

$»j·÷ìï ìs¡ísTT+#˚~ ÇqT|ü >∑qT\ MT~ Ä~Û|ü‘·´y˚T. nsTT‘˚ kÕe÷õø£

ìsêàD≤ìøÏ (ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\≈£î) dü+ã+~Û+∫q n+X+>∑÷&É #ê˝≤ eTTK´yÓTÆq~.

>∑De´edüú ìsêàD≤ìï ‘Ó+|ü⁄ø=ì sê#·]ø±ìï @s¡Œs¡#·Tø√>∑*–q »q|ü<ë˝Ò á

dü+|òüTs¡¸D˝À ì\Te>∑\T>∑T‘êsTT. •øÏå‘· ôd’Hê´\T (Standing army) >∑\

kÕs¡«uÛÖeTT\T ¬>\TkÕÔs¡T>±˙, >∑DÁ|üeTTKT\+‘ê Äj·TT<Ûä <ës¡T\sTTq >∑D≤\T

¬>\ee⁄. Ç|ü&ÉT $düÔè‘·+>± \uÛÑ + ne⁄‘·÷qï ÇqTeTTqT Äj·TT<Ûë\T>± >±˙

|üìeTT≥T¢>± >±ì düeTs¡Δe+‘·+>± $ìjÓ÷–+#·Tø√yê\+fÒ kÕe÷õø£ ìsêàD+˝À

(ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\˝À) e÷s¡TŒ sêyê*. >∑D düe÷» ìsêàD+ á e÷s¡TŒ≈£î

Á|ü‹ã+<Ûäø£+>± e⁄+~. *#êä$, eT\¢ >∑D≤\T á e÷s¡TŒqT kÕ~Û+#· Òø£b˛j·÷sTT.

n$ n|üŒ{Ïπø u≤>± ~>∑C≤]b˛j·÷sTT. ø=‘·Ô>± \uÛÑ + nsTTq ÇqTeTT Ä<Ûës¡+‘√

>∑D Á|üeTTKT\T >∑D+˝Àì kÕe÷qT´\#‘· ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô #sTT+∫ ô|<ä› m‘·TÔq

n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì ùdø£]+∫ ‘·eT ÄdæÔ>± dü«+‘·+ #düT≈£î+≥THêïs¡T. Mfifl <√|æ&ûøÏ

>∑D dü+ã+<Ûë˝Ò ÁbÕ‹|ü~ø£>± e⁄HêïsTT. >∑‘· n<Ûë´j·÷\˝À $e]+∫q≥Tº,

ÄVü‰sêìï |ü+|üø£+ ø√dü+ ( Òø£ j·T»„ ã\T\ ø√dü+) >∑D Á|üeTTKT\≈£î n]Œ+#·&É+

nH >∑D Ä#ês¡+ s¡÷|ü+˝À n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô ùdø£s¡D kÕ–+~. Bìï ‘Ó+|ü⁄ø=ì

Hê>∑]ø£ es¡Z düe÷C≤ìï @s¡Œs¡#·&É+ >∑D Á|üeTTKT\ Á|üjÓ÷»HêìøÏ e´‹πsø£sTT+~.

n+<äTπø á >∑D≤\T eT>∑<Ûä #‹˝À z&çb˛j·÷sTT.

kÕe÷õø£ ìsêàD+˝À e÷s¡TŒqT kÕ~Û+∫q e÷>∑<ÛäT\T ø√dü\T\˝À >∑÷&É

yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï sêE\T Ä≥$≈£î\T ø±e&É+ >∑eTì+#·<ä>∑Z $wüj·T+ nì ø√XÊ+_

uÛ≤kÕÔ&ÉT. Mfiófl >∑D Á|üeTTKT\ dü+‘·‹ ø±ø£b˛e&É+ e\¢H >∑D ìsêàD≤ìï #Û~+∫

Hê>∑]ø£ sêC≤´\q÷ •øÏå‘· ôd’Hê´˙ï @s¡Œs¡#· >∑*>±s¡T. eT\¢, *#êÃ$, XÊø£ >∑D≤\qT

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ` ãT<äTΔ&ÉT 89

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

˝§+>∑BdüTø√>∑*>±s¡T. eT>∑<Ûä sêE _+_kÕs¡T&ÉT •XóHê>∑ sê»e+XÊìøÏ #Ó+~q

yê&Éì |ü⁄sêD dü+Á|ü<ëj·T+. á •XóHê>∑ e+XÊìï Áu≤Vü≤àD |ü⁄sêD≤\˝À #ê˝≤

V”≤q+>± #·÷kÕs¡T. ô|’>± ªHê>∑μ nH~ yÓ’~ø£ Äs¡T´\T Ä≥$≈£î\≈£î yê&çq ù|s¡T

ø±ã{Ϻ á •XóHê>∑T\T Ä≥$≈£î\sTT e⁄+&Ü*. ø√dü\ sêE Á|üùdqõ‘·TÔ $wüj·T+

>∑÷&É n+‘˚. n‘·qT ‘·qTï ‘êqT Çø屫≈£î e+oj·TT&ÉT>± #Ó|ü≈£îHêï&ÉT>±ì

Ä >=|üŒ\T ÄHê&ÉT mes¡÷ n+^ø£]+#· Ò<äT. ‘·qø£+fÒ #ê˝≤ ã\V”≤qT\÷ ‘·q≈£î

$<Ûj·TT\÷ nsTTq XÊ≈£î´\qT+&ç n‘·qT $j·T´+ ø√]‘ yêfiófl ‘·eT >∑D+ Ád”Ôì

Çe«&ÜìøÏ Çwüº|ü&Éø£ Hê>∑eTT+&Ü nH Ä≥$ø£ Ád”Ô ≈£îe÷¬sÔì#êÃs¡T. ªHê>∑μ nH~

Ä≥$ø£ HêeT+ ø±e&ÉyT ø±ø£, ªeTT+&Üμ nH~ Ç|üŒ{Ïø° ;Vü‰sY ÁbÕ+‘·+˝À e⁄qï

ˇø£ Ä≥$ø£ ‘Ó>∑ù|s¡T.33 á $<Ûä+>± uÛ≤s¡‘·<X+˝Àì yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï düs¡«dü‘êÔø£

sêC≤´\qT @s¡Œs¡∫q kÕs¡«uÛÖeTT*<ä›s¡÷ Ä≥$≈£î Ò.

>∑D e´edüú À >∑D Á|üeTTKT\ düuÛÑ e⁄+≥T+~. á düuÛÑ ‘·q˝À ˇø£&çì

‘ê‘êÿ*ø£+>± ªsêE>±μ ìj·T$TdüTÔ+~. y˚<äkÕVæ≤‘·´+˝À ù|s=ÿqï sêE\+‘ê

Ç≥Te+{Ï >∑D Á|üeTTKT Ò >±ì Hê>∑]ø£ düe÷C≤\ sêE\Tø±s¡T. á ªsêEμ >∑DdüuÛÑ

n_ÛeT‘êìï nqTdü]+∫ q&ÉT#·Tø√yê*. n+fÒ n‘·qT kÕs¡«uÛÖeTT&ÉT ø±&ÉT, n‘·ì

|ü]bÕ\q düs¡«dü‘êÔø£ sê»´+ø±<äT. á >∑D dü+Á|ü<ëj·÷ìï #Û~+∫ sê#·]ø±\T

@s¡Œ&É&É+‘√ sêE #ê˝≤ ã\e+‘·T&Ée⁄‘ê&ÉT. Ç|ü&É‘·qT >∑D eTTKT´\ düuÛÑ#‘·

ìj·T$T‘·T&ÉT ø±ø£ |ü⁄s√Væ≤‘·T\#‘· n_Ûwæ≈£îÔ&Ée⁄‘ê&ÉT. n‘·ì n~Ûø±sêìøÏ á $<Ûä+>±

n<äT“¤‘· \ø£åD+ ÄbÕ~+#·ã&ÉT‘·T+~. n~ e+X bÕs¡+|üs¡ +>± n‘·ì |ü⁄Á‘· bÂÁ‘·

‘·<äq+‘·s¡T\≈£î dü+Áø£$TdüTÔ+~. >∑‘·+˝À ≤>∑ n‘·ì|ü&ÉT >∑D Á|üeTTKT\+<ä]‘√

düeT+>± n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì |ü+#·ø√qø£ÿs¡ Ò<äT. n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô Ç|ü&ÉT Á|ü‘· ø£å+>±

‘·qπø #Ó+<äT‘·T+~. ‘·q qT+& Ç‘·s¡ Á|üeTTKT\≈£î dü+Áø£$TdüTÔ+~. >∑‘·+˝À˝≤>∑

j·T»„ã\T\ s¡÷|ü+˝À ø±ø£ Ç|ü&ÉT |üqTï\ s¡÷|ü+˝À ùdø£]kÕÔ&ÉT. |üqTï\ ùdø£s¡D

ø√dü+ ˇø£ n~Ûø±s¡ j·T+Á‘ê+>±ìï s¡÷bı+~kÕÔ&ÉT. •øÏå‘· ôd’Hê´ìï @s¡Œs¡TkÕÔ&ÉT.

|ü]bÕ\q á $<Ûä+>± düs¡«dü‘êÔø£ kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìï bı+~ Hê>∑]ø£ ªsê»´+μ @s¡Œ&ÉT

‘·T+~. e´ekÕj·Tø£ es¡Zdüe÷C≤ìøÏ nqT>∑TD´yÓTÆq sê»ø°j·T s¡÷|ü+ sTT~.

á e÷s¡TŒ\qT kÕ~Û+#·&É+˝À sêE\≈£î |ü⁄s√Væ≤‘·T\ n+&É ø±yê*.

n+<äT˝Àq÷ (_+_kÕs¡T&ÉT, Á|üùdqõ‘·TÔ\ ˝≤>∑) á e÷s¡TŒqT kÕ~Û+∫q yÓTT≥º

yÓTT<ä{Ï sêE\T >∑D Á|üeTTKT\ dü+‘·‹ ø±ø£ Ä≥$≈£î\sTT‘ eT]+‘· nedüs¡+.

yêfifl≈£î Á|ü‹cÕºø£s¡eTsTTq sê»e+XÊ\T ø±yê*. yêfifl |üPØ«≈£î\T Çø屫≈£î\˙

90

uÛÑs¡‘·T\˙ |ü⁄sêD≤\T ø£*Œ+#ê*. eTq<X+˝À nìï eT÷\\˝Àq÷ ø£qã& ªÇø屫≈£îμ

sê»e+XÊ\qT ã{Ϻ #·÷ùdÔ Áu≤Vü≤àDT\T á ø£\Œq\T #j·T&ÜìøÏ m\¢|ü&É÷

dü+dæ<äTΔ˝Òì ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~.34 n+<äT≈£î Á|ü‹|òü\+>± ÄdüTÔ\T dü+bÕ~+#·T

≈£îHêïs¡T. _+_kÕs¡T&É÷, Á|üùdqõ‘·÷Ô Ç<ä›s¡÷>∑÷&É j·TT<ëΔ\˝À $»j·T+ ø√s¡T‘·÷

ô|<ä› ô|≥Tºq j·TC≤„\T #j·T&ÉyT ø±ø£ Áu≤Vü≤àDT\≈£î <äøÏåD>± yÓTT‘·Ô+ Á>±e÷ Ò

sTT#êÃs¡T.35

ø=‘·Ô>± e∫Ãq sê#·]ø£ e´edüú ìs¡«Vü≤D≈£î <√Vü≤<ä+#ùd ø=‘·Ô uÛ≤yê\÷

$\Te\÷ |ü⁄≥Tºø=#êÃsTT. >∑De´edüú À, Ç‘·s¡ >∑D≤\≈£î #Ó+~q yê]‘√ j·TT<äΔ+

#j·T&É+, yêfiflqT Vü≤‘·e÷s¡Ã&É+, <√#·Tø√e&É+, yêfifl dü+|ü<äqT HêXq+ #j·T&É+,

n˙ï ≈£L&É ˙‹e+‘·eTsTTq |üqT Ò. ø±ì >∑D+ ˝À|ü\ e÷Á‘·+ |üs¡düŒs¡+ Vü‰ì

ø£*–+#·Tø√>∑÷&É<äT. ø£ ≈£î<äTs¡T≈£î #Ó+~q yês¡+‘ê ªdüC≤‘·T\μ øÏ+<ä …ø£ÿ. yêfifl≈£î

@ $<Ûä+>±q÷ Vü‰ì ø£*–+#·≈£L&É<äT. ø±ì es¡Z düe÷»+ ˙‹ dü÷Á‘ê\T yπs. ÄdæÔ

ø√dü+, sê»´+ ø√dü+ ‘√ãT≥Tºe⁄\qT >∑÷&É #·+|üe#·TÃqT. m≥Te+{Ï ≈£î{Ï\˙‹

qsTTHê Á|üjÓ÷–+#·e#·TÃqT. n~ sê»˙‹, ø£åÁ‹j·T <Ûäs¡à+.36 ÄdæÔV”≤qT\qT ÄdæÔ

|üs¡T\T (Ç<ä›s¡÷ >∑‘·+˝À πø ≈£î<äTs¡T≈£î #Ó+~q yês¡sTTq|üŒ{Ïø°) <√#·Tø√e#·TÃqT.

<√#·Tø√ã&É&É+ ÄdæÔV”≤qT\ <Ûäs¡à+, <√#·Tø√e&É+ ÄdæÔ|üs¡T\ <Ûäs¡à+.

ø=‘·Ô>± düe÷C≤ìøÏ nedüs¡eTsTTq á ˙‹ì $e]+# XÊgø±s¡T\T |ü⁄≥Tº

ø=#êÃs¡T. ø£ Á>∑+<∏ä+>± eTq≈£î <=]øÏq yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï sê»˙‹ Á>∑+<∏ä+ øö{Ï\T´&ç

ªns¡ΔXÊg+μ á øö{Ï\T´&ÉT ∫e] eT>∑<Ûä sê»eXeTsTTq eTÚs¡T´\ ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q

yê&ÉT. nsTT‘˚ ns¡úXÊÁkÕÔìï ã{Ϻ, øö{Ï\T´&ÉT ˇø£ÿ&˚ ø±ø£ Áø°.|üP. 600`300

ø±\+˝À ns¡ΔXÊg dü÷≈£îÔ\qT b˛*q ‹dü÷Á‘ê\T #Ó|æŒq XÊgø±s¡T\T #ê˝≤eT+~

e⁄Hêïs¡ì ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. øö{Ï\T´&ç ˝≤π> Mfifl˝À #ê˝≤eT+~ Áu≤Vü≤àDT\T.

Ä $wüj·T+ Mfi¯fl ù|s¡¢qT ã{Ϻ ‘Ó\TdüTÔ+~: uÛÑs¡<ë«E&ÉT, ø±‘ê´j·TqT&ÉT,

|üsêX¯s¡T&ÉT, ãèVü≤düŒ‹ e¬>’sê. Mfi¯ófl ø±ø£ Bs¡Z#êsêj·TDT&ÉT, øÏ+»\Tÿ&ÉT,

$XÊ˝≤≈£åî&ÉT, yÓTT<ä\sTTq XÊgø±s¡T\THêïs¡T. Mfiófl ø£åÁ‹j·TT\sTT e⁄+{≤s¡ì

ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT.37 n+fÒ, q÷‘·q bÕ\ø£esêZìøÏ #Ó+~q ¬s+&ÉT esêZ\ qT+&ç

q÷‘·q kÕe÷õø£ ˙‹ì uÀ~Û+#˚ XÊgø±s¡T\T |ü⁄≥Tºø=#êÃs¡T. nsTT‘˚ ˇø£ÿ

øö{Ï\T´&ÉT ‘·|üŒ yπs me«] s¡#·q\÷ dü«‘·+Á‘·+>± \uÛÑ + ø± Ò<äT. øö{Ï\T´&ÉT

‘·q dü÷Á‘ê\qT Á|ü‹bÕ~dü÷Ô Mfifl+<ä] n_ÛÁbÕj·÷\q÷ ù|s¡Tù|s¡THê e⁄≥+øÏ+∫

yê´U≤´ìkÕÔ&ÉT. Bìì ã{Ϻ ø=‘·Ô>± s¡÷bı+<äT‘·Tqï düs¡«dü‘êÔø£ sê#·]ø£ n~Ûø±sêìø°

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ` ãT<äTΔ&ÉT 91

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

es¡Z düe÷C≤ìø° nqT>∑TD´yÓTÆq uÛ≤yê\T $düÔè‘·+>± |ü⁄≥Tºø=#êÃj·Tì ns¡Δ+

ne⁄‘·T+~. á uÛ≤yê\T m≥Te+{Ï ˙‹ dü+ã+<ÛäyÓTÆq Ä#êÃ<äq >±˙ |üs√|üø±s¡+

nH eTTdüT>∑T >±˙ Ò≈£î+&É ìs=à>∑e÷≥+>± n~Ûø±s¡ <ëVü‰ìï düeT]ú+∫, <ëìï

rs¡TÃø√e&ÜìøÏ nedüs¡eTsTTq e÷sêZ\ìï+{Ï ìXÙ+ø£>± $e]+#êsTT. ns¡ΔXÊg+˝À

ˇø£#√≥ øö{Ï\T´&ÉT, sêE\T sê»≈£îe÷s¡T\ ≈£îÁ≥\ |ü≥¢ nÁ|üeT‘·Ô+>± e⁄+&É&É+

m+‘· nedüs¡yÓ÷ #Ó|æŒ, yÓqTyÓ+≥H sê»≈£îe÷s¡T\T ‘·eT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ ø£fiófl

m˝≤ ø£bÕŒ˝À #ÓbÕÔ&ÉT.38 Ç<ä+‘ê Á|ü‘· ø£å sê»ø°j·÷\ qT+&ç Hs¡TÃ≈£îqï<qq&ÜìøÏ

ì<äs¡Ùq+>± eT>∑<Ûä sê»sTTq _+_kÕs¡T&çì n‘·ì ø=&ÉT≈£î nC≤‘· XÁ‘·Te⁄ U…’<äT#dæ

‹+&çøÏ e÷&çà #·+|ü⁄‘ê&ÉT. ns¡ΔXÊg+ j·TT<äΔ‘·+Á‘·+˝À ª$TÁ‘·uÛÒ<ä+μ Á|üjÓ÷>±ìï

$es¡+>± #Ó|ü⁄Ô+~. eT>∑<ÛäsêE ÄC≤‘· X¯Á‘·Te⁄ *#êÃ$ >∑D≤ìï á ‘·+Á‘·+

Á|üjÓ÷>∑+‘√H˚ z&çkÕ Ô& ÉT. eX¯Ùø±s¡T&ÉH˚ Áu≤Vü≤àDT&ÉT eT>∑<Û ä qT+&ç

ãVæ≤wüÿ]+#·ã&çq≥Tº q{Ïdü÷Ô *#êÃ$ >∑D+˝À #] yêfifl˝À yêfifl≈£î uÛÒ<ë\T

ø£*Œ+∫ yêfiflH z&ç+#·&É+˝À nC≤‘· XÁ‘·Te⁄≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘ê&ÉT.39

sê#·]ø±\ Ä$sꓤe+ eT>∑<Ûä #·]Á‘· À ø£qã&ç‘ kÕe÷õø£ s¡+>∑+˝À e∫Ãq

e÷s¡TŒ\qT uÖ<äΔ ‘·~‘·s¡ yÓ’~ø£ e´‹πsø£ ñ<ä e÷\T #·ø£ÿ>± Á|ü‹_+_kÕÔsTT.

ÇqTeTT düVü‰j·T+‘√ n|üPs¡«eTsTTq |ü]e÷D+˝À ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #ùd XøÏÔì

düe÷»+ dü+bÕ~+#·T≈£î+~. nsTT‘ Ä ñ‘·Œ‹Ô À #ê˝≤ uÛ≤>∑+ j·T»„ø£s¡àø±+&É À

n]Œ+# ã\T\ s¡÷|ü+˝À nÁ>∑esêí\ #‘·T\˝ÀøÏ b˛‘√+~. eTTK´+>±, |üXóã\T\T

e´ekÕj·Tø£ düe÷C≤ìøÏ #ê˝≤ Vü‰ìø£s¡eTsTTq$. n+‘ ø±ø£, n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô

á $<Ûä+>± j·T»„ ø±+&É À eè<Ûë ø±≈£î+&É yê´bÕsêìøÏ $ìjÓ÷>∑ eTsTT‘ kÕe÷õø£

dü+|ü<ä ÇqTeT&çdüTÔ+~. á <äèw溑√ Áu≤Vü≤àDT\ yÓ’~ø£ ‘·+‘·T\qT e´‹πsøÏ+#

e´ekÕj·Tø£ yê´bÕs¡ esêZ\T Ç|ü&ÉT eTT+<äTø=#êÃsTT.

ø=‘·Ô düe÷»+‘√ ø=‘·Ô>± eTT+<äTø=∫à bÕ‘· >∑D e´edüú Ä#êsê\qT

e´‹πsøÏ+∫q á esêZ\ ìsêàD≤ìï ns¡Δ+ #düTø√yê*. e´ekÕj·T≈£î\˝À

yê´bÕs¡düTÔ\˝À n+<äs¡÷ ∫qïyês¡T ø±s¡T. Hê>∑* |ü≥Tºø=ì bı\+ <äTìïq ø£s¡≈£î Ò

ø±ø£ e´ekÕj·T≈£î\˝À #ê˝≤ dü+|üqTï\T ø=+<äs¡THêïs¡T. e´ekÕj·T<ës¡T\T

Á|ü<Ûëq+>± yÓ’Xó´\T ø±>± XSÁ<äT\T Mfifl≈£î ≈£L*#kÕs¡ì >∑Ts¡TÔ+#·Tø√yê*. n{≤¢>∑ì,

MfiflqT uÛÑ÷kÕ«eTT\T>± >∑T]Ô+#·&É+ kÕ<Ûä +ø±<äT. n|üŒ{ÏøÏ+ø± uÛÑ÷$T˝À düeTwæº

j·÷»e÷q´yT ‘·|üŒ e´øÏÔ j·÷»e÷q´+ Ò<äT. e´ekÕj·Tø£ düC≤‘· ãè+<ë\T

(Ç+ ¢wt À Kinship groups - ‘·s¡Tyê‹ ø±\|ü⁄ b˛*ø£qT ã{Ϻ ñeTà&ç ≈£î≥T+u≤\T

92

nì #Ó|üø√e#·TÃqT.) ô|<ä›m‘·TÔH˚ uÛÑ÷$T˙ |üX¯ódü+|ü<äq÷ X¯SÁ<ä dü+|ü<äq÷

ñeTà&ç>± ø£*–e⁄HêïsTT. á düC≤‘· ãè+<ë\ ô|<ä›\qT >∑èVü≤|ü‘·T\T (bÕ∞˝À

>∑Vü≤|ü‘·T\T) nHêïs¡T. y<äø±\+˝À >∑èVü≤|ü‹ nH~ πøe\+ ø£s¡àø±+&É dü+ã+<ÛäyÓTÆq

e÷≥. >∑èVü≤ ø£s¡à\qT Ä#·]+# e´øÏÔì >∑èVü≤|ü‹ nHêïs¡T. Ç|ü&ÉT >∑èVü≤|ü‹ n+fÒ

dü+|üqï düC≤‘·T\ ãè+<ëìøÏ ô|<ä› nH ns¡Δ+ e∫Ã+~. (uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·÷ìï

sêdæq bÕ∞ uÛ≤wü À >∑Vü≤|ü‹ nHêïs¡T). q÷‘·q+>± Ä$s¡“¤$dü÷Ôqï es¡Z e´edüú À

>∑èVü≤|ü‘·T\T eTTKT´\T. Mfiófl >∑D e´edüújÓTTø£ÿ Ä#êsê\≈£î ˝Àã&ç Áã‘·ø£&É+

Ò<äT. düC≤‘· ãè+<ë\ ô|<ä›\T>± ‘·eTMT<ä e⁄qï u≤<Ûä ‘·HÓ’Hê dü«‘·+Á‘·+>± ‘·eT

dü+|ü<äqT nqTuÛÑ$+#· pdüTÔHêïs¡T.40 ãT<äTΔ&çì Ä<ä]+∫q esêZ\˝À Mfi¯ófl

Á|üeTTKT\T.

ÄVü‰s¡+˝À n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô ô|<ä› m‘·TÔq kÕ<Ûä + ne⁄‘·Tqï<ä+fÒ <ëì‘√

u≤≥T kÕe÷õø£ ÁXeT $uÛÑ»q ô|s¡T>∑T‘·T+~. ˇø£ÿ ÄVü‰s¡yT ø±ø£ yπs nedüsê\T

ô|s¡T>∑T‘êsTT. eTTK´+>±, bÕ\ø£ esêZ\T e´ekÕj·T≈£î\ qT+&ç #õøÏÿ+#·T≈£îqï

n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôq+‘ê ÄVü‰s¡+>± uÛÑTõ+#·s¡T. <ëì‘√ ø±]à≈£î\qT b˛wæ+∫ $˝≤dü

edüTÔe⁄\qT ‘·j·÷s¡T #sTT+#·T≈£î+{≤s¡T. Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\‘√ es¡Ôø£+ <ë«sê Çø£ÿ&É

\uÛÑ +ø±ì edüTÔe⁄\T ‘Ó|æŒ+#·T≈£î+{≤s¡T. Bq+‘·{Ïø° Ädüsê>± ˇø£ es¡Ôø£ es¡Z+

Ä$s¡“¤$+∫+~. á es¡Ôø£ es¡Z+ ÁbÕeTTK´‘· m+‘·{Ï<ä+fÒ ô|<ä› es¡Ô≈£î\qT ÁX‚wæ

(Á|üeTTKT&ÉT) nHêïs¡T. bÕ∞ uÛ≤wü À XË{Ϻ nHêïs¡T. >∑Vü≤|ü‘·T\ ˝≤>∑ á ÁX‚wüß\T

>∑÷&É n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô j·T»„ ã\T\ s¡÷|ü+˝À eè<∏ë ø±e&Üìï ìs¡dæ+∫q yêfiófl.

q÷‘·q es¡Z e´edüú À eTTKT´\T. ãT<äTΔ&ç nqT#·s¡T\˝À Á|üeTTKT\T.

bÕ∞ uÛ≤wü Àì uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·T+˝À ø=‘·Ô>± Ä$s¡“¤$+∫q e´ekÕj·T

es¡Z düe÷»|ü⁄ Á|üeTTKT\T>± á XË{Ϻ >∑Vü≤|ü‘·T\T ø£qã&É‘ês¡T. Áu≤Vü≤àDT\ dü+düÿè‘·

kÕVæ≤‘· +˝Àq÷ ns¡ΔXÊg+˝Àq÷ bÂs¡ C≤q|ü<äT\T nH esêZ\qT Á|üeTTK+>±

Á|ükÕÔ$+#ês¡T.41 bÂs¡T\T n+fÒ n|üŒ{ÏøÏ ø=‘·Ô>± |ü⁄≥Tºø=düTÔqï |ü≥ºD≤\ eTTKT´\T

` n+fÒ es¡Ô≈£î\T, sê»düT´\T, |ü⁄s√Væ≤‘·T\T. C≤q|ü<äT\T n+fÒ Á>±MTD eTTKT´\T.

bÕ∞ kÕ+Á|ü<ëj·T+˝Àì XË{Ϻ >∑Vü≤|ü‹ esêZ\qT #·÷dæHê dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘· +˝Àì

bÂs¡ C≤q|ü<ä esêZ\qT #·÷dæHê ø£ $wüj·T+ düŒwüºeTe⁄‘·T+~. >∑D e´edüú $∫äqïyÓTÆ

es¡Z e´edüú @s¡Œ&ÉT‘√+~. <Ûäìø£ esêZ\T @s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT. >∑D Ä#êsê\ dü+¬ø\\T

‘Ó+#·Tø=ì ‘·eT ÇcÕºqTkÕs¡+ dü+|ü<äqT $ìjÓ÷–+#·Tø√yê\ì á ø=‘·Ô esêZ\T

ñ$«fiSfls¡T‘·THêïsTT. á dü+|üqTï Ò ø±ø£ kÕe÷q´ ø£s¡≈£î\T >∑÷&É >∑D Ä#êsê\

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ` ãT<äTΔ&ÉT 93

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

qT+&ç $eTTøÏÔì ø√s¡T≈£îHêïs¡T. j·TC≤„\˝À |üXó ã\T\T n]Œ+# Ä#ês¡+ yêfifl≈£î

Vü≤ìø£s¡+ nì #·÷XÊ+.

Ç<ä+‘ê yÓ’~ø£ ø£s¡àø±+&É≈£î e´‹πsø£yÓTÆq ñ<ä e÷\≈£î <ë]rdæ+~. ˇø£ÿ

ãT<äTΔ& ø±ø£, Áø°.|üP. Äs¡T, nsTT<äT X‘êu≤›\˝À #ê˝≤eT+~ Ç+<äT˝À bÕ˝§ZHêïs¡T.

eTVü‰Ms¡T&ÉT ‘Ó*dæqyê&˚. Ç‘·qTø±ø£ nõ‘·πøX¯ø£+ã*, eTKâ* >√XÊ\T&ÉT,

|üPs¡DT&ÉT, ø±‘ê´j·TqT&ÉT, #êsê«≈£î&ÉT, yÓTT<ä\sTTq yêfióflHêïs¡T. Mfifl+<ä]˝Àø°

ãT<äTΔ& #·]Á‘· À ì*∫b˛e&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\˝À ˇø£{Ï ãT<äTΔ&ÉT @ $wüj·T+

˝Àq÷ ªn‹μøÏ b˛≈£î+&É $T‘·+ bÕ{Ï+#·&É+ nì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.42 uÖ<ëΔìï

e÷<Ûä $Tø£ e÷s¡Z+ (The Middle way) nì >∑÷&É n+{≤s¡T. nsTT‘ n+‘·ø£+fÒ

eTTK´yÓTÆq ø±s¡D+, ãT<äTΔ&ÉT yÓ’~ø£ ø£s¡àø±+&ÉqT e´‹πsøÏ+#·&É+‘√u≤≥T q÷‘·q

e´ekÕj·Tø£es¡Z düe÷C≤ìøÏ nqT>∑TD´yÓTÆq $\Te\q÷ ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ë˙ï

Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. q÷‘·q e´ekÕj·Tø£es¡Z düe÷C≤ìøÏ uÖ<äΔ+ düeTÁ>∑yÓTÆq <ës¡Ùìø£

dæ<ëΔ+‘·+.

ãT<äTΔ&ÉT, eTVü‰Ms¡T&ÉT $TqVü‰ Ç‘·s¡T\T sêdæq Á>∑+<∏ë ÒM eTq≈£î \uÛÑ +

ø± Ò<äT. Mfifl≈£î e´‹πs≈£î\sTTq uÖ<äΔ, C…’q, Áu≤Vü≤àD <ës¡Ùìø£ Á>∑+<∏ë\˝À Mfifl

n_ÛÁbÕj·÷\T>± #Ó|æŒq$ e÷Á‘·yT eTq≈£î ‘Ó\TdüTqT. yêfiófl á n_ÛÁbÕj·÷\qT

|üPs¡«|üø£å+ #j·T&É+ ø√dü+ e⁄≥+øÏ+#ês¡T. ø±ã{Ϻ n$ m+‘·es¡≈£î $X«dü j·TyÓ÷

eTq≈£î ‘Ó©<äT. nsTT‘˚ ‘Ó*dæq+‘·es¡≈£î á ‘ê‹«≈£î\+<ä]˝Àq÷ ˇπø uÛ≤e

yê‘êes¡D+ ø£ì|ædüTÔ+~. MfiflqT yÓ’~ø£ dü+Á|ü<ëj·÷ìøÏ #Ó+~q ñ|üìwü‘êÿs¡T\‘√

b˛*ùdÔ á $wüj·T+ düŒwüºeTe⁄‘·T+~. ñ|üìwü‘·TÔ\T m≈£îÿe ø±\Áø£eT+˝À ø=+‘·

eTT+<äT ø±˝≤ìï (Áø°.|üP. 800`600) #Ó+~qesTTHê #ê]Á‘·ø£+>± Ç<˚ <äX¯≈£î

#Ó+~q$. q÷‘·q e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ Ä$s¡“¤$dü÷Ôqï <äX≈£î #Ó+~q$.

nsTT‘ ñ|üìwü‘·TÔ\T yÓ’~ø£ eT‘·+˝À uÛ≤>∑eTsTTq$.

ñ|üìwü‘·TÔ\˝À ÒeBdæq Á|üXï Ò á ‘ê‹«≈£î\÷ ÒeBkÕs¡T. J$‘·+ n+fÒ

ns¡ú+ @$T{Ï? #êe⁄≈£î ns¡Δ+ @$T{Ï? Ä‘·à nH~ e⁄+fÒ <ëì dü«uÛ≤e+ @$T{Ï?

yÓTT<ä\sTTq$.43 |üX¯ó dü+|ü<ä ÇeTà˙ j·TT<ëΔ\˝À $»j·T+ düeT≈£Ls¡ÃeT˙

ˇø£|ü&ÉT ì‘· J$‘· uÛÖ‹ø£ nedüsê\T rs¡&É+ ø√dü+ j·TC≤„\T #dæqyêfiófl Ç|ü&ÉT

ì‘· J$‘·+‘√ dü+ã+<Ûä+ Òì ‘ê‹«ø£ Á|üXï\T ydüTÔHêïs¡+fÒH n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô

es¡Z düe÷»+, e#êÃj·T˙ ‘·‘·« ∫+‘·q #ùd rs¡Tã&ç ø=+‘· eT+~øÏ ∫øÏÿ+<ä

ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~. nsTT‘ á e÷s¡TŒ dü+|òüTs¡D‘√ ≈£L&ÉTø=ì ñqï<äH+<äT≈£î

94

ì<äs¡Ùq+>± á Á|üX¯ï\≈£î ¬s+&ÉT s¡ø±\ düe÷<ÛëHê\T e#êÃsTT. yÓ’~ø£ dü+Á|ü

<ëj·T+˝Àì ñ|üìwü‘·TÔ\˝À Ä‘·à`|üs¡e÷‘·à\ #·s¡Ã eTTK´ $wüj·T+ ø±>± á

ø=‘·Ô ‘ê‹«≈£î\T #ê˝≤ es¡≈£î yêdüÔ$ø£ (uÛÖ‹ø£) <äèø£Œ<∏ä+ >∑\yês¡T. ñ|üìwü‘êÿs¡T\T

yÓ’~ø£ ø£s¡àø±+&É e\¢ |òü\+ <ä≈£îÿ‘·T+<ë ˝Ò<ë nì #·]Ã+#·≈£î+&É <ëìï

Ä<Ûë´‹àø£+>± yê´U≤´ì+# Á|üj·T‘·ï+ #kÕs¡T. á ø=‘·Ô ‘ê‹«≈£î\T yÓ’~ø£ ø£s¡àø±+&É

e\¢ |òü\+ <ä≈£îÿ‘·T+<äì |üø√ Ò<äT. ø£s¡àø±+&ÉqT Ä<Ûëà‹àø£+>± yê´U≤´ì+#·

Ò<äT. j·TC≤„\qT e´‹πsøÏ+#ês¡T. j·TC≤„\ dü+<äs¡“¤+˝À »]–q nbÕs¡eTsTTq

»+‘·Tã\T\ |ü≥¢ Mfifl ìs¡düq #ê˝≤ rÁeeTsTT+~. n~ nVæ≤+kÕ dæ<ëΔ+‘êìøÏ

<ë]rdæ+~. C…’qT\T mø£ÿ&ç<ëø± yÓfi≤fls¡+fÒ dü÷ø£åàJe⁄\qT #·+|ü&É+ >∑÷&É bÕ|ü+>±

uÛ≤$+#ês¡T. uÖ<äΔ+ n+‘·{Ï ªn‹μøÏ b˛ Ò<äT >±ì nVæ≤+düqT ªÄs¡ μ e÷s¡Z+>±

Á|ü‹bÕ~+∫+~. á #ê]Á‘·ø£ <äXqT+&ç eTq≈£î $T–*b˛sTTq ã\yÓTÆq ‘ê‹«ø£

Ä<äs¡Ù+ nVæ≤+dü.

j·TC≤„\T ìÁwüŒjÓ÷»qø£s¡eT˙ Vü‰ìø£s¡eT˙ ‹s¡düÿ]+#·&É+ n+fÒ πøe\+

Áu≤Vü≤àDT\qT e´‹πsøÏ+#·&É+ ø±<äT. á ‹s¡düÿè‹‘√ yÓTT‘·Ô+ >∑D düe÷» ÁbÕ|ü+∫ø£

<äèø£Œ<∏äyT ≈£î|üŒ≈£L*b˛‘·T+~. Ç+Á<ë~ <e⁄fiófl j·T»„ ã\T\qT n+<äT≈£î+{≤s¡ ,

n+<äT≈£î Á|ü‹|òü\+>± dü+|ü<äq÷, |üX¯óe⁄\q÷ ˙{Ï eqs¡T\q÷ |ü⁄wüÿ\+>±

n+~kÕÔs¡ n+‘·es¡≈£î $X«dæ+#ês¡T. Ç|ü&ÉT <ëì kÕúq+˝À ø=‘·Ô ÁbÕ|ü+∫ø£

<äèø£Œ<∏ä+ ø±yê*. Áø°.|üP. 6e X‘êã›|ü⁄ ‘ê‹«≈£î\˝À ø=+<äs¡T ndü\T j·T»„|òü\yT

ø±<äT, <e⁄fiófl Òs¡ , eT+∫#Ó&ɶ\T Òe˙, Ä‘·à nH~ Ò<ä , eTìwæ #·ìb˛sTTq

‘·s¡Tyê‘· (bÕ|ü|ü⁄D≤´\‘√ Á|üyTj·T+ Ò≈£î+&Ü) |ü+#·uÛÑ÷‘ê\˝À (>±*, ˙s¡T,

uÛÑ÷$T, n–ï, Äø±X+) ø£*dæb˛‘ê&É nHêïs¡T. nsTT‘ á Ä~eT (Primitive)

uÛÖ‹ø£ yê<ä+ ø£+fÒ Á|üã\+>± e∫Ã+~ ø£s¡àdæ<ëΔ+‘·+. y<ë\˝À>±˙ ñ|üìwü‘·TÔ\˝À

>±˙ ø£s¡à dæ<ëΔ+‘·+ Ò<äT.44 y<ë\˝À ªø£s¡à\Tμ n+fÒ j·TC≤„\ dü+<äs¡“¤+˝À Ä#·]+#

ø±s¡´Áø£eT+ nì ns¡Δ+. Ç|ü&ÉT ø=‘·Ô>± y˚πs ns¡Δ+ e∫Ã+~. ø£s¡à\T n+fÒ

>∑‘·+˝À (ãVüQXÊ >∑‘· »qà˝À) #dæq |üqT\T n˙ n$ uÛÑ$wü ‘Y eT+∫ #Ó&ÉT\qT

ìs¡ísTTkÕÔ j·T˙ ø=‘·Ô dæ<ëΔ+‘·+ e∫Ã+~. á dæ<ëΔ+‘·+ e´ekÕj·Tø£ düe÷»+˝ÀH

kÕ<Ûä + nì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT. eTq+ H\˝À HêfÒ $‘·Ôq+ yÓTT\¬ø‹Ô |òü ≤ìï

sTTdüTÔ+~. á nqTuÛÑe+ qT+&˚ #˚dæq |üqT\T ª|ü]|üø£«+μ nsTT |òü*‘êìøÏ

<ë]rkÕÔj·Tqï dæ<ëΔ+‘·+ |ü⁄&ÉT‘·T+~.45 (ndü\T ø£s¡à ª|ü]|üø£«+μ ø±e&É+, ª|òü\+μ

Çe«&É+, nH˚ e÷≥\˝ÀH˚ e´ekÕj·T dü+ã+<ÛäyÓTÆq <Ûä«ì e⁄+~.) ÄVü‰sêìï

ñ‘·Œ‹Ô #j·Tø£ @s¡T≈£îì ‹H yêfifl≈£î ø£s¡à dæ<ëΔ+‘·+ düTŒ¤]+# neø±X+ Ò<äT.

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ` ãT<äTΔ&ÉT 95

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

Áø°.|üP. 6e X‘êã›+˝À eTT+<äTø=∫Ãq ø=‘·Ô Ä˝À#·q\ìï+{Ï Àìø° ã\+>±

ì*∫b˛sTTq$ nVæ≤+kÕ ø£s¡à dæ<ëΔ+‘ê\T. ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À Áu≤Vü≤àD eT‘êìøÏ

ø°\ø£eTsTTq á ¬s+&ÉT uÛ≤yê\÷ Áu≤Vü≤àD e´‹πsø£ ñ<ä e÷\˝À |ü⁄{≤ºsTT.

uÖ<äΔ+˝À ¬s+&É÷ #ê˝≤ eTTU´yÓTÆq$. |üX¯ób˛wüD kÕúq+˝À e´ekÕj·Tø£ es¡Z

düe÷»+, ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D kÕúq+˝À ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô, >∑D e´edüú kÕúq+˝À es¡Z

e´edüú, @s¡Œ&ܶj·Tì ¬s+&ÉT uÛ≤yê\÷ dü÷∫kÕÔsTT. ˇø£ uÛÑ÷uÛ≤>±ìï |üXóe⁄\qT

yT|ü&É+ ø√dü+ $ìjÓ÷–+∫ Ä |üXóe÷+dü+ ‹ì Áã‘·ø£&É+ø£+fÒ, ny |üXóe⁄\

kÕj·T+‘√ Hê>∑fiflq÷ ÇqT|ü |üìeTT≥¢q÷ ñ|üjÓ÷–+∫ e´ekÕj·T+ #ùdÔ |ü~

¬s≥T¢ »HêuÛ≤qT b˛wæ+#·e#·TÃqqï uÛÖ‹ø£ yêdüÔyêìï nVæ≤+kÕ dæ<ëΔ+‘·+

Á|ü‹|òü*+∫+~.46 ø£s¡à dæ<ëΔ+‘·+ >∑D e´edüú ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ä+˝À ‘Ó∫Ãq e÷s¡TŒ

>∑÷&É >∑D˙j·T eTsTTq<. >∑D e´edüú À >∑÷&É |ü⁄qs¡®qà uÛ≤eq e⁄+≥T+~. ˇø£

e´øÏÔ #·ìb˛sTTq ‘·s¡Tyê‘· ‘·q ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ïeTsTTq »+‘·Te⁄>± |ü⁄&É‘ê&ÉT.

≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+ bÕeTT nsTT‘˚ bÕeTT>± |ü⁄&É‘ê&ÉT. Ç+<äT˝À eT+∫ #Ó&ɶ\

Á|üdüøÏÔ Ò<äT, bÕ|ü |ü⁄D≤´\‘√ ì$T‘·Ô+ Ò<äT. ø£ ≈£î<äTs¡T qT+&ç Ç+ø=ø£ ≈£î<äTs¡T≈£î

J$‘·+˝ÀHø±<äT, eTs¡D≤q+‘·s¡+ >∑÷&É e÷s¡&É+ kÕ<Ûä +ø±<äT. ø£s¡à dæ<ëΔ+‘·+

Ç+<äT≈£î _Ûqï+>±, sêuÀjT »qà˝À bı+<äuÀjT J$‘·+ á »qà˝À #dæq |üqT\qT

ã{Ϻ e⁄+≥T+<äì #Ó|æŒ+~. eT+∫|üqT\T #ùdÔ ñqï‘· »qà <ä≈£îÿ‘·T+~. #Ó&ɶ|üqT\T

#ùdÔ ˙#· »qà <ä≈£îÿ‘·T+~. yê´bÕs¡düTÔ&ÉT m+‘· m≈£îÿe eT÷\<Ûäq+ ≈£L&Éu…&ç‘

n+‘· m≈£îÿe ˝≤uÛÑ+ bı+~q≥Tº, ø£s¡≈£î&ÉT m+‘· C≤Á>∑‘·Ô>± e´ekÕj·T+ #ùdÔ

n+‘· m≈£îÿe |òü\+ bı+~q≥Tº, sêuÀjT »qà˝Àì eT+∫ #Ó&ÉT\T eTq+ Ç|ü&ÉT

#düT≈£îH |üqT\qT ã{Ϻ e⁄+{≤sTT.47

á ¬s+&ÉT uÛ≤yê\÷ ø=‘·Ô düe÷C≤ìøÏ m+‘·>± n‹ø±j·T+fÒ yê{Ïì

Áu≤Vü≤àDT\T >∑÷&É ø±<äq Òø£b˛j·÷s¡T. ‘·eT eTqT>∑&É ø√dü+ M{Ïì ÄyÓ÷~+#ês¡T.

Ä≥$≈£î\qT ˝§+>∑BdüT≈£î+≥÷ yêfifl Hê>∑T bÕeTTqT •e⁄&ç yÓT&É À ydæq≥Tº,

uÖ<ëΔìï <X+ qT+&ç bÕs¡Á<√\T‘·÷ uÖ<äTΔ\ nVæ≤+kÕ ø£s¡à dæ<ëΔ+‘ê\qT ‘êeTT

dü«+‘·+ #düT≈£îHêïs¡T. $kÕÔs¡+>± ÁbÕ#·Ts¡ + bı+~q ø£èwüí |üs¡e÷‘·à#‘· á ¬s+&ÉT

dæ<ëΔ+‘ê\÷ #Ó|æŒ+∫ (n$ ‘·eT dü«+‘·+ ø±e˙ ns¡Te⁄ ‘Ó#·TÃ≈£îqïe˙ nqTe÷q+

>∑÷&É sê˙j·T≈£î+&Ü) Ä ñ|ü<XÊìï uÛÑ>∑eBZ‘·>± eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝ÀìøÏ Á|üyXô|{≤ºs¡T.

ãT<äTΔ&ÉT Òø£b˛‘ uÛÑ>∑eBZ‘· kÕ<Ûä + njT´~ ø±<äT. j·T»„ø±+&É≈£î e´‹πsø£+>±

|ü⁄{Ϻq nVæ≤+kÕ dæ<ëΔ+‘·+ á $<Ûä+>± »qyT»j·TT&ÉT Hê>∑C≤‹ì Væ≤+kÕ‘·àø£+>±

HêXq+ #j·T&ÜìøÏ »s¡T|ü⁄‘·Tqï j·T»„+ dü+<äs¡“¤+˝À yÓ’X+bÕj·TqT&ÉT #Ó|æŒq

96

ø£<∏ä ÀìøÏ, Væ≤+kÕø±+&É≈£î yÓs¡düTÔqï ns¡T®qT&çøÏ Væ≤+dü #j·T&É+ ˙ <Ûäs¡à+ nì

ø£èwüßí&ÉT #ùd ñ|ü<X+˝À uÛ≤>∑+>±, Á|üyXô|≥ºã&ç+~.48

nVæ≤+kÕ ø£s¡à dæ<ëΔ+‘ê\qT Á|ü‹bÕ~+#·&É+ e÷Á‘·yT ãT<äTΔ&ç bÕÁ‘· nsTT

e⁄Hêï eTq<X #·]Á‘· À ãT<äTΔ&ÉT n‘· +‘· Á|üeTTKT&ÉT nsTT e⁄+&yê&ÉT. nsTT‘

ãT<äTΔ&ÉT nø£ÿ&ç‘√ Ä–b˛ Ò<äT. |üXób˛wüD qT+&ç e´ekÕj·÷ìøÏ »s¡T>∑T‘·Tqï

ÄHê{Ï #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤e÷ìï ãT<äTΔ&ÉT nìï ø√D≤\ qT+&ç Á|ü‹|òü*+#ê&ÉT.

ãT<äTΔ&ÉT X¯ø£´>∑D≤ìøÏ #Ó+~qyê&ÉT. X¯ø£´>∑D+ ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ MT<äe⁄qï

>∑D≤\˝À ø£{Ï. ãT<äTΔ&çì ªsê»≈£îe÷s¡T&ÉTμnq&É+‘√ ns¡Δ+ Ò<äT. XÊ≈£î´\˝À n|üŒ{ÏøÏ

sê#·]ø£+ Ò<äT. >∑D eTTKT´\ düuÛÑ ‘·eT˝À ø£&çì ‘ê‘êÿ*ø£+>± sêE>± mqTïø√

e#·TÃqT. ø±ã{Ϻ ãT<äTΔ&ÉT ˇø£ XÊø£ eTTKT´&ç ø=&ÉT≈£î. ãT<äTΔ&ç ≤π>, C…’qeT‘·

ÁbÕs¡+uÛÑ≈£î&ÉsTTq eTVü‰Ms¡T&ÉT *#êÃ$ >∑D≤ìøÏ #Ó+~qyê&ÉT. >∑D düe÷C≤\˝À

|ü⁄{Ϻq á sTT<ä›s¡÷ ‘·eT >∑D≤\qT e~*, >∑D ã+<Ûë*ï ‘Ó+#·T≈£îì _Û≈£åîe⁄\sTT,

q÷‘·q e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤ìøÏ nqT≈£L\eTsTTq dæ<ëΔ+‘ê\T #j·T&É+

>∑eTì+#·<ä>∑Z $wüj·T+ nì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT. n+fÒ düeTs¡úe+‘·T\sTTq e´≈£îÔ\≈£î

kÕúq+ ø£*Œ+#·>∑\ XøÏÔì >∑D e´edüú ø√˝ÀŒsTT+~.49 n~ nekÕq <äX˝À e⁄+~.

#·]Á‘·˝À $|ü¢yê‘·àø£ |ü]D≤e÷˝…|ü&É÷ u≤<Ûä‘√q÷ dü+~>∑Δ+‘√q÷

≈£L&ÉTø=ì e⁄+{≤sTT. ô|’>± ø=‘·Ô>± edü÷Ôqï düe÷»+ es¡Z düe÷»+ (n+fÒ <√|æ&û

MT<ä, nD∫y‘· MT<ä, Ä<Ûës¡|ü&ɶ e´edüú) ø±e&É+‘√ u≤<Ûä≈£L <äT'U≤˙øÏ ‘êe⁄

m≈£îÿe e⁄+≥T+~. ãT<äTΔ&ÉT á u≤<Ûä≈£L ø£cÕº\≈£L düŒ+~+#ê&ÉT. yê{Ïì ìyê]+#

e÷s¡Z+ ø√dü+ yÓ~ø±&ÉT. nsTT‘ q÷‘·q düe÷C≤ìï ‹s¡düÿ]+∫ yÓqøÏÿ b˛yê\ì

nqTø√ Ò<äT. Ä düe÷»+ |ü]~Û ÀH u≤<Ûä\≈£î ìyês¡D e÷sêZìï ø£qTø√ÿyê\ì

Á|üj·T‹ï+#ê&ÉT. n+<äTe\¢H q÷‘·q e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷» ìsêàD≤ìøÏ <√Vü≤<ä+

#j·T>∑\ ø=‘·Ô Ä˝À#·q\q÷, uÛ≤yê\q÷, ‘·‘ê«˙ï Á|üyXô|≥º>∑*>±&ÉT. q÷‘·q

düe÷C≤ìï |üP]Ô>± HÓ‹Ô¬ø‘·TÔø=ì e⁄+fÒ ãT<äTΔì˝À e÷qe‘·«+ ˝À|æ+∫ e⁄+&~.

‹s√>±$T <äèø£Œ<∏ä+‘√ ‹s¡düÿ]+∫ e⁄+fÒ #·]Á‘· À @ ÁbÕeTTK´eT÷ Ò≈£î+&Üb˛sTT

e⁄+&yê&ÉT. |ü⁄s√>±$T <äèø£Œ<∏ä+‘√ ‹s¡düÿ]+#·&É+ n|üŒ{ÏøÏ ãT<äTΔ&çøÏ #ê]Á‘·ø£+>±

kÕ<Ûä +ø±<äT.50 ø=‘·Ô düe÷C≤ìï ˇø£ nìyês¡ yÓTÆq $wüj·T+>± ÄyÓ÷~dü÷Ô Ä

düe÷»+˝Àq÷ Ä düe÷»+ @s¡Œ& |ü]D≤eT Áø£eT+˝Àq÷ e⁄qï u≤<Ûäq÷ <äT'U≤˙ï

ñ|üX$T+|üCÒdæ, á ªHê>∑]ø£μ düe÷C≤ìï ì»+>±H M\sTTq+‘· Hê>∑]ø£+ #ùd+<äT≈£î

ãT<äTΔ&ÉT nH«wæ+#ê&ÉT.

nH˚«wæ+∫q |ü<äΔ‹ (ÄHê{Ï kÕúsTTøÏ) #ê˝≤ XÊÁd”Ôj·TeTsTTq~. nìï

düeTdü \≈£L ø±s¡D≤ìï yÓ‘·ø£&É+, Ä ø±s¡D≤*ï nuÛ≤e+ #˚ùd e÷sêZìï ns¡Δ+

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ` ãT<äTΔ&ÉT 97

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

#˚düTø√e&É+, ãT<äTΔ&ç |ü<äΔ‹.51 dü+|ü<äq÷ düTU≤\q÷ ø√s¡Tø√e&É+ <äT'U≤ìø°

u≤<Ûä\≈£L eT÷\+. <äT'U≤ìï »sTT+#·&ÜìøÏ mì$T~ $<Ûë\ ìj·TeTã<äΔeTsTTq

J$‘êìï >∑&ÉbÕ*. Ä dü÷Á‘ê\qT ãfÒº düe÷»+˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ ‘Ó\TdüTÔ+~.

<=+>∑‘·q+ #˚j·T≈£L&É<äT, Ç‘·s¡T\ ÄdæÔì ø±+øÏå+#·≈£L&É<äT, nÁø£eT ˝…’+–ø£

dü+ã+<Ûë\T ô|≥Tºø√≈£L&É<äT. dü+|ü<ä À dü«+‘· ÄdæÔ, ìj·TeTã<äΔyÓTÆq …’+–ø£

Ä#êsê\T (≈£î≥T+ã e´edüú) Ò≈£î+fÒ á ìj·Te÷\≈£î ns¡Δ+ Ò<äT. >∑D e´edüú À

ˇø£ >∑D≤ìøÏ #Ó+~q dü+|ü<ä n+<ä] ñeTà&ç ÄdæÔ. Ç‘·s¡ >∑D≤\ dü+|ü<äqT

ø√s¡Tø√e&É+, <=+–*+#·&É+ |òüTqø±sê´\T. Ç‘·s¡ ìj·Te÷\T >∑÷&É e´ekÕj·Tø£

es¡Z düe÷»+ nedüsê\qT Á|ü‹_+_kÕÔsTT. nã<ëΔ\T Ä&É≈£L&É<äT, Væ≤+dü ≈£L&É<äT,

dü«#·Ã¤yÓTÆq e÷sêZìï nqTdü]+#ê*, düe÷C≤ìøÏ Vü‰ì ø£*–+# Ø‹˝À Ä<ëj·T+

dü+bÕ~+#·≈£L&É<äT, e¬>’sê. á $<Ûä+>± ìj·TeTã<äΔ+>± J$ùdÔ n∫s¡ø±\+˝À

ø£s¡à|òü\+ |üPs¡ÔsTT dü+kÕs¡ #·Áø£+ qT+&ç $eTTøÏÔ \_ÛdüTÔ+~. n~ ìsê«D+. ìsê«D+

n+fÒ @$T{Ï nì ãT<äTΔ&ÉT düŒwüº+>± #Ó|üŒ Ò<äT. ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À ìsê«D≤ìï

y<ë+‘·T\T yÓ÷ø£å+‘√ b˛{°|ü& XSq´dæú‹>± ns¡Δ+ #düT≈£îHêïs¡T>±ì, ãT<äTΔ&ÉT

<e⁄&çì >∑T]+N Ä‘·àqT >∑T]+N @ s¡ø£eTsTTq ªÄ<Ûë´‘·àμ $wüj·÷\qT >∑T]+N

ndü\T e÷{≤¢&É Ò<äì >∑eTì+#ê*. ãT<äTΔ&ÉT kÕe÷õø£ düeTdü \≈£î kÕe÷õø£

Ä#·s¡D˝À |ü]cÕÿs¡+ #·÷bÕ&ÉT`nsTT‘ Ä |ü]cÕÿs¡+ ø£s¡à dæ<ëΔ+‘·+ #·Á{≤ìøÏ

˝Àã&çe⁄+~. ø√XÊ+_ ãT<äTΔ&ç ìsê«D uÛ≤eq≈£î yπs s¡ø£+>± ns¡Δ+ #ÓãT‘ê&ÉT.

ÄVü‰sêìï ùdø£]+#·&É+ e÷Hdæ, e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ô#ùd es¡Z düe÷C≤ìøÏ |ü]D≤eT+

#Ó+~q e÷qe⁄\T ‘·eT bÕ‘· >∑D e´edüúqT ø£ n+<äeTsTTq C≤„|üø£+>± $T>∑T\TÃ

≈£îHêïs¡T. ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<X+˝À yÓTT≥ºyÓTT<ä≥ sê#·]ø±ìï kÕú|æ+∫q >∑D≤\˝À ø£{Ï

≈£îs¡T >∑D+ ø±>±, á ≈£îs¡T Á|ü»\˝À ˇø£ XÊK (ñ‘·Ôs¡ ≈£îs¡T>∑D+) >∑T]+∫ ˇø£

n+<äeTsTTq |ü⁄sêD+ $T–*b˛sTT+~. Mfi¯ófl e´ekÕj·Tø£ yÓTÆ<ëHê\≈£î ~–

sê≈£î+&É yTs¡T |üs¡«‘·+MT<ä Ä<äs¡Ùe+‘·eTsTTq J$‘·+ >∑&ÉT|ü⁄‘·THêïs¡ , nø£ÿ&É

ùd<ä + #j·÷*‡q nedüs¡+ Ò≈£î+&É uÛÑ÷$T ‘·q+‘·≥ ‘êH |ü⁄wüÿ\+>± |òü\+

ÇdüTÔ+<ä (ÄVü‰sêìï @s¡T≈£îì ‹H yê]øÏ Ç< dü«s¡Z‘·T\´+), eT<ä e÷‘·‡sê´\÷

nHês√>∑ + e⁄+&Ée˙ á |ü⁄sêD+ #ÓãT‘·T+~.52 esêZ\T>± $uÛÑõ+#·ã&ç ø£wüº

kÕ<Ûä +>± ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #dü÷Ô J$+# e´ekÕj·T≈£î\T, >∑D e´edüú Àì

‘·s¡‘·eT uÒ<Ûä sêVæ≤‘ê´ìï nHêj·÷düeTsTTq ÄVü‰s¡ ùdø£s¡Dq÷ n+<äeTsTTq

ø£\>± >∑Ts¡TÔ+#·T≈£îHêïs¡T. Ä dæú‹øÏ ‹]– b˛yê\qï ø√]ø£ nìï <XÊ\˝Àq÷ nìï

98

dü+düÿè‘·T\˝Àq÷`$$<Ûä s¡÷bÕ\˝À |ü< |ü< e´ø£Ô+ ne⁄‘·T+~. >∑D e´edüú

$∫äHêïìøÏ <äT'œ+∫q ãT<äTΔ&ç ìsê«D+˝Àì nuÛÒ<ä dæú‹øÏ (undifferentiated state)

á ø√]πø eT÷\yTyÓ÷qì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.53

e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤ìï ãT<äTΔ&ÉT ø£ yêdüÔe+>± n+^ø£]+#ê&ÉT. nsTT‘

es¡íe´edüúqT e´‹πsøÏ+#ê&ÉT. düe÷»+˝À es¡Z $uÛÑ»q |ü≥¢ ãT<äTΔ&ÉT nuÛÑ +‘·s¡+

‘Ó\|ü Ò<äT>±ì, mes¡T @ esêZìøÏ #Ó+<äT‘ês¡H~ »qàØ‘ê´ ìs¡ísTT+# es¡íe´edüú

|ü≥¢ nuÛÑ +‘·s¡+ ‘Ó*bÕ&ÉT.54 ø√XÊ+_ ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D ‘·s¡#·T>± ÇkÕÔ&ÉT. <X

yêj·TTe´ ÁbÕ+‘êìï Á|ükÕÔ$dü÷Ô, ªnø£ÿ&É Äs¡T´\T, <ëdüT\T nì ¬s+& C≤‘·T\THêï

j·T+≥. Äs¡T´&ÉsTTqyê&ÉT <ëdüT&ÉT ø±e#·TÃq+≥. <ëdüT&ÉsTTqyê&ÉT Äs¡T´&ÉT

ø±e#·TÃq+≥, nì ãT<äTΔ&ÉT nX«˝≤j·TqT&ÉH Áu≤Vü≤àDTì‘√ yê~+∫q≥Tº eT<Ûä eT

ìø±j·T+ nH uÖ<äΔÁ>∑+<∏ä+˝À ˇø£ düìïyX+ e]í+#·ã&ç+~.55

ãT<äTΔ&ÉT yÓ’~ø£ ø£s¡àø±+&ÉqT e´‹πsøÏ+#·&É+, es¡íe´edüúqT e´‹πsøÏ+#·&É+,

πø >±≥q ø£≥º>∑\$ ø±e⁄. ãT<äTΔ&çì ªÁu≤Vü≤àD e´‹πsøÏμ>± ns¡Δ+ #·÷düT≈£î+fÒ

á ‘&Ü ø£qã&É<äT. yÓ’~ø£ ø£s¡àø±+&É |üXób˛wüø£ >∑D e´edüú≈£î #Ó+~+~. ãT<äTΔ&ç

ø±˝≤ìøÏ n~ e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ Ä$sꓤyêìøÏ ô|<ä› Á|ü‹ã+<Ûäø£eTsTT+~. <ëìì

ãT<äTΔ&ÉT $»j·Te+‘·+>± $eT]Ù+#ê&ÉT. ø±ì es¡í e´edüú n≥Te+{Ï~ø±<äT.

ãT<äTΔ&ç kÕe÷õø£ ∫+‘·q≈£î @ e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ ÁbÕ‹|ü~ø£>± e⁄+&ç+<√

n< e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤ìøÏ ˇø£ ìsêàD dü÷Á‘·+>± eTT+<äTø=∫Ã+~ es¡í

e´edüú. <ëìì »sTT+#·&É+ ãT<äTΔ&çøÏ n+‘· düT\uÛÑ+ ø±<äT. ãT<äTΔ&ç ø±˝≤ìøÏ es¡í

e´edüú q÷‘·q e´ekÕj·Tø£ düe÷C≤ìøÏ, Ç+ø± @¬ø’ø£ ìsêàD dü÷Á‘·+ ø±<äT.

düeTø±*ø£ kÕeT+‘· Á|üeTTKT\q÷ uÖ<äΔ kÕVæ≤‘· +˝À ªXË{Ϻ >∑Vü≤|ü‹μ esêZ\>±q÷

dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘· +˝À ªbÂs¡ C≤q|ü<äμesêZ\>±q÷ e]í+#êπs ‘·|üŒ ≈£î\ $uÛÑ»q

|üs¡+>± |æ\e Ò<äT. á <äX qT+&ç #ê˝≤ø±\+ <ëø± uÖ<äTΔ\ kÕe÷õø£ ∫+‘·q,

Áu≤Vü≤àDT\ es¡í e´edüú e´ekÕj·T es¡Z düe÷» ìsêàD dü÷Á‘ê\T>± b˛{°|ü&ܶsTT.

e´ekÕj·T es¡Z düe÷C≤ìï Ä≥$≈£î\˝À Á|üyXô|≥º&É+˝À b˛{°|ü&ܶsTT. ¬s+&É÷

á Áø£eT+˝ÀH ã\|ü&ܶsTT. ∫e]øÏ dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&É&É+‘√ es¡í

e´edüú uÖ<ëΔìï z&ç+#·>∑*–+~. á Áø£e÷ìï ‘·s¡Tyê‹ n<Ûë´j·÷\˝À #·÷<ë›+.

j·T»„ ø£s¡àø±+&ÉqT e<ä*ô|≥º≈£î+&É q÷‘·q düe÷C≤ìøÏ nqT≈£L\ ìsêàD+>±

es¡í e´edüúqT s¡÷bı+~+∫q Áu≤Vü≤àD eT‘·+, uÖ<äΔ+ <Ûë{ÏøÏ ‘·≥Tºø√ Òø£ j·T»„

ã\T\qT e~*ô|{Ϻ, uÖ<äΔ+ qT+&ç q÷‘·q düe÷C≤ìøÏ nqT≈£L\eTsTTq

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ` ãT<äTΔ&ÉT 99

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

\ø£åD≤\qT d”«ø£]+∫, n+‹eT+>± uÖ<ëΔìï z&ç+∫ ≈£î\ $uÛÑ»H e´ekÕj·Tø£

es¡Z düe÷C≤ìøÏ @¬ø’ø£ ìsêàD dü÷Á‘·+>± ì\u…{Ϻ+~.

ãT<äTΔ&ç <ä>∑Zs¡ ôd\e⁄ BdüTø=H˚eTT+<äT eT]ø=ìï $wüj·÷\T #·÷&Ü*.

uÖ<äΔ <Ûäs¡à+ q÷‘·q e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤ìøÏ nqT≈£L\eTsTTq kÕe÷õø£

˙‹ nì ô|’q #·÷XÊ+. nsTT‘˚ ãT<äTΔ&ÉT ‘·‘êÿ˝≤ìøÏ nedüs¡eTsTTq ˙‹ì

Á|ü‹bÕ~+#·&É+‘√ }s¡Tø√ø£, Hê>∑]ø£ düe÷»+ Ç+ø± #ê˝≤ø±˝≤ìøÏ>±˙ kÕ~Û+#· Òì

ø=ìï $\Te\qT Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. á $\Te\T n|üŒ{ÏøÏ Ç+ø± düT<ä÷s¡

uÛÑ$wü ‘·TÔ À |òü*+#·uÀjT ;C≤\T>± q÷‘·q Hê>∑]ø£ düe÷»+ >∑s¡“¤+˝À e⁄HêïsTT.

yê{Ïì <Ûäs¡à dü÷Á‘ê\T>± ø±≈£îHêï ø£ dü+ Ä<äsêÙ\T>± #·]Á‘· eTT+<äT+#·&É+

>=|üŒ $wüj·TyT. Bs¡Èìø±j·T+ nH uÖ<äΔ Á>∑+<∏ä+˝Àì ¬s+&ÉT ø£<∏ä\qT ø√XÊ+_

Ç+<äT≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T>± #ÓãT‘ê&ÉT.56 ˇø£ ø£<∏ä À ˇø£ |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉT sêE‘√

Á|ü»\T dü+|üqTï\T ø±yê\Hêï, <=+>∑‘·Hê\÷, <√|æ&û\T »s¡>∑≈£î+&Ü\Hêï j·TC≤„\T

#ùdÔ m+‘·e÷Á‘·+ ñ|üjÓ÷>∑+ Ò<ä , ¬s’‘·T\≈£î $‘·ÔHê\T, es¡Ô≈£î\≈£î ô|≥Tºã&ç,

|üì #j·T>∑\ yêfifl+<ä]ø° |üì ø£*ŒùdÔ me] |üqT˝À¢ yêfiófl ìeT>∑Tï\sTT e⁄+{≤s¡ì,

‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ n\¢] e⁄+&Éeì, n+<äs¡÷ |üqTï\T #Ó*¢kÕÔs¡ KC≤Hê ì+&ÉT>±

e⁄+≥T+<ä n+{≤&ÉT. eTs=ø£ ø£<∏ä À Hsê\q÷ <=+>∑‘·Hê\q÷ n]ø£≥º&ÜìøÏ

ã\Á|üjÓ÷>∑+ m+‘· ìs¡s¡úø£yÓ÷ <ëq<Ûäsêà\T ≈£L&É n+‘ ìs¡s¡Δø£eT˙, HsêìøÏ

eT÷\+ ù|<ä]ø£eT˙ ãT<äTΔ&ÉT n+{≤&ÉT. ñ<√´>∑T\≈£î düÁø£eT+>± J‘ê*ùdÔ

yêfiófl \+#·>=+&É¢sTT »q|ü<ë\qT |”&ç+#·≈£î+&É ñ+{≤s¡ì ñ<√“¤~kÕÔ&ÉT.57 j·T»„

ã\T\T Ç+ø± düeTdæb˛ì ø±\+˝À Ç+‘· Hê>∑]ø£+>± Ä˝À∫+#·>∑\>∑&É+

nkÕ<Ûës¡DyTqqï ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+‘√ @ø°uÛÑ$+#·ø£ ‘·|üŒ<äT. ø=‘·Ô>± Ä$s¡“¤$+∫q

es¡Z düe÷C≤ìøÏ nqT≈£L\yÓTÆq kÕe÷õø£ ˙‹ì Á|ü‹bÕ~dü÷Ô, n< düeTj·T+˝À

Ä düe÷»+ Ç+ø± #ê˝≤ ø±\+ <ëø± >∑T]Ô+#·uÀì Ä<äsêÙ\qT ãT<äTΔ&ÉT

Á|üyXô|{≤º&ÉT. Áu≤Vü≤àDeT‘·+ Ç+<äT≈£î _Ûqï+>± es¡Zdüe÷C≤ìøÏ m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT

nedüs¡eTsTTq ìsêàD ‘ê‹«ø£|üs¡eTsTTq e÷s¡TŒ\qT düeT≈£Ls¡Tdü÷ÔH e∫Ã+~.

>±˙ ‘·‘êÿ\ nedüsê\qT $T+∫q Ä<äsêÙ\qT mqï&É÷ Á|ü‹bÕ~+#· Ò<äT. uÖ<äΔ+,

ÇkÕ¢+, Á¬ø’düÔe+ Ä |üì#˚kÕsTT. ôV’≤+<äe+ ‘·‘êÿ\ kÕe÷õø£ e´ekÕú|üs¡yÓTÆq

nedüsê\qT $T+∫ e÷{≤¢&ç‘ n~ ¬ø’e˝≤´ìï >∑T]+# ‘·|üŒ kÕe÷õø£ Ä<äsêÙ\qT

mqï&É÷ Á|ü‹bÕ~+#· Ò<äT. uÖ<äΔ+, ÇkÕ¢+, Á¬ø’düÔe+, Ä |üì#XÊsTT. ôV’≤+<äe+

‘·‘êÿ\ kÕe÷õø£ e´ekÕú|üs¡yÓTÆq nedüsê\qT $T+∫ e÷{≤¢&ç‘ n~ ¬ø’e˝≤´ìï

>∑T]+# ‘·|üŒ kÕe÷õø£ Ä<äsêÙ\ >∑T]+∫ ø±<äT.

100

$es¡D\T

1. ISIH, Page 127

2. n+<äTπøHyÓ÷ á uÛÑè>∑Te⁄\T ‘·eT ÁbÕeTTU≤´ìï me«s¡÷ Á|ü•ï+#·≈£î+&É

ñ+&É&É+ ø√dü+ uÛÑ>∑eBZ‘· À ø£èwüßí&ç #‘· ªeTVü≤s¡T\˝À HqT uÛÑè>∑Te⁄qTμ

nì #Ó|æŒ+#ês¡T.

Social and Economic aspects of the Bhagavad-Gita, MR, Page 41,

bÕ<ädü÷∫ø£ 7

3. ISIH, Page 104

4. The Autochthonous element in the Mahabharata, HS, Page 160

5. The Autochthonous element in the Mahabharata, HS,

Pages 142-166.

Social And Economic aspects of the Bhagavadgita, MR, Pages

12-41, CCAI, Pages 91-95, 114-120. ISIH, Pages 125-132. ø√XÊ+_

eTVü‰uÛ≤s¡‘êìøÏ Ç+‘· ÁbÕeTTK´+ Ç#êÃ&ÉT >±ì Äj·Tq s¡#·q\˝À

sêe÷j·TD+ Á|ükÕÔeq mø£ÿ&Ü ø£qã&É<äT.

6. The Autochthonous element...,HS, Page 165

7. Social and Economic aspects of the Bhagavad-Gita, MR. Page 12-13

8. CCAI, Page 95

The Autochthonous element...,HS Page 163

9. The Autochthonous element...HS, Page 156

10. The Autochthonous element...,HS, Page 156-157

11. The Autochthonous element...,HS, Page 153-154

ISIH, Page 126

12. The Autochthonous element...,HS, Page 154

13. CCAI, Page 116

14. Urvasi and Pururavas, MR, Page 57, Social and Economic aspects

of the Bhagavad-Gita. MR, Page 25

15. CCAI, Page 117

16. ISIH, Page 142, bÕ<ädü÷∫ø£ 8

The Autochthonous element...HS, Page 143

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ` ãT<äTΔ&ÉT 101

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

17. The Autochthonous element...,HS, Page 144CCAI, Page 92-93

18. The Autochthonous element...,HS, Page 16519. eTq <ä>∑Zs¡ ùV≤‘·Tyê<ä ñ<ä´eT+ |òü*‘·+>± Ç≥Te+{Ï »qà>±<∏ä\qT

n|üVü‰dü + #j·T&É+ n\yê≥T nsTT+~. n+<äT˝À ‘·|ü Ò<äT>±ì, nuÛÑ÷‘·

ø£\Œq\T á s¡÷|ü+˝ÀH˚ m+<äT≈£î+&Ü˝À $e]+#·>∑\>±*. ndüVü≤»

»qà\Tqï yêfifl+‘ê ≈£î+&É\˝Àq÷ #Ós¡Te˝Àq÷ q<äT\˝Àq÷ m+<äT≈£î

|ü⁄&É‘ês¡T? Mfifl »qàø±s¡≈£î\T m|ü&É÷>∑÷&É <e⁄fiófl>±˙ s¡Twüß\T >±˙

m+<äTø£e⁄‘ês¡T? ≈£î+&É˝À ˙{Ïeqs¡T\T Ç|üŒ{Ïø° >∑÷&É neTà<˚e‘·\

|üP»\˝À Á|üeTTK+>± m+<äT≈£îHêïsTT? á |üP»\T Áu≤Vü≤àDT\ yÓ’~ø£

‘·+‘·T‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Òì \ø£åD≤\qT m+<äT≈£î ø£*–e⁄HêïsTT? Ç$

Á|ü<Ûëq+>± XSÁ<ä≈£î˝≤\ |üP»\T>± m+<äT≈£îHêïsTT? eTÚ&ÛÜ´ìï eTÚ&ÛÉ +>±

>∑T]ÔùdÔ #ê\<äT. n~ eTÚ&ÛÉ yT nsTTq|üŒ{Ïø° m+<äT≈£î ì*∫b˛sTT+<√

$e]+#·>∑\>±*. e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ Ä≥$≈£î\qT ˝Àãs¡T#·Tø=ì

n&Ée⁄\qT e´ekÕj·T jÓ÷>∑´+ #˚dæ Ä≥$≈£î\qT X¯SÁ<äT\T>±q÷

|ü+#·eTT\T>±q÷ ø£\T|ü⁄≈£îqï Áø£eT+˝À ø£\>± |ü⁄\>∑+>± e∫à #]q Ä≥$ø£

dü+Á|ü<ëj·÷\T>± ‘·|üŒ á nuÛÑ÷‘· ø£\Œq\qT ns¡Δ+ #düTø√ ÒeTT. Ä

$<Ûä+>± $e]+#·>∑*–q|ü& Çe˙ï ì»eTì qyTà yêfiflqT ø±<äì |æŒ+#·

>∑\T>∑T‘ê+. n|üVü‰dü + #j·T&É+ e\¢ me«]˙ ˇ|æŒ+#· Ò+.

20. CCAI, Page 93

21. Áø°.|üP. 1000`600 ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q |ü⁄sêedüTÔ neX‚cÕ\˝À ã÷&ç<ä s¡+>∑T

≈£î+&É ô|+≈£î\‘√ u≤≥T ÇqT|ü edüTÔe⁄\T >∑÷&É <=]ø±j·Tì #ÓbÕŒeTT.

nsTT‘ M{Ï À |üìeTT≥¢ ø£+f… Äj·TT<Ûë\T m≈£îÿe. Material culture

and Social formation in Ancient India, R.S. Sharma, Page 60.

22. CCAI, Page 90

23. CCAI. Page 89

24. ISIH, Page 263

25. ICAI, Pages 136-137 Àì ∫Á‘·|ü≥+.

26. ª|ü<ä+μ n+fÒ bÕ<ä+. ª»qμ nH~ ÁbÕNq dü+düÿè‘·+˝À >∑D≤ìøÏ Òø£

‘Ó>∑≈£î yê&çq e÷≥. ø±ã{Ϻ »q|ü<ä+ n+fÒ dü+#ês¡ >∑D+ Òø£ >∑D+

dü+#·]+∫q ÁbÕ+‘·+ nqï ns¡ú+ düŒwüº+>±H e⁄+~. CCAI, ù|õ 122.

102

27. ISIH, Page 149-153

28. $X«Hê<∏ä dü‘· Hêsêj·TD sêdæq ª|ü⁄sêD yÓ’s¡ Á>∑+<∏äe÷\μ qT+&ç ‘Ó\T>∑T˝À

Ç|üŒ{Ï<ëø± edüTÔqï ª#ê]Á‘·ø£ qe\\Tμ #·<äe+&ç (z|æø£ e⁄+fÒ)

29. CCAI, Page 122

30. CCAI, Page 131

31. ISIH, Page 154, CCAI, Page 130

32. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 32

33. ISIH, Page 160

34. The Basis of Ancient Indian History Page 37

35. CCAI, Page 128

36. ≈£îs¡TπøåÁ‘· j·TT<äΔeT|ü&ÉT ns¡T®qT&ç dü+<Vü‰\÷ ø£èwüí |üs¡e÷‘·à düe÷<ÛëHê\÷

á dü+~>±Δìï #·ø£ÿ>± #·÷|ækÕÔsTT.

37. CCAI, Page 121

38. ISIH, Page 158

39. ISIH, Pages 161-162

40. CCAI, Page 101

41. ISIH, Page 153

42. CCAI, Page 105

43. CCAI, Pages 102-103

44. CCAI, Page 107

45. ISIH, Page 168

46. ISIH, Page 167

47. CCAI, Pages 107-108, ISIH Page 167

48. Social and Economic aspects of the Bhagavad Gitas,

MR. Pages 16-17. ISIH, Page 167

49. ISIH, Page 160

50. ISIH, Pages 170-171

51. ISIH, Page 171

52. ISIH, Pages 125

The Autochthonous element...,HS Page 156

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ` ãT<äTΔ&ÉT 103

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

53. ISIH, Page 171

54. n+<äTπø eTq n+uÒ<äÿsYqT uÖ<äΔeT‘·+ Äø£]+∫+~.

55. Çø£ÿ&É ãT<äTΔ&ÉT Á^dt <X|ü⁄ u≤ìdü e´edüú >∑T]+∫ #Ó|ü⁄ÔHêï&Éì ø√XÊ+_

uÛ≤$+#ê&ÉT. ISIH, ù|J 169, On a Marxist approach to Indian

chronology, HS ù|J 85 nsTT‘ ‘·s¡Tyê‘· sêdæq ø£ yê´dü+˝À, ãVüQXÊ

uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ yêj·TTe´ ÁbÕ+‘·+˝À Á^düTqT b˛*q u≤ìdü e´edüú

@s¡Œ&ç+<yÓ÷ n+{≤&ÉT. Combined Methods in Indology, HS, Page 21.

56. ISIH, Page 170

57. CCAI, Page 113

104

6. ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ ` <äøÏåD≤|ü<∏ä+

Áø°.|üP. Äs¡T`eT÷&ÉT X‘êu≤›\ eT<Ûä ø±\+ #·]Á‘·qT Ç+ø=+#Ó+ $es¡+>±

‘Ó\TdüTø√e#·TÃqT.

ÇqTeTT yê&Éø£+ n\es¡TÃ≈£îqï e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ >∑+>± j·TeTTHê

˝Àj·T\˝À @ $<Ûä+>± Ä$s¡“¤$+∫ dæús¡|ü&ç+B ô|’ n<Ûë´j·T+˝À #·÷XÊeTT.

Ç‘√~Ûø£+>± Ç|ü&ÉT kÕ<Ûä eTsTTq ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô À #Ó|üø√<ä>∑Z uÛ≤>∑+ ø=~›eT+~

<Ûäì≈£î\ #‹˝À #] es¡Ôø£|ü⁄ edüTÔesTT+~. á es¡Ôø£+ m≈£îÿe>± bÕ\ø£ esêZ\

$˝≤dü edüTÔe⁄\ e÷s¡ø£+. ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ MT<äT>± á es¡Ôø£+ ;Vü‰sY ÁbÕ+‘êìï

‘·ø£å•\≈£L ‘·<ë«sê |ü&ÉeT{Ï <XÊ\≈£L ø£*|æ+~. á yê´bÕs¡+ eT>∑<Ûä sêE\

ø±\+˝À ñqï‘· <äXqT #], ∫e] eT>∑<Ûä sê»e+X+ nsTTq eTÚs¡T´\ ø±\+

qT+&ç Áø£eT+>± ø°åDÏ+∫+~.

á ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ es¡Ôø£yT ø±ø£, ;Vü‰sY qT+&ç ª<äøÏåD≤|ü<∏ä+μ MT<äT>± <äø£ÿHé≈£î

es¡Ôø£|ü⁄ sêø£b˛ø£\T kÕ>±sTT. n|üŒ{Ï es¡≈£î Ä≥$ø£ ÁbÕ+‘·+>± e⁄qï <äø£ÿHé

|”sƒ¡uÛÑ÷$T á es¡Ôø£+ |òü*‘·+>± ÇqTeTT yê&Éø±˙ï ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô n\es¡TÃ≈£î+~.

nø£ÿ&ç Ä≥$≈£î\˝À es¡Z $uÛÑ»q @s¡Œ&ç e´ekÕj·T Hê>∑]ø£‘· ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~.

Áø°.|üP. 600 ÁbÕ+‘·+˝À >√<ëe] ˝Àj·T˝À ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq á |ü]D≤eT+

Ä Àj·T yÓ+ã&ç |ü&ÉeT≥ eTVü‰sêh≈£L ‘·÷s¡TŒq Ä+Á<ÛäÁbÕ+‘êìø° $düÔ]+∫+~.

>∑‘·+˝À ˝≤>∑ Hê>∑]ø£ düe÷»+ nø£ÿ&ç Ä≥$≈£î\≈£î e´ekÕj·T+ n\yê≥T#dæ

yêfiflqT ‘·q≈£î ˝Àãs¡T#·Tø=ì, yêfifl Ä#êsê\q÷ |üP»\q÷ ‘·q˝À dü+©q+

#düT≈£î+≥÷ eTT+<äT≈£î kÕ–+~. ø=‘·Ô <e⁄fiSfl |üP»\÷ Áu≤Vü≤àD eT‘·+˝ÀøÏ

e∫à #sêsTT.

ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+eT>∑<ÛäsêE nC≤‘· X¯Á‘·Te⁄ ø√dü\qT »sTT+∫q ‘·s¡Tyê‘· eT>∑<Ûä ˇø£

kÕÁe÷»´yÓTÆ yêj·TTyê´q |ü+C≤ãT qT+&ç ‘·÷s¡TŒq ;Vü‰sY <ëø± e⁄qï Hê>∑]ø£

düe÷C≤\qT #ê˝≤ es¡≈£î ˝§+>∑ BdüT≈£î+~. yêj·TTe´ dü]Vü≤<äT› MT<ä e⁄qï

>∑D≤\T e÷Á‘·yT yÓTT<ä{À¢ eT>∑<Ûä≈£î §+>∑ Ò<äT. n …>±®+&ÉsY <ä+&Éj·÷Á‘· |òü*‘·+>±

á >∑D≤\T ã\V”≤qeTsTTq ‘·s¡Tyê‘ yê{Ïì §+>∑BdüTø√e&É+ kÕ<Ûä + nsTT+~.

n~ ∫e] eT>∑<Ûä sêE\sTTq eTÚs¡T´\ ø±\+˝À »]–+~.

105

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

ô|<ä› m‘·TÔq $düÔ]+∫q eT>∑<Ûä kÕÁe÷»´+˝À es¡Ôø£+ Á|üeTTK bÕÁ‘·

ìs¡«Væ≤+∫+~. bÕ\ø£ esêZ\T ùdø£]+∫q n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô yê´bÕs¡ edüTÔesTTq

yêfifl $˝≤kÕ\≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&ç+~. eT>∑<Ûä qT+&ç ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ MT<äT>± yêj·TTe´

~X˝À e⁄qï >±+<Ûës¡ sê»<Ûëì nsTTq ‘·ø£å•\≈£î edüTÔe⁄\T m>∑TeT‹ nj·÷´sTT.

nø£ÿ&ç qT+&ç |ü&ÉeT{Ï Ädæj·÷, j·T÷s¡|t, ÁbÕ+‘ê\ edüTÔe⁄\T ~>∑TeT‹

nj·÷´sTT. á yê´bÕsêìøÏ πø+Á<äeTsTTq ‘·ø£å•\ yÓTT<ä{À¢ eT>∑<Ûä kÕÁe÷»´+˝À

uÛ≤>∑+ ø±<äT. >±+<Ûës¡≈£L eT>∑<Ûä≈£L eT<Ûä |ü+C≤ãT ÁbÕ+‘·|ü⁄ >∑D≤\THêïsTT.

yê{Ïì z&ç+∫ eT>∑<Ûä À ø£\T|ü⁄≈£îqï yê&ÉT #·+Á<ä>∑T|üÔ eTÚs¡T´&ÉT. eTÚs¡T´\ ø±\+

<ëø± ‘·ø£å•\ eT>∑<Ûä qT+&ç dü«‘·+Á‘·+>±H e⁄+~. ø=+‘·ø±\+ |ü]j·÷ sê»´+˝À

uÛ≤>∑+>±q÷ ø=+‘· ø±\+ dü«‘·+Á‘·+>±q÷ e⁄+~. á kÕ«‘·+Á‘· y˚T ‘·ø£å•\≈£î

yê´bÕs¡+˝À Á|üeTTK kÕúHêìï ø£*Œ+∫+~. á kÕúHêìï $X‚¢wæ+#·&É+ <ë«sê ø√XÊ+_

eT>∑<Ûä ø±\|ü⁄ sê»ø°j·T Ä]úø£ #·]Á‘·qT eTTK´+>± eTÚs¡T´\‘√ (Áø°.|üP. 3e X‘êã›+

‘=* dü+e‘·‡sê\˝À) e∫Ãq e÷s¡TŒ\qT, #·ø£ÿ>± $e]kÕÔ&ÉT.

á $X‚¢wüD≈£î Ä<Ûës¡+ ‘·ø£å•\˝À <=]øÏq ¬s+&ÉT ÁbÕNq ø±\|ü⁄ HêD≤\

ìπøåbÕ\T. á ìπøåbÕ\T 1924 ‘·e«ø±\˝À ãj·T≥|ü&ܶsTT. Ç+<äT˝À n&ÉT>∑Tq

e⁄qï ìπøå|ü+ Áø°.|üP. 317≈£î #Ó+~+<äì, ¬s+&Ée ìπøå|ü+ Áø°.|üP 250øÏ #Ó+~+<äì,

ø√XÊ+_ ìsêΔs¡D.1 eTÚs¡ sê»e+X+ Áø°.|üP. 312˝À n~Ûø±sêìøÏ e∫Ã+~ ø±ã{Ϻ,

yÓTT<ä{Ï ìπøå|ü+˝Àì HêD≤\T eTÚs¡T´\≈£î |üPs¡«|ü⁄ eT>∑<Ûä ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q$.

¬s+&Ée ìπøå|ü+ eTÚs¡T´\ ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q~. ø±ã{Ϻ á ¬s+&ÉT ìπøåbÕ\qT XÊÁd”Ôj·T+>±

n<Ûä j·Tq+ #ùdÔ eT>∑<Ûä sê»ø°j·÷]úø£ #·]Á‘·qT ns¡ú+ #düTø√e#·TÃqT. ‘·ø£å•\˝ÀH

ø±ø£ ø=ìï Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À \uÛÑ eTsTTq HêD≤\ ìπøåbÕ\qT>∑÷&É (eTq sêh+˝Àì

neTsêe‹, ñ‘·Ôs¡Á|ü<XŸ UÒ] õ˝≤¢ Àì ô|’ ≤, ø£sêï≥ø£ Àì uÀ& Hêj·Tø£q÷sY\˝À

<=]øÏq$) ø√XÊ+_ n<Ûä j·Tq+#dæ eT>∑<Ûä ø±\|ü⁄ #·]Á‘·qT $e]kÕÔ&ÉT.

ÁbÕNq ø±\|ü⁄ HêD≤\qT n<Ûä j·Tq+ #ùd XÊÁkÕÔìï Ç+ ¢wt À q÷´$TkÕà{Ïø‡

n+{≤s¡T. ‘Ó\T>∑T˝À |üDXÊg+ nqe#·TÃqT. HêD≤\qT >∑D≤+ø£ XÊg+ düVü‰j·T+‘√

n<Ûä j·Tq+ #ùd ø=‘·Ô|ü<äΔ‹ì (>∑D≤+ø£ |üDXÊg+ Òø£ kÕº{Ïdæºø£ Ÿ q÷´$TkÕà{Ïø‡)

ø√XÊ+_ Á|üyXô|{≤º&ÉT. ‘·ø£å•\ ‘·~‘·s¡ ìπøåbÕ\qT >∑D≤+ø£ |üDXÊg+ düVü‰j·T+‘√

$X‚¢wæ+∫ #ê˝≤ düeTs¡Δ+>± #ê]Á‘·ø£ ∫Á‘êìï Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. ‘·q $X‚¢wüDqT

ÁbÕe÷DÏø£+>± $e]+# yê´dü+ The study and Metrology of silver punch-

marked coins nì ø√XÊ+_ uÛ≤$+#ê&ÉT.2 nsTT‘ á yê´dü+ sêdæq |ü<äΔ‹

106

düT\uÛÑ+>± ns¡úeTjT´~ ø±<äT. >∑D≤+ø£ XÊg+ qT+&ç dü+düÿè‘· |ü<ë\ $X‚¢wüD

<ëø± n˙ï ø£\>± |ü⁄\>∑+>± ø£*dæb˛sTTq yê´dü+ sTT~. ô|’>± kÕe÷q´ bÕsƒ¡≈£î&çøÏ

düT\uÛÑ+>± n+<äTu≤{À¢ Òì Ç‘·s¡ |üDXÊgy‘·Ô\ n_ÛÁbÕj·÷\qT $yê<ë‘·àø£+>±

(polemical >±) |üPs¡«|üø£å+ #j·T&É+ á yê´dü+ jÓTTø£ÿ Á|üeTTK ñ<›X´+ ø±e&É+

e\¢ ns¡Δ+ ø±e&É+ eT]+‘· ø£wüº+. ø√XÊ+_ ne\+_+∫q |üDXÊg n<Ûä j·Tq

|ü<äΔ‹ì düT\uÛÑÁ>±Vü≤´+>± $e]+# yê´kÕ\T The chronological order of punch

marked coins - I, II, III |üDXÊg+ MT<ä ø√XÊ+_ sêdæq nìï yê´kÕ\T Indian

Numismatics nqï ù|s¡T‘√ dü+ø£\q+ #j·Tã&ܶsTT. n+<äT˝À á eT÷&ÉT

yê´kÕ\÷ 8, 9, 10 n<Ûë´j·÷\T>± e⁄HêïsTT.

eTq <X+˝À ÇqTeTT yê&Éø£+, ÇqTeTT düVü‰j·T+‘√ #ùd ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô

Äs¡T´\‘√ e#êÃsTT >±ì yê´bÕs¡ dü+Á|ü<ëj·T+ e÷Á‘·+ dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ø±\+

qT+&ç n$∫äqï+>± e∫Ã+<äì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· Á|ü<Ûëq+>±

es¡Ôø£ Hê>∑]ø£‘·. dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· À sêE\T Òs¡T, Äsꓤ≥eTsTTq <yê\j·÷\T

Òe⁄, ø±ì yê´bÕs¡düTÔ\ ìπøåbÕ\T e÷Á‘·+ |ü⁄sêedüTÔ ‘·e«ø±\˝À n~Ûø£ |ü]e÷D+˝À

ãj·T≥|ü&ܶsTT. Äj·TT<Ûë\T m+‘· yÓTTs¡≥sTTqy√ HêD≤\ ‘·÷ø±\ Á|üe÷D≤\T

n+‘· düTìï‘·eTsTTq$. dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· HêXqeTsTTq ‘·s¡Tyê‘· >∑÷&É á es¡Ôø£

dü+Á|ü<ëj·T+ ì*∫+~, ø=qkÕ–+~.3 Äs¡T´\T s¡Tπ>«<ä+˝À ‘·eT≈£î XÁ‘·Te⁄\T>±

#Ó|æŒq dü+|üqTï\sTTq ª|üDT\Tμ es¡Ô≈£î Ò qqï ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·÷ìï ¬s+&Ée

n<Ûë´j·T+˝À #·÷kÕ+. á ª|üDÏμ nqï ù|s¡T qT+& dü+|ü<ä≈£î |üD´+ n˙ HêD≤\≈£î

|üDeTT\T n˙ yê´bÕs¡düTÔ\≈£î |üDÏø n˙ ù|s¡T¢ e#êÃsTT. yÓTTôV≤+C§<ës√˝À

HêD≤ Ò ø±ø£, HêD≤\ ÁbÕe÷DÏø£‘·qT ø=*# ‘·÷ø£|ü⁄ sêfiófl >∑÷&É <=]ø±sTT. ‘·ø£å•\˝À

<=]øÏq (eT>∑<Ûä ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q) HêD≤\ ìπøåbÕ\T dü>∑≥Tq dü]>±Z Ç< ‘·÷ø±ìøÏ

e⁄HêïsTT. yê´bÕs¡ dü+Á|ü<ëj·T+ ‘·q ‘·÷ø£|ü⁄ Á|üe÷D≤\qT >∑÷&É e~* ô|≥º≈£î+&Ü

n$∫äqï+>± ø=qkÕ–+<äì Bìì ã{Ϻ ø√XÊ+_ ns¡Δ+ #düT≈£î+{≤&ÉT. yÓTT<ä{À¢

e´ekÕj·T+>±˙ nqTã+<ÛäeTsTTq yê´bÕs¡+>±˙ ‘Ó*j·Tì Äs¡T´\T ÇqTeTT

düVü‰j·T+‘√ e´ekÕj·T+ #j·T&É+ n\es¡TÃø=ì yê´bÕsêìï #|ü{Ϻq|ü&ÉT bÕ‘·

(dæ+<Ûä÷) dü+Á|ü<ëj·÷Hï ø=qkÕ–+#ês¡T. Äs¡T´\T ªdü«#·Ã¤+>±μ mqï&É÷ ñ+&É Ò<äì

Äπs´‘·s¡T\qT ø£\T|ü⁄≈£î+≥÷ b˛j·÷s¡ >∑Ts¡TÔ+#·T≈£î+fÒ Ç+<äT˝À ÄXÃs¡ + m+‘·

e÷Á‘·+ e⁄+&É<äT.

es¡Ôø£ dü+Á|ü<ëj·T+ n< nsTTHê, á es¡Ôø£+ _ÛqïeTsTTq kÕe÷õø£ e´edüú À

kÕ>∑T‘√+~. yÓTTôV≤+C§<ës√ sêE\÷ sê#·]ø±\÷ Òì düe÷»+ ø±>±, eT>∑<Ûä

ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ ` <äøÏåD≤|ü<∏ä+ 107

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

ø±˝≤ìøÏ es¡Ôø£+ sê#·]ø£ e´edüú À uÛ≤>∑+>± kÕ>∑T‘√+~. eTÚs¡ sê»e+X+ e#Ãdü]øÏ

á sê#·]ø£ e´edüú u≤>± ã\|ü&ç <˚X¯+˝À #ê˝≤ uÛÑ÷uÛ≤>±H˚ï ø±ø£ düe÷»

e´eVü‰\ìï+{Ï ‘·q≈£î Àãs¡T#·T≈£î+~. á eT÷&ÉT <äX\≈£î >∑\ ‘&Ü |üDXÊg

n<Ûä´j·Tq+˝À ãj·T≥ |ü&ÉT‘·T+~. yÓTTôV≤+C§<ës√ HêD≤\ MT<ä sêE\T

sê»e+XÊ\ eTTÁ<ä\T >±˙ ∫Vü‰ï\T >±˙ Òe⁄. yê´bÕs¡düTÔ Ò ˇø£ ìj·T$T‘·

Á|üe÷D≤ìï nqTdü]+∫ HêD≤\qT ‘·j·÷s¡T#XÊs¡T. eT>∑<Ûä ø±˝≤ìøÏ |ü]dæú‹ e÷]+~.

uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘· À yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï>± sêE\÷ sê»e+XÊ\÷ e#êÃsTT. Ç|ü&ÉT

es¡Ô≈£î\T ø±ø£ sêE Ò HêD≤\T eTTÁ<ä ysTT+#ês¡T. ‘·ø£å•\˝À <=]øÏq yÓTT<ä{Ï

ìπøå|ü+˝Àì nìï HêD≤\≈£L ¬s+&ÉT yÓ’|ü⁄˝≤ eTTÁ<ä\T ñHêïsTT. eTT+<äT uÛ≤>∑+˝À

e⁄qï eTTÁ<ä\T Ä HêD≤\qT eTTÁ~+∫q sêEq÷ n‘·ì e+XÊ˙ï dü÷∫kÕÔsTT.

‘·ø£å•\≈£î á HêD≤\T es¡Ôø£+˝À uÛ≤>∑+>± #sêsTT. nø£ÿ&ç yê´bÕs¡düTÔ\T á HêD≤\qT

ø=ìï dü+e‘·‡sê\≈£î ø£kÕ] ‘·÷ø£+ ydæ ‘·÷ø£+ dü]>±Z e⁄qï |üø£å+˝À Ä $wüj·÷ìï

dü÷∫dü÷Ô yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À eTTÁ<äykÕs¡T. á $<Ûä+>± eT>∑<Ûä ø±˝≤ìøÏ #Ó+<äì

yÓTT<ä{Ï ‘·ø£å•\ ìπøå|ü+˝À nìï HêD≤\≈£L eTT+<äT yÓ’|ü⁄q eTTÁ~+∫q sê»e+X+

∫Vü≤ï+ ñ+&É>±, yÓqTø£ yÓ’|ü⁄q ÁbÕe÷DÏø£‘·qT dü÷∫dü÷Ô ˇø£{Ï >±˙ n+‘·ø£+fÒ

m≈£îÿe >±˙ eTTÁ<ä\THêïsTT. ‘·ø£å•\˝À <=]øÏq ¬s+&Ée ìπøåbÕìøÏ e#Ãdü]øÏ (n+fÒ

eTÚs¡T´\ ø±˝≤ìøÏ) eTT+<äT uÛ≤>∑+˝Àì sê»e+X+ ∫Vü≤ï+ e⁄+~>±˙ yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À

eTTÁ<ä\T Òe⁄. Ç|ü&ÉT ‘·ø£å•\ dü«‘·+Á‘· ÁbÕ+‘·+ ø±<äT. nø£ÿ&çøÏ #]q eT>∑<Ûä

HêD≤\T ª$<˚oμ HêD≤\T ø±e⁄. yê{Ï ÁbÕe÷DÏø£‘·≈£î kÕúìø£ es¡Ô≈£î\T >±˙

|ü]bÕ\≈£î\T >±˙ Vü‰MT Çj·T´qedüs¡+ Ò<äT. Ç|ü&ÉT ‘·ø£å•\ (yÓTT‘·Ô+ |ü+C≤ãT

ÁbÕ+‘·+‘√u≤≥T) eTÚs¡ kÕÁe÷»´+˝À uÛ≤>∑yT. sê»X+e+ eTTÁ<äe⁄qï HêD≤\˙ï

(‘·÷ø£+˝À ÁbÕe÷DÏø£‘· e⁄Hêï Ò≈£îHêï) nø£ÿ&É #· ≤eTDÏ ne⁄‘êsTT.

‘·ø£å•\ ìπøåbÕ\T ¬s+&ç+{Ï $es¡+>± n<Ûä j·Tq+ #dæ, eTT+<äT uÛ≤>±q

e⁄qï sê»e+X¯+ eTTÁ<ä\q÷ yÓqTø£ yÓ’|ü⁄q e⁄qï |üPN eTTÁ<ä\q÷ $X‚¢wæ+∫,

‘·<ë«sê ø√XÊ+_ eT>∑<Ûä sê»e+XÊ\ #·]Á‘·qT ìs¡÷|æ+#·>∑\T>∑T‘ê&ÉT. Áu≤Vü≤àD

|ü⁄sêD≤\˝Àq÷ uÖ<äΔ, C…’q ‘·~‘·s¡ Áu≤Vü≤àDÒ‘·s¡ kÕVæ≤‘· +˝Àq÷ á sê»e+XÊ\

|ü{Ϻø£\THêïsTT. n$ |üs¡düŒs¡+ nìï $wüj·÷\˝Àq÷ mø°uÛÑ$+#·e⁄. πø sêE≈£î

ˇø=ÿø£ÿ dü+Á|ü<ëj·T+˝À ø£ ù|s¡T+≥T+~. ø£ dü+Á|ü<ëj·T+˝À ù|s=ÿqï sêE\T

ø=+<äs¡T eTs=ø£ dü+Á|ü<ëj·T+˝À e⁄+&És¡T4. ø=+<äs¡T Áu≤Vü≤àD |ü⁄sêD≤\˝À

sêE\sTT‘ uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·T+˝À sêø£ådüT\T5. ø±ã{Ϻ sê»e+XÊ\ nqTÁø£eTDÏø£qT

108

ìs¡T›wüº+>± ‘Ó\TdüTø√e&É+ ø£wüºkÕ<Ûä yT. á nqTÁø£eTDÏø£qT ìs¡ísTT+#·&É+ ø√dü+

ø√XÊ+_ HêD≤\ MT~ eTTÁ<ä\ $X‚¢wüDqT #ê˝≤ düè»Hê‘·àø£+>± Á|üjÓ÷–kÕÔ&ÉT6.

Çø£ÿ&É eTTK´yÓTÆq $wüj·T+ @$T≥+fÒ HêD≤\˙ï πø ‘·÷ø£|ü⁄ Á|üe÷D≤ìøÏ

ydæHê n$ ø±\ Áø£eT+˝À HÓeTà~>± n]–b˛‘êsTT. ˇø£ ìπøå|ü+˝Àì HêD≤\˝À

m≈£îÿe>± n]–b˛sTTq yê{Ïì bÕ‘· HêD≤\T>± >∑T]Ô+#·e#·TÃqT. HêD≤\ MT~

eTTÁ<ä\qT ã{Ϻ n$ @ sêE eTTÁ~+∫qy√ ‘Ó\TdüT≈£î+fÒ ‘·<ë«sê sêE\, sê»

e+XÊ\, nqTÁø£eTDÏø£qT ‘Ó\TdüTø√e#·TÃqT. m≈£îÿe>± n]–b˛sTTq HêD≤\qT

eTTÁ~+∫q sêE\T |üPs¡T«\T, ‘·≈£îÿe>± n]–q yê{Ïì eTTÁ~+∫q yêfi¯ófl

‘·<äq+‘·s¡T\T.

á |ü<äΔ‹ì Á|üjÓ÷–+#·&É+˝À ¬s+&ÉT Çã“+<äT\THêïsTT. ˇø£{Ï, m+‘·

K∫Ñ·eTsTTq ‘·÷ø£|ü⁄ Á|üe÷D≤\qT ã{Ϻ eTTÁ~+∫Hê, HêD≤\˙ï πø ãs¡Te⁄

ø£*– e⁄+&Ée⁄. Ä<ÛäTìø£ ≥+ø£XÊ\˝À eTTÁ~+∫q HêD≤\T düVæ≤‘·+ ø£∫Ñ·+>± πø

ãs¡Te⁄ ø£*–e⁄+&Ée⁄. ø=~› ôV≤#·TÃ ‘·>∑TZ\T+{≤sTT. nsTT‘˚ HêD≤\qT n~Ûø£

dü+K´˝À rdüTø=ì dü>∑≥T ãs¡Te⁄ ‘·÷ø£+ yùdÔ n~ Á|üe÷D≤ìøÏ #ê˝≤ düìïVæ≤‘·+>±

e⁄+≥T+~. ø±ã{Ϻ, á yÓTT<ä{Ï Çã“+~ì n~Û>∑$T+#ê\+fÒ ø£ sêE ydæq ø£

HêD≤ìï $&ç>± ‘·÷#·≈£î+&É, ø£ sêEydæq HêD≤\T (<=]øÏqìï) yÓTT‘·Ô+>± ‘·÷∫

dü>∑≥T ãs¡Te⁄qT $y¢wüD≈£î ñ|üjÓ÷–+#ê*. á s¡ø£eTsTTq dü>∑≥T ãs¡Te⁄\

$X‚¢wüD #˚j·T&ÜìøÏ >∑D≤+ø£ XÊg+ düVü‰j·T+ ø±yê*. n+<äTø√düy˚T ø√XÊ+_

|üDXÊg n<Ûä j·Tq+˝À >∑D≤+ø£ XÊÁkÕÔìï ñ|üjÓ÷–+#ê&ÉT.

¬s+&Ée~, eT<Ûä j·TT>±\ sêE\ ˝≤>∑ ÁbÕNq ø±\|ü⁄ sêE\T ‘êeTT

eTTÁ~+∫q HêD≤\ MT<ä ‘·eT u§eTà\T>±˙ ù|s¡T¢>±˙ ysTT+#· Ò<äT. ‘·ø£å•\

ìπøåbÕ\˝Àì HêD≤\ eTT+<äT uÛ≤>∑+˝À #Ó≥T¢, »+‘·Te⁄\T, ‘·~‘·s¡ ∫Vü‰ï\

eTTÁ<ä\THêïsTT. M{Ï qT+&ç Ä HêD≤\qT eTTÁ~+∫q sê»e+X+ @~ nsTT+B

sêE mes¡T nsTT+B ìsêΔ]+#ê*. BìøÏ >∑D≤+ø£ XÊg+ |üìøÏsê<äT. »+‘·T

‘·~‘·s¡ ∫Vü‰ï\˝À ≈£î<äTs¡T dü+πø‘ê\qT >∑T]Ô+#·&É+, dü+düÿè‘· bÕ∞ uÛ≤wü\

|ü<ë\ eT÷˝≤\qT $X‚¢wæ+#·&É+ nedüs¡+. n+<äTπø ø√XÊ+_ sêdæq |üDXÊg

dü+ã+<ÛäeTsTTq yê´kÕ\T n+‘· ø£\>± |ü⁄\>∑+>±`ø=+‘· >∑D≤+ø£ XÊg+, ø=+‘·

|ü⁄sêD #·s¡Ã, ø=+‘· bÕ∞ dü+Á|ü<ëj·T $X‚¢wüD`e⁄+&ç #·<äe&ÜìøÏ øÏ¢wüº+>± e⁄+{≤sTT.

Çø£ÿ&É ø√XÊ+_ $X‚¢wüD kÕsê+XÊìï ≈£î¢|üÔ+>± ÇkÕÔqT.

á $X‚¢wüD≈£î yÓ+&ç HêD≤\T e÷Á‘·yT |üìøÏekÕÔsTT. ã+>±s¡T HêD≤\T

e÷s¡ø£+ ø√dü+ ø±ø£ dü+|ü<äqT <ë#·Tø√e&ÜìøÏ m≈£îÿe>± ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. ø±ã{Ϻ

ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ ` <äøÏåD≤|ü<∏ä+ 109

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

yê{Ï À ns¡T>∑T<ä\ n+‘·>± e⁄+&É<äT. n+fÒ n$ #·]Á‘· Áø£e÷ìï dü÷∫+#·e⁄.

sê– ‘·~‘·s¡ #·eø£ HêD≤\ eTTÁ<äD˝À ÁbÕe÷DÏø£‘· e⁄+&É<äT.7 yÓ+&ç HêD≤\T

e÷Á‘·yT ñuÛÑj·TÁ‘ê jÓ÷>∑ yÓTÆq$. yÓTTôV≤+CÀ<ës√ ø±\+ qT+&ç eTÚs¡T´\ ø±\+

<ëø± yÓ+&ç HêD≤\T πø Á|üe÷D≤ìøÏ eTTÁ~+#ês¡T. M{Ïì ø±sê|üDeTT\T nHêïs¡T.

M{Ï ÁbÕe÷DÏø£ eTsTTq ‘·÷ø£+ 3.42 Á>±eTT\T nsTTe⁄+≥T+<äì ø√XÊ+_

n+#·Hê.8

ìπøåbÕ\˝À <=]øÏq Á|ü‹ yÓ+&ç HêD≤ìøÏ eTT+<äT uÛ≤>±q nsTT<äT

eTTÁ<ä\T+{≤sTT. M{Ï À yÓTT<ä{Ï~ (nìï+{Ï Àq÷) dü÷s¡T´ì u§eTà. Ç~ nìï{Ïø°

kÕe÷q´+ ø±ã{Ϻ Bì qT+&ç eTq+ ‘Ó\TdüT≈£îH~ @MT e⁄+&É<äT. ¬s+&Ée~

Äs¡T }#·\T (Spokes) e⁄qï #·Áø£+. ø√XÊ+_ Bìì wü&És¡ #·Áø£+ n+{≤&ÉT.

á wü&És¡ #·Áø£+ }#·\ ∫es¡ s¡ø£s¡ø±\ dü+πø‘ê\T+{≤sTT. n$ Ä HêD≤ìï eTTÁ<ä

ydæq sê»e+XÊìï dü÷∫kÕÔsTT ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ¬s+&Ée ‘·ø£å•\ HêD≤\ ìπøå|ü+˝Àì

nìï HêD≤\÷ πø wü&És¡ #·Áø±ìï ø£*–e⁄HêïsTT. n~ eTÚs¡ sê»e+X+ wü&És¡

#·Áø£+. Ä ìπøå|ü+˝Àì nìï HêD≤\÷ πø sê»e+X+ (eTÚs¡ sê»e+X+) #‘·

eTTÁ~+#·ã&çq$. eT÷&Ée eTTÁ<ä >∑÷&É sê»e+XÊìï dü÷∫düTÔ+~. á eTTÁ<ä À

kÕ<Ûës¡D+>± eT÷&ÉT Òø£ nsTT<äT ‘√s¡D≤\T (arches) ñ+{≤sTT. yê{Ï MT<ä

ˇø£ u§eTà ñ+≥T+~. ‘√s¡D≤\T dü«sêZìï Òø£ neø±XÊìï dü÷∫kÕÔsTT. ø±ã{Ϻ

‘√s¡D≤\T MT~ u§eTà Ä sê»e+X+ <ì qT+&ç ª~–e∫Ã+<√μ dü÷∫düTÔ+~.9

ñ<ëVü≤s¡D≈£î |ü⁄sêD≤\˝À eTÚs¡T´\~ ª#·+Á<äe+X+μ nHêïs¡T. n+<äT≈£î ‘·>∑Z≥Tº>±

¬s+&Ée ‘·ø£å•\ ìπøå|ü+˝Àì nìï HêD≤\˝Àq÷ eT÷&Ée eTTÁ<ä À eT÷&ÉT ‘√s¡D≤\÷

Ä ‘√s¡D≤\ MT<ä ns¡ú #·+Á<ëø±s¡+ e⁄HêïsTT. ø±ã{Ϻ eT÷&Ée eTTÁ<ä >∑÷&É ¬s+&Ée

eTTÁ<ä ≤π> sê»e+XÊìï dü÷∫düTÔ+~.

Hê\T>∑e eTTÁ<ä sêE jÓTTø£ÿ dü«+‘· eTTÁ<ä <ëìøÏ n‘·ì ù|s¡T‘√ @eTsTTHê

dü+ã+<Ûä+ e⁄+<˚yÓ÷ ‘Ó*j·T<äT. nsTT<äe eTTÁ<ä e÷s¡T‘·÷ e⁄+≥T+~. n~

≥+ø£XÊ\ n~Û|ü‹~ ø±e#·TÃq˙ ˝Òø£b˛‘˚ j·TTesêE~ ø±e#·TÃq˙ ø√XÊ+_

uÛ≤$kÕÔ&ÉT. ø=ÿø£ÿkÕ] ø£ >∑T+|ü⁄ HêD≤\˝À nsTT<äe eTTÁ<ä>± e⁄qï~ ‘·s¡Tyê‹

>∑T+|ü⁄ HêD≤\˝À Hê\Ze eTTÁ<ä>± ø£qã&ÉT‘·T+~. n+fÒ ‘=\T‘· j·TTesêE>±

e⁄qï e´øÏÔ ‘·s¡Tyê‘· sê»j·÷´&Éì ns¡ú+. ñ<ëVü≤s¡D≈£î eTÚs¡ #·Áø£e]Ô nXÀ≈£î&ç

dü«+‘· eTTÁ<ä nsTTq Hê\T>∑e eTTÁ<ä n‘·ì ‘·+Á&ç _+<äTkÕs¡T&ç HêD≤\˝À

nsTT<äe eTTÁ<ä>± ø£qã&ÉT‘·T+~10.

110

á $<Ûä+>± ˇø£ HêD≤\ ìπøå|ü+˝Àì $$<Ûä HêD≤\˝À @y$ πø sêE

ø±\+˝À eTTÁ~+#·ã&ܶjÓ÷ eTT+<äT uÛ≤>∑+˝Àì nsTT<äT eTTÁ<ä\qT ã{Ϻ >∑T]Ô+#·

e#·TÃqT. πø sêE #‘· eTTÁ~+#·ã&çq HêD≤\˙ï ˇø£#√≥ #]Ã, m+‘·eT+~

sêE\T |ü]bÕ*+#ês√ nìï HêD≤\ ≈£î|üŒ\T #j·Te#·TÃqT. Ç|ü&ÉT á ≈£î|üŒ\qT

ø±\Áø£e÷qTkÕs¡+>± neTsêÃ*. <ëìøÏ ˇø£ |ü<äΔ‹, yê{Ï dü>∑≥T ãs¡Te⁄ ‘·÷ø£+

yj·T&É+. dü>∑≥T ãs¡Te⁄ ‘·≈£îÿe>± e⁄qï ≈£î|üŒ\T |üPs¡«|ü⁄$, m≈£îÿe>± e⁄qï$

‘·<äq+‘·s¡ ø±˝≤ì$.

ø±\Áø£e÷ìï >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ y˚s=ø£ |ü<äΔ‹ >∑÷&É e⁄+~. yÓTT<ä{Ï ‘·ø£å•\

ìπøå|ü+˝Àì HêD≤\≈£î eTT+<äT uÛ≤>∑+˝Àì nsTT<äT eTTÁ<ä Ò ø±ø£ yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À

ˇø£{Ï qT+&ç 20 <ëø± eTTÁ<ä\THêïsTT. á eTTÁ<ä\T u§eTà\T ø±e⁄, πøe\+

ª#Óøμ #dæq≥Tº dü÷∫+# >∑Ts¡TÔ\T e÷Á‘·yT. Bì ns¡úyT$T{À ô|’q #ÓbÕŒeTT. ‘=*

Hê&ÉT ‘·ø£å•\ dü«‘·+Á‘·+>± e⁄+~. eT>∑<Ûä qT+&ç yê´bÕs¡ Ø‘ê´ ‘·ø£å•\qT #]q

HêD≤\qT ‘·s¡#·T>± ‘·÷ø£+y˚dæ eTØ m≈£îÿe>± n]–b˛ì yê{Ïì e÷Á‘·y˚T

#· ≤eTDÏøÏ |ü≈£îHêïs¡T. á ‘·÷ø±ìøÏ ∫Vü≤ï+>± yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À eTTÁ<ä\T ykÕs¡T.

á $<Ûä+>± 12 dü+e‘·‡sê\ ø=ø£kÕ] ‘·÷ø£+ yXÊs¡ì ø√XÊ+_ }Væ≤kÕÔ&ÉT.11 ˇø£

HêD…+ MT<ä yÓqTø£ uÛ≤>±q mìï eTTÁ<ä\T+fÒ n~ n+‘· bÕ‘·<äì ns¡Δ+.

á $<Ûä+>±, yÓqTø£ uÛ≤>±qe⁄qï |üPN eTTÁ<ä\ dü+K´qT ã{Ϻ >∑÷&É @ ≈£î|üŒ

bÕ‘·<√ @~ ‘·s¡Tyê‹<√ ‘Ó\TdüTÔ+~. á ¬s+&ÉT |ü<äΔ‘·T\ <ë«sê #ùd ø±\Áø£eT

ìs¡íj·T+ πø ìsêΔs¡D≈£î <ë]rdüTÔ+<äì ø√XÊ+_ >∑D≤+ø£ XÊg|ü<äΔ‘·T\ <ë«sê

ìs¡›«+<ä«+>± ìs¡÷|ækÕÔ&ÉT12.

á s¡ø£+>± ø£ ìπøå|ü+˝À <=]øÏq HêD≤\qT ø±\Áø£e÷qT kÕs¡+>± neTs¡Ã

e#·TÃqT. Ç|ü&ÉT yê{Ï düVü‰j·T+‘√ Ä ø±\|ü⁄ sê»ø°j·T, Ä]úø£ #·]Á‘· ‘Ó\TdüTø√

e#·TÃqT. eTT+<äT uÛ≤>∑+˝Àì Hê\T>∑e eTTÁ<ä e÷]‘ sêE e÷]q≥Tº. eT÷&Ée

eTTÁ<ä e÷]‘ sê»e+X+ e÷]q≥Tº. á e÷s¡TŒ XÊ+‹j·TT‘·+>± ø±ø£ Væ≤+kÕ‘·àø£+>±

»]–‘˚ n|ü&ÉT bÕ‘· eTTÁ<ä\ MT<äH˚ ã\e+‘·+>± ø=‘·Ô eTTÁ<ä\T y˚dæq≥Tº

ø£qã&ÉT‘·T+~.

á |ü<äΔ‹ì ø√XÊ+_ ‘·ø£å•\˝À <=]øÏq ¬s+&ÉT HêD≤\ ìπøåbÕ\≈£L

nq«sTTkÕÔ&ÉT. eT>∑<Ûä sê»e+XÊ\ >∑T]+∫ Áu≤Vü≤àD uÖ<äΔ C…’q dü+Á|ü<ëj·÷\T

$uÛÒ~kÕÔsTT. Áu≤Vü≤àD dü+Á|ü<ëj·T+ Á|üø±s¡+ eT>∑<ÛäqT |ü]bÕ*+∫q ‘=* sê»

e+X+ •XóHê>∑e+X+. Ç+<äT˝À #·]Á‘·≈£î ‘Ó*dæq yÓTT<ä{Ï sêE _+_kÕs¡T&ÉT,

ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ ` <äøÏåD≤|ü<∏ä+ 111

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

n‘·ì ø=&ÉT≈£î nC≤‘· X¯Á‘·Te⁄. uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·T+ Bì‘√ $uÛÒ~düTÔ+~. uÖ<äΔ

dü+Á|ü<ëj·T+ Á|üø±s¡+ _+_kÕs¡T&ÉT nC≤‘· XÁ‘·Te⁄\ ‘·s¡Tyê‘· nsTT<äe sêEqT

•XóHê>∑T&ÉT nH ne÷‘·T´&ÉT ø£ ‹s¡T>∑Tu≤≥T <ë«sê n~Ûø±s¡+ qT+&ç ‘=\–+∫

‘êqT sê»e⁄‘ê&ÉT. •X¯óHê>∑e+X¯+ n|üŒ{Ï qT+&ç ÁbÕs¡+uÛÑ+ ne⁄‘·T+~,

_+_kÕs¡T&ç‘√ ø±<äT.13 ‘·ø£å•\˝À <=]øÏq yÓTT<ä{Ï ìπøå|ü+ uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·÷Hï

düeT]údüTÔ+~. Ä ìπøå|ü+˝À n‘· +‘· ÁbÕNqeTsTTq HêD≤\˝Àì eT÷&Ée eTTÁ<ä

(sê»e+X+ ≈£î<äTs¡TqT Òø£ |üPØ«≈£î\qT dü÷∫+#~) ˇø£ ø=eTTà>∑\ »+‘·Te⁄.

C…’q dü+Á|ü<ëj·T+˝À nC≤‘· XÁ‘·Te⁄qT ª≈£îD°≈£î&ÉTμ nHêïs¡T. ≈£LD°ø£eTT n+fÒ

dü+düÿè‘·+˝À »+‘·Te⁄ ø=eTàì ns¡ú+.14 Ä ‘·s¡Tyê‹ HêD≤\˙ï Ç+<äT≈£î _Ûqï+>±

e⁄HêïsTT. M{Ï À Ä kÕúq+˝À nsTT<äT ‘√s¡D≤\ MT<ä ˇø£ »+‘·Te⁄ |æ\¢ (ª•Xóe⁄μ)

∫Vü≤ï+ e⁄+~. á ∫Vü≤ï+ ª•XóHê>∑μ e+XÊìï dü÷∫düTÔ+<äqT≈£î+fÒ, _+_kÕs¡T&ç‘√

ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~. yπs sê»e+XeT˙, •XóHê>∑ sê»e+X+ eT<Ûä ˝À e∫Ã+<ä

ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. ô|’>± á ª•Xóe⁄μ ∫Vü≤ï+ e⁄qï HêD≤\T ‘·‘·÷Œs¡«|ü⁄ HêD≤\

MT<ä ã\e+‘·+>± eTTÁ~+#·ã&ç e⁄+&É&É+ >∑÷&É15 uÖ<äΔ+ dü+Á|ü<ëj·T+˝À #Ó|æŒq≥T¢

‹s¡T>∑Tu≤≥T <ë«sê (Væ≤+kÕ‘·àø£+>±) sê»e+X+ e÷]+<äì dü÷∫düTÔ+~.

Áu≤Vü≤àD dü+Á|ü<ëj·T+ Á|üø±s¡+ •XóHê>∑ sê» e+X+ ∫e]yê&ÉsTTq q+~

( Òø£ eTVü‰q+~)ì eTVü‰|ü<äà q+<äT&ÉH ‘·≈£îÿe ≈£î˝≤ìøÏ #Ó+~q e´øÏÔ ≈£L\<√dæ

q+<äsê» e+XÊìï kÕú|ækÕÔ&ÉT. n‘·ì‘√ ø£*|æ yÓTT‘·Ô+ ‘=$Tà~ eT+~ q+<äT\T

(qe q+<äT\T) |ü]bÕ*kÕÔs¡T. ‘·ø£å•\ yÓTT<ä{Ï ìπøåbÕìï ã{Ϻ #·÷ùdÔ ª•Xóe⁄μ ∫Vü‰ïìï

eT÷&Ée eTTÁ<ä>± >∑\ HêD≤\ ‘·s¡Tyê‘·, m≥Te+{Ï ã\Á|üjÓ÷>∑ ∫Vü‰ï\÷ Ò≈£î+&É,

nsTT<äT ‘√s¡D≤\ MT<ä m<äT› (q+~) ∫Vü≤ï+ >∑\ HêD≤\T ekÕÔsTT. n+fÒ •Xó

Hê>∑e+X+ ∫e] <äX˝À ø=+<äs¡T sêE\T (sê»e+X+˝À e÷s¡TŒ Ò≈£î+&É) q+~ì

‘·eT e+XÊ+≈£îs¡+>± Á|üø£{Ï+#·T≈£îHêïs¡ì ns¡Δ+. nsTT‘ á ªq+~μ e+X sêE\qT

z&ç+∫q ªqeq+<äT\Tμ ‘=$Tà~ eT+~ ø±e&ÜìøÏ ÄkÕÿs¡+ Ò<äT. ªq+~μ sêE

‘·s¡Tyê‘· ˇø£ÿ sêE e÷Á‘·y˚T e⁄Hêï&ÉT. n‘·ì ‘·s¡Tyê‘· eTÚs¡´#·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ç

HêD≤\THêïsTT. ø±ã{Ϻ ªqeq+~μ n+fÒ ‘=$Tà~ eT+~ q+<äT\T nì ø±ø£

ø=‘·Ô q+<äT&ÉT nì ns¡ú+ #düTø√yê*. •XóHê>∑e+X+ ∫e] sêE\T ‘·eTTà‘êeTT

ªq+~μ e+X+ sêE\>± Á|üø£{Ï+#·Tø√>±, yêfiflqT z&ç+∫q eTVü‰|ü<äàq+<äT&ÉT

qeq+<äT&ÉT (ø=‘·Ô q+<äT&ÉT) nj·÷´&ÉT. ÄdüøÏÔø£s¡eTsTTq $wüj·T+ @$T≥+fÒ

C…’q dü+Á|ü<ëj·T+˝Àq÷ qeq+<äT&ÉT n+fÒ ø=‘·Ô q+<äT&ÉH ns¡Δ+.16 kÕsê+X+˝À,

112

eT>∑<Ûä sê»e+XÊ\ #·]Á‘· >∑T]+∫ Áu≤Vü≤àD |ü⁄sêD≤\ø£+fÒ uÖ<äΔ C…’q dü+Á|ü<ëj·÷\T

$X¯«dü˙j·TeTsTTq$. eT>∑<Ûä sêE\sTTq •X¯óHê>∑T\T yÓ’~πø‘·s¡ eT‘ê\qT

Ä<ä]+#ês¡ì |ü⁄sêD≤\T yêfiflqT V”≤q+>± #·÷XÊsTT.17 ø±ã{Ϻ Ä sê»e+X+ >∑T]+∫

|ü⁄sêD≤\˝À #Ó|æŒq $wüj·÷\T $X«dü j·T+ ø±ø£b˛e&É+˝À $+‘· Ò<äT.

sê»e+XÊ\ #·]Á‘ø±ø£ Ä]úø£ #·]Á‘· >∑÷&É |üDXÊg n<Ûä j·Tq+ <ë«sê

‘Ó\TdüTø√e#·TÃqT. ‘·ø£å•\ yÓTT<ä{Ï ìπøå|ü+˝À <=]øÏq 1175 HêD≤\˝À 1059 eT>∑<Ûä

HêD≤ Ò. ‘·ø£å•\≈£î #Ó+~q HêD≤\T #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. ‘·ø£å•\ Ä ø±\+˝À ‘·s¡#·T>±

|ü]j·÷ sê»´+˝À uÛ≤>∑+>± e⁄qï|üŒ{Ïø° |ü]j·÷ HêD≤\T >∑÷&É #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>±H

e⁄HêïsTT. n+fÒ ‘·ø£å•\ sê»ø°j·T+>± |ü]j·÷˝À uÛ≤>∑eTsTTHê >∑÷&É Ä]úø£+>±

eT>∑<Ûä Á|üuÛ≤e+˝ÀH e⁄+<äì ns¡úeTe⁄‘·T+~.18 ‘·ø£å•\˝À <=]øÏq HêD≤\˝À eT>∑<Ûä≈£î

#Ó+~q$ Ç+‘· m≈£îÿe>± e⁄Hêïj·T+f… <ëì ns¡ú+, ‘·ø£å•\ eT>∑<Ûä\ yê´bÕs¡+˝À

es¡Ôø£|ü⁄ $T>∑T\T ‘·ø£å•\ yÓ’ù| e⁄+<äì. eT>∑<Ûä≈£î m>∑TeT‹ ne⁄‘·Tqï düs¡T≈£î\≈£î

e÷s¡T>± düs¡T≈£î\Tø±ø£ ‘·ø£å•\≈£î HêD≤\T ~>∑TeT‹ ne⁄‘·THêïsTT. >∑D≤+ø£XÊg

|ü<äΔ‘·T\ <ë«sê á |ü]dæú‹ ø£ 200 dü+e‘·‡sê\T n$∫äqï+>± kÕ–+<äì ø√XÊ+_

ìs¡÷|ækÕÔ&ÉT.19 Ç~ ‘·ø£å•\ #·]Á‘· À n‘·T´qï‘· <äX.

‘·ø£å•\˝À <=]øÏq ¬s+&Ée ìπøå|ü+ (eTÚs¡T´\ ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q~) yÓTT<ä{Ï

ìπøå|ü+ ø£+fÒ ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± _Ûqï+>± e⁄+~. M{Ï Àì sê»e+X+ eTTÁ<ä\˝À

e÷s¡TŒ Ò<äT. nìï HêD≤\˝Àì eTT+<äT yÓ’|ü⁄qï eTTÁ<ä\˝Àq÷ πø wü&És¡ #·Áø£+

e⁄+~. eT÷&Ée kÕúq+˝À eT÷&ÉT ‘√s¡D≤\ MT<ä ns¡Δ #·+Á<ëø±s¡ ∫Vü≤ï+ (#·+Á<ä

e+XÊìï dü÷∫+#~) e⁄+~. nsTT‘ yÓqTø£ yÓ’|ü⁄q yÓTT<ä{Ï ìπøå|ü+ HêD≤\˝≤>∑

|üPN eTTÁ<ä\T Òe⁄. πø ˇø£ eTTÁ<ä e⁄+~. Bì uÛ≤e+ Ç~es¡πø $e]+#êeTT.

Ç|ü&ÉT ‘·ø£å•\ eTÚs¡ kÕÁe÷»´+˝À uÛ≤>∑+ ø±ã{Ϻ, ‘·ø£å•\≈£î #]q HêD≤\

ÁbÕe÷DÏø£‘·≈£î |üPN eTTÁ<ä\T yùd Á|üdüøÏÔ Ò<äT. πøe\+ kÕúìø£ n~Ûø±] ‘·q eTTÁ<äydæ

#· ≤eTDÏøÏ $&ÉT<ä\ #kÕÔ&ÉT.

¬s+&Ée ‘&Ü @$T≥+fÒ eTÚs¡ ìπøå|ü+ HêD≤\T ‘=* ìπøå|üeT+‘· dü«#·Ã¤yÓTÆqM

ø±e⁄, n+‘· ÁbÕe÷DÏø£+>± n#·TÃydæqM ø±e⁄. yÓTT<ä{Ï ìπøå|ü+ ø£+fÒ M{Ï À sê–

ø£©Ô m≈£îÿe. ô|’>± HêD≤\ ‘·÷ø£+˝À ‘˚&Ü m≈£îÿe. nC≤Á>∑‘·Ô>± ndüeTs¡Δ+>±

ydæq≥T¢HêïsTT.20 Bììã{Ϻ, eTÚs¡T´\ ø±˝≤ìøÏ e∫Ãq ¬s+&ÉT Ä]úø£ |ü]D≤e÷\qT

ø√XÊ+_ Á>∑Væ≤kÕÔ&ÉT. ø£{Ï, kÕÁe÷»´ $düÔs¡D‘√u≤≥T es¡Ôø£+>± u≤>± $düÔ]+∫+~.

n+‘·≈£î eTT+<äT ñ‘·Ôsê|ü<∏ëìøÏ |ü]$T‘·eTsTTq es¡Ôø£+ Ç|ü&ÉT <äøÏåD≤ìøÏ >∑÷&É

ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ ` <äøÏåD≤|ü<∏ä+ 113

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

yê´|æ+∫+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<X+˝À <=]øÏq nìï HêD≤\ ìπøåbÕ\

˝Àq÷ eTÚs¡T´\ ø±\|ü⁄ HêD≤\÷ eTÚs¡T´\ |üPs¡« HêDÒ\÷ ø£*dæ e⁄+&É>±, <äøÏåD

uÛ≤s¡‘·<X+˝À <=]øÏq ìπøåbÕ\˝À πøe\+ eTÚs¡T´\ø±\|ü⁄ HêD≤\T e÷Á‘·+ e⁄HêïsTT.

n+fÒ ‘·‘·÷Œs¡«+ yê´kÕs¡ dü+ã+<Ûë\T Òì ø=‘·Ô ÁbÕ+‘ê\‘√ yê´bÕs¡ dü+ã+<Ûë\T

@s¡Œ&ܶj·Tì ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. Ç+‘·>± $düÔ]+∫q yê´bÕsêìøÏ HêD≤\T ô|<ä›

dü+K´˝À nedüs¡eTe⁄‘êsTT. ø±ã{Ϻ yÓ+&ç À sê– ‘·~‘·s¡ ÀVü‰\T ø£*|æ dü«#·Ã¤‘·

‘·–Z+#·ø£ ‘·|üŒ<äT.21

b˛‘˚, HêD≤\ ‘·÷ø£+˝À ÁbÕe÷DÏø£‘· ‘·–Z+<ä+fÒ n~ es¡Ôø£ esêZ\T

ã\V”≤qeTj·÷´j·Tì dü÷∫düTÔ+~. eTÚs¡T´\≈£î |üPs¡«+ es¡Ôø£ ÁX‚DT\T #ê˝≤ ã\+>±

e⁄+&$. ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ MT~ yê´bÕsêìï ùd«#·Ã¤>± ìs¡«Væ≤+#$. BìøÏ dü÷#·q>±

HêD≤\ eTTÁ<äD˝À ÁbÕe÷DÏø£‘· ôV≤#·TÃ>± e⁄+&~. eTÚs¡T´\ ø±˝≤ìøÏ es¡Ôø£+

#ê˝≤ $düÔ]+∫q~>±˙ es¡Ôø£ ÁX‚DT\T <Óã“‹HêïsTT. Á|üuÛÑT‘·«+ es¡Ôø£+˝À CÀø£ +

#düTø√e&É+ m≈£îÿesTT+~. øö{Ï\T´&ç ns¡úXÊÁkÕÔìï ã{Ϻ #·÷ùdÔ sêE\T es¡Ô≈£î\

MT<ä s¡ø£s¡ø±\ Ä+ø£å\T ô|{Ϻ ‘·eT≈£î nBÛqT\T>± e⁄+#·T≈£îHêïs¡T. es¡Ôø£ ÁX‚DT\

dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô ø°åDÏ+∫+~. q\T~X˝≤ yê´bÕs¡+ ô|]π>ø=B› ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ MT<ä

>∑T‘êÔ~Û|ü‘· + dü+bÕ~+#·T≈£îqï es¡Ôø£ ÁX‚DT\T <Óã“‹q&É+ düVü≤»yT. Bì‘√u≤≥T

HêD≤\ eTTÁ<äD˝Àì ÁbÕe÷DÏø£‘· >∑÷&É <Óã“‹ì+~22.

es¡Ôø£ ÁX‚DT Ò ø±<äT, Áø£eT+>± ‘·ø£å•\ >∑÷&É ‘·q Á|üeTTK kÕúHêìï ø√˝ÀŒsTT+~.

ˇø£|ü&ÉT ¬s+&ÉT sêC≤´\ (|ü]j·÷, eT>∑<Ûä) eT<Ûä e÷s¡ø£|ü⁄ πø+Á<ä+>± e⁄+&çq

‘·ø£å•\ Ç|ü&ÉT eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+˝À ˇø£ e÷s¡TeT÷\ |ü≥ºD+ nsTT+~.

‘·‘·Œ¤*‘·+>± ‘·ø£å•\ Ä]úø£+>± <Óã“‹ì+~. ‘·q ‘·+Á&ç nsTTq _+_kÕs¡T&ÉT

sê»´+ #˚düTÔqï ø±\+˝À ‘·ø£å•\ n~Ûø±]>± e⁄qï j·TTesêE nXÀ≈£î&ÉT ˇø£

‹s¡T>∑Tu≤≥TqT nD∫ydæq≥Tº>± uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·T+˝À ø£ ø£<∏ä e⁄+~. ø°åDÏ+∫q

‘·ø£å•\ dæú‹ì Ç~ dü÷∫düTÔ+<äì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT23.

Áu≤Vü≤àD+ ` uÖ<äΔ+

Áø°. |üP. 6e X‘êã›+ qT+&ç <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<X+˝À (yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï <äø£ÿHé

|”sƒ¡uÛÑ÷$T MT<ä) >∑÷&É ÇqTeTT yê&Éø£+, ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô, ÁbÕs¡+uÛÑeTj·÷´j·Tì

ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. Ç$ ¬s+&É÷ ñ‘·Ôs¡+ qT+&ç e#êÃsTT. yê{Ï‘√u≤≥T Áu≤Vü≤àD

uÖ<äΔ eT‘ê\T >∑÷&É <äøÏåD≤ìøÏ e#êÃsTT.

114

<äøÏåD uÛ≤s¡‘·<XÊìï HÓ’dü]Zø£+>± ¬s+&ÉT>± $uÛÑõ+#·e#·TÃqT. ø£{Ï, m‘·ÔsTTq

<äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T, ¬s+&ÉT düeTTÁ<ärs¡ ÁbÕ+‘·+. düeTTÁ<ärs¡ ÁbÕ+‘·+ ¬s+&ÉT

s¡T‘·T|üeHê\ ‘êøÏ&çøÏ uÛ≤Ø esêìï bı+<äT‘·T+~. ÁbÕNq ø±\+˝À Ç~ yÓTT‘·Ô+

<ä≥ºeTsTTq n&É$ nsTT e⁄+&Ü*. Áø°düTÔX¯ø£+ <ëø± Çø£ÿ&É ÄVü‰s√‘·Œ‹Ô>±ì

Hê>∑]ø£ düe÷»+ >±ì Òeì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. ‘·÷s¡TŒ <XÊ\ qT+&ç (ãVüQXÊ

eT\j·÷ qT+&ç) ø=ã“] |ü+≥qT Á|üyXô|≥º&É+‘√ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝À (eTTK´+>±

|ü&ÉeT{Ï ø√kÕÔ˝À) ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+<äì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT24.

|ü&ÉeT{Ï ø√kÕÔ À Çyê«fi ø=ã“]‘√≥\T #ê˝≤ Á|üeTTKeTsTTq$ ø±>±, Áø°düTÔ|üPs¡«+

eTq<XÊìøÏ yê´bÕs¡ Ø‘ê´e∫à Çø£ÿ&ç $wüj·÷\qT >∑T]+∫ sêdæq Á^≈£î ‘·~‘·s¡

s¡#·sTT‘· …e«s¡÷ ø=ã“]#Ó≥¢ >∑T]+∫ sêj·T Ò<äT.25 nsTT‘ á $X‚¢wüDqT ø√XÊ+_

eTT+<äT≈£î rdüT≈£îb˛ Ò<äT. Äj·Tq m≈£îÿe>± n<Ûä j·Tq+ #dæ+~ <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T

ÁbÕ+‘êH˚ï.

<äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T MT<ä n&É$ kÕù|øÏåø£+>± |ü\Ã>± e⁄+≥T+~ >±ì H\

#ê˝≤ >∑{Ϻ~. <ëìì e´ekÕj·TjÓ÷>∑ + #j·T&ÜìøÏ $kÕÔs¡+>± ÇqTeTT yê&Éø£+

nedüs¡+. ãs¡TesTTq Hê>∑fiófl nedüs¡+ (Ç|üŒ{Ïø° eTq sêh+˝À Ä~˝≤u≤<é À

yê&çq+‘· ãs¡TesTTq Hê>∑fiófl ø£ècÕí õ˝≤¢ À yê&És¡T). Áø°.|üP. 6e X‘êã›+ ¬s+&Ée

uÛ≤>∑+˝À ÇqTeTT yê&Éø£+, e´ekÕj·T+, ¬s+&É÷ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<X+ qT+&ç <äø£ÿHé

|”sƒ¡uÛÑ÷$T #s¡T≈£îHêïj·Tì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+26.

ñ‘·Œ‹Ô X≈£îÔ\˝À á e÷s¡TŒ sêyê\+fÒ ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\˝À (kÕe÷õø£

ìsêàD+˝À) e÷s¡TŒ nedüs¡eTsTT+~. >∑D e´edüú kÕúq+˝À es¡Ze´edüú sêyê*.

ø=‘·Ô kÕe÷õø£ ìsêàD+, <Ûäs¡àdü÷≈£îÔ\÷, ˙‹ dü÷Á‘ê\÷ ø±yê*. BìøÏ uÖ<äΔ+

Áu≤Vü≤àD+ ¬s+&ÉT ø£èwæ#kÕsTT. Ç~ ¬s+&É÷ πøe\+ eT‘ê\T (n_ÛÁbÕj·÷\T)

ø±e˙, kÕe÷õø£ ìsêàD dü÷Á‘ê\q÷ ‹ ìj·Te÷\q÷ ‘·eT˝À ìøÏå|üÔ+ #düT≈£îqï

ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ë\˙ >∑Ts¡TÔ+#·Tø√yê*. e´ekÕj·T düe÷» yê´|æÔ á ¬s+&ÉT eT‘ê\

yê´|æÔ>± n+<äTπø ø£qã&ÉT‘·T+~. á yê´|æÔ |òü*‘·+>± ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<X|ü⁄ e´ekÕj·Tø£

es¡Z düe÷»+ Çø£ÿ&ç Ä≥$≈£î\qT ‘·q≈£î Àãs¡#·Tø=ì yêfiflqT e´ekÕj·T≈£î\qT

#˚dæ+~. es¡Z $uÛÑ»q, es¡íe´edüú, Áu≤Vü≤àD uÖ<äΔ eT‘ê\T, ø£s¡àø±+&É, ˙‹

ìj·Te÷\T, Çø£ÿ&É Á|üyXô|≥ºã&ܶsTT. n< düeTj·T+˝À kÕe÷õø£ düyTàfiq+

|òü*‘·+>± Çø£ÿ&ç Ä≥$≈£î\ |üP»\÷, ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï\÷, <e‘·\÷, Ä#êsê\÷

Áu≤Vü≤àD eT‘·+˝ÀøÏ Á|üy•+#êsTT.

eT>∑<Ûä ÁbÕ+‘·|ü⁄ ÇqTeTT \uÛÑ´+ ø±e&É+ yÓTT<ä˝…’q Hê{Ï qT+&ç

ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ MT<ä ô|<ä›m‘·TÔq yê´bÕs¡+ kÕ–+<äì #·÷XÊ+. ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ sêCŸ–sY

ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ ` <äøÏåD≤|ü<∏ä+ 115

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

qT+&ç ãj·T\T<˚] ñ‘·Ôs¡~X¯>± ø£|æ\edüTÔ, ÁXÊedæÔ |ü≥ºD≤\ MT<äT>± ‘·ø£å•\

#s¡T≈£î+~. n< ø±\+˝À ÁXÊedæÔ qT+&ç <äøÏåD≤ìøÏ ˇø£ e÷s¡Z+ @s¡Œ&ç+~. á

ª<äøÏåD≤|ü<∏ä+μ ÁXÊedæÔ qT+&ç ì\Te⁄>± <äøÏåD≤ìøÏ yÓ[fl >∑+>± j·TeTTHê Àj·T\˝Àì

njÓ÷<Ûä , øöXÊ+_ |ü≥ºD≤\qT#], nø£ÿ&ç qT+&ç |ü&ÉeT{Ï ~≈£îÿ>± Á|üj·÷DÏ+∫

$+<Ûä |üs¡«‘ê\qT ÄqTø=ìe⁄qï ñ»®sTTìì #s¡Tø=ì, ñ»®sTTì qT+&ç <äøÏåD≤ìøÏ

Á|üj·÷DÏ+∫ qs¡à<ë, ‘·|ür q<äT\qT <ë{Ï >√<ëeØ rsêq (Á|üdüTÔ‘· eTVü‰sêh˝À)

e⁄qï ô|’sƒêHé #]+~.27 ñ‘·Ôsê |ü<∏ëìø° <äøÏåD≤ |ü<∏ëìø° »+ø£åHé>± e⁄qï ÁXÊedæÔ

ø√dü\T\ yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï sê»<Ûëì. n~ HbÕ Ÿ dü]Vü≤<äT›MT<ä e⁄+~. >∑+>±, j·TeTTHê

˝Àj·T\qT ÇqTeTT düVü‰j·T+‘√ e´ekÕj·T jÓ÷>∑ + #dæq ‘·s¡Tyê‘ ø√dü\T\T

‘·eT sê»<Ûëìì ÁXÊedæÔ qT+&ç <äøÏåD≤ìøÏ, qBrsêq e⁄qï njÓ÷<Ûä ≈£î e÷sêÃs¡T.

eT>∑<Ûä sê»<Ûëì >∑÷&É n<˚$<Ûä+>± sêCŸ–sY qT+&ç qBrs¡ |ü≥ºDeTsTTq

bÕ≥©|ü⁄Á‘êìøÏ (bÕ{≤ï≈£î) ‘·s¡*+~.

>∑+>±, j·TeTTHê Àj·T\T e´ekÕj·T jÓ÷>∑ + nsTTq|üŒ{ÏqT+&û nø£ÿ&É

Áu≤Vü≤àD uÖ<äΔ eT‘ê\T |üs¡düŒs¡ $s√<Ûä uÛ≤e+‘√ düVü≤Jeq+ #düTÔHêïsTT. uÖ<äΔ+

dü«uÛ≤yêìï >∑T]+∫ >∑‘· n<Ûë´j·T+˝À ø=+‘· #·÷kÕeTT. Áu≤Vü≤àD+ dü+>∑‹ #·÷&Ü*.

á Áu≤Vü≤àD+ y<äø±\|ü⁄ yÓ’~ø£ eT‘·+ø±<äT. j·TC≤„\T Ç+ø± ìs¡«Væ≤dü÷ÔH e⁄Hêïs¡T

>±ì düe÷»+˝À yê{ÏøÏ ÄyÓ÷<ä+ ‘·–Zb˛‘√+~. nsTT‘ q÷‘·q e´ekÕj·T es¡Z

düe÷C≤ìøÏ ìsêàD dü÷Á‘·+>± Áu≤Vü≤àD eT‘·+ eTT+<äT≈£î ‘Ó∫Ãq es¡í e´edüú

Ç|ü&ÉT ã\|ü&ÉT‘√+~. <ëì‘√u≤≥T Ç‘·s¡ $\Te\˝Àq÷, n\yê≥¢ Àq÷ q÷‘·q

düe÷C≤ìøÏ nqT≈£L\eTj·Tq Ä˝À#·q\T |ü⁄≥Tºø=düTÔHêïsTT. eT<ä bÕq+ |ü≥¢

e÷+kÕVü‰s¡+|ü≥¢, e´‹πsø£uÛ≤e+ n+≈£î]k Ô+~. ≈£î≥T+ã e´edüú >∑÷&É ã\|ü&ç

Ád”Ô ùd«#êäj·TT‘· Á|ües¡Ôq|ü≥¢ e´‹πsø£‘· |ü⁄&ÉT‘√+~. á e÷s¡TŒ\T m≈£îÿe>±

‘·÷s¡TŒq >∑+>±, j·TeTTHê Àj·T\˝À sê>±, |ü&ÉeT{Ï (|ü+C≤ãT) Äs¡T´\T Ç+ø±

y<äø±\+Hê{Ï n\yê≥¢qT |üP]Ô>± e<äT\Tø√ Ò<äT. m&Ü] dü<äèXyÓTÆq |ü+C≤ãT,

j·TTEπs«<ä ø±\|ü⁄ |ü]D≤e÷\qT <ë{Ï ô|<ä›>± eTT+<äT≈£î b˛ Ò<äT. ÇqTeTT

yê&Éø£+ ‘Ó*j·÷ Ò>±ì, >∑+>± j·TeTTHê ÀjT e´ekÕj·÷ìøÏ ì»+>± jÓ÷>∑ yÓTÆq

ÁbÕ+‘·+. e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ düeTÁ>∑+>± nø£ÿ& n_Ûeè~Δ #Ó+~+~. Çø£ÿ&ç

Áu≤Vü≤àDT\T y<äeT+Á‘ê\q÷ dü«#·Ã¤yÓTÆq dü+düÿè‘ê˙ï Hs¡TÃø=q&ÜìøÏ |ü&ÉeT{ÏøÏ

b˛sTT edü÷ÔH˚ e⁄Hêïs¡T. nsTT‘˚ |ü+C≤ãT ÁbÕ+‘·|ü⁄ Äs¡T´\ J$‘·+ Mfi¯fl≈£î

ªnHês¡ +μ>± ø£qã&É&É+ yÓTT<ä\sTT+~. á $eTs¡Ù eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝À ø£s¡Tí&ç #‘·

116

#Ó|æŒ+#ês¡T.28 eTÁ<ä >±+<Ûës¡ ø±+uÛÀ» sêC≤´\˝À es¡íe´edüúqT bÕ{Ï+#·&É+ Ò<äT.

ˇø£&ÉT bÂs√Væ≤‘· + #ùdÔ yê&ç ‘·eTTà&ÉT e´ekÕj·T+ #kÕÔ&ÉT. eTs=ø£&ÉT ôd’ì≈£î&ÉT

ø±e#·TÃ. eT+>∑* ø±e#·TÃ. Ç<ä+‘ê á ø=‘·Ô Áu≤Vü≤àDT\≈£î $&É÷¶s¡+>±q÷ <Ûäs¡à+

jÓTTø£ÿ n‹Áø£eTD >±q÷ ø£qã&ç+~.29 ô|’>± |ü&ÉeT{Ï Ád”Ô\T #ê˝≤ $#·Ã\$&ç>±

Á|üe]ÔkÕÔs¡≥, eT>∑yêfi¯fl‘√ düeT+>± eT<ä´+ ‘ê>∑T‘ês¡T, e÷+dü+ ‹+{≤s¡T,

ãVæ≤s¡+>∑+>± Hê≥´+ #kÕÔs¡T. yêfifl …’+–ø£ dü+ã+<Ûë\˝À >∑÷&É Ä≥$ø£ \ø£åD≤\T

#ê˝≤ ñHêïsTT. eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝À ns¡T®qT&ÉT düTuÛÑÁ<äqT n|üVü≤]+∫ ô|[fl#düT

≈£îHêï&ÉT. bÕ+&ÉTsêE ø√dü+ ;Ûwüßà&ÉT ø=qTø=ÿ#êÃ&ÉT. á ø=‘·Ô Áu≤Vü≤àDT\T M{Ïì

nHês¡ eTsTTq >∑+<Ûäs¡« ndüTs¡ $yêVü≤ |ü<äΔ‘·T\T>± uÛ≤$+#ês¡T.30

Mfi¯fl≈£î j·T»„j·÷>±\ø£+f… es¡íe´edüú eTTK´+. ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì

n\es¡TÃ≈£î+≥Tqï ‘=*<äX˝À (n+fÒ j·TEπs«<ä ø±\+˝À) n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì

bÕ\ø£ esêZ\T #õøÏÿ+#·Tø=q&ÜìøÏ j·T»„ã\T\T ø£ kÕ<Ûäq+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ܶsTT.

nsTT‘ á ã\T\ |ü≥¢ e´ekÕj·Tø£ yê´bÕs¡ esêZ\˝À rÁe ìs¡düq sêe&É+‘√ Ä

kÕ<Ûäq+ kÕe÷õø£ ÄyÓ÷<ëìï ø√˝ÀŒsTT+~. q÷‘·q e´ekÕj·Tø£ düe÷»+˝À

n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì #˚õøÏÿ+#·Tø=q&ÜìøÏ es¡íe´edüú n+‘·ø£+fÒ düeTs¡ΔeTsTTq

kÕ<Ûäq+>± |üì #dæ+~. yÓ’Xó´\÷ XSÁ<äT\÷ ÁXeT#dæ Áu≤Vü≤àD ø£åÁ‹j·T esêí\≈£î

ùde #j·÷\˙, n~ yêfifl ª<Ûäs¡à+μ n˙ es¡í<Ûäs¡à+ Á|ü‹bÕ~+∫+~. BìøÏ kÕe÷õø£

ÄyÓ÷<ä+ bı+<ä&É+ eTT+<äTqï ø£s¡Ôe´+. nsTT‘ Ç< düeTj·T+˝À uÖ<äΔ+ >∑÷&É

ø=‘·Ô düe÷C≤ìøÏ nqT>∑TD´yÓTÆq ˙‹ì Á|ü‹bÕ~dü÷Ô eTT+<äTø=∫Ã+~. j·T»„

ã\T\qT ìs¡dæ+∫+~ ø±ã{Ϻ yÓTT<ä{À¢ e´ekÕj·Tø£ yêDÏ»´ esêZ\ eT<䛑·T

uÖ<ëΔìøÏ u≤>±H \_Û+∫+~. nsTT‘ n< @¬ø’ø£ kÕe÷õø£ eT‘·+ ø± Ò<äT. eT>∑<Ûä

ø±\+˝À ¬s+&ÉT eT‘ê\≈£L yÓTT‘·Ô+ MT<ä düe÷qeTsTTq Ä<äs¡D \_Û+∫+~.

nC≤‘· X¯Á‘·Te⁄qT uÖ<äΔ C…’q Á>∑+<∏ë˝Ò ø±ø£ ñ|üìwü‘·TÔ\T >∑÷&É >=|üŒyê&Éì

bı–&ÜsTT.31 nXÀ≈£î&ç XÊdüHê\˝À uÖ<ëΔ ÁXeTDT\≈£L Áu≤Vü≤àDT\≈£L düe÷q

>ös¡e+ #·÷bÕ&ÉT.32

Çø£ eTT+<äT á ¬s+&ÉT eT‘ê\˝À @~ ì\TdüTÔ+<äH~ n$ ìs¡«Væ≤+#·>∑\

eT÷&ÉT ø£s¡Ôyê´\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+≥T+~. ø£{Ï, sê»e+XÊ\ eT<䛑·T bı+<ä&É+.

¬s+&ÉT, Ç+ø± n~Ûø£ dü+K´˝À $T–* e⁄qï Ä≥$≈£î\qT Hê>∑]ø£ düe÷C≤ìøÏ

˝Àãs¡∫ yêfiflqT e´ekÕj·T≈£î\qT #ùd Áø£e÷ìøÏ <√Vü≤<ä+ #j·T&É+. eT÷&ÉT,

ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì n\es¡TÃ≈£îqï á ø=‘·Ô düe÷C≤ìï eTs=ø£ n&ÉT>∑T eTT+<äT≈£î

ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ ` <äøÏåD≤|ü<∏ä+ 117

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

rdüT≈£îb˛sTT dü«j·T+ b˛wüø£ Á>±MTD e´edüúq÷ n+‹eT+>± uÛÑ÷kÕ«eT´ e´edüúq÷

Á|üyXô|≥º&É+. Ç+<äT˝À yÓTT<ä{Ï ¬s+&ÉT $wüj·÷\˝À Áu≤Vü≤àD+ uÖ<äΔ+ düeT+>±H

b˛{°|ü&ܶsTT. eT÷&Ée ø£s¡Ôe´+˝À Áu≤Vü≤àDT\T es¡íe´edüú (<ëì |ü]D‘· s¡÷|ü+

nsTTq ≈£î\ e´edüú) n+‹eT+>± uÖ<äΔ+ MT<ä $»j·÷ìï kÕ~Û+∫+~.

Ä≥$≈£î\qT Hê>∑Øø£]+#·&É+˝À á ¬s+&ÉT eT‘ê\÷ <√Vü≤<ä+ #dæq rs¡TqT

á n<Ûë´j·T+˝À #·÷<ë›+.

Áu≤Vü≤àDT\T >∑‘·+˝À ≤π> ‘êeTT Hs¡TÃ≈£îqï eT+Á‘· ‘·+Á‘ê\‘√ Ä≥$≈£î\

<ä>∑Z]øÏ #sês¡T. <Ûäs¡àXÊÁkÕÔ\T m+‘· e<ä›+≥THêï $q≈£î+&É Ä≥$≈£î\ |üP»\T

ìs¡«Væ≤+#yês¡T. ø=ÿø£ÿ#√≥ yêfifl |ü⁄s√Væ≤‘·T\≈£î ø£ >√Á‘·+ Ç∫à ‘·eT eT+Á‘ê\T

H]Œ ‘·eT˝À ø£\T|ü⁄≈£îHêïs¡T. Áu≤Vü≤àD >√Á‘ê\T á $<Ûä+>± n|ü]$T‘·+>± ô|]–

b˛j·÷sTT. y<äø±\+˝À q\¢{Ï e´øÏÔ Äs¡T´&ÉsTT e⁄+&É&ÜìøÏ M\T Ò<äì uÛ≤$+#·>±,

ñ|üìwü‘·TÔ\˝À Áu≤Vü≤àDT\sTTq uÛ≤sê´ uÛÑs¡Ô\T q\¢{Ï ø=&ÉT≈£î ø±yê\+fÒ @

ø£s¡à\T Ä#·]+#ê*, ‘Ó\¢{Ï ø=&ÉT≈£î ø±yê\+fÒ @ ø£s¡à\T Ä#·]+#ê*. nì

$e]+#ês¡T.33

Ä≥$ø£ |ü⁄s√Væ≤‘·T\qT Áu≤Vü≤àDT\T>± d”«ø£]+#·&ÉyT ø±ø£, Ä≥$ø£ >∑D

eTTKT´\T >∑qTø£ ã\e+‘·T\sTT‘ yêfiflqT ø£åÁ‹j·TT\T>± d”«ø£]+∫ dü÷s¡ e+XyÓ÷

#·+Á<äe+XyÓ÷ ø£*Œ+∫ nedüs¡eTsTT‘ n+<äTø√dü+ ˇø£ |ü⁄sêD+ >∑÷&É sêXÊs¡T.

yêfi¯fl qT+&ç j·T<Û√∫‘·+>± Á|ü‹|òü\+ bı+<ës¡T.34 Ä≥$ø£ >∑DeTTKT´\T

ã\e+‘·T\T ø±ø£b˛‘˚ yêfi¯flqT yÓTT‘·Ô+ ˇø£ X¯SÁ<ä ˝Òø£ |ü+#·eT ≈£î\+>±

˝Àãs¡#·Tø=ì ‘·eT e´ekÕj·T düe÷»+˝À ø£\T|ü⁄≈£îHêïs¡T. á $<Ûä+>± Ä≥$ø£

düe÷C≤\˝ÀøÏ e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷» ìsêàD dü÷Á‘·eTsTTq es¡í e´edüúqT

Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. n+fÒ q÷‘·q düe÷C≤ìøÏ nedüs¡yÓTÆq ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\qT

ø£*Œ+#ês¡T. yêfiófl ÇqTeTT yê&Éø£+, e´ekÕj·T+, Hs¡TÃø=ì e´ekÕj·T≈£î\j·÷´s¡T.

yêfi¯fl |üPC≤ edüTÔe⁄\T (#Ó≥T¢>±ì, |ü≈£åî\T>±ì, »+‘·Te⁄\T>±ì) Áu≤Vü≤àD

eT‘·+˝ÀìøÏ |ü$Á‘· ∫Vü‰ï\T>± e∫à #sêsTT.

Ç<ä+‘ê Áu≤Vü≤àDT\T ñ<›X´|üPs¡«ø£+>± (Hê>∑]ø£‘· yê´|æÔ ø√dü+) #XÊs¡ì

uÛ≤$+#·qø£ÿs¡ Ò<äT. ø=~›>± ªm+≥sYÁô|’CŸμ e⁄qï j·TTe≈£î&Óe&ÉsTTHê eTÁ<ä <XÊìø√,

>±+<Ûës¡ø√ b˛sTT Hê\T>∑T y˚<ä eT+Á‘ê\T H˚s¡TÃø=ì e∫Ã Ä bÕ+&ç‘·´+‘√

Ä≥$≈£î\qT eTuÛÑ ô|{Ϻ ‘·q Jeq+ ÄHêj·÷dü+>± kÕ–+#·Tø√e#·TÃqT. yÓ’~ø£

Ä#êsê\T m+‘·>± $düÔ]ùdÔ Áu≤Vü≤àDT\≈£î Jeq+ n+‘·>± <=s¡T≈£î‘·T+~.

á Áø£eT+˝ÀH yêfiófl ‘·eTπø ‘Ó*j·T≈£î+&Ü Hê>∑]ø£‘· yê´|æÔøÏ ‘√&ÉŒ&ܶs¡T35.

118

e´ekÕj·T düe÷» $düÔs¡D ø√dü+ es¡í e´edüúqT yê´|æ+|üCÒj·T&ÉyT ø±ø£,

<ëìøÏ düeT+>± eTTK´yÓTÆq eTs=ø£ |üì >∑÷&É Áu≤Vü≤àDT\T #kÕs¡T. n~ Ä≥$≈£î\≈£î

ø±\e÷Hêìï n+<äCÒj·T&É+,36 s¡T‘·T|üeHê\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ɶ e´ekÕj·÷ìøÏ

ø±\e÷q+ nedüs¡+. ÄVü‰sêìï @s¡Tø=ì ‹H yêfifl≈£î nedüs¡+ Ò<äT. Áu≤Vü≤àDT\

|ü+#ê+>∑+ Ä nedüsêìï r]Ã+~. Çø£ÿ&É |ü+#ê>∑+ n+fÒ X≈£îHê\÷ sêVüQø±\+

#·÷düT≈£îH |ü⁄düÔø£+ nì ø±ø£, ªø±´ …+&ÉsYμ nì ns¡ú+ #düTø√yê*. ø±´ …+&ÉsY>±

<ëìø£+‘· ÁbÕeTTK´+ ñ+&ÉãfÒº ‘·eT ñ<äs¡ b˛wüD≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ eT÷&ÛÉ

qeTàø±\qT Áu≤Vü≤àDT\T |ü+#ê+>∑+˝ÀøÏ Á|üyXô|{≤ºs¡T. Òø£b˛‘ |æ*¢ X≈£îHê\÷

ã*¢ X≈£îHê\÷ |ü+#ê+>∑+˝À sêj·÷*‡q n>∑‘· + m+‘· e÷Á‘·+ Ò<äT.

s√E\qT (‹<∏äT\qT) #·+Á<äT&çì ã{Ϻ …ø£ÿ ô|≥º&É+ düT\uÛÑ+. #·+Á<ä_+ã+

|ü⁄qï$T qT+&ç ne÷yêdü ≈£L ne÷yêdü qT+&û |ü⁄qï$Tø° ˇø£ Áø£eT |ü<äΔ‹˝À

‘·>∑TZ‘·÷ ôV≤#·TÑ·÷ e⁄+≥T+~. á ø±\e÷Hêìï #·+Á<äe÷q+ n+{≤s¡T. ÄVü‰sêìï

@s¡T≈£îì J$+# Ä≥$≈£î\≈£î á ø±\e÷q+ dü]b˛‘·T+~. nsTT‘ #·+Á<äe÷q+

s¡T‘·Te⁄\qT dü]>±Z dü÷∫+#·<äT, ø±ã{Ϻ n~ e´ekÕj·Tø£ düe÷C≤ìøÏ dü]b˛<äT.

s¡T‘·Te⁄\T dü÷s¡ e÷Hêìï nqTdü]kÕÔsTT. dü÷s¡T´&çøÏ #·+Á<äT&ç ˝≤>∑ ªø£fi¯\Tμ

ñ+&Ée⁄. ø±ã{Ϻ dü÷s¡ e÷q+ Á|üø±s¡+ …øÏÿ+#·&É+ ø£wüº+. BìøÏ ø=+‘· ì|ü⁄D‘·

ø±yê*. dü÷s¡T´&ÉT uÛÑ÷$T #·T≥÷º ‘·÷s¡TŒ qT+&ç |ü&ÉeTs¡≈£î ‹]π> (‹]–q≥Tº

ø£ì|æ+#) |ü<∏ä+ m\¢|ü&É÷ dü]>± q&çHÓ‹Ôq e⁄+&É<äT. »qe] 14 Hê&ÉT q&çHÓ‹ÔøÏ

<äøÏåD+>± n‘· +‘· <ä÷s¡+ e⁄+≥T+~. nø£ÿ&ç qT+&ç Áø£eT+>± ñ‘·ÔsêìøÏ »]–

Äs¡T HÓ\\ ‘·s¡Tyê‘· q&ç HÓ‹ÔøÏ ñ‘·Ôs¡+>± n‘· +‘· <ä÷s¡+ e⁄+≥T+~. á Äs¡T

HÓ\\qT ñ‘·Ôsêj·TD+ n+{≤s¡T. nø£ÿ&ç qT+&ç eTs=ø£ Äs¡T HÓ\\T (<äøÏåD≤j·Tq+)

yÓqøÏÿ Á|üj·÷DÏ+∫ yÓTT<ä{Ï kÕúHêìï #s¡T≈£î+≥T+~. á Á|üj·÷D+ Áø£eTã<äΔ+>±

»s¡T>∑T‘·T+~ ø±ã{Ϻ dü÷s¡T´&ç |ü<∏ä+ dü]>±Z mø£ÿ&ÉT+<√ ‘Ó\TdüT≈£î+fÒ @ s¡T‘·Te⁄

nsTT+B #Ó|üŒe#·TÃqT. Ç+<äTø√dü+ dü÷s¡T´&ç |ü<∏ä+ Á|üj·÷DÏ+# yÓTT‘·Ô+ ì&ç$ì

(<äøÏåD+ ∫e] qT+&ç ñ‘·Ôs¡+ ∫e] <ëø±) ø=ìï uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+∫, dü÷s¡T´&ç

|ü<∏ä+ @ $uÛ≤>∑+˝À m+‘√ ø±\+ e⁄+&˚B …ø£ÿ>∑&É‘ês¡T. dü÷s¡T´&ç |ü<∏ä+ @

$uÛ≤>∑+˝À e⁄+<äqï <ëìï ã{Ϻ @ s¡T‘·TesTT+B ‘Ó\TdüTÔ+~. á $uÛÑ»q≈£î eTq

<X+˝À ¬s+&ÉT dü+Á|ü<ëj·÷\THêïsTT. 12 uÛ≤>±\T>± (sêXó\T) $uÛÑõ+#·&É+ ˇø£

|ü<äΔ‹ nsTT‘ 27 uÛ≤>±\T>± (qø£åÁ‘ê\T) $uÛÑõ+#·&É+ ¬s+&Ée |ü<äΔ‹. Ç+<äT˝À

¬s+&Ée~ eTq <X+˝À |ü⁄{Ϻ+<ä , yÓTT<ä{Ï~ Á^≈£î\ Á|üuÛ≤e+e\¢ n\e&ç+<ä

ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ ` <äøÏåD≤|ü<∏ä+ 119

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

#ê˝≤ eT+~˝≤π> ø√XÊ+_ >∑÷&É uÛ≤$kÕÔ&ÉT.37 m{≤¢>∑sTT‘˚H˚+. á ‹<∏äT\÷

sêXó\÷ qø£åÁ‘ê\ |ü]C≤„q+ e´ekÕj·T $düÔs¡D≈£î #ê˝≤ nedüs¡+. Ä |ü]C≤„Hêìï

Ä≥$≈£î\≈£î n+<äCÒj·T&É+ >∑÷&É Áu≤Vü≤àDT\T #dæq eTTK´eTsTTq |üqT\˝À

ˇø£{Ï.38

<äøÏåD≤|ü<∏ä+

Çø£ uÖ<äTΔ\ dü+>∑‹. ìC≤ìøÏ <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T ÁbÕ+‘·+˝ÀøÏ e´ekÕj·T

düe÷»+ $düÔ]+#·&É+˝À Áu≤Vü≤àDT\ ø£+f… uÖ<äTΔ\T m≈£îÿe bÕÁ‘· eVæ≤+#ês¡ì

ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT.39 uÖ<äΔ+ Á|ü#êsê‘·àø£eTsTTq eT‘·+ (missionery religion)

»+‘·T ã\T\qT nqTdü]+# Ä{$≈£î\≈£î nVæ≤+düqT, e÷<Ûä $Tø£ e÷sêZ ï,

uÀ~Û+#·&É+ uÖ<äTΔ\ Á|ü<Ûëq ø£s¡Ôe´+. Bìø√dü+, »+‘·T ã\T*#à Ä≥$≈£î\T

J$+# ÁbÕ+‘ê\qT uÖ<äΔ _Û≈£åîe⁄\T yÓ‘·Tø=ÿì eTØ yÓfi‚flyês¡T. uÖ<ëΔìï es¡Ô≈£î\T

Ä<ä]+#ês¡T. ø±ã{Ϻ á _Û≈£åîe⁄\T es¡Ôø£ e÷sêZ\qT nqTdü]+∫, es¡Ôø£ ãè+<ë\≈£î

‘√&ÉT>±, Ä≥$ø£ ÁbÕ+‘ê\≈£î yÓfi≤fls¡T. á es¡Ô≈£î\T uÖ<äΔ Äsêe÷\T ø£{Ϻ+#ês¡T.

_Û≈£åîe⁄\T Á|ü#ês¡+ #˚düTø√e&ÜìøÏ nqTe⁄>± yêfi¯fl J$‘·+ >∑&É|ü&ÜìøÏ

nedüs¡eTsTTq eT÷\<ÛäHêìï ø£*Œ+#ês¡T. á $<Ûä+>± <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T MT~

n&É$ ÁbÕ+‘ê\˝À dü+|üqïeTsTTq uÖ<äΔ Äsêe÷\T, es¡Ôø£ ≈£L&É\T\÷ @s¡Œ&ܶsTT.

á es¡Ôø£+ Á|üuÛ≤e+>± Çø£ÿ&ç Ä≥$ø£ ‘Ó>∑\˝À es¡Z $uÛÑ»q @s¡Œ&ç+~. >∑D

eTTKT´\T dü+|üqTï\j·÷´s¡T. e´ekÕj·÷˙ï ÇqTeTT yê&Éø±˙ï _Û≈£åîe⁄\ qT+&û

es¡Ô≈£î\ qT+&û Hs¡TÃ≈£îHêïs¡T. ø=‘·Ô düe÷C≤ìøÏ nedüs¡eTsTTq kÕe÷õø£ ˙‹ì

>∑÷&É _Û≈£åîe⁄\ qT+&ç Hs¡TÃ≈£îHêïs¡T.

á Áø£e÷ìï ì•‘·+>± $X‚¢wæ+∫q yê´kÕ\qT |ü]o*<ë›+.40 ÁXÊedæÔ qT+&ç

<äøÏåD≤q ô|’sƒêHé <ëø± kÕ–q <äøÏåD≤ |ü<∏ëìï ô|’q e]í+#êeTT. á <äøÏåD≤|ü<∏ä+ MT<ä

Áø°.|üP. 600 qT+&ç es¡Ôø£+ q&ç∫+~. ø√dü\, eT>∑<Ûä ÁbÕ+‘·|ü⁄ es¡Ô≈£î\T düs¡T≈£î\qT

>√<ëe] ˝Àj·T≈£î rdüTø=∫à Çø£ÿ&ç Ä≥$≈£î\≈£î $Áø£sTT+∫ yê] qT+&ç (yêfiófl

ùdø£]+∫q) edüTÔe⁄\qT ø=qTø=ÿì yÓfi≤fls¡T. á Áø£eT+˝À Ä Ä≥$≈£î\˝À ø=+<äs¡T

<Ûäqe+‘·T\sTT, yêfifl˝À es¡Z $uÛÑ»q @s¡Œ&ç, yêfiófl >∑÷&É e´ekÕj·T+, es¡Ôø£+

Hs¡TÃ≈£îHêïs¡T. ÇqTeTT <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T MT<ä u≤>±H <=s¡T≈£î‘·T+~ >±ì, ÇqTeTT

yê&Éø£+ ñ‘·Ôsê~ qT+& Hs¡TÃ≈£îHêïs¡ì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.

á dü+<äs¡“¤+˝À C≤‘·ø£ ø£<∏ä\ qT+&ç ˇø£ ñ<ä+‘êìï ø√XÊ+_ ‘·s¡#·T>±

Á|ükÕÔ$kÕÔ&ÉT.41 u≤e] nH ø√dü\ Áu≤Vü≤àDT&ÉT <äøÏåD≤|ü<∏ä+ MT<äT>± ªnX«ø£μ >∑D+

120

ìedæ+# ÁbÕ+‘·+ nsTTq ô|’sƒêHé≈£î e#êÃ&É≥. nø£ÿ&É n‘·q÷ n‘·ì •wüß´\÷

ø£+<äeT÷˝≤\T ùdø£]+∫ ‹+≥÷ J$+#ês¡T. Áø£eT+>± nø£ÿ&É e´ekÕj·T+

yÓTT<ä\sTT ˇø£ ô|<ä› Á>±eT+ @s¡Œ&ç+~. á Á>±eT+ qT+&ç ùdø£]+∫q dü+|ü<ä‘√

u≤e] ø£ eTVü‰j·T»„+ >∑÷&É ìs¡«Væ≤+#ê&É+≥. nsTT‘ y<ä eT+Á‘ê\ |ü]C≤„q+‘√

dü+‘·è|æÔ #Ó+<äø£ ‘·q •wüß´\qT ãT<äTΔ&ç <ä>∑Z]øÏ |ü+|æ ø=ìï ‘ê‹«ø£ Á|üX¯ï\T

n&ÉT>∑eTHêï&ÉT. ãT<äTΔ&ÉT Ç∫Ãq düe÷<Ûëq+‘√ u≤e] m+‘·>± dü+‘·è|æÔ #Ó+<ë&É+fÒ

n‘·qT uÖ<äΔeT‘êìï d”«ø£]+∫ _Û≈£åîe⁄ nj·÷´&ÉT. XÊ‘·yêVü≤qT\ ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+

>∑TÁs¡+ ø±e&É+e\¢42 á ªnX«≈£î\Tμ XÊ‘·yêVü≤qT\T |üPØ«≈£î\sTTq >∑D Je⁄\˙,

á C≤‘·ø£ ø£<∏ä À #Ó|æŒq $<Ûä+>± Áø°.|üP. 6e X‘êã›+ ∫e] uÛ≤>∑+˝À ñ‘·Ôsê~

qT+&ç e∫Ãq Áu≤Vü≤àDT\ qT+&û uÖ<äTΔ\ qT+&û e´ekÕj·÷ìï H˚s¡TÃø=ì

Hê>∑]≈£î\j·÷´s¡ , Áø£eT+>± Mfi‚fl <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T MT~ yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï sê#·]ø±ìï

kÕú|æ+#ês¡ ø√XÊ+_ yê´U≤´ìkÕÔ&ÉT.

eTVü‰sêh˝Àì uÖ<äΔ $Vü‰sê\qT n<Ûä j·Tq+ #j·T&É+ <ë«sê ø√XÊ+_

á $wüj·÷ìï #·ø£ÿ>± s¡TEe⁄ #kÕÔ&ÉT. |ü&ÉeT{Ï ø£qTeT\˝Àì >∑TVü≤\˝À uÖ<äΔ

$Vü‰sê\T #ê˝≤ e⁄HêïsTT. EHêïsY, ø±¬s¢, Hêdæø˘, n»+‘ê yÓTT<ä\sTTq$

Á|üU≤´‘·eTsTTq$. Ç$ø±ø£ eT]ø=ìï uÛ≤C≤, uÒ&Ü, ø£sê&é, ø=+&ÜD…, sƒ¡D≤fiË, ø£sYkÕ+u…¢,

ø£HΩ], yÓTT<ä\sTTq$.43 á >∑TVü≤\Tqï ÁbÕ+‘ê\˝À ÁbÕNq ø±\|ü⁄ ø±*u≤≥\T,

Ä ø±*u≤≥\ <ä>∑Zs¡ ∫qï sê‹ |üìeTT≥T¢ neX‚cÕ\T (microlith deposits)

e⁄HêïsTT. |üìeTT≥¢qT ã{Ϻ n$ Ä≥$≈£î\eì ‘Ó\TdüTÔ+~. |üX¯óe⁄\ ‘√\T

rj·T{≤ìøÏ, ‘√\T‘√ eÁkÕÔ\T ≈£î≥º&ÜìøÏ, nedüs¡eTsTTq sê‹ |üìeTT≥T¢HêïsTT.

Ç|üŒ{Ïø° Ä ÁbÕ+‘·+˝À ìedæ+# <ÛäHé>±sY nH >=Á¬s\ ø±|üs¡T¢ n≥Te+{Ï |üìeTT≥¢H

yê&É‘ês¡T. Bììã{Ϻ, uÖ<äΔ $Vü‰sê\T sêø£|üPs¡«+ nø£ÿ&ç |ü]dæú‹ì }Væ≤+#·e#·TÃqT.

ø=+&É ~>∑Te ÁbÕ+‘·+ <ä≥ºeTsTTq n&É$ nsTTe⁄+≥T+~. ø=+&É #·]j·T\ MT<ä

>=Á¬s\T ‘·~‘·s¡ »+‘·Te⁄\ eT+<ä\qT ø±dü÷Ô Áã‹πø |üX¯ób˛wü≈£î\T ñ+&Ü*.

Ç≥Te+{Ï ‘Ó>∑\T dü+#ês¡ J$‘·+ >∑&ÉT|ü⁄‘·÷ n|ü&É|ü&É÷ |üs¡düŒs¡+ ÄVü‰s¡+

e÷]Œ&ç #düTø√e&É+ ø√dü+ ø£\TdüTø=Hyês¡T. Ç˝≤ ø£\TdüT≈£îH Á|ü<X+ ¬s+&ÉT

ø±*u≤≥\ ≈£L&É*>± ø£qã&ÉT‘·T+~. ÄVü‰s¡ e÷]Œ&ç yê´bÕs¡+>± ø±ø£ ø£s¡àø±+&É

j·TT‘·+>± kÕ>∑T‘·T+~. ø±ã{Ϻ á ≈£L&É\T\ <ä>∑Zs¡ ≈£L&É* <e‘·\sTTq neTà

<e‘·\ |üPC≤ düú ≤\T+{≤sTT. ÄVü‰s¡ e÷]Œ&ç »]π> dü+<äs¡“¤+˝À á neTà

<e‘·\≈£î ô|<ä›m‘·TÔq ã\T*e«&É+, ã* |üXóe⁄\ s¡ø±Ôìï |üP»sêsTTøÏ |üPj·T&É+,

ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ ` <äøÏåD≤|ü<∏ä+ 121

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

»s¡T>∑T‘·T+~. |ü&ÉeT{Ï <äø£ÿHé Àì Á|üeTTK neTà<e‘·\ |üPC≤düú ≤\T Ç≥Te+{Ï

ø±*u≤≥\ ≈£L&É\T\ <ä>∑Zπs e⁄qï≥Tº ø√XÊ+_ >∑eTìkÕÔ&ÉT. >∑eTHês¡ΩeTsTTq $wüj·T+

@$T≥+fÒ uÖ<äΔ $Vü‰sê\T >∑÷&É m≈£îÿe>± Ç≥Te+{Ï ≈£L&É\T\ <ä>∑Zπs e⁄HêïsTT.

BìøÏ >∑\ ø±s¡D≤ìï uÖ<äΔeT‘·+ dü«uÛ≤e+ qT+&ç ns¡ú+ #düTø√e#·TÃqT.

Væ≤+kÕ‘·àø£eTsTTq »+‘·T ã\T\T Ç#˚à Ä≥$≈£î\qT dü+düÿ]+∫ yêfi¯fl≈£î

Hê>∑]ø£eTsTTq e÷<Ûä $Tø£ e÷sêZìï H]Œ+#·&É+ uÖ<äΔ _Û≈£åîe⁄\ Á|ü<Ûëq ø£s¡Ôe´+.

n‘·´+‘· ÁbÕNq uÖ<äΔ Á>∑+<∏äeTsTTq düT‘·ÔìbÕ‘·+˝À ãT<äTΔ&ÉT, _Û≈£åîe⁄\T

sêÁ‹|üP≥ Á>±e÷\˝À>±ì |ü≥ºD≤\˝À>±ì ìedæ+#·≈£L&É<ä˙ ø=+&ÉMT<ä,

XàXÊq+ e<ä›, >∑TVü≤\˝À, ìs¡“¤j·T+>± ìedæ+#ê\˙ nHêï&ÉT. dü]>±Z Çy Ä≥$≈£î\

|üPC≤düú˝≤\ì ø√XÊ+_ >∑Ts¡TÔ#˚kÕÔ&ÉT. ô|’>± ªª$∫Á‘·yÓTÆq |üP»\qT >±ì

uÛÑj·T+ø£s¡eTsTTq ø£s¡àø±+&ÉqT >±ì #·÷dæ _Û≈£åîe⁄ uÛÑj·T|ü&É≈£L&É<äTμμ nHêï&ÉT

ãT<äTΔ&ÉT. á $∫Á‘·eTsTTq |üP»\T nqTdü]+# yêfiflqT dü+düÿ]+#·&É+ _Û≈£åîe⁄\

ø£s¡Ôe´+. ãT<äTΔ&ÉT dü«j·T+>± Ä |üì #XÊ&ÉT.44

á düe÷#êsêqï+‘ê düMTøÏåùdÔ e´ekÕj·T $düÔs¡D˝À uÖ<äΔeT‘·+ bÕÁ‘·

ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~. Áø°.|üP. 600 Hê{ÏøÏ |ü&ÉeT{Ï <äø£ÿHé ø=+&É #·]j·T\ MT<ä

Ä≥$≈£î\T ìedædüTÔHêïs¡T. á >∑D≤\T ùdø£]+∫q ÄVü‰sêìï ø£s¡àø±+&É j·TT‘·+>±

e÷s¡ø£+ #düTø=ìq ≈£L&É\T\T Á|üeTTKyÓTÆq neTà<e‘·\ |üPC≤ düú ≤\j·÷´sTT.

s¡ø£Ôã\T\≈£L Ä≥$ø£ ø£s¡àø±+&É≈£L πø+Á<ë\j·÷´sTT. eT>∑<Ûä, ø√dü\ ‘·~‘·s¡

ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç <äøÏåD≤|ü<∏ä+ MT<äT>± e∫Ãq es¡Ô≈£î\T >∑÷&É ‘·eT düs¡T≈£î\qT

neTà&É+ ø√dü+ Ä≥$≈£î\ ø±* u≤≥\qT nqTdü]+∫ á ≈£L&É\T\ <ä>∑Z]πø

e∫à e⁄+&Ü*. á ø±*u≤≥ Ò ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À es¡Ôø£ e÷sêZ\j·÷´sTT. ≈£L&É\T\T

ªn+>∑μfiflj·÷´sTT. es¡Ô≈£î\‘√ u≤≥T e∫Ãq _Û≈£åîe⁄\≈£î düVæ≤‘·+ ‘·eT <Ûäs¡àÁ|ü#êsêìï

Ç≥Te+{Ï s¡ø£Ôã\T\ πø+Á<ë\˝ÀH #j·÷\ì ãT<äTΔì Ä<X+. á ø±s¡D+>±

uÖ<äΔ $Vü‰sê\T >∑÷&É neTà<e‘·\ |üPC≤düú ≤\˝≤>∑ á ø±*u≤≥\ ≈£L&É\T\

<ä>∑Zπs @s¡Œ&ܶsTT.

Ç<ä+‘ê ø=ìï $∫Á‘·eTsTTq |ü]D≤e÷\ s¡÷|ü+˝À ì*∫b˛sTT+~. uÖ<äΔ+

ˇø£ eT‘·+>± eTq <X+˝À q•+∫b˛sTT+~. ø±ì eTVü‰sêh˝Àì uÖ<äΔ >∑TVü≤\T

$T–˝≤sTT. @ neTà<e‘·\ |üP»\qsTT‘ e÷ìŒ+#ê\ì uÖ<äΔ+ Á|üj·T‹ï+∫+<√

dü«j·T+>± uÖ<äΔ>∑TVü≤\˝ÀH n$ ø=qkÕ>∑T‘·THêïsTT. neTà<e‘·\qT uÖ<äΔ >∑TVü≤\˝À

Äsê~Û+# »HêìøÏ Ç$ uÖ<äΔ $Vü‰sê\qï düŒèVü≤ >∑÷&É Òø£b˛e#·TÃqT. EHêïsY Àì

122

ˇø£ >∑TVü≤˝À ‘·TfiC≤<$ì eTs=ø£ >∑TVü≤˝À e÷qyÓ÷&çì Äsê~ÛkÕÔs¡T45 HêH√*

>∑TVü≤˝À |òæs¡+>± u≤sTTì Äsê~ÛkÕÔs¡T.46 nsTT‘ ø£|üŒ{Ï uÖ<äΔ Á|ü#êsêìøÏ C≤„|üø£+>±

EHêïsY Àì <e‘·*<ä›s¡÷ s¡ø£Ôã\T\qT ˇ\¢s¡T. ã* Çe«<ä\TÃ≈£î+fÒ <ä÷s¡+>±

Çyê«*, >±ì >∑TVü≤˝À Çe«≈£L&É<äT. n< $<Ûä+>± j·Te÷sTT nH <e‘·qT uÒ&܇

$Vü‰s¡+˝Àq÷ ø±πs¢ >∑TVü≤˝Àq÷ Äsê~ÛkÕÔs¡T. ø±πs¢ À ÄyÓT |üP»sêsTT @B Ò<äT

ø±ã{Ϻ, uÖ<äΔ dü÷úbÕHï j·Te÷sTT $Á>∑Vü≤+>± uÛ≤$+∫ <ëìπø yÓTT≈£îÿ≈£î+{≤s¡T.

<ëì#·T≥÷º Á|ü<äøÏåD\T #kÕÔs¡T !47

ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<X+ qT+&ç e∫Ãq es¡Ôø£+ <äø£ÿHé Àì Ä≥$ø£ ÁbÕ+‘ê\˝À

e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤ìï @ $<Ûä+>± Á|üyXô|{Ϻ+B dü÷∫+#êsTT. Ä es¡Ô≈£î\T

‘·eT düs¡T≈£î\qT Çø£ÿ&ç Ä≥$≈£î\T ùdø£]+∫q ÀVü‰\T yÓTT<ä\sTTq edüTÔe⁄\‘√

e÷s¡ø£+ #kÕs¡T. Bì |òü*‘·+>± Ä≥$ø£ >∑D eTTKT´\T dü+|üqTï …’ >∑De´edüú À

es¡Z $uÛÑ»q @s¡Œ&ç+~. Çø£ n< es¡Ô≈£î\ qT+&ç ÇqTeTT yê&Éø±˙ï e´ekÕj·÷˙ï

Hs¡TÃø√e&ÉyT ‘·s¡TyêsTT.

es¡Ôø£ ÁX‚DT\‘√ u≤≥T <Ûäs¡à Á|ü#êsêì¬ø’ Çø£ÿ&çøÏ e∫Ãq _Û≈£åîe⁄\T á

q÷‘·q e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤ìøÏ nedüs¡yÓTÆq kÕe÷õø£ ˙‹ì uÀ~Û+#ês¡T.

n+‘ø±ø£, uÖ<äΔ $Vü‰sê\T Ä≥$≈£î\ Hê>∑Øø£s¡D˝À Ç+ø± Á|ü‘· ø£åyÓTÆq Ä]úø£

bÕÁ‘· ìs¡«Væ≤+#êsTT. es¡Ô≈£î\T |ü⁄D´+ dü+bÕ~+#·Tø√e&É+ ø√dü+ _Û≈£åîe⁄\≈£î

$Vü‰sê\T ø£{Ϻ+∫, yêfiófl düTK+>± <Ûäs¡àÁ|ü#ês¡+ #düTø√>∑\+<äT≈£î eT÷\<ÛäHêìï

ø£*Œ+#ês¡T. ‘·‘·Œ¤*‘·+>± $Vü‰sê\T #ê˝≤ dü+|üqïeTsTTq yê´bÕs¡ πø+Á<ë\j·÷´sTT.

es¡Ôø£ ãè+<ë\≈£î düs¡T≈£î\T düs¡|òüsê #dæq >√<ëeTT\j·÷´sTT. u≤´+≈£î\T>±

|üì#kÕsTT. uÖ<äΔ $Vü‰sê\T ìs¡«Væ≤+∫q á Ä]úø£ bÕÁ‘·qT #Ó’Hê #·]Á‘· qT+&ç

ns¡Δ+ #düTø√e#·TÃqT. #Ó’Hê $Vü‰sê\T uÖ<äΔ+˝Àì eTVü‰ kÕ+|òæTø£ XÊK≈£î #Ó+~q$

(Ç~ eTVü‰j·÷q uÖ<ëΔìøÏ |üPs¡«s¡÷|ü+). |ü&ÉeT{Ï eTVü‰kÕ+|òæT≈£î\T ‘êeTT

uÛ≤s¡rj·T dü+Á|ü<ëj·÷ìï nqTdü]düTÔqï≥Tº #Ó|ü≈£îHêïs¡T. <ëìì ã{Ϻ #Ó’Hê #·]Á‘· À

$Vü‰sê\T @ Ä]úø£ bÕÁ‘· ìs¡«Væ≤+#êjÓ÷ |ü&ÉeT{Ï <äø£ÿHé Àì $Vü‰sê\T >∑÷&É

n< bÕÁ‘·qT ìs¡«Væ≤+#êj·Tì uÛ≤$+#·e#·TÃqT.48

$Vü‰sê\ á dü+|ü<ä #·T≥÷ºe⁄qï Ä≥$≈£î\˝À es¡Z düe÷C≤˙ï e´ekÕj·T

es¡Ôø±\q÷ Á|üyXô|{Ϻ+~.49 $Vü‰sê\≈£î düs¡T≈£î\T düs¡|òüsê #dæq Ä≥$ø£ >∑D

eTTKT´\T dü+|üqTï\sTT sêE\T>± e÷sês¡T.50 ø=‘·Ô düe÷C≤ìøÏ nedüs¡eTsTTq

kÕe÷õø£ ‹ì >∑÷&É uÖ<äΔ _Û≈£åîe⁄\T uÀ~Û+#ês¡T. ÇqTeTT yê&Éø±˙ï e´ekÕj·÷˙ï

n≥$≈£î\≈£î n\yê≥T #kÕs¡T.

ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ ` <äøÏåD≤|ü<∏ä+ 123

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

<ä÷s¡ÁbÕ+‘· es¡Ôø£+‘√ uÖ<ëΔìøÏ ñqï á n$HêuÛ≤e dü+ã+<ÛäyT $HêX

ùV≤‘·TesTT+~. e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ @s¡Œ&ÉT‘·÷qï ø=‘·Ô À e´ekÕj·T $düÔs¡D≈£î

(ô|’q $e]+∫q $<Ûä+>±) <ä÷s¡ÁbÕ+‘· es¡Ôø£+ #ê˝≤ ‘√&ÉŒ&ç+~. nsTT‘ á <äX

<ë{Ï ‘·s¡Tyê‹ <äX˝À dü«j·T+b˛wüø£ Á>±MTD e´edüú @s¡Œ&É&É+ yÓTT<ä\T ø±>±H

<ä÷s¡ÁbÕ+‘· es¡Ôø£+ <Óã“‹ì+~. dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T ‘·eT nedüsê\qT ‘êyT

rs¡TÃø√e&É+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºsTT. <ëì‘√ es¡Ôø£yT ø±ø£, es¡Ôø£+‘√ eTT&ç|ü&çe⁄qï uÖ<äΔ

$Vü‰sê\T >∑÷&É ø°åDÏ+#êsTT. uÖ<äΔeT‘êìøÏ >∑\ kÕe÷õø£ |ü⁄Hê~ b˛sTT+~.

n+<äT≈£î _Ûqï+>± Áu≤Vü≤àDT\ ≈£î\ e´edüú dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\≈£î dü]>±Z

n‹øÏ+~ ø±ã{Ϻ n~ ã\+ |ü⁄+E≈£î+~. ø£ yÓsTT´ dü+e‘·‡sê\ |òüTs¡D nq+‘·s¡+

uÖ<äΔ+ b˛sTT Áu≤Vü≤àDyT ì*∫+~. Ç~ ‘·s¡Tyê‹ n<Ûë´j·÷\ ø£<∏ä.

<äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T MT<ä e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ Ä$sꓤyêìøÏ uÖ<äΔ+ ≤>±H

Áu≤Vü≤àDeT‘·+ >∑÷&É <√Vü≤<ä+ #dæ+~. <√Vü≤<ä+ #dæq |ü<äΔ‹ì yÓTT<ä{À¢ #·÷XÊeTT.

Ä<Ûësê\T Ç|ü&ÉT #·÷&Ü*. Á|ü<ÛëqeTsTTq Ä<Ûësê\T |ü&ÉeT{Ï <äø£ÿHé ÁbÕ+‘·+˝À

neTà<e‘·\ |üP»\˝À e∫Ãq |ü]D≤e÷\T. neTà<e‘·\ Áu≤Vü≤àD°ø£s¡D, yêfifl

|üPC≤düú ≤\ kÕúqÁuÛÑ+X+, e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ Ä$s¡“¤$+∫q rs¡TqT #·ø£ÿ>±

#·÷|ækÕÔsTT. á $X‚¢wüD #dæq ¬s+&ÉT yê´kÕ\T51 ø√XÊ+_ nqTdü]+# n<Ûä j·Tq

|ü<äΔ‹øÏ #·ø£ÿ{Ï ì<äs¡ÙHê\T.

<äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T MT<ä, |ü&ÉeT{Ï ø£qTeT\˝À |ü⁄{Ϻ ‘·÷s¡TŒ≈£î Á|üeVæ≤+#

q<äT\THêïsTT >√<ëe], ;ÛeT yÓTT<ä\sTTq$. á qB˝Àj·T\T ÁbÕNq ø±\+˝À

<ä≥ºeTsTTq n&É$‘√ ì+&çe⁄+&Ü*. nø£ÿ&É ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D ‘·|üŒ yπs ÄHê{ÏøÏ

kÕ<Ûä + ø±<äT. Çø£ÿ&É Ä≥$ø£ >∑D≤\T ìedæ+∫ e⁄+&Ü*. ø=+&É#·]j·T\ MT<ä

e÷Á‘·+ n&É$ |ü\Ã>± e⁄+&ç |ü∫Ãø£ ãj·Tfiófl+&Éã{Ϻ >=Á¬s\T ‘·~‘·s¡ »+‘·Te⁄\

b˛wüD kÕ<Ûä + ne⁄‘·T+~. Áø°.|üP. 600 Hê{ÏøÏ á m‘·ÔsTTq ø=+&É#·]j·T\ MT<ä

|üXób˛wü≈£î\THêïs¡T.

ÄVü‰sêìï ùdø£]+# n≥$≈£î\ <e‘·\T neTà<e‘·\T. Mfifl+<ä] ù|s¡T¢

ªnsTTμ nìï XãΔ+‘√ n+‘·eTe⁄‘êsTT. : ‘·Tø±ÄsTT, j·Te÷sTT, |òæs¡+>±sTT,

uÀ˝≤ΩsTT, dü≥yêsTT, e¬>’sê. ø=+&É #·]j·T\˝À >=Á¬s\q÷, |üXóe⁄\q÷ b˛wæ+∫q

|ü]b˛wü≈£î\ <˚e⁄fi¯ófl eT>∑yêfi¯ófl ` yêfi¯fl ù|s¡T¢ $sƒ√u≤, K+&√u≤, eTVü≤k˛u≤,

Ms√u≤, u≤|üPJu≤u≤, y‘ê Ÿ yÓTT<ä\sTTq$. Ç|üŒ{ÏøÏ MfiflqT Äsê~Û+# yêfiófl

<ÛäHé>±sY\T nH >=Á¬s\ ø±|üs¡T\T Mfifl Ä\j·÷\T mø£ÿ&ÉTHêï ªn$<ÛäHé>±sY\‘√

124

e#êÃsTTμ nì kÕúìø£+>± n+{≤s¡T. neTà<e‘·\T |ü⁄s¡Twü <«wüß\sTT‘ Mfiófl Ád”Ô

<«wüß\T. neTà<e‘·\ |üPC≤düú ≤\ <ä>∑Zs¡≈£î |ü⁄s¡Twüß\T b˛‘ ÁbÕD≤bÕj·T+. n˝≤π>

á y‘êfió&ÉT ‘·~‘·s¡ <e⁄fiófl ÁãVü≤à#ês¡T\T ø±e&ÉyT ø±ø£, yêfiflqT ñbÕdæ+#

uÛÑ≈£îÔ\T Ád”Ô\qT #·÷&É≈£L&É<äT, ñbÕdæ+#˚≥|ü&ÉT >±E\ X¯ã›+ düVæ≤‘·+

$q≈£L&É<äT.

á |üXób˛wü≈£î\≈£L ˝Àj·T\˝Àì n≥$≈£î\≈£L dü+|üs¡ÿ+ @s¡Œ&É&É+‘√

yÓTT<ä≥ dü+|òüTs¡D n+‹eT+>± düyTàfiq+ »s¡T>∑T‘êsTT. eT>∑<e⁄fiSfl neTà

<e‘·\÷ »+≥\e⁄‘ês¡T.52 nsTT‘ á kÕeTs¡dü + düT\uÛÑ+>± ≈£î<äs¡ Ò<äq&ÜìøÏ

>∑Ts¡TÔ>± á »+≥\ ø£<∏ä\T #ê˝≤ $∫Á‘·+>± e⁄+{≤sTT. ∫e]øÏ Áø°.|üP. 6e X‘êã›+

‘·s¡Tyê‘· ñ‘·Ôsê~ qT+&ç ÇqTeTT yê&Éø£+, e´ekÕj·T+ sêe&É+‘√ Áu≤Vü≤àD

eT‘·+ >∑÷&É Á|üy•+∫, á »+≥\T Áu≤Vü≤àD°ø£s¡D #Ó+<äT‘ês¡T. ªÄsTTμ\+‘ê

n‘· ~Ûø£+>± <äTs¡Z Òø£ \øÏåà n+XÊ\T>± >∑T]Ô+|ü⁄ bı+<äT‘ês¡T. eT>∑<˚e⁄fi¯fl˝À

$sƒ√u≤ $sƒ¡\T&ÉsTT $wüßíe⁄ Á|ü‹s¡÷|ü+ nsTT‘˚ Ms√u≤ Ms¡uÛÑÁ<äT&Ée⁄‘ê&ÉT.

nsTT‘ e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ yÓ’|ü⁄ »]–q á |ü]D≤eT+˝À Ä≥$≈£î\sTTHê

|üXó b˛wü≈£î\sTTHê |üP]Ô>± ‘·T&ç∫ô|≥Tº≈£îb˛ Ò<äT. q÷‘·q düe÷»+˝À ø£ XSÁ<ä

≈£î\+>± #sês¡T. n+<äT≈£î ∫Vü≤ï+>± Áu≤Vü≤àD°ø£s¡D #Ó+~q nq+‘·s¡+ >∑÷&É

yêfi¯fl <˚e⁄fi¯fl ù|s¡T¢>±˙ bÕ‘· s¡÷bÕ\T>±˙ bÕ‘· |üP»\T >±˙ b˛˝Ò<äT. eTØ

nHê>∑]ø£eTsTTq \ø£åD≤\qT e<äT\Tø=ì $T–*q yê{Ïì ` @s¡ø£yÓTÆq HÓ’‹ø£

ÁbÕe÷DÏø£‘ê Ò≈£îHêï ` Áu≤Vü≤àD eT‘·+˝ÀøÏ ‘·eT‘√ rdüTø=#êÃs¡T.53 ø±*u≤≥\

≈£L&É\T\ <ä>∑Zs¡ neTà<e‘·\≈£î ã\T\T sTT#à Ä≥$ø£ dü+Á|ü<ëj·T+ Áu≤Vü≤àD

eT‘·+˝À ˇø£ nyÓ’~ø£ Ä#êsêìï Á|üyXô|{Ϻ+~. Áu≤Vü≤àD eT‘·+ |æ‘·èkÕ«$Tø£+

ø±ã{Ϻ yÓ’~ø£ Ä#ês¡+˝À |æ‘·s¡T\≈£î e÷Á‘·yT ª|æ+&É+μ ô|&É‘ês¡T. nsTT‘ ÁbÕNq

kÕVæ≤‘· +˝À ˇø=ÿø£ÿ dü+<äs¡“¤+˝À e÷‘·\≈£î >∑÷&É |æ+&É+ ô|≥º&É+ nH Ä#ês¡+

Á|ükÕÔeq e⁄+~. ô|’>± Bìì ªã*μ nHêïs¡T. |æ‘·s¡T\≈£î |æ+&É+ Ç+{Ï <ä>∑Zπs ô|≥º>±,

e÷‘·\≈£î e÷Á‘·+ ªã\T\Tμ }] ãj·T≥ ≈£L&É\T\ <ä>∑Zs¡ ô|{≤ºs¡T. XSÁ<ä≈£î&ç

ªeTè#·Ãø£{Ïø£+μ qT+&ç, u≤DT&ç ªVü≤s¡#·]‘·+μ qT+&ç á e÷‘·èã\T\ Á|ükÕÔeqqT

e⁄≥+øÏ+∫ $∫Á‘·eTsTTq á nyÓ’~ø£ Ä#êsêìøÏ eT÷\+ @eTsTTe⁄+≥T+<ë

nqï MTe÷+dü‘√H ø√XÊ+_ ‘·q #·s¡ÃqT ÁbÕs¡+_ÛkÕÔ&ÉT.54

$wüj·÷ìï Ç+ø=+#Ó+ $es¡+>±, |ü⁄sêedüTÔ neπøåbÕ\ Ä<Ûës¡+>±, |ü]o*<ë›+.

eTVü‰sêh˝À ø£ècÕíq~ rs¡+˝À |ü+&ÉsY|üPsY nH |ü$Á‘· düú\+ e⁄+~. nø£ÿ&É $sƒ¡\T&ÉT

nH˚ <˚e⁄&çì $wüßíe⁄ Á|ü‹s¡÷|ü+>± Äsê~ÛkÕÔs¡T. Á|üdüTÔ‘·+ á |ü+&ÉsY|üPsY≈£î

ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ ` <äøÏåD≤|ü<∏ä+ 125

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

dü+e‘·‡s¡+˝À ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ rs¡új·÷Á‘·\≈£î yÓfi≤Ôs¡T. ø£kÕ] p …’ HÓ\˝À, ¬s+&ÉekÕ]

nø√ºãsY HÓ\˝À e´ekÕj·T≈£î\≈£î dü]>±Z á p …’ nø√ºãsY HÓ\˝ÀH |üì m≈£îÿe

ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ á Ä#ês¡+ e´ekÕj·Tø£ düe÷»+˝À |ü⁄{Ϻ+~ ø±e&ÜìøÏ

M\T Ò<äT. ‘·‘·÷Œs¡«|ü⁄ Ä≥$ø£ dü+Á|ü<ëj·T+ nsTT e⁄+&Ü*. á rs¡új·÷Á‘·≈£î

|ü&ÉeT{Ï ÁbÕ+‘·+yês¡T nqTdü]+# u≤≥qT C≤Á>∑‘·Ô>± $X‚¢wæ+∫ ø√XÊ+_ Bì uÛ≤yêìï

$e]kÕÔ&ÉT.

Ä≥$≈£î\≈£î dæús¡ ìyêdü+ ñ+&É<äT. dü+#ês¡ Jeq+ #kÕÔs¡T. ‹+&ç, s¡T,

|üXóe⁄\≈£î yT‘·, yÓ‘·T≈£îÿ+≥÷ HÓ’dü]Zø£ |ü]dæú‘·T\T nqT≈£L\+>± e⁄qï ÁbÕ+‘ê\≈£î

b˛‘ês¡T. |ü&ÉeT{Ï ø£qTeT\˝À es¡bÕ‘·+ #ê˝≤ ô|<ä› m‘·TÔq e⁄+≥T+~. ‘·÷s¡TŒq

|”sƒ¡uÛÑ÷$T MT<ä ‘·≈£îÿe>± e⁄+≥T+~. esêø±\+˝À |ü&ÉeT{Ï ø£qTeT\ <ä>∑Zs¡

ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D ø£wüº+. ìyêkÕ\T @s¡Œs¡#·Tø√e&É+ ø£wüº+. |üXóe⁄\qT yT|ü⁄ø√e&É+

ø£wüº+. n+<äT#‘· p …’ HÓ\˝À |ü&ÉeT{Ï ø£qTeT\qT e~* ‘·÷s¡TŒq e⁄qï qB

˝Àj·T\≈£î e\dü yÓfi≤Ôs¡T. á e\dü yÓ[flq u≤≥ n+‘·{≤ Ç|ü&ÉT ô|<ä› |ü]D≤eT+˝À

|ü⁄sêedüTÔ neX‚cÕ\T ñHêïsTT. ìC≤ìøÏ á neX‚cÕ\qT ãfÒº u≤≥qT >∑Ts¡TÔ|ü≥º

e#·TÃqT. á neX‚cÕ\T Á|ü<Ûëq+>± ∫qï sê‹|üìeTT≥T¢. neX‚cÕ\˝À ÇqTeTT

Òø£b˛e&ÉyT ø±ø£ ≈£î+&É ô|+≈£î\T >∑÷&É Òe⁄. n+fÒ ÄVü‰sêìï ì\Te #düTø√e&ÜìøÏ

‘√\T dü+#·T\T yê&ÉT≈£îHêïs¡ì uÛ≤$+#ê*.55 ‘√\T dü+#·T\T ≈£î≥º&ÜìøÏ ø±e\dæq

düTìï‘·eTsTTq sê‹ |ü]ø£sê\T neX‚cÕ\˝À e⁄HêïsTT. á u≤≥ n+‘·{≤

neTà <e‘·\ |üPC≤ düú ≤\THêïsTT. Ç|üŒ{Ïø° |ü+&ÉsY|üPsY yÓfi‚fl j·÷Á‹≈£î\T ‘√e˝À

Ä– neTà <e‘·\≈£î |üP»\T #dæb˛‘ês¡T. |üPC≤ düú ≤\ <ä>∑Zs¡ sê‹ |üìeTT≥¢

neX‚cÕ\T ô|<ä› m‘·TÔq e⁄+&É&Üìï ã{Ϻ |üPC≤ düú ≤\T á dü+e‘·‡]ø£ e\dü À

(Ç+ ¢wüß˝À Bìì booly Òø£ trans humance n+{≤s¡T.) eTõ©\ì ns¡ú+

ne⁄‘·T+~.

|ü&ÉeT{Ï ø£qTeT\˝Àì |üPHê ÁbÕ+‘·+ qT+&ç ‘·÷s¡TŒq ø£ècÕíq~ Àj·T˝Àì

|ü+&ÉsY|üPsY <ëø± á u≤≥qT ø√XÊ+_ $es¡+>± |ü]o*+#ê&ÉT. p …’ HÓ\˝À

|ü+&ÉsY|üPsY≈£î ãj·T\T<]q á e\dü, esêø±\+ nsTTb˛>±H ‹]– nø√ºãsY

HÓ\˝À |ü+&ÉsY|üPsY qT+&ç |ü&ÉeT{Ï ø£qTeT\≈£î yÓ[fl+~. yÓTT‘·Ô+ 400 yÓTÆfifl á

e\dü ˇø£ ô|<ä› |üs¡ ≥q Ä≥$≈£î\ J$‘·+˝À ˇø£ Á|ü<Ûëq |òüT≥º+. á e\dü≈£î

∫e] eTõ© nsTTq |ü+&ÉsY|üPsY |ü$Á‘· düú\+ ø±e&É+ düVü≤»yT. ‘·s¡Tyê‹ <äX˝À

n~ $sƒ√u≤ <yê\j·TeTsTT ‘·<äq+‘·s¡+ Áu≤Vü≤àD°ø£s¡D #Ó+~ yÓ’wüíe rs¡ú+ nsTT+~.

ˇø£|ü&ÉT |ü+&ÉsY|üPsY≈£î yÓfifl&É+, |ü+&ÉsY|üPsY qT+&ç ‹]– sêe&É+ nH ¬s+&ÉT

126

Á|üj·÷D≤\T Ç|ü&ÉT |ü+&ÉsY|üPsY≈£î Hê\T>∑T HÓ\˝À¢ ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ yÓfi‚fl rs¡ú

j·÷Á‘·\T>± e÷]+~.56

ø=+&É#·]j·T\ ô|’ uÛ≤>∑+˝À, n&É$ |ü\Ã>± e⁄qï#√≥, eT>∑<˚e⁄fi¯flqT

|üPõ+∫q |üXób˛wü≈£î\THêïs¡ì #·÷kÕeTT. Ç|üŒ{Ï <ÛäHé>±sY >=Á¬s\ ø±|üs¡T\qT

ø√XÊ+_ yêfifl yês¡düT\T>± ns¡ú+ #düT≈£î+{≤&Éì >∑÷&É #·÷kÕeTT. Mfifl <e⁄fiófl

eT>∑<e⁄fi‚fl >±ì Ä≥$ø£ dü«uÛ≤e+ >∑\yêfiófl. á |üXób˛wü≈£î\≈£L øÏ+~ ÁbÕ+‘·|ü⁄

Ä≥$≈£î\≈£L eT<Ûä »]–q |òüTs¡D |üP»\ eT<Ûä dü+|òüTs¡D>± ø£qã&ÉT‘·T+~.

á |òüTs¡¸D n+‹eT+>± kÕeTs¡dü´|üP]‘·eTsTTq ◊ø£´‘·>± e÷]+<äì >∑÷&É

|üP»\˝Àì |ü]D≤e÷\qT ã{Ϻ ‘Ó\TdüTÔ+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, |üX¯ób˛wü≈£î\

eT>∑<˚e⁄&ÉsTTq eTVü≤k˛u≤ eTVæ≤cÕdüTs¡T&ÉsTT neTà<˚e‘·\sTTq CÀ>∑Tu≤sTT

‘·Tø±sTT\ #˚‘· #·+|üã&É‘ê&ÉT. á <˚e‘·*<ä›s¡÷ <äTs¡Z Á|ü‹s¡÷bÕ\T. nsTT‘˚

eTVæ≤cÕdüTs¡ eTs¡ΔHêìï dü÷∫+#˚ sê‹ u§eTà\ düMT|ü+˝ÀH˚ eTVü≤k˛u≤ n<˚

CÀ>∑Tu≤sTTøÏ uÛÑs¡Ô>± ‘·Tø±sTTøÏ nqT#·s¡T&ç>± ø£qã&É‘ê&ÉT. eT∞fl düMT|ü Á>±e÷\˝À

eTVü≤k˛u≤≈£î ndü\T uÛ≤πs´ Ò<ä+{≤s¡T. eTVü≤k˛u≤ á $<Ûä+>± @ø£ düeTj·T+˝À

eTVæ≤cÕdüTs¡T&ÉT, •e⁄&ÉT, nj·÷´&ÉT ! ìC≤ìøÏ á eTVü≤k˛u≤ ( Òø£ eTVü≤‘√u≤)~

#ê˝≤ $+‘· ø£<∏ä. Ç‘·qT yêø±&é nH Á>±eT+˝À CÀ>∑Tu≤sTTøÏ uÛÑs¡Ô. nsTT‘ nø£ÿ&çøÏ

sêø£|üPs¡«+ #êdtø£e÷Hé nH #√{Ï qT+&ç @&ÉT>∑Ts¡T ø£q´\qT n|üVü≤]+∫ {Ï À

eTT+∫ #·+ù|kÕ&É+≥. neTà<e‘·\‘√ Ç‘·ìøÏ ñ+& yÓ’sêìï Ç~ dü÷∫düTÔ+~.

nsTT‘ Ç‘·ìï |üPõ+∫q |üXóø±|üs¡T\T neTà<e‘·\qT |üPõ+∫q Ä≥$≈£î\qT

|üP]Ô>± ‘·T&ç∫ô|fÒºj·T Ò<äT. ø±ã{Ϻ ∫e]øÏ kÕeTs¡dü |üP]‘·+>± yêø±&é <ä>∑Zs¡

Ç‘·ìï CÀ>∑Tu≤sTTøÏ Ç∫à ô|[fl #kÕs¡T. ô|’>± Ä≥$≈£î\ ø√|ü|üP]‘·yÓTÆq C≤„|üø±\≈£î

∫Vü≤ï+>± n<˚ CÀ>∑Tu≤sTT <äTs¡Z s¡÷|ü+˝À, eTVæ≤cÕdüTs¡T&ç>± uÛ≤$+#·ã&çq

eTVü≤k˛u≤qT #·+|ü⁄‘·T+~.57

á dü+|òüTs¡D, kÕeTs¡dü +, Ç‘·s¡ |üPC≤ düú ≤\˝À >∑÷&É ø£qã&É‘êsTT.

|ü+&ÉsY|üPsY Àì bÕ+&ÉTs¡+>∑ $sƒ¡\T&ÉT Òø£ $sƒ√u≤ nì |æ\eã& $wüßíe⁄ uÛ≤s¡ ,

s¡KTe÷sTT nì |æ\eã& \øÏåà. áyÓT≈£î yπs ù|s¡T ñ+&É&ÉyT ø±ø£, |ü+&ÉsY|üPsY À

$sƒ¡\T&ç <yê\j·T+˝À e⁄+&Éø£, yπs ‘·q dü«+‘· <yê\j·T+˝À e⁄+&ç dü«‘·+Á‘·+>±

|üP»\T n+<äT≈£î+≥T+~. (yÓ+ø£fÒX«s¡T&ç |ü<ëàe‹ ≤>∑). |ü+&ÉsY|üPsY À $sƒ¡\T&ç

<˚yê\j·Ty˚T yÓTT<ä{Ï~ nsTTe⁄+fÒ \øÏåàøÏ y˚πs ù|s¡T>±ì y˚πs |üP»\T >±ì

yπs <yê\j·T+>±ì ñ+&Ü*‡q nedüs¡+ Ò<äT. ndü\T Ä≥$≈£î\ neTà<e‘·

nsTTq s¡KTe÷sTT Çø£ÿ&ç yÓTT<ä{Ï <e‘· nsTTe⁄+&Ü*. $sƒ√u≤qT |üPõ+∫q

ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ ` <äøÏåD≤|ü<∏ä+ 127

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

|üXób˛wü≈£î\T á Ä≥$≈£î\qT §+>∑BdüT≈£îqï ‘·s¡Tyê‘· M[fl<ä›]ø° ô|[fl#kÕs¡T.58

nsTT‘ Ä≥$≈£î\T ˝§+–b˛sTTHê |üP]Ô>± HêXq+ ø± Ò<äT ø±ã{Ϻ, s¡KTe÷sTT

dü«‘·+Á‘·+>±H˚ |üP»\T n+<äT≈£î+~. ‘·s¡Tyê‹ <äX¯ À e´ekÕj·T+, ÇqTeTT

yê&Éø£+, e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· á ¬s+&ÉT |üP»\÷ Áu≤Vü≤àD°ø£s¡D #Ó+~ $sƒ√u≤ $wüßíesTT

s¡KTe÷sTT \øÏåà nsTT+~. nsTT‘ e´ekÕj·Tø£ düe÷C≤ìï rdüTø=∫Ãq ªÄs¡T´\Tμ

Çø£ÿ&ç Á|ü»\qT XSÁ<äT\T>± ˝§+>∑BdüT≈£îHêïπs ‘·|üŒ HêXq+ #j·T Ò<äT ø±ã{Ϻ

á <˚e⁄fi¯fl bÕ‘·ù|s¡÷¢ bÕ‘·|üP»\÷ $T–*b˛j·÷sTT.59 neTà<˚e‘·\+‘ê

á $<Ûä+>± \øÏåà>±H√ Òø£ (n‘· ~Ûø£+>±) eTVæ≤cÕdüTs¡ eT]Δì nsTTq <äTs¡Z>±H√

e÷]b˛>± eT>∑<e⁄fifl˝À yêô|òTu≤ yê´Áù|òTX«s¡T&Ée⁄‘ê&ÉT. ô|’sƒêHé Àì K+&√u≤

•e⁄&Ée⁄‘ê&ÉT. eTVü‰k˛u≤ @ø£ düeTj·T+˝À eTVæ≤cÕdüTs¡T&É÷ •e⁄&É÷ >∑÷&É

ne⁄‘ê&ÉT.

e´ekÕj·T düe÷»+ Ä$sꓤe+ |üP»\ |ü]D≤e÷\˝ÀH ø±ø£, |üPC≤ düú ≤\

kÕúqÁuÛÑ+X+˝À >∑÷&É ø£qã&ÉT‘·T+~. Çyê«fi Á>±e÷\T m≈£îÿe>± ˙{Ïeqs¡T\

<ä>∑Zs¡, qB rsê\˝À e⁄+{≤sTT. ø±ì ‘=*Hê&ÉT qB˝Àj·T ÁbÕ+‘ê\T <ä≥ºeTsTTq

n&Ée⁄\T>± e⁄+&ç dü+#ês¡ Ä≥$ø£ J$‘êìøÏ njÓ÷>∑ +>± e⁄+&ç e⁄+&Ü*. ‘=*

Hê{Ï Ä≥$ø£ ÄyêkÕ\T yÓT≥ºÁbÕ+‘·+˝ÀH e⁄+&É>∑\e⁄ ÇqTeTT yê&Éø£+ ‘Ó*dæq

‘·s¡Tyê‘˚ øÏ+~øÏ ~– qBrs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À e´ekÕj·T Á>±e÷\T @s¡Œs¡#·Tø√

>∑\T>∑T‘ês¡T. BìøÏ >∑Ts¡TÔ>±, ‘=*Hê{Ï |üP»sêfiófl Ç|üŒ{Ï Á>±e÷\˝Àø±ø£, Á>±e÷ìøÏ

ø=+‘· <ä÷s¡+>± m‘·ÔsTTq#√≥ ø£qã&É‘êj·Tì ø√XÊ+_ >∑eTìkÕÔ&ÉT. n<˚

neTà<e‘·≈£î Á>±eT+˝À|ü\ ø=+#Ó+ Hê>∑]ø£eTsTTq >∑T&ç ñ+≥T+~. <äTs¡Z>±H√

\øÏåà>±H√ >∑T]Ô+#· ã&ÉT‘·T+~. ô|’>± <e‘· Á>±eT+ ãj·T{Ï qT+&ç Á>±eT+˝ÀøÏ

e∫Ã+<äì (#ê]Á‘·ø£ |ü]D≤e÷ìøÏ >∑Ts¡TÔ>±) #Ó|ü≈£î+{≤s¡T >∑÷&É. eT>∑<˚e⁄fi¯fl

$wüj·T+ >∑÷&É n+‘. ø√XÊ+_ #ê˝≤ e⁄<ëVü≤s¡D*kÕÔ&ÉT. ‘·Tø±sTT nH neTà

<e‘·≈£î Á|üeTTK |üPC≤ düú\+ ø=+&ÉHé|üPsY nH Á>±eT+. nsTT‘ ‘·Tø±sTT ‘=*Hê{Ï

|üP»sêsTT ø=+&ÉHé|üPsY≈£î nsTT<äT yÓTÆfifl <ä÷s¡+˝À m‘·ÔsTTq >∑T≥ºMT<ä e⁄qï

‘·{≤ø£+ <ä>∑Zs¡ e⁄+~. nø£ÿ&ç qT+&ç ÄyÓTqT V”≤sêu≤sTT nH Ád”Ô Á>±eT+˝ÀøÏ

rdüTø=∫Ã+<äì #Ó|ü≈£î+{≤s¡T. bÕ‘·ø±\|ü⁄ Ä#êsêìøÏ neX‚wü+>± á ‘·Tø±sTTøÏ

|üP»\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.60 á Ä#ês¡+ #ê˝≤ ‘Ó>∑\˝À e⁄+~ ` n~ |æ‘·èkÕ«$Tø£

düe÷»+˝À e÷‘·èkÕ«eT´+ neX‚cÕìï dü÷∫düTÔ+~. á $<Ûä+>± |üPC≤ düú ≤\T

yÓT≥º ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç qB rs¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î kÕúqÁuÛÑ+X+ #Ó+~q nHø£ ñ<ëVü≤s¡D\T

ø√XÊ+_ ÇkÕÔ&ÉT.61

128

<äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T e´ekÕsT÷ø£s¡D #·]Á‘·qT eTT–+#˚ eTT+<äT, eTq

(Ä+Á<ÛäT\) #·]Á‘·qT >∑T]+∫ ¬s+&ÉT e÷≥\T #Ó|üø√yê*. ÇqTeTT yê&Éø£+

e´ekÕj·T+ Áø°.|üP. 6e X‘êã›+ qT+&ç <äøÏåD≤|ü<∏ä+ MT<äT>± >√<ëe] rsêìï

#]+<äqï ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·÷ìï #·÷kÕeTT. nø£ÿ&ç qT+&ç |ü&ÉeT{ÏøÏ $düÔ]+∫

eTVü‰sêh ÁbÕ+‘·+˝À Ä≥$≈£î\≈£î ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì n\e]Ãq rs¡TqT >∑÷&É

#·÷kÕeTT. n< düeTj·T+˝À á ø=‘·Ô düe÷»+ ‘·÷s¡TŒ≈£î ≈£L&É $düÔ]+∫+~.

ãT<äTΔ&ç düeTø±*≈£î\sTTq ô|’sƒêHé ÁbÕ+‘·|ü⁄ nXÙ≈£î\T (nX«≈£î\T) nqã& >∑TÁs¡+

≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+>± >∑\ >∑DJe⁄\T ÇqTeTT yê&Éø±˙ï e´ekÕj·÷˙ï n\es¡TÃ

≈£îHêïs¡T. yêfifl >∑D eTTKT´\T XÊ‘·yêVü≤qT\sTT ‘·÷s¡TŒ <äø£ÿHé ÁbÕ+‘·|ü⁄ ‘=*

sêC≤´ìï kÕú|æ+#ês¡T. <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$TøÏ e´ekÕj·T es¡Z düe÷» yê´|æÔ À uÛ≤>∑+>±

e∫Ãq Áu≤Vü≤àD, uÖ<äΔ eT‘ê\qT ¬s+&ç+{Ï düeT+>±H Ä<ä]+#ês¡T.62

ø±ã{Ϻ eTq ªÄ+Á<ÛäT\ #·]Á‘·μ \˙ï XÊ‘·yêVü≤qT\‘√ ÁbÕs¡+uÛÑ+ ø±e&É+

düVü≤»yT. nsTT‘ ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D qT+&ç ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹ÔøÏ »]–q @ $|ü¢yê‘·àø£yÓTÆq

|ü]D≤eTeTsTT‘ XÊ‘·yêVü≤qT\ sêC≤´ìøÏ ø±s¡D+ nsTT+<√ Ä |ü]D≤eT+ jÓTTø£ÿ

n<Ûä j·THêìï ø=qkÕ–+#·≈£î+&É, #·]Á‘· n+‘ê >∑÷&É XÊ‘·yêVü≤qT\T Çø屫≈£î\T`

#√&ÉT\T`|ü\¢e⁄\T`n+≥÷ sê»e+XÊ\ nqTÁø£eTDÏø£>± eTq |ü⁄düÔø±\˝À sêkÕÔs¡T.

ø√XÊ+_ dü÷∫+∫q |ü<äΔ‹ì nqTdü]+#≥≥ºsTT‘ |üP]Ô>± yπs #·]Á‘· sêj·÷*‡

e⁄+≥T+~. ø√XÊ+_ n<Ûä j·Tq+ #dæq |ü&ÉeT{Ï <äø£ÿHé ≤>∑ ‘·÷s¡TŒ <äø£ÿHé≈£î

#Ó+~q ‘Ó\+>±D≤ >∑÷&É neTà<e‘·\ |üP»\≈£î Á|üeTTK πø+Á<ä+. ‘Ó\+>±D˝Àì

#Ós¡Te⁄\ ø£≥º\T ø±ø£rj·TT\#‘·>±ì ‘·<äq+‘·s¡ ø±\+˝À>±ì ì]à+∫q$ ø±e#·TÃ.

ø±ì ˙{Ï eqs¡T\T>± n$ #ê˝≤ ÁbÕNqeTsTTq$. á #Ós¡Te⁄\˙ï Ç|üŒ{Ïø°

Á|üeTTKyÓTÆq neTà<e‘· |üPC≤ πø+Á<ë\T. ‘Ó\+>±D˝À »]π> uÀHê\ |ü+&É>∑‘√

b˛\Ã<ä>∑Z neTà<e‘·\ |ü+&É>∑\T <X+˝À #ê˝≤ ø=~› dü+K´˝ÀH e⁄+{≤sTT.

ôV’≤<äsêu≤<é˝Àì VüQùd‡HékÕ>∑sY Ç≥Te+{Ï neTà<˚e‘·\ |üP»\≈£î Á|üeTTK

πø+Á<ë\sTT e⁄+&Ü*. Ç|üŒ{ÏøÏ VüQùd‡HékÕ>∑sY #·T≥÷º neTà<e‘·\ |üPC≤eT+~sê\T

ndü+U≤´ø£+>± e⁄HêïsTT. #Ós¡Te⁄ ø£≥º≈£î |ü&ÉeT{Ï ~≈£îÿq, u§+u≤sTT ¬s’\T e÷s¡Z+

ne‘·\, ø£ÿ |òüsê¢+>∑T ì&ç$˝À U…’s¡‘êu≤<é yÓTsTTHés√&É¢ MT<äH Ç<ä›eTà, ô|<ä›eTà,

>∑&ɶ\eTà, ˙fi¯flb˛#·eTà, }s¡b˛#·eTà yÓTT<ä\sTTq ù|s¡T¢>∑\ neTà<˚e‘·\

|üPC≤eT+~sê\T ø£˙dü+ ˇø£ÿ &É»qT e⁄HêïsTT. Ç+‘·eT+~ <˚e‘·\÷ ˇπø

ÁbÕ+‘·+˝À Äsê~Û+#·ã&ç e⁄+&É&ÜìøÏ M Ò Ò<äT. e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ $düÔ]+∫q

ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ ` <äøÏåD≤|ü<∏ä+ 129

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

Áø£eT+˝À Mfifl |üP»\‘√ u≤≥T |üPC≤düú ≤\T >∑÷&É kÕúqÁuÛÑ+X+ #Ó+~ e⁄+&Ü*.

Mfifl |üP»\˝Àì e÷s¡TŒ\qT, |üPC≤ düú ≤˝Àì e÷s¡TŒ\q÷, uÀHê\ |ü+&ÉT>∑ À

e∫Ãq |ü]D≤e÷\q÷, |ü⁄sêedüTÔ neX‚cÕ\‘√q÷ ø±*u≤≥\ e÷sêZ\‘√q÷

CÀ&ç+∫ n<Ûä j·Tq+ #j·T&É+ nedüs¡+. ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D qT+&ç ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹ÔøÏ

»]–q e÷s¡TŒqT Ç$ dü÷∫kÕÔsTT. ÄVü‰sêìï ùdø£]+#·&É+ e÷ì ñ‘·Œ‹Ô #j·T&É+

yÓTT<ä\T ô|≥º&É+‘√ #·]Á‘· |üPs¡«<äX¯ (Pre-history) n+‘·eTsTT #·]Á‘·

yÓTT<ä\e⁄‘·T+<äqT≈£î+fÒ ªÄ+Á<ÛäT\ #·]Á‘·μ Áø°.|üP. 6e X‘êã›+ qT+&ç ‘Ó\+>±D˝À

yÓTT<ä\sTT+~. ø=ìï X‘êu≤›\ ‘·s¡Tyê‘· >±ì ø√kÕÔ õ˝≤¢\˝Àì &Ó ≤º n&Ée⁄\qT

e´ekÕj·T jÓ÷>∑ + #ùdkÕúsTTøÏ n~ m<ä>∑ Ò<äT. 19e X‘êãΔ+˝À ø£èwüí >√<ëe]

q<äT\ MT<ä Á_{Ïwt yêfiófl u≤ πsõ\T ø£fÒº<ëø± &Ó ≤º ÁbÕ+‘·+˝À n&Ée⁄\T $T– Ò

e⁄HêïsTT. Çø£ ÁbÕNq ø±\+ dü+>∑‹ #Ó|üŒqedüs¡+ Ò<äT.

á #·]Á‘·qT ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ n<Ûä´j·Tq+ ÁbÕs¡+_Û+#ê*‡+~

XÊ‘·yêVü≤qT\ XÊdüHê\‘√ ø±<äT, b˛#·eTà |üP»\‘√q÷ uÀHê\ |ü+&ÉT>∑‘√q÷.

nø£ÿ& eTq #·]Á‘· eT÷\+ <=s¡T≈£î‘·T+~. Ç|üŒ{Ï<ëø± sêdæq ªÄ+Á<ÛäT\ #·]Á‘·μ

|ü⁄düÔø±\˝À @≥T≈£L] ã\sêeTeT÷]Ô ø£+uÛÑ+bÕ{Ï dü‘·´Hêsêj·TD\ e+{Ï

e÷]ÿ‡düTº\ |ü⁄düÔø±\‘√ düVü‰`á düŒèVü≤ Äe–+»+‘·sTTHê Ò<äT. ø√XÊ+_ qT+&ç

ñ‘Ô»+ bı+~q≥Tº ø£ì|æ+# ø£+uÛÑ+bÕ{Ï dü‘· Hêsêj·TD >±]øÏ ndü\T ø√XÊ+_

n<Ûä j·Tq |ü<äΔ‘ ns¡ú+ ø± Ò<äT.

$es¡D\T

1. Scientific Numismatics, IN, Pages 152, 154

2. ISIH, Page 184, bÕ<ädü÷∫ø£ 4

3. The origin and development of silver coinage in India, IN Page 91

4. Scientific Numismatics, IN, Page 153

The study and metrology of silver punch-marked coins, IN, Pages

69-70

5. The Study and metrology of Silver punch-marked coins, IN page 24

6. ø√XÊ+_ |ü<äΔ‹ì $es¡D≤‘·àø£+>± ‘Ó*ù| yê´dü+ :

The Chronological order of punch-marked coins-I : A re-examination

of the older Taxila hoard, IN, Pages 107-122

130

7. Scientific Numismatics, IN, Page 150

8. The chronological order of punch-marked coins-I, IN. Page 121

9. The study and metrology of silver punch-marked coins-I IN,

Page 67

10. The chronological order of punch-marked coins-I IN, Page 115

11. The study and metrology of silver punch-marked coins, IN, Page 52

12. The study nd metrology of silver punch-marked coins, IN,

Pages 46-47

13. ISIH, Page 176

14. The chronological order of punch-marked coins-I, IN, Page 121

15. The study and metrology of silver punch-marked coins, IN Page 71

ISIH, Page 176

16. The chronological order of punch-marked coins-I, IN, Page 119

17. |ü⁄sêD≤\T #·~y z|æø£ Ò≈£î+fÒ $X«Hê<∏ä dü‘· Hêsêj·TD>±] |ü⁄sêD yÓ’s¡

Á>∑+<∏äe÷\ #·~$‘ á $wüj·T+ ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~.

18. The origin and development of silver coinage, in India, IN,

Pages 49-93

19. Scientific Numismatics, IN, Page 154

20. The origin and development of silver coinage in India, IN, Page 91

21. The origin and development of silver coinage in India, IN, Page 92

22. ISIH, Page 183

23. The origin and development of silver coinage in India, IN, Page 93

24. CCAI, Page 189

Pilgrim's progress : A contribution to the pre-history of the Western

Deccan Plateau, MR, Page 130

25. Dhenukakata, HS, Page 198

26. Pilgrim's progress......,MR, Page 114

27. CCAI, Pages 136-137 \˝Àì ∫Á‘·|ü≥+ #·÷&É+&ç.

28. á $eTs¡Ù dü÷‘· |ü⁄Á‘·T&ÉsTTq ø£s¡Tíì #‘· #sTT+#·&É+ $+‘qì ø√XÊ+_

n+{≤&ÉT. Combined methods is indology, HS, Page 21

131

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

29. CCAI, Page 119

30. Combined methods in Indology, HS, Page 22

31. Social and Economic aspects of the Bhagavad Gita, MR, Page 19

32. ISIH, Page 192

33. ISIH, Pages 134-135

34. What constitutes Indian History? HS, Page 70

35. ISIH, Page 134

36. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 29

37. The Study and metrology of silver Punch-Marked coins IN, Page 19

Ç|üŒ{Ïø° sêXó\qT nqTdü]+∫ #Óù|Œ CÀ´‹cÕ´ìï bÕXÊÑ· CÀ´‹wü +

n˙ qø£åÁ‘ê\qT nqTdü]+# <ëìï uÛ≤s¡rj·T |ü<äΔ‹ n˙ n+{≤s¡T.

38. CÀ´‹cÕ´ìï >∑T]+∫ Çø£ÿ&˚ ¬s+&ÉT e÷≥\T #Ó|ü≈£î+fÒ dü]b˛‘·T+~.

‘=*Hê{Ï e´ekÕj·Tø£ düe÷»+˝À s¡T‘·TÁø£e÷ìï ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ

sêXó\ qø£åÁ‘ê\ |ü]C≤„q+ n‘· edüeTsTT+~. nsTT‘ á ÁbÕeTTK´+

‘·«s¡ ÀH ‘·\øÏ+<äT\sTT sêXó\÷ qø£åÁ‘ê\÷ J$‘êìï XÊdæ+# X≈£îÔ\T>±

uÛ≤$+#·ã&ܶsTT. Ä~eT ø±\+˝À ø±s¡ ø±s¡D dü+ã+<Ûë\ >∑T]+∫ düŒwüº‘·

Òì <äX˝À ˇø£ dü÷∫ø£>±H dü+πø‘·+>±H√ e⁄qï~. ùV≤‘·Te⁄>±, ø±s¡D+>±

ÁuÛÑ$T+#·ã&ÉT‘·T+~. s¡T‘·TÁø£e÷ìï dü÷∫+# qø£åÁ‘ê\T J$‘êìï XÊdæ+#$

nj·÷´sTT. á qeTàø£+ Áu≤Vü≤àDT\≈£î ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£+ ø±e&É+e\¢ ô|+∫

b˛wæ+#·ã&ç+~. CÀ´‹wü + ‘·|üŒì Á|üjÓ÷>±‘·àø£+>± ªs¡TEe⁄μ #j·÷*‡q

nedüs¡+ Ò<äT. n~ #·]Á‘· À m+<äT≈£î |ü⁄{Ϻ+<√ ns¡ú+ #düTø√>∑*–‘ #ê\T

<ëì MT<äTqï $XÊ«kÕìøÏ |ü⁄Hê~ b˛‘·T+~. Ç~ ˇø£ÿ CÀ´‹cÕ´ìπø ø±<äT

@ eT÷&ÛÉ $XÊ«kÕìø£sTTHê e]ÔdüTÔ+~.

39. Pilgrim's Progress...MR, Page 114.

40. Pilgrim's Progress : A contribution to the pre-history of the Western

Deccan Plateau, MR, Pages 110-152

At the cross-roads : A study of mother goddess cult sites, MR,

Pages 82-109.

41. Pilgrim's Progress...MR, Page 111;

CCAI, Pages 111-112.

42. Combined methods in Indology, HS, Pages 17-18

132

43. The Buddhist Caves of Western India,

Times of India Annual numse, 1961

44. At the cross-roads...MR, Page 100

45. At the cross-roads...MR, Page 98

46. Pilgrim's Progress...MR, Page 116

47. At the cross-roads...MR, Pages 96-97

48. CCAI, Pages 184-185

49. ISIH, Pages 268

50. The Buddhist Caves of Western India, Times of India Annual

number, 1986

51. ISIH, >∑÷&É #·÷&Ée#·TÃ.

52. At the cross-roads...MR, Page 86

53. Pilgrim's Progress...MR, Page 141

54. At the cross-roads...MR, Pages 82-83

55. Pilgrim's Progress...MR, Page 129

56. Pilgrim's Progress...MR, Page 130

57. Pilgrim's Progress...MR, Pages 122-123

58. At the cross-roads...MR, Page 86

59. ø£ dü+ |ü+&ÉsY|üPsY Àì $sƒ¡\ <yê\j·÷˙ï, \øÏåà <yê\j·÷˙ï ø£*|æ πø

<yê\j·T+ #dæ e⁄+&Ée#·TÃqT. ø±ì mìï >∑Tfifl+fÒ Áu≤Vü≤àDT\≈£î n+‘·

˝≤uÛÑ+ ø±ã{Ϻ yêfiófl Ä |üì >∑÷&É #j·T Ò<äT.

60. Pilgrim's Progress...MR, Pages 115

61. Pilgrim's Progress MR, Pages 114-125

62. ISIH, Page 244

63. Ä+Á<ÛäT\ dü+düÿè‹`#·]Á‘· (¬s+&ÉT dü+|ü⁄{≤\T)

ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ ` <äøÏåD≤|ü<∏ä+ 133

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

7. e´ekÕj·T $düÔs¡D ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T

ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D qT+&ç ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹ÔøÏ »]–q |ü]D≤eT+ Áø°.|üP. 300

Hê{ÏøÏ >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\˝À ˇø£ ø=*øÏÿ e∫Ã+~. ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #ùd

e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ sê#·]ø£+ @s¡Œ&ܶsTT. n+‘ø±ø£ Ç|ü&ÉT j·TEπs«<ä

ø±\+˝À ˝≤>∑ yêHêø±\+ e´ekÕj·T+`ydü$ø±\+ dü+#ês¡+ nH |ü<äΔ‹b˛sTT,

#ê˝≤ es¡≈£î dæús¡ e´ekÕj·T+ @s¡Œ&ç+~. n+fÒ yÓTT<ä{Ï n<Ûë´j·T+˝À #Ó|æŒq

eT÷&ÉT |ü]D≤e÷\˝À ¬s+&Ée~ >∑÷&É s¡÷|ü+ rdüT≈£î+~. ªÁ>±eT+μ nH e÷≥≈£î

Ç|ü&ÉT dü+#ês¡ düC≤‘·T\ ãè+<ä+ nH ns¡Δ+ b˛sTT e´ekÕj·T Á|ü<ÛëqeTsTTq

dæús¡ Äyêdü+ nH Ä<ÛäTìø£ ns¡ú+ e∫Ã+~. j·T»„ã\T\ s¡÷|ü+˝À ø±ø£ ø£s¡≈£î\

qT+&ç n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì |üqTï\ s¡÷|ü+˝À rdüT≈£î+≥THêïs¡T. (nsTT‘ bÕ‘·

Ä#êsêìøÏ neX‚wü+>± |üqTï\˝À ªã*μ nH~ ø£{Ï ì*∫b˛sTT+~). |ü≥ºD≤\˝À

dü+|üqTï˝…’q sêE\T, ÁX‚wüߘ\÷ |ü⁄s√Væ≤‘·T\T e⁄Hêïs¡T. Á>±e÷\˝À uÛÑ÷$Tì

|üXódü+|ü<ä\qT ñeTà&ç>± ø£*–q düC≤‘· e´ekÕj·Tø£ ãè+<ë\THêïsTT.

Ç<ä+‘ê Hê>∑]ø£‘· $düÔ]+∫q ÁbÕ+‘ê\˝À nsTT‘ Ç+ø± #ê˝≤ uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À

Ä≥$≈£î\THêïs¡T. n&Ée⁄\THêïsTT. á n&Ée⁄\˝À ÇqTeTT yê&Éø±˙ï e´ekÕj·Tø£

es¡Zdüe÷C≤˙ï Á|üyXô|fÒº ø£s¡Ôe´+ Ç+ø± $T– Òe⁄+~. Ç~ø±ø£, dæús¡ e´ekÕj·T

Á>±e÷\T eTs=ø£ÿ n&ÉT>∑T eTT+<äT≈£îb˛sTT dü«j·T+b˛wüø£+ ø±e\dæe⁄+~. Ç~

yÓTT<ä{Ï n<Ûë´j·T+˝À #Ó|æŒq eT÷&Ée |ü]D≤eT+. e´ekÕj·÷ìøÏ nqTã+<ÛäeTsTTq

e´ekÕjT‘·s¡ ñ‘·Œ‹Ô n|ü&ÉT n~Ûø£+>± Á>±eT+˝ÀH »s¡T>∑T‘·T+~. ÇqTeTT,

ñ|ü e+{Ï$ ø=ìï ‘·|üŒ $T–*q ì‘·´J$‘· nedüsê\˙ï Á>±eT+˝ÀH˚

‘·j·÷s¡e⁄‘êsTT. BìøÏ ø±e\dæq kÕe÷õø£ ìsêàD+ s¡÷bı+<ë*‡ e⁄+~.

e´ekÕj·T $düÔs¡D˝À uÖ<äΔ, Áu≤Vü≤àD eT‘ê\T >∑‘·+˝À ≤π> |üì#kÕsTT.

ø±ì dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\ Ä$sꓤe+˝À e÷Á‘·+ Áu≤Vü≤àD eT‘êìπø ô|’#sTT

nsTT+~. Áu≤Vü≤àDT\ es¡í e´edüú eT]+‘· |ü]D‘·+ #Ó+~ ≈£î\ e´edüú nsTT

dü«j·T+ b˛wüø£ Á>±MTD düe÷C≤ìøÏ ìsêàD dü÷Á‘·+ nsTT+~. uÖ<äΔ+ á |üì

#j·T Òø£b˛>±, Á>±MTD dü«j·T+b˛wüø£‘·«+ e\¢ <Óã“‹qï <ä÷s¡ÁbÕ+‘· es¡Ôø£+‘√

u≤≥T ‘êqT >∑÷&É <Óã“‹ì ‘·q |ü⁄Hê~ ø√˝ÀŒsTT+~. uÖ<äTΔ\ kÕe÷õø£ ˙‹

134

>∑÷&É eT>∑<Ûä düe÷C≤ìøÏ ‘·–q+‘·>±, dü«j·T+b˛wüø£ Á>±MTD J$‘êìøÏ <ëìMT<ä

Ä<Ûës¡|ü&ɶ uÛÑ÷kÕ«eT´ e´edüú≈£L ‘·–+~ ø±<äT. Áu≤Vü≤àDT\T uÛÑ÷kÕ«eT´ e´edüú≈£î

dü]>±Z n‹πø uÛÑøÏÔ uÛ≤yêìï ø£*Œ+∫, uÛÑ>∑eBZ‘· À ø£èwüßí&ç#‘· #Ó|æŒ+∫ eTVü‰uÛ≤s¡‘·+

˝ÀìøÏ Ç]øÏ+#ês¡T. uÖ<äΔeT‘·+ HêXq+ ø±e&ÜìøÏ X+ø£sê#ês¡T´&ç ‘ê]ÿø£ XøÏÔ

ø±s¡D+ ø±<äT. dü«j·T+b˛wüø£ Á>±MTD e´edüú Ä$sꓤe+ uÖ<ëΔìøÏ kÕe÷õø£ |ü⁄Hê~

Ò≈£î+&É#dæ Áu≤Vü≤àD eT‘êìï ø±bÕ&ç+~. nsTT‘ <äø£ÿHé À e÷s¡TeT÷\\≈£î

e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤ìï $düÔ]+|ü#˚ùd |ü]D≤eTÁø£eT+ Ç+ø± #ê˝≤ø±\+

kÕ>∑T‘·÷H e⁄+~ ø±ã{Ϻ Ä $düÔs¡D˝À ‘·q ø£s¡Ôyê´ìï >∑‘·+˝À˝≤>∑ ìs¡«Væ≤dü÷Ô

e∫Ãq uÖ<äΔ+ #ê˝≤ ø±\+ ì*∫+~.

øö{Ï\T´&ÉT ` nXÀ≈£î&ÉT

eT>∑<Ûä sê»´+, <ëì ∫e]<äX nsTTq eTÚs¡ kÕÁe÷C≤´\ >∑T]+∫ Ç~es¡πø

#ê˝≤kÕs¡T¢ Á|ükÕÔ$+#êeTT. Áø°.X. 312˝À kÕú|æ+#·ã&çq eTÚs¡ kÕÁe÷»´+ uÛ≤s¡‘·

ñ|üK+&É+˝À #ê˝≤ yTs¡≈£î $düÔ]+∫+~. yêj·Te´ ~X˝À >±+<Ûës¡ qT+&ç ‘·÷s¡TŒq

ø£[+>∑ <ëø£, <äøÏåD≤q yÓTÆdü÷s¡T <ëø± eTÚs¡T´\ n~Ûø±s¡+ #· ≤eTDÏ nsTT+~.

ÁbÕNq ‘·$Tfi kÕVæ≤‘· +˝À ªyÓTT]j·÷sYμ ôd’q´+ eT<ÛäTs¡ <ëø£ e∫à ‹]– yÓ[fl+<äqï

ndüŒwüºyÓTÆq Á|ükÕÔeq1 eTÚs¡T´\ >∑T]+# nsTT‘ yÓTÆdü÷s¡T qT+&ç Ç+ø± <äøÏåD≤ìøÏ

>∑÷&É eTÚs¡ kÕÁe÷»´+ $düÔ]+∫+<äì ns¡ú+ #düTø√yê*.

nsTT‘ ñ|üK+&É yê´|üÔeTsTTq ªkÕÁe÷»´+μ n+≥THêïeT+fÒ Ä uÛÑ÷uÛ≤>±ìï

Ä<ÛäTìø£ qeT÷Hê˝À }Væ≤+#·Tø√>∑÷&É<äT. n~ dæús¡ e´ekÕj·T Á>±e÷\‘√ ì+&ç

e⁄+<äì uÛ≤$+#·≈£L&É<äT. n|üŒ{ÏøÏ Ä ªkÕÁe÷»´+μ˝À eT÷&ÉT s¡ø±\ uÛ≤>±\THêïsTT.

ø=ìï dæús¡ ìyêdü Á>±e÷\THêïsTT. ø=ìï e´ekÕj·Tø£ dü+#ês¡ ãè+<ë\THêïsTT.

#ê˝≤ uÛ≤>∑+ Ç+ø± ÇqTeTT yê&Éø£+ e´ekÕj·T+ ‘Ó©ì n&É$ ÁbÕ+‘ê\÷ |üXó

b˛wüø£ >∑D≤\T e⁄HêïsTT.2 eTÚs¡T´\T <äø£ÿHéq÷ ‘·÷s¡TŒ uÛ≤s¡‘· <XÊìï ª»sTT+#ês¡Tμ

n+≥THêïeT+fÒ Çø£ÿ&É e´ekÕj·Tø£ düe÷C≤\÷ sêC≤´\÷ ñHêïj·T˙ Ä sêE\qT

eTÚs¡T´\T z&ç+#ês¡ ø±<äT. eTÚs¡T´\ düeTø±*≈£î\˝À ‘·÷s¡TŒ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·

<XÊìøÏ #Ó+~q sêE …e«s¡÷ Òs¡T. sêC≤´\T Òe⁄. $$<Ûä <äX\≈£î |ü]D‹ #Ó+~q

>∑D≤\T e÷Á‘·yT ñHêïsTT. nXÀ≈£î&çøÏ nVæ≤+dü yÓ’|ü⁄ ãT~Δ eT[fl+∫q ø£[+>∑

j·TT<äΔ+ dü+>∑‹ n+<ä]ø° ‘Ó*dæ+<. Ä j·TT<ëΔìï >∑T]+∫ nXÀ≈£î&ÉT ø£ XÊdüq+˝À

#ÓbÕŒ&ÉT >±˙ ‘êqT z&ç+∫q sêE me«s√ #Ó|üŒ Ò<äT. Ä j·TT<äΔ+˝À \ø£åeT+~ì

#·+|æ \øå± j·÷uÛ…’y\ eT+~ì #Ós¡|ü{Ϻ ‘Ó#êÃqì #ÓbÕÔ&ÉT >±ì yêfifl sêE |òü ≤q

e´ekÕj·T $düÔs¡D ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 135

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

nq Ò<äT. ø±ã{Ϻ #Ó|üø√<ä>∑Z »HêuÛ≤qT b˛wæ+#·>∑\ dæú‹øÏ n|üŒ{ÏøÏ ø£[+>∑ ÁbÕ+‘·|ü⁄

>∑D≤\T m~>±sTT >±˙ Ç+ø± sêC≤´\÷ sê#·]ø±\÷ @s¡Œ&É Ò<äT.3 <äøÏåD uÛ≤s¡‘·

<X+ >∑÷&É n+‘. ø£ XÊdüq+˝À nXÀ≈£î&ÉT ‘·q sê»´+ |ü]düsê\˝À e⁄qï <XÊ\qT

Á|ükÕÔ$dü÷Ô ª#√&ÉT\T, bÕ+&ÉT´\T, dü‹j·T|ü⁄‘·T\T, πøs¡fi¯|ü⁄‘·T\T, j·TeqsêE

n+‹j·T≈£î&ÉT (Antiochus), n‘·ì Çs¡T>∑T bıs¡T>∑T sêE\Tμ n+{≤&ÉT.

yêj·TTyê´ìï >∑T]+∫ #Óù|Œ≥|ü&ÉT sêE\ Á|ükÕÔeq ‘Ó∫Ã, <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<XÊìøÏ

e#Ã≥|üŒ{ÏøÏ e÷Á‘·+ ª#√&ÉT\T, bÕ+&ÉT´\Tμ n+≥THêï&É+fÒ n$ sêC≤´\T ø±e⁄.

>∑D≤\ì ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~.4 yÓTT‘·Ô+ nXÀ≈£î&ç XÊdüHê\˝À Ä+{ÏjÓ÷ø£dt, e÷>∑dt,

{≤ …$Tj·÷Hé, n …>±®+Á&Üdt nH Á^≈£î sêE\ ù|s¡T¢HêïsTT ø±˙ ˇø£ÿ uÛ≤s¡rj·T

sêE ù|s¡÷ Ò<äT.5

>∑D≤\T Ç+‘· n~Ûø£ dü+K´˝À ñ+&É&Éy˚Tø±ø£, e´ekÕj·T+ n\e&çq

ÁbÕ+‘ê\˝À düVæ≤‘·+ n|üŒ{ÏøÏ+ø± dæús¡ e´ekÕj·T+ düs¡«Á‘ê Ò<äT. |üXób˛wüD≈£î

nqTã+<ÛäeTsTTq e´ekÕj·T+ $T–* e⁄+~. dæús¡ e´ekÕj·T+ n_Ûeè~Δ #Ó+~q

#√≥ >∑÷&É Á>±MTD ÁXeT $uÛÑ»q Ç+ø± n|ü]D‘·+>± e⁄+~. eTÚs¡T´\ ∫e]

s√E\ <ëø± Á>±e÷\ e´ekÕjT‘·s¡ nedüsê\T (|üìeTT≥T¢, eÁkÕÔ\T, e¬>’sê)

Á>±e÷\˝ÀH ‘·j·÷s¡jT´ dü«j·T+b˛wüø£ e´edüú Ä$s¡“¤$+#· Ò<äT. n|üŒ{ÏøÏ Ç+ø±

ø£s¡≈£î\ e´ekÕjT‘·s¡eTsTTq nedüsê\qT |ü≥ºD ÁbÕ+‘· eè‹Ô ÁX‚DT\T, es¡Ôø£

ÁX‚DT\T, rs¡TdüTÔHêïsTT. á ÁX‚DT\ eT>∑<Ûä sê»´+ Ä$s¡“¤$+∫q Hê{Ï qT+&ç

|ü≥ºD≤\˝À ã\yÓTÆq esêZ\T>± e⁄HêïsTT. eTÚs¡T´\ ø±\+˝À eTq<XÊìøÏ e∫Ãq

yÓT>∑düÔ dt eTq<X+˝À 7 e÷sêZ\qT >∑T]Ô+#ê&ÉT. yê{Ï À Á>±MTD ø£s¡≈£î\T ø£{Ï

ø±>±, eè‹Ô |üìyêfiflq÷ yê´bÕs¡düTÔ\q÷ ø£*|æ ø£ |ü≥ºD ÁbÕ+‘· es¡Z+>± #ÓbÕŒ&ÉT.6

n< dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\ Ä$sꓤe+ ‘·s¡Tyê‘· nsTTe⁄fÒ eè‹Ô |üì yêfiflq÷

¬s’‘·T\q÷ ø£{Ï>± (ˇø£ Á>±MTD es¡Z+>±) #Ó|æŒ, es¡Ô≈£î\qT yπs>± #Ó|æŒ e⁄+&yê&ÉT.

Ç≥Te+{Ï kÕÁe÷»´+˝À n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô #ê˝≤ dü«\Œ+>±, ª|ü\Ã>±μ,

e⁄+≥T+~. <ëìì #Ó|üø√<ä>∑Z yÓTT‘·Ô+˝À ùdø£]+#ê\+fÒ |ü]bÕ\q πø+ÁBø£è‘·+>±

e⁄+&Ü*. •düTÔùdø£s¡D ø£s¡ÿX+>± e⁄+&Ü*. M\sTTq yTs¡≈£î e´ekÕjT‘·s¡ düs¡T≈£î\

ñ‘·Œ‹Ô es¡Ôø£+ >∑÷&É πø+ÁBø£è‘·+>±H kÕ>±*. Á|ü|ü+#·+˝Àì nìï <XÊ\q÷ á

<äX˝À`n+fÒ ÇqTeTT j·TT>±ìøÏ #Ó+~q e´ekÕj·T es¡Z düe÷»+ dæús¡|ü&çq ‘=*

s√E\˝À ` ô|<ä› ô|<ä› ªkÕÁe÷C≤´\Tμ e#êÃsTT. s√eTHé kÕÁe÷»´+ qT+&ç eTÚs¡

kÕÁe÷»´+ <ëø± á ø√e≈£î #Ó+~qy. Ç$ ù|s¡T≈£î e÷Á‘·yT kÕÁe÷C≤´\T, M{Ï

136

|ü⁄Hê~ nsTTq n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô #ê˝≤ |ü\ÃqsTTq~. nsTT‘ <ëìï yÓTT‘·Ô+ πø+ÁB

ø£è‘·+>±q÷ Á≈£Ls¡+>±q÷ ùdø£]+∫ $ìjÓ÷–+#·&É+e\¢ #ê˝≤ Äsꓤ≥eTsTTq

sê#·]ø±\÷, q\T~X˝≤ $düÔ]+# yê´bÕsê\÷ kÕ>∑T‘êsTT. kÕe÷õø£ n_Ûeè~Δ

Ç+ø=+#Ó+ |ü⁄s√>∑$T+#·&É+‘√ á kÕÁe÷C≤´\÷ ≈£L*b˛‘êsTT. ø£s¡≈£î\ nedüsê\T

düeTs¡úe+‘·+>± rsê\+fÒ ÁXeT $uÛÑ»q ô|s¡>±*. eTq<X+˝À qsTT‘ e´ekÕjT‘·s¡

Á>±MTD nedüsê\ ñ‘·Œ‹Ô>∑÷&É Á>±eT+˝ÀH »s¡>∑&É+ yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. eÁ&É+–,

ø£eTà], ≈£îeTà], XÊ* Á>±e÷\˝ÀH dæús¡|ü&É‘ês¡T. eè‹Ô ÁX‚DT\÷ es¡Ôø£|ü⁄ ÁX‚DT\÷,

‘·eT ñìøÏì ø√˝ÀŒ‘êsTT. ô|’>± n|ü&ÉT ñ‘êŒ<äø£‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~ ø±ã{Ϻ n<äq|ü⁄

ñ‘·Œ‹Ô ùdø£s¡D (•düTÔ edü÷\÷) πø+ÁBø£è‘·+>± kÕ>∑qø£ÿs¡˝Ò<äT. $πø+ÁBø£s¡D

#Ó+<ä&É+ n|ü&ÉT kÕ<Ûä +. Á>±eT+ kÕúsTT˝À uÛÑ÷kÕ«eTT\T, Äô|’q kÕeT+‘·T\T,

Äô|’q sêE\T, eTVü‰sêE\T, #·Áø£es¡TÔ\T, ` bÕ\ø£es¡Z+ ˇø£ <=+‘·s¡>±

@s¡Œ&É>∑\<äT. πø+ÁBø£è‘· bÕ\q Ç|ü&ÉT b˛sTT øÏ+~yê&ÉT ô|’ yê&çøÏ •düTÔ #Ó*¢+∫,

yê&çøÏ nedüs¡eTsTTq|ü&ÉT ‘·q ôd’Hê´ìï |ü+|æ+# |üŒ+<ä+ MT<ä ô|’yê&ÉT øÏ+~

yê&ç |ü]bÕ\Hê dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ôì >∑T]ÔkÕÔ&ÉT. Ç~ (dü÷ú\+>±) uÛÑ÷kÕ«eT´ e´edüú

\ø£åD+. >∑+>±, j·TeTTHê Àj·T\˝À eTÚs¡T´\ |ü‘·q+‘√ dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T

@s¡Œ&ç, yê{Ïì ÁbÕ‹|ü~ø£>± uÛÑ÷kÕ«eT´ e´edüú Ä ‘·s¡Tyê‹ X¯‘êu≤›\˝À

s¡÷bı+~+~. j·T÷s¡|t À s√eTHé kÕÁe÷»´+ |ü‘·q+‘√ uÛÑ÷kÕ«eT´ e´edüú ÁbÕs¡+uÛÑ

eTsTT+~. sêC≤´\÷ es¡Ôø£ yêDÏC≤´\÷ m+‘· Äsꓤ≥+>± e⁄+fÒ n+‘· >=|üŒ nì

uÛ≤$+# ã÷s¡T®yê #·]Á‘·ø±s¡T\T á <äXqT ªNø£{Ïj·TT>∑+μ nq&É+ ø£<äT›. nsTT‘

ñ‘·Œ‹Ô #ùd ¬s’‘·TqT n&ç–‘ ‘·q Áã‘·T≈£î eTTqT|ü{Ï ø£+fÒ Ç|ü& qj·T+ n+{≤s¡T.

‘·q≈£î ø±e\dæq |üìeTT≥÷¢, >∑T&ɶ\÷ Á>±eT+˝ÀH <=s¡T≈£î‘êsTT. nedüs¡eTsTT‘

Ä |üìeTT≥¢‘√ ‘êqT >∑÷&É Äj·TT<Ûë\T ‘·j·÷s¡T #düTø√e#·TÃqT. ‘·qqT <√#·T≈£îH

yê&ÉT mø£ÿ&√ bÕ≥©|ü⁄Á‘·+˝À e⁄+& sêE ø±ø£, Á|ü‘· ø£å+>± ø£qã& ª<=s¡μ ne⁄‘ê&ÉT.

eTq <X+˝Àì yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï e´ekÕsTTø£ sê»´+ nsTTq eT>∑<Ûä Ä$sꓤyê˙ï

n_Ûeè~Δ |üDXÊg n<Ûä j·Tq+ düVü‰j·T+‘√ ø√XÊ+_ $e]+∫q rs¡TqT øÏ+<ä{Ï

n<Ûë´j·T+˝À #·÷XÊeTT. ªq+<äsêE\μ ø±˝≤ìøÏ e#Ãdü]øÏ eT>∑<Ûä ô|<ä› sê»´+

nsTT+~. eTÚs¡T´\‘√ Ç+ø± $düÔ]+∫+~. nXÀ≈£îì ø±˝≤ìøÏ n‘·T´qï‘· <äXqT

#s¡T≈£îì Áø£eT+>± ø°åDÏ+∫+~. á |ü]D≤e÷ìï q&ç|æq Ä]úø£ yÓ’s¡T<Ûë´\qT ø√XÊ+_

XÊdüq kÕVæ≤‘· eT÷˝≤\ Ä<Ûës¡+>± $X‚¢wækÕÔ&ÉT. πø+ÁBø£è‘· sê»´+ Ä$s¡“¤$+∫

ø£s¡ÿX+>± n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì ùdø£]+∫ <ëìì πø+ÁBø£è‘·+>± es¡Ôø±ìøÏ $ìjÓ÷–+∫q

e´ekÕj·T $düÔs¡D ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 137

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

<äXqT øö{Ï\T´&ç ns¡ΔXÊg+ Ä<Ûës¡+>±q÷, á πø+ÁBø£è‘· sê»´+ ‘·q n+‘·s¡Z‘·

yÓ’s¡T<Ûë´\qT |ü]wüÿ]+#·T≈£îH+<äT≈£î $|òü\ Á|üj·T‘·ï+ #dæ HêXqeTsTTq dü«j·T+

b˛wüø£ Á>±MTD e´edüú≈£î <ë] $&ç∫q <äXqT nXÀ≈£î&ç XÊdüHê\ Ä<Ûës¡+>±q÷

$e]kÕÔ&ÉT.

øö{Ï\T´&ÉT m|ü&ÉT |ü⁄{≤º&ÉT m|ü&ÉT #·ìb˛j·÷&ÉT nH~ n+‘· eTTK´+

ø±<äT. ns¡ΔXÊg+˝À $e]+∫q düe÷»+ @ ø±˝≤ìøÏ #Ó+~+~ nH~ eTTK´+.

ns¡ΔXÊg+ ‘=* eTÚs¡T´\ ø±˝≤ìø° ‘·‘·÷Œs¡T«\sTTq ªq+<äsêE\μ ø±˝≤ìø°

#Ó+~+<ä , ÄHê{Ï sê»˙‹øÏ n~ Á|ü‘· ø£å yê´K´ nì ø√XÊ+_ $es¡+>±

ìsêΔ]kÕÔ&ÉT.7 øö{Ï\T´&ÉT yÓTT<ä{Ï eTÚs¡ sê»sTTq #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ç ne÷‘·T´&Éqï

dü+Á|ü<ëj·T+ >∑÷&É Ç+<äT≈£î dü]b˛‘·T+~.

|ü\Ã>± $düÔ]+∫q e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ qT+&ç n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì ø£s¡ÿX+>±

ùdø£]+#·&É+, Ä n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì sêC≤´+>∑j·T+Á‘·+ |üs¡ yø£åD ÁøÏ+<ä e´ekÕjT‘·s¡

düs¡T≈£î\ ñ‘·Œ‹Ôø°, es¡Ôø±ìø° $ìjÓ÷–+#·&É+, Ä≥$ø£ ÁbÕ+‘ê\˝ÀìøÏ e´ekÕj·÷ìï

$düÔ]+|üCÒj·T&É+ nH˚ eT÷&ÉT ø£s¡Ôyê´\qT ns¡ΔXÊg+ sêC≤´+>∑ j·T+Á‘êìøÏ

Á|üuÀ~ÛdüTÔ+~. @ s¡ø£eTsTTq n\+ø±]ø£eTsTTq Äø£s¡D>±˙ |ü<ë&É+ãs¡+>±˙

˙‹ dü+ã+<ÛäeTsTTq Ä#êä<äq >±˙ Ò≈£î+&É #˚dæq s¡#·q ns¡úXÊg+. |üPs¡«

Ä#ês¡T´\ n_ÛÁbÕj·÷\qT Áø√&ûø£]+∫ ªªá Á|ü|ü+#êìï Àãs¡#·T≈£îì |ü]bÕ*+#

|ü<äΔ‘·T\qTμμ ‘·q Á>∑+<∏ä+ ‘Ó\T|ü⁄‘·T+<äì Ä~˝À s¡#·sTT‘˚ nHêï&ÉT.8 <Ûäs¡à+,

ns¡Δ+ ø±eT+ nH eT÷&ç+{Ï Àìø° ns¡ΔyT eTTK´+. m+<äTø£+fÒ ‘·øÏÿq ¬s+&ç+{Ïø°

n<˚ eT÷\+ nì >∑÷&É ìs=à>∑e÷≥+>± nHêï&ÉT. dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘·´+˝À

ás¡ø£eTsTTq s¡#·q nkÕ<Ûës¡DeTsTTq~. ‘·s¡Tyê‹ ø±\|ü⁄ Áu≤Vü≤àDT\≈£î á

ìs¡¢»® düT\uÛÑ+>± $T+>∑T&ÉT |ü&É Ò<äT. n+<äTπø s¡#·sTT‘· ndü\T ù|s¡T øö{Ï\T´&ÉT

ø±>± n‘·ìì ≈£î{Ï\T&ç>± uÛ≤$+∫q ‘·<äq+‘·s¡T\T Ä ù|s¡TqT øö{Ï\T´&ç>±

e÷sêÃs¡ì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.9

á düe÷»+ Ä]úø£ dü«s¡÷|ü+ á $<Ûä+>± e⁄+~. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\

Á|üeTTKT\T C≤q|ü<äT\T. MfiflqT uÛÑ÷kÕ«eTT\T nq&ÜìøÏ M\T Ò<äT. uÛÑ÷$T˝À

dü«+‘· ÄdæÔ Ç|üŒ{ÏøÏ+ø± Ò<äT. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À uÛÑ÷$T˙ |üXóe⁄\q÷ düeTwæº>±

ø£*– e⁄qï düC≤‘· ãè+<ë\THêïsTT. yê{Ï ô|<ä›\T á C≤q|ü<äT\T. ns¡ΔXÊg+˝À

ÄdæÔ yês¡dü‘ê«ìï #·]Ã+∫q #√≥ uÛÑ÷$T Á|ükÕÔeq Òø£b˛e&Üìï ã{Ϻ Ç~ Ç+ø±

ñeTà&ç ÄùdÔ ‘·|üŒ dü«+‘· ÄdæÔ ø±<äì ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~.10 á C≤q|ü<äT\T #ê˝≤

138

eTTKT´\T. |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\ Á|üeTTKT\sTTq bÂs¡T\ ø£+fÒ C≤q|ü<äT\ >∑T]+#

sêE m≈£îÿe ÁX<äΔ rdüTø√yê\ì øö{Ï\T´&ÉT nHêï&ÉT.11

C≤q|ü<äT\ uÛÑ÷eTT\˝À ≈£L*#dæq XSÁ<äT\T ªns¡Δd”‘·≈£î\Tμ. Mfifl bı\+˝À

ÁXeT#dæ, |ü+&ç+∫q |ü+≥˝À dü>∑+ C≤q|ü<äT\≈£î n|üŒC…bÕŒs¡T. XSÁ<äT\ qT+&ç

|ü+≥˝À dü>∑+ rdüT≈£îqï C≤q|ü<äT\T sêE≈£î •düTÔ>± Äs¡ee+‘·T #Ó*¢+#ês¡T.

$T–*+~ ‘·eT dü«+‘·+12 nsTT‘ Ç+<äT˝À+∫ eT∞fl ∫\¢s¡ |üqTï\T, ø±qTø£\T,

ãVüQe÷Hê\T, sêE\≈£î #Ó*¢+#yês¡T. Mfifl uÛÑ÷eTT\T ø±ø£ ªd”‘êμ uÛÑ÷eTT\ì

yπs ñ+&$. Ç$ Á|üuÛÑT‘·«+ Ä<Ûä«s¡ +˝À e´ekÕj·TjÓ÷>∑ + #j·Tã&çq ;&ÉT

uÛÑ÷eTT\T, á ;&ÉT uÛÑ÷eTT\qT me«s¡÷ ÄÁø£$T+#·Tø√≈£î+&Ü Á|üuÛÑT‘·«yT XSÁ<ä

≈£L©\qT Á|üjÓ÷–+∫ e´ekÕj·T+ #sTT+#ê\qï~ ns¡ΔXÊg+˝Àì eTTK´yÓTÆq

dü÷#·q\˝À ø£{Ï. XSÁ<äT Ò m+<äTø£+fÒ, ªªyêfiflsTT‘H nìï s¡ø±\ <√|æ&û kÕ<Ûä +

ne⁄‘·T+~ ø±ã{Ϻμμ n+{≤&ÉT øö{Ï\T´&ÉT13 100 qT+&ç 500 <ëø± XSÁ<ä ø£s¡≈£î\qT

á d”‘ê uÛÑ÷eTT\˝ÀìøÏ |ü+|æ+#ê*. <ëìì yêfiófl e´ekÕj·T jÓ÷>∑ + #j·÷*.

nsTT‘ á XSÁ<ä ø£s¡≈£î\T u≤ìdü\T ø±s¡T, •düTÔ #Ó*¢+# ¬s’‘·T\T. yêfifl ùd«#·Ã¤

MT<ä e÷Á‘·+ s¡ø£s¡ø±\ |ü]$T‘·T\THêïsTT. ˇø£ ≈£î≥T+ã+ Hê>∑* øÏ+~øÏ

‘Ó∫Ãq uÛÑ÷uÛ≤>∑+ yêfifl J$‘· |üs¡ +‘·+ (e÷Á‘·yT) yêfifl~ ne⁄‘·T+~. <ëìì

neTà&ÜìøÏ>±ì ≈£î<äeô|≥º&ÜìøÏ>±ì M\T Ò<äT. »q|ü<ë\˝À |üqTï\T Äs¡e

e+‘·Tø±>± d”‘ê uÛÑ÷eTT\˝À Hê\Zee+‘·T. d”‘ê Á>±e÷\ e´eVü‰sê\qT Á|üuÛÑT‘·«

ñ<√´>∑T\÷ yÓ’<äT´\÷ |üXóyÓ’<äT´\÷ #·÷düT≈£î+{≤s¡T.

á d”‘ê uÛÑ÷eTT\ e´ekÕj·÷ìøÏ øö{Ï\T´&ÉT #ê˝≤ ÁbÕeTTK´+ ÇkÕÔ&ÉT.

BìøÏ ø±s¡D+ Ä]Δø£ |üs¡+>± ìs=à>∑e÷≥+>± $e]kÕÔ&ÉT. »q|ü<ë\ qT+&ç edü÷\T

#düT≈£îH Äs¡e e+‘·T |üqTïMT<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ã‘·ø£ Ò<äì#Ó|üPÔ ¬syÓq÷´ nedüsê\

ø√dü+ Á|üuÛÑT‘·«yT e´ekÕsT÷ø£s¡D #|ü{≤º\+{≤&ÉT. Ç‘·s¡ sêC≤´\ MT<ä j·TT<äΔ+

#j·T&É+ >∑÷&É n+<äTø√düyT. Ä <XÊ\qT \÷{° #j·T&É+, ˝Àãs¡#·Tø√e&É+

yÓTT<ä\sTTq \øå±´\ ø£+f… eTTK´eTsTTq~, Ä sê»´+˝Àì ;&ÉT uÛÑ÷eTT\˝ÀìøÏ

XSÁ<äT\qT Á|üyXô|{Ϻ yê{Ïì d”‘·uÛÑ÷eTT\T>± e÷s¡Ã&É+. j·TT<ëΔ\T Ç+<äTø√düyT

#j·÷\Hêï&ÉT.14 ø£[+>∑ j·TT<äΔ+˝À nXÀ≈£î&ç ôd’Hê´\≈£î §+–b˛sTTq \øå±j·÷uÛ…’

y\eT+~ì nXÀ≈£î&ÉT d”‘ê uÛÑ÷eTT\ ô|’q ø£s¡≈£î\T>± ìj·T$T+#ê&ÉT.15 á $<Ûä+>±

e´ekÕj·T $düÔs¡DqT ø£ |ü_¢ø ôdø£ºsY |ü]ÁXeT>± ìs¡«Væ≤+# <äèø£Œ<∏ä+ øö{Ï\T´&ÉT

m+‘· dü+|üPs¡í+>± Á|ü<ä]Ù+#ê&É+fÒ, d”‘ê Á>±e÷\˝À m≥Te+{Ï ndü+‘·è|æÔ >±˙

n\»&ç >±˙ #Ó\πs>∑≈£î+&É nìï ø£≥Tº~{≤º\÷ #XÊ&ÉT. ndü+‘·è|æÔøÏ kÕ<ÛäHê\T

e´ekÕj·T $düÔs¡D ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 139

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

ø±>∑\e˙ï nø£ÿ&É ìwæ<ëΔ\T. d”‘ê Á>±eT yêdüT\sTTq XSÁ<äT\T Äj·TT<Ûë\T

<Ûä]+#·&ÜìøÏ M\T Ò<äT.16 @ s¡ø£eTsTTq Ä≥>±fiófl >±˙ bÕ≥>±fiófl >±˙ b˛e&ÜìøÏ

M\T Ò<äT. uÖ<äΔ ÁXeTD\T >±˙ _Û≈£åîe⁄\T >±˙ b˛e&ÜìøÏ M\T Ò<äT. |ü⁄s√Væ≤‘·T\≈£î

e÷Á‘·+ ø=+‘· uÛÑ÷$Tì •düTÔ $TqVü‰sTT+|ü⁄‘√ sTT∫à á Á>±e÷\˝À yêfifl ìyêkÕ\T

@s¡Œs¡#ês¡T.17 ªªÁ>±MTDT\T ndüVü‰j·TT\sTT‘H |üìMT<ä <äèwæº πø+ÁBø£]kÕÔs¡T.

•düTÔ, ÁXeT, dü+|ü<ä, <Ûëq´+, ‘·<ë«sê ô|s¡T>∑T‘êsTT.μμ nì øö{Ï\T´&ÉT nHêï&ÉT.18

yÓTT‘·Ô+ sê»´+˝Àì e´ekÕj·Tø£ uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À n‘· ~Ûø£ uÛ≤>∑+ Á|üuÛÑT‘·«

ìs¡«Vü≤D˝À XSÁ<ä øö\T ¬s’‘·T\T ùd<ä + #dæq á d”‘ê uÛÑ÷eTT Òqì ø√XÊ+_

n_ÛÁbÕj·T+.19 á uÛÑ÷uÛ≤>∑+ $düÔè‹ m+‘·{Ï<ä+fÒ <X+˝Àì uÛÑ÷$T n+‘ê sêEπø

#Ó+<äT‘·T+<äì düeTø±*ø£ Á^≈£î |ü]o\≈£î\T uÛ≤$+#ês¡T.20 Çø£ÿ&É >∑eTì+#·e\dæq

eTTK´ $wüj·T+ @$T≥+fÒ eTÚs¡T´\ ø±\+<ëø± ndü+ø£*Œ‘·+>± kÕ–q e´ekÕj·T

$düÔs¡D Ç|ü&ÉT Á|üuÛÑT‘·« ¬syÓq÷´ nedüsêìï rs¡Ã&É+ø√dü+ dü+ø£\Œ |üPs¡«ø£+>±

ˇø£ |ü]ÁX¯eT>± ` kÕ–+~. n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô #ê˝≤ |ü\Ã>± e⁄qï á <äX¯˝À

ás¡ø£eTsTTq ª|ü_¢ø ô|ò’HêHé‡μ nìyês¡ eTsTT+~. Bì |üs¡ ekÕHê\qT ‘·s¡Tyê‘·

#·÷<ë›+.

C≤q|ü<äT\ qT+&ç d”‘ê uÛÑ÷eTT\ qT+&ç •düTÔqT ùdø£]+#ê*. <ëìì bÕ\ø£

esêZ\≈£î nedüs¡eTsTTq $˝≤dü edüTÔe⁄\T>± e÷sêÃ*. •düTÔqT ùdø£]+#˚

ñ<√´>∑T\≈£î ø=ìï Á>±e÷\qT e÷q´+>±H√ C≤^s¡T>±H√ Ç∫Ã Ä Á>±e÷\ •düTÔqT

yêfiófl ñ+#·T≈£îH @sêŒ≥T (eTq <X+˝À uÛÑ÷kÕ«eT´ e´edüú≈£î ø°\ø£eTsTTq

@sêŒ≥T) n|üŒ{ÏøÏ+ø± kÕ<Ûä +ø±<äT. ñ‘êŒ<äø£‘· Ç+ø± #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± e⁄+~.

ô|’>± C≤q|ü<ë\q÷ d”‘ê uÛÑ÷eTT\q÷ $TqVü‰sTTùdÔ Ç+ø± e´ekÕj·÷ìøÏ §+>∑ì

n&Ée⁄\T #ê˝≤ e⁄HêïsTT. ø±ã{Ϻ n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô #ê˝≤ |ü\Ã>± e⁄+~.

ás¡ø£eTsTTq |ü+|üø±\≈£î Ç|ü&ç|ü&˚ ‘êe⁄˝Ò<äT. á <äX¯˝À •düTÔ n+‘ê

πø+ÁBø£è‘·eTsTT Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ n+<ë*. ùdø£]+∫q ñ<√´>∑T\≈£î J‘·+ e÷Á‘·yT

<ä≈£îÿ‘·T+~.

e´ekÕj˚T‘·s¡ ñ‘·Œ‹Ôø° yê´bÕsêìø° >∑÷&É Ç<˚ >∑‹ |ü{Ϻ+~. n<äq|ü⁄

ñ‘·Œ‹Ô yê´bÕs¡düTÔ\ #‘·T\˝ÀøÏ m≈£îÿe>± b˛≈£L&É<ä+fÒ yê´bÕsêìï ø£≥Tº~≥º+

#j·÷*. ns¡ΔXÊg+˝À yê´bÕs¡düTÔ\ >∑T]+N eè‹Ô|üìyê] >∑T]+N #ê˝≤ #·eTsTTq

e÷≥\T nHêïs¡T. es¡Ô≈£î&çì ªø£+≥ø£+μ (eTT\T¢) nHêïs¡T. es¡Ô≈£î&ÉT, eè‹Ô |üìyê&ÉT,

_Ûø£å>±&ÉT, ø£qTø£≥Tºyê&ÉT, q≥T&ÉT, ªªMfifl+‘ê <=+>∑\T nì |æ\eã&Éì <=+>∑\Tμμ

140

nì øö{Ï\T´&ÉT nHêï&ÉT. ˇø£ »q|ü<ä+ qT+&ç eTs=ø£ »q|ü<ëìøÏ düs¡T≈£î\T

rdüT≈£îìb˛‘ ãj·T\T<]q #√{≤ rdüT≈£îb˛sTTq #√{≤ >∑÷&É |üqTï\T edü÷\T

#XÊs¡T. @ edüTÔe⁄q÷ ø=qï#√fÒ neTà&ÜìøÏ M\T Ò<äHêïs¡T. <oj·T düs¡T≈£î\sTT‘

5 XÊ‘·+, $<o düs¡T≈£î\sTT‘ 10 XÊ‘·+ ø£qï m≈£îÿe ≤uÛÑ+ es¡Ô≈£î\T bı+<ä&ÜìøÏ

M\T Ò<äHêï&ÉT.21 es¡Ô≈£î\T á $<Ûä+>± ‘·eT kÕe÷õø£ kÕúHêìï ø√˝ÀŒsTT |òü*‘·+>±

eTÚs¡ ø±\|ü⁄ ø±sê|üD≤\T ÁbÕe÷DÏø£‘· ø√˝ÀŒj·÷j·Tì >∑‘· n<Ûë´j·T+˝À #·÷kÕeTT.

es¡Ô≈£î\ MT<ä á Ä+ø£å\T ô|≥º&ÉyT ø±ø£ #ê˝≤ yê´bÕsê\qT Á|üuÛÑT‘·«+

‘êH dü«j·T+>± #|ü{Ϻ+~. ø=‘·Ô>± Ä$s¡“¤$+∫q |ü≥ºD Hê>∑]ø£‘·≈£î ∫Vü‰ï\sTTq

eT÷&ÉT e´düHê\T`p<ä+, e´_Û#ês¡+, eT<ä bÕq+ ` Á|üuÛÑT‘·«+ Ä~Û|ü‘· +˝À

q&ç#$. n+‘·ø£+f… #ê˝≤ eTTK´yÓTÆq~, >∑qT\ MT<ä, KìC≤\MT<ä, Á|üuÛÑT‘·«

>∑T‘êÔ~Û|ü‘· +. e´ekÕj·T Hê>∑]ø£‘·≈£î ÇqTeTT ‘·~‘·s¡ ˝ÀVü‰\ ø°\ø£eTsTTq

ÁbÕeTTK´‘·qT øö{Ï\T´&ÉT >∑T]Ô+#ê&ÉT. ªªKC≤Hê≈£î >∑qT\T eT÷\+, ôd’Hê´ìøÏ

KC≤Hê eT÷\+μμ ø±ã{Ϻ Á|ü|ü+#ê~Û|ü‘·´+ dü+bÕ~+#ê\+fÒ >∑qT\ MT<ä

n»e÷sTTw” ø±yê*.22 Ç‘·s¡ <˚XÊ\MT<ä j·TT<äΔ+ #˚j·T&É+˝À >∑÷&É ;&ÉT

uÛÑ÷eTT\qT #õøÏÿ+#·Tø√e&É+ ˇø£ eTTK´ Áb˛<ä“\+ nsTT‘ nø£ÿ&ç >∑qT\qT

#õøÏÿ+#·Tø√e&É+ ¬s+&Ée Áb˛‘ê‡Vü≤ø£+.

Ç‘·s¡ |ü]ÁXeT\qT >∑÷&É ø=ìï Á|üuÛÑT‘·«yT q&çù|~. •düTÔqT ¬s’‘·T\ qT+&ç

edüTÔ s¡÷|ü+˝À (<Ûëq´+, q÷HÓ–+»\T, e¬>’sê) edü÷\T #ùdyês¡T. <ÛëHê´ìï bı≥Tº

rj·T&É+, |æ+&ç #j·T&É+, –+»\ qT+&ç q÷HÓ rj·T&É+, yÓTT<ä\sTTq |ü]ÁXeT

\˙ï Á|üuÛÑT‘·«yT ìs¡«Væ≤+#~. ns¡ΔXÊg+˝À M{Ï $esê\T m+‘· ≈£åîDí+>± #·]Ã+#·

ã&ܶj·T+fÒ n~ sê»˙‹ Á>∑+<∏ä+ ø±<äT. bòÕ´ø£ºØ e÷qT´e Ÿ nì|ædüTÔ+<äì ø√XÊ+_

n+{≤&ÉT.23

á $<Ûä+>± Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑+ |üqTï\T ìwüÿs¡>± edü÷\T #j·T&ÉyT >±ø£

nìï e´eVü‰sê˝Àìø°, $düÔ]+#ê\+fÒ |ü]bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>∑+ #ê˝≤ uÛ≤Ø>±

e⁄+&Ü*. s¡yêD≤ kÂø£sê´\÷ Á|ükÕs¡ kÂø£sê´\÷ #ê˝≤ n|ü]D‘·+>± e⁄qï

Ä s√E\˝À á ãs¡Te⁄qT Á|üuÛÑT‘·«+ yÓ÷j·T&É+ ø£wüºkÕ<Ûä´+. es¡Ô≈£î\˝Àq÷

C≤q|ü<äT\˝Àq÷ Á|üuÛÑT‘·« n~Ûø±s¡¢ Àq÷ n$˙‹ n]ø£≥º&É+, •düTÔ\T mes¡÷

m>∑y˚j·T≈£î+&Ü #·÷&É&É+, düT\uÛÑeTsTTq $wüj·÷\T ø±e⁄. ns¡ΔXÊg+˝Àì

≈£î{Ï\‘ê«ìøÏ á yÓ’s¡T<Ûä yT eT÷\+. Á|üuÛÑT‘·«+ yÓTT‘·Ô+ >∑÷&ÛÉ#ês¡T\‘√ q&Éyê*.

>∑÷&ÛÉ#ês¡T\ MT<ä >∑÷&ÛÉ#ês¡T\T, yêfiflMT<ä >∑÷&ÛÉ#ês¡T\T e⁄+&Ü*. •düTÔ m>∑y‘·≈£î

e´ekÕj·T $düÔs¡D ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 141

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

•ø£å ø£]ƒq+>± e⁄+&Ü*. nsTTq<ëìø° ø±ì<ëìø° EsêàHê\T edü÷\T #j·÷*.

Ç‘·s¡ sêE\q÷ >∑D≤\q÷ §+>∑BdüTø√e&ÜìøÏ ìcÕÿs¡DeTsTTq ã\Á|üjÓ÷>∑+

qT+&ç |ü∫à yÓ÷dü+ <ëø± @ |ü<äΔ‹qsTTHê Á|üjÓ÷–+#·e#·TÃqT. ùdïVü≤+ ã+<ÛäT‘·«+

nH uÛ≤yê\≈£î bÕ\≈£î\˝À ‘êe⁄ Ò<äT. Á|ü»\qT m+‘·>± yÓ÷dü+ #dæ nsTTHê

&ÉãT“ dü+bÕ~+#· e#·TÃqT. nkÕ<Ûës¡DeTsTTq düT+ø±\T nø£kÕà‘·TÔ>±

$~Û+#·e#·TÃqT. dü«#·Ã¤+<ä+>± $sêfi≤\T ÇeTàì ÄVü‰«ì+∫, >∑÷&ÛÉ#ês¡T\˝À ø£&ÉT

ô|<ä› m‘·TÔq $sêfi≤\T Ç∫Ãq≥Tº q{Ï+∫ ‘·<ë«sê Á|ü»\#‘· >∑÷&É ô|<ä›m‘·TÔq

Ç|æŒ+#·e#·TÃqT. Á|üuÛÑT‘·«+ ‘êqT Á|ü<ëq+#˚ùd _s¡T<äT\q÷ |ü‘·ø±\q÷

neTàe#·TÃqT. <yê\j·T ÄdüTÔ\qT uÛÑÁ<ä|ü]# $TwüMT<ä m‘·TÔø=ì b˛e#·TÃqT.

>∑÷&ÛÉ#ês¡T\T ø=‘·Ô |üPC≤düú ≤\qT düèwæº+∫ Á|ü»\qT eTuÛÑ ô|{Ϻ >∑Tfiófl ø£{ϺkÕÔeTì

$sêfi≤\T ùdø£]+#·e#·TÃqT. á |üì ns¡ΔXÊg+ ]ø£yÓT+&é #j·T&ÉyT ø±<äT, eTÚs¡T´\T

ì»+>± #XÊs¡ì bÕDÏì yê´ø£s¡D≤ìøÏ uÛ≤wü + sêdæq |ü‘·+»* nHêï&ÉT.24

ns¡ΔXÊg+˝À $e]+∫q |ü<äΔ‹˝À |ü]bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>∑+ ì»+>± q&ç

∫+<ë nH #·s¡Ãø£+fÒ eTTK´+, á ne÷qTwüeTsTTq dæ<ëΔ+‘ê\ yÓqTø£ ˇø£

ì»yÓTÆq yÓ’s¡T<Ûä + e⁄+<äì >∑T]Ô+#·&É+.

e´ekÕj·T+ $düÔ]+∫ dæús¡ e´ekÕj·T Á>±e÷\T eT]ìï @s¡Œ& ø=B› á

yÓ’s¡T<Ûä + eT]+‘· rÁe‘·s¡+ nsTT+~. |ü]bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>∑+ MT<ä uÛ≤s¡+ #ê˝≤

ô|]–+~. Ç+ø± m≈£îÿe Á>±e÷\ qT+&ç m≈£îÿe <ä÷s¡+ qT+&ç •düTÔ edü÷\T

#j·÷*‡ e∫Ã+~. m≈£îÿeeT+~ MT<ä |üs¡ yø£åD ô|{≤º*‡ e∫Ã+~. dæús¡ e´ekÕj·T

Á>±e÷\T ô|]π>ø=B› Á|üuÛÑT‘·« ìj·T+Á‘·D˝Àì es¡Ôø£+ yê{ÏøÏ nedüs¡eTsTTq

e´ekÕjT‘·s¡ düs¡T≈£î\qT düs¡|òüsê #j·T&É+˝À eT]ìï Çã“+<äT\qT m<äTs¡Tÿ+~.

‘·q ¬syÓq÷´ nedüsê\ø√dü+ ns¡ΔXÊg Á|üuÛÑT‘·«yT d”‘ê Á>±e÷\ <ë«sê n‘· ~Ûø£

uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À e´ekÕj·T $düÔs¡DqT Áb˛‘·‡Væ≤+∫+~ ø±ã{Ϻ ‘·q uÛ≤sêìï ‘êH˚

yÓ÷ô|&ÉT #˚düT≈£î+~. e´ekÕj·T+ $düÔ]+#˚ø=B› ˝ÀVü‰\ düs¡|òüsê\≈£î eT>∑<Ûä

ÁbÕ+‘·|ü⁄ >∑qT\T dü]b˛ Ò<äT. <äø£ÿHé ÁbÕ+‘·|ü⁄ >∑qT\ qT+&ç >∑÷&É ˝ÀVü‰\T ñ‘·Œ‹Ô

#˚j·÷*‡ e∫Ã+~. n+fÒ >∑qT\ πø+ÁBø£è‘· ìs¡«Vü≤D ø£wüºeTsTTb˛sTT+~.25

|ü]e÷D≤‘·àø£ eTsTTq e÷s¡TŒ >∑TD≤‘·àø£yÓTÆq e÷s¡TŒ>± |ü]D$T+#·&É+ nH

>∑‹‘ê]ÿø£ dü÷Á‘êìøÏ eT>∑<Ûä sê»´|ü⁄ á dü+øå√uÛÑ+ ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D nì ø√XÊ+_

n+{≤&ÉT.26 Á>±MTD dü«j·T+b˛wüø£‘·«yT (ø£eTà], eÁ&É+– eè‹Ô |üìyêfifl ÁX‚DT\qT

e~*ô|{Ϻ Á>±e÷\˝À ≈£î˝≤\>± dæús¡|ü&É&Éy˚T) á yÓ’s¡T<Ûë´ìï n+‹eT+>±

|ü]wüÿ]+#·>∑\<äT.27

142

nXÀ≈£î&ÉT sê»j˚T´Hê{ÏøÏ yÓ’s¡T<Ûë´\ uÛ≤s¡+ sê»´+MT<ä ã\+>±

|ü&ç+~. dæús¡ e´ekÕj·T+ $düÔ]k Ô+~. Ä≥$ø£ ÁbÕ+‘ê\T e´ekÕj·÷ìï n\es¡TÃ

≈£î+≥THêïsTT. ≈£î{Ï\eTsTTq ã\Á|üjÓ÷>∑+ <ë«sê πø+ÁBø£è‘·+>± |ü]bÕ*+#·&É+

nkÕ<Ûä + ne⁄‘√+~. á yÓ’s¡T<Ûë´ìï |üP]Ô>± |ü]wüÿ]+#·&É+ nXÀ≈£î&ç #‘·T\˝À

Ò<äT. n+‹eT+>± e´edüú dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\ ìsêàD≤ìøÏ |ü]D≤eT+ #Ó+~q|ü&

n~ |ü]cÕÿs¡+ ne⁄‘·T+~. nsTT‘ |üP]Ô>± ndü+>∑‘·+>±q÷ ne÷qTwü+>±q÷

‘·j·÷s¡sTTq eTÚs¡ sêC≤´+>∑ j·T+Á‘êìï |ü]bÕ\Hê ‹ì ø=+‘· e÷qMj·T+>±

e÷πsà Á|üj·T‘·ï+ nXÀ≈£î&ÉT #kÕ&ÉT. Á|üU≤´‘·eTsTTq nXÀ≈£î&ç eTq'|ü]es¡Ôq ø£

e´øÏÔ ‘·q eT‘·+ e÷s¡TÃø√e&É+ ø±<äT. eTq<X+˝À m+‘√eT+~ sêE\T Áu≤Vü≤àD

uÖ<äΔ C…’q eT‘ê\˝À ø£<ëì qT+&ç ø£<ëìøÏ e÷sês¡T. Ä |ü]es¡Ôq ÒM Á|üU≤´‘·+

ø±ì~ nXÀ≈£î&ÉT ªuÖ<äΔeT‘·+μ d”«ø£]+#·&É+ ø£ #·]Á‘ê‘·àø£ dü+|òüT≥q nsTT+<ä+fÒ

n+<äT≈£î ø±s¡D+ n~ ˇø£ e´øÏÔ eT‘·+ e÷]Œ&ç ø±ø£, kÕe÷õø£ ìsêàD+˝À

yÓTT‘·Ô+>± e∫Ãq e÷s¡TŒ ø±e&Éy˚T.28 Ä e÷s¡TŒ Á|ü<Ûëq \ø£åD+ @$T≥+fÒ

|ü]bÕ\q˝À ã\Á|üjÓ÷>∑+ kÕúq+˝À ª<Ûäs¡à+μ nH uÛ≤eqq÷ eT‘ê˙ï Á|üyXô|≥º&É+.

á <Ûäs¡à+ Áu≤Vü≤àDT\ es¡í<Ûäs¡à+ ø±<äT. n<Ó{≤¢>∑÷ (#Ó\T¢u≤≥T e⁄qï yTs¡≈£î) es¡Z

düe÷C≤ìï ì\u…≥º&É+˝À ‘·q ø£s¡Ôyê´ìï ìs¡«Væ≤k Ô+~. nXÀ≈£î&ç <Ûäs¡à+ uÖ<äTΔ\

<Ûäsêàìï b˛*q kÕe÷õø£ ˙‹. n+<äTπø ãVüQXÊ nXÀ≈£î&ÉT uÖ<ëΔìøÏ Äø£]‘·T&ÉsTT

uÖ<äT›&Éj·÷´&ÉT. nsTT‘ Çø£ÿ&É eT‘·+ e÷]Œ&çøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«&É+ bıs¡u≤≥T.

uÖ<äTΔ&Ó’q ‘·s¡Tyê‘· >∑÷&É nXÀ≈£î&ÉT nìï eT‘ê\q÷ düeT+>± Ä<ä]+#ê&ÉT.

Çø£ÿ&É ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«e\dæ+~ sê»˙‹˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ≈£î, <ëìøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£>±

ñ‘·Œ‹Ô s¡+>∑+˝À edü÷Ôqï e÷s¡TŒ≈£î, á e÷s¡TŒ\≈£î nqT>∑TD´+>± nXÀ≈£î&ç

ª<Ûäs¡à+μ nH uÛ≤eq |ü⁄{Ϻ+~. n~ \ø£åD≤\˝À uÖ<ëΔìï b˛*+< nsTTHê n+<äT˝À

Á|ü‘´øÏ+∫ ªuÖ<äΔ+μ nq<ä>∑Z dü«uÛ≤e+ @MT Ò<äT.29 ªªnXÀ≈£î&ÉT ‘·q XÊdüHê\˝À

Á|ü#ês¡+ #dæ+~ uÖ<äΔeT‘·+ø±<äT. kÕ<Ûës¡D ˙‹dü÷≈£îÔ\÷ ø±e⁄. ã\Á|üjÓ÷>∑+

ø£+f… <Ûäs¡à+, kÕe÷õø£ ‹, ñqï‘·eTsTTqeì Á|ü#ês¡+ #kÕ&ÉT.μμ nì ø√XÊ+_

n+{≤&ÉT.30

øö{Ï\T´&ÉT nìï+{Ï ¬syÓq÷´ <äèw溑√ #·÷dæqfÒ¢ eT‘êìï >∑÷&É #·÷kÕ&ÉT.

sêC≤´+>∑ j·T+Á‘êìøÏ Á|ü<Ûëq Ä]úø£ Ä<Ûës¡+ nsTTq ªd”‘êμ Á>±e÷\˝Àì _Û≈£åîe⁄\T

b˛e&ÜìøÏ M\T Ò<äHêï&ÉT. n+fÒ sê»´+˝Àì n‘· ~Ûø£ uÛÑ÷uÛ≤>∑+ qT+&ç _Û≈£åîe⁄\qT

ãVæ≤wüÿ]+#ê&ÉT. Á|ü»˝…e«s¡÷ eTTdü*‘·q+ e#˚Ã<ëø± düq´dæ+#·&ÜìøÏ M\T

e´ekÕj·T $düÔs¡D ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 143

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

˝Ò<äHêï&ÉT. nXÀ≈£î&ÉT n+<äT≈£î _Ûqï+>±, @ eT‘·+ yês¡sTTHê sê»´+˝À

mø£ÿ&ÉsTTHê ìedæ+#·e#·TÃqHêï&ÉT. øö{Ï\T´&ÉT _Û≈£åîe⁄\qT >∑÷&ÛÉ#·s¡ + ø√dü+

yê&ÉTø√yê\ì dü÷∫+#ê&ÉT. nXÀ≈£î&ÉT n+<äT≈£î _Ûqï+>± ªÁu≤Vü≤àDT\q÷

ÁX¯eTDT\q÷ >ös¡$+#ê*μ nì ‘·q XÊdüq+˝À #ÓbÕŒ&ÉT. kÕe÷õø£ uÛÑÁ<ä‘·qT

πø+ÁBø£è‘·eTsTTq ã\Á|üjÓ÷>∑+ <ë«sê ø±ø£ eT‘· Á|ü#ês¡≈£î\T #ùd <Ûäs¡àuÀ<Ûä

<ë«sê ì\u…{≤º\ì nXÀ≈£î&ç Á|üj·T‘·ï+.

á #ê]Á‘êø£ nedüsêìï kÕ~Û+# Áø£eT+˝À nXÀ≈£î&ÉT <ëìì $T+∫ #ê˝≤

<ä÷s¡+ b˛j·÷&ÉT. n|üŒ{ÏøÏ ø±<äT, Ç+ø± #ê˝≤ X¯‘êu≤›\ <ëø± Á|üuÛÑT‘ê«\T

ÄyÓ÷~+#·uÀì Ä<äsêÙ\qT Á|üø£{Ï+#ê&ÉT. ndü\T <Ûäs¡à Á|ü#êsêìøÏ XÊdüHê\qT

yê&ÉTø√e&É+ nH< #·]Á‘· À ø=‘·Ô $wüj·T+. nXÀ≈£î&ç düeTø±*≈£î\sTTq bÕXÊÑ·

sêE\T ‘·eT >=|üŒ\T #ê≥Tø√e&ÜìøÏ XÊdüHê\T Á|üø£{Ï+#ês¡T. nXÀ≈£î&ç XÊdüHê\qT

|ü]j·÷ #·Áø£e]Ô nsTTq &Ü]j·THé XÊdüHê\‘√ ø√XÊ+_ b˛\TkÕÔ&ÉT. &Ü]j·THé

‘·qTï‘êqT ªªÁ^≈£î\sêE, sêC≤~ÛsêE, düø£\<XÊ\≈£î sêE, düT<ä÷s¡ uÛÑ÷eT+&É

˝≤ìøÏ sêE...μμ nì e]í+#·Tø=ì, ‘·q≈£î sê#·]ø£+ <e⁄&ç#êÃ&É , <e⁄&ç ø√]ø£qT

nqTdü]+∫ ‘êqT Á|ü|ü+#êìï #·ø£ÿu…{≤ºq˙ n+{≤&ÉT.31 nXÀ≈£î&ÉT n+<äT≈£î _Ûqï+>±

‘·qTï‘êqT ªÁ|æj·T<ä]Ùμ nì ª<yêq+|æj·Tμ (<e⁄fifl≈£î Á|æj·TyÓTÆqyê&ÉT) nì e÷Á‘·+

e]í+#·T≈£îHêï&ÉT. sêE>± ‘·q ø£s¡Ôyê´ìï XÊdüHê\˝À #ê˝≤ Ä<äs¡Ùe+‘·+>±

Á|üø£{Ï+#ê&ÉT. ªÁ|ü»\+‘ê Hê _&ɶ\T...μ nì ªÁ|ü»\|ü≥¢ Hê u≤<Ûä ‘· HÓs¡ys¡Ã&É+˝À

n~Ûø±s¡T\T düVü≤ø£]+#·>∑\+<äT≈£î>±qT á Ä<XÊ\T C≤Ø#düTÔHêïqT.μ n˙ nHêï&ÉT.

<˚X¯+˝À|ü\ bÕ∞ (e÷>∑~Û) uÛ≤wü˝Àq÷ yêj·TTe´ dü]Vü≤<äT› ÁbÕ+‘·+˝À Á^≈£î

ns¡e÷sTTø˘ uÛ≤wü˝Àq÷ XÊdüHê\T Á|üø£{Ï+#ê&ÉT. eT>∑<Ûä kÕÁe÷»´+ $düÔs¡D

|òü*‘·+>± e÷>∑~Û uÛ≤wü≈£L Áu≤Væ≤à *|æø° <Xyê´|üÔeTsTTq $düÔs¡D \_Û+∫+~.

nsTT‘ Á|ü»\+<äs¡÷ Ç< uÛ≤wü e÷{≤¢&ÉT‘·THêïs¡ì ns¡ú+ ø±<äT. es¡Ôø±ìø° |ü]bÕHê

e´eVü‰sê\≈£L á uÛ≤wü e÷<Ûä eT+ nsTT+~. ìC≤ìøÏ Á|ü»\T Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\˝À

ndü+U≤´ø£eTsTTq uÛ≤wü\T e÷{≤¢&ÉT‘·THêïs¡T ø±ãfÒº XÊdüHê\ìï+{Ï e÷>∑~Û À

Á|üø£{Ï+#·&É+ »]–+~. Á|üuÛÑT‘·« n~Ûø±s¡T\T Ä XÊdüHê\qT dü+e‘·‡sêìøÏ eT÷&ÉT

kÕs¡T¢ Á|ü»\≈£î >∑{Ϻ>± #·~$ $ì|æ+#ê*. yê{Ï Àì Ä<XÊ\qT nqTdü]+∫

|ü]bÕ\q kÕ–+#ê*.32

144

nXÀ≈£îì XÊdüHê\˝Àì eTTK´ $wüj·÷\T :

sê»´+˝À »+‘·Te⁄\qT #·+|ü≈£L&É<äT, JeVæ≤+dü #˚j·T≈£L&É<äT. j·T»„

ã\T\T, Ç‘·s¡ (Ä≥$ø£) ã\T\T, ìwæ<ëΔ\T. j·TEπs«<ä ø±\+ qT+&ç j·T»„

ã\T\≈£L >√e÷+dü uÛÑø£åD≈£L e´‹πsø£+>± kÕ–q n\»&ç Ç|ü&ÉT yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï

kÕ]>± sê»XÊdüq+˝À ÄyÓ÷<ëìï bı+~+~. |üXób˛wüø£ düe÷»+ MT<ä e´ekÕj·Tø£

düe÷»+ ‘·q Ä~Û|ü‘ê´ìï HÓ\ø=*Œ+~.33

ã+<ÛäTe⁄\q÷ Áu≤Vü≤àDT\q÷ (uÖ<äΔ) ÁX¯eTDT\q÷ >ös¡$+#ê*. ‘·*¢

<ä+Á&ÉT\q÷ ô|<ä›\q÷ Ä<ä]+#ê*. ùdïVæ≤‘·T\|ü≥¢ ñ<ës¡+>± e⁄+&Ü*.

dü+bÕ<äq˝Àq÷ Ks¡TÃ˝Àq÷ $T‘êìï bÕ{Ï+#ê*. n~Ûø±s¡T\T eTqTwüß\≈£L |üXó

e⁄\≈£L yÓ’<ä kÂø£s¡ + ø£*Œ+#ê*. u≤e⁄\T ‘·$«+#ê*, &Éø√dü+ #Ó≥T¢ Hê{Ï+#ê*.

Hs¡ $#ês¡D Hê´j·T+>± e⁄+&Ü*, •ø£å ìcÕŒøÏåø£+>± e⁄+&Ü*. eTs¡D •ø£å $~Û+#·ã&ɶ

yêfifl≈£î eT÷&ÉT s√E\T >∑&ÉTe⁄ Çyê«*. Ä eT÷&ÉT s√E\˝À yêfifl ã+<ÛäT$TÁ‘·T\T

kÕúìø£ n~Ûø±s¡¢ qT+&ç ø£åe÷_Ûø£å ø√s¡e#·TÃqT. n≥Te+{Ï ã+<ÛäT$TÁ‘·T …e«s¡÷

˝Ò≈£î+fÒ H˚s¡düTÔ&ÉT ø£˙dü+ ‘·q eTs¡D≤q+‘·s¡ kÂK´+ ø√dü+ ÁbÕs¡Δq\T

#düTø√e#·TÃqT.34 C…’fifl˝À e⁄qï U…’B\≈£î |æ\¢\T+fÒ n~Ûø±s¡T\T yêfifl≈£î <Ûäq

düVü‰j·T+ #j·÷*. U…’B\≈£î eT‹dæú$T‘·+ Òø£b˛‘ dü+¬ø\\T rdæyj·÷*. eTTdü*

yêfiflsTT‘ $&ÉT<ä\ #j·÷*. nìï $wüj·÷\˝Àq÷ Á|üuÛÑT‘ê«~Ûø±s¡T\T m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT

ìy~ø£\T ‘·j·÷s¡T#dæ sêE≈£î ` n~ sêÁ‘·sTTHê |ü>∑\sTTHê ` ‘Ó*j·TCÒj·÷*.

á <Ûäsêàìï düÁø£eT+>± ìs¡«]Ô+#+<äT≈£î nXÀ≈£î&ÉT <Ûäs¡àeTVü‰e÷Á‘·T\qT

ìj·T$T+#ê&ÉT. Áu≤Vü≤àDT\T, uÖ<äTΔ\T, C…’qT\T, nJe≈£î\T ˇø=ÿø£ÿ eT‘·+

e´eVü‰sê\qT #·ø£ÿu…≥º&ÜìøÏ ˇø=ÿø£ÿ <Ûäs¡à eTVü‰e÷Á‘·T&çì ìj·T$T+#ê&ÉT.35

Á|üuÛÑT‘ê«\T #Óù|Œ ˙‘·T\˙ï Ä#·]+#·e⁄. ô|’>±, sê#·]ø£+ nH~ ˇø£{Ï

e⁄+&É>± sêE ªÁ|ü»\+‘ê Hê _&ɶ\Tμ nq&É+ ndü+>∑‘·eTsTTq $wüj·T+ nsTT‘

nXÀ≈£î&ç <Ûäs¡à|üHêï\T m+‘·es¡≈£î ÄHê&ÉT neT\j·÷´sTT nì #·]Ã+#·&É+ ø£+f…

ˇø£ ø=‘·Ô Ä<äs¡Ù+ #·]Á‘·˝ÀøÏ e∫Ã+<äì >∑T]Ô+#·&É+ eTTK´+. |ü]bÕ\q≈£î

ã\Á|üjÓ÷>∑+ ø±ø£ kÕe÷õø£ ˙‹ ÁbÕ‹|ü~ø£ ø±yê\qï~ ñqï‘·eTsTTq Ä<äs¡Ù+.

es¡Z düe÷»+˝À á Ä<äs¡Ù+ Ä#·s¡D kÕ<Ûä +ø±<äT. Áu≤Vü≤àD eT‘·+ #‘·T\˝À

á ª<Ûäs¡à+μ ≈£î\ <Ûäs¡à+>±q÷ eT‘· eTÚ&ÛÉ +>±q÷ |ü]D≤eT+#Ó+~ ã\Á|üjÓ÷>±ìøÏ

˙‹ ø±ø£ eT‘·+ Á|ü‘ê´e÷ïj·TeTsTT+~.36 nsTT‘ Ä#·s¡D kÕ<Ûä +ø±ì Ä<äsêÙ\˙ï

ìs¡T|üjÓ÷>∑+ ø±e⁄. @ uÛÖ‹ø£ |ü]dæú‘·T\T Ä Ä<äsêÙ\qT Ä#·s¡D kÕ<Ûä´+

#j·T>∑\y√ Ä |ü]dæú‘·T\qT n$ ÄVü‰«ìkÕÔsTT. nqT≈£L\eTsTTq uÛÖ‹ø£ |ü]dæú‘·T\T

e´ekÕj·T $düÔs¡D ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 145

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

@s¡Œ&É>∑\ ø±˝≤ìøÏ ¬s+&ÉT düVü≤ÁkÕu≤›\T eTT+< Ä Ä<äsêÙ\qT Á|üø£{Ï+#·>∑\>∑&É+

>=|üŒ‘·q+ nqT≈£î+fÒ nXÀ≈£î&ÉT (ãT~Δ&ç ˝≤>±) >=|üŒyê&.

nXÀ≈£î&ç eTs¡D≤q+‘·s¡+ 60 dü+e‘·‡sê\≈£î yêj·TTe´ ~XqT+&ç <X+

MT~øÏ <ä+&Éj·÷Á‘·\T ÁbÕs¡+uÛÑeTj·÷´sTT. j·TeqT\÷, X≈£î\÷, ≈£îcÕqT\÷

ˇø£] ‘·s¡Tyê‘· ø£s¡T <ä+&Ó‹Ô e#êÃs¡T. Mfifl˝À ≈£îcÕqT\T e÷Á‘·yT ø£ sêC≤´ìï

kÕú|æ+#ês¡T. n+<äs¡÷ ô|<ä› m‘·TÔq dü+|ü<äqT ø=\¢>={≤ºs¡T. n+‘·≈£î|üPs¡«+ eT>∑<Ûä

sê»e+XÊ\ bÕ\q˝À <Ûäì≈£î\ #˚‹˝À b˛>∑sTTq n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô Mfi¯fl bÕ\

|ü&ç+~.

n+‘·ø£+f… eTTK´yÓTÆq |ü]D≤eT+ |ü⁄Hê~˝À kÕ>∑T‘√+~. πø+ÁBø£è‘· sê»´+

HêXqeTsTT >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\˝À dü«j·T+ b˛wüø£ Á>±MTD e´edüú Ä$s¡“¤

$k Ô+~. Bìì Ä<Ûës¡+ #düTø=ì ∫qï ∫qï sêC≤´\÷ sê»e+XÊ\÷ #ê˝≤ e#êÃsTT.

dü«j·T+b˛wüø£eTsTT ñ‘·Œ‹Ô dü+|ü<äq÷ Ç‘√~Ûø£+>± ô|+∫q q÷‘·q Á>±MTD

e´edüú Ç|ü&ÉT >∑‘·+˝À˝≤>∑ ˇø£ÿ πø+ÁBø£è‘· sêC≤´ìï e÷Á‘·yT ø±ø£ #ê˝≤eT+~

∫\¢s¡ sêE\q÷ sêC≤´\q÷ b˛wæ+#·>∑*–+~. j·TT<ëΔ\q÷ <ë&ÉT\q÷ uÛÑ]+#·

>∑*–+~.37 n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô Ç|ü&ÉT Ç~es¡ø£≥+‘· ª|ü\Ãμ>± Ò<äT. ù|s¡¢qTã{Ϻ

#·÷ùdÔ á ø=‘·Ô sêC≤´\T Ä≥$≈£î\ Hê>∑Øø£s¡D |òü*‘·+>± @s¡Œ&çqeì ns¡ú+

ne⁄‘·T+~. eTÚs¡T´\≈£L >∑T|ü⁄Ô\≈£L eT<Ûä bÕ*+∫q sêE\˝À ªHê>∑μ nH ù|s¡T

>∑\ sêE\THêïs¡ì |ü⁄sêD≤\qT ã{Ϻ ‘Ó\TdüTÔ+~. düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ô&ç #‹˝À z&çb˛sTTq

eTT>∑TZs¡T sêE\T ù|s¡T¢ Hê>∑<ä‘·TÔ&ÉT, >∑D|ü‹Hê>∑T&ÉT, Hê>∑ùdqT&ÉT.38 |ü⁄sêD≤\˝Àq÷

Áø°.X. ¬s+&Ée X‘êã›|ü⁄ XÊdüHê\˝Àq÷ ù|s=ÿqï eTs=ø£ sê»e+X+ Ä;Ûs¡T\T.39

Mfi¯ófl Çyê«[º nV”≤<é nH˚ |üX¯ób˛wüø£ ≈£î\+ |üPØ«≈£î\T ` n+fÒ |üX¯ób˛wüø£

>∑D Je⁄\T>± e⁄+&ç e´ekÕj·T Hê>∑]ø£‘·qT n\es¡TÃø√>± Mfifl˝À es¡Z$uÛÑ»q

@s¡Œ&ç ø=+<äs¡T n<˚ >∑D+ ù|s¡T‘√ sêC≤´ìï kÕú|æ+#ês¡ì ns¡ú+ #˚düTø√yê*.

>∑s¡ú_\T\T nH sê»e+X+˝À @&ÉT>∑Ts¡T sêE\Tqï≥T¢ |ü⁄sêD≤\T #ÓbÕÔsTT. ª_Û\T¢\Tμ

Ç|üŒ{Ïø° e⁄qï Ä≥$ø£ >∑D+. Bìï ã{Ϻ >∑s¡ú_Û\T\T >∑÷&É Ä≥$ø£ <äX qT+&ç

e´ekÕj·Tø£ <äX¯≈£î |ü]D≤eT+ #Ó+~ ˇø£ ∫qï sêC≤´ìï kÕú|æ+∫q yêfi¯flsTT

e⁄+&Ü*.40

kÕsê+X+˝À, eTÚs¡T´\ nq+‘·s¡+ ` Áø°.|üP. 2e X‘êã›+ qT+&ç ` ñ‘·Ôs¡

uÛ≤s¡‘· <X+˝À dü«j·T+b˛wüø£ Á>±MTD e´edüú @s¡Œ&É&É+ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~. #ê˝≤

|ü\Ã>± e⁄qï n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì ø£]ƒqeTsTTq |ü<äΔ‘·T\ <ë«sê ùdø£]+∫ πø+ÁBø£è‘·+>±

es¡Ôø±ìøÏ $ìjÓ÷–+∫q kÕÁe÷»´+ ‘·q n+‘·s¡Z‘· yÓ’s¡T<Ûë´\ e\¢ HêXqeTsTT,

146

$πø+ÁBø£è‘·eTsTTq ñ‘·Œ‹Ô Á>±MTD dü«j·T+b˛wüø£ e´edüúq÷ #|ü{Ϻ+~. m≈£îÿe

dü+K´˝À <√|æ&û esêZ\q÷ sêC≤´\q÷ $<o <ë&ÉT\q÷ uÛÑ]+#·>∑*–+~. >∑+>±

j·TeTTHê ˝Àj·T\ uÛÑ÷uÛ≤>∑+ yÓTT<ä{Ï n<Ûë´j·T+˝À #Ó|æŒq eT÷&Ée <äX¯qT

n+<äT≈£î+~.

<äø£ÿHé À e´ekÕj·T $düÔs¡D :

>∑‘·+˝À˝≤π> Ç|ü&ÉT ≈£L&É <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\

ø£+fÒ ¬s+&ÉT eT÷&ÉT X‘êu≤›\T yÓqTø£ã&ç e⁄+~. Áø°.|üP. 600 qT+&ç yÓTT<ä\sTTq

ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô eTÚs¡T´\ nq+‘·s¡+ >±ì <äø£ÿHé À dæús¡ e´ekÕj·T Á>±MTD

düe÷C≤ìï (n+fÒ yÓTT<ä{Ï n<Ûë´j·T+˝À #Ó|æŒq eT÷&ÉT <äX\˝À ¬s+&Ée <äXqT)

n+<äTø√ Ò<äT. >∑+>± j·TeTTHê Àj·T\T düs¡«Á‘ê #ê˝≤ kÕs¡e+‘·eTsTTq$ ø±>±

<äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T nø£ÿ&Éø£ÿ&É e÷Á‘·yT kÕs¡e+‘·eTsTTq~ ø±e&É+ á #ê]Á‘·ø£

n\dü‘ê«ìøÏ eT÷\+. eTÚs¡T´\ nq+‘·s¡ ø±\+˝À ø£ ø=*øÏÿ #s¡T≈£îqï q÷‘·q

e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ ÁbÕ‹|ü~ø£>± XÊ‘·yêVü≤qT\ sê»´+ @s¡Œ&ç+~. á

XÊ‘·yêVü≤qT\T ªÄ+Á<Ûäμ >∑D≤ìøÏ #Ó+~qyês¡ MfiflqT bÕ∞ kÕVæ≤‘· +˝À nX«≈£î\T

(nX«≈£î\T) nq&Üìï ã{Ϻ Mfifl~ >∑TÁs¡+ ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+ nsTTe⁄+≥T+<ä Ç~

es¡≈£î #Ó|ü≈£îHêïeTT. ÁbÕø£è‘·+˝À XÊ‘·yêVü≤q, dü+düÿè‘·+˝À X|æÔø£]í, ª>∑TÁs¡+ qT+&ç

Ä$s¡“¤$+∫qμ nH nsêúìï ÇkÕÔj·Tì ø√XÊ+_ ø£ yê´dü+˝À $es¡D≤‘·àø£eTsTTq

|ü<ä $X‚¢wüD <ë«sê ìs¡÷|ækÕÔ&ÉT.41 Äs¡T´\ <ë«sê eTq<XÊìøÏ e∫Ãq >∑TÁsê\

eT∫Ãø£ >√<ëe] rs¡+˝À ø=+<ä]øÏ n\e&ç e⁄+≥T+<äì, ‘·‘·Œ¤*‘·+>± yêfiófl y≥

˝Àq÷ j·TT<äΔ+˝Àq÷ Ç‘·s¡T\ ø£+f… düeTs¡Tú\sTT, ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq

‘·s¡Tyê‘· Ç‘·s¡ >∑D≤\qT ˝§+>∑BdüTø=ì yÓTT<ä{Ï sêC≤´ìï @s¡Œs¡∫ e⁄+{≤s¡

ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT. XÊ‘·yêVü≤qT\ ø£+f… Ç+ø=+#Ó+ Ä\dü +>± ‘·$Tfi ÁbÕ+‘·+˝À

>∑÷&É ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô >∑D˙j·TeTsTTq |ü]D≤e÷ìï n+<äTø=ì yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï

‘·$Tfi sêC≤´\T (Áø°.X. 1e X‘êã›+˝À) bÕ+&É #√fi #s¡ >∑D≤\˝À @s¡Œ&ܶsTT.

nXÀ≈£î&ç ø±˝≤ìøÏ Ç$ sêC≤´\T ø±e⁄. >∑D≤\ì #·÷kÕ+.

dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&ÉT‘·÷qï >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\˝À uÖ<äΔ

eT‘·+ ‘·q #ê]Á‘·ø£ ÁbÕeTTK´‘·qT Áø£eT+>± ø√˝ÀŒ‘·T+~. ø±ì <äø£ÿHé À Ç+ø±

Ä≥$≈£î\ e´ekÕsT÷ø£s¡D kÕ>∑T‘·÷H e⁄+~ ø±ã{Ϻ uÖ<äΔ $Vü‰sê\T ‘·eT bÕÁ‘·qT

ìs¡«Væ≤dü÷ÔH e⁄HêïsTT. Áø°.|üP. 6e X‘êã›+ qT+&ç e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»|ü⁄

Ä$sꓤe+˝À <ä÷s¡ÁbÕ+‘· es¡Ôø£+ ìs¡«Væ≤+∫q ø°\ø£eTsTTq bÕÁ‘·qT Ç~es¡πø

e´ekÕj·T $düÔs¡D ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 147

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

#·÷kÕeTT. >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\ qT+&ç es¡Ô≈£î\T düs¡T≈£î\qT <äø£ÿHé Àì

Ä≥$ø£ ÁbÕ+‘ê\≈£î rdüTø=#êÃs¡T. Ä≥$≈£î\≈£î düs¡T≈£î\$Tà yêfi¯fl qT+&ç

yêfi¯ófl ùdø£]+∫q edüTÔe⁄\T ø=Hêïs¡T. n+‘˚ø±ø£, $<˚XÊ\‘√ »]–q düeTTÁ<ä

yê´bÕs¡+ |ü&ÉeT{Ï rs¡+>∑T+&Ü kÕ–+~. ø±ã{Ϻ Ä m>∑TeT‹ düs¡T≈£î\T >∑÷&É

<äø£ÿHé Àì Ä≥$ø£ ÁbÕ+‘ê\qT <ë{Ï |ü&ÉeT{Ï ø£qTeT\ Àj·T\ >∑T+&Ü rsêìï

#sê*. ‘√e˝À es¡Ô≈£î\ <Ó’q+~q nedüsê\ ø√dü+ >∑÷&É Ä≥$≈£î\‘√ e÷]Œ&ç

»]–+~. á Áø£eT+˝À Ä≥$≈£î\˝À es¡Z $uÛÑ»q @s¡Œ&ç yêfifl≈£î e´ekÕj·T+

n\e&ç+~. á |ü]D≤eT+˝À uÖ<äΔ+ ìs¡«Væ≤+∫q bÕÁ‘·q÷, ‘·‘·Œ¤*‘·+>± uÖ<äΔ

|ü⁄sêedüTÔ neπøåbÕ\˝À ìøÏå|üÔeTsTT ø£ì|æ+# á #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤eT+ ∫Vü‰ï\q÷

Ç~es¡πø ø=+‘· #·÷kÕeTT. uÖ<äΔ $Vü‰sê\≈£î es¡Ôø£ ÁX‚DT\T, eè‹Ô |üìyê] ÁX‚DT\T,

ô|<ä› m‘·TÔq $sêfi≤\T Ç#êÃsTT. á $sêfi≤\≈£î ª|ü⁄D´+μ ˇø£ Áb˛<ä“\+ nsTT‘

<=+>∑\ qT+&ç sêE\ qT+&ç es¡Ô≈£î\T ‘·eT ô|≥Tºã&çì ø±bÕ&ÉTø√e&ÜìøÏ n<=ø£

e÷s¡Z+.42 $sêfi≤\T u≤´+≈£î &çbÕõ≥¢ ≤>∑ $Vü‰sê\˝À e⁄+&$. yê{Ïì _Û≈£åîe⁄\T

e&û¶øÏ sTT∫Ã Ä ≤uÛÑ+‘√ ‘·eT nedüsê\T rs¡TÃ≈£îHyês¡T. es¡Ô≈£î\≈£î e÷s¡Z eT<Ûä +˝À

Ç≥Te+{Ï u≤´+≈£î\T nedüs¡+. $Vü‰sê\T ÄVü‰s¡+ ‘·~‘·s¡ nedüsê\ ø√dü+

#˚dæq Ks¡Tà #·T≥Tº|üø£ÿ\ e⁄qï Ä≥$≈£î\˝À ÁX¯eT$uÛÑ»qq÷ es¡Z$uÛÑ»qq÷

Á|üyXô|{≤ºsTT. <Ûäq+ ø=+‘· dü+bÕ~+#·T≈£îqï Ä≥$ø£ >∑DeTTKT´\T ÇqTeTT

yê&Éø±ìï, e´ekÕj·÷ìï, Áb˛‘·‡Væ≤+∫ ‘êyÓTTø£ bÕ\ø£es¡Z+>± dæús¡|ü&ܶs¡T. q÷‘·q

e´ekÕj·Tø£ düe÷C≤ìøÏ nedüs¡eTsTTq kÕe÷õø£ ‹ì uÖ<äΔ _Û≈£åîe⁄\T Á|ü#ês¡+

#XÊs¡T. Áø°.|üP. 600 qT+&ç kÕ>∑T‘·Tqï á |ü]D≤eT+ Ç|ü&ÉT eT]+‘· ñqï‘·

kÕúsTT˝À kÕ–+~. XÊ‘·yêVü≤q sê»´+ Ä]úø£ n_Ûeè~Δ˝À uÖ<äΔ $Vü‰sê\T

Á|üeTTKyÓTÆq bÕÁ‘· eVæ≤+#êj·Tì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT.43 |ü&ÉeT{Ï <äø£ÿHé Àì

uÖ<äΔ$Vü‰sY >∑TVü≤\˙ï>∑÷&É <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T qT+&ç |ü&ÉeT{Ï rsêìøÏ <ë]rùd

ø£qTeT\ Àì es¡Ôø£ e÷sêZ\ yÓ+ã&ç e⁄Hêïj·Tì ø√XÊ+_ $es¡+>± ìs¡÷|ækÕÔ&ÉT.44

Á^düT ‘·~‘·s¡ <XÊ\‘√ »]–q düeTTÁ<ä yê´bÕs¡+ á e÷sêZ\MT<äT>±H kÕ–+~.

<ÛqTø±ø£≥+ nH |ü&ÉeT{Ï rs¡+˝Àì Á^≈£î Äyêdü+˝Àì es¡Ô≈£î\T Á|üeTTKeTsTTq

ø±¬s¢ >∑TVü≤˝Àì #Ó’‘· ìsêàD≤ìøÏ $sêfi≤*#êÃs¡ì Ä >∑TVü≤ >√&É\MT~ sê‘·\qT

ã{Ϻ ‘Ó\TdüTÔ+~.

<äø£ÿHé À n|üŒ{ÏøÏ dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T Òeq&ÜìøÏ ∫Vü≤ï+>± eè‹Ô |üì

yêfifl ÁX‚DT\T >∑÷&É es¡Ô≈£î\˝≤π> uÖ<äΔ $Vü‰sê\≈£î ô|<ä› m‘·TÔq $sêfi≤*#êÃsTT.

dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\ Ä$sꓤe+‘√ eè‹Ô ÁX‚DT\T q•+∫ ≈£î˝≤\˝≤>± e÷]

148

Á>±e÷\≈£î ‘·s¡ ≤sTT. Äô|’q eè‹Ô|üìyêfiófl $sêfi≤*#à Á|üdüøÏÔ Ò<äT. Ä <äX˝À

e÷Á‘·+ sêE\T, sêC≤~Ûø±s¡T\T, ÁX‚wüߘ\T, >∑Vü≤|ü‘·T\‘√ u≤≥T ø£eTàs¡T\T,

eÁ&É+>∑T\T, e÷©\T, >∑+~Û≈£î\T, yÓ<äTs¡T|üì #ùdyêfiófl, ÒK≈£î\T >∑÷&É ‘·eT

ÁX‚DT\ <ë«sê $sêfi≤*#êÃs¡T nqï $wüj·T+ Hêdæø ø±¬s¢ ø£yΩ] >∑TVü≤\qT ã{Ϻ

‘Ó\TdüTÔ+~.45

XÊ‘·yêVü≤qT\ Hê{Ï HêD≤\ ÁbÕXdüÔ + n|üŒ{Ï yê´bÕs¡+ $düÔè‹ì ‘Ó\T|ü⁄

‘·T+~. πø ˇø£ÿ ìπøå|ü+˝À 20 y\ yÓ+&ç HêD≤\T <=]ø±sTT.46 á es¡Ôø±ìøÏ

nqTã+<Ûä+>± e⁄qï uÖ<äΔ $Vü‰sê\T >∑÷&É #ê˝≤ dü+|üqïeTj·÷´sTT. ãT<äTΔì

Ä<X+ Á|üø±s¡+ _Û≈£åîe⁄≈£î _Ûø£åbÕÁ‘·, ˇ+{ÏMT<ä >∑T&ɶ‘·|üŒ yπs ÄdæÔ e⁄+&É≈£L&É<äT.

uÛÀ»q+ n&ÉT≈£îÿì ‹Hê Ò ‘·|üŒ ø=qTø√ÿ≈£L&É<äT. nsTT‘ Äj·Tq nqT#·s¡T\T

á dü]øÏ es¡Ô≈£î\ $sêfi≤\qT ô|≥Tºã&ç>± #düTø=ì Äsꓤ≥eTsTTq $Vü‰sê\˝À

J$düTÔHêïs¡T. ‘·eT nedüsê\˙ï ø=qT≈£îÿ+≥THêïs¡T. yêfifl $Vü‰sê\ >√&É\MT<ä

e⁄qï n+<äeTsTTq Xè+>±s¡ ∫Á‘ê\T uÖ<äΔ ÁXeTDT\ eT‘êìï ø±ø£ $sêfi≤*∫Ãq

es¡Ô≈£î\ dü+|ü<äq÷ dü+düÿè‹˙ Á|ü‹_+_düTÔHêïsTT. nsTT‘ á <äX˝À Ç+ø± es¡Ôø£

$düÔs¡D <ë«sê e´ekÕj·Tø£ Hê>∑]ø£‘· yê´|æÔ »s¡T>∑T‘√+~. ø±ã{Ϻ uÖ<äΔeT‘·+ ‘·q

kÕe÷õø£ |ü⁄Hê~ì |üP]Ô>± ø√˝ÀŒ Ò<äT. e´ekÕj·T $düÔs¡D eT]ø=+‘· eTT+<äT≈£î

b˛sTT dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&dü]øÏ uÖ<äΔ $Vü‰sê\T ‘·eT kÕe÷õø£ bÕÁ‘·qT

ø√˝ÀŒe&ÉyT ø±ø£ düe÷C≤ìøÏ Ä]Δø£ uÛ≤s¡+>± ‘·j·÷s¡j·÷´sTT. <ëì‘√ uÖ<äΔeT‘·+

HêXq+ ø±ø£ ‘·|üŒ Ò<äT.47

dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T

eTÚs¡T´\ |ü‘·q+ nq+‘·s¡+ >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\˝À dü«j·T+b˛wüø£

Á>±e÷\T @s¡Œ&É&É+ yÓTT<ä\sTT+<äì nHêïeTT. $düÔ]düTÔqï e´ekÕj·T Hê>∑]ø£‘·

πø+ÁBø£è‘· eT>∑<Ûä kÕÁe÷C≤´ìï dü+øå√uÛÑ+˝À |ü&j·T>±, dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T Ä

dü+øå√uÛ≤ìøÏ |ü]cÕÿs¡eTj·÷´j·Tì >∑÷&É #·÷kÕeTT. eTq<˚X¯+˝À uÛÑ÷kÕ«eT´

e´edüú≈£î dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T |ü⁄Hê~sêfifl e+{Ï$.

eT>∑<Ûä ø±\|ü⁄ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<X+˝Àq÷ XÊ‘·yêVü≤qT\ <äø£ÿHé Àq÷ es¡Ôø£

ÁX‚DT Ò ø±ø£ eè‹Ô ÁX‚DT\T >∑÷&É ã\+>± e⁄Hêïj·THêïeTT. e´ekÕjT‘·s¡ ñ‘·Œ‹Ô

eè‹Ô ÁX‚DT\#‘· #j·Tã&ç, es¡Ôø£ ÁX‚DT\ <ë«sê <ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê\πø ø±ø£ >∑+>±

j·TeTTHê ˝Àj·T\ Á>±e÷\≈£î >∑÷&É #πs~. nsTT‘, s¡yêD≤ Á|ükÕs¡ kÂø£sê´\T

#ê˝≤ n|ü]D‘·+>± e⁄qï Ä s√E\˝À á e´edüú≈£î #ê˝≤ |ü]$T‘·T\T+{≤sTT.

e´ekÕj·T $düÔs¡D ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 149

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô |ü\Ã>± e⁄qï+‘·es¡πø Ç~ kÕ<Ûä +. dæús¡ e´ekÕj·T Á>±e÷\T $düÔ]+#

ø=B› ás¡ø£yÓTÆq ñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+ ì\Te<äT. ô|’>±, ÁX‚DT\ es¡Ôø£yT e´ekÕj·T

$düÔs¡D≈£î <√Vü≤<ä+ #dæ+~ ø±ã{Ϻ e´edüú ‘·q HêXHêìï ‘·q >∑s¡“¤+˝ÀH ø£*–

e⁄+~. es¡Ôø£+‘√ dü+|üs¡ÿ+ @s¡Œ&ɶ Ä≥$ø£ ‘Ó>∑\T ø=ìï+{Ï À es¡Z $uÛÑ»q @s¡Œ&ç

n$ >∑÷&É e´ekÕj·Tø£ düe÷»+˝À #sêsTT. eT]ø=ìï ‘Ó>∑\T ‘êeTT ˇø£ eè‹Ô

˝Òø£ es¡Ôø£ ÁX‚DÏ>± e÷sêsTT. Ä≥$≈£î\T ‘Ó>∑\ qT+&ç ≈£î˝≤\T>± e÷]q

eTÚ*ø£eTsTTq #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤e÷ìï Ç|üŒ{ÏøÏ #ê˝≤kÕs¡T¢ Á|ükÕÔ$+#êeTT. á

|ü]D≤eT+˝À eT<Ûä <äX>± ÁX‚DT\T ø£ì|ækÕÔsTT. ø£s¡ø£eTsTTq edüTÔe⁄qT ùdø£]+#

Ä≥$≈£î\T es¡Ôø£+ dü+|üs¡ÿ+‘√ Ä edüTÔe⁄qT ùdø£]+∫ nyTà ÁX‚DÏ>± e÷] Ä

‘·s¡Tyê‘· n< edüTÔe⁄qT ñ‘·Œ‹Ô #ùd ≈£î\+>± e÷sês¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î n+ãdüTú\T

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝À ˇø£ >∑D+, eTqTdüàè‹˝À ˇø£#√≥ yÓ’<äT´\ ÁX‚DÏ, eTs=ø£#√≥

Áu≤Vü≤àDT&çø° yÓ’X¯´ Ád”ÔøÏ |ü⁄{Ϻq dü+ø£s¡ ≈£î\+. Äj·TT<Ûë\ yê&Éø£+ ‘Ó*dæq

Ä≥$≈£î\˝À es¡Z$uÛÑ»q @s¡Œ&ç n$ e´ekÕj·Tø£ düe÷C≤\T>± e÷]b˛>±,

Äj·TT<Ûë\ yê&Éø£+ ‘Ó*j·Tì >∑D≤\T ÁX‚DT\T>± e÷sêsTTì ø√XÊ+_ á

dü+<äs¡“¤+˝À dü÷Árø£]kÕÔ&ÉT.48

yÓTT‘·Ô+ MT<ä, ÁX‚DT\ <ë«sê Á>±MTDT\ e´ekÕjT‘·s¡ nedüsê\qT r]Ãq

düe÷»+ ‘·q ñìøÏì ‘êH <Óã“rdüT≈£î+~. dæús¡ e´ekÕj·T Á>±e÷\ kÕ+Á<ä‘·

ô|]π>ø=B› n~ ì\e˝Òø£b˛sTT+~. Áø£eT+>± eè‘·TÔ\T Á>±e÷\≈£î ‘·s¡\&É+

yÓTT<ä\sTT+~. dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&ç πø+ÁBø£è‘· sêC≤´ìøÏ #ê]Á‘·ø£+>±

nedüs¡+ Ò≈£î+&Ü #kÕsTT. Ç|ü&ÉT kÕe÷õø£ dü+|ü<ä >∑÷&É á $düÔs¡D |òü*‘·+>±

ô|]–+~ ø±ã{Ϻ ∫qï ∫qï sêE\q÷, $<˚o <ë&ÉT\q÷ düe÷»+ ªuÛÑ]+#·μ

>∑*–+~.

á q÷‘·q Á>±MTD düe÷C≤ìøÏ q÷‘·q ìsêàD+ ø±yê*. |üPs¡«<äX≈£î

‘·–q kÕe÷õø£ ˙‹˙ ìsêàD≤˙ï n+~∫Ãq uÖ<äΔeT‘·+ BìøÏ ‘·>∑<äT. Ç+ø±

Ä≥$ø£ >∑D≤\˝ÀøÏ es¡Ôø£+ <ë«sê e´ekÕj·T+ $düÔ]dü÷Ôqï ÁbÕ+‘ê\˝À

(ñ<ëVü≤s¡D≈£î <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T MT<ä) e÷Á‘·yT uÖ<ëΔìøÏ kÕe÷õø£ bÕÁ‘· Ç+ø±

$T–*e⁄+~. ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À uÖ<äΔ $Vü‰sê\T düe÷»+MT<ä uÛ≤s¡+>±

‘·j·÷s¡j·÷´sTT. es¡Ô≈£î\ $sêfi≤\‘√ n$ #ê˝≤ dü+|üqïeTsTTHêsTT. sêE\T

eT]ìï $sêfi≤*∫à b˛wædüTÔHêïs¡T. <äø£ÿHé Àì uÖ<äΔ $Vü‰sê\≈£î $sêfi≤*∫Ãq yêfifl˝À

eè‹Ô |üìyêfi¯ófl >∑÷&É #ê˝≤eT+~ ñ+&É>± ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ≈£îcÕqT\

150

sê»´+˝À uÖ<äΔ $Vü‰sê\≈£î Ç∫Ãq $sêfi≤\T n˙ï sêE\M, <Ûäìø£ es¡Ô≈£î\M

e÷Á‘·yT. kÕ+N dü÷úbÕìøÏ $sêfi≤*∫Ãq 407 eT+~˝À ˇø£ÿ &É»qT eT+~ >∑÷&É

eè‹Ô|üìyêfiófl ø±s¡ì ø√XÊ+_ …ø£ÿ>∑&É‘ê&ÉT.49 Áø°.X. 2e X‘êã›+˝À <äø£ÿHé Àì

uÖ<äΔ$Vü‰sê\≈£î ø£eTàs¡T\÷, u…düÔ\÷ $sêfi≤*#êÃs¡T>±ì düeTø±*ø£ ñ‘·Ôs¡

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n≥Te+{Ï~ }Væ≤+#·&É+ >∑÷&É kÕ<Ûä´+ø±<äì eTs=ø£#√≥

n+{≤&ÉT.50

kÕe÷õø£ |ü⁄Hê~˝À e∫Ãq á e÷s¡TŒ≈£î Á|ü‹|òü\q+>± uÖ<äΔeT‘·+˝À N*ø£

e∫Ã+~. ≈£îcÕqT\ ø±\+˝À uÖ<äΔ+ eTVü‰j·÷q`V”≤qj·÷Hê\T>± N*b˛sTT+~.

eTVü‰j·÷q+ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<X+˝Àì dü+|üqï $Vü‰sê\ eT‘·+ nsTT+~. ‘·q

uÛ≤wüqT bÕ∞ qT+&ç dü+düÿè‘êìøÏ e÷s¡TÃ≈£î+~. Äsꓤ≥eTsTTq |üPC≤ $<ÛëHê˙ï,

‘·‘·« ∫+‘·qq÷ n\es¡TÃ≈£î+~. <äø£ÿHé À Ç+ø± e´ekÕj·T düe÷»+ Ä$sꓤe+˝À

‘·q bÕÁ‘·qT ø√˝ÀŒì uÖ<äΔeT‘·+ V”≤qj·÷q+ nsTT+~. n~ Ç+ø± ø=+‘·yTs¡≈£î

ãT<äTΔ&ÉT Á|ü#ês¡+ #dæq ìsê&É+ãs¡ J$‘êìï nqTdü]k Ô+~. nsTT‘ á ñ‘·Ôs¡

<äøÏåD $uÛÑ»q m≈£îÿeø±\+ ì\Te Ò<äT. XÊ‘·yêVü≤qT\ nq+‘·s¡+ <äø£ÿHé À >∑÷&É

dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T Ä$s¡“¤$+#·&É+‘√ Çø£ÿ&É>∑÷&É uÖ<äΔ+ ‘·q bÕÁ‘·qT

ø√˝ÀŒsTT+~. eTVü‰j·÷q+ <äøÏåD≤ìøÏ >∑÷&É $düÔ]+∫+~. Á|üU≤´‘·T&ÉsTTq

eTVü‰j·÷q ‘ê‹«≈£î&ÉT Hê>±s¡T®qT&ÉT Áø°.X. ¬s+&Ée X‘êã›+˝À ø£ècÕíq~ ˇ&ÉT¶q

J$+#ê&ÉT.51

uÖ<äΔ+ á $<Ûä+>± ‘·q |ü⁄Hê~ì ø√˝ÀŒsTT+~. >±ì, Áu≤Vü≤àDeT‘·+ e÷Á‘·+

q÷‘·q Á>±MTD düe÷C≤ìøÏ nqT>∑TD´yÓTÆq e÷s¡TŒ\qT kÕ~Û+∫ ‘êqT ã\|ü&ç+~.

Áu≤Vü≤àD eT‘·+ nìï #ê]Á‘·ø£ <äX\˝Àq÷ Ç< |üì #dæ+~. Væ≤+<äTe⁄\ Ä#êsê\

qìï+{Ï˙ ªnHê~μ>± edüTÔqïeì uÛ≤$+#·&É+ e\¢ Áu≤Vü≤àD eT‘êìøÏ ñqï

á Á|üeTTK \ø£åD+ $düà]+#·ã&ÉT‘√+~. j·T»„ã\T\qT πø+Á<ä n+X+>± ø£*–e⁄qï

yÓ’~ø£ eT‘·+ <ëì ‘=*Hê{Ï s¡÷|ü+. n~ |üXób˛wüø£ Ä~eT düe÷C≤ìøÏ ‘·–+~.

ÄVü‰s¡ ñ‘·ŒrÔ <ëìô|’q Ä<Ûës¡|ü&ɶ ÁXeT<√|æ&û e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· es¡íe´edüú Ä$s¡“¤

$+∫+~. j·T»„ã\T\T ‘·eT ÁbÕeTTU≤´ìï ø√˝ÀŒj·÷sTT. es¡í<Ûäsêàìï Ä<Ûës¡+

#düT≈£îqï ÁXeT <√|æ&û πø+Á<ä kÕúHêìï bı+~+~. ø£åÁ‹j·TT\T j·TT<ëΔ\T #kÕÔs¡T,

|ü]bÕ\q kÕ–kÕÔs¡T, j·TC≤„\T #kÕÔs¡T. Áu≤Vü≤àDT\T j·T»„ ø£s¡àø±+&É ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.

yÓ’Xó´\T e´ekÕj·÷˙ï, yê´bÕsê˙ï ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. ã\T\ s¡÷|ü+˝À |üqTï\ s¡÷|ü+˝À

n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì ¬s+&ÉT nÁ>∑esêí\≈£î n|üŒC…|ü‘ês¡T. XSÁ<äT\T Äj·TT<Ûë\T

<Ûä]+# Vü≤≈£îÿ>±ì, uÛÑ÷$Tì ø£*–e⁄+& Vü≤≈£îÿ>±ì Ò≈£î+&Ü ô|’ eT÷&ÉT esêí\≈£î

e´ekÕj·T $düÔs¡D ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 151

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

düeTwæº uÛÑè‘·T´\T>± (helots) >± |üì#kÕÔs¡T. ‘=*Hê{Ï e´ekÕj·Tø£ düe÷C≤ìøÏ

á ìsêàD+ dü]b˛sTT+~. ÁXeT $uÛÑ»q n|ü]D‘·+>± e⁄+&É&É+e\¢ Hê\T>∑T

esêí\T dü]b˛j·÷sTT. nsTT‘ dæús¡ e´ekÕj·T Á>±e÷\ dü+K´ ô|]π>ø=B› dü+|ü<ä

ô|s¡>∑&É+, m≈£îÿe nedüsê\T rs¡&É+ »]–+~. á nedüsê\T rs¡Ã&ÜìøÏ es¡Ôø£

ÁX‚DT\÷ eè‹Ô ÁX‚DT\÷ e#êÃsTT. Ä≥$ø£ ‘Ó>∑\ Hê>∑Øø£s¡D |òü*‘·+>± >∑D≤\T

eè‹Ô ÁX‚DT\T>± e÷sêj·Tì #·÷kÕeTT. á es¡Ô≈£î\q÷ eè‹Ô |üìyê]˙ yÓ’Xó´\T

Òø£ XSÁ<äT\T nqe#·TÃqT>±ì ìC≤ìøÏ á ÁX‚DT\T #ê‘·Ts¡«s¡í+ |ü]~Û À |üP]Ô>±

ÇeT&Ée⁄. á dü+~Û <äX˝À #·‘·Ts¡«s¡í e´edüú≈£î düs¡«Á‘ê ÄyÓ÷<ä+ Ò<äT. düe÷»+˝À

#ê˝≤ Á|üã\+>± e⁄qï uÖ<äΔeT‘·+ <ëìï e´‹πsøÏ+∫+~. eT>∑<Ûä≈£î #Ó+~q

ns¡ΔXÊg+ Áu≤Vü≤àD Á>∑+<∏äyT nsTTHê n+<äT˝À kÕe÷õø£ ìsêàD+ esêí\ |üs¡+>±

$e]+#·ã&É Ò<äT. bÕ\ø£ esêZ\qT bÂs¡ C≤q|ü<äT\T nHêïs¡T.52 á e÷≥\≈£î

ns¡ú+ Ç~es¡πø #·÷XÊeTT. n< ø±\+˝À uÛ≤s¡‘·<XÊìï >∑T]+∫ sêdæq yÓT>∑ôdÔ dt≈£î

>∑÷&É Hê\T>∑T esêí\T ø±ø£ @&ÉT esêZ\T ø£ì|æ+#êsTT. eTq Ä#êsê\˙ï ªnHê~μ>±

edüTÔHêïj·Tì uÛ≤$+#·&É+ e\¢ yÓT>∑ôdÔHÓdt s¡#·qqT nuÛÑ÷‘·ø£\Œq>± ø={Ϻyj·T&É+

»]–+~>±ì ìC≤ìøÏ n|üŒ{ÏøÏ Hê\T>∑T esêí\ e´edüú kÕs¡«Á‹ø£ ÄyÓ÷<ä+ bı+<ä Ò<äì

ns¡Δ+ #düTø√yê*.53 XÊ‘·yêVü≤qT\ <äø£ÿHé À ≈£L&Ü Ç< |ü]dæú‹ ø£ì|ædüTÔ+~. uÖ<äΔ

C≤‘·ø£ ø£<∏ä\˝Àì >±<Ûä\T ãT<äTΔ&ç ø±\+ qT+&ç edüTÔqï dü+Á|ü<ëj·T+ ø±e#·TÃ>±˙

Ä ø£<∏ä\˝Àì yê‘êes¡D+ e÷Á‘·+ XÊ‘·yêVü≤qT\ <äø£ÿHé≈£î #Ó+~+<äì ø√XÊ+_

n_ÛÁbÕj·T+.54 Ä ø£<∏ä\˝Àq÷ Ä ø±\|ü⁄ XÊdüHê\˝Àq÷ >∑÷&É es¡íe´edüú kÕs¡«Á‹ø£

yê|æÔ bı+<ä Ò<äqï $wüj·T+ ø£q|ü&ÉT‘·T+~. C≤‘·ø£ ø£<∏ä\˝À dü+|üqï esêZìï XË{Ϻ

>∑Vü≤ |ü‘·T\T nHêïs¡T. ô|<ä› m‘·TÔq neTàø£|ü⁄ düs¡T≈£î\qT ñ‘·Œ‹Ô #dæq eè‹Ô|üì

yêfifl ÁX‚DT\THêïsTT. ø=ìï Á>±e÷\≈£î Á>±e÷ Ò á ÁX‚DT\‘√ ì+&çe⁄HêïsTT.

>∑Vü≤|ü‘·T\T es¡í+ Ø‘ê´ dü+|üqTï\sTTq yÓ’Xó´ Ò>±ì yêfiófl yêDÏ»´+ qT+&ç

e´ekÕj·T+ eÁ&É+>∑+ <ëø± n˙ï ìs¡«Væ≤+#ês¡T. ø£ C≤‘·ø£ ø£<∏ä À ‘·*¢ <ä+Á&ÉT\T

‘·eT ø=&ÉT≈£î @ eè‹Ô #|ü{≤º ≤ nì #·]Ã+∫q ñ<ä+‘êìï Á|ükÕÔ$+∫, es¡íe´eùdÔ

ì»+>± e⁄+&ç e⁄+fÒ á #·s¡Ã≈£î ÄkÕÿs¡+ Ò<äì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.

>∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\˝À dü«j·T+ b˛wüø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&É&É+

yÓTT<ä\j·÷´ø£H Áu≤Vü≤àD <Ûäs¡à+ düs¡«yê´|üÔ+ ø±e&É+ yÓTT<ä\sTT+~. nsTT‘

Hê\T>∑T esêí\ es¡í e´edüú Ç|ü&ÉT dü]b˛<äT. ‘=*Hê{Ï e´ekÕj·Tø£ düe÷»+

Ç|ü&ÉT #ê˝≤ |ü]D‹ #Ó+~ #ê˝≤ s¡ø±\ edüTÔe⁄\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚k˛Ô+~.

152

á ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡T\+<ä]˙ {À≈£îq ªXSÁ<äT\Tμ nH Hê\T>∑e es¡í+˝ÀøÏ #πsÃj·T&É+

dæ<ëΔ+‘·Ø‘ê´ kÕ<Ûä yT (Ä |üì #XÊs¡T >∑÷&É) ø±ì #ê]Á‘·ø£ Áø£eT+˝À n+<äs¡÷

πøkÕ] e∫à dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\˝ÀìøÏ #s¡ Ò<äT ø±ã{Ϻ yêdüÔe+˝À n~ kÕ<Ûä +

ø±<äT. »]–+<$T≥+fÒ ø=ÿø£ÿ eè‹Ô ÁX‚DÏ q•+∫ ø±]à≈£î\T Á>±e÷\˝À dæús¡|ü&ܶs¡T.

ˇø=ÿø£ÿ{ÏøÏ ø=ÿø£ÿ ª≈£î\+μ nsTT+~. Çø£MT<ä≥ Hê>∑]ø£ düe÷»+˝ÀøÏ e∫à #]q

>∑D≤\T >∑÷&É ÁX‚DT\T>± ø±ø£ Hs¡T>± ≈£î˝≤\>±H e∫Ã#sêsTT.

á q÷‘·q Á>±MTD e´edüú Ä$sꓤe+˝À dü+|üqïeTsTTq uÖ<äΔ $Vü‰sê\T

m≥Te+{Ï bÕÁ‘·q÷ ìs¡«Væ≤+#· Òø£b˛j·÷j·Tì #·÷kÕ+. Áu≤Vü≤àDT\T n+<äT≈£î

_Ûqï+>± Á>±e÷\˝ÀH e∫à dæús¡|ü&ܶs¡T. ≈£î\ e´edüúqT ô|+bı+~+#ês¡T. ≈£î˝≤\T>±

e÷]q Ä≥$≈£î\ Òø£ ÁX‚DT\ <˚e‘·\q÷ <˚e⁄fi¯flq÷ Áu≤Vü≤àD°ø£]+∫ >∑Tfi¯ófl

ø£{≤ºs¡T. Ä >∑Tfifl˝À |üP»\T ìs¡«Væ≤+∫ ‘·eT bı≥ºb˛düTø√e&ÉyT ø±ø£, ≈£î\e´edüúqT

ø£≥Tº ~≥º+ #kÕs¡T. ø£s¡àø±+&Éq÷ |üP»\q÷ ÄyÓ÷~+#·ì uÖ<äΔeT‘·+ á |üqT\T

#j·T Òø£b˛sTT+~. uÖ<äΔ+ yÓ’|òü ≤´ìøÏ Ç<=ø£ eTTK´ ø±s¡D+.

Ä≥$ø£ >∑D≤\qT dü«j·T+b˛wüø£ Á>±eT düe÷»+˝À ø£\T|ü⁄ø=H Áø£eT+˝À

≈£î˝≤\T @s¡Œ&ܶsTT ø±ã{Ϻ, ≈£î˝≤\qT >∑D≤\ \ø£åD≤\T n+≥T≈£îHêïsTT. ≈£î\

e´edüú≈£î >∑\ ¬s+&ÉT Á|ü<Ûëq \ø£åD≤\÷ >∑D e´edüú qT+&ç e∫Ãqyqì ø√XÊ+_

n_ÛÁbÕj·T+.55 ø£{Ï, ≈£î˝≤\≈£î ‘·eT dü«+‘· Ä#êsê\T dü«+‘· <e‘·\÷ |üP»\÷

|ü$Á‘· ~Hê\T ñ+&É&É+. >∑D≤\ |üPs¡« Ä#êsê\T Çø£ÿ&É ≈£î\ Ä#êsê\T>±

e÷sêsTT. nsTT‘ n$ Áu≤Vü≤àD°ø£s¡D #Ó+~ ªVæ≤+<ä÷eT‘·+μ˝À uÛ≤>∑+ nj·÷´sTT.

yê{Ïì Áu≤Vü≤àD°ø£]+#·&É+ <ë«sê Ä≥$≈£î\qT ã\Á|üjÓ÷>∑+ nedüs¡+ Ò≈£î+&É

e´ekÕj·Tø£ düe÷»+˝ÀìøÏ ø£\T|ü⁄≈£î sêe&É+ Áu≤Vü≤àD eT‘·+ ìs¡«Væ≤+∫q

Á|üeTTKyÓTÆq bÕÁ‘· nqï ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·÷ìï #ê˝≤kÕs¡T¢ Á|ükÕÔ$+#êeTT.

e´ekÕj·T düe÷» $düÔs¡D≈£î á $<Ûä+>± <√Vü≤<ä+ #˚dæq á \ø£åDy˚T

ndü+U≤´ø£yÓTÆq |üP»\≈£L Ä#êsê\≈£L qeTàø±\≈£L ‘ê$∫à uÛÑ$wü ‘·TÔ À Ä]úø£

Á|ü>∑‹øÏ ‘·<ë«sê kÕ+düÿè‹ø£ |ü⁄s√>∑eTHêìø° Ä≥+ø£eTsTT+~.56

≈£î\ e´edüú≈£î+& ¬s+&Ée Á|üeTTK \ø£åD+ |üs¡düŒs¡+ dü+|üs¡ÿ+ ô|’q ìùw<Ûä+.

Ç~ >∑÷&É >∑De´edüú qT+&ç e∫Ã+<. >∑D≤\ eT<Ûä düVü≤|ü+øÏÔ uÛÀ»q+>±ì $yêVü≤

dü+ã+<Ûä+>±ì ìwæ<äΔ+. ªu≤Vü≤´ ìùw<Ûä+μ >∑D düe÷» Ä#êsê\˝À eTTK´yÓTÆq~.

n~ ≈£î\e´edüú≈£î >∑÷&É dü+Áø£$T+∫+~. ø£ ≈£î\+ yêfiófl eTs=ø£ ≈£î\+‘√ ø£*dæ

uÛÀ»q+ #j·Ts¡T. $yêVü≤ dü+ã+<Ûä+ ô|≥Tºø√s¡T. nsTT‘ >∑D≤\ eT<Ûä ôV≤#·TÃ

e´ekÕj·T $düÔs¡D ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 153

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

‘·>∑TZ<ä\ Á|üdüøÏÔ Òø£b˛>±, ≈£î˝≤\T es¡Z düe÷»+˝À uÛ≤>∑+ ø±e&É+e\¢ yê{Ï eT<Ûä

ôV≤#·Tà ‘·>∑TZ\ $eø£å (dü÷ú\+>± Ä]úø£ kÕúsTTì ã{Ϻ) @s¡Œ&ç+~. n+fÒ >∑D≤\

eT<Ûä u≤Vü≤´ ìùw<Ûä+ Çs¡T|üøå±\≈£L düeTyÓTÆq~ ø±>±, ≈£î˝≤\ eT<Ûä dü+|üs¡ÿ

ìùw<Ûä+ ndüe÷qeTsTTq~. ÁøÏ+~ ≈£î\+‘√ dü+|üs¡ÿ+ô|’ ≈£î˝≤ìøÏ ìùw<Ûä+. ÁøÏ+~

yêfiófl Ä ìùw<Ûëìï ô|’yêfifl MT~ ª>ös¡e+μø=B› bÕ{ÏkÕÔπs ‘·|üŒ yêfifl≈£î Ä ìùw<Ûä+

ñ+&É<äT.

>∑D≤\T e´ekÕj·Tø£ düe÷»+˝À ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± #sêj·Tqï ø√XÊ+_

n_ÛÁbÕj·÷ìï Ç~es¡≈£î #·÷kÕeTT. Äj·TT<Ûë\ yê&Éø£+ ‘Ó*dæq ã\eTsTTq

>∑D≤\˝À es¡Z$uÛÑ»q @s¡Œ&ç Äj·TT<Ûë\T ø£*–q >∑DeTTKT´\T bÕ\ø£es¡Z+>±

@sêŒ&ܶs¡T. Ç‘·s¡T\T ø£ ÁXÊ$Tø£ ≈£î\+>± e÷sês¡T. Äj·TT<Ûë\ yê&Éø£+ ‘Ó*j·Tì

ã\V”≤qeTsTTq >∑D≤\T ø£ ÁX‚DÏ>±H√ XSÁ<ä ≈£î\+>±H√ e÷] ÁXeT<√|æ&ûøÏ §+–

b˛j·÷sTT. yÓTT<ä{Ïs¡ø£+ >∑D≤\˝À es¡Z $uÛÑ»q @s¡Œ&Ü\+fÒ >∑D≤\ ñeTà&ç‘·‘·«+

q•+#ê*. e´ekÕj·T $düÔs¡DqT ø£ |ü_¢ø ôdø£ºsY |ü]ÁXeT>± uÛ≤$+∫q øö{Ï\T´&ÉT

á $wüj·÷ìï düŒwüº+>± >∑T]Ô+#ê&ÉT. Ä≥$≈£î\qT sêE @ $<Ûä+>± ˝§+>∑

BdüTø√yê˝À #·]Ãdü÷Ô ø£ m‘·TÔ>∑&É #ÓbÕŒ&ÉT. ªª>∑÷&ÛÉ#ês¡T\T >∑D+˝ÀìøÏ Á|üy•+∫

>∑D+˝À $uÛÒ<ë\q÷ <«cÕ˙ï @ $<Ûä+>± Á|üyXô|{≤º À ‘Ó\TdüTø√yê*. >∑D+

eTTKT´\T kÕe÷q´ >∑D düuÛÑT´\‘√ düVü≤|ü+øÏÔ uÛÀ»q+ #j·T≈£L&É<ä $yêVü≤

dü+ã+<Ûä+ ô|≥Tºø√>∑÷&É<ä ¬s#·Ã>={≤º*.μμ n+{≤&ÉT.57 >∑D≤\ dü$Twæº J$‘êìï

HêXq+ #dæ yêfiflqT kÕe÷õø£+>± ˝§+>∑BdüTø√yê\+fÒ n+≥sêì‘·Hêìï Á|üyX

ô|{≤º\qï ≈£îj·TTøÏÔì Ç+‘· düŒwüº+>± #ÓbÕŒ&ÉT. e÷≥\˝À Ç+‘· ìs=à>∑e÷≥+>±

#Ó|æŒ+~ ˇø£ÿ øö{Ï\T´& nsTTHê ôV’≤+<äeeT‘·+ á ≈£î{Ï\ ˙‹ì ÄHê{Ï qT+&ç

áHê{Ï <ëø± Ä#·]dü÷ÔH e⁄+~.

Çø£ÿ&É >∑eTì+#·e\dæq eTTK´yÓTÆq $wüj·T+ @$T≥+fÒ á ≈£î\e´edüú≈£L

j·TEπs«<äø±\|ü⁄ es¡íe´edüú≈£L >∑\ kÕe÷õø£ |ü⁄Hê<äT\T |üP]Ô>± _ÛqïeTsTTq$.

ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ø=‘·Ô>± n\e&ɶ <äX˝À, Äs¡T´\≈£î ˝§+–b˛sTTq Äπs´‘·s¡T\ #‘·

ÁXeT #sTT+∫ ÄVü‰s¡+ ñ‘·Œ‹Ô #sTT+#·Tø√e&ÜìøÏ ø£ ªXSÁ<ä es¡í+μ dü]b˛sTT+~.

Äs¡T´\ À|ü* kÕe÷q´ »Hêìï bÕ\ø£esêZ ï ys¡T#j·T&ÜìøÏ yÓ’Xó´\T, Áu≤Vü≤àD

ø£åÁ‹j·TT\T nH $uÛÑ»q dü]b˛sTT+~. dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\≈£î á #ê‘·Ts¡«s¡í +

m+‘·e÷Á‘·+ #ê\<äT. e´ekÕj·T $düÔs¡D Áø£eT+˝À q÷‘·q Á>±MTD düe÷»+

@s¡Œ&ɶ Áø£eT+˝ÀH es¡íe´edüú‘√ Á|üyTj·T+ Ò≈£î+&É nHø£ ªXSÁ<äμ≈£î˝≤\T @s¡Œ&ܶsTT.

154

#·]Á‘· XÊgø±s¡T\ nqTeT‹‘√ q&Ée<äT. Çø£MT<ä≥ ì»eTsTTq e´ekÕj·T<ës¡T\T,

eè‹Ô|üìyês¡T XSÁ<äT Ò. yÓ’Xó´\T es¡Ôø±ìøÏ |ü]$T‘·eTe⁄‘ês¡T. XSÁ<äT\ dü+K´

n|ü]$T‘·+>± ô|]–b˛>±, yÓ’Xó´\T n\Œ dü+U≤´≈£î\e⁄‘ês¡T.58

á ø=‘·Ô |ü]D≤eT+ Áu≤Vü≤àDT\qT #ê˝≤ Çã“+~ ô|{Ϻ+~. #·‘·Ts¡«s¡í

e´edüú #·Á≥+˝ÀìøÏ á q÷‘·q düe÷C≤ìï m{≤¢ Ç]øÏ+#ê˝À yêfifl≈£î ns¡Δ+ ø± Ò<äT.

>∑‘êìï m+‘·e÷Á‘·+ e<äT\Tø√e&É+ Çwüº Òì yêfiófl ø±ø£b˛‘ á <äX˝À es¡íe´edüúqT

ø±<äì ø=‘·Ô XÊÁkÕÔ\T sêùdyês¡T. ø±ì j·T»„ã\T\qT e~*ô|{Ϻ 2500 dü+e‘·‡sê\T

<ë{ÏHê Ç|üŒ{Ïø° y<äeT+Á‘ê\ |üsƒ¡Hêìï e<ä\qfÒº, es¡íe´edüú≈£î ø±\+ #Ó*¢b˛sTT

≈£î\ e´edüú @s¡Œ&çq|üŒ{Ïø° ø=‘·Ô e´edüúqT bÕ‘· dü÷Á‘ê\ #·Á≥+˝ÀH ìs¡«∫+#

Á|üj·T‘·ï+ #kÕs¡T. Hê\T>∑T esêí\ $uÛÑ»qqT e~*ô|≥º≈£î+&É ndü+U≤´ø£eTsTTq

≈£î˝≤\≈£î ns¡Δ+ #ÓbÕŒs¡T.59 nkÕ<Ûä + nì|æ+# á ø±sê´ìï nyÓ÷|òüTeTsTTq

≈£î‘·s¡ÿ+‘√ kÕ~Û+∫qyê&ÉT eTqTe⁄. Hê\T>∑T Á|ü<Ûëq esêí\ eT<Ûä es¡Zdü+ø£s¡+

»]–q |òü*‘·+>± ≈£î˝≤\˙ï @s¡Œ&ܶj·Tì eTqTe⁄ ˇø£ ø£\Œq #XÊ&ÉT. ‘·s¡Tyê‹

XÊgø±s¡T\T Bìì ø=qkÕ–+#ês¡T.

eTqT <Ûäs¡àXÊg+ á q÷‘·q Á>±MTD düe÷C≤ìï $e]+# Á|ü<Ûëq kÕVæ≤‘·

eT÷\+. eTqTdüàè‹ì ns¡ΔXÊg+‘√ b˛*ùdÔ á ø=‘·Ô düe÷»+ \ø£åD≤\T ns¡ú+

ne⁄‘êsTT. ns¡ΔXÊg+ düe÷C≤ìï πø+ÁBø£è‘·+>± |ü]bÕ*+#ê\ì uÀ~Û+∫+~.

Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\T nìï $wüj·÷\˝Àq÷ CÀø£ + #düTø=ì |ü]bÕ\q ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.

eTqTe⁄ n+<äT≈£î _Ûqï+>±, sêE Äj·÷≈£î˝≤\ ÁX‚DT\ Ä#êsê\qT <äèwæº À

e⁄+#·Tø=ì ìs¡íj·÷\T #˚j·÷\+{≤&ÉT. $$<Ûä ≈£î˝≤\ Òø£ ÁX‚DT\ n+‘·s¡Z‘·

e´eVü‰sê\qT yêfi¯flπø e~ Òdæ ¬s+&ÉT ≈£î˝≤\ eT<Ûä dü+ã+<Ûë\qT e÷Á‘·y˚T

sêE ìj·T+Á‹kÕÔ&ÉT.60 ø=‘·Ô >∑D≤\qT ≈£î˝≤\>± ø£\T|ü⁄ø=H Áø£eT+˝À á $πø+ÁBø£s¡D

nìyês¡ eTsTT+~. ns¡ΔXÊg+˝Àì sê»´+ düs¡«dü‘êÔø£ sê»´+. eTqTdüàè‹˝Àì sê»´+

dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\qT ÁbÕ‹|ü~ø£>± >∑\ ∫qï sê»´+. Á|üuÛÑT‘·« ìs¡«Vü≤D˝Àì

d”‘· uÛÑ÷eTT\ Á|ükÕÔeq>±ì >∑qT\ô|’q Á|üuÛÑT‘·« >∑T‘êÔ~Û|ü‘· +>±ì Òe⁄. Ä]úø£

s¡+>∑+ ns¡ΔXÊgeT+‘· Äsꓤ≥+>± Ò<äT. dü+|üqTï …’q bÂs¡ C≤q|ü<ä esêZ\ Á|ükÕÔeq

Ò<äT. yÓ+&ç HêD≤\T b˛sTT sê–HêD≤\T e#êÃsTT. yÓ+&ç HêD≤\qT ª|ü⁄sêD+μ

nHêïs¡T n+fÒ n$ ndü\T $ìjÓ÷>∑+˝À Òeì ns¡ΔeTe⁄‘·T+~.61 á <äX qT+&ç

ø±s¡|üDeTT\T n+fÒH sê– HêD≤\T nH ns¡Δ+ e∫Ã+~.62 |üqTï\T >∑÷&É Ç|ü&ÉT

‘·≈£îÿe>±H e⁄HêïsTT. ns¡ΔXÊg+˝À |üqTï\T |ü+≥˝À Hê\>∑ee+‘·T qT+&ç Äs¡e

e´ekÕj·T $düÔs¡D ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 155

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

e+‘·Tø±>±, eTqTdüàè‹˝À Äs¡e e+‘·T qT+&ç |üHÓï+&Ée e+‘·T e÷Á‘·yT. Á|üuÛÑT‘·«

ñ<√´>∑T\øÏ#à J‘·+ >∑÷&É ‘·≈£îÿy. ìC≤ìøÏ ~>∑Te kÕúsTTøÏ #Ó+~q ñ<√´>∑T\≈£î

e÷Á‘·y˚T q>∑<äT J‘ê*∫Ãq≥Tº+~. ô|’kÕúsTT n~Ûø±s¡¢≈£î ø=ìï Á>±e÷\ qT+&ç

ùdø£]+∫q |üqTï>±ì, ø=+‘· uÛÑ÷$T>±ì J‘·+>± Ç#êÃs¡T.63 eTq <X+˝À uÛÑ÷kÕ«eT´

e´edüú≈£î Ç~ Á|ü<ÛëqeTsTTq \ø£åD+. Bì ;C≤\T eTÚs¡T´\ |ü‘·q+ nq+‘·s¡+

@s¡Œ&çq dü«j·T+b˛wüø£ Á>±MTD düe÷»|ü⁄ ‘=*s√E\˝ÀH n+≈£î]+∫q≥Tº eTqT

<Ûäs¡àXÊg+ <ë«sê ‘Ó\TdüTÔ+~.

≈£î\ e´edüú‘√u≤≥T ≈£î\‘·‘·«+ nìï s¡+>±\˝ÀìøÏ $düÔ]+∫+~. HsêìøÏ

•ø£å ≈£î˝≤ìï ã{Ϻ e⁄+≥T+~. n|ü≈£î e&û¶ ≈£î˝≤ìï ã{Ϻ e⁄+≥T+~. Áu≤Vü≤àDT\

qT+&ç 24 XÊ‘·+, ø£åÁ‹j·TT\ ñ+&ç 36 XÊ‘·+, yÓ’Xó´\ qT+&ç 48 XÊ‘·+, XSÁ<äT\

qT+&ç 60 XÊ‘·+ e&û¶ rdüTø√e#·TÃqT. s¡TDÁ>∑düTÔ&ÉT n|ü rs¡Ã Òì |üø£å+˝À n‘·ì~

‘·≈£îÿe ≈£î\+ nsTT‘ #êøÏ] #dæ rsêÃ*. ø±ì m≈£îÿe ≈£î\+ nsTT‘ #êøÏØ

#sTT+#·Tø√e&ÜìøÏ M\T Ò<äT. n‘·qT dü+bÕ~+∫q|ü& n|ü rs¡TkÕÔ&ÉT. dü«j·T+

b˛wüø£ Á>±MTD düe÷»+ Ä$s¡“¤$+#<ëø£ ≈£î\e´edüú Ò<äì, ‘·‘·÷Œs¡ « s¡÷|üeTsTTq

es¡í e´edüú≈£î kÕs¡«Á‹ø£yÓTÆq ÄyÓ÷<ä+ Ò<ä nHêï+. n+<äT≈£î eTs=ø£ ì<äs¡Ùq+>±

ns¡ΔXÊg+ >∑÷&É Áu≤Vü≤àD Á>∑+<∏äyT nsTTq|üŒ{Ïø° n+<äT˝À Ç≥Te+{Ï ≈£î\ $eø£å

˝Ò<äT.64

eTÚs¡T´\ ø±\+ es¡≈£î >∑÷&É e´ekÕj·T s¡+>±ìøÏ #Ó+~q <Ûäì≈£î\qT

ªuÛÑ÷kÕ«eTT\T nq&ÜìøÏ M\T Ò<äì #·÷kÕ+. >∑Vü≤|ü‘·T\T, C≤q|ü<äT\T, nì

|æ\Teã&ɶ yêfiófl düC≤‘· e´ekÕj·T ãè+<ë\ eTTKT´\T. uÛÑ÷$T á ãè+<ë\

ñeTà&ç ÄdæÔ ø±>±, Á|üuÛÑT‘·« ìs¡«Vü≤D˝À ã+»s¡T uÛÑ÷eTT\qT e´ekÕj·T jÓ÷>∑ +

#dæq ªd”‘êμ Á>±e÷\ XSÁ<ä ø£s¡≈£î\≈£î ‘·eT J$‘ê+‘·+ e÷Á‘·yT uÛÑ÷$TMT<ä

Vü≤≈£îÿ e⁄+~. á q÷‘·q (dü«j·T+b˛wüø£) Á>±MTD düe÷»+ dü+>∑‹ @$T{Ï?

eTq <˚X¯+˝À e´ekÕj·T düe÷»+ Ä$s¡“¤$+∫q rs¡Te\¢ uÛÑ÷$T˝À

ñeTà&ç j·÷»e÷q´+ #ê˝≤ ø±\+ ì*∫b˛sTT+~. >∑D≤\T ‘êeTT e´ekÕj·T

jÓ÷>∑ + #dæ Hê>∑* øÏ+~øÏ ‘Ó∫Ãq uÛÑ÷$Tì ‘·eT düeTwæº ÄdæÔ >±H ø£*–e⁄HêïsTT.

ø±ã{Ϻ Á>±e÷\˝Àì Á|ü<Ûëq e´ekÕj·T πøåÁ‘ê\T düeTwæº ÄdæÔ >±H ø=qkÕ>±sTT.

nsTT‘ Á>±eT •yês¡¢ Àì ã+»s¡¢qT e÷Á‘·+ me]øÏyês¡T ‘·eT dü«+‘· ÁXeT‘√

Hê>∑* øÏ+~øÏ ‘Ó#êÃs¡T. Ä uÛÑ÷$T yêfifl dü«+‘· ÄdæÔ ø±e&É+ á <äX˝À yÓTT<ä\sTT+~.

ª<äT|æŒì me&ÉT yÓTT<ä≥ø=&ç‘˚ yê&ç<˚ nsTTq≥Tº uÛÑ÷$Tì me&ÉT eTT+<äs¡

156

e´ekÕj·T jÓ÷>∑ + #ùdÔ n~ yê&ç‘ ne⁄‘·T+~μ nì eTqTe⁄ nHêï&ÉT. düeTø±*ø£

uÖ<äΔ kÕVæ≤‘· +˝Àq÷ n< n_ÛÁbÕj·T+ e⁄+~. Á>±eT+˝Àì Á|ü<Ûëq e´ekÕj·T

πøåÁ‘êìï >∑÷&É, düC≤‘· ãè+<ä+˝Àì n+<äs¡÷ n+^ø£]ùdÔ $uÛÑõ+#·e#·TÃqì eTqTdüàè‹

qT+&ç |üs√ø£å+>± ìsêú]+#·e#·TÃHyÓ÷qì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT.65

ns¡ΔXÊÁkÕÔìø° eTqT <Ûäs¡àXÊÁkÕÔìø° mìï ‘&Ü\THêï ø£ÿ $wüj·T+˝À e÷Á‘·+

@ø°uÛ≤e+ e⁄+~. ¬s+&É÷ >∑÷&É ‘·eT <Ûäs¡à|üHêï\ es¡Z dü«uÛ≤yêìï sêC≤´ì≈£î+&

nD∫y‘· dü«uÛ≤yê˙ï ìs=à>∑e÷≥+>± #ÓbÕŒsTT. ªªsêE ã\ Á|üjÓ÷>∑+‘√ XSÁ<äT\

#‘·, yÓ’Xó´\#‘· yêfifl $<ÛäT\T #sTT+#ê*. á ¬s+&É esêí\T ‘·eT $<ÛäT\T

ìs¡«Væ≤+#·ø£b˛‘ Á|ü|ü+#·+ yÓTT‘·Ô+ ndüÔe´düÔ+ nsTTb˛‘·T+~μμ n+{≤&ÉT eTqTe⁄.66

ªªÁ|üuÛÑT‘·«eT÷ |ü⁄s√Væ≤‘·T&É÷ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T&ç#‘· ‘·q $~Û ìs¡«Væ≤+|ü#j·T&É+˝À

◊ø£´eTe⁄‘ês¡T. n<˚ »s¡>∑≈£î+fÒ yêfi¯fl≈£î |ü+#·Tø√e&ÜìøÏ n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô

ñ+&É<äTμμ nì ø√XÊ+_ yê´U≤´ìkÕÔ&ÉT.

eTq+ ªVæ≤+<ä÷eT‘·+μ>± Çyê«fi >∑T]Ô+# Ä#êsê\˙ï Ä <äXqT+&ç s¡÷|ü+

rdüT≈£îHêïsTT. ‘·‘·÷Œs¡«´ø±\|ü⁄ Áu≤Vü≤àD eT‘êìï ªVæ≤+<ä÷eT‘·+μ nì Çyê[º

ns¡Δ+˝À |æ\e ÒeTT. n~ πøe\+ neπøåbÕ\ s¡÷|ü+˝À ø=‘·Ô Væ≤+<ä÷eT‘·+˝À

$T–*+~. Væ≤+<ä÷eT‘·+ dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\˝À |ü⁄{Ϻ+~. nø£ÿ&ç qT+&ç

uÛÑ÷kÕ«eT´ e´edüú n_Ûeè~Δ #Ó+< Áø£eT+˝À <ëìøÏ nqT≈£L\+>± ‘êq÷ e÷s¡T‘·÷

b˛sTT+~. eTq Ä#êsê\˙ï nHê~>± edüTÔHêïj·Tì ÁuÛÑ$T+#·&É+e\¢ ôV’≤+<äe+˝Àì

#ê]Á‘·ø£ |ü]D≤e÷\T eTs¡T>∑Tq |ü&ÉT‘·THêïj·Tì ø√XÊ+_ n_ÛX+dækÕÔ&ÉT. Áu≤Vü≤àD

|üP»\˝Àq÷ ø£s¡àø±+&É˝Àq÷ Çyê«fi¯ ø=ã“]ø±j·T\≈£î ñqï ÁbÕeTTU≤´ìï

Á|ükÕÔ$dü÷Ô Ç$ Áø°düTÔ Xø£+˝À ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq Ä#ês¡yT ‘·|üŒ n+‘·≈£î |üPs¡«+

Ò<ä+{≤&ÉT. n+‘·≈£î |üPs¡«+ Áu≤Vü≤àDT\≈£î <äøÏåD Ç#Ã≥|ü&ÉT _fi«|òü\+ Ç#Ã

yês¡T. Áø°.X. yÓTT<ä{Ï X‘êu≤›\˝À |ü&ÉeT{Ï ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝ÀìøÏ ø=ã“] |ü+≥qT

Á|üy˚X¯ô|≥º&É+‘√ nø£ÿ&É e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~. n‘·´+‘·

eTTK´ yÓTÆq |ü]D≤e÷ìøÏ >∑Ts¡TÔ>± ø=ã“]ø±j·T Væ≤+<ä÷ Ä#êsê\˝À Á|üeTTKkÕúHêìï

bı+~+~.67

dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\ Ä$sꓤe+‘√ s¡÷bı+~q Væ≤+<ä÷eT‘êìøÏ Ä

kÕe÷õø£ |ü⁄Hê~ qT+&ç e∫Ãq |ü]$T‘·T\˙ï e⁄HêïsTT. Á>±MTD J$‘êìøÏ s¡T‘·Te⁄\

‘√H ‘·|üŒ dü+e‘·‡sê\‘√ |üì Ò<äT. Ä Á>±e÷\˝À dæús¡|ü&ɶ Áu≤Vü≤àD eT‘êìøÏ

>∑÷&É Ç< yÓ’K] n\e&ç+~. sêeTT&ÉT \+ø£qT »sTT+∫q s√E (‹~∏Û) @<äì

e´ekÕj·T $düÔs¡D ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 157

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

Áu≤Vü≤àDT\T nq+‘·+>± yê~+#·T≈£î+{≤s¡T >±ì @ dü+e‘·‡s¡+˝À »sTT+#ê&Éì

mqï&É÷ #·]Ã+#· Ò<ä+{≤&ÉT ø√XÊ+_. C…’qT\T e÷Á‘·yT (yêfifl˝À es¡Ô≈£î\T #ê\

eT+~ e⁄Hêïs¡T ø±ã{Ϻ) ‹<∏äT˝Ò ø±ø£ dü+e‘·‡s¡eTT\T >∑÷&É ˝…ø£ÿu…{≤ºs¡T.68

Áu≤Vü≤àDT\T á yÓ’K] #ê]Á‘·ø£ <äèø£Œ<∏ëìï HêX¯q+ #˚dæ+~. dü«j·T+b˛wüø£

Á>±e÷\T eTq düe÷»+ MT<ä kÕ~Û+∫q $»j·T+ $<˚o <ë&ÉT\ø£+fÒ >∑÷&É

Á|üe÷<äø£s¡eTsTTq<äì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.69 ø±˝≤ìï s¡T‘·Te⁄\‘√ …øÏÿ+#·&É+e\¢

n~ ªø±\#·Áø£+μ nsTT+~. á ø±\#·Áø±ìï Hê\T>∑T j·TT>±\ ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä

$uÛÑõ+#ês¡T. ø£è‘· Á‘‘ê <ë«|üs¡ ø£*j·TT>±\˝À ø±\+ ñqï‘· <äXqT+&ç V”≤q<äX≈£î

e÷s¡T‘·T+~. ‹]– Á|üfij·T+ e∫à eT∞fl ø£è‘·j·TT>∑+ ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~. á

ø±\#·Áø±ìøÏ s¡T‘·T#·Áø±ìøÏ ø√XÊ+_ b˛*ø£ #ÓbÕÔ&ÉT. esê\T sê>±H e´ekÕj·T+

yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. ÄVü‰s¡+ |ü⁄wüÿ\+>± <=s¡T≈£î‘·T+~. esêø±\+ ‘·s¡Tyê‘· H\

Áø£eT+>± m+&çb˛e&É+ yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. ydü$ e#Ãdü]øÏ J$‘·+ <äTs¡“¤s¡eTe⁄‘·T+~.

eT∞fl ø£ÿkÕ]>± esê\T sêe&É+‘√ Á>±MTD |ü]düsê\T Á|üfij·T+ e∫Ãq≥Tº {Ï‘√

ì+&çb˛‘êsTT. eT∞fl ø=‘·Ô #·Áø£+ ÁbÕs¡+uÛÑ+ ne⁄‘·T+~. á J$‘· nqTuÛÑe+ qT+&

Hê\T>∑T j·TT>±\ ø±\$uÛÑ»q e∫Ã+<äì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.70

á q÷‘·q Á>±MTD J$‘êìøÏ dæ<ëΔ+‘·ø£s¡Ô nsTTq Áu≤Vü≤àDT&ÉT Á>±eT

J$. Áu≤Vü≤àDT\T |ü≥ºD≤\˝À dæús¡ ìyêdü+ @s¡Œs¡#·Tø√e&ÜìøÏ M\T˝Ò<äì

uÖ<Ûëj·Tq <Ûäs¡àdü÷Á‘·+ n≥T+~.71 Á>±eT+˝À ìedæ+∫ ≈£î\e´edüúqT |ü{Ïwüº+

#dæ ‘·<ë«sê dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\qT ã\|üs¡#·&É+ á <äX˝À Áu≤Vü≤àDT\ ø£s¡Ôe´+.

á Áø£eT+˝À, ≈£î˝≤\>± ø£\T|ü⁄≈£îqï >∑D≤\ <e⁄fiSfl |üP»\÷ Ä#êsê\÷ e∫Ã

Væ≤+<ä÷eT‘·+˝À ø£*kÕsTT. ø£<∏ä\÷ |ü⁄sêD≤\÷ ø£*Œ+#·ã&ܶsTT. Ç+‘· _ÛqïeTsTTq

dü+Á|ü<ëj·÷\qT ø£\T|ü⁄ø√>∑\>±\+fÒ ‘ê]ÿø£‘·q÷, $y#·qq÷, yêdüÔ$ø£‘·q÷

e~* ô|{≤º*. Væ≤+<ä÷eT‘·+˝À M{ÏøÏ ‘êe⁄ Ò<äT. @B ndü+>∑‘·+ ø±<äT, ndü+ã<äΔ+

ø±<äT. qeTàXø£ + ø±ì<B Ò<äT. sê»˙‹, <Ûäs¡à+, XÊg+, XÊdüq+, kÕVæ≤‘· +,

n˙ï |ü⁄sêD≤\‘√q÷ eT÷&ÛÉ$XÊ«kÕ\‘√q÷ ø£\>∑\dæb˛j·÷sTT. dü+≈£î∫‘·eTsTTq

eTÚ&ÛÉ + düe÷C≤ìï Äe]+∫+~.

uÛÖ‹ø£ yêdüÔyê\|ü≥¢ Áu≤Vü≤àD eT‘êìøÏ ñqï ìs¡¢ø£å +e\¢ #·]Á‘·πø ø±<äT,

eTq dü+düÿè‹øÏ >∑÷&É #ê˝≤ qwüº+ »]–+~.72 dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&ç πø

qeT÷Hê˝À <˚XÊqï+‘ê r]Ã~<ä›ø£eTT+<äT eTq düe÷»+˝À #ê˝≤ yÓ’$<Ûä´+

e⁄+&ç+~. mH√ï >∑D≤\÷ ‘Ó>∑\÷ e´ekÕj·Tø£ düe÷C≤\÷ ñ+&˚$. yê{ÏøÏ

158

_ÛqïeTsTTq dü+Á|ü<ëj·÷\T+&$. *#êÃ$, eT\¢ ‘·~‘·s¡ eT>∑<Ûäø±\|ü⁄ >∑D≤\

Á|üC≤‘·+Á‘· dü+Á|ü<ëj·T+ Á^≈£î dü+Á|ü<ëj·÷ìøÏ m+‘·e÷Á‘·+ rdæb˛sTT+~ ø±<äT.

nsTT‘ Á>±MTD düe÷»+˝À ≈£î˝≤\T>± <X Á|ü»\q+‘ê ◊ø£ + #dæq Áu≤Vü≤àD

eT‘·+ á yÓ’$<Ûä + qT+&ç πøe\+ |üP»\q÷ Ä#êsê\q÷ e÷Á‘·+ d”«ø£]+∫+~.

$T–*q $wüj·÷\ìï+{Ï $düà]+∫+~. n$ ø£ dü+ ]ø±s¡T¶ >∑÷&É ø±≈£î+&Ü

b˛j·÷sTT. Áu≤Vü≤àDT\˝À ø£ n]kÕº{Ï Ÿ >±˙ ôV≤s=&√≥dt ø±ì |ü⁄≥º Ò<äT. ‹$Tàì

ã$Tà #j·T>∑\ X+ø£sê#ês¡T´&ç ‘·s¡ÿ+ e÷Á‘·yT |ü⁄{Ϻ+~. ‘·‘·« ∫+‘·q˝À >∑÷&É

Áø°.|üP. 6e X‘êã›+˝À m+‘√ yÓ’$<Ûä + e⁄+&ç+~. <ëìq+‘ê ≈£î‘·s¡ÿ+‘√ ª◊ø£ μ

|üs¡∫q uÛÑ>∑eBZ‘· Ä yÓ’$<Ûë´ìï HêXq+ #dæ+~. ‘ê]ÿø£ yÓ’s¡T<Ûë´\qT ìs¡uÛÑ +‘·s¡+>±

~>∑$T+>∑>∑\ HÓ’»+ ôV’≤+<äe düe÷»+ MT<ä áHê{Ï <ëø± ì*∫b˛sTTq eTTÁ<ä

ydæ+~.

uÛÖ‹ø£ $C≤„HêìøÏ >∑÷&É Ç< >∑‹ |ü{Ϻ+~. ˇø£|ü&ÉT uÛ≤s¡rj·T yÓ’<ä XÊg+

(Äj·TTπs«<ä+) mH√ï eT+<äT\q÷ eT÷*ø£\q÷ ‘Ó\TdüTø√>∑*–+~. Áø£eT+>± Ä

$C≤„q+ >∑÷&É eTÚ&ÛÉ + yê‘·|ü&ç, Çyê«*º Äj·TTπs«<ä yÓ’<äT´\T @ eT÷*ø£ @<√

>∑÷&É #Ó|üŒ Òì dæú‹˝À e⁄Hêïs¡T. ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·≈£î dü+ã+~Û+∫q düú ≤\

>∑T]+∫, $wüj·÷\ >∑Ts¡+∫ ‘Ó\TdüTø√yê\+fÒ {≤ …MT e+{Ï Á^≈£î uÛÑ÷>√fi XÊgE„\

MT<ä, ns¡ãT“ es¡Ô≈£î\ MT<ä, #Ó’ j·T j·÷Á‹≈£î\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&Ü*.73 eTq

kÕVæ≤‘· +˝À bÂsêDÏø£ >±<Ûä\T ‘·|üŒ yπs @MT <=s¡ø£e⁄. dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\

Áu≤Vü≤àD eT‘êìøÏ s¡T‘·TÁø£eT+‘√H ‘·|üŒ ø±\ Á|üyêVü≤+‘√ Á|üyTj·T+ Ò<äT ø±ã{Ϻ

n~ eTq≈£î #·]Á‘· Ò≈£î+&É #dæ+~. ø±\+ düVæ≤‘·+ ªø±\#·Áø£+μ nsTT+~. >∑T+Á&É+>±

‹]π> á #·Áø£+˝À <ìø° yÓTT<ä\T Ò<äT. n˙ï ªnHê~μ nsTT b˛j·÷sTT.74

$es¡D\T

1. ISIH, Page 187

2. CCAI, Page 143

3. ISIH, Page 205

4. ISIH, Page 199

5. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 31

6. ISIH, Page 193

7. ISIH, Pages 209-215

8. ISIH, Page 215

e´ekÕj·T $düÔs¡D ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 159

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

9. ISIH, Page 215

10. ISIH, Page 226

11. ISIH, Page 223

12. ISIH, Page 223

13. ISIH, Page 232

14. ISIH, Pages 228-229

15. ISIH, Page 230

16. ISIH, Page 229

17. ISIH, Page 229

18. CCAI, Pages 150-151

19. Combined methods in Indology, HS, Page 10

20. CCAI, Page 149

21. ISIH/S/216-218

22. ISIH, Page 218

23. CCAI, Page 154

24. ISIH, Page 222

25. CCAI, Page 163

26. CCAI, Page 163

27. ISIH, Page 233

28. ISIH, Page 236

29. ISIH, Page 201

30. ISIH, Page 203

31. ISIH, Page 198

32. Combined methods in Indology, HS, Pages 3-4

ISIH, Pages 207-208

33. ISIH, Page 199

34. JeVæ≤+düqT ìùw~Û+∫q á e÷qe‘êeT÷]Ô ¬s+&ÉT ø±fifl |üXóe⁄≈£î eTs¡D

•ø£åqT e÷Á‘·+ s¡<äT›#j·T Ò<äì ø√XÊ+_ ø£ $düTs¡T $düs¡≈£î+&É ñ+&É Ò&ÉT.

ISIH, Page 207.

35. ISIH, Pages 198-209

160

36. CCAI, Page 165

37. ISIH, Page 248

38. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 32

39. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 33

40. The Basis of Ancient Indian History HS, Page 35

41. Combined methods in Indology, HS, Pages, 16-19

ªÄ+Á<Ûäμ nH Xu≤›ìøÏ ‘Ó\T>∑T nH ns¡Δ+ sTT∫à XÊ‘·yêVü≤qT\qT Ä+Á<Ûä

sêE\T nq&É+ ns¡Δs¡Væ≤‘·+. #·]Á‘·qT eT‘· <äèø£Œ<∏ä+‘√, ≈£î\ <äèø£Œ<∏ä+‘√

#·÷&É&É+ m+‘· ‘·b˛Œ 20e X¯‘êã›|ü⁄ ‘Ó\T>∑T C≤rj·Tyê<ëìï yÓqøÏÿ

Á|üdü]+|üCÒdæ Ä <äèw溑√ #·]Á‘·qT #·÷&É&É+ n+‘ ‘·|ü. uÛÖ‹ø£ HÓ’dü]Zø£

düŒèVü≤‘√ #·]Á‘·≈£î ns¡Δ+ #Ó|ü≈£î+fÒ XÊ‘·yêVü≤qT\T ª<äø£ÿHé sêE\Tμ.

yêfi¯ófl <äø£ÿHéqT n+‘ê |ü]bÕ*+#êsê nH˚~ eTTK´+ø±<äT, <äø£ÿHé

|”sƒ¡uÛÑ÷$T MT<ä ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq ‘·s¡Tyê‘· ‘·‘·Œ¤*‘·+>±

@s¡Œ&ɶ yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï sê»´+ yêfifl~.

42. Dhenukakata, HS, Pages 208-209

43. Dhenukakata, HS, Page 201

44. Dhenukakata, HS, Pages 199-200

45. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 47

46. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 47

47. ISIH, Page 270

48. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 32

49. ISIH, Pages 271-272

50. CCAI, Page 190

51. ISIH, Page 261

52. ISIH, Page 223

53. ISIH, Page 193

54. ISIH, Pages 267-277

55. CCAI, Page 170

56. CCAI, Pages 172-173

57. ISIH, Page 213

e´ekÕj·T $düÔs¡D ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 161

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

58. The Basis of Ancient Indian History, HS, 50

59. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 39

60. ISIH, Page 256

The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 43

61. On the study and metrology of silver punch-marked coins, IN,

Page 36

62. CCAI, Page 154

63. ISIH, Page 255

64. ISIH, Page 254

65. ISIH, Page 257

66. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 50

67. ISIH, Pages 273-274

68. ISIH, Page 258

On a Marxist approach to Indian Chronology, HS, Page 80

69. ISIH, Page 258

70. CCAI, Page 22

71. ISIH, Page 258

72. CCAI, Pages 173-174

73. CCAI, Pages 174-175

74. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 28.

162

8. kÕeT+‘·kÕ«eT´+ ` Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+

ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eTÚs¡T´\ nq+‘·s¡+, <äø£ÿHé˝À XÊ‘·yêVü≤qT\

nq+‘·s¡+, dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&ܶj·Tì #·÷kÕ+. M{Ï dü+|ü<äqT

<√#·T≈£îqï sêC≤´\T e#êÃsTT. $<XÊ\ qT+&ç <ë&ÉT\T »]–, n+<äT˝À ≈£îcÕqT\T

e+{Ï ˇø£]<ä›s¡T sêC≤´\T @s¡Œs¡#ês¡T. Áø°.X. 4e X‘êã›+ e#Ãdü]øÏ á sêE\˝À

ˇø£s¡sTTq >∑T|ü⁄Ô\T eT∞fl ø£ ô|<ä› sêC≤´ìï @s¡Œs¡#·>∑*>±s¡T. dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\

MT<ä Ç+‘· ô|<ä› sê»´+ @s¡Œs¡#·&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D+, XÊ‘·yêVü≤q ø±\|ü⁄ es¡Ôø£+e\¢

<äø£ÿHé À b˛>∑T|ü&çq dü+|ü<äqT >∑T|ü⁄Ô\T ‘·eT <ä+&Éj·÷Á‘·\˝À <√#·Tø√>∑\>∑&ÉyT.1

>∑T|üÔsêE\ |ü‘·q+‘√ eTq<X+˝À uÛÑ÷kÕ«eT´ j·TT>∑+ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+<äì

ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT. uÛÑ÷kÕ«eT´ j·TT>∑+˝À ø√XÊ+_ ¬s+&ÉT <äX\qT >∑T]ÔkÕÔ&ÉT.

yÓTT<ä{Ï <äXqT ªMT~ qT+&ç uÛÑ÷kÕ«eT´ (Feudalism from above) n˙ ¬s+&Ée

<äXqT ÁøÏ+~ qT+&ç uÛÑ÷kÕ«eT´+ (Feudalism from below) n˙ n+{≤&ÉT. >∑D≤\qT

ã{Ϻ yÓTT<ä{Ï <äXqT kÕeT+‘· kÕ«eT´+ n˙ ¬s+&Ée <äXqT Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+

n˙ nqe#·TÃqT. yÓTT<ä{Ï <äX˝À dü«j·T+b˛wüø£ Á>±eT+ ‘·q dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ôì

ø£*π> e⁄+~. Á>±eT+˝Àì e´ekÕj·T≈£î\ düuÛÑ nìï Á>±eT e´eVü‰sê\qT

ìs¡ísTTdüTÔ+~. sêE\≈£î |üqTï\T e÷Á‘·+ #Ó*¢kÕÔs¡T. á sêE\T ˇø£ <=+‘·s¡>±

@s¡Œ&É‘ês¡T. ÁøÏ+~yê&ÉT ô|’yê&çøÏ kÕeT+‘·T&ÉT. ô|’yê&çøÏ ø£|üŒ+ #Ó*¢+# ÁbÕ‹|ü~ø£

MT<ä ‘·q |ü]bÕ\Hê dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ôì ø£*– e⁄+{≤&ÉT. Ç~ kÕeT+‘· kÕ«eT´+

dü÷ú\ dü«s¡÷|ü+.2 Ç~ Áø°.X. 4e X‘êã›+˝À ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT >∑T|ü⁄Ô\ |ü‘·q+‘√

düeTÁ>∑ s¡÷|ü+ rdüT≈£î+<äì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.

‘·s¡Tyê‹ <äX˝À (Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+μ˝À) Á>±e÷\ |ü]bÕ\Hê dü«j·T+

Á|ü‹|ü‹Ô <Óã“ ‹+≥T+~. Á>±eT+ qT+&ç •düTÔ edü÷\T #dæ n+<äT˝À ø=+‘· uÛ≤>±ìï

‘êeTT ñ+#·T≈£îH kÕj·TT<ÛäT\sTTq uÛÑ÷kÕ«eTT\ es¡Z+ ø£{Ï |ü⁄&ÉT‘·T+~. Mfifl≈£î

•düTÔ edü÷\T#ùd n~Ûø±s¡yT ø±ø£ $$<Ûä Á>±e÷\˝À uÛÑ÷eTT\T >∑÷&É e⁄+{≤sTT.

Á>±eT düuÛÑ≈£î Mfiófl u≤<ÛäT´\T ø±s¡T. |ü]bÕ\Hê~Ûø±sê\T ø£*– e⁄+{≤s¡T.3 á <äX

eTTdæ¢+ bÕ\≈£î\ ø±\+˝À (eTTdæ¢+ sêC≤´\ yÓ\T|ü\>∑÷&É) $düÔ]+∫+~ >±ì,

n+‘·≈£î |üPs¡«yT (Áø°.X. 9e X‘êã›+ qT+&ç) ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+<äì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.4

163

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

uÛÑ÷<ëHê\T

Áø£eT+>± dü«j·T+b˛wüø£ eTe⁄‘·÷qï q÷‘·q Á>±MTD e´edüúqT ÁbÕ‹|ü~ø£>±

>∑\ ∫qï ∫qï sêC≤´\T @s¡Œ&ÉT‘·THêïj·T˙, yêj·TTe´ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç <ë&ç#dæq

j·TeqT\÷ X≈£î\÷ ≈£îcÕqT\˝À ø=+<äs¡T Çø£ÿ&É dæús¡|ü&ç sêC≤´\T @s¡Œs¡#ês¡ì

#·÷kÕeTT. á $<˚oj·TT\qT $TqVü‰sTTùdÔ $T–*q sêE\+<äs¡÷ mes¡qï~

#·÷&Ü*. nXÀ≈£î&ç düeTø±*≈£î\˝À sêE …«s¡÷ Òs¡T. n< düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ç ø±˝≤ìøÏ

e#Ãdü]øÏ (Áø°.X. 4e X‘êã›+) n‘·ì #‘· z&ç+#·ã&ɶ sêE\ C≤_‘ê #ê˝≤ ô|<ä›~.

n‘·qT Äsê´es¡Ôq+˝À 9 eT+~ sêE\q÷ <äø£ÿHé˝À 12 eT+~ sêE\q÷

z&ç+#ê&ÉT.5

á sêC≤´\T, Ä≥$ø£ >∑D≤\˝ÀìøÏ e´ekÕj·T es¡Z düe÷»+ $düÔ]+∫q

|òü*‘·+>± @s¡Œ&ɶ$. >∑D eTTKT´\T ˇø£ sê#·]ø£ es¡Z+>± @s¡Œ&ܶs¡T. Ç‘·s¡T\T

X¯SÁ<ä ø£s¡¸≈£î\j·÷´s¡T. á @sêŒ≥T≈£î kÕe÷õø£ ÄyÓ÷<ä+ bı+<ä&ÜìøÏ >∑D

eTTKT´\≈£î Áu≤Vü≤àDT\ n+&É ø±e\dæ e∫Ã+~. ÁøÏ+~ kÕúsTT˝À ≈£î\e´edüú

Ä$sꓤe+ ˝≤>∑ ô|’kÕúsTT˝À á nedüs¡+ Áu≤Vü≤àD eT‘êìï ã\|üs¡∫+~.

Áu≤Vü≤àDT\T Mfifl≈£î ø£åÁ‹j·TT\T>± >∑T]Ô+|ü⁄ Ç#êÃs¡T. <ëìø√dü+ Væ≤s¡D´>∑s¡“¤+

nH dü+kÕÿsêìï >∑÷&É düèwæº+#ês¡T. sêE ø±<ä\TÃ≈£îqï >∑D eTTKT´&ÉT ø£ ã+>±s¡T

bÕÁ‘· ÀìøÏ Á|üy•kÕÔ&ÉT. |æ+&É+˝≤>∑ eTT&ÉT#·Tø=ì ≈£Ls¡TÃ+{≤&ÉT. Áu≤Vü≤àDT\T

n|ü&ÉT »q dü+kÕÿsêìøÏ dü+ã+~Û+∫q ø£s¡àø±+&É ìs¡«Væ≤kÕÔ&ÉT. >∑D eTTKT´&ÉT

á $<Ûä+>± ø£åÁ‹j·TT&ç>± |ü⁄qs¡®qà bı+~ ãj·T{ÏøÏ ekÕÔ&ÉT. ªÄs¡T´μ&ÉsTTq+<äT≈£î

ˇø£ >√Á‘·+ ø±yê* ø±ã{Ϻ ø£s¡àø±+&ÉqT »]|æ+∫q Áu≤Vü≤àDT&ç >√Á‘êHï ns¡Te⁄

rdüT≈£î+{≤&ÉT. Áu≤Vü≤àDT&çøÏ Á|ü‹|òü\+>± ã+>±s¡T bÕÁ‘· Çe«ã&ÉT‘·T+~.6 ø=‘·Ô>±

ø£åÁ‹j·TT&ÉsTTq >∑D eTTKT´&çøÏ Ç|ü&ÉT ø£ ÁbÕNq ø£åÁ‹j·T e+X+‘√ dü+ã+<Ûä+

ø£*Œ+#·ã&ÉT‘·T+~. á <äX˝À |ü]bÕ*+∫q Çø屫≈£î, bÕ+&ÉTe+•, q\ yÓTT<ä …’q

sê»e+XÊ\T á ø√e≈£î #Ó+~qy ‘·|üŒ yê{ÏøÏ ì»+>± Ç‹Vü‰kÕ\˝Àì Çø屫≈£î\‘√

bÕ+&Ée⁄\‘√ dü+ã+<Ûä+ ñ+&˚ neø±X¯+˝Ò<äT.7 >∑T|ü⁄ÔsêE\ ø±˝≤ìøÏ Á|ü<Ûëq

>∑D≤\˙ï (n+fÒ ÇqTeTT yê&Éø±˙ï e´ekÕj·÷˙ï Hs¡TÃ≈£îqï >∑D≤\˙ï) sê#·]ø±\T

@s¡Œs¡#·Tø√>∑*>±j·Tì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.8 ÇqTeTT yê&Éø£+, e´ekÕj·T+ ‘Ó*j·Tì

Ä≥$ø£ ‘Ó>∑\T e÷Á‘·+ $T–*b˛j·÷sTT`Ç+ø± mH√ï $T– Ò e⁄HêïsTT.

Áu≤Vü≤àDT\ düVü‰j·T+‘√ ‘·eT‘√{Ï >∑D düuÛÑT´\qT XSÁ<äø£s¡≈£î\T>± e÷]Ã

‘êeTT sêE\sTTq >∑D eTTKT´\T Áu≤Vü≤àD eT‘ê˙ï es¡í<Ûäsêà˙ï |òüTq+>±

164

Ä<ä]+#ês¡T. nX¯«ø£ >∑D+˝À |ü⁄{Ϻq >ö‘·MT |ü⁄Á‘· XÊ‘·ø£]í m+‘·{Ï Áu≤Vü≤àD

uÛÑ≈£îÔ&Éj·÷´&É+fÒ ‘·qTï ‘êqT ø£åÁ‹j·TT&ç>± >∑÷&É ø±ø£ Áu≤Vü≤àDT&ç>±H #Ó|ü≈£îHêï&ÉT.

‘êqT ø£åÁ‹j·TT\ bı>∑s¡T nD∫ es¡í kÕ+ø£sê´ìï ìyê]+#êqì ˇø£ XÊdüq+˝À

Á|üø£{Ï+#·T≈£îHêï&ÉT. (nsTTq|üŒ{Ïø° ‘·q ø=&ÉT≈£îqT $<oj·TT\sTTq X≈£î\ sê»

≈£îe÷¬sÔøÏ∫à ô|+&ç¢ #˚kÕ&ÉT). Ç|üŒ{Ï qT+&ç á ø=‘·Ô sêE\T ‘·eTqT ‘êeTT

ªesêíÁXeT <Ûäs¡à e´ekÕú|üq Á|üeè‘·TÔ\Tμ nì ªesêíÁXeT <Ûäs¡à kÕú|üq ìs¡‘·T\Tμ nì

ªn‘· +‘· <e Áu≤Vü≤àD uÛÑ≈£îÔ\Tμ nì e]í+#·T≈£îHêïs¡T.9 $<XÊ\ qT+&ç e∫Ã

Çø£ÿ&É sêC≤´\T kÕú|æ+∫q X≈£î\÷ ≈£îcÕqT\÷ yÓTT<ä …’q yêfiófl >∑÷&É dü+düÿè‘·+

ù|s¡T¢ d”«ø£]+∫ (ñ<ëVü≤s¡D≈£î yêdüT<e⁄&ÉT, s¡TÁ<ëeTT&ÉT) es¡í<Ûäsêàìï ø±bÕ&ÉT

‘·THêïeTì #ê≥Tø=ì dü+düÿè‘·+˝À XÊdüHê\T Á|üø£{Ï+#ês¡T. eTq<X+˝Àì yÓTT≥º

yÓTT<ä{Ï dü+düÿè‘· XÊdüq+ s¡TÁ<ä <ëeTT&ç~.10 Mfi¯ófl nX¯«y˚T<∏ä+ yÓTT<ä\sTTq

j·÷>±\qT Äsꓤ≥+>± ìs¡«Væ≤+# Á|üj·T‘·ï+ >∑÷&É #XÊs¡T. á $<Ûä+>± Á>±MTD

≈£î\ e´edüú Ä$sꓤe+ <ë«sêH ø±ø£ ø=‘·Ô sê»e+XÊ\ @sêŒ≥T <ë«sê >∑÷&É

Áu≤Vü≤àD eT‘·+ ã\|ü&ç+~.

Ä≥$≈£î\ e´ekÕsT÷ø£s¡D˝À Çø£ÿ&É ¬s+&ÉT Áø£e÷\T |üì#˚kÕj·Tì

ø√XÊ+_ dü÷Árø£]kÕÔ&ÉT.11 ˇø£{Ï, >∑DeTTKT´\T Áu≤Vü≤àDT\qT ÄVü‰«ì+∫ yêfifl

düVü‰j·T+‘√ ø£åÁ‹j·TT\sTT >∑D≤\˝À es¡Z$uÛÑ»qqT Á|üy˚X¯ô|&É‘ês¡T. ‘êeTT

>∑Dã+<Ûë\qT ‘Ó+#·Tø=ì sêE\e⁄‘ês¡T. eTÚs¡T´\ nq+‘·s¡+ eT>∑<Ûä ÁbÕ+‘·+˝À

Xó+>∑T\T sê»´+ #kÕs¡T. Xó+>∑ nH~ Áu≤Vü≤àD >√Á‘·+ ø±ã{Ϻ Mfifl~ Áu≤Vü≤àD

sê»e+X+>± ø=+<äs¡T #·]Á‘·ø±s¡T\T #Ó|ü⁄ÔHêïs¡T. >±ì, Mfiófl ø£åÁ‹j·TT\T>± e÷]q

Ä≥$≈£î\sTT e⁄+&Ü\˙, n+<äT≈£î kÕj·T+#dæq Áu≤Vü≤àDT\ >√Á‘êìï d”«ø£]+∫

e⁄+{≤s¡ ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT. á #j·T÷‘·≈£î ø£è‘·»„‘ê ∫Vü≤ï+>± |ü⁄wü $TÁ‘·

Xó+>∑T&ÉT nX«yT<∏äj·÷>±ìï |ü⁄qs¡T<äΔ]+# Á|üj·T‘·ï+ #kÕ&ÉT.12

¬s+&Ée~, Áu≤Vü≤àDT\T ‘·eT ñ<äs¡ b˛wüD ø√dü+ ÁX‚DT\˝ÀìøÏ >∑D≤\

˝Àìø° Á|üy•+#·&É+. yêfifl |üP»\÷ ø£s¡àø±+&É ‘êeTT ìs¡«Væ≤+#·&ÉyT ø±ø£ yê{ÏøÏ

yÓ’~ø£ Á|ü‹wü ø£èÁ‹eT+>± ø£*Œ+#·&É+. ˇø=ÿø£ÿkÕ] yêfifl Ád”Ôì $yêVü≤+ #düTø=ì

yêfifl˝À ˇø£ Áu≤Vü≤àD ≈£î˝≤ìï ø£*Œ+#·&É+. Ç~ #ê˝≤ $]$>± »]–+<äq&ÜìøÏ

ì<äs¡Ùq+ XÊgø±s¡T\˝À Bìe\¢ ø£*–q Ä<äTsê›. Ä≥$≈£î\ |üP»\÷ ø£s¡àø±+&É

ìs¡«Væ≤+# Áu≤Vü≤àDT\qT ‘·~›Hê\≈£î |æ\e≈£L&É<äì eTqTe⁄ ìj·TeT+ ô|{≤º&ÉT.13

á ìùw<Ûä+ nedüs¡eTsTT+<ä+fÒH Ä |üì Áu≤Vü≤àDT\T ‘·s¡#·T>± #düTÔHêïs¡ì

kÕeT+‘·kÕ«eT´+ ` Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+ 165

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

ns¡Δ+. nsTT‘ XÊgø±s¡T\T ˇ|ü≈£îHêï ˇ|üø√ø£b˛sTTHê »]π>$ »s¡T>∑T‘·÷H

e⁄+{≤sTT ø±ã{Ϻ, á es¡í kÕ+ø£s¡ + |òü*‘·+>± ø=‘·Ô>± |ü⁄≥Tºø=dü÷Ôqï Áu≤Vü≤àDT\qT

>∑T]Ô+#·&ÜìøÏ n< eTqTe⁄ ˇø£ dü÷Á‘·+ düèwæº+#ê&ÉT. @&ÉT ‘·sê\T ø£*dæb˛‘

XSÁ<äT\T Áu≤Vü≤àDT\e⁄‘ês¡T. Áu≤Vü≤àDT\T XSÁ<äT\e⁄‘ês¡T nHêï&ÉT.14

¬s+&Ée Áø£e÷ìøÏ ñ<ëVü≤s¡D>±, á #ê]Á‘·ø£ <äX˝À e´ekÕj·÷ìøÏ §+–q

u…+>± Ÿ ÁbÕ+‘·|ü⁄ sêE ˝Àø£Hê<ÛäT&ÉT ‘êqT Áu≤Vü≤àD ‘·+Á&çø° XSÁ<ä ‘·*¢ø° |ü⁄{Ϻq

yê&çqì >∑s¡«+>± #Ó|ü≈£îHêï&ÉT. ‘·÷s¡TŒ Ädæj·÷˝Àì ø£+uÀ&çj·÷˝À ôV’≤+<äe

sê»´+ (#·+bÕ) á $<Ûä+>±H @s¡Œ&ç+~. øö+&çqT´&ÉT nH ôV’≤+<äe⁄&ÉT nø£ÿ&ç

ªHê>∑μ sê»≈£îe÷¬sÔ k˛eTqT $yêVü≤+ #düTø=ì sêC≤´ìï kÕú|æ+#ê&ÉT. nìï{Ïø£+f…

düŒwüºyÓTÆq ñ<ëVü≤s¡D πøs¡fi˝Àì q+ã÷~]`Hêj·TsY ≈£î˝≤\ dü+ã+<Ûä+. Hêj·TsY\~

e÷‘·èkÕ«$Tø£ dü+Á|ü<ëj·T+ nì Ç|üŒ{Ïø° n+{≤s¡T. q+ã÷~] Áu≤Vü≤àDT\˝À

ô|<ä›ø=&ÉT≈£î e÷Á‘·yT ‘·eT ≈£î\+˝À $yêVü≤+ #düT≈£î+{≤&ÉT. $T–*q yêfifl+‘ê

Hêj·TsY Ád”Ô\‘√ dü+ã+<Ûä+ ô|≥Tº≈£î+{≤s¡T. á dü+ã+<Ûä+ |òü*‘·+>± |ü⁄{Ϻq |æ\¢\T

Hêj·TsY\>± >∑T]Ô+#·ã‘ês¡T. #ê˝≤ ø±\+bÕ≥T eT\u≤sY ÁbÕ+‘êìï Hêj·TsY Ò

|ü]bÕ*+#ês¡T. ‘·eTqT ‘êeTT ø£åÁ‹j·TT\T>± >∑÷&É #Ó|ü≈£î+{≤s¡T. q+ã÷~Ø\T

Ä sêE\ <ä>∑Zs¡ bÂs√Væ≤‘· +, >∑Tfifl˝À |üP»\T, ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.15

XÊ‘·yêVü≤qT\ nq+‘·s¡+ <äø£ÿHéqT |ü]bÕ*+∫q nHø£ ∫\¢s¡ sê»e+XÊ\˝À

>√yê ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q ø£<ä+ãT\T ˇø£s¡T. Áø°.X. 4`5 X‘êu≤›\≈£î #Ó+~q á

ø£<ä+ãT\ #·]Á‘· qT+&ç ø√XÊ+_ ‘·q $X‚¢wüDqT #·ø£ÿ>± ìs¡÷|ækÕÔ&ÉT.16 ø£<ä+ã

eèø£å+ Ç|üŒ{Ïø° ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À |ü$Á‘·+>± uÛ≤$+#·ã&ÉT‘·T+~. ø±ã{Ϻ n~

≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+ nsTTe⁄+&Ü*. á ø£<ä+ãT\ |üPØ«≈£î\T ø£<ä+ã eèøå±ìï

ùd$+#ês¡ , <ëì‘√ yêfiófl ªkÕ<Ûäs¡à´+μ >∑\yêfifl˙, ø£<ä+ãsêE eTj·T÷s¡ es¡à

‘·+Á&ç •e⁄&ç qT<äT{Ï qT+&ç ø£<ä+ã eèø£å+ ÁøÏ+<ä|ü&çq ùd«<ä_+<äTe⁄ qT+&ç

|ü⁄{≤º&É nHêïs¡T. ø±ã{Ϻ ø£<ä+ãT\T Ä eèøå±ìï ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+>± >∑\ Ä≥$≈£î\ì

ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. düÿ+<ä|ü⁄sêD+ Á|üø±s¡+ á ø£<ä+ãT\T ñ‘·Ôsê~ qT+&ç

Áu≤Vü≤àDT\qT s¡|æŒ+∫ yêfifl≈£î >√yê ÁbÕ+‘·+˝À uÛÑ÷eTT*#êÃs¡T. á uÛÑ÷eTT\T

|üP]Ô>± n&É$ uÛÑ÷eTT\T. M{Ïì ùd<ä + #j·T&É+ ø√dü+ >±e&É ‘Ó>∑≈£î #Ó+~q

Ä≥$≈£î\qT sêE ìj·T$T+#ê&ÉT. |ü+≥qT Áu≤Vü≤àDT\÷ Ä≥$≈£î\÷ |ü+#·T

≈£îHêïs¡T. Áu≤Vü≤àDT\T ‘·eT eT‘êìï Á|üyXô|{Ϻ á es¡í e´edüúqT ì\u…{≤ºs¡T. á

$<Ûä+>± Áu≤Vü≤àDT\≈£î uÛÑ÷eTT*∫à yêfi¯fl düVü‰j·T+‘√ sê»sTTq ø£<ä+ã

166

>∑DeTTKT´&ÉT yÓTT<ä≥ eTj·T÷s¡ Xs¡à nH Áu≤Vü≤àD ù|s¡T ô|≥Tº≈£îHêï&ÉT. ‘·s¡Tyê‘·

<ëìì eTj·T÷s¡es¡à nH ø£åÁ‹j·T ù|s¡T>± e÷s¡TÃ≈£îHêï&ÉT.

ô|’ ø£<∏ä À Áu≤Vü≤àDT\≈£î eTj·T÷s¡ es¡à Ç∫Ãq uÛÑ÷<ëq+ >∑eTHês¡Ω eTsTTq~.

á #ê]Á‘·ø£ <äX n+‘·{≤ >∑÷&É Áu≤Vü≤àDT\≈£î sêE\T uÛÑ÷<ëHê\T Ç#êÃs¡T.

n+‘·≈£î |üPs¡«+ uÖ<äΔ $Vü‰sê\≈£î sêE\÷ es¡Ô≈£î\÷ b˛wüD≤s¡Δ+ uÛÑ÷eTT\÷

Á>±e÷\÷ <ëq+ Ç#Ãyês¡T. nsTT‘ á s¡ø£eTsTTq uÛÑ÷<ëHê\≈£L Á|üdüTÔ‘· #ê]Á‘·ø£

<äX˝À Ç∫Ãq uÛÑ÷<ëHê\≈£L ‘&Ü #·÷&Ü\qT≈£î+{≤&ÉT ø√XÊ+_.17 á uÛÑ÷<ëHê\T

uÖ<äΔ $Vü‰sê\≈£L Áu≤Vü≤àD <˚yê\j·÷\≈£L b˛wüD≤s¡ú+ sTT∫Ãq$ ø±e⁄.

n‘· ~Ûø£+>±, @ <yê\j·÷\≈£L #Ó+<äì Áu≤Vü≤àDT\≈£î e´≈£îÔ\T>± sTT∫Ãq$.18

uÛÑ÷<ëHê\ >∑T]+∫ #·]Ã+#≥|ü&ÉT uÛÑ÷$T˝À dü«+‘· ÄdæÔ e⁄+<ë Ò<ë

nqï düeTdü eT∞fl edüTÔ+~. uÛ≤s¡‘·<X+˝À uÛÑ÷kÕ«e÷´ìï, #ê]Á‘·ø£ H|ü<∏ë´˙ï,

uÛÖ‹ø£ HÓ’dü]Zø£ |ü]dæú‘·T\q÷ <äèwæº À ô|≥Tºø√≈£î+&É j·÷+Á‹ø£+>± ns¡Δ+ #düTø=H

Á|üj·T‘·ï+ #dæq yêfiflqT ø√XÊ+_ rÁe+>± n_ÛX+dæ+#ê&ÉT.19 düC≤‘· e´ekÕj·Tø£

ãè+<ë\T XSÁ<äT\qT ˝Àãs¡#·Tø=ì dæús¡ ÄyêkÕ\T @s¡Œs¡#·Tø√e&É+ <ë«sê eTq

<X+˝À e´ekÕj·Tø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&ܶsTT ø±ã{Ϻ, Á>±e÷\˝Àì Á|ü<Ûëq e´ekÕj·T

πøåÁ‘ê\T á Á>±MTDT\ ñeTà&ç ÄdæÔ>±H˚ e⁄HêïsTT. Mfi¯flqT á <äX¯ qT+&ç

ª≈£î{Ï+_qT\Tμ nHêïs¡T.20 Mfiófl ‘·eT Á>±eT düuÛÑ <ë«sê Á|ür dü+e‘·‡s¡+ uÛÑ÷$Tì

‘·eT˝À ‘êeTT e´ekÕj·÷s¡Δ+ |ü+#·T≈£î+{≤s¡T. Ç~ Á|ü<Ûëq e´ekÕj·T πøåÁ‘·+

dü+>∑‹. Ç~ø±ø£ Á>±eT+˝À e´ekÕj·T jÓ÷>∑ eTsTTq ã+»s¡T¢ >∑÷&É e⁄+{≤sTT.

yê{Ï MT<ä n»e÷sTTw” >∑÷&É Á>±eTdüuÛÑ< á ã+»s¡T¢ >∑÷&É e⁄+{≤sTT. yê{Ï

MT<ä n»e÷sTTw” >∑÷&É Á>±eTdüuÛÑ< á ã+»s¡¢qT e´ekÕj·T jÓ÷>∑ + #ùd

ì$T‘·Ô+ Á>±eTdüuÛÑ yê{Ïì ‘·eT˝À ø=+<ä]øÏ >±ì XSÁ<äT\≈£î>±ì |ü+∫ Çj·T´

e#·TÃqT. n+‘·ø£+fÒ Á|ü<Ûëq+>± á uÛÑ÷$Tì Áu≤Vü≤àDT\≈£î Çe«&É+ »]–+~.

á <ëq+ Á>±eTdüuÛÑ #j·Te#·TÃ. Òø£ Á>±eTdüuÛÑ nqTeT‹‘√ sêE\T>±ì es¡Ô≈£î\T

>±ì #j·Te#·TÃ. Áu≤Vü≤àDT\T á uÛÑ÷eTT\˝À XSÁ<ä Òø£ Ä≥$ø£ ø£s¡≈£î\qT

ìj·T$T+∫ ùd<ä + #sTTkÕÔs¡T. á uÛÑ÷eTT\qT nÁ>∑Vü‰sê\T Òø£ Áu≤Vü≤à<j·÷\T

nHêïs¡T. M{ÏøÏ ˇø=ÿø£ÿkÕ] •düTÔ $TqVü‰sTT+|ü⁄ >∑÷&É e⁄+≥T+~.21

á s¡ø£eTsTTq uÛÑ÷<ëHê\T »s¡T>∑T‘·THêïj·T+fÒH q÷‘·q Á>±MTD e´edüú À

Áu≤Vü≤àDT\ ÁbÕã\´+ m+‘·>± ô|]–+B ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~. ns¡ΔXÊg+˝À øö{Ï\T´&ÉT

e´ekÕj·T jÓ÷>∑ eTsTTq uÛÑ÷$Tì me«]ø° <ëq+ Çe«≈£L&É<äì Ä+ø£å ô|{≤º&ÉT.

kÕeT+‘·kÕ«eT´+ ` Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+ 167

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

<ëì˝À Á|üuÛÑT‘·«yT XSÁ<äT\qT ìj·T$T+∫ ªd”‘êμ uÛÑ÷eTT\T>± ùd<ä + #sTT+#ê*.

e´ekÕj·÷ìøÏ m+‘·e÷Á‘·+ ‘·>∑ì uÛÑ÷$Tì e÷Á‘·+ (Bìì uÛÑ÷$T∫ÛÁ<ä+ nHêï&ÉT)

>∑Ts¡T≈£î˝≤\T @sêŒ≥T≈£î Áu≤Vü≤àDT\≈£î Çj·T´e#·TÃqì nHêï&ÉT. dü«j·T+b˛wüø£

Á>±e÷\T, $πø+ÁBø£è‘· bÕ\q, Áu≤Vü≤àD Ä~Ûø£ ‘·, ô|]π>ø=B› ù|s¡T˝À e÷s¡TŒ

Ò≈£î+&É n\yê≥T e÷]+~. ªuÛÑ÷$T`∫ÛÁ<äμ Hê´j·T+ Á|üø±s¡yT e´ekÕj·÷ìøÏ

njÓ÷>∑´eTsTTq uÛÑ÷$Tì ø±ø£ e´ekÕj·T jÓ÷>∑´eTsTTq uÛÑ÷eTT\qT

Áu≤Vü≤àDT\≈£î Çe«&É+ yÓTT<ä\T ô|{≤ºs¡T. uÛÑ÷kÕ«eT´ e´edüú eTT~]qø=B› á

n\yê≥T >∑÷&É eTT~], >∑T|üÔsêE ø±\+ qT+&ç ã+»s¡¢qT ø±ø£ e´ekÕj·Tø£

Á>±e÷\H˚ <ëq+ Çe«&É+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºs¡T. nsTT‘˚ ù|s¡T≈£î e÷Á‘·+ Bìì

uÛÑ÷$T`∫ÛÁ<ä Hê´j·T+ nH n+≥THêïs¡T.22 kÕsê+X+ e÷]b˛sTTHê s¡÷|ü+ e÷Á‘·+

|ü~\+>± $T>∑T\TÃ≈£îH Áu≤Vü≤àD \ø£åD+ Çø£ÿ&É eT∞fl ø£qã&ÉT‘·T+~.

á <äX˝À »]–q uÛÑ÷<ëHê\T Á>±eT düuÛÑ\ dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ôì <Óã“rj·T

Ò<äT. Á>±eT <ëHê\T bı+~q Áu≤Vü≤àDT\≈£î ø=‘·Ô |üqTï\T $~Û+# Vü≤≈£îÿ>±ì

Äj·TT<Ûë\T <Ûä]+# Vü≤≈£îÿ>±ì Ò<äT. n+‘·es¡≈£î sêE≈£î #Ó*¢+∫q |üqTï Çø£

MT<ä≥ <ëq+ Á>∑V”≤‘·≈£î #Ó*¢kÕÔs¡T`n+‘·e÷Á‘·yT.23 Áu≤Vü≤àDT\≈£î uÛÑ÷$T <ëHê*#Ã

n\yê≥T u≤>± eTT~] Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\≈£L ôd’ìø£ n~Ûø±s¡¢≈£î >∑÷&É Ç≥Te+{Ï

<ëHê\T Çe«&É+ yÓTT<ä\T ô|{Ϻq ‘·s¡Tyê‘· Á>±eTdüuÛÑ dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô q•+∫

ˇø£ Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´ es¡Z+ @s¡Œ&ç+~. <ëì‘√ uÛ≤s¡‘·<X uÛÑ÷kÕ«eT´+ ‘·q

¬s+&Ée <äXqT #s¡T≈£î+~. n~ Áø°.X. 9e X‘êã›+˝À »]–+~. Á|üdüTÔ‘· <äX˝À

Á>±eT+MT<ä ô|‘·Ôq+ #ùd uÛÑ÷kÕ«eT´ es¡Z+ Ò<äT. ñeTà&ç>± uÛÑ÷$T ø£*–e⁄+&ç

XSÁ<ä »q+#‘· ≈£L* #sTT+#·T≈£îì ñ‘·Œ‹Ô ø=qkÕ–+∫q ª≈£î≥T+_qT\Tμ e÷Á‘·yT

e⁄Hêïs¡T.

Á>±MTD dü«j·T+b˛wüø£‘ê«ìøÏ |òü*‘·+>± ÁXeT $uÛÑ»q u≤>± ô|]– nHø£

eè‘·TÔ\T |ü⁄≥Tºø=#êÃsTT. dü+düÿè‘· ì|òüT+≥TesTTq neTs¡ø√X¯+ düVü‰j·T+‘√

eè‘·TÔ\qT ‘Ó\TdüTø√e#·TÃqT. neTs¡ø√X+ á #ê]Á‘·ø£ <äX≈£î #Ó+~+<äì ø√XÊ+_

n_ÛÁbÕj·T+. Áø°.X. 2`5 X‘êu≤›\ eT<Ûä ø±˝≤ì<äì uÛ≤$kÕÔ&ÉT.24 eTqTe⁄˝≤π>

neTs¡dæ+VüQ&ÉT>∑÷&É á ø=‘·Ô ≈£î˝≤\T #·‘·Ts¡«sêí\ kÕ+ø£s¡´+ |òü*‘·+>±

@s¡Œ&çqeì dæ<ëΔ+rø£]+#ê&ÉT.25 neTs¡ø√X+˝À #Ó|æŒq eè‘·TÔ\T : e÷˝≤ø±s¡T&ÉT

(|üP\<ä+&É\T #ùdyê&ÉT), ≈£îeTà], düT‘ê], XÊ*, <äØ®, ø£‘·TÔ\T kÕqu…fÒºyê&ÉT,

Çfi¯fl≈£î s¡+>∑T\T y˚ùdyê&ÉT, #Ó|ü\T ≈£îfÒºyê&ÉT, ø£eTà], ø£+kÕ*, >±E\T

168

‘·j·÷s¡T #ùd yê&ÉT, e+Á&É+–, s¡<∏äø±s¡T&ÉT, e¬>’sê Çe˙ï Á>±e÷\˝À e⁄qï eè‘·TÔ\T.

Ç$ø±ø£ |ü≥ºD≤\˝À Ç+ø± eè‹Ô ÁX‚DT\T ‘·eT ÁbÕeTTK´‘·qT ø√˝ÀŒsTTq|üŒ{Ïø°

ñ+&ÉH e⁄HêïsTT.

Á>±eT+˝À dæús¡|ü&çq eè‹Ô |üìyêfi¯ófl ª≈£î{Ï+_qT\μ e´ekÕj˚T‘·s¡

nedüsê\qT rs¡TkÕÔs¡T. <ëìøÏ Á|ü‹|òü\+>± Mfifl≈£î e´ekÕj·T |òü ≤ìï ø=+‘·

sTTe«&Éy˚T ø±ø£, e´ekÕj·T jÓ÷>∑ yÓTÆq Á>±eT ã+»s¡¢ qT+&ç ø=+‘· uÛÑ÷$T

sTT∫Ãq≥T¢ >∑÷&É >∑T|üÔ sêE\ ø±\|ü⁄ XÊdüHê\qT ã{Ϻ ‘Ó\TdüTÔ+~.26 Bìì eTq

<ä>∑Zs¡ Äj·T>±s¡¢ e´edüú n˙, eTVü‰sêh˝À n\÷fÒ<ësY ã\÷fÒ<ësY e´edüú n˙

nHêïs¡T. dü«j·T+ b˛wüø£ Á>±e÷\qT |ü{Ïwüº+ #dæq á @sêŒ≥T >∑T|üÔsêE\ ø±\+

qT+&ç yÓTT<ä …’ uÛÑ÷kÕ«eT´ e´edüú≈£î >∑{Ϻ |ü⁄Hê~ nsTT+~. Á>±e÷ìï Áu≤Vü≤àDT\≈£î

<ëq+ Ç∫Ãq|ü⁄&ÉT >∑÷&É á eè‹Ô |üìyêfifl uÛÑ÷eTT\T e÷Á‘·+ $TqVü‰sTT+#·

ã&ܶsTT.

eTs=ø£ eTTK´eTsTTq |ü]D≤e÷ìøÏ ∫Vü≤ï+ >∑÷&É neTs¡ø√X+˝À e⁄+~.

‘=*Hê{Ï es¡íe´edüú Á|üø±s¡+ e´ekÕj·T<ës¡T\T yÓ’X¯ó´\T. X¯SÁ<äT\T ≈£L*

e÷Á‘·+ #j·÷*. ø±ì e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ $düÔ]+# Áø£eT+˝À Ä≥$ø£ >∑D≤\T

e´ekÕj·T≈£î\T>± e÷] XSÁ<äT\T>± e∫à ôV’≤+<äe düe÷»+˝À #sês¡T. ô|’>±,

eT>∑<Ûä ø±\+˝À Á|üuÛÑT‘·«yT ã+»s¡T uÛÑ÷$T˝À XSÁ<äT\qT $ìjÓ÷–+∫ yê{Ïì

e´ekÕj·TjÓ÷>∑ + #dæ+~. n+fÒ #ê]Á‘·ø£ Áø£eT+˝À XSÁ<äT\T #ê\eT+~ e´e

kÕj·T<ës¡T\j·÷´s¡T. >∑T|üÔsêE\ ø±˝≤ìøÏ #ê˝≤ Á>±e÷\˝À ª≈£î{Ï+_qT\Tμ

X¯SÁ<äT\T nsTTe⁄+&Ée#·TÃqT. Ç|ü&ÉT X¯SÁ<äT\ ø£+f… ìeTï kÕúq+˝À e⁄qï

ÁXÊ$T≈£î\T e#êÃs¡T. neTs¡ø√X+˝À XSÁ<äT\ ‘·s¡Tyê‘· Mfifl C≤_‘ê e⁄+~. MfiflqT

uÛÑè‘·≈£î\T, ø£s¡àø±s¡T\T, bÕeTs¡T\T, ˙#·T\T, C≤\Tà\T, yÓTT<ä\sTTq ù|s¡¢‘√

|æ*#ês¡T. ªªbı\+˝À Hê≥¢|ü&É÷ ø√‘·\|ü&É÷ Mfiófl ≈£L©\T>± |üì#dæe⁄+{≤s¡μμì

ø√XÊ+_ n+{≤s¡T.27 Mfiófl n+≥sêìyêfiófl, |ü+#·eTT\T. Çyê«[º ªVü≤]»qT\μ

|üPØ«≈£î\T. Çø£MT<ä≥ e´ekÕj·T düe÷C≤ìøÏ ˝§+–b˛sTTq Ä≥$≈£î\‘√ eTØ

ã\V”≤qT\sTTq yêfifl XSÁ<äT\T>± >∑÷&É ø±ø£ |ü+#·eTT\T>± e∫à #sês¡T. Mfiflø£+fÒ

Ç+ø± V”≤qeTsTTq yês¡T #·+&Ü\Ts¡T. ìcÕ<äT\T e¬>’sê. neTs¡ dæ+VüQ&ç C≤_‘ê˝À

Mfifl$ ÄK] ù|s¡T¢.

á Á>±MTD ìsêàD≤ìï Ä<Ûës¡+ #düTø=ì sêC≤´\T @s¡Œ&ܶsTT. sêE\T

n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì |üqTï\ s¡÷|ü+˝À ùdø£]+#ês¡T. á sêE\T ‘·s¡#·T>± ø£\Væ≤+#·T

≈£îHêïs¡T. á j·TT<ëΔ\ |üs¡ ekÕq+>± Áø°.X. 4e X‘êã›+˝À yêfifl˝À ˇø£s¡sTTq

kÕeT+‘·kÕ«eT´+ ` Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+ 169

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

>∑T|ü⁄Ô\T ô|<ä› sêC≤´ìï kÕú|æ+#ês¡T. Ä ø±\+ Hê{Ï sêE\+<ä]˝≤π> >∑T|ü⁄Ô\~

>∑÷&É ô|<ä› Á|ü‹cÕºø£s¡eTsTTq |ü⁄≥Tºø£ ø±<äT. Á|ü‹wüº ø√dü+ bÕ≈£î˝≤&ç, mqï&√

nD>±]b˛sTTq *#êÃ$ ø£åÁ‹j·TT\ sê»≈£îe÷¬sÔ ≈£îe÷s¡<$ì yÓTT<ä{Ï #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT

ô|[fl#˚düT≈£îHêï&ÉT.28 HêD≤\T Ç<ä›] ù|s¡TMT<ë y˚kÕ&ÉT. Mfi¯flø=&ÉT≈£î nsTTq

düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT ‘·q ‘·*¢ ù|s¡T>∑÷&É >=|üŒ>± #Ó|ü≈£îHêï&ÉT. nsTTHê á düeTTÁ<ä

>∑T|ü⁄Ô&ç ø=&ÉTø£sTTq ¬s+&Ée #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT ≈£îuÒs¡Hê>∑ nH ªHê>∑μ sê»≈£îe÷¬sÔqT

ô|[fl #düT≈£îHêï&ÉT. yêfifl ≈£îe÷¬sÔ Á|üuÛ≤e‹ì Ä≥$ø£ sêE\sTTq yêø±≥T\≈£î

Ç∫à ô|[fl #XÊs¡T. Áu≤Vü≤àD |ü⁄sêD≤\˝À >∑T|ü⁄Ô\qT ªyT¢#·Ã¤ÁbÕj·TT\Tμ nHêïs¡T.29

ø±ã{Ϻ, Ç|üŒ{Ï eTq C≤rj·T #·]Á‘·ø±s¡T\T ‘·eT |ü⁄qs¡T<äΔs¡D yê<ä+˝À

uÛ≤>∑+>± >∑T|üÔsêE\qT ªC≤‹ì |ü⁄qs¡T<äΔ]+∫qμ sêE\T>± bı–&çHê, >∑T|üÔsêE\

dü«s¡íj·TT>±ìï düTÔ‹+∫Hê. á >∑T|ü⁄Ô\T n+<äs¡T düeTø±*ø£ sêE\˝≤>∑ nHês¡

C≤‘·T\ qT+&ç e∫Ãqyês¡ì ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~. Mfifl >∑T]+∫ #·]Á‘·ø±s¡T\T >=|üŒ>±

#Óù|Œ $wüj·÷\˙ï ‘·eT XÊdüHê\˝À yêfi¯ófl dü«j·T+>± Á|üø£{Ï+#·T≈£îqïy˚.30

ª>∑T|üÔsêE\ dü«s¡íj·TT>±ìøÏμ #Ó+~q dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘· +˝À >∑T|ü⁄Ô\ >∑T]+∫ ˇø£

e÷{≤ Ò<äT.31 ªdü«s¡íj·TT>∑+μ e÷≥ø=ùdÔ >∑T|ü⁄Ô\ ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q ã+>±s¡T HêD≤\T

#ê˝≤ <=]øÏq e÷≥ yêdüÔeyTqì ø√XÊ+_ yfi≤ø√fi+>± n+{≤&ÉT. nsTT‘ Ç~

m+‘·{Ï ªdü«s¡í j·TT>∑+μ n+fÒ >∑T|üÔ sê»e+X+ |ü‘·q+ njT´Hê{ÏøÏ yêfifl sê»<Ûëì

nsTTq bÕ≥© |ü⁄Á‘·+ ≈£îÁ>±eT+ nsTT+~.32 eTq<XÊìøÏ #·]Á‘· Ò<äqï Á_{Ïwt

kÕÁe÷»´yê<äT\ ùV≤fiq≈£î ‘·≥Tºø√ Òì eTq C≤rj·T yê<äT\≈£î düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ô&ç

XÊdüHê\T <=s¡ø£>±H eTq≈£î >∑÷&É #·]Á‘· e⁄+<äì >=|üŒ\T #Ó|ü≈£îH neø±X+

<=]øÏ+~. ªª>∑T|ü⁄Ô\T C≤‹ì |ü⁄qs¡T<äΔ]+#·˝Ò<äT. C≤rjÓ÷<ä´eT+ >∑T|ü⁄Ô\qT

|ü⁄qs¡T<äΔ]+∫+~μμ n+{≤&ÉT ø√XÊ+_.

eT>∑<Ûä sêC≤´ìø° >∑T|ü⁄Ô\ sêC≤´ìø° eTÚ*ø£+>± ‘&Üe⁄+~. eT>∑<Ûä ø=‘·Ô>±

@s¡Œ&çq e´ekÕj·Tø£ düe÷»+. neTàø£|ü⁄ düs¡T≈£î\ ñ‘·ŒrÔ es¡Ôø£+ ô|<ä› m‘·TÔq

ìs¡«Væ≤+∫q sê»´+. eT>∑<Ûä ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q yÓ+&ç HêD≤\ ìπøåbÕ\T á $wüj·÷ìï

s¡TEe⁄ #kÕÔsTT. >∑T|ü⁄Ô\ sêC≤´ìøÏ dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\ ÁbÕ‹|ü~ø£ XÊ‘·yêVü≤qT\

ø±\+˝À <äø£ÿHé À b˛>∑sTTq dü+|ü<äqT \÷{°#j·T&É+ <ë«sê >∑T|üÔsê»´+ @s¡Œ&ç+<

>±˙ Ò≈£î+fÒ á Á>±MTD düe÷C≤ìøÏ n+‘· ô|<ä› sê»´yT nedüs¡+ Ò<äT. >∑T|ü⁄Ô\T

ydæq ã+>±s¡T HêD≤\T #ê˝≤ Á|üXdüÔeTsTTqy>±ì yÓ+&ç HêD≤\T dü+K´˝Àq÷

yêdæ Àq÷ #ê˝≤ n\ŒeTsTTq$. n+fÒ es¡Ôø£+ πøe\+ KØ<äsTTq edüTÔe⁄\≈£î

|ü]$T‘·+ nsTT+<äì ns¡Δ+. >∑T|ü⁄Ô\ ‘·s¡yê‘· e∫Ãq Vü≤s¡T&ç e÷≥ø=ùdÔ n‘·ì

170

ù|s¡T MT<ä ydæq ˇø£ÿ HêD…+ >∑÷&É Ç|üŒ{Ï<ëø± <=s¡ø£ Ò<äT.34 >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À

uÛ≤s¡‘·<XÊìøÏ e∫Ãq bòÕVæ≤j·÷Hé ø£<∏äq+ Á|üø±s¡+ n|üŒ{ÏøÏ ÁXÊedæÔ, ø£|æ\edüTÔ,

sê»>∑èVü≤+, >∑j·T |ü≥ºD≤\T Á>±e÷\T>± e÷]b˛j·÷sTT. bÕ≥©|ü⁄Á‘êìø° ‘·«s¡ À

n< >∑‹ |ü{Ϻ+~. u≤DT&ÉT sêdæq Vü≤s¡ #·]‘êìï ã{Ϻ #·÷ùdÔ Vü≤s¡T&çøÏ dæús¡eTsTTq

sê»<Ûëì >∑÷&É Ò<äT.35 á <äX qT+&ç sêE\T |ü]yês¡ düyT‘·+>± dü+#·]dü÷Ô,

mø£ÿ&É eTõ©#ùdÔ n< sê»<Ûëì nsTT+~. sê»XÊdüHê\T n~Ûø£+>± á eTõ©\

qT+& Á|üø£{Ï+#ês¡T.36

á <äX˝À eTTK´yÓTÆq |ü]D≤eT+ ªkÕeT+‘·kÕ«eT´+μ Ä$sꓤe+. á e÷s¡TŒ

Áø°.X¯. 4e X¯‘êã›+˝À ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq Áø°.X¯. 6e X¯‘êã›+˝À >∑T|ü⁄Ô\ |ü‘·q+‘√

e´ed”úø£è‘·eTsTT+~. á e´edüú À Á>±e÷\ dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô ø=qkÕ–+~. sêE\T

<=+‘·s¡>± @s¡Œ&ç ô|’yê&çøÏ ÁøÏ+~yê&ÉT ø£|üŒ+ #Ó*¢+# ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä ‘·q sê»´+˝À

‘·q |ü]bÕ\Hê dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ôì ì\T|ü⁄ø=H @sêŒ≥T e∫Ã+~. ø£|üŒ+ #Ó*¢+#

ÁøÏ+~ sêEqT ªkÕeT+‘·T&ÉTμ nHêïs¡T. kÕeT+‘·T&ÉT nH e÷≥≈£î >∑\ ns¡Δ+˝À

nø£kÕà‘·TÔ>± e∫Ãq e÷s¡TŒ≈£î ø√XÊ+_ #ê˝≤ ÁbÕeTTU≤´ìï ÇkÕÔ&ÉT. Áø°.X. 5e

X‘êã›+ n+‘·+<ëø± ªkÕeT+‘·T&ÉTμ nfÒ πøe\+ bıs¡T>∑T sêE nì ns¡Δ+. ns¡ΔXÊg+

qT+&ç eTqTdüàè‹, neTs¡ ø√wü+, C≤‘·ø£ ø£<∏ä\T, >∑T|ü⁄Ô\T ‘=*Hê{Ï XÊdüHê\<ëø±

Ç< ns¡Δ+.37 nsTT‘ Áø°.X. 592˝À Á|üø£{Ï+∫q $wüßíùdqT&ç XÊdüq+˝À ªkÕeT+‘·T&ÉTμ

n+fÒ bıs¡T>∑T sêE nì ø±ø£ ø£|üŒ+ #Ó*¢+# $<Ûj·TT&ÉT nì ns¡Δ+ e∫Ã+~. Ä

‘·s¡Tyê‘· Vü≤s¡T&ç XÊdüHê\˝Àq÷ VüA´j·THé ‘ê‡+>¥ e+{Ï #Ó’ j·T j·÷Á‹≈£î\

s¡#·q\˝Àq÷ á ns¡ΔyT ø=qkÕ–+~.

>∑T|üÔ kÕÁe÷»´+ m+<äT≈£î |ü‘·qeTsTT+~ nH Á|üXï edüTÔ+~. eTÚs¡T´\‘√

ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq e´ekÕj·T $düÔs¡D >∑T|ü⁄Ô\‘√ #ê˝≤ es¡≈£î dü+|üPs¡íeTsTT+~.

Ç+ø± n&Ée⁄\÷, Ä≥$≈£î\÷ Òø£b˛ Ò<äT. ø±ì á Ä≥$≈£î\T ìsêj·TT<ÛäT …’q

Ä~eT Je⁄\T, ø=+‘· Hê>∑]ø£‘· e⁄qï >∑D≤\˙ï >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À e´ekÕsT÷ø£s¡D

#Ó+<ësTT.38 ªdüø£\ Ä≥$ø£ sêE\q÷μ ‘êqT §+>∑BdüT≈£îqï≥Tº düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ô&ÉT

#ÓbÕÔ&ÉT.39 Çø£ $T–*+~ Äj·TT<Ûë\T Òì #ê˝≤ Ä~eT Je⁄\sTTq Ä≥$≈£î\T

e÷Á‘·y˚T.

nsTT‘ eTÚs¡T´\≈£L >∑T|ü⁄Ô\≈£L >∑\ ‘&Ü @$T{À >∑÷&É #·÷XÊeTT. eTÚs¡T´\

ø±\+˝À d”‘ê uÛÑ÷eTT\ e´ekÕj·T $düÔs¡D Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ |ü]ÁXeT>± kÕ–+~.

>∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À Ä≥$ø£ ªsêE\qTμ §+>∑BdüTø√e&É+ <ë«sê, uÛÑ÷<ëHê\ <ë«sê,

kÕeT+‘·kÕ«eT´+ ` Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+ 171

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

e´ekÕj·T $düÔs¡D kÕ–+~. yÓTT<ä{Ï |ü<äΔ‹˝À es¡Ôø£+ Á|üã\+>± e⁄+≥T+~. ¬s+&Ée

<ëì˝À e⁄+&É<äT. n+<äTπø eTÚs¡T´\ ø±\|ü⁄ yÓ+&ç ø±s¡|üD≤\T ô|<ä› dü+K´˝À

<=s¡Tø£>±, >∑T|ü⁄Ô\ ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q$ $˝≤dü edüTÔe⁄\ e÷s¡ø±ìï dü÷∫+# ã+>±s¡T

HêD≤\T e÷Á‘·y˚T. e÷eT÷\T edüTÔe⁄\T ≈£î+&É e÷]Œ&ç |ü<äΔ‹˝À e÷s¡ø£+

ne⁄‘·THêïj·Tì #Ó’Hê qT+&ç e∫Ãq j·÷Á‹≈£î\ e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.40

ô|<ä› m‘·TÔq <X+ q\TeT÷\\≈£L $düÔ]+∫q e´ekÕj·T düe÷»+ >∑T|ü⁄Ô\

dü+|ü<ä≈£î eT÷\+. nsTT‘ á $düÔs¡DÒ >∑T|ü⁄Ô kÕÁe÷»´+ |ü⁄Hê~ì ‘=*#dæ+~.

á $düÔs¡D |òü*‘·+>± @s¡Œ&çq ÄyêkÕ\T dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T. yê{Ï qT+&ç

|üqTï edü÷\T #j·T&ÉyT ô|<ä› düeTdü . |üqTï edü÷\T ø√dü+ Á>±e÷\˝À ª>∑T\à+μ

Òø£ ª|ü{Ϻμ nH kÕj·TT<Ûäã\>±ìï HÓ\ø=*Œq≥Tº XÊdüHê\ <ë«sê ‘Ó\TdüTÔ+~.41

<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î e´ekÕj·T+ $düÔ]+#ø=~› ùdø£]+∫q |üqTï á kÕj·TT<Ûä ã\>±\

b˛wüDπø dü]b˛‘·T+~.

n+‘·ø£+fÒ eTTK´+>±, dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\e\¢ ñ‘·Œ‹Ô ô|s¡T>∑T‘·T+~,

ø±ì n~ düs¡T≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô ø±<äT. n+fÒ n~ neTàø£+ »s¡>∑<äT. Á>±eT+˝ÀH

e÷s¡ø£+ ne⁄‘·T+~. ‘·\dü] düs¡T≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô (düs¡T≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô kÕ+Á<ä‘·)

|ü&çb˛e&É+ dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\ Á|üuÛ≤e+. nsTT‘˚ ‘·>∑Tsê•˝À düs¡T≈£î\

ñ‘·Œ‹Ô Òì< πø+ÁBø£è‘· sê»´+ q&Ée<äT. á ø±s¡D+>±, düs¡T≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô kÕ+Á<ä‘·

|ü&çb˛>±H πø+ÁBø£è‘· sê»´+ HêXqeTe⁄‘·T+~. eTÚs¡T´\ ∫e]s√E\˝À >∑+>±

j·TeTTHê ˝Àj·T\˝À Ç~ »s¡>∑&É+ eTÚs¡T´\ |ü‘·HêìøÏ ˇø£ ø±s¡D+. nsTT‘

nq+‘·s¡+ XÊ‘·yêVü≤qT\ øÏ+<ä <äø£ÿHé À ô|<ä› m‘·TÔq düs¡T≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô, es¡Ôø£+,

kÕ>±sTT. M{Ïì Ä<Ûës¡+ #düTø=ì >∑T|ü⁄Ôsê»´+ @s¡Œ&ç+~. eT∞fl >∑T|üÔ sêE\

bÕ\q˝À dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\ e´ekÕj·T düe÷»+ $düÔ]+∫ düs¡T≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô

kÕ+Á<ä‘· |ü&çb˛e&É+‘√ >∑T|üÔsê»´+ HêXq+ ø±ø£ ‘·|üŒ Ò<äT.42 <ëì‘√ uÛ≤s¡rj·T

uÛÑ÷kÕ«e÷´ìøÏ yÓTT<ä{Ï<äX nsTTq kÕeT+‘· kÕ«eT´+ Ä$s¡“¤$+∫+~.

kÕVæ≤‘· +, eT‘·+

dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T, <ëìMT<ä Ä<Ûës¡|ü&ɶ uÛÑ÷kÕ«eT´ düe÷»+ Ä$s¡“¤

$düTÔqï á <äX˝À dü+düÿè‘· uÛ≤wü À kÕVæ≤‘· + e∫Ã+~. dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘ê´ìï

>∑T]+∫ ø√XÊ+_ #dæq n<Ûä j·Tq+ yÓTT‘·Ô+ ‘Ó\TdüTø√e\dæq nedüs¡+ á |ü⁄düÔø£+

|ü]~Û À Ò<äT>±ì, dü÷ú\+>± ø=ìï $wüj·÷\T ns¡Δ+ #düTø√e&É+ nedüs¡+.

y<äø±\|ü⁄ Äs¡T´\T ÁbÕNq dü+düÿè‘·+ e÷{≤¢&Üs¡T. y<ë\T, Áu≤Vü≤àD≤\T,

‘·~‘·s¡ j·T»„ dü+ã+<ÛäeTsTTq kÕVæ≤‘·´+ Ä uÛ≤wü˝À e⁄+~. nsTT‘˚

172

e´ekÕsT÷ø£s¡D Áø£eT+˝À n\Œdü+U≤´≈£î\sTTq Äs¡T´\T Äπs´‘·s¡T\qT

ø£\T|ü⁄≈£î+≥÷ b˛j·÷s¡T ø±ã{Ϻ dü+düÿè‘· uÛ≤wü @¬ø’ø£ uÛ≤wü>± ì\e Ò<äT. ô|’>± es¡Z

düe÷»+ @s¡Œ&çq ø=‘·Ô À yÓ’~ø£ eT‘·+ |ü≥¢ e´‹πsø£‘· Á|üã*+~ ø±ã{Ϻ yÓ’~ø£

dü+düÿè‘·+ >∑÷&É bÕ\ø£esêZ\ Ä<äs¡D ø√˝ÀŒsTT+~. eT>∑<Ûä ø±˝≤ìøÏ bÕ∞ |ü]bÕ\Hê

e÷<Ûä eT+ nsTT+~. n~ eT>∑<Ûä ÁbÕ+‘·+˝À kÕe÷q´ »q+ e÷{≤¢&çq uÛ≤wü.

Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\T $_Ûqï Ä≥$ø£ ‘Ó>∑\ qT+&ç e∫Ãqyês¡T ø±ã{Ϻ $_Ûqï

uÛ≤wü\qT e÷{≤¢&ç e⁄+&Ü*.

<äø£ÿHé À XÊ‘·yêVü≤qT\T |ü]bÕ*+∫q ø±\+˝À >∑÷&É bÕ∞jT |ü]bÕ\Hê

e÷<Ûä eT+>± e⁄+&ç+~. eTq<X+˝Àì yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï ÖøÏø£ kÕVæ≤‘· + XÊ‘·yêVü≤qT\

sêE Vü‰\T&ÉT dü+ø£\q+ #dæ >±<Ûëdü|üÔX‹. n< ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q >∑TD≤&ÛÉT´&ÉT

ªô|’kÕ∫ø£μ uÛ≤wü À sêXÊ&ÉHêïs¡T. n+fÒ bÕ∞ ø£+f… >∑÷&É Ç+ø± Á|ü»\≈£î düìïVæ≤‘·

eTsTTq uÛ≤wü ø±e#·TÃ. nsTT‘ s¡#·q dü+düÿè‘·+ nqTyê<ä+ s¡÷|ü+˝À (ø£<∏ë

dü]‘ê‡>∑s¡+) e÷Á‘·yT ˝uÛÑ + nsTT+~.43

dü«j·T+ b˛wüø£ Á>±e÷\÷ uÛÑ÷kÕ«eT´+ @s¡Œ&É&É+‘√ Áu≤Vü≤àD eT‘·+ ã\+

|ü⁄+E≈£î+<äì #·÷kÕ+. <ëì‘√u≤≥T dü+düÿè‘· uÛ≤wü |ü⁄qs¡TJ®eq+ bı+~+~.

dü+düÿè‘· uÛ≤cÕ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ñqï‘· <äX >∑T|üÔ sêE\ ø±\+. n|üŒ{ÏøÏ dü+düÿè‘·+

Á|ü»\ yê&ÉTø£ uÛ≤wü ø±≈£î+&Ü b˛sTT #ê˝≤ø±\+ nsTT+~. s¡Tπ>«<ä ø±\|ü⁄ Äs¡T´\T

dü+düÿè‘·+ e÷{≤¢&ç ñ+&Ée#·TÃqT. Ä ‘·s¡Tyê‘· eTq #·]Á‘· n+‘ê >∑÷&Ü Äπs´

‘·s¡T\ ˝ÀøÏ e´ekÕj·T+ $düÔ]+∫q #·]Á‘ ø±ã{Ϻ dü+düÿè‘·+ kÕe÷q´ Á|ü»\

uÛ≤wü>± ì*#˚ Á|üdüπøÔ Ò<äT. y˚<ä ø£s¡àø±+&É≈£î Ä<äs¡D ‘·>∑Z&É+‘√ n~ bÕ\ø£ uÛ≤wü

>∑÷&É ø±≈£î+&Éb˛sTT+~. Á|ü»\ e÷≥ø=ùdÔ, e´ekÕsT÷ø£s¡D Áø£eT+˝À yêfifl uÛ≤wü\T

s¡÷bı+<äT‘·THêïsTT. Äs¡ >∑D≤\ uÛÖ‹ø£ $düÔs¡D |òü*‘·+>± e´ekÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+

@s¡Œ&çq ÁbÕ+‘ê\˝À (n+fÒ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À) á uÛ≤wü\T dü+düÿè‘êìøÏ

düìïVæ≤‘·eTsTTq ªÄs¡ μ uÛ≤wü\j·÷´sTT. M{Ïì yÓTT<ä{À¢ ÁbÕø£è‘ê\T nHêïs¡T.

Äs¡T´\ uÛÖ‹ø£ $düÔs¡D |òü*‘·+>± ø±≈£î+&É, >∑D+˝À ø=+<äs¡T ÇqTeTT yê&Éø£+,

e´ekÕj·T+ Hs¡TÃø=ì kÕ+düÿè‹ø£+>± Áu≤Vü≤àD°ø£s¡D #Ó+~q |òü*‘·+>± e´ekÕj·T+

n\e&çq ÁbÕ+‘ê\˝À Á|ü»\T uÛ≤wü\T ‘·eT kÕúìø£ (ªÁ<ä$&Éμ) eT÷˝≤ìï ì\T|ü⁄

≈£îHêïsTT.44

Á|ü»\ uÛ≤wü ø±ø£b˛e&ÉyT ø±ø£, á <äX˝À dü+düÿè‘·+ bÕ\ø£esêZ\ ì‘·

J$‘· e´eVü‰s¡ uÛ≤wü >∑÷&É ø±<äT. m+<äTø£+fÒ á <äX˝Àì bÕ\ø£es¡Z+ Ä≥$≈£î\˝À

kÕeT+‘·kÕ«eT´+ ` Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+ 173

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

es¡Z $uÛÑ»q @s¡Œ&çq ø±s¡D+>± |ü⁄≥Tºø=∫Ãq ø=‘·Ô ø£åÁ‹j·TT\T, ø=‘·Ô Áu≤Vü≤àDT\T.

Mfi¯ófl Á|ü‹wüºø√dü+, Áu≤Vü≤àDT\qT eT+∫ #˚düTø√e&É+ ø√dü+ dü+düÿè‘êìï

Ä<ä]+#ês¡T. uÛ≤s¡rj·TT\sTTq eT>∑<Ûä, XÊ‘·yêVü≤q, sêE\T ‘·eT XÊdüHê\qT

bÕ∞˝À Á|üø£{Ï+#·>±, yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï dü+düÿè‘· XÊdüq+ Áø°.X. 2e X‘êu≤›ìøÏ #Ó+~q

$<˚oj·TT&ÉT s¡TÁ<ä<ëeTT&ç~. Ç‘·qT es¡í <Ûäsêàìï ø±bÕ&É‘êqì dü+düÿè‘·+˝À

Á|üø£{Ï+#ê&ÉT. dü+düÿè‘·uÛ≤wü |ü⁄qs¡T<äΔs¡D≈£î eT÷\+ Çø£ÿ&˚ e⁄+~. Ç~ ø=‘·Ô

Äs¡T´\qT ª◊ø£ μ|üs¡∫q kÕ<Ûäq+ nsTT+~. >∑D ã+<Ûë\qT ‘Ó+#·Tø=ì Ç‘·s¡ >∑D

düuÛÑT´\qT ÁXeT <√|æ&ûøÏ Àãs¡T≈£îH Áø£eT+˝À >∑D Á|üeTTKT\+‘ê ø£{Ï ø±e&ÜìøÏ

dü+düÿè‘·+ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ç+~. ø=‘·Ô bÕ\ø£esêZìøÏ n‘· +‘· ÁbÕNqeTsTTq uÛ≤wü

nedüs¡+ nsTT+~. á $<Ûä+>± dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘·´+ dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\

uÛÑ÷kÕ«eT´ düe÷»+ Ä$sꓤe+‘√ eTT&ç|ü&ç e⁄+~.45

dü+düÿè‘· uÛ≤wüqT b˛wæ+∫ ø±bÕ&ç+~ Áu≤Vü≤àDT\T ø±e&É+e\¢ Ä uÛ≤wüπø

bÂs√Væ≤‘· \ø£åD≤\THêïj·T+{≤&ÉT ø√XÊ+_. Áu≤Vü≤àDT\≈£î ñ‘·Œ‹Ô‘√ >±˙ es¡Ôø£+‘√

>±˙ dü+ã+<Ûä+ Ò<äT. ø±ã{Ϻ á eè‘·TÔ\≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&É>∑\ kÕVæ≤‘· + dü+düÿè‘·

uÛ≤wü À Ò<äT. yêdüTÔXÊg+ $wüj·T+˝À >∑÷&É, >∑T|üÔsêE\ ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À sêdæq

yêdüTÔ XÊg Á>∑+<∏ë\˝Àì ìj·Te÷\≈£L düeTø±*ø£ ø£≥º&Ü\≈£L b˛*ø£ Ò<ä+{≤&ÉT.

XÊg+ bÕ{ÏøÏ XÊgyT, ìsêàD+ bÕ{ÏøÏ ìsêàDyT.46 ndü\T eT‘·, |ü⁄sêD, s¡#·q Ò

‘·|üŒ kÕ+πø‹ø£ s¡#·q\T #j·T&ÜìøÏ |üìøÏsê≈£î+&Ü ‘·j·÷s¡sTT+~. dü+düÿè‘·+.

s¡#·q\qT ø£+sƒ¡düÔ+ #j·T&ÜìøÏ nqT≈£L\+>± #ê˝≤ ≈£î¢|üÔeTsTTq dü÷Á‘ê\ s¡÷|ü+˝À

sêj·T&É+, <ëìì eT∞fl uÛ≤wü + <ë«sê yê´U≤´ì+#·&É+, s¡#·Hê ìj·TeT+ nsTT+~.

uÛ≤wü + Ò≈£î+&É dü+düÿè‘· s¡#·q\T ns¡Δ+ø±e⁄. uÛ≤cÕ´\˝À ÁbÕe÷DÏø£‘· e⁄+&É<äT.

<ä«+<ë«sêú\÷ düTBs¡ÈeTsTTq düe÷kÕ\÷ πø e÷≥≈£î nHø£ |üsê´j·T|ü<ë\÷

yê&É&É+ n\yê≥sTT+~. >∑DÏ‘· K>√fiXÊÁkÕÔ\MT<ä dü+düÿè‘·+˝À #dæq s¡#·q\T

ø£+sƒ¡düÔ+ #j·T&É+ düT\uÛÑyT>±ì ns¡Δ+ #düTø√e&É+ #ê˝≤ ø£wüº+ n+{≤&ÉT ø√XÊ+_.

Ç<ä+‘ê ≈£L&É Ä uÛ≤wüqT $C≤„q XÊÁkÕÔìøÏ |üìøÏ sê≈£î+&É #dæ+~.47

dü+düÿè‘· ø±yê´\T >∑÷&É ‘·eT es¡Z dü«uÛ≤yêìï düŒwüº+>±H Á|ü<ä]ÙkÕÔsTT.

Ç~ |ü⁄s¡TcÕ~Ûø£ es¡Z dü«uÛ≤e+ nq&ÜìøÏ ì<äs¡Ùq+>± Hê≥ø±\˝À nÁ>∑esêí\≈£î

#Ó+~q |ü⁄s¡Twüß\T e÷Á‘·yT dü+düÿè‘·+ e÷{≤¢&É‘ês¡T. Ád”Ô\÷ ùde≈£î\÷ ÁbÕø£è‘·+

e÷{≤¢&É‘ês¡T. nsTT‘˚ ‘=*Hê{Ï ‘·s¡Tyê‘· á ÁbÕø£è‘·+>∑÷&É dü+düÿè‘·eT+‘·

ø£èÁ‹eT+ nsTTq< ` Á|ü»\T e÷{≤¢&ç+~ ø±<äT.48

174

dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘· +˝À Xè+>±s¡+ bÕ\T #ê˝≤ m≈£îÿe. Xè+>±s¡+ n+‘·

m≈£îÿe>± ñ+<ä+fÒH Ä uÛ≤wüqT ns¡Δ+ #düTø√>∑\yêfiófl n\Œdü+U≤´≈£î\ì ns¡Δ+.

yê‘ꇴj·TqT&ç ø±eT dü÷Á‘·+ Ä ø±\+˝À nø£åsêdüT´\+<äs¡÷ #·~$+~ ø±<äT.

ˇø£ |ü]$T‘·eTsTTq bÕ\ø£esêZìøÏ e÷Á‘·yT n~ n+<äTu≤{À¢ e⁄+~. Çø£ÿ&É

ø√XÊ+_ Á^≈£î kÕVæ≤‘· +‘√ b˛*ø£ #ÓbÕÔ&ÉT. Á^düT <X+˝À Á^≈£î uÛ≤wü Á|ü»\+<ä]

uÛ≤wü. Ä kÕVæ≤‘· + n+<ä]ø° ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~. n+<äTπø Á^düT≈£î #Ó+~q ÁbÕNq

kÕVæ≤‘· +˝À Xè+>±s¡+ #ê˝≤ $T‘·+>± e⁄+≥T+~. nsTT‘, n …>±®+&ÉsY <ä+&É

j·÷Á‘·\ |òü*‘·+>± áõ|ü⁄º À n …>±®+Á&çj·÷ |ü≥ºD+ πø+Á<ä+>± @s¡Œ&ɶ Á^≈£î

sê»´+˝À Á^≈£î πøe\+ bÕ\ø£esêZ\ uÛ≤wü ø±e&É+ e\¢, nø£ÿ&ç Á^≈£î kÕVæ≤‘· +˝À

Xè+>±s¡+ #ê˝≤ n~Ûø£+>± e⁄+≥T+~.49

kÕVæ≤‘· yT ø±ø£ eT‘·+>∑÷&É ø=‘·Ô düe÷C≤ìøÏ nqT≈£L\+>± e÷]+~. Çyê«fi

eTq+ ªVæ≤+<ä÷eT‘·+μ nì |æ\T#·T≈£îH~ á <äX˝ÀH s¡÷|ü⁄~<äT›≈£î+~. Áø°.|üP.

6e X‘êã›+˝À ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq uÛ≤s¡‘· ø£<∏ä á <äX˝À ‘·q ∫e] s¡÷|ü+ (Ç|üŒ{Ï

eTVü‰uÛ≤s¡‘·+) rdüT≈£î+~. eTVü‰uÛ≤s¡‘· ø£<∏ä ÀøÏ ∫e]>± #s¡Ãã&ɶ Á|üeTTK $wüj·÷\T

¬s+&ÉT : ø£{Ï, XÊ+‹ |üs¡«+˝À ;Ûwüßà&ç #‘· #Ó|æŒ+# uÛÑ÷kÕ«eT´ j·TT>∑|ü⁄ <Ûäs¡àuÀ<Ûä,

¬s+&Ée~ esêíÁX¯eT <Ûäsêà˙ï, ªuÛÑøÏÔμ uÛ≤yê˙ï uÀ~Û+#˚ uÛÑ>∑eBZ‘·. uÛÑ>∑eBZ‘·

Áø°.X. 150`350 eT<Ûä ø±\+˝À eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝ÀøÏ #s¡Ãã&ç+~ì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.50

á <äX˝À Áu≤Vü≤àD eT‘·+ eT∞fl ã\+ |ü⁄+Eø√e&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤ìï

eTs=ø£kÕ] >∑Ts¡TÔ#j·÷*. eTÚs¡T´\ nq+‘·s¡+ <X+ q\TeT÷\\≈£L $düÔ]+∫q

e´ekÕj·Tø£ es¡Zdüe÷C≤ìï ø£ÿ kÕe÷õø£ ìsêàD+ ÁøÏ+~øÏ rdüTø=∫Ã+~ á q÷‘·q

Áu≤Vü≤àD eT‘·+, $$<Ûä C≤‘·T\ >∑D≤\ ÁX‚DT\ dü+Á|ü<ëj·÷ìï ◊ø£´|üs¡∫

≈£î\e´edüú es¡í<Ûäsêà\ ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä Væ≤+<ä÷ eT‘êìï s¡÷bı+~+∫+~. uÛÑ>∑eBZ‘·

á ø£s¡Ôyê´ìï ‘ê‹«ø£ kÕúsTT˝À |üP]Ô#dæ+~. es¡í<Ûäsêàìï dü«j·T+>± uÛÑ>∑e+‘·T&ç#‘·

#Ó|æŒ+∫+~. Áø°.|üP. 6e X‘êã›+ qT+&ç $_Ûqï ‘ê‹«ø£ <Û√s¡DT\>± eTT+<äTø=∫Ãq

n_ÛÁbÕj·÷\ìï+{Ï˙ nkÕ<Ûës¡DeTsTTq ≈£î‘·s¡ÿ+‘√ ◊ø£´|üs¡∫+~. nìï

n_Û ÁbÕj·÷\÷ yÓ÷øå±ìøÏ $$<Ûä e÷sêZ\T e÷Á‘·y˚Tqì dæ<ëΔ+rø£]+∫+~.

eT÷&Ée~, ªuÛÑøÏÔμ uÛ≤yêìï Á|üyXô|{Ϻ+~. uÛÑ>∑eBZ‘· >∑T]+∫ ø√XÊ+_ #ê˝≤ $es¡+>±

#dæq $X‚¢wüD˝À á eT÷&ÉT $wüj·÷\qT ≈£î¢|üÔ+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.

|üXób˛wüD kÕúq+˝À ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ÁbÕs¡+uÛÑ+ ø±>±H yÓ’~ø£ j·T»„ã\T\

|ü≥¢ e∫Ãq e´‹πsø£‘·‘√ Áu≤Vü≤àD eT‘·+ ø=+‘· <Óã“‹ì+~. Ä yÓ’~ø£ dæ<ëΔ+‘ê\÷

kÕeT+‘·kÕ«eT´+ ` Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+ 175

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

<äs¡ÙHê\÷ |ü⁄≥Tºø=#êÃsTT. y<ë\qT ‹s¡düÿ]+#·ì yêfiófl >∑÷&É q÷‘·q düe÷C≤ìøÏ

düŒ+~+∫ ø=‘·Ô Á|üXï\T ÒeBdæ düe÷<ÛëHê\T #ÓbÕŒs¡T. á ø=‘·Ô uÛ≤yê\˝À uÖ<äΔ+

e+{Ï$ $düÔè‘·+>± Ä<äs¡D bı+<ësTT. nsTT‘˚ ‹]– dü«j·T+b˛wüø£ Á>±MTD

e´edüú @s¡Œ&çq ‘·s¡Tyê‘· Áu≤Vü≤àD eT‘·+ ã\+ |ü⁄+E≈£î+~. es¡í <Ûäs¡à+ ≈£î\

e´edüú\ ÁøÏ+<ä e´ekÕj·Tø£ düe÷»+ ◊ø£ eTsTT+~. Ç|ü&ÉT eT‘· dü+ã+<ÛäyÓTÆq

◊ø£ ‘· >∑÷&É kÕ~Û+#ê*. <ëì‘√u≤≥T es¡í<Ûäsêàìï Áu≤Vü≤àD Ä~Ûø±´˙ï >∑÷&É

|ü{Ïwüº+ #j·÷*.

á |üqT\˙ï $düÔè‘·+>± »Hê<äs¡D bı+~q <e⁄&ç <ë«sê #sTT+#ê*.

ø£èwüßí&ÉT Ç+<äT≈£î |üìø=#êÃ&ÉT. ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq Hê{Ï qT+&ç

Ç+Á<äT&ç kÕúHêìï ø£èwüßí&ÉT #õøÏÿ+#·Tø√e&É+ yÓTT<ä\Tô|{≤º&Éì #·÷kÕ+. eTÚs¡T´\

|ü‘·q+ nq+‘·s¡+ <ä+&Ó‹Ôe∫Ãq $<oj·TT\qT es¡íe´edüú ÀøÏ ø£\T|ü⁄ø=#à Áø£eT+˝À

ø£èwüßí&ÉT ($wüßíe⁄, Hêsêj·TDT&ÉT) eT]+‘· ã\|ü&ܶ&ÉT.51 á $<o sêE\T m≈£îÿe>±

‘·eTqT ‘êeTT $wüßí uÛÑ≈£îÔ\T>± #Ó|ü≈£îHêïs¡T. ãT<äTΔ&ç ù|s¡sTTq |ü⁄s¡Tc˛‘·ÔeTT&ÉT,

uÛÑ>∑e‘Y nH _s¡T<äT, $wüßíe⁄≈£î á $<oj·TT\T n+≥>∑{≤ºs¡T.52 Áø°.X. 4e X‘êã›+

Hê{ÏøÏ ø£èwüßí&ÉT <˚e⁄&ç>± n~«rj·TT&Éj·÷´&ÉT. Ç|ü&ÉT Áu≤Vü≤àDT\T ‘êeTT

#Ó|üŒ<ä\TÃ≈£îqï eT÷&ÉT eTTK´ $wüj·÷\qT ø£èwüßí&ç#‘· #Ó|æŒ+∫ uÛÑ>∑eBZ‘· s¡÷|ü+˝À

<ëìì eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝ÀìøÏ Á|üyXô|{≤ºs¡T.

sê»´+ø√dü+ ã+<ÛäTe⁄\qT #·+|ü&É+ ø=‘·Ô $wüj·T+ ø±<äT ø±ã{Ϻ (ø£èwüßí&ÉT

dü«j·T+>± ‘·q yTqe÷yT ø±ø£ sêE >∑÷&É nsTTq ø£+düT&çì #·+bÕ&ÉT) ns¡T®qT&ç

#‘· j·TT<äΔ+ #sTT+#·&ÜìøÏ uÛÑ>∑eBZ‘· m+‘·e÷Á‘·+ nedüs¡+ Ò<äT. ø£yfi nsTT

e⁄Hêï n+<äTø√dü+ n+‘· Bs¡ÈeTsTTq Ä<Ûë´‹àø£ #·s¡Ã, <Ûäs¡àuÀ<Ûä, #˚j·÷*‡q

nedüs¡+ Ò<äT. ô|’>± ≈£îs¡T bÕ+&Ée⁄\ ‘·>∑e⁄˝À nìï <äX\˝Àq÷ ≈£î{Ï\˙‹ì

Á|ü<ä]Ù+∫q ø£èwüßí&çøÏ <Ûäs¡àuÀ<Ûä #ùd ns¡Ω‘· Ò<äT. n< eTTK´eTsTT‘ ø£èwüßí&çø£Hêï

;Ûwüßà&ÉT ‘·–qyê&ÉT.53 M{Ïì ãfÒº uÛÑ>∑eBZ‘· ô|’øÏ ø£ì|æ+#~ ø±<äì ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~.

ns¡T®qT&ÉT ‘·q ã+<ÛäTe⁄\qT düVæ≤‘·+ #·+|ü&ÜìøÏ m+<äT≈£î yÓqTø±&É

≈£L&É<ä+fÒ ªj·TT<äΔ+ #˚j·T&É+ ø£åÁ‹j·TT&ç>± ˙ <Ûäs¡à+ ø±ã{Ϻμ nì ø£èwüßí&ÉT

düe÷<Ûëq+ #ÓbÕÔ&ÉT. me] es¡í<Ûäsêàìï yêfiófl Ä#·]+#ê*. ª#·‘·Ts¡«s¡í e´edüúqT

HH düèwæº+#êqTμ n+{≤&ÉT ø£èwüßí&ÉT. ≈£î\ e´edüúqT düeT]ú+#·&É+ uÛÑ>∑eBZ‘· eTTK´

ñ<›XÊ´\˝À ˇø£{Ï. nsTT‘ n<=ø£ÿfÒ nsTT‘ n~ ø£ dü+ ndü+>∑‘·+>± e⁄+&~

ø±<äT. ø±ì uÛÑ>∑eBZ‘·≈£î yπs ¬s+&ÉT \øå±´\THêïj·Tì #·÷kÕeTT. ˇø£{Ï, n|üŒ{ÏøÏ

176

Á|ü#ês¡+˝À e⁄qï düø£\ ‘ê‹«ø£ n_ÛÁbÕj·÷\q÷ düyÓTÆø£ |üs¡∫ n˙ï ˇø£fÒ nì

Á|üø£{Ï+#·&É+. BìøÏ ø£èwüßí&ÉT yê<√|üyê<ë\T >±˙ Á|ü‘· ]ú n_ÛÁbÕj·÷\qT |üPs¡«|üø£å+

#˚j·T&É+ >±˙ #˚j·T&ÉT. ˇø£<ëì ‘·s¡Tyê‘· ˇø£{Ï nìï <äs¡ÙHê\q÷ @ø£s¡Te⁄

ô|&ÉT‘·÷b˛‘ê&ÉT. kÕ+K´, MTe÷+dü, y<ë+‘·, uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·÷\qT Ç$ |òü ≤Hê

nì #Ó|üŒ≈£î+&É n˙ï ‘·q n_ÛÁbÕj·÷\T>± #ÓbÕÔ&ÉT. yê{Ï eT<Ûä yÓ’s¡T<Ûë´\qT

|ü{Ϻ+#·Tø√&ÉT. n˙ï >∑÷&É πø dü‘ê´ìøÏ $_Ûqï s¡÷bÕ\T.54 |òü*‘·+>± uÛÑ>∑eBZ‘·

n+‘·{Ï ndü+>∑‘·yÓTÆq s¡#·q Á|ü|ü+#· kÕVæ≤‘· +˝ÀH Ò<äT. πø#√≥ ãT<äTΔì qT+&ç

ns¡Te⁄‘Ó#·TÃ≈£îqï nVæ≤+kÕ dæ<ëΔ+‘êìï uÀ~Ûdü÷Ô n< düeTj·T+˝À j·TT<äΔ+ #j·T&É+

˙ <Ûäs¡à+μ n+{≤&ÉT. X¯Øs¡+ nì‘· eT˙ Ä‘·à ˇø£fÒ ì‘· eT˙ n+≥÷ n<˚

düeTj·T+˝À me] ø£s¡à\T yêfiófl Ä#·]+#ê\+{≤&ÉT. ás¡ø£eTsTTq neø±Xyê<ä+

^‘· Á|üeTTK \ø£åD+ n+≥÷, ^‘· n_Ûe÷qT\˝À n<˚ \ø£åD+ Á|üeTTK+>±

e⁄+&É&É+˝À ÄXÃs¡ + Ò<äì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.55

nsTT‘ á ndü+>∑‘·‘·«+ qT+& uÛÑ>∑eBZ‘·≈£î+& eTTK´ Á|üjÓ÷»q+ >∑÷&É

|ü⁄{Ϻ+~. uÛÑ>∑eBZ‘· À Òì<B Ò<äT ø±ã{Ϻ ‘·s¡Tyê‘· ø±\+˝À Áu≤Vü≤àDeT‘êìï

Çã“+~ ô|≥º≈£î+&É bÕ\ø£esêZ\˝À ˇø£ esêZìøÏ e´‹πsø£+>± @<äsTTHê

#Ó|üŒ<ä\Tà ≈£îqï yêfiófl uÛÑ>∑eBZ‘·qT ÄÁXsTT+#ês¡T.56 n|ü]$T‘·+>± yê´U≤´Hê\≈£î

‘ê$#à uÛÑ>∑eBZ‘·qT ‘·eT≈£î nqT≈£L\+>± yê´U≤´ì+#·T≈£îHêïs¡T. n+<äTπø n<Ó’«‘êìï

uÀ~Û+∫q X+ø£s¡T&ÉT, $•cÕº<Ó’«‘êìï uÀ~Û+∫q sêe÷qTE&ÉT, <Ó’«‘êìï uÀ~Û+∫q

eT<Ûë«#ês¡T´&ÉT, n+<äs¡ uÛÑ>∑eBZ‘·H ÄÁXsTT+#ês¡T. C≤rjÓ÷<ä +˝À ªrÁeyê~μ

nsTTq ‹\ø˘, nVæ≤+kÕyê~ nsTTq >±+BÛ, C≤rjÓ÷<ä´e÷H˚ï e<ä*ô|{Ϻq

ns¡$+<é|òüTÀwt, n+<äs¡÷ uÛÑ>∑eBZ‘· qT+&˚ ñ‘˚Ô»+ bı+<ës¡T. n~ m+‘·

ndü+>∑‘·yÓTÆq Á>∑+<∏ä+ ø±ø£b˛‘˚ Ç~ kÕ<Ûä´+ nj˚T´~ ! nsTT‘˚ Mfi¯fl+‘ê

bÕ\ø£esêZ\˝À uÛ≤>∑+>± e⁄+&ç ˇø£ esêZìøÏ e´‹πsø£+>± e÷s¡TŒqT kÕ~Û+#ê\ì

Á|üj·T‹ï+∫qyêfiófl. Á|ü»\ yÓ’|ü⁄ qT+&ç e´edüúqT $eT]Ù+∫q ‘ê‹«≈£î …es¡÷

uÛÑ>∑eBZ‘·qT ÄÁXsTT+#· Ò<äT. ø£;sY>±ì, Hê+<yé>±ì, ‘·Tø±s¡+>±ì, #Ó’‘·qT´&ÉT

>±ì57 (eTq yeTH >±ì).

uÛÑ>∑eBZ‘· #dæq eT÷&Ée |üì, ø=‘·Ô>± ªuÛÑøÏÔμ uÛ≤yêìï Á|üyXô|≥º&É+ uÛÑ÷kÕ«eT´

düe÷C≤ìøÏ dü]>±Z n‹πø uÛ≤eC≤\+ ªuÛÑøÏÔμ. Hê MT<ä uÛÑøÏÔ e⁄+∫, Á|ü‹|òü ≤ù|ø£å Ò≈£î+&É

˙ <Ûäs¡à+ qTe⁄« Ä#·]+#·T≈£î+≥÷ bıeTàH~ uÛÑ>∑eBZ‘· À ø£èwüßí&ÉT Á|ü<Ûëq+>±

#Óù|Œ $wüj·T+. ‘·q MT<ä uÛÑøÏÔ e⁄+fÒ yêfiófl m+‘·{Ï bÕ|ü|ü⁄ »qà m‹Ôqyês¡sTTHê

kÕeT+‘·kÕ«eT´+ ` Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+ 177

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

(ªÁd”Ô\sTTHê yÓ’Xó´\sTTHê XSÁ<äT\sTTHêμ) yêfifl≈£î yÓ÷ø£å+ <=s¡T≈£î‘·T+<ä+{≤&ÉT

ø£èwüßí&ÉT. |ü⁄s¡TcÕ~Ûø£ es¡Z düe÷»+˝À nD∫y‘·≈£î >∑Ts¡jT´ esêZ\≈£î uÛÑ>∑e+‘·T&ç

ø£è|üqT ñ|üXeTq+>± #·÷|ü⁄‘ê&ÉT. uÛÑ÷kÕ«eT´ uÛ≤eC≤\+˝À ªuÛÑøÏÔμ #ê˝≤ Á|ü<Ûëq

eTsTTq~.

Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+

Áø°.X. 9e X‘êã›+ qT+&ç kÕeT+‘· kÕ«eT´+ >∑s¡“¤+˝À qT+& ªÁ>±MTD

uÛÑ÷kÕ«eT´+μ nH˚ ¬s+&Ée <äX¯ |ü⁄≥Tºø=∫Ã+~. Ç|ü&ÉT ô|’qTqï sêE\≈£L

kÕeT+‘·T\≈£L, ÁøÏ+<äqTqï Á>±MTD ≈£î≥T+_qT\≈£L eT<Ûä ø£ uÛÑ÷kÕ«eT´ es¡Z+

@s¡Œ&ç+~. Áu≤Vü≤àDT\≈£î sTT∫Ãq uÛÑ÷<ëHê\˝ÀH á Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´ es¡Z+

Ä$sꓤyêìøÏ Hê+~e⁄+~. nsTT‘ Áu≤Vü≤àDT\˝≤>∑ ø±ø£ á ø=‘·Ô uÛÑ÷kÕ«eTT\T

Äj·TT<Ûä <Ûës¡T\T. sêE≈£î #Ó+< |üqTïqT ‘êeTT #õøÏÿ+#·Tø√e&ÉyT ø±ø£, XÊ+‹

uÛÑÁ<ä‘·\ dü+s¡ø£åD, •düTÔedü÷\T, neTàø£|ü⁄ düs¡T≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô, #Ós¡Te⁄\T ‘·~‘·s¡

˙{Ïeqs¡T\ ìs¡«Vü≤D, Mfi¯fl u≤<Ûä´‘·\j·÷´sTT. Á>±eTdüuÛÑ dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô

q•+∫+~. eTTdæ¢+ sêE\ |ü]bÕ\q˝À |üqTï edü÷\T ø√dü+ á uÛÑ÷kÕeT´ esêZìï

Á|ü<Ûëq+>± yê&ÉT≈£îHêïs¡T. Mfi¯ófl edü÷\T#˚dæq |üqTï\˝À ø=+‘· uÛ≤>∑+

‘êeTT+#·Tø=ì, sêE≈£î nedüs¡eTsTTq|ü&ÉT j·TT<ëΔìøÏ yÓfi‚fl ôd’ì≈£î\qT

b˛wæ+#ês¡T. n|üŒ{Ï qT+&ç Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+ ã\|ü&ç+~. nsTT‘ á <äX

Ä$sꓤyêìøÏ eTTdæ¢+\T ø±s¡≈£î\T ø±s¡T.58

Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+ m+<äTø√dü+ nedüs¡+ nsTT+~ nH Á|üXï ø√XÊ+_

$es¡+>± #·]ÃkÕÔ&ÉT. Ç+<äT≈£î >∑\ $$<Ûä ø±s¡D≤\˝À ˇø£ <ëìì Á|ü<Ûëq+>±

uÛ≤$kÕÔ&ÉT. <Xyê´|üÔ+>± dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T $düÔ]düTÔHêïsTT. M{Ïì ªdü«j·T+

b˛wüø£+μ n+≥THêïeT+fÒ |üP]Ô>± dü«‘·+Á‘·+>± e⁄Hêïj·Tì ø±<äT. e´ekÕj·T

<ës¡T\≈£î nedüs¡eTsTTq e´ekÕjT‘·s¡ yê&Éø£|ü⁄ edüTÔe⁄\qT |ü≥ºD≤\˝Àì eè‹Ô

ÁX‚DT\T ø±ø£, Á>±e÷\˝Àì ≈£î\eè‘·TÔ\ yêfiófl ‘·j·÷s¡T #düTÔHêïs¡T. dü«j·T+b˛wüø£

Á>±e÷\T nq&É+˝À ns¡Δ+ Ç+‘· e÷Á‘·yT. nsTT‘ ¬s+&ÉT Á|ü<ÛëqeTsTTq nedüsê\T

e÷Á‘·+ nìï Á>±e÷\˝Àq÷ rs¡e⁄. n$ ˝ÀVü‰\T, ñ|ü. Ç$ ãj·T{Ï qT+&ç

sêe\dæ+<. M{Ïì ø=qTø=ÿq&ÜìøÏ ø£s¡≈£î\T ø=+‘· e÷s¡ø£+ #j·÷*. ñ‘êŒ<äø£‘·

dü«\Œ+>± e⁄qï <äX˝À Á|ür ø£s¡≈£î&É÷ dü«‘·+Á‘·+>± e÷s¡ø£+ #j·T Ò&ÉT. Á>±eT+˝À

e÷s¡ø£+ »]π> ñ‘·Œ‹Ô n+‘ê ø£] #‹˝À πø+ÁBø£è‘·+ ø±yê*.59 n+fÒ ø£ Á>±MTD

uÛÑ÷kÕ«eT´ es¡Z+ nedüs¡+.

178

n+‘˚ø±ø£, ø=ìï Á|ü<ÛëqeTsTTq yê´bÕs¡ |ü+≥\˝À >∑÷&É á <äX¯˝À

<Xyê´|üÔ+>± e÷s¡ø£+ »]–+~. n$ ø=ã“], |ü‹Ô, ≈£î+≈£îeT|ü⁄e⁄« yÓTT<ä\sTTq$.

M{Ï ñ‘·Œ‹Ô e÷s¡ø±˙ï ìs¡«Væ≤+#+<äT≈£î >∑÷&É ˇø£ Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´ es¡Z+

nedüs¡sTT+~. Á>±eT+˝Àì Á|ü<Ûëq e´ekÕj·T πøåÁ‘ê\T ≈£î{Ï+_qT\ ñeTà&ç

ÄdæÔ>± e⁄HêïsTT. nsTT‘ •yês¡T uÛÑ÷eTT\˝À uÛÑ÷<ëHê\T bı+~q uÛÑ÷kÕ«eT´

es¡Z+ Ä uÛÑ÷$Tì ø=ã“], |ü‹Ô e+{Ï |ü+≥\T |ü+&ç+∫ e÷s¡ø£+ #j·T&ÜìøÏ

$ìjÓ÷–+∫+~.60 Ä <äX˝À >∑eTì+#·<ä>∑Z $wüj·T+ @$T≥+fÒ <X+˝À u≤ìdü\

dü+K´ ô|]–+~. uÛ≤s¡rj·T uÛÑ÷kÕ«e÷´ìøÏ ñ+& $∫Á‘·eTsTTq \ø£åD≤\˝À

ˇø£{Ï. ø=‘·Ô>± @s¡Œ&ɶ uÛÑ÷kÕ«eT´ es¡Z+ uÛÑ÷$T˝À ≈£L* #j·T&ÜìøÏ e´ekÕjT‘·s¡

ñ‘·Œ‘·TÔ\T ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ u≤ìdü\qT yê&ÉT≈£î+~.61

Á>±e÷\ qT+&ç yê´bÕs¡ ñ‘·Œ‘·TÔ\qT düs¡|òüsê #ùd nedüs¡yT Á>±MTD

uÛÑ÷kÕ«eT´ es¡Z+ Ä$sꓤyêìøÏ eT÷\+ nì ø√XÊ+_ ã\+>± dü÷Árø£]kÕÔ&ÉT.

uÛÑ÷kÕ«eTT\ #‹˝À ã\Á|üjÓ÷>∑ kÕ<ÛäHê\T+&É&É+ e\¢ ø£s¡≈£î\ qT+&ç n<äq|ü⁄

ñ‘·Œ‹Ôì neTàø£|ü⁄ ñ‘·Œ‘·TÔ\ s¡÷|ü+˝À ùdø£]+∫ e÷s¡ø£+ #j·T&É+ düT\TesTT+~.62

dü«j·T+ b˛wüø£ Á>±e÷\ Ä$sꓤe+‘√ eè‹Ô ÁX‚DT\T <Óã“‹HêïsTT. ø±ì

es¡Ôø£+ |üP]Ô>± <Óã“‹q˝Ò<äT. e´ekÕj·T $düÔs¡D |ü⁄s√>∑$T+∫ <˚X¯eT+‘·{≤

e´ekÕj·Tø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&É&É+‘√ düs¡T≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô kÕ+Á<ä‘· (‘·\dü] düs¡T≈£î\

ñ‘·Œ‹Ô) ‘·≈£îÿe nsTTHê yÓTT‘·Ô+ düs¡T≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô ô|s¡T>∑T‘·÷H e⁄+~. es¡Ô≈£î\T

Á>±e÷\≈£î ñ|ü, ÀVü‰\T ‘·~‘·s¡ düs¡T≈£î\T düs¡|òüsê #j·T&ÉyTø±ø£ πse⁄ |ü≥ºD≤\

qT+&ç $<XÊ\‘√ yê´bÕs¡+ >∑÷&É kÕ–+#ês¡T. Áø°.X. 6e X‘êã›+ qT+&ç es¡Z+

ã\|ü&ÉT‘√+~.63 yêfifl≈£î $$<Ûä kÂø£sê´\T ø£*Œdü÷Ô sêE\T XÊdüHê\T C≤Ø #kÕs¡T.

Mfi¯fl ÄyêkÕ\qT ªeDÏø˘ Á>±eTeTT\Tμ (<äø£ÿHé˝À eTDÏÁ>±eTeTT\T) n˙,

ªq>∑s¡eTT\Tμ n˙ nHêïs¡T. á es¡Ôø£ es¡Z+ #‹˝ÀìøÏ Á>±MTD n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì

#s¡ydæq es¡Z+ ø=‘·Ô>± |ü⁄{Ϻq Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´ es¡Z+. á ¬s+&ÉT esêZ\÷ |üs¡düŒs¡

nÁ•‘ê\sTT n_Ûeè~Δ #Ó+<ësTT.64 sêE\T düVæ≤‘·+ Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´ es¡Z+

ñ|üjÓ÷>±ìï >∑T]Ô+∫ uÛÑ÷<ëHê\ <ë«sê <ëìï $düÔ]+|üCÒkÕs¡T. á esêZìï sêh

≈£L≥T\T, sêD≈£î\T, sƒê≈£Ls¡T\T, Hêj·T≈£î\T, yÓTT<ä\sTTq ù|s¡¢‘√ |æ*#ês¡T.

Mfifl˝À ø=+<äs¡T |ü⁄s√Væ≤‘·T\T ø±e#·TÃ. ø=+<äs¡T Á|üuÛÑT‘ê«~Ûø±s¡T\T, ôd’ìø±~Ûø±s¡T\T

ø±e#·TÃ. á sTT<ä›]˙ J‘·+ ã<äT\T uÛÑ÷<ëHê\T Ç#à n\yê≥T eTTdæ¢+ sê»

e+XÊ\‘√ (eTTK´+>± |òæs√CŸ ‘·T>∑¢ø‘√) ô|]–+~. Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«e÷´ìï ì»+>±

kÕeT+‘·kÕ«eT´+ ` Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+ 179

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

ø£≥Tº ~≥º+ #dæqyê&ÉT |òæs√CŸ ‘·T>∑¢ø nì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.65 ø±\+ >∑&ç∫ á

e´edüú eTT~πsø=B› Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eTT\T ndü+U≤´ø£+>± ô|]>±s¡T. á esêZìï

Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\˝À s¡ø£s¡ø±\ ù|s¡¢‘√ |æ*#ês¡T. yÓTT>∑ Ÿ bÕ\q ‘·s¡Tyê‘· ª»$T+<ëØμ

nH ù|s¡T nìï{Ï ø£+f… ã\+>± ì*∫+~.

uÛÑ÷kÕ«eT´ j·TT>∑+ yÓTT<ä{Ï <äX‘√ dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘· + ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq≥Tº,

Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´ <äX‘√ ªÁbÕ+rj·Tμ uÛ≤wü\˝À kÕVæ≤‘· + ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~.

‘Ó\T>∑T, ø£qï&É+, eTsê؃ yÓTT<ä\sTTq uÛ≤wü\˝À *œ‘· kÕVæ≤‘· + Ä <äX¯ À

yÓTT<ä\sTT+~. dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘· + >∑÷&É ø=ìï#√≥¢ ¬s+&Ée »qà bı+~+~.66

Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´ e´edüú Ä$sꓤyêìï ø±oàs¡T #·]Á‘· Ä<Ûës¡+>± ø√XÊ+_

$e]kÕÔ&ÉT. Áu≤Vü≤àD kÕVæ≤‘· +˝Àì @¬ø’ø£ #·]Á‘· Á>∑+<∏ä+ ø±oàs¡T≈£î #Ó+~q ø£\ΩDT&ç

ªs껑·s¡+–DÏμ ø±oàs¡T˝À Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+ Ä$s¡“¤$+∫q <äX˝Àì kÕe÷õø£

dü+|òüTs¡DqT á ø±e´+ <ë«sê ø=+‘· ‘Ó\TdüTø√e#·TÃqT.67 ø±oàs¡T˝À e´ekÕj·T

jÓ÷>∑ yÓTÆq uÛÑ÷$T ñeTà&ç ÄdæÔ>± e⁄+&ç+~. ãj·T{Ï qT+&ç ~>∑TeT‹ #düT≈£îqï

düs¡T≈£î\≈£î e÷s¡T>± m>∑TeT‹ #dæq es¡Ôø£|ü⁄ |ü+≥ e÷Á‘·+ dü«+‘· uÛÑ÷eTT\˝À

kÕ–+~. Ä |ü+≥ ≈£î+≈£îeT|ü⁄e⁄« (kÕÁ|òüHé).

≈£î+≈£îeT|ü⁄e⁄« |ü+&ç+∫ es¡Ôø£+ #dæq Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eTT\T &ÜeTs¡T\T.

ø±oàs¡T <äTs¡ZyÓTÆq ø=+&É ÁbÕ+‘·+ ø±e&É+ e\¢ Mfiófl ∫qï ∫qï ôd’Hê´\T ô|≥Tºø=ì

sêC≤»„qT ~Ûø£ÿ]+#ês¡T. sêC≤´ìøÏ Ä]úø£ dü+øå√uÛÑ+ e∫Ãq|ü&É˝≤¢ sêE\≈£L

kÕeT+‘·T\≈£L á &ÜeTs¡T\≈£L dü+|òüTs¡D »]π>~. Ä dü+|òüTs¡D˝À n+‹eT+>±

&ÜeTs¡T\< ô|’#sTT nsTT Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+ ã\|ü&ç+~.68

Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+ Ä$s¡“¤$+∫q <äX˝À <Xyê´|üÔ+>± »]–q eTs=ø£

dü+|òüTs¡¸D XË’e`yÓ’wüíe ø£\Vü≤+. X¯+ø£sê#ês¡T´&ç n<Ó’«‘êìøÏ sêe÷qTE&ç

$•cÕº<Ó’«‘êìøÏ >∑\ ndüŒwüºeTsTTq ‘&Ü >∑T]+∫ »q+ ‘·\\T |ü>∑\>=≥Tº≈£îqïs¡+fÒ

qeTà&É+ ø£wüºyT. Ç~ ìC≤ìøÏ kÕeT+‘·kÕ«e÷´ìø° Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«e÷´ìø° eT<Ûä

|òüTs¡¸D nì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. kÕeT+‘·T\T XË’yêìï Ä<ä]+#·>± Á>±MTD

uÛÑ÷kÕ«eTT\T yÓ’wüíyêìï Ä<ä]+#ês¡+{≤&ÉT.69

eTT–+|ü⁄

Áø°.X¯. 1000 ‘·s¡Tyê‘· Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+ $düÔ]+#·&É+‘√ ¬s+&ÉTy˚\

dü+e‘·‡sê\ #·]Á‘· eTT–+|ü⁄ ø=düTÔ+~. Áø°.|üP. 1000 ÁbÕ+‘·+˝À ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D

|üXób˛wüD\ kÕúq+˝À ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô, dæús¡ e´ekÕj·÷˙ï dü«j·T+

180

b˛wüø£ Á>±MTD düe÷C≤˙ï s¡÷bı+~+∫, uÛÑ÷kÕ«eT´ <äXqT #s¡T≈£î+~. á 2000

dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À dü+düÿè‹˝À, eT‘·+˝À, kÕVæ≤‘· +˝À, Ä#êsê\˝À e∫Ãq

nìï e÷s¡TŒ\≈£L á |ü]D≤eT Áø£eT+ ÁbÕ‹|ü~ø£. Ä ‘·s¡Tyê‹ #·]Á‘· n+‘ê

(Á_{Ïwt yêfiófl e#Ã<ëø±) uÛÑ÷kÕ«eT´+ ã\|ü&É&É+, <ëìMT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç sêE\÷

sê»e+XÊ\÷ ø£\Væ≤+#·Tø√e&É+, dü+Vü≤]+#·Tø√e&É+. me&ÉT bÕ*+∫Hê ÁøÏ+<äqTqï

Á>±e÷ìøÏ ø£fÒ. sê»´+˝À XÊ+‹ e⁄+fÒ J$‘êìøÏ ø=+‘· uÛÑÁ<ä‘· e⁄+≥T+~. <√|æ&û

Áø£eTã<äΔ+>± e⁄+≥T+~. sê»´+˝À XÊ+‹ Òø£b˛‘ n$ eTè>∑ + ne⁄‘êsTT. Ç+‘·

es¡πø sêE\‘√ sêC≤´\‘√ á Á>±e÷\≈£î Á|üyTj·T+.

nsTT‘ á uÛÑ÷kÕ«eT´ e´edüú j·T÷s¡|t À ˝≤>∑ ‘·q n+‘·s¡Z‘· yÓ’s¡T<Ûë´\

|òü*‘·+>± ô|≥Tºã&ç<ëØ e´edüú≈£î m+<äT≈£î <ëØrj·T Ò<äT nqï Á|üXï edüTÔ+~.

uÛ≤s¡rj·T uÛÑ÷kÕ«e÷´ìøÏ Ç‘·s¡ <˚XÊ\ uÛÑ÷kÕ«e÷´ìø° >∑\ ‘˚&Ü\qT Çø£ÿ&É

>∑eTì+#ê*.

neTàø£|ü⁄ düs¡T≈£î\ ‘·\dü] ñ‘·Œ‹Ô ø°åDÏ+#·&É+ uÛ≤s¡‘·<X uÛÑ÷kÕ«e÷´ìøÏ

>∑\ Á|üeTTK \ø£åD+ nì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. BìH eTs=ø£ s¡ø£+>± #ÓbÕŒ\+fÒ

dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T uÛ≤s¡rj·T uÛÑ÷kÕ«e÷´ìøÏ >∑\ Á|üeTTK \ø£åD+. BìøÏ

eT÷\+ eè‹Ô ÁX‚DT\T ø°åDÏ+∫ Á>±e÷\˝À ≈£î\eè‘·TÔ\T>± dæús¡|ü&É&É+. j·T÷s¡|t À

n{≤¢ø±≈£î+&Ü uÛÑ÷kÕ«eT´ <äX˝À >∑÷&É eè‹Ô ÁX‚DT\T |ü≥ºD≤\˝À ø=qkÕ>±sTT.

j·T÷s¡|t Àì uÛÑ÷kÕ«eT´ e´edüú á ø±s¡D+>± ø=‘·Ô ñ‘·Œ‹Ô |ü<äΔ‘·T\qT Ä$wüÿ]+#·

>∑*–+~. uÛ≤s¡‘·<X+˝À kÕ+πø‹ø£ |ü⁄s√>∑eTq+ düÔ+_Û+∫+~.70

eè‹Ô ÁX‚DT\T q•+#·&É+‘√ es¡Ôø£ ÁX‚DT\T >∑÷&É ã\V”≤qeTj·÷´sTT.71

Ç$ ¬s+&É÷ ø£*ùdÔH ã\+>± e⁄+{≤sTT. <X+˝Àì e´ekÕjT‘·s¡ ñ‘·Œ‹Ô m≈£îÿe>±

Á>±e÷\˝ÀH »s¡>∑&É+e\¢ es¡Ô≈£î\T πse⁄ |ü≥ºD≤\˝À πø+ÁBø£è‘·eTj·÷´s¡T.72 ˇø£

<Xyê´|üÔeTsTTq es¡Z+ ø± Òø£b˛j·÷s¡T. j·T÷s¡|t À eè‹ÔÁX‚DT\÷ es¡Ôø£ ÁX‚DT\÷

|ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À ˇø£ ã\yÓTÆq es¡Z+>± e⁄+&ç ô|≥Tºã&çì düMTø£]+#·Tø=ì

ô|≥Tºã&ç<ë] $|ü¢e+ kÕ~Û+#·>∑*>±s¡T. uÛ≤s¡‘·<X+˝À eè‹Ô ÁX‚DT\T uÛÑ÷kÕ«eT´

<äX˝À q•+∫b˛e&É+e\¢ es¡Ô≈£î\T ã\V”≤qeTsTTq es¡Z+>± e⁄Hêïs¡T. düs¡T≈£î\T

e÷s¡ø£+ #ùd≥|ü&ÉT Á>±e÷\ n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì #õøÏÿ+#·T≈£îqï uÛÑ÷kÕ«eTT\

<ëøÏåD´+ ô|’q á es¡Ô≈£î\T Ä<Ûës¡|ü&Éø£ ‘·|üŒ Ò<äT. á ø±s¡D≤\ e\¢ es¡Ô≈£î\T

uÛÑ÷kÕ«eT´ e´edüúqT ≈£L\<√j·T>∑\ ã\eTsTTq es¡Z+>± s¡÷bı+<ä Ò<äT.73

≈£î\e´edüú≈£î >∑\ bÕÁ‘·qT >∑÷&É ø√XÊ+_ dü÷∫kÕÔ&ÉT. eè‹Ô|üì yêfifl+‘ê

kÕe÷õø£+>± ìeTï ≈£î˝≤\≈£î #Ó+~qyêfiófl. yêfiflq÷ yêfifl |üìì ≈£î\<Ûäs¡à+

kÕeT+‘·kÕ«eT´+ ` Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+ 181

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

˙#·+>± #·÷dæ+~. yêfi¯ófl kÕ+πø‹ø£ n_Ûeè~Δì kÕ~Û+#˚ dæ ú‹˝À˝Òs¡T.

$<ë´e+‘·T\sTTq Áu≤Vü≤àDT\≈£î ñ‘·Œ‹Ô‘√ dü+ã+<Ûä+ Ò<äT ø±ã{Ϻ yêfiófl >∑÷&É

kÕ+πø‹ø£ n_Ûeè~Δ kÕ~Û+# dæú‹˝À Òs¡T. es¡Ô≈£î\ $wüj·T+ >∑÷&É n+‘. #Ó’Hê

‘·~‘·s¡ <˚XÊ\˝À es¡Ô≈£î\≈£î sêC≤kÕúHê\˝À ã+<ÛäTe⁄\T+&˚yês¡T. sê#·]ø£

dü+ã+<Ûë\T+&$. uÛ≤s¡rj·T ≈£î\ e´edüú À Ç~ ns¡T<äT. n+fÒ es¡Ôø£ esêZìøÏ

bÕ\ø£ es¡Z+˝À $düÔè‘· eTsTTq |ü⁄Hê~ Ò<äT.74 ô|≥Tºã&ç<ë] e´edüú n$sꓤyêìøÏ

Ç~ >∑÷&É Ä≥+ø£ eTsTT+~.

$es¡D\T

1. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 47

2. ISIH, Page 295

3. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 44

4. On the development of Feudalism in India, HS, Page 100

5. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 35

6. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 37

7. What Constitutes Indian History, HS, Page 70

8. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 35

9. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 42

10. ISIH, Page 285

11. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 42

12. ISIH, Page 245

13. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 42

14. ISIH, Page 243

15. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 36

16. The village community in the 'Old conquests' of Goa: History vs

Skandapurana, MR, Pages 165-168

ISIH, Pages 324-328

The Basis of Ancient Indian History, HS, Pages 37-38

17. ISIH, Page 313

18. On the development of Feudalism in India, HS, Page 95

19. k˛$j·T{ŸŸ s¡#·sTTÁ‹ ¬ø.@. Ä+{ÀH√yê sêdæq yê´kÕìï rÁe+>± $eT]Ù+∫

182

sêdæq düMTø£å : On the Development of Feudalism in India, HS,

eTTK´+>± ù|J 98

20. On the Development of feudalism in India, HS, Pages 99-100

21. ISIH, Pages 323-324

22. The Basis of Ancient Indian History, HS 49.

23. On the Development of Feudalism in India, HS, 96

24. The Working class in Amarakosa HS, Pages 185-186

25. The Working class in Amarakosa, HS, Page 188

26. The Working class in Amarakosa, HS, Page 190

27. The Working class in Amarakosa, HS, Page 192

28. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 31

29. ISIH, Page 311

30. ISIH, Page 299

31. ISIH, Page 311

32. ISIH, Page 304

33. ISIH, Page 313

34. ISIH, Page 310

35. ISIH, Page 310

36. The Basis of Ancient Indian History, HS, Pages 61-62

37. Combined methods in Indology, HS, Pages 8-10

38. Combined methods in Indology, HS ,

39. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 35

40. Combined methods in Indology, HS, Page 11

41. ISIH, Pages 297-298

42. The Basis of Ancient Indian History, HS Pages 47-48

43. ISIH, Page 280

44. The Basis of Ancient Indian History HS, Page 40

45. ISIH, Page 280. ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À |ü]j·THé uÛ≤wü, Ä<ÛäTìø£ ø±\+˝À

Ç+ ¢wt uÛ≤wü, Ç< kÕe÷õø£ bÕÁ‘·qT ìs¡«Væ≤+#êj·Tì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.

46. ISIH, Page 284

kÕeT+‘·kÕ«eT´+ ` Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+ 183

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<X #·]Á‘·

47. ISIH, Pages 283-284

48. ISIH, Pages 287-288

49. ISIH, Page 281

50. Social and Economic aspects of the Bhagavadgita MR, Page 16

51. ISIH, Page 259

52. ISIH, Page 259-260

53. Social and Economic aspects of the Bhagavadgita MR, Pages

18-19

54. Social and Economic aspects of the Bhagavadgira, MR, Page 16

55. Social and Economic aspects of the Bhafavadgita, MR, Page 17

56. Social and Economic aspects of the Bhagavadgita, MR. Page 15

57. Social and Economic aspects of the Bhagavadgita MR, Pages

13-14

58. On the Development of Feudalism in India, HS, Pages 99-102

59. Indian Feudal Trade charters, HS, Page 106

60. On the development of Feudalism in India, HS, Page 101

61. On the Development of Feudalism in India, HS, Page 102

62. On the Origin of Feudalism in Kashmir, HS, Page 126

63. India Feudal Trade charters HS, Page 104

64. Indian Feudal Trade charters, HS, 106

65. On the development of Feudalism in India, HS, Page 102

66. ISIH, Page 369

67. On the Origin of Feudalism in Kashmir, HS, Pages 115-126

68. ISIH, Page 365

69. ISIH, Page 373

70. ISIH, Page 355

71. ISIH, Page 395

72. Indian Feudal Trade Charters, HS, Page 113

73. Indian Feudal Trade Charters, HS Page 113

74. Indian Feudal Trade Charters, HS, Pages 112-113.

184