31 |

․ ․

32 |

Վերջին տասնամյակների ընթացքում

աշխարհի բնակչության զգալի մասի համար

արագ և առատ սնունդ ստանալը դարձել է

այնքան մատչելի, որ անխուսափելիորեն պետք

է առաջացներ սննդի ընդունման սովորույթների

փոփոխություն։ Եվ իրականում տեսնում ենք, որ

համաձայն ԱՀԿ-ի զեկույցի, դեռ 2010թ ավելորդ

քաշ ունեցող մարդկանց թիվը կազմում էր մոտ 1

միլիարդ [47]։ Հատկապես անհանգստացնող են

բազմաթիվ հաղորդագրությունները այս վիճակ-

ների երիտասարդացման մասին։ Առողջ ապրե-

լակերպին հետևելու և արտաքին տեսքի

հարցում կատարելությանը ձգտելու ընդհանուր

ֆոնի վրա դժվարանում է նաև խանգարումների

ախտորոշումը, քանի որ հաճախ ոչ մասնա-

գետները չեն կարողանում զգալ սահմանը

ուղղակի մտահոգվածության և հիվանդագին

վիճակի միջև, ինչի պատճառով խանգարում-

ների զգալի մասը մնում է չախտորոշված և

չբուժված, առաջացնելով բազմաթիվ բարդութ-

յուններ։ [17]: Հաշվի առնելով, որ թե հիվան-

դացության, թե մահացության ցուցանիշներով

սննդի ընդունման խանգարումները առաջին

տեղերն են զբաղեցնում թե հոգեկան խանգա-

րումների մեջ, թե առհասարակ երիտասարդ

տարիքում զարգացող առողջական խնդիրների

մեջ, ակնհայտ է դառնում դրանց ախտորոշման,

բուժման և կանխարգելման կարևորությունը [5]։

Տվյալ հոդվածում փորձել ենք ներկայացնել

նյարդային անոռեքսիայի, նյարդային բուլի-

միայի և սննդի ընդունման այլ խանգարումների

արդի համաճարակաբանական վիճակը, շեշտը

դնելով մանկական և դեռահաս տարիքի վրա։

Պատմական ակնարկ

Սննդի ընդունման հետ կապված ծայրա-

հեղություններն ու տարօրինակությունները

հայտնի են մարդկությանը դեռ անտիկ ժամա-

նակներից։ Առաջին հաղորդագրությունները

վերաբերվում են Հին Հունաստանում առաջա-

ցած ասկետիզմի և հեդոնիզմի հակադրության

շրջանին, որը ստացավ իր շարունակությունը

Հռոմեական Կայսրությունում։ Այս երկու

փիլիսոփայական ուղղությունները, որոնցից

առաջինը դավանում էր ծայրահեղ զսպվա-

ծություն ու սահմանափակում, իսկ երկրորդը՝

կյանքի հաճույքների անվերապահ վայելք,

բերում էին իրենց որոշ հետևորդների մոտ

վարքային ծայրահեղությունների։ Մի կողմից,

ենթարկվելով հասարակական և կրոնական

սահմանափակումների, մարդիկ օգտագործում

էին նվազագույն քանակությամբ, անորակ և

կոպիտ սնունդ, խստորեն հետևելով, որ

սնվողները չարտահայտեն որևէ հաճույք,

կապված ուտելու հետ՝ այսպես էր ընդունված,

օրինակ, Սպարտայում։ Հակառակ մոտեցումով

հատկապես աչքի էր ընկնում Հին Հռոմը, որտեղ

տարածված էր օրական մի քանի անգամ

տասնյակ ճաշատեսակներով ճաշկերույթները,

որոնց միջև հյուրերը փսխում էին առաջացնում,

որ կարողանան շարունակել ուտելը [40]։

Միջնադարում ասկետիզմի գաղափարը

ակտիվորեն քարոզվել է քրիստոնեության կող

33 |

մից, բերելով ինքնազսպումը և ինքնասահ

մանափակումը հիմնական բարոյական հատ-

կանիշների շարք։ Ցանկությունները և մղում-

ները ճնշելու, հաճույքներից հրաժարվելու

միջոցով անհատը ձեռք էր բերում հոգևոր

ազատություն՝ միաձուլվելով Աստծո հետ։ Գի-

տության և մասնավորապես բժշկության այդ

ժամանակաշրջանում ծայրահեղ ճնշվածության

և հետզարգացման պատճառով չեն պահպանվել

վիճակների հավաստի նկարագրեր, սակայն ուշ

Վերածննդի շրջանից սկսած ավելի ու ավելի

հաճախ են հանդիպում անոռեքսիայի և

բուլիմիայի նկարագրեր՝ հենց բժշկական

տեսանկյունից։ 1694թ․ Ռիչարդ Մորտոնը

նկարագրել է մի երիտասարդ կնոջ՝

անոռեքսյիայի մի քանի դասական ախտանիշ-

ներով, ներառյալ՝ ամենոռեա, սննդի ընդունման

բացակայություն և նվիրվածություն ուսմանը։

Նա հրաժարվում էր ցանկացած բուժումից և

որոշ ժամանակ անց մահացավ։ Մորտոնը այս

հիվանդությունը կոչեց հյուծման հիվանդության

(պալարախտի) նյարդային ձև, այսպիսով տար-

բերակելով այն պալարախտի ցուպիկի առա-

ջացրած ախտաբանությունից։ Սա կարող էր

լինել անոռեքսիայի առաջին դեպքը, որը նկա-

րագրվել էր բժշկական գրականությունում, բայց

հետո պարզվեց, որ դա այդպես չէ [29]։ Հաբեր-

մասը (1986թ․) ներկայացրեց Ֆրիդերադայի

դեպքը, ով ապրել է մ․թ․ա․ 895թ․-ին։ Ֆրիդե-

րադան շատ աշխատասեր ստրուկ էր, ով

սկզբից ագահաբար ուտում էր առկա սնունդը,

հետո սկսեց զզվել սննդից և չուտել, չնայած նա

շարունակում էր գաղտնի մի փոքր սնվել։ Նրա

մոլեգին անկախության ձգտումը, թուլակա-մու-

թյան ժխտումը, օգնությունից հրաժարվելը, կրո-

նապաշտությունը և ինտենսիվ աշխատելը շատ

խորհրդանշական է անոռեքսիայի համար [15]:

Հաջորդելով Մորտոնի 300-ամյա նկարագ-

րին, 19-րդ դարի միջին և ուշ շրջաններում

նկարագրվեց ևս մի անոռեքսիայի դեպք, երբ

Վիլիամ Գալլը Անգլիայում և Չարլզ Լասեգը

Ֆրանսիայում հստակ նկարագրեցին սննդից

հրաժարման, կտրուկ քաշի անկման, ամենո-

ռեայի, փորկապության և ցածր անոթազարկի

նշանները, որպես նյարդային անոռեքսիայի

դրսևորումներ։ Նրանք նկարագրեցին նաև այս

հիվանդների կողմից համառ նվիրվածություն

տարբեր վարժությունների կատարման հան-

դեպ, բայց բնութագրեցին սա որպես հիվանդի

կողմից քաշի կորստի հասնելու և նրանց առողջ

լինելու փաստը ապացուցելու դրսևորում։ Գալլը

և Լասեգը այսպիսի հիվանդների ընտանիքը

դիտարկում էին որպես հիվանդության կամ

առնվազն վերջինիս հաստատման և շարունա-

կականության համար պատասխանատու շատ

կարևոր գործոն [32]:

Բելլը (1985թ․) նկարագրեց 13-րդ դարի

կանանց, ովքեր սովի էին մատնվում, որպեսզի

ավելի ընդունելի լինեին Աստծո աչքերում։ Այս

կանայք ապստամբում էին ամուր սոցիալական

կարգերի և ցեղապետական ընտանիքների դեմ՝

դառնալով եկեղեցու կողմնակիցների համար

սրբապիղծներ։ Քեթրին Բենինկասան հրաժար-

վեց եկեղեցուց, որպեսզի սովին մատնի իրեն։

Նա ամեն անգամ սնունդ ընդունելուց հետո

փսխում էր։ Այնուամենայնիվ, լինելով մահվանը

այդքան մոտ, նա եռանդուն կերպով շրջանցում

էր իր ուղեկիցներին։ Նա այնքան համառ էր իր

ֆիզիկական պահանջները մերժելու մեջ, որ մի

անգամ խոցոտված կրծքագեղձի քաղցկեղով մի

հիվանդի հագցնելու ժամանակ զզվեց այդ

անտանելի հոտից․ ինքնակառավարումը վերա-

կանգնելու համար նա հավաքեց այդ թարախը

շերեփի մեջ և սկսեց խմել այն [19]:

20-րդ դարի առաջին տասնամյակում,

Ջենեթը բնութագրեց անոռեքսիան որպես խորը

հոգեբանական խանգարում, որը կայուն է

բուժման նկատմամբ։ Նա տարբերակեց

34 |

«իսկական» կամ առաջնային անոռեքսիան

երկրորդայինից այնքան հստակ, որ այդ

բնորոշումները մինչ այժմ օգտագործվում են։

Նա հատկապես ոգևորված էր գերակտիվության

փաստով, ինչը կենտրոնական էր համարում

ամբողջ հիվանդության մեջ։ Նա նկարագրեց այս

հիվանդների «ֆիզիկական և բարոյական

ակտիվությունը, տարօրինակ երջանկության

զգացումը, էյֆորիան», ինչը ինքնին քողարկում

էր հոգնածությունը և ուտելու պահանջը։

Նյարդային անոռեքսիայի մասին ճանաչման

ծաղկումը կտրուկ կանգ առավ, երբ Սայմոնդսը

1914թ․-ին նկարագրեց հիպոֆիզար կախեք-

սիան։ Այն հիվանդներն, ովքեր ունեին

ծայրահեղ քաշի կորուստ անվանվում էին

Սայմոնդսի հիվանդությամբ հիվանդներ,

անկախ նրանից նրանց մոտ առկա էր

հիպոֆիզար անբավարարության նշաններ, թե

ոչ։ Միայն 1930-ականներին Սայմոնդսի

հիվանդությունը տարբերակեցին նյարդային

անոռեքսիայից, բայց համենայն դեպս

հիվանդությունը շարունակվեց համարվել

սոմատիկ հիմք ունեցող հիվանդություն։

Անոռեքսիան վերահայտնագործվեց 1930-ին,

երբ Բերկմանը հրատարակեց 117 հիվանդներ

ընգրկող հետազոտություն։ Նա հստակ ապա-

ցուցեց հիպոֆիզար խանգարումների

երկրորդային լինելը, որպես սովի հետևանք [8]:

1940-ականներին հոգեվերլուծաբանները

սկսեցին փնտրել հիվանդության առաջացման

փսիխոդինամիկ մեխանիզմներ։ Վոլլերի և

համահեղինակների հոդվածում անոռեքսիան

նկարագրվեց որպես օրալ իմպրեգնացիայի

շուրջ ծավալվող անգիտակցական ֆանտա-

զիաների հետևանք և ավերսիա դեպի

սեքսուալություն։

Վերջապես 1970-ականներին ուշադրութ-

յունը կրկին սևեռվեց ընտանիքի վրա։ 1981թ․ ի

հայտ եկավ Սննդի ընդունման խանգարումների

միջազգային ամսագիրը, որը գործում է մինչ

այժմ։ 1980-ականներին վարքաբանները

սկսեցին լուրջ հետազոտություններ անցկացնել

կապված նեյրոէնդոկրին փոփոխությունների և

ժառանգական/ֆիզիոլոգիական մարկերների

խոցելիության հետ։ Անալիտիկ տեսաբանները

ոգևորվեցին այս փաստով և նույնպես սկսեցին

ուսւմնասիրել այս հիվանդությունը [48]: Այս

ժամանակաշրջանից սկսած սննդի ընդունման

խանգարումները զբաղեցրեցին իրենց

հաստատուն տեղը հոգեկան խանգարումների

ցանկում, վերջապես ստանալով արժանի

ուշադրությունը։

Ժամանակակից գիտությունը խանգա-

րումների զարգացման հիմքում տեսնում է

հուզական ոլորտի փոփոխությունների մեջ։

Բազմաթիվ հետազոտություններ վկայում են

այն մասին, որ գերակշռող խնդիր է հանդի-

սանում պերֆեկցիոնիզմը [43], գտնելով

կոռելյացիոն և պատճառ-հետևանքային կապեր

նյարդային անոռեքսիայի կամ բուլիմիայի և

պերֆեկցոնիզմի հիման վրա զարգացող այլ

խնդիրների միջև [9]։ Հիվանդությունների

ծագումնաբանությումը բարդ է, և, վստահա-

բար, բազմաբաղադրիչ: Այն ներառում է թե

գենետիկական նախատրամադրվածությունը,

թե նեյրոէնդոկրին գործոնները, թե հոգեդի-

նամիկ զարգացումը և մանկության տրավ-

մաները, թե սոցիալական գործոնների ազդե-

ցությունը [35]։ Հատկանշական է, որ ժամանակի

ընթացքում ավելի ու ավելի մեծ տեղ է տրվում

հասարակական և մշակույթային գործոններին,

ինչը երևում է ավելի հին և նոր աշխատանքները

համեմատելիս, օրինակ՝ նշված 1999, 2006 և 2017

հետազոտությունները [39, 6, 38]։

Տարածվածությունը և համաճարակաբա-

նական հետազոտությունները

Սննդի ընդունման խանգարումները

(ՍԸԽ) հանդիսանում են մանկական և դեռահաս

35 |

տարիքի ամենատարածված խանգարումներից

մեկը առհասարակ։ Մասնավո-րապես, դրանք

շատ ավելի տարածված են, քան 2-րդ տիպի

շաքարային դիաբետը, որը ընդունված է

համարել մանկական տարիքում ամենալուրջ

խնդիրներից մեկը [37], և համաճարակաբա-

նական տվյալները անընդհատ փոփոխվում են

ի օգուտ ՍԸԽ-ի՝ արձանագրելով հաճախա-

կանության աճ փոքր երեխաների, տղաների և

փոքրամասնություն կազմող խմբերի մոտ [27]:

Խանգարումների տարածվածության

վերաբերյալ տեղեկատվությունը բավականին

բազմազան և ոչ միանշանակ է, թեև հեղի-

նակների մեծամասնությունը համամիտ են այն

հարցի շուրջ, որ ունենք հիվանդացության

զգալի աճ: Միևնույն ժամանակ հարկ է նշել, որ

մասշտաբային համաճարակաբանական հետա-

զոտություններ են կատարվել միայն մի շարք

զարգացած երկրներում, մինչդեռ աշխարհի

բնակչության մեծ մասի համար հավաստի

տվյալներ դեռ գոյություն չունեն [18, 31]:

Նյարդային անոռեքսիայի (ՆԱ) տարած-

վածությունը ընդհանուր պոպուլյացիայում

կազմում է 0,5%-ից 2%, ընդ որում միջին

տարիքը հիմնականում 13-ից 18 տարեկանում է։

ՆԱ-ի մահացության ցուցանիշը կազմում է

առնվազն 5-6%, որը հոգեկան հիվանդութ-

յունների մեջ ամենաբարձր ցուցանիշն ունի։

Նյարդային բուլիմիայի (ՆԲ) տարած-

վածությունը էլ ավելի բարձր է՝ 0,9-3%, միջին

տարիքը՝ 16-17 տարեկան։ [13] Չնայած ՆԲ

մահացության ցուցանիշը գնահատվում է մոտ

2%, ինքնասպանության և ինքնասպանության

փորձի ռիսկը շատ ավելի բարձր է։ Սննդի

ընդունման չճշտված խանգարումների տարած-

վածությունը ամբողջ աշխարհում կազմում է

4,8% [24]։ Համաձայն Campbell and Peebles

ծավալուն ակնարկի, DSM-IV-ի չափանիշների

վրա հիմնվելով՝ պատանիների մեծ մասը պետք

է ախտորոշվեին որպես սննդի ընդունման

չճշտված խանգարում (ՍԸՉԽ)՝ հետերոգեն

հիվանդությունների խումբ, որոնց մեծ մասը

կազմում է ՆԱ-ի և ՆԲ-ի ենթաշեմային ձևերը։

Բժշկական բարդությունների հաճախակա-

նությունը նույնն է ինչպես ՍԸՉԽ-ների, այնպես

էլ լրիվ-շեմային հիվանդությունների համար։

Աղջիկների մոտ ՍԸԽ-ներն ավելի հաճախ են

հանդիպում, քան տղաների։ Վերջիններիս մոտ

հանդիպման հաճախականությունը ըստ

տարբեր հետազոտությունների կազմում է 10-

25%։ Պատանի տղաների մոտ հանդիպման

հաճախականությունը ավելի մեծ է, ի համեմատ

մեծահասակ տղամարդկանց. կին/տղամարդ

հարաբերության հաճախականությունը պատա-

նիների մոտ կազմում է 6։1, իսկ մեծահա-

սակների մոտ՝ 10։1։ Սննդակարգի հետ կապված

վարքային փոփոխությունները շատ մեծ ռիսկ

են կազմում ՍԸԽ-ների առաջացման հարցում՝

մոտ 50% աղջիկների և 25% տղաների դեպքում։

Այսպիսով, ավագ դպրոցներում աղջիկների

30%-ը և տղաների 15%-ը ունեն այնքան ծանր

արտահայտված ՍԸԽ, որը կարիք ունի

բժշկական գնահատման։ Աղջիկների 9% և

տղաների 4% նշում են ամենօրյա ինքնա-

հարուցված փսխումներ [10]։ Ենթակլինիկական

սննդի վարքային խանգարումները (անկառա-

վարելի շատակերություն, լուծողականներից

կախվածություն, քաղց նիհարելու համար)

հավասարապես տարածված են և՛ տղամարդ-

կանց, և՛ կանանց մոտ [28]:

DSM-V-ի չափանիշներով ՆԱ-ի և ՆԲ-ի

տարածվածությունը երեխաների և պատա-

նիների շրջանում բարձրացել է, ի համեմատ

DSM-IV-ի չափանիշների. կլինիկական հետա-

զոտություններից մեկի համաձայն ՆԱ հաճա-

խականությունը 30%-ից բարձրացել է մինչև

40%, իսկ ՆԲ-ինը՝ 7%-ից մինչև 12%։ Համա-

պատասխանաբար ՍԸՉԽ-ների հաճախա-

36 |

կանությունը գրեթե կրկնակի իջել է DSM-V-ի

չափանիշներով [17]:

Սննդի ընդունման խանգարումների

հետազոտման ծավալով առաջատար է հանդի-

սանում ԱՄՆ-ն։ Մասնավորապես, 2007թ.-ին

9282 անգլախոս ամերիկացիների հարցման

արդյունքում, որը վերաբերում էր տարբեր

հոգեկան խանգարումներին՝ ներառյալ սննդի

ընդունման խանգարումները, պարզվել է, որ

կանանց 0,9%-ը և տղամարդկանց 0,3%-ը իրենց

կյանքի ընթացքում ունեցել են ախոր-

ժազրկություն։ Նույն հետազոտման տվյալ-

ներով, ցանկացած պահի երիտասարդ կանանց

0,3-0,4%-ը և երիտասարդ տղամարդկանց 0,1%-

ը տառապում են նյարդային անոռեքսիայով [21]:

Ընդամենը երեք տարի անց կատարված

հետազոտությունը ընդգրկել է մինչև 20

տարեկան 496 պատանի աղջիկներ, որոնց

հետազոտվել և շարունակական հետևել են 8

տարվա ընթացքում։ Արդյունքում ստացվել են

տվյալներ, որ աղջիկների 5,2%-ը համա-

պատասխանել են DSM-V-ի անոռեքսիայի,

բուլիմիայի և անկառավարելի շատակերության

(binge-eating) չափանիշներին: Իսկ երբ

հաշվարկի մեջ ընդգրկվեցին նաև ոչ սպեցիֆիկ

սննդի ընդունման խանգարումները, ընդհանուր

քանակը կազմեց 13,2% [42]:

Հիմնվելով նախկին հետազոտությունների

վրա և փորձելով ընդհանրացնել տարբեր

աղբյուրներից վերցված տեղեկատվությունը,

Էրիկ Սթայսը և Կարա Բոհոնը (2012) եզրա-

կացրեցին հետևյալը. կանանց 0,9-2,0%-ը և

տղամարդկանց 0,1-0,3%-ը կյանքի ընթացքում

ձեռք են բերում նյարդային անոռեքսիա, իսկ

պատանի աղջիկների մոտ ենթաշեմային

անոռեքսիան կազմում է 1,1-3,0% [23,41]:

Կան տվյալներ կոմպուլսիվ շատակե-

րության կապի մասին ուշադրության պակասի

և գերակտիվության խանգարում (ՈՒՊԳԽ)

ունեցող երեխաների մոտ։ Մասնավորապես,

ավստրալացի գիտնականները նշում են

ՈՒՊԳԽ-ով 14-15 տարեկան տղաների մոտ

կոմպուլսիվ շատակերության դեպքերի էապես

բարձր ռիսկ (Odds ratio: 9.4; 95% CI: 1.7-52.8;

p = .01) [7]:

Հետաքրքիր տեղեկատվություն է ներկա-

յացվում քաղաքային և գյուղական տարածք-

ներում տարածվածության մասին՝ ըստ որոշ

տվյալների, առաջիններում տարածվածությունը

մոտ 3 անգամ բարձր է [5]:

Հիվանդության բեռը

Ինչպես և շատ այլ հոգեկան խանգարում-

ներ, սննդի ընդունման խանգարումները

նույնպես ներկայացնում են լուրջ սոցիալական

խնդիր, հանդիսանալով առաջնային (բուժման

հետ կապված ծախսերի միջոցով) և

երկրորդային (սոցիալական ակտիվության և

աշխատանքային արդյունավետության նվազեց-

ման միջոցով) սոցիալ-տնտեսագիտական բեռ

հասարակության համար։ Ապացուցված է, որ

դրանց առկայությունը՝ թե ինքն իրենով, թե

զուգահեռ զարգացող այլ հոգեկան խան-

գարումների հետևանքով, բերում է աշխա-

տունակության իջեցման և նվաճումների

նվազեցման [30, 36]:

Պատմականորեն, սննդի ընդունման խան-

գարումները անուշադրության են մատնվել

համաշխարհային առողջապահական ոլորտի

կողմից, չնայած այն ճանաչվում էր, որպես ծանր

և վտանգավոր վիճակ, որն իր բացասական

ազդեցությունն է թողնում և՛ անհատի, և՛ նրա

ընտանիքի վրա։ Սակայն, ժամանակակից

քայլերի շնորհիվ, նյարդային անոռեքսիան և

նյարդային բուլիմիան ներառվեցին համաշ-

խարհային առողջապահության վրա հիվան-

դությունների բեռի ցուցակում և պարզ դարձավ,

որ այս հիվանդությունները մեծացնում են և՛

հիվանդացությունը, և՛ մահացությունը։

37 |

Ի սկզբանե, մահացությունը համարվել է

հիմնական գործոն, որը պայմանավորում է

հիվանդության բեռը, ցույց տալով գրանցված

մահերի թիվը տվյալ հիվանդության պատ-

ճառով։ Նյարդային անոռեքսիայի մահացու-

թյունը կազմում է մոտ 10% [4, 18]: Անոռեքսիա-

յով տառապող 15-24 տարեկան երիտա-

սարդների մահացության ռիսկը 10 անգամ

ավելի բարձր է նրանց առողջ հասակակիցներից

[12, 37]: Պետք է նշել, որ մահացության դեպքերի

5-ից ընդամենը մեկն է ինքնասպանությունը,

մյուսները բաժին են հասնում հյուծվածությանը

ու զուգահեռ զարգացող սոմատիկ հիվանդու-

թյուններին [34]: Նյարդային անոռեքսիայով

հիվանդների 25%-ը տղամարդիկ են [16]։ Նրանց

մոտ մահացության ռիսկը ավելի բարձր է,

մասամբ պայմանավորված ավելի ուշ

ախտորոշմամբ, քանի որ շատ մարդիկ կարծում

են, որ սննդի ընդունման խանգարումները

հանդիպում են միայն կանանց մոտ [28]։ Ավելի

քան 50 տարվա հետազոտությունների վերլու-

ծության արդյունքում հաստատվել է, որ հոգե-

կան հիվանդություններից ամենաբարձր մահա-

ցությունն ունի նյարդային անոռեքսիան [4]:

Չնայած Հիվանդությունների միջազգային

դասակարգման (ՀՄԴ) մեջ ՍԸԽ-ներին

վերագրվում էր մահը, մասնավորապես ՆԱ,

սակայն մահերի քանակով հնարավոր չէր լինի

բնութագրել հիվանդության իրական բեռը, քանի

որ չէր ընդգրկում այս վիճակների հիվանդա-

ցությունը, իսկ այս հիվանդները քրոնիկական և

անկարող հիվանդներ են համարվում իրենց

կյանքի մեծ մասում։

1993թ.-ին Համաշխարհային Բանկը ներ-

կայացրեց անկարողության պատճառող

կորցրած տարիներ (DALY- Disability-adjusted

life year) հասկացությունը, որը համարվեց

հիվանդության բեռը բնութագրող նոր չափման

միավոր։ Կարևոր է, որը DALY-ն ներառում է և՛

հիվանդացությունը, և՛ մահացությունը,

ապահովելով հավասար պայմաններ բոլոր

հիվանդությունների և վնասվածքների բեռը

նկարագրելու տեսանկյունից, հանդիսանալով

Հիվանդության համաշխարհային բեռի (ՀՀԲ)

չափման միավոր է, որով գնահատվում է

հիվանդության բեռը ամբողջ աշխարհում [3]։

YLL-ը բնութագրում է հիվանդության մահացու

կոմպոնենտը և ներառում է ինչպես կյանքի

տևողությունը, այնպես էլ տվյալ հիվանդության

պատճառով առաջացող մահերը։ Երկու

հիմնական ՍԸԽ-ներից YLL հաշվարկվում է

միայն նյարդային ախոր-ժազրկության համար։

YLD-ն բնութագրում է հիվանդության ոչ

մահացու կոմպոնենտը և ներառում է ինչպես

հիվանդության տարածվածությունը, այնպես էլ

հիվանդության ազդեցությունը հիվանդի

անկարողության վրա։ Տարածվածությունը

որոշելու համար հավաքվել են տարբեր

երկրներում առկա հնարավոր բոլոր

համաճարակաբանական տվյալները, ներառվել

են հատուկ ստեղծված ծրագրի մեջ` Bayesian

meta-regression tool, DisMod-MR 2.0: Այն

երկրները, որոնց տվյալները քիչ են, ծրագիրը

հաշվարկում է հարևան երկրների տվյալներով։

ՀՀԲ-ն 2013թ. ՍԸԽ-ներին վերագրել է 1,9

միլիոն (1,2-2,8 միլիոն) DALY։ Այն ընդհանուր

հիվանդությունների DALY-ի 0,1% է, իսկ ըստ

կորցրած տարիների հաշվարկի՝ 24,6 DALY

100,000-ի հաշվարկով (15.8-36.5)։ ՍԸԽ-ների

DALY-ն չի փոխվել 1990թ.-ից մինչև 2013թ.։

Ինչպես սպասվում էր՝ կանանց մոտ DALY-ն

մոտ 4,5 անգամ բարձր էր տղամարդկանց

համեմատ [25]: Քանի որ չկան տվյալներ

նյարդային բուլիմիայի YLL-ի մասին, նյարդային

անոռեքսիայի YLL-ը հաշվում են ՍԸԽ-ների

YLL-ի տվյալներով։ Չնայած YLL-ի տվյալների

բացակայությանը, նյարդային բուլիմիայի

համաշխարհային բեռն ավելի բարձր է, քանի որ

38 |

բարձր է վերջինիս տարածվածությունը։ Երկու

հիվանդության դեպքում էլ ընդհանուր DALY-ի

մեջ գերակշռողը YLD-ն է [11]: ՀՀԲ-ի տվյալների

համաձայն, առանձնացվել է սեռատարիքային

տարածվածության բաժինը ընդհանուր DALY-ի

մեջ, ինչը կարևոր է այնպիսի հիվան-

դությունների համար, ինչպիսիք են ՍԸԽ-ները։

Օրինակ՝ մեծ եկամուտով երկրներում ՆԱ և ՆԲ

միասին 12-րդն են ըստ հաճախության 15-19

տարեկան աղջիկների DALY-ների մեջ,

ընդհանուր DALY-ի 2,2%։ Չնայած այս տվյալը

1990-2013թթ-ին էականորեն չի աճել բարձր

եկամտով երկրներում, ցածր և միջին եկամտով

երկրներում ցուցանիշը բարձրացել է [11]:

Դեռ 90-ականներին նյարդային անոռեք-

սիան մտել էր երիտասարդների մոտ հանդիպող

քրոնիկական հիվանդությունների ամենա-

տարածված եռյակի մեջ՝ բրոնխիալ ասթմայից և

տիպ 1 շաքարային դիաբետից հետո [46]: Եվ,

ինչպես արդեն նշեցինք, հետագայում դրա

տարածվածությունը միայն հաստատաբար

աճել է։ Խանգարումների թե զարգացման ռիսկը,

թե սոցիալական բեռը բարձրանում են

բնակչության որոշակի նեղ խմբերում։ Մասնա-

վորապես, մի հետազո-տություն պարզեց, որ

Միացյալ Նահանգներում 35% կին և 10%

տղամարդ քոլեջի ուսանողներ, որոնք զբաղվում

են սիրողական սպորտով, ունեն նյարդային

անոռեքսիայի բարձր ռիսկ, իսկ 58% կին և 38%

տղամարդ ուսանողներ՝ նյարդային բուլիմիայի

բարձր ռիսկ [45]։ Ընդ որում, սննդի ընդունման

խանգարումների ամենաբարձր տարածվա-

ծությունը պարողների մոտ է և այն

բարձրակարգ մարզիկների, ովքեր ընդգրկված

են նիհար արտաքին կամ քաշային

սահմանափակում պահանջող մարզաձևերում

(ըմբշամարտ, թիավարություն և գեղասահք)

[14]։ Անոռեքսիայով հիվանդների 2/3-ը ունեցել

են տագնապային խանգարման նշաններ սննդի

ընդունման խանգարման առաջա-նալուց մի

քանի տարի առաջ։

Այս խմբի խանգարումների սոցիալական

նշանակությունը ընդգծվում է նաև կոմորբիդ այլ

հոգեախտաբանական ախտանշանների առ-

կայությամբ, որոնք երբեմն կարող ենք հասնել

առանձին ախտորոշման աստիճանի։ Դեռ

վաղուց հաստատված է, որ մանկական կպչուն-

սևեռուն բնույթի բնավորության գծերը,

ինչպիսիք են պերֆեկցիոնիզմը, խստագույնս

կանոններին հետևելը և սխալներից արտա-

հայտված վրդովմունքը, շատ ավելի հաճախ

հանդիպում են սննդի ընդունման խան-

գարումներով կանանց մոտ, քան առանց ՍԸԽ-ի

կանանց [33]: Հետագայում պարզվել է, որ

նյարդային անոռեքսիայով հիվանդների 69%-ը և

նյարդային բուլիմիայով հիվանդների 33%-ը

ունեն զուգահեռ ախտորոշված կպչուն-սևեռուն

խանգարում [45]:

Ավելի քան 2400 ՍԸԽ-ի կապակցությամբ

հոսպիտալացված անձանց հետազոտությունը

պարզել է, որ 97%-ն ունեն մեկ և ավելի

ուղեկցող վիճակներ. 94%-ն ունեն տրամադ-

րության խանգարումներ, հիմնականում

հարաճուն ընկճվածություն, իսկ 56%-ն ունեն

ախտորոշված տագնապային խանգարում (20%

կպչուն-սևեռուն խանգարում, 22% հետտրավ-

մատիկ սթրեսային խանգարում, 22%

ալկոհոլային կամ այլ հոգեակտիվ նյութերի

օգտագործման խանգարում)։ ՍԸԽ-ով հոսպի-

տալիզացված կանանց 36,8%-ը նշում են

պարբերաբար ինքնավնասումներ [20]։ Ուրիշ

տվյալներով, սննդի ընդունման խանգարումով

հիվանդների մոտ ¼-ն ունի հետտրավմատիկ

սթրեսային խանգարում [44]։ 2009-ին ՍԸԽ-ի

միջազգային ամսագրում տպագրված հոդվածի

համաձայն ՍԸԽ-ի բուժում ստացող կանանցից

5-ից 1-ը ունեն 6 և ավելի ուշադրության

պակասի և գերակտիվության խանգարման

39 |

ախտանիշներ [26]: ՍԸԽ-ով հիվանդ տղամար-

դիկ հաճախ զուգահեռ տառապում են այնպիսի

վիճակներով, ինչպիսիք են՝ դեպրեսիան, չափից

շատ ֆիզիկական վարժությունները, հոգեակ-

տիվ նյութերից կախվածությունը և տագնապայ-

նությունը [16]։ Նյարդային անոռեքսիայով բոլոր

հիվանդների մոտ առկա է ամենոռեան, որը

բավական հաճախ է հանդիպում ՆԲ-ի դեպքում։

Դրա հետ է կապված այն փաստը, որ ՆԱ հի-

վանդների մոտ շատ հաճախ են անպտղության

դեպքերը։ ՆԲ-ի ազդեցությունը պտղաբերու-

թյան վրա դեռ ապացուցման կարիք ունի [36]։

Ապացուցված է նաև, որ ՍԸԽ-ներով

հիվանդներն ունեն ավելի վատ HRQoL (Health

related quality of life - HRQoL), քան այլ հոգեկան

հիվանդություններով տառապող հիվանդները։

ՆԱ, ՆԲ և անկառավարելի շատակերությունը

ասոցացվում են առողջապահական մեծ սպառ-

ման և ծախսերի հետ։ ՍԸԽ-ներով պայմանա-

վորված հոսպիտալիզացիաները, արտահիվան-

դանոցային խնամ-քը և շտապ օգնություն

դիմելիությունը բավական բարձր է։ Այնուամե-

նայնիվ, հիվանդանոցային խնամքը ավելի

բարձր է ՆԱ-ի դեպքում, հավանաբար պայմա-

նավորված հիվանդության ավելի ծանր լինելով։

Հայտնի է նաև, որ հիվանդները հազվադեպ են

ստանում սպեցիֆիկ բուժում իրենց ՍԸԽ-ի

կապակ-ցությամբ, դրա փոխարեն բուժում

ստանում են ընդհանուր հոգեկան առողջության,

ուղեկցող հոգեկան ախտանիշների և/կամ քաշի

կորստի համար։ Այսպիսով, ակնհայտ է, որ

հիվանդների վաղ հայտնաբերման,

ախտորոշման և վարման բարելավման դեպքում

կլավանա նաև բուժման ցուցանիշները [1]:

ՆԱ բուժման ծախսերն ավելի բարձր են,

քան շիզոֆրենիայի դեպքում։ Չնայած համեմա-

տաբար քիչ քրոնիկական են, բայց ՆԲ և անկա-

ռավարելի շատակերությունը թան-կարժեք

բուժում պահանջող վիճակներ են, հավասա-

րապես կամ ավելի թանկարժեք, քան կպչուն-

սևեռուն խանգարումների բուժումը։ Հակադեպ-

րեսանտները համարվում են ամենաթանկ-

ամենաէֆեկտիվ բուժումը, որպես կարճատև

բուժում, ապահովելով ավելի երկարատև

ռեմիսիա, սակայն վերջում կոգնիտիվ վարքային

թերապիան փոխարինում է դեղորայքին՝ դառ-

նալով ամենաթանկ-ամենաէֆեկտիվ բուժումը

ՆԲ-ի համար։ Թեև չկան վերջնական տվյալներ,

բայց հավանական է, որ այս տվյալները

բնութագրեն նաև վիճակը անկառավարելի

շատակերության ժամանակ [2]:

Այսպիսով, ամփոփելով, կարող ենք ասել,

որ ՍԸԽ-ները բնութագրվում են նկատելի

բժշկական, տնտեսական և սոցիալական բեռով։

Այն ներառում է միանգամից մի քանի լուրջ

ծանրաբեռնող գործոն՝ ծայրահեղ բարձր մահա-

ցությունը երիտասարդ տարիքում, մեծ քանա-

կությամբ հոգեկան և սոմատիկ կոմորբիդ և

բարդություն հանդիսացող հիվանդություններ,

տարածվածության շարունակական աճ և բա-

վականին թանկարժեք բուժում։ Ելնելով նշվա-

ծից, հատկապես կարևոր է դառնում սննդի

ընդունման խանգարումների վաղ հայտնա-

բերումը և կանխարգելումը։

40 |

Գրականություն

1. Ágh, T., Kovács, G., Supina, D., Pawaskar, M., Herman, B. K., Vokó, & Z., Sheehan, D. V., . A systematic review of the health-related quality of life and economic burdens of anorexia nervosa, bulimia nervosa, and binge eating disorder. Eating and Weight Disorders, 2016, 21 (3).

2. Agras, S. The consequences and costs of the eating disorders. Psychiatric clinics of North America, 2001, 24 (2): 371-9.

3. Anand S., Hanson K. Disability-adjusted life years: a critical review, Journal of Health Economics, 1997, 16 (6), p.685-702.

4. Arcelus, J., Mitchell, A. J., Wales, J., & Nielsen, S. Mortality rates in patients with Anorexia Nervosa and other eating disorders. Archives of General Psychiatry, 2011, 68(7), 724-731.

5. Babicz-Zielinska E, Wadolowksa L, Tomaszewski D. Eating Disorders: Problems of Contemporary Civilisation – A Review.

6. Pol. J. Food Nutr. Sci., 2013, 63(3):133–146. 7. Babicz-Zielińska E., Rybowska A., Zabrocki R., The relation between emotions and food preferences. Pol. J.Food

Nutr. Sci., 2006, 15/56, SI 2, 163–165. 8. Bisset M․, Rinehart N, Sciberras E. DSM-5 eating disorder symptoms in adolescents with and without attention-

deficit/hyperactivity disorder: A population-based study. Int J Eat Disord. 2019, Apr 4. 9. Bliss,E. L. & Branch, C. H. H. Anorexia Nervosa: Its History, Psychology and Biology. New York: Paul B. Hoeber,

1960. 10. Bulik C, Tozzi F. Anderson C., Mazzeo S., Aggen S., Sullivan P., The relation between eating disorder and

components of perfectionism. Am. J.Psych., 2003, 160, 366–368 11. Campbell, K., & Peebles, R. Eating Disorders in Children and Adolescents: State of the Art Review. Pediatrics.,

2014, 134 (3): 582-92. 12. Erskine, H. E., Whiteford, H. A., & Pike K. M., The global burden of eating disorders. Current Opinion in

Psychiatry, 2016, 29 (6): 346-53. 13. Fichter, M. M., & Quadflieg, N.. Mortality in eating disorders – Results of a large prospective clinical longitudinal

study. International Journal of Eating Disorders, Epub ahead of print, 2016. 14. Godart N, Radon L, Curt F, Duclos J, Perdereau F, Lang F, Venisse JL, Halfon O, Bizouard P, Loas G, Corcos M,

Jeammet P, Flament MF.Mood disorders in eating disorder patients: Prevalence and chronology of ONSET.Godart N, et al. J Affect Disord. 2015.

15. Greenleaf, C., Petrie, T. A., Carter, J., & Reel, J. J. . Female Collegiate Athletes: Prevalence of Eating Disorders and Disordered Eating Behaviors. Journal of American College Health, 2009, 57(5), 489-496.

16. Habermas, T., Friderada: A case of miraculous fasting. International Journal of Eating Disorders, 1986, 5:555-562. 17. Heimann PM, Konrad K, Vloet TD. Anorexia nervosa in males. Z Kinder Jugendpsychiatr Psychother. 2018

Nov;46(6):478-487. 18. Herpertz-Dahlmann B. Adolescent eating disorders: update on definitions, symptomatology, epidemiology, and

comorbidity. B. Child Adolesc Psychiatr Clin N Am. 2015. 19. Hoek HW․ Incidence, prevalence and mortality of anorexia nervosa and other eating disorders.Curr Opin

Psychiatry. 2006 Jul;19(4):389-94. 20. Kasvikis, Y, G.. Tsakiris, F.. Marks. I. M.. Basoglu, M. & Noshirvani, H. V. Past history of anorexia nervosa in

women with obsessive-compulsive disorders. International Journal (I( Eating Disorders, 1986, 5: 1069-1075. 21. Kaye WH, Bulik CM, Thornton L, Barbarich N, Masters K. Comorbidity of anxiety disorders with anorexia and

bulimia nervosa.Kaye WH, et al. Am J Psychiatry. 2004. 22. Keski-Rahkonen A, Hoek HW, Susser ES, Linna MS, Sihvola E, Raevuori A, and Rissanen A. Epidemiology and

course of anorexia nervosa in the community. American Journal of Psychiatry, 2007, 164(8):1259-65.

41 |

23. Kuek A, Utpala R, Lee HY. The clinical profile of patients with anorexia nervosa in Singapore: a follow-up descriptive study.Kuek A, et al. Singapore Med J. 2015.

24. Lazarević J, Batinić B, Vukosavljević-Gvozden T., Risk factors and the prevalence of anorexia nervosa among female students in Serbia.Vojnosanit Pregl. 2016, Jan;73(1):34-41.

25. Lian Q, Zuo X, Mao Y, Luo S, Zhang S, Tu X, Lou C, Zhou W, Anorexia nervosa, depression and suicidal thoughts among Chinese adolescents: a national school-based cross-sectional study, Lian Q, et al. Environ Health Prev Med. 2017․

26. Lim D., Lee W.K., Park H. Disability-adjusted Life Years (DALYs) for Mental and Substance Use Disorders in the Korean Burden of Disease Study 2012, J Korean Med Sci., 2016 Nov;31(Suppl 2): 191-199.

27. Mangweth, B., Hudson, J. I., Pope et al. Family study of the aggregation of eating disorders and mood. Psychol Med., 2003, Oct;33(7):1319-23.

28. Marucci S, Ragione LD, De Iaco G, Mococci T, Vicini M, Guastamacchia E, Triggiani V.Anorexia Nervosa and Comorbid Psychopathology. Endocr Metab Immune Disord Drug Targets., 2018;18(4):316-324.

29. Mond, J.M., Mitchison, D., & Hay, P. “Prevalence and implications of eating disordered behavior in men” in Cohn, L., Lemberg, R. Current Findings on Males with Eating Disorders. Philadelphia, PA: Routledge, 2014․

30. Morton. R. Phthisologia sev exercitationom de phthisi ulmac:Daniel Bartholomae, 1714․ 31. Mustelin L, Silén Y, Raevuori A, Hoek HW, Kaprio J, Keski-Rahkonen A. Mustelin L, et al. The DSM-5 diagnostic

criteria for anorexia nervosa may change its population prevalence and prognostic value. J Psychiatr Res. 2016. 32. Nagl M․, Jacobi C․, Paul M․, Beesdo-Baum K․, Höfler M․, Lieb R․, Wittchen HU․ Prevalence, incidence, and

natural course of anorexia and bulimia nervosa among adolescents and young adults, Eur Child Adolesc Psychiatry. 2016, Aug;25(8):903-18․

33. Nemiah, J. C. Anorexia nervosa: Fact and theory. Am. J. Digest. Dis., 1958, 3:249-274․ 34. Ohzeki T, Hanaki K, Motozumi H, Ishitani N, Matsuda-Ohtahara H, Sunaguchi M, Shiraki K. Prevalence of

obesity, leanness and anorexia nervosa in Japanese boys and girls aged 12-14 years.Ohzeki T, et al. Ann Nutr Metab. 1990․

35. Papadopoulos, F. C., A. Ekbom, L. Brandt, and L. Ekselius. "Excess Mortality, Causes of Death and Prognostic Factors in Anorexia Nervosa." The British Journal of Psychiatry 194.1, 2008: 10-17.

36. Patrick L., Eating Disorders: Areview oftheliterature with emphasis onmedical complications andclinical nutrition. Alternat. Med. Rev., 2002, 7, 184–202.

37. Samnaliev M., Noh H.L., Sonneville K.R., Austin S.B. The economic burden of eating disorders and related mental health comorbidities: An exploratory analysis using the U.S. Medical Expenditures Panel Survey, Preventive Medicine Reports, 2015, Vol. 2, p32-34.

38. Smink FR, van Hoeken D, Hoek HW. Epidemiology of eating disorders: incidence, prevalence and mortality rates. Curr Psychiatry Rep. 2012;14(4):406–414

39. Smith GT, Keel PK. Contributions from outstanding young eating disorder investigators: What we are learning, how we are learning it, and where might we go next? Abnorm Psychol. 2017 Jul;126(5):607-612

40. Stashwick C., When thesuspect ineating disorder. Ginekologia po Dyplomie, 1999, 5, 55–68 (inPolish) 41. Stein. D. M. & Laakso. W.․ Bulimia: A historical perspective. International Journal of Eating Disorders. 1988,

7:201-210. 42. Stice E & Bohon C. Eating Disorders. In Child and Adolescent Psychopathology, 2nd Edition, Theodore

Beauchaine & Stephen Linshaw, eds. New York: Wiley. 2012. 43. Stice E, Marti CN, Shaw H, and Jaconis M. An 8-year longitudinal study of the natural history of threshold,

subthreshold, and partial eating disorders from a community sample of adolescents. Journal of Abnormal Psychology, 2010, 118(3):587-97․

44. Stunkard A.J., Allison K.C., O’Reardon J.P., Thenight eating syndrome, aprogress report. Appetite, 2005, 45, 182–186․

45. Tagay, S., Schlottbohm, E., Reyes-Rodriguez, M. L., Repic, N., & Senf, W. . Eating disorders, trauma, PTSD, and psychosocial resources. Eating disorders, 2014, 22(1), 33-49.

42 |

46. The National Center on Addiction and Substance Abuse (CASA) at Columbia University. Food for Thought: Substance Abuse and Eating Disorders. The National Center on Addiction and Substance Abuse (CASA) Columbia University; New York: 2003.

47. Whitaker AH. An epidemiological study of anorectic and bulimic symptoms in adolescent girls: Implications for pediatricians. Pediatr Ann. 1992;21:752–9.

48. World Health Statistics 2010. 2010. WHO, Geneva. 49. Yates A. Current Perspectives on the Eating Disorders: I. History, Psychological and Biological Aspects, J. Am.

Acad. Child Adolesc. Psychiatry, 1989, 28, 6:813-828․

Արամ Աշոտի Հովսեփյան MHS Հոգեկան առողջության ծառայության տնօրեն Հասցե: Երևան, Սայաթ Նովա 8, բն. 35 Հեռախոս. 091 117975, 099 117975 E-mail: mhshovsepyan@mail.ru