ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Τομ 9 Τευχ 4, (Οκτ-Δεκ 2010)

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2010 Τόμος 9ος, Τεύχος 4ο, Οκτώβριος - Δεκέμβριος 2010

www.vima-asklipiou.gr Σελίδα 394



ΑΡΘΡΟ ΣΥΝΤΑΞΗΣ

Ανάγκες νοσηλευομένων ασθενών με στεφανιαία νόσο

ατά τις τελευταίες δεκαετίες, λόγω της αύξησης του προσδόκιμου της επιβίωσης των

ασθενών με στεφανιαία νόσο ως συνέπεια της προόδου των διαγνωστικών εργαλείων και

της βελτίωσης των επεμβατικών θεραπευτικών μεθόδων συμπεριλαμβανομένης και της

μεταμόσχευσης καρδιάς, το ενδιαφέρον των επαγγελματιών υγείας στρέφεται ολοένα και

περισσότερο προς την εκτίμηση των αναγκών τους. Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, οι ανάγκες

των νοσηλευομένων ασθενών είναι οι εξής: εμπιστοσύνης, ενημέρωσης, επικοινωνίας,

εκπαίδευσης, στήριξης και αυτοφροντίδας.

Η εκτίμηση των αναγκών των ασθενών με στεφανιαία νόσο είναι σημαντική, διότι, αφενός

επιτρέπει την αναγνώριση του μεγέθους των αναγκών, όπως την αντιλαμβάνονται οι ίδιοι,

αφετέρου επιβάλλει την ιεράρχηση αυτών με βάση τη σημαντικότητά τους, συμβάλλοντας έτσι

στην κατάλληλη παρέμβαση και στην παροχή φροντίδας υψηλής ποιότητας. Αντιθέτως, η

αποτυχία αξιολόγησης των αναγκών μπορεί να οδηγήσει σε μη αποτελεσματικές μεθόδους

θεραπευτικής αντιμετώπισης και αδυναμία ολιστικής εκτίμησης των πασχόντων.

1

Παρότι, σε πολλές χώρες του κόσμου, αναγνωρίζεται, ότι εκτίμηση των αναγκών κατέχει

σημαντικό ρόλο στη θεραπεία και στην πρόγνωση της νόσου, εντούτοις δεν εφαρμόζεται στην

καθημερινή κλινική πρακτική για πολλούς λόγους, εκ των οποίων οι κυριότεροι είναι η έλλειψη

χρόνου και προσωπικού. Επιπροσθέτως, οι επαγγελματίες υγείας εστιάζονται περισσότερο στην

αντιμετώπιση της νόσου και συχνά αγνοούν ή παραμελούν τις βαθύτερες ανάγκες των ασθενών,

οι οποίες όμως είναι δυνατόν να επηρεάσουν τη βιολογική πορεία της νόσου. Ένας άλλος

παράγοντας που υπονομεύει την εκτίμηση των αναγκών είναι η αδυναμία των ίδιων των

ασθενών να τις αναφέρουν είτε λόγω έλλειψης ενθάρρυνσης της συναισθηματικής έκφρασης

από τους επαγγελματίες υγείας είτε λόγω απροθυμίας των ιδίων για ποικίλους, κυρίως

προσωπικούς λόγους.

1-5

Οι κυριότεροι παράγοντες που καθορίζουν τις ανάγκες των καρδιολογικών ασθενών, είναι η

βαρύτητα της νόσου, η μείωση του βαθμού αυτοφροντίδας, ο βαθμός στήριξης από το

περιβάλλον, η προηγούμενη εμπειρία, οι δημογραφικοί παράγοντες, όπως επίσης οι αντιλήψεις

και η προσωπικότητα των πασχόντων.

1-5

Κ



Δεδομένου, ότι η στεφανιαία νόσος επιβάλλει σημαντικές και άλλοτε αιφνίδιες αλλαγές στην

ζωή των πασχόντων κυρίως μετά τη διάγνωση, η εκτίμηση των αναγκών τους θα πρέπει να

αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της θεραπείας καθώς είναι δυνατόν να επιφέρει ευεργετικά

αποτελέσματα στον τρόπο διαχείρισης της νόσου και στη δευτερογενή πρόληψη. Για

παράδειγμα, οι ασθενείς με οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου μεταπίπτουν αιφνιδίως από την υγιή

κατάσταση σε αυτήν του πάσχοντος, όπου απαιτείται τροποποίηση των παραγόντων κινδύνου,

προσαρμογή και αποδοχή της νόσου, όπως επίσης υιοθέτηση ενός μοντέλου ζωής βασισμένου

στην «νέα τάξη πραγμάτων». Όσον αφορά στους ασθενείς με χρόνια στεφανιαία νόσο, η

εκτίμηση των αναγκών είναι εξίσου σημαντική διότι μπορεί μεν η προσαρμογή και αποδοχή της

νόσου να θεωρούνται έως ένα βαθμό αναμενόμενες, ωστόσο πολλές φορές τα συμπτώματα είναι

τόσο απειλητικά για τη ζωή τους ώστε οι ίδιοι να αδυνατούν να χειριστούν τη νόσο και

συνεπώς η επανεκτίμηση των αναγκών να αποτελεί θέμα υψίστης σπουδαιότητας. Είναι

σημαντικό να τονισθεί, ότι κάποιες ανάγκες των ασθενών είναι κοινές ανεξαρτήτως της φύσης

και της χρονιότητας της νόσου ενώ κάποιες άλλες είναι συγκεκριμένες και μοναδικές και

αποδίδονται στην επίδραση της νόσου στην καθημερινή ζωή των πασχόντων.

Δεδομένου, ότι οι καρδιολογικοί ασθενείς χρειάζονται να βιώνουν ασφάλεια στο θεραπευτικό

τους περιβάλλον και ικανοποίηση των σωματικών και συναισθηματικών αναγκών, καλούνται οι

επαγγελματίες υγείας, θεράποντες ιατροί και νοσηλευτές να ευαισθητοποιηθούν ως προς την

εκτίμηση των αναγκών στη καθημερινή κλινική πρακτική με απώτερο στόχο τη βελτίωση της

πρόγνωσης και την παροχή φροντίδας υψηλής ποιότητας.

1-5

Βιβλιογραφία

1. Asadi-Lari M, Packham C, Gray D. Unmet health needs in patients with coronary heart

disease: implications and potential for improvement in caring services. Health Qual Life

Outcomes. 2003 ;1:26.

2. Robinson J, Elkan R. Health needs assessment, theory and practice. Churchill Livingstone,

New York, 1996.

3. Asadi-Lari M, Packham C, Gray D. Patients' satisfaction and quality of life in coronary artery

disease. Health Qual Life Outcomes. 2003;1:57.

4. Asadi-Lari M, Packham C, Gray D. Psychometric properties of a new health needs analysis

tool designed for cardiac patients. Public Health.2005;119(7):590-8.



5. Veenstra M, Pettersen KI, Rollag A, Stavem K. Association of changes in health-related quality

of life in coronary heart disease with coronary procedures and socio-demographic

characteristics. Health Qual Life Outcomes. 2004;2:56.

Πολυκανδριώτη Μαρία

Καθηγήτρια Εφαρμογών,

Τμήμα Νοσηλευτικής Α’, ΤΕΙ Αθήνας



ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ

Ικανοποίηση ασθενών από την παρεχομένη φροντίδα υγείας

Κοτσαγιώργη Ιφιγένεια1, Γκέκα Καλλιρόη2

1. Νοσηλεύτρια ΤΕ, MSc, Νοσοκομείο «Κοργιαλένειο-Μπενάκειο Ε.Ε.Σ.»

2. Νοσηλεύτρια ΤΕ, Νοσοκομείο «Κοργιαλένειο-Μπενάκειο Ε.Ε.Σ.»

Περίληψη

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, το ενδιαφέρον των επαγγελματιών υγείας στρέφεται ολοένα και

περισσότερο στην ικανοποίηση των ασθενών από την παρεχόμενη φροντίδας υγείας.

Σκοπός της παρούσης εργασίας ήταν η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας σχετικά με την

ικανοποίηση των ασθενών από την παρεχόμενη φροντίδα υγείας.

Υλικό και μέθοδος: Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε περιελάμβανε αναζήτηση ανασκοπικών

και ερευνητικών μελετών, κυρίως στην ηλεκτρονική βάση «pubmed» που αναφέρονταν στην

ικανοποίηση των ασθενών από την παρεχόμενη φροντίδα υγείας.

Αποτελέσματα: Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, η ικανοποίηση των αναγκών των ασθενών

αποτελεί ένα πολύπλοκο θέμα. Ως εκπλήρωση αναγκών μπορεί να οριστεί ο βαθμός

ικανοποίησης των προσδοκιών και της κάλυψης των εσωτερικών αναγκών σε σχέση με την

προσωπική εμπειρία. Τα αποτελέσματα πρόσφατων ερευνών υποδεικνύουν, ότι οι προσδοκίες

των ασθενών και των επαγγελματιών υγείας θα πρέπει να ταυτίζονται με απώτερο σκοπό την

εξασφάλιση της συνεργασίας. Οι ικανοποιημένοι ασθενείς είναι πιθανότερο να αποδεχτούν την

ιατρική περίθαλψη, να έχουν ενεργό ρόλο στην θεραπεία τους και να συνεχίσουν να

εμπιστεύονται τις υπηρεσίες υγείας. Επιπροσθέτως, η αξιολόγηση της ικανοποίησης των

αναγκών συμβάλλει στη βελτίωση των υπηρεσιών και στην καλύτερη διαχείριση των δαπανών

για την υγεία. Τέλος, επικρατεί η άποψη, ότι η ικανοποίηση των ασθενών αποτελεί έγκυρο

δείκτη της ποιοτικής φροντίδας.

Συμπεράσματα: Παρότι, η ικανοποίηση των αναγκών των ασθενών είναι σχετικά υποκειμενική

έννοια, εντούτοις, θα πρέπει να αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της θεραπείας τους.



Λέξεις κλειδιά: Ικανοποίηση ασθενών, ανάγκες ασθενών, ποιότητα φροντίδας, αντιλήψεις

ασθενών και επαγγελματιών υγείας.

Υπεύθυνος αλληλογραφίας

Κοτσαγιώργη Ιφιγένεια,

Κορινθίας 38, Αμπελόκηποι,

Αθήνα, ΤΚ 115-27,

E-mail: [email protected]

REVIEW

Satisfaction of patients from provided quality of care

Kotsagiorgi Ifigenia1, Gkeka Kalliroi2

1. RN, MSc, Hospital “Korgialenio-Benakio”

2. RN, Hospital “Korgialenio-Benakio”

Abstract

During recent years, the interest of health professionals has turned more and more towards to

satisfaction of patients by the provided care of health.

Aim: The aim of the present study was to review the literature about the satisfaction of patients

by the the provided care of health.

The method οf this study included bibliography research from both the review and the research

literature, mainly in the pubmed data base which referred to the satisfaction of patients by the

provided care of health.

Results: According to the literature, satisfaction of patients’ needs consists a complex issue. As

implementation of patients’ needs is defined the level of satisfaction of patients’ expectations

related to personal experience and to the meet of internal needs. The results of recent studies

indicate that the expectation of patients and the health professionals should coincide having as

ultimate goal the reassurance of co-operation. It is widely accepted that the meet of needs is

related to better clinical outcome since satisfied patients are more likely to accept medical

treatment, to have active participation in their care and maintain trust of services of health care.

Furthermore, assessment of satisfaction of patients’ needs contributes to the improvement of



health care services and to better management of cost for health. Finally, it is widely accepted

that the meet of needs consists a credible index of quality of care.

Conclusions: Though the satisfaction of patients’ needs is a subjective issue, however, it should

consist an integral part of the treatment.

Key words: Patients’ satisfaction, needs of patients, quality of care, perceptions of patients and

health professionals.

Corresponding author

Kotsagiorgi Ifigenia,

Korinthias 38, Ampelokipi,

Athens, PC 115-27


Εισαγωγή

ατά τις τελευταίες δεκαετίες, το

ενδιαφέρον των επιστημόνων υγείας

εστιάζεται ολοένα και περισσότερο στις

ανάγκες των ασθενών και το βαθμό

ικανοποίησής τους από την παρεχόμενη

φροντίδα υγείας. Παρότι, το κόστος

νοσηλείας, η ασφάλεια των ασθενών και

γενικότερα η ποιότητα της παρεχόμενης

φροντίδας υγείας έχει αποτελέσει

αντικείμενο μελέτης πολλών ερευνών,

εντούτοις έως σήμερα σε αρκετές χώρες του

κόσμου δεν υπάρχει αξιολόγηση της

ποιότητας φροντίδας από το Εθνικό

Σύστημα Υγείας και συνεπώς, ο βαθμός

ικανοποίησης των ασθενών είναι δύσκολο

να διερευνηθεί και να εκτιμηθεί.

Αξίζει να σημειωθεί, ότι η έννοια της

ποιότητας της υγείας έχει τις ρίζες της στην

αρχαιότητα και συγκεκριμένα στα κείμενα

του Ιπποκράτη, όπου αναφέρουν, ότι η

ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών

υγείας θα πρέπει να αποτελεί έναν από τους

στόχους της άσκησης του ιατρικού

επαγγέλματος και αποτυπώνεται καλύτερα

στην έκφραση «ωφελέειν ή μη βλάπτειν».

Ωστόσο, μόλις προς τα τέλη της δεκαετίας

του 1980, το ενδιαφέρον των επιστημών

υγείας άρχισε να στρέφεται προς την

εφαρμογή μέτρων στην καθημερινή κλινική

πρακτική για την αξιολόγηση των ιατρικών

διαδικασιών, όπως επίσης και τη δημιουργία

προτύπων για τη διασφάλιση ποιότητας.

1-4

Έκτοτε, πλήθος ορισμών έχουν

δημιουργηθεί για τον προσδιορισμό της

έννοιας της ποιότητας στο χώρο της υγείας,

οι οποίοι όμως δεν επιτυγχάνουν τον σκοπό

5

Κ



τους διότι αποτελεί πολύπλοκη έννοια που

δύσκολα μπορεί να μετρηθεί και να ορισθεί.

Σκοπός της παρούσης εργασίας ήταν η

ανασκόπηση της βιβλιογραφίας σχετικά με

την ικανοποίηση των ασθενών από την

παρεχόμενη φροντίδα υγείας.

Υλικό και μέθοδος: Η μεθοδολογία που

ακολουθήθηκε περιελάμβανε αναζήτηση

ανασκοπικών και ερευνητικών μελετών,

κυρίως στην ηλεκτρονική βάση «pubmed»

τόσο της τελευταίας πενταετίας αλλά και

παλαιότερες που αναφέρονταν στην

ικανοποίηση των ασθενών από την

παρεχόμενη φροντίδα υγείας. Για την

αναζήτηση της βιβλιογραφίας

χρησιμοποιήθηκαν οι εξής λέξεις – κλειδιά :

ικανοποίηση ασθενών, ανάγκες ασθενών,

ποιότητα φροντίδας, αντιλήψεις ασθενών

και επαγγελματιών υγείας.

Ικανοποίηση αναγκών ασθενών

Η έννοια της ικανοποίησης ασθενών δεν

είναι σχετικά καινούργια. Σύμφωνα με

παλαιότερη αναφορά των Bond και Thoma6

Η εκπλήρωση αναγκών μπορεί επίσης να

οριστεί ως ο βαθμός ικανοποίησης των

προσδοκιών σε σχέση με την προσωπική

εμπειρία. Σε κάθε υγειονομική παρέμβαση,

οι προσδοκίες των ασθενών θα πρέπει να

ταυτίζονται με τις προσδοκίες των

επαγγελματιών υγείας, ενώ διάφορες

μέθοδοι έχουν χρησιμοποιηθεί για να

αποσπάσουν τις απαντήσεις των αρρώστων,

σχετικά με τις προσδοκίες τους.

προκειμένου να εξηγήσουν την ικανοποίηση

των αναγκών των ασθενών από τις

νοσηλευτικές υπηρεσίες, υποστήριξαν ότι

«οι ασθενείς είναι ικανοποιημένοι όταν

εκπληρώνονται οι εσωτερικές ανάγκες τους,

όπως ανάγκη για διαπροσωπικές σχέσεις,

αναγνώριση και συμμετοχή στις αποφάσεις,

ενώ είναι δυσαρεστημένοι όταν οι

περιβαλλοντολογικοί παράγοντες και οι

ευκολίες που παρέχονται δεν είναι οι

κατάλληλες».

7

Αξιολογώντας και ικανοποιώντας τις

προσδοκίες των ασθενών, επιτυγχάνεται

μία βασική συνεργασία, η οποία αποτελεί

προϋπόθεση για την παροχή υψηλής

ποιότητας φροντίδας.

Εξάλλου, οι ικανοποιημένοι ασθενείς είναι πι

θανότερο να συνεργαστούν και να

αποδεχτούν την ιατρική περίθαλψη, να

έχουν ενεργό ρόλο στην θεραπεία τους και

να συνεχίσουν να εμπιστεύονται τις

υπηρεσίες ιατρικής φροντίδας.

8-12

8-12

Η ικανοποίηση αντικατοπτρίζει το σημείο,

όπου οι γενικές και οι συγκεκριμένες

ανάγκες υγείας των ασθενών ταυτίζονται

και εξαρτάται άμεσα από το κλινικό

αποτέλεσμα.

Οι επαγγελματίες υγείας, μπορούν να

ωφεληθούν από τις έρευνες που

προσδιορίζουν τις ανάγκες των ασθενών και

το βαθμό ικανοποίησής τους διότι είναι

δυνατόν μέσω της αξιολόγησής τους, να

8-12



επιτευχθεί βελτίωση της παρεχόμενης

φροντίδας υγείας και αποτελεσματικότερη

διαχείριση των δαπανών για την υγεία.

Ωστόσο, οι ερευνητές, εφιστούν την

προσοχή στην έλλειψη συστηματικής

μέτρησης της ικανοποίησης των αναγκών

αλλά και στην έλλειψη συγκριτικών

μελετών. Επίσης, από τη βιβλιογραφία

επισημαίνεται, ότι η ικανοποίηση των

ασθενών θεωρείται

13,14

αμφίβολου οφέλους στη

διευκόλυνση της διαδικασίας της ιατρικής

θεραπείας, καθώς οι ασθενείς δεν έχουν

εξειδικευμένη κλινική εμπειρία και ίσως

εύκολα επηρεάζονται από μη ιατρικούς

παράγοντες.

15,16

Ποιότητα υπηρεσιών υγείας και

ικανοποίηση ασθενών

Από τους πρώτους φιλοσόφους έχει

επισημανθεί η έννοια της ποιότητας της

ζωής. Ο Αριστοτέλης έγραψε για τη φύση

της ευτυχίας και τι απαιτείται προκειμένου

οι άνθρωποι να έχουν μία «καλή ζωή». Για

τον Αριστοτέλη, όπως και για πολλούς

φιλοσόφους από τότε, ο πρωταρχικός

στόχος ήταν να επιτευχθεί η υψηλότερη

κατάσταση ή το «αγαθό» που οι

περιστάσεις επέτρεπαν. Το πρόσωπο που

πέτυχε αυτόν τον στόχο είχε την καλύτερη

ποιότητα ζωής.5 Το ίδιο ισχύει και για τον

ασθενή. Κατά συνέπεια, το υψηλότερο

αγαθό για τον άρρωστο πρέπει να είναι η

επιβεβαίωση της ζωής μάλλον, παρά η

εμπλοκή σε δυσμενείς περιστάσεις που

δημιουργούνται από την ασθένεια και τη

θεραπεία της.

Στη σύγχρονη ιατρική, όλο και περισσότερη

έμφαση δίνεται στην άποψη των ασθενών

σε σχέση με το τι αποτελεί κατάλληλη

θεραπεία και είναι ευρέως αποδεκτό, ότι

αυτό που συνιστά επιθυμητό αποτέλεσμα

για τον ασθενή δεν πρέπει να αφεθεί μόνο

στους λειτουργούς υγείας, αλλά θα πρέπει

να λάβει υπόψη και τις ανάγκες και

επιθυμίες των ασθενών. Στις Η.Π.Α, το 1990,

το Ινστιτούτο Ιατρικής (Institute of

Medicine) είχε συμπεριλάβει την

ικανοποίηση των ασθενών, ως σημαντικό

στοιχείο του αποτελέσματος της φροντίδας

υγείας, στον ορισμό των διαστάσεων της

ποιότητας.

17

Όσον αφορά την επιστήμη νοσηλευτικής, η

προσφορά της δεν είχε αναγνωριστεί

πλήρως και στο πρόσφατο παρελθόν η

νοσηλευτική φροντίδα εφαρμοζόταν με ένα

τυπολατρικό και μηχανικό τρόπο. Αυτό είχε

ως αποτέλεσμα να μη δίνεται έμφαση στον

καθορισμό αντικειμενικών σκοπών και στη

μέτρηση των αποτελεσμάτων από την

άποψη της προόδου της υγείας των

ασθενών.

16

18 Η ποιότητα των νοσηλευτικών

υπηρεσιών ήταν συνδεδεμένη με το

χαρακτήρα των νοσηλευτών και ειδικότερα

με την υποτακτικότητα και την

καρτερικότητα, όπως φαίνεται από τη

βιβλιογραφία και τους πρώτους



νοσηλευτικούς κώδικες. Όμως το συνεχώς

αυξανόμενο κόστος των υπηρεσιών, η

πρόοδος στην τεχνολογία και στην

αξιολόγηση της ιατρικής φροντίδας, οι

απαιτήσεις του πληθυσμού για ποιοτική

βελτίωση των υπηρεσιών υγείας, αλλά και η

ανάγκη για αναγνώριση του έργου και της

προσφοράς της νοσηλευτικής, επηρέασαν

τον τρόπο οργάνωσης της νοσηλευτικής

φροντίδας.

Οι Wen και Gustafson

16,19,20-23 19

Η μέτρηση της ικανοποίησης των ασθενών

χρησιμοποιείται κύρια στην αξιολόγηση της

ποιότητας των προσφερομένων υπηρεσιών.

Οι ασθενείς είναι δυνατό να δώσουν

πληροφορίες, οι οποίες αν αξιοποιηθούν

σωστά μπορούν να συνεισφέρουν στην

ποιοτική βελτίωση των υπηρεσιών. Γι αυτό

το λόγο, αναγνωρίζεται, ότι η ικανοποίηση

των χρηστών των υπηρεσιών υγείας δεν

είναι απλά μέτρο της ποιότητας, αλλά

αποτελεί ένα από τους σκοπούς της υγειο-

νομικής περίθαλψης. Ειδικότερα, προς αυτόν

το σκοπό, θα συμβάλλει η εκτίμηση της

ικανοποίησης των αναγκών των ασθενών,

όπως την αντιλαμβάνονται οι ίδιοι.

πρότειναν ένα

ενδιαφέρον μοντέλο της άμεσης σχέσης

μεταξύ των αναγκών υγείας, της

ικανοποίησης από τη φροντίδα και της

ποιότητας της ζωής. Η έρευνά τους ήταν

ιδιαίτερα σημαντική και έδωσε έναυσμα για

την αναθεώρηση της έννοιας της

«αξιολόγησης και ικανοποίησης των

αναγκών».

Η αντίληψη των ασθενών για την

κατάσταση της υγείας τους αναδεικνύεται

ολοένα και περισσότερο ως σημαντική για

την έκβαση της νόσου και την

αποτελεσματικότερη θεραπεία. Μερικά

εργαλεία, που μετρούν την ποιότητα, είναι

ικανά να αξιολογήσουν την κατάσταση της

υγείας των ασθενών μετά από τη νόσο, όπως

την αντιλαμβάνονται οι ίδιοι οι ασθενείς.

16

Παρά τις τεκμηριωμένες σχετικές αξίες των

εργαλείων που εκτιμούν την ποιότητα στις

διάφορες κλινικές και ερευνητικές

τοποθετήσεις, αυτά τα εργαλεία είναι

πιθανό να μην ανιχνεύσουν τις ιδιαίτερες

ανάγκες υγείας σε βάθος. Χαρακτηριστικό

είναι το παράδειγμα ενός στεφανιαίου

ασθενή, με σημαντικού βαθμού καρδιακή

ανεπάρκεια, στην κλίμακα MacNew

(μέτρηση ποιότητας της ζωής μετά από το

μυοκαρδιακό έμφραγμα) ή την διαταραχή

ύπνου στο ερωτηματολόγιο υγείας του

Νόττιγχαμ (NHP), όπου ο ασθενής αυτός

εμφανίζει συναισθηματική εξασθένηση και

κακής ποιότητας ύπνο. Όμως δεν μπορεί να

διευκρινιστεί, εάν ο λόγος που οδηγεί σε

αυτήν την εξασθένιση είναι η καρδιακή

ανεπάρκεια που ευθύνεται για τις συχνές

νυχτερινές αφυπνίσεις και υποβαθμίσει την

ποιότητα του ύπνου ή τα οικονομικά και

οικογενειακά προβλήματα του ασθενή.

24

25



Σε αυτή την περίπτωση, ένας

αποτελεσματικότερος προσδιορισμός των

αναγκών και της εκπλήρωσής τους, θα

μπορούσε να ανιχνεύσει το υπόβαθρό τους,

και να επιτρέψει παρεμβάσεις στον τομέα

της ιατρικής περίθαλψης ή της κοινωνικής

στήριξης. Οποιοδήποτε περιεκτικό μοντέλο

πρέπει να περιλαμβάνει τόσο τις ανάγκες

όσο και την εκτίμηση των αποτελεσμάτων,

για να αξιολογήσει ολόκληρη τη διαδικασία

φροντίδας σε ατομικό και πληθυσμιακό

επίπεδο. Η βέλτιστη προσέγγιση, ίσως, θα

μπορούσε να είναι ένας επιδέξιος

συνδυασμός αναγκών και εκπλήρωσης, σε

εξατομικευμένο επίπεδο.

Η ικανοποίηση των ασθενών θεωρείται από

πολλούς ερευνητές ως αναπόσπαστο

στοιχείο της ποιότητας της φροντίδας. Η

τελική επιβεβαίωση της ποιότητας

καθορίζεται όχι μόνο από το αποτέλεσμα

της φροντίδας, δηλαδή το επιθυμητό

επίπεδο υγείας, αλλά και από την

ικανοποίηση του ασθενούς που είναι

αναπόσπαστο στοιχείο και αναγνωρίσιμο

μέτρο της ποιότητας των υγειονομικών

υπηρεσιών.

26

Με την άποψη αυτή συμφωνεί και ο Vuori

20-23 27

Στην πραγματικότητα, όπως αναφέρει στην

διδακτορική του διατριβή και ο Μερκούρης,

σύμφωνα με την άποψη του French, η σχέση

ποιότητας υπηρεσιών υγείας και

ικανοποίησης αναγκών των ασθενών είναι

αλληλοεπιδρώμενη. Συνεπώς, οποιαδήποτε

αξιολόγηση της ποιότητας χωρίς την άποψη

των ασθενών είναι ελλιπής. Αντιστρόφως,

το ελάχιστο που απαιτεί ένα βασικό μοντέλο

για την αξιολόγηση της ποιότητας

παρεχόμενων υπηρεσιών, θα πρέπει να

περιλαμβάνει τις εξής πέντε διαστάσεις:

καταλληλότητα θεραπείας, χρόνο νοσηλείας

και άλλες μετρήσεις χρησιμοποίησης πόρων,

θνησιμότητα, κατάσταση υγείας και τέλος

ικανοποίηση ασθενών από τις

προσφερόμενες υπηρεσίες υγείας.

ο οποίος ανέφερε, ότι η ικανοποίηση του

ασθενούς είναι: (α) ιδιότητα της ποιότητας

της φροντίδας και ένα αναγνωρισμένο και

επιθυμητό αποτέλεσμα, β) δείκτης της

ποιότητας της φροντίδας που εκφράζει την

άποψη των ασθενών για την ποιότητα της

φροντίδας και (γ) προαπαιτούμενη και

αναγκαία συνθήκη για την ποιότητα των

παρεχομένων υπηρεσιών υγείας.

Πάρα το γεγονός, ότι έχει αναγνωρισθεί η

σημαντικότητα της ικανοποίησης των

αναγκών των ασθενών, επιφυλάξεις

διατυπώνονται για το εάν μπορούν οι

ασθενείς να αξιολογήσουν την τεχνική

πλευρά της φροντίδας. Οι ασθενείς είναι

περισσότερο αρμόδιοι να αξιολογήσουν τη

διαπροσωπική πλευρά της φροντίδας, ενώ

για την αξιολόγηση της τεχνικής πλευράς

της φροντίδας είναι απαραίτητες

συμπληρωματικές πληροφορίες από άλλες

πήγες.

16,20-23

16



Η άποψη ότι η ικανοποίηση των ασθενών

αποτελεί έγκυρο δείκτη της ποιοτικής

φροντίδας είναι αμφισβητούμενη σε κάποιες

περιπτώσεις. Για παράδειγμα, η διδασκαλία

για αυτοφροντίδα, μπορεί να προκαλέσει

μείωση στην ικανοποίηση των ασθενών,

λόγω της επιδιωκόμενης αλλαγής στον

τρόπο της ζωής τους. Γι αυτό το λόγο

διαφορετικά επίπεδα ικανοποίησης δείχνουν

διαφορετικές απόψεις για την ποιότητα της

νοσηλευτικής φροντίδας και όχι

διαφορετικά επίπεδα ικανοποίησης από τη

νοσηλευτική φροντίδα.

Ο Vuori

16

27

Παραδοσιακά, οι λειτουργοί υγείας

καθόριζαν τις ανάγκες των ασθενών και τον

τρόπο με τον οποίο θα έπρεπε να

ικανοποιηθούν. Ένας λόγος για τον οποίο οι

επαγγελματίες υγείας δείχνουν ή έχουν

δείξει απροθυμία στο να ρωτούν τους

ασθενείς τι σκέφτονται για την ποιότητα

της φροντίδας, αποφεύγοντας με αυτόν τον

τρόπο τον εξωτερικό έλεγχο, είναι ότι το

χαρακτηριστικό κλειδί ενός επαγγέλματος

είναι ο εσωτερικός έλεγχος πάνω στο τι

θεωρείται ποιοτικά αποδέκτη

επαγγελματική συμπεριφορά.

διερεύνησε τους λόγους που

έχουν οδηγήσει σε αμφισβήτηση της

εγκυρότητας των μετρήσεων ικανοποίησης

των ασθενών και κατέληξε ότι: (α) οι

ασθενείς δεν έχουν τις επιστημονικές και

τεχνικές γνώσεις να αξιολογήσουν την

ποιότητα της φροντίδας, β) οι ασθενείς

μπορεί να είναι σε τέτοια φυσική και

ψυχολογική κατάσταση που δεν τους

επιτρέπει να εκφράσουν αντικειμενικές

απόψεις, (γ) η ταχύτατη εναλλαγή των

παρεμβάσεων, διαγνωστικών δοκιμασιών

και μετρήσεων δεν αφήνει τους ασθενείς να

έχουν μια ολοκληρωμένη και αντικειμενική

εικόνα για το τι γίνεται, δ) οι επαγγελματίες

και οι ασθενείς μπορεί να έχουν

διαφορετικούς στόχους, και ε) η έννοια της

ποιότητας εξαρτάται από τις πολιτισμικές

συνήθειες και διαφέρει από χώρο σε χώρο.

Εξαρτάται, ακόμα, από χαρακτηριστικά των

ασθενών όπως η ηλικία, το φύλο, το

μορφωτικό επίπεδο, η κοινωνική τάξη και το

επίπεδο υγείας των ασθενών.

Οι ασθενείς φαίνεται να έχουν δυσκολία στο

να διατυπώσουν ειλικρινά τις απόψεις, τους

για τις παρεχόμενες υπηρεσίες, γεγονός που

μειώνει την εγκυρότητα των μετρήσεων.

Πιθανόν, η δυσκολία αυτή να οφείλεται σε

άλλα βαθύτερα αίτια, όπως αποτυχία

κατανόησης ιατρικών οδηγιών, ελλιπής

ενημέρωση, αδυναμία αποδοχής της νόσου,

ή ακόμα να αποδίδεται και σε άλλα

συνυπάρχοντα νοσήματα, όπως επίσης και

στη βαρύτητα της νόσου. Σε αυτές τις

περιπτώσεις, οι ασθενείς αξιολογούν φτωχή

ποιότητα ζωής και δείχνουν απροθυμία

έκφρασης των βαθύτερων αναγκών.

Ωστόσο, η δυσκολία διατύπωσης του

βαθμού ικανοποίησης είναι πιθανό να

οφείλεται στην τάση για κοινωνική

6,16



συμμόρφωση η/και στην εξάρτηση από το

προσωπικό.

Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί, ότι οι απόψεις

των επαγγελματιών υγείας και των

ασθενών ως προς την ικανοποίηση των

αναγκών τους άλλοτε συμπίπτουν σε μεγάλο

βαθμό, ενώ άλλοτε οι επαγγελματίες υγείας

βαθμολογούν την ποιότητα της φροντίδας

και την ικανοποίηση των ασθενών

χαμηλότερα σε σχέση με τους ασθενείς.

6,16, 28

Η ικανοποίηση είναι μια υποκειμενική

αντίληψη από την πλευρά του ασθενούς, την

οποία οι επαγγελματίες πρέπει να δουν ως

πραγματικότητα ανεξάρτητα αν οι απόψεις

των ασθενών είναι έγκυρες η όχι. Αυτό που

είναι σημαντικό είναι πως αισθάνεται ο

ασθενής, ακόμα και αν η αντίληψη του

προσωπικού είναι διαφορετική, γιατί η

αξιολόγηση της ικανοποίησης των ασθενών

συνδέεται με τη συμπεριφορά τους και

μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη βελτίωση των

νοσηλευτικών υπηρεσιών.

6,16

Παραφράζοντας τον ορισμό για την

ποιότητα που είναι "οτιδήποτε αφορά τον

καταναλωτή", στο χώρο της υγείας,

ποιότητα είναι "οτιδήποτε αφορά τον

ασθενή." Ότι γίνεται πηγάζει από τον

ασθενή και γίνεται για τον ασθενή ο οποίος

αποτελεί την αφετηρία και το τέλος.

Επιτυχημένα νοσοκομεία στο μέλλον θα

είναι αυτά που θα συμπεριλάβουν την

άποψη των ασθενών στο σύστημα

αξιολόγησης της ποιότητας των

προσφερομένων υπηρεσιών και θα τη

λαμβάνουν υπόψη στη διαδικασία λήψης

όλων των διοικητικών και οικονομικών

αποφάσεων.

6

6,16

Συμπεράσματα

Η σύγχρονη προσέγγιση στην υγειονομική

περίθαλψη επιδιώκει τη συμμετοχή των

ασθενών και των πολιτών στην ανάπτυξη

των υπηρεσιών υγειονομικής περίθαλψης

και την ισότητα της πρόσβασης, αλλά αυτό

δεν είναι εύκολο να επιτευχθεί, γιατί απαιτεί

χρόνο, δέσμευση, πολιτική υποστήριξη και

πολιτιστική μεταρρύθμιση.

Η πρόκληση που καλούνται να

αντιμετωπίσουν οι επαγγελματίες υγείας

είναι η ολοκλήρωση των υπηρεσιών σε ένα

αποτελεσματικό σύνολο που θα παρέχει

βελτιωμένη φροντίδα, περιορίζοντας το

κόστος και παρέχοντας ικανοποίηση.

Ο κύριος στόχος

είναι η αναβάθμιση των υπηρεσιών υγείας,

αλλά και ο προσανατολισμός στη βελτίωση

της ποιότητας ζωής.


1. Ervin NE. Does patient satisfaction

contribute to nursing care quality? J

Nurs Adm. 2006;36(3):126-30.

2. Anderson EB. Patient-centeredness: a

new approach. Nephrol News Issues.

2002 ;16(12):80-2.



3. Robinson JH., Callister LC., Berry JA.,

Dearing KA. Patient-centered care and

adherence: definitions and applications

to improve outcomes. J Am Acad Nurse

Pract. 2008;20(12):600-7.

4. Johansson P., Oléni M., Fridlund B.

Patient satisfaction with nursing care in

the context of health care: a literature

study. Scand J Caring Sci.

2002;16(4):337-44.

5. Osterfeld E. Aristotle on the good life and

quality of life. In: Nordenfelt L (ed.),

Concepts and Measurement of Quality of

Life in Health Care, Amsterdam: Kluwer,

1994; 19–34.

6. Bond S., Thomas L.H. Measuring patients’

satisfaction with nursing care. Journal of

advanced Nursing 1992; 17, 52-56.

7. Asadi-Lari M., Tamburini M., Gray D.

Patients' needs, satisfaction, and health

related quality of life: towards a

comprehensive model. Health Qual Life

Outcomes. 2004;2:32.

8. Asadi-Lari M., Packham C., Gray D. Need

for redefining needs. Health Quality Life

Outcomes 2003;1:34.

9. Packham C., Asadi-Lari M.,. Gray D.

Patients’ needs and Quality of Life.

Outcomes 2004;1:40-42.

10. Guldvog B.: Can patient satisfaction

improve health among patients with

angina pectoris? Int J Qual Health Care.

1999; 11(3):233-40.

11. Donabedian A. The quality of care. How

can it be assessed? 1988. Arch Pathol

Lab Med. 1997;121(11):1145-50.

12. Marquis MS., Davies AR., Ware JE Jr.

Patient satisfaction and change in

medical care provider: a longitudinal

study. Med Care. 1983;21(8):821-9.

13. Oldridge N., Gottlieb M., Guyatt G., Jones

N., Streiner D., Feeny D.: Predictors of

health-related quality of life with cardiac

rehabilitation after acute myocardial

infarction. J Cardiopulmonary Rehabil

1998;18(2):95-103.

14. Thompson DR., Meadows KA., Lewin RJ.

Measuring quality of life in patients with

coronary heart disease. Eur Heart J

1998;19(5):693-5.

15. Bellack JP., O΄Neil EH. Recreating nursing

practice for a new century:

Recommendations and implications of

the Pew Health Professions Commissions

Final Report. Nursing and Health Care

Perspectives, 2000; 21(1):14-21.

16. Μερκούρης Α. Η ικανοποίηση του

αρρώστου, κριτήριο ποιότητας

Νοσηλευτικών υπηρεσιών. Διδακτορική

διατριβή. Εθνικό και Καποδιστριακό

Πανεπιστήμιο Αθηνών. Σχολή

Επιστημών Υγείας, τμήμα Νοσηλευτικής,

Αθήνα, 1996.

17. Faden R., Leple΄ ge A. Assessing quality

of life: Moral implications for clinical



practice. Med Care 1992, 30, 5:MS166–

MS175.

18. WHO: Preamble to the Constitution of

the World Health Organization as

adopted by the International Health

Conference, New York, 19-22 June, 1946;

signed on 22 July 1946 by the

representatives of 61 States (Official

Records of the World Health

Organization, no. 2, p. 100) and entered

into force on 7 April 1948.

19. Wen KY., Gustafson DH. Needs

assessment for cancer patients and their

families. Health Qual Life Outcomes.

2004;2:11.

20. Timmins F.: A review of the information

needs of patients with acute coronary

syndromes. Nursing in Critical Care;

2005;10(4):174-83

21. Crooks DL., Whelan TJ., Reyno L., Willan

A., Tozer R., Mings D., et al. The Initial

Health Assessment: an intervention to

identify the supportive care needs of

cancer patients. Support Care Cancer.

2004;12(1):19-24.

22. Soothill K., Morris SM., Harman J.,

Francis B., Thomas C., McIllmurray MB.

The significant unmet needs of cancer

patients: probing psychosocial concerns.

Support Care Cancer. 2001;9(8):597-

605.

23. Montazeri A. Health-related quality of

life in breast cancer patients: a

bibliographic review of the literature

from 1974 to 2007. J Exp Clin Cancer

Res. 2008;27:32.

24. Spertus JA., Jones P., McDonell M., Fan V.,

Fihn SD. Health status predicts long-term

outcome in outpatients with coronary

disease. Circulation 2002; 106(1):43-9.

25. Atkinson MJ., Caldwell L.: The

differential effects of mood on patients'

ratings of life quality and satisfaction

with their care. J Affect Disord 1997;

44(2-3):169-75.

26. Asadi-Lari M., Tamburini M., Gray D.

Patients' needs, satisfaction, and health

related quality of life: Towards a

comprehensive model Published: 29

June 2004 Health and Quality of Life

Outcomes 2004; 2:32.

27. Vuori H. Patient satisfaction an attribute

or indicator of the quality of care?

Quality Review Bulletin 1999;

13(3):106-8.

28. Πολυκανδριώτη Μ., Βουλγαρίδου Κ.,

Θεμελή Α., Γαλύφα Δ., Λιάπη Ε., Κυρίτση

Ε. Ποιότητα ζωής ασθενών με καρδιακή

ανεπάρκεια. Νοσηλευτική.

2009;48(1):94-104.




Αίτια υπογονιμότητας

Σαρίδη Μαρία1, Γεωργιάδη Ελπίδα2

1. Νοσηλεύτρια Π.Ε., MSc, Γ.Ν. Κορίνθου 2. Νοσηλεύτρια Τ.Ε., MSc, Γ.Ν. Λαϊκό

Περίληψη

Η υπογονιμότητα αποτελεί ένα πολυπαραγοντικό πρόβλημα υγείας με ποικίλες προσωπικές,

οικονομικές και κοινωνικές προεκτάσεις. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ)

περίπου το 8-10% των ζευγαριών, αντιμετωπίζουν κάποιο πρόβλημα υπογονιμότητας. Ως

υπογονιμότητα ορίζεται η αδυναμία επίτευξης εγκυμοσύνης μετά από προσπάθεια ενός τουλάχιστον

χρόνου ή 6 μηνών για γυναίκες άνω των 35 ετών, χωρίς κανένα μέτρο αντισύλληψης και με τακτικές

φυσιολογικές σεξουαλικές επαφές.

Σκοπός της μελέτης: ήταν η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας ως προς τα αίτια πρόκλησης και τους

παράγοντες κινδύνου υπογονιμότητας.

Μεθοδολογία: Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε περιελάμβανε αναζήτηση ανασκοπικών και

ερευνητικών μελετών, κυρίως της τελευταίας πενταετίας στην ηλεκτρονική βάση «pubmed» που

αναφέρονταν στα αίτια πρόκλησης και στους παράγοντες κινδύνου υπογονιμότητας.

Αποτελέσματα: Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, έχει παρατηρηθεί αύξηση της συχνότητας εμφάνισης

της υπογονιμότητας, παγκοσμίως. Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, στη σημερινή εποχή η

υπογονιμότητα δεν προέρχεται μόνον από προβλήματα υγείας αλλά μπορεί να είναι αποτέλεσμα

επιλογών του σύγχρονου τρόπου ζωής. Τα αποτελέσματα πρόσφατων ερευνών έδειξαν, ότι ως προς

το γυναικείο παράγοντα, τα προβλήματα από τις σάλπιγγες, τις ωοθήκες, τη μήτρα και οι διαταραχές

της εμμήνου ρύσεως αποτελούν τα κύρια αίτια υπογονιμότητας, ενώ όσον αφορά τον ανδρικό

παράγοντα, η κακή ποιότητα σπέρματος και η κιρσοκήλη.

Άλλοι συνυπεύθυνοι παράγοντες είναι περιβαλλοντικοί, κοινωνικο-οικονομικοί, όπως επίσης η

προχωρημένη ηλικία τεκνοποίησης και το κάπνισμα.

Συμπεράσματα: Από τα αποτελέσματα της βιβλιογραφίας, διεξάγεται το συμπέρασμα, ότι η

υπογονιμότητα αποτελεί ένα σύνθετο πρόβλημα το οποίο απειλεί τις χώρες με έντονο δημογραφικό



πρόβλημα. Η ενημέρωση των ζευγαριών ως προς τους παράγοντες κινδύνου αποτελεί ακρογωνιαίο

λίθο για την πρόληψη.

Λέξεις κλειδιά: Υπογονιμότητα, αίτια υπογονιμότητας, παράγοντες κινδύνου.


Σαρίδη Μαρία,


REVIEW Causes of infertility

Saridi Maria1, Georgiadi Elpida2

1. RN, MSc, General Hospital of Korinthos

2. RN, MSc, General Hospital “Laiko”

Abstract

Infertility seems to be a multidimensional health issue with personal, economic and social

dimensions. According to the World Health Organization (WHO), approximately 8-10% of

couples are facing some kind of infertility problem. Infertility is defined as the inability of getting

pregnant after trying for at least 6 months or one year, for women over 35 years old, without use

of birth control means and while having normal sexual intercourse.

Aim: The aim of the present study was to review the literature about the causes οf infertility, as

well as the risk factors.

The method οf this study included bibliography research from both the review and the research

literature, mainly of the last five years in the “pubmed data base” which referred to the causes οf

infertility, as well as the risk factors.

Results: During recent years, it has been noticed a remarkable increase in the prevalence of

infertility, globally. According to the literature, nowadays, infertility occurs not only due to

health problems but it may also be a result of the choices imposed by the modern lifestyle.

Results of recent studies indicate that, regarding women’s aspect, problems of fallopian tubes,

ovary, matrix or disorders menstruation, are the main causes of infertility, while in regard to



men’s aspect, the poor quality of sperm and varicocele. Other contributing factors were

environmental, socio-economic as well as advanced age of child-bearing and smoking.

Conclusions: As it is supported by published evidence, infertility is an issue of great complexity,

which threatens with demographic problem. Information of couples regarding risk factors

consist the cornerstone for prevention.

Key words: Infertility, causes of infertility, risk factors.


Saridi Maria


Εισαγωγή

ατά τις τελευταίες δεκαετίες, το

ενδιαφέρον των επιστημών υγείας έχει

στραφεί προς τη διερεύνηση των

παραγόντων που επηρεάζουν την

υπογονιμότητα των ζευγαριών αφενός διότι

ολοένα και περισσότερες χώρες

αντιμετωπίζουν δημογραφικά προβλήματα,

αφετέρου διότι η τεκνοποιία και η

ανατροφή παιδιών αποτελεί εξαιρετικά

σημαντικό γεγονός στη ζωή κάθε ανθρώπου.

Σύμφωνα με τελευταίες μελέτες του

Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, η

ανθρώπινη γονιμότητα έχει μειωθεί

σημαντικά κατά τα τελευταία 50 έτη και έχει

υπολογιστεί, ότι περίπου το 8-10% των

ζευγαριών αντιμετωπίζει κάποιο πρόβλημα

υπογονιμότητας. Παρότι, η συχνότητα

εμφάνισης της υπογονιμότητας, ποικίλλει

από χώρα σε χώρα για διάφορους λόγους

εντούτοις, είναι αρκετά υψηλή και

συγκεκριμένα, στις δυτικοευρωπαϊκές

ανέρχεται στο 12% ζευγαριών

αναπαραγωγικής ηλικίας.

1-4

Ως υπογονιμότητα ορίζεται η αδυναμία

επίτευξης εγκυμοσύνης μετά από

προσπάθεια ενός τουλάχιστον χρόνου (ή 6

μηνών για γυναίκες άνω των 35 ετών) χωρίς

κανένα μέτρο αντισύλληψης και με τακτικές

φυσιολογικές σεξουαλικές επαφές. Στη

σύγχρονη αποχή, η Ιατρική Επιστήμη και

συγκεκριμένα η Υποβοηθούμενη

Αναπαραγωγή προσφέρει λύση στο

τεράστιο αυτό πρόβλημα, το οποίο

συνεπάγεται οικονομικά, κοινωνικά και

ψυχολογικά προβλήματα. Ως

υποβοηθούμενη αναπαραγωγή ορίζονται οι

μέθοδοι κατά τις οποίες η γονιμοποίηση δεν

γίνεται μέσω της σεξουαλικής πράξης αλλά

με διάφορες τεχνικές.

1-4

Κ

1-4



Παρότι, η πρώτη επιτυχημένη γονιμοποίηση

ανθρώπινων ωαρίων στο εργαστήριο έγινε

το 1978, εντούτοις, έως και σήμερα το θέμα

αυτό πυροδοτεί έντονες αντιδράσεις και

διχογνωμίες παγκοσμίως διότι σχετίζεται με

τεράστιους ηθικούς, ψυχοκοινωνικούς και

νομικούς προβληματισμούς.

Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, η

υπογονιμότητα χαρακτηρίζεται ως

πολυπαραγοντικό πρόβλημα με

αλληλοεπιδρώμενες διαστάσεις που

απορρέει από ποικίλα αίτια, όπως επίκτητα

γενετικά, το σύγχρονο τρόπο ζωής, τις

διατροφικές συνήθειες και το άγχος.

4-6

Απαραίτητη προϋπόθεση για την επιλογή

κατάλληλης θεραπευτικής αντιμετώπισης

του προβλήματος είναι η διερεύνηση των

αιτιών τόσο της ανδρικής όσο και της

γυναικείας υπογονιμότητας, όπως επίσης

και η εκτίμηση της προσωπικότητας και των

αντιλήψεων του κάθε ζευγαριού καθώς το

θέμα συχνά απαιτεί αντιμετώπιση των

ψυχοκοινωνικών και συναισθηματικών

αναγκών των ζευγαριών. Επιπροσθέτως, η

καλή συνεργασία ζευγαριού με το

θεράποντα ιατρό και όλη τη θεραπευτική

ομάδα θεωρείται ιδιαίτερα αποτελεσματική

για τη διερεύνηση των αιτιών της

υπογονιμότητας.

4-6

5-7

Για την καλύτερη διάγνωση αξίζει να

σημειωθεί, ο χρόνος ανίχνευσης και

αντιμετώπισης του προβλήματος είναι

εξίσου σημαντικός. Συγκεκριμένα, το 70%

των γυναικών που έχουν ελεύθερες σχέσεις

θα μείνουν έγκυες σε ένα χρόνο περίπου,

ενώ το 30% θα μείνει το δεύτερο χρόνο, τον

τρίτο ή καθόλου. Συνεπώς, ο

καταλληλότερος χρόνος για την αναζήτηση

ιατρικής βοήθειας είναι όταν έχει περάσει

ένας χρόνος ελεύθερων σχέσεων και δεν έχει

επιτευχθεί γονιμοποίηση και υπό την

προϋπόθεση, ότι δεν τίθεται θέμα ηλικίας ή

δεν υπάρχει προηγούμενο ιστορικό

παθήσεων που σχετίζονται με την

υπογονιμότητα.

6-8

Συνοπτικά, για την υπογονιμότητα ενός

ζευγαριού ευθύνονται πλήθος παραγόντων,

εκ των οποίων οι κυριότεροι είναι οι εξής :

• Αδυναμία παραγωγής υγιών γαμετών

• Αδυναμία υγιών γαμετών να έρθουν σε

επαφή, με αποτέλεσμα

να μην πραγματοποιείται γονιμοποίηση

• Αδυναμία εμφύτευσης του εμβρύου στη

μήτρα

• Αδυναμία ολοκλήρωσης της εγκυμοσύνης

Γυναικείος παράγων υπογονιμότητας

Τα κύρια αίτια της γυναικείας

υπογονιμότητας είναι τα προβλήματα υγείας

αλλά μπορεί όμως να είναι συνδυασμός

διαφόρων άλλων παραγόντων που αφορούν

και τα δύο φύλα. Τα σημεία που

εντοπίζονται τις περισσότερες φορές τα

αίτια της γυναικείας υπογονιμότητας

αφορούν στον υποθάλαμο, την υπόφυση, τις

ωοθήκες, τις σάλπιγγες, τον κόλπο, το σώμα



και τον τράχηλο της μήτρας. Τόσο η

ανατομική, όσο και η λειτουργική τους

τελειότητα είναι απαραίτητες στην επιτυχία

της σύλληψης.1,5,8

Ο σαλπιγγικός παράγοντας ευθύνεται για το

25-30% των περιπτώσεων υπογονιμότητας.

Κάθε αίτιο που εμποδίζει τη συνάντηση

σπερματοζωαρίου-ωαρίου για τη σύλληψη

και επηρεάζει τη φυσιολογική λειτουργία

και ανατομία των σαλπίγγων προκαλεί

υπογονιμότητα. Αναλυτικότερα, τέτοιες

καταστάσεις είναι σοβαρές λοιμώξεις υπό

την μορφή επεισοδίων σαλπιγγίτιδας ή

γενικευμένης πυελικής φλεγμονής,

δυσπλασίες, εμφράξεις, δυσλειτουργία των

σαλπίγγων κ.α. Εξίσου, σημαντικό αίτιο είναι

οι προηγούμενες χειρουργικές επεμβάσεις

διότι είναι δυνατόν να προκαλέσουν

συμφύσεις δημιουργώντας προβλήματα στις

σάλπιγγες. Επίσης, συχνά η χρήση

αντισυλληπτικών μεθόδων αποτελεί

παράγοντα κινδύνου υπογονιμότητας

επειδή είναι δυνατόν να προκαλέσει

φλεγμονές και καταστροφή των

σαλπίγγων.

1,5,8,9

Αξίζει να σημειωθεί, ότι η εκούσια

υπογονιμότητα επιτυγχάνεται με τη

χειρουργική απολίνωση και των δύο

σαλπίγγων, όμως οι πιθανότητες για

αναστρεψιμότητα της κατάστασης είναι

περιορισμένες και εξαρτώνται από τη

μέθοδο επέμβασης.

Τα κυριότερα αίτια γυναικείας

υπογονιμότητας που προέρχονται από τον

κόλπο είναι φλεγμονές, διαπλαστικές

ανωμαλίες, νεοπλάσματα, κακοήθη ή

καλοήθη, δυσπαρευνία και ατρησία

παρθενικού υμένα. Αίτια που προέρχονται

από την μήτρα ευθύνονται στο 5-10% των

περιπτώσεων υπογονιμότητας, εκ των

οποίων τα κυριότερα είναι τα ινομυώματα

κυρίως εκείνα που προβάλουν μέσα στην

κοιλότητα της μήτρας, οι ενδομητρικές

συμφύσεις, οι σοβαρές ή υποτροπιάζουσες

φλεγμονές της μήτρας και τέλος οι

διαταραχές της τραχηλικής βλέννας, όπως

είναι η ανεπάρκειά της, η αλλοιωμένη

σύστασή της ή η ύπαρξη σε αυτήν

αντισωμάτων που αδρανοποιούν τα

σπερματοζωάρια. Η ενδομητρίωση, δηλ., η

έκτοπη ανάπτυξη ενδομητρικού ιστού

αποτελεί σημαντικό παράγοντα πρόκλησης

υπογονιμότητας μέσω πολλών μηχανισμών.

Η συχνότητα εμφάνισης της ενδομητρίωσης

ανέρχεται στο 20-50% των περιπτώσεων

και αφορά κυρίως γυναίκες ηλικίας 30-40

ετών, όσες τεκνοποίησαν σε μεγάλη ηλικία

και τις πολύτοκες. Λόγω υψηλής

συχνότητας εμφάνισης σε αναπτυγμένες

χώρες συχνά αποκαλείται ως “νόσος της

υψηλής κοινωνικής τάξης”.

1,5,8,9

Τα αίτια από τις ωοθήκες ευθύνονται στο

15-20% των περιπτώσεων, εκ των οποίων

τα κυριότερα είναι η έλλειψη

ωοθυλακιορρηξίας, οι φλεγμονές των

1,5,8,9



ωοθηκών, τα νεοπλάσματα, όπως επίσης η

ανεπάρκεια της ωχρινικής φάσης δηλ.,

καταστάσεις όπου παρατηρείται ορμονική

ανεπάρκεια μετά την ωοθυλακιορρηξία, με

αποτέλεσμα να μην εξασφαλίζονται οι

ιδανικές συνθήκες για την εμφύτευση του

γονιμοποιημένου ωαρίου στην μήτρα.

Οι διαταραχές της περιόδου ευθύνονται για

την υπογονιμότητα σε ποσοστό 20% και

μπορεί να είναι αποτέλεσμα μεταβολικών

νοσημάτων, όπως σακχαρώδης διαβήτης και

διαταραχών του θυροειδή αδένα. Ως

γνωστό, σε παθολογική λειτουργία του

θυρεοειδή αδένα επηρεάζεται άμεσα η σχέση

των ορμονών υποθαλάμου – υπόφυσης -

ωοθηκών. Για παράδειγμα, σε

υπερλειτουργία του θυρεοειδή αδένα είναι

δυνατόν να εμφανιστούν διαταραχές στην

εμμηνορρυσία, όπως επίσης αύξηση ή

μείωση της σεξουαλικής δραστηριότητας

της γυναίκας. Αντιθέτως, η υπολειτουργία

του αδένα σχετίζεται κυρίως με μείωση της

σεξουαλικής δραστηριότητας, μηνορραγίες ή

μητρορραγίες και πιο σπάνια από

δευτεροπαθή αμηνόρροια. Ο θυρεοειδής

μπορεί να δυσλειτουργεί ή και να

υπολειτουργεί και από τυχόν νεοπλάσματα

που υπάρχουν σε αυτόν.

1,5,8,9

5,9-11

Ανδρικός παράγων υπογονιμότητας

Παρότι, παλαιότερα επικρατούσε η

αντίληψη, ότι ο γυναικείος παράγοντας

ευθύνεται περισσότερο για την αδυναμία

τεκνοποίησης, εντούτοις πρόσφατα

ερευνητικά δεδομένα καταδεικνύουν, ότι ο

ανδρικός παράγων είναι υπεύθυνος

αποκλειστικά στο 20% των περιπτώσεων

υπογόνιμων ζευγαριών και συνυπεύθυνος

στο 40-50%.

Οι κυριότερες αιτίες ανδρικής

υπογονιμότητας αφορούν τοπικά νοσήματα

του ουρογεννητικού συστήματος, γεννητικές

ανωμαλίες, επιδράσεις από το νευρολογικό

και ενδοκρινολογικό σύστημα, όπως επίσης

ψυχολογικά αίτια. Από την ανασκόπηση της

βιβλιογραφίας, προκύπτει, ότι στο 90% των

περιπτώσεων ανδρικής υπογονιμότητας

ευθύνονται οι διαταραχές

σπερματογένεσης και συγκεκριμένα η

αδυναμία των ανδρών να παράγουν

ικανοποιητικό αριθμό υγιούς και καλής

ποιότητας σπέρματος. Οι κυριότερες

διαταραχές του σπέρματος είναι η

ασπερμία, η αζωοσπερμία: δηλαδή, η

απουσία σπερματοζωαρίων στο σπερματικό

υγρό, η ολιγοζωοσπερμία δηλαδή,

συγκέντρωση σπερματοζωαρίων μικρότερη

από 20 εκατομμύρια/ml, όπως επίσης η

ασθενοζωοσπερμία και η

ολιγοασθενοτερατοσπεμία, όπου υπάρχει

διαταραχή του αριθμού, της κινητικότητας

και της μορφολογίας των σπερματοζωαρίων

κάτω από τα φυσιολογικά όρια.

12,13

Οι ενδοκρινικές λειτουργίες ευθύνονται για

το 3-6% της αντρικής υπογονιμότητας. Οι

αδένες που αφορούν είναι: ο υποθάλαμος, η

13-16



υπόφυση, το πάγκρεας, τα επινεφρίδια και ο

Θυρεοειδής αδένας. Επίσης, η κιρσοκήλη

αποτελεί έναν άλλο παράγοντα που

ευθύνεται για το 10% των περιπτώσεων της

υπογονιμότητας. Η αντιμετώπισή της είναι

χειρουργική διότι η συντηρητική αγωγή δεν

φαίνεται να είναι αποτελεσματική.

Υπεύθυνοι παράγοντες για την πρόκληση

κιρσοκήλης θεωρούνται η αύξηση της

θερμοκρασίας των όρχεων, η οποία

δημιουργεί μη ευνοϊκές συνθήκες για την

σπερματογένεση και η δευτεροπαθής

διαταραχή των κυττάρων του Sertoli.

13-16

Άλλοι παράγοντες υπογονιμότητας

Εκτός των ανωτέρω, πλήθος άλλων

παραγόντων που είναι κοινοί και για τα δυο

φύλα σχετίζονται στατιστικά σημαντικά με

την υπογονιμότητα των ζευγαριών, όπως

είναι οι δημογραφικοί ή ακόμα παράγοντες

που αφορούν έξεις και συνήθειες.

Η προχωρημένη ηλικία τεκνοποίησης

αποτελεί παράγοντα κινδύνου

υπογονιμότητας καθώς στη σημερινή εποχή

ολοένα και περισσότερα ζευγάρια επιλέγουν

να δημιουργήσουν οικογένεια σε

μεγαλύτερη ηλικία, όπου η αναπαραγωγική

ικανότητα είναι μειωμένη. Ειδικότερα, κατά

τις τελευταίες δεκαετίες έχει παρατηρηθεί

αύξηση του μέσου όρου ηλικίας

τεκνοποίησης των γυναικών λόγω της

εισόδου αυτών στον επαγγελματικό στίβο

και της προσπάθειας να αποκτήσουν

οικονομική ασφάλεια. Ωστόσο, έρευνες

έχουν δείξει υψηλή συχνότητα

υπογονιμότητας σε άνδρες νεώτερης ηλικίας

15-44 χρόνων, το οποίο κυρίως αποδίδεται

στο σύγχρονο τρόπο ζωής.

Εκτός από την ηλικία άλλοι δημογραφικοί

παράγοντες, όπως η κοινωνικοοικονομική

κατάσταση συμπεριλαμβανομένου και του

μορφωτικού επιπέδου αποτελούν

παράγοντες που υποθάλπουν την

αναπαραγωγική ικανότητα των ζευγαριών.

Για παράδειγμα, άτομα υψηλότερου

οικονομικού-μορφωτικού επίπεδου αφενός

ανιχνεύουν ευκολότερα το πρόβλημα,

αφετέρου έχουν ευκολότερη πρόσβαση σε

διαγνωστικές και θεραπευτικές μεθόδους

υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, εν

αντιθέσει με τα άτομα χαμηλότερου

εισοδήματος τα οποία λόγω υψηλού

κόστους της διάγνωσης χάνουν πολύτιμο

χρόνο για την εντόπιση των αιτιών

υπογονιμότητας.

16-20

Επίσης, εκτός από την απώλεια πολύτιμου

χρόνου πριν την διάγνωση, το χαμηλό

μορφωτικό επίπεδο ευθύνεται για την

απροθυμία έγκαιρης αναζήτησης ιατρικής

βοήθειας ακόμα και σε χώρες, όπου η

πρόσβαση σε δημόσιους φορείς έχει μικρό

κόστος και είναι εύκολη. Αντιθέτως, το

υψηλό μορφωτικό επίπεδο επιτρέπει την

έγκαιρη αναγνώριση, αποδοχή και

αντιμετώπιση του προβλήματος και την

κατανόηση των ιατρικών οδηγιών.

5,16,21

5,16,21-23



Άλλοι παράγοντες που σχετίζονται με την

υπογονιμότητα είναι το άγχος που βιώνουν

τα σύγχρονα ζευγάρια όπως επίσης και οι

στάσεις ή πεποιθήσεις τους προς την

αδυναμία τεκνοποίησης. Για παράδειγμα,

υπογόνιμες γυναίκες βιώνουν συναισθήματα

ενοχής, θυμού, απώλειας στόχων στη ζωή,

χαμηλής αυτοεκτίμησης, και κοινωνική

απομόνωση. Αντιθέτως, οι άνδρες βιώνουν

αισθήματα ενοχής γιατί συσχετίζουν την

υπογονιμότητα με την σεξουαλική

ανικανότητας. Οι σεξουαλικές διαταραχές

είναι δυνατόν να ευθύνονται για την

υπογονιμότητα και μπορεί να είναι

αποτέλεσμα των ιατρικών προβλημάτων ή

ακόμα και των σχέσεων του ζευγαριού.

Η φύση του επαγγέλματος είναι δυνατόν να

επηρεάσει τη γονιμότητα των ζευγαριών.

Για παράδειγμα, στους άνδρες, η πολύωρη

καθιστική εργασία, η έκθεση σε

ακτινοβολίες και κυτταροτοξικά φάρμακα, η

επιτέλεση της εργασίας υπό κακές συνθήκες,

όπως υψηλή θερμοκρασία και η αυξημένη

σωματική δραστηριότητα αποτελούν

παράγοντες κινδύνου υπογονιμότητας.

Ομοίως, επαγγέλματα που συνεπάγονται

υψηλής έντασης άγχους λόγω ευθυνών και

υποχρεώσεων, αποτελούν παράγοντες που

επιδρούν στην επιτυχία της αναπαραγωγής.

Άλλα αίτια που είναι πολύ πιθανό να

προκαλέσουν υπογονιμότητα, είναι

προβλήματα διατροφής, υπερβολική αύξηση

ή μείωση του σωματικού βάρους και

ψυχογενή αίτια.

24 -26

Περιβαλλοντικοί παράγοντες, όπως ο τόπος

διαμονής, έχει βρεθεί, ότι ασκούν

καθοριστικό έλεγχο στην ικανότητα

αναπαραγωγής. Υψηλή συχνότητα

εμφάνισης υπογονιμότητας έχει

παρατηρηθεί σε άτομα που διαμένουν σε

αγροτικές-βιομηχανικές περιοχές,

ασχολούνται με αγροτικές εργασίες ή

εκτίθενται σε βλαπτικούς παράγοντες

φυσικούς ή χημικούς. Επιπροσθέτως, οι

δυσμενείς επιδράσεις της μόλυνσης του

πλανήτη στην τροφική αλυσίδα βλάπτουν το

ενδοκρινικό σύστημα επηρεάζοντας έτσι την

αναπαραγωγική ικανότητα.

5,16,24-29

Ως προς τις συνήθειες, το κάπνισμα αποτελεί

κοινή αιτία υπογονιμότητας και για τα δυο

φύλα διότι έχει αρνητική επίδραση στην

ποιότητα του σπέρματος και στην

αναπαραγωγική ικανότητα των γυναικών.

Ομοίως, η υπερκατανάλωση αλκοόλ ή ακόμα

και η χρήση αναβολικών σχετίζονται

στατιστικά σημαντικά με την

υπογονιμότητα.

16,17,29

Η αποτυχία προσδιορισμού μιας σαφής

αιτίας για την πρόκληση υπογονιμότητας

ύστερα από πλήρη διαγνωστικό έλεγχο και

των δύο συντρόφων ορίζεται ως,

υπογονιμότητα αγνώστου αιτιολογίας.

30,31,32

Από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας

αναδύονται δυο σοβαρά προβλήματα:

πρώτον, η συμβουλευτική στήριξη των



ζευγαριών που αντιμετωπίζουν προβλήματα

υπογονιμότητας θα πρέπει να αποτελεί θέμα

υψίστης σπουδαιότητας διότι δίδει την

ευκαιρία στα ζευγάρια να συζητήσουν τους

φόβους και τις ανησυχίες τους, τα

προβλήματα στη συζυγική και σεξουαλική

τους σχέση και γενικότερα συμβάλει

αποτελεσματικά στη μείωση του άγχους.

Δεύτερον, στην Ελλάδα, τόσο οι ανεπαρκείς

ασφαλιστικές ρυθμίσεις για τη διερεύνηση

και αντιμετώπιση της υπογονιμότητας όσο

και η ελλιπής ενημέρωση του πληθυσμού

καθιστούν δυσκολότερη κάθε

προσπάθεια.

24, 25


Παρότι, κατά τα τελευταία έτη, η ιατρική

επιστήμη εφαρμόζει εξελιγμένες

θεραπευτικές μεθόδους υποβοήθησης της

αναπαραγωγής, εντούτοις η

ευαισθητοποίηση των ζευγαριών για τους

παράγοντες κινδύνου μέσω της ενημέρωσης

για την έγκαιρη αναγνώριση και

αντιμετώπιση του προβλήματος αποτελεί

θέμα προτεραιότητας δεδομένου, ότι το

πρόβλημα μπορεί να λάβει απειλητικές

διαστάσεις ιδιαίτερα σε χώρες με έντονο

δημογραφικό πρόβλημα.


1. Benagiano G., Bastianelli C., Farris M.

Infertility: a global perspective. Minerva

Ginecol. 2006;58(6):445‐57.

2. Ziebe S., Devroey P. Assisted reproductive

technologies are an integrated part of

national strategies addressing

demographic and reproductive challenges.

Hum Reprod Update. 2008;14(6):53‐92.

3. WHO. Manual for the standardized

investigation, diagnosis and management

of the infertile male. Cambridge University

Press. 2000.

4. Boivin J., Bunting L., Collins JA., Nygren KG.

International estimates of infertility

prevalence and treatment-seeking:

potential need and demand for infertility

medical care. Hum Reprod.

2007;22(6):1506-12.

5. Roupa Z., Polikandrioti M., Sotiropoulou P.,

Faros E., Koulouri A., Wozniak G., Gourni M.

6. Kelly-Weeder S., Cox CL. The impact of

lifestyle risk factors on female infertility.

Women Health. 2006;44(4):1-23.

Causes of infertility in women at

reproductive age. Health Science Journal.

2009, Vol 3, Issue 2.

7. Ombelet W., Cooke I., Dyer S., Serour G.,

Devroey P. Infertility and the provision of

infertility medical services in developing

countries. Hum Reprod Update.

2008;14(6):605-21.

8. Klein J., Sauer MV. Assessing fertility in

women of advanced reproductive age. Am J

Obstet Gynecol. 2001;185(3):758-70.

9. Wu MH., Shoji Y., Chuang PC., Tsai SJ.

Endometriosis: disease pathophysiology



and the role of prostaglandins. Expert Rev

Mol Med. 2007;9(2):1-20.

10. Κρεατσάς Γ. Σύγχρονη Γυναικολογία και

Μαιευτική. Εκδ. Πασχαλίδης, Αθήνα, 1998.

11. Αίτια – Διερεύνηση Υπογονιμότητας.

Διαδικτυακή σελίδα: www.gynecology.gr.

Πρόσβαση: 2-9-09

12. Brugh VM., Lipshultz LI. Male factor

infertility : evaluation and management.

Med Clin North Am. 2004;88(2):367-85.

13. Bhasin S. Approach to the infertile man. J

Clin Endocrinol Metab.2007;92(6) : 1995-

2004.

14. Kolettis PN. Evaluation of the sub fertile

man. Endocrinol Metab Clin North Am.

2003;32(3):689-707.

15. Kolettis PN., Sabanegh ES. Significant

medical pathology discovered during a

male infertility evaluation. J Urol.

2001;166(1):178-80.

16. Γουρνή Μ., Πολυκανδριώτη Μ.,

Μπαμπάτσικου Φ., Γουρνή Π., Φάρος Ε.,

Ρούπα Ζ. Διερεύνηση των αιτιών ανδρικής

υπο-γονιμότητας. Το Βήμα του Ασκληπιού.

2009, Τόμος 8ος, Τεύχος 3ο

17. Stefankiewicz J., Kurzawa R., Drozdzik M.

Environmental factors distributing fertility

of men. Ginekol Pol. 2006;77(2): 163-169.

.

18. Carlsen E., Giwercmen A., Keiding N.,

Skakkebaek N. Evidence for decreasing

quality of semen during past 50 years. BMJ

1992; 305:609-13.

19. Baird DT., Collins J., Egozcue J., Evers LH.,

Gianaroli L., Leridon H., et al. Fertility and

ageing. Hum Reprod Update.

2005;11(3):261-76.

20. Pal L., Santoro N. Age related decline in

fertility. Endocrinol Metab Clin North Am.

2003;32(3):669-88.

21. Sołtysiak E. The influence of socioeconomic

factors on female fertility. Ginekol Pol.

2005;76(12):986-90.

22. Schmidt L. Social and psychological

consequences of infertility and assisted

reproduction- what are the research priorit

ies? Hum Fertil (Camb). 2009;12(1):14‐20.

23. Schmidt L., Holstein BE., Christensen U.,

Boivin J. Communication and coping as

predictors of fertility problem stress:

cohort study of 816 participants who did

not achieve a delivery after 12 months of

fertility treatment. Hum Reprod.

2005;20(11):3248-56.

24. Ρούπα Ζ., Πολυκανδριώτη Μ., Φάρος Ε.,

Γουρνή Ι., Σωτηροπούλου Π., Γουρνή Μ.

Απόψεις υπογόνιμων ζευγαριών ως προς

τις μεθόδους υποβοηθούμενης

αναπαραγωγής. Το Βήμα του Ασκληπιού.

2009, Τόμος 8ος, Τεύχος 4ο

25. Lee TY., Sun GH., Chao SC., Chen CC.

Development of the coping scale for

infertile couples. Arch Androl.

2000;45(3):149-54.

.

26. Peterson BD., Newton CR., Rosen KH.,

Skaggs GE. Gender differences in how men



and women who are referred for IVF cope

with infertility stress. Hum Reprod.

2006;21(9):2443-9.

27. Olea N., Fernandez MF. Chemicals in the

environment and human male

fertility.Occup Environ Med.

2007;64(7):430-1.

28. Queiroz EK., Waissmann W. Occupational

exposure and effects on the male

reproductive system. Cad Saude Publica.

2006;22(3):485-93.

29. Aitken J., Skakkebaek N., Roman Sh. Male

reproductive health and the environment.

MJA 2006;185(8):414-15.

30. Sépaniak S., Forges T., Monnier-Barbarino

P. Cigarette smoking and fertility in women

and men. Gynecol Obstet Fertil.

2006;34(10):945-9.

31. Practice Committee of the American

Society for Reproductive Medicine.

Smoking and infertility. Fertil Steril.

2006;86(5 Suppl):S172-7.

32. Berthiller J., Sasco AJ. Smoking (active or

passive) in relation to fertility, medically

assisted procreation and pregnancy. J

Gynecol Obstet Biol Reprod. 2005;34 Spec

No 1:3S47-54.




Ψυχιατρικές διαταραχές στη χρόνια περιοδική αιμοκάθαρση

Θεοφίλου Α. Παρασκευή

Δρ. Ψυχολογίας Υγείας, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Ψυχολογίας

Περίληψη

Οι εξελίξεις της Ιατρικής και Νοσηλευτικής Επιστήμης έχουν συμβάλλει σημαντικά στην επιμήκυνση

του προσδόκιμου επιβίωσης για μεγάλες κατηγορίες αρρώστων με χρόνιες παθήσεις. Όταν όμως η

ποιότητα ζωής εξαρτάται από την περιοδική διόρθωση βιολογικών παραμέτρων, όπως συμβαίνει με

τα άτομα με χρόνια νεφρική ανεπάρκεια, η κατάσταση αυτή επιδρά τόσο στον ασθενή όσο και στο

περιβάλλον του.

Σκοπός της συγκεκριμένης εργασίας είναι η εκτίμηση των ψυχιατρικών διαταραχών που εμφανίζουν

οι αιμοκαθαιρόμενοι ασθενείς καθώς και η επίδραση αυτών των διαταραχών στην ποιότητα ζωής

τους.

Υλικό και μέθοδος: Για την εντόπιση της σχετικής βιβλιογραφίας έγινε συστηματική ανασκόπηση

αυτής και χρησιμοποιήθηκε η ηλεκτρονική βάση δεδομένων Medline (1980‐2009) καθώς και οι λέξεις

κλειδιά αιμοκάθαρση, χρόνια νεφρική ανεπάρκεια, ποιότητα ζωής, ψυχιατρικές διαταραχές.

Συμπληρωματική βιβλιογραφία αναζητήθηκε και μέσω άλλων ηλεκτρονικών μηχανών αναζήτησης

διαδικτύου.

Αποτελέσματα: Η χρονιότητα και η συχνότητα της χρόνιας νεφρικής ανεπάρκειας, η πιθανή

κινητική δυσπραγία καθώς και η απαραίτητη μακροχρόνια θεραπεία δημιουργούν αντίστοιχα

προβλήτα, τα οποία επεκτείνουν τη νόσο και πέρα από τον ιατρικό χώρο προσδίδοντάς της

διαστάσεις κοινωνικοοικονομικές, οι οποίες περιπλέκουν τις συνακόλουθες ψυχιατρικές διαταραχές.

Συμπεράσματα: Οι συγκεκριμένοι ασθενείς υφίστανται τις κακουχίες της νόσου καθώς και της

θεραπευτικής αγωγής και παράλληλα βρίσκονται αντιμέτωποι µε το πλήθος των συνοδών και

αλληλοεξαρτώμενων προβλημάτων, τα οποία προκύπτουν στην καθημερινή τους διαβίωση και

προδιαγράφουν περιοριστικά τον τρόπο ζωής τους.

Λέξεις κλειδιά: Ψυχιατρικές διαταραχές, αιμοκάθαρση, χρόνια νεφρική ανεπάρκεια.




Θεοφίλου Παρασκευή,

Ερατούς 12, 14568, Κρυονέρι Αττικής,

Τηλ: 6977441502,


REVIEW Psychiatric disorders in chronic periodic haemodialysis

Theofilou A. Paraskevi

Health Psychology (PhD), Panteion University, Department of Psychology

Abstract

The progress in Medical and Nursing Science has contributed significantly to the lengthening of

life expectancy regarding several categories of ill people with chronic diseases. However, when

the quality of life depends on the periodic correction of biological parameters, as with people

with chronic renal failure, this situation affects both the patient and the environment.

The aim of the present study is the evaluation of psychiatric disorders which are presented in

haemodialysis patients as well as the influence of these disorders on their quality of life.

Material and method: Review of relative bibliography was made in electronic basis of Medline

(1980‐2009) using as key words haemodialysis, chronic renal failure, quality of life, psychiatric

disorders. Complementary bibliography was found through other electronic search engines.

Results: The chronic character and the frequency of renal failure, the possible dysfunction in the

movement as well as the necessary long treatment cause problems, which extend the disease

beyond the medical area offering socioeconomic dimensions, which complicate the associated

psychiatric disorders.

Conclusions: These patients suffer from the disease as well as from the treatment and at the

same time they are faced with the number of the accompanying and interrelated problems,

which come up in their everyday living and prescribe restrictively their way of life.

Key words: Psychiatric disorders, haemodialysis, chronic renal failure.




Paraskevi Theofilou,

12 Εratous, 14568, Kryoneri of Attica,

Tel: 6977441502,

E-mail: [email protected],

Εισαγωγή

ε την προοδευτική εξέλιξη της

χρόνιας νεφρικής βλάβης σε τελικό

στάδιο χρόνιας νεφρικής ανεπάρκειας (ΧΝΑ)

και την ένταξη των ασθενών σε πρόγραμμα

υποκατάστασης της νεφρικής λειτουργίας,

αναπτύσσονται συμπτώματα που

επηρεάζουν τις καθημερινές δραστηριότητές

τους. Η επίπτωση της νόσου στη

λειτουργική τους κατάσταση και την

ποιότητα ζωής τους είναι σοβαρή. Στη

σημερινή εποχή όλο και περισσότεροι

ηλικιωμένοι και επιβαρυμένοι ασθενείς, με

αυξημένη συνοδό νοσηρότητα και

προβληματική ποιότητα ζωής, εντάσσονται

σε προγράμματα εξωνεφρικής υποστήριξης1-

3

Το τελικό στάδιο χρόνιας νεφρικής

ανεπάρκειας αναφέρεται στην άνω του 90-

95% απώλεια της νεφρικής λειτουργίας του

ανθρώπινου οργανισμού. Η απώλεια αυτή

καθιστά αδύνατη την πραγματοποίηση των

βασικών νεφρικών λειτουργιών. Με τη

χρόνια νεφρική ανεπάρκεια εκδηλώνεται

στον άρρωστο μία μεγάλη ποικιλία

συμπτωμάτων που οφείλονται κυρίως στην

κατακράτηση διαφόρων ουσιών (ουραιμικές

τοξίνες) που δεν μπορούν να απεκκριθούν

από τους νεφρούς, σε ηλεκτρολυτικές και

ορμονικές διαταραχές καθώς και στην

έλλειψη ορισμένων ουσιών

. Ακόμη, όλο και περισσότεροι ασθενείς,

που στο παρελθόν είχαν υποβληθεί σε

μεταμόσχευση νεφρού και απέρριψαν το

μόσχευμα, εντάσσονται εκ νέου σε

προγράμματα εξωνεφρικής κάθαρσης, με

διαταραγμένη την ποιότητα ζωής και την

ψυχική τους υγεία.

4-5

Οι ουραιμικές τοξίνες συγκεντρώνονται στο

αίμα (ουραιμία) των νεφροπαθών και

επιδρούν στη λειτουργία διαφόρων

κυττάρων (ερυθροκυττάρων,

λευκοκυττάρων, αιμοπεταλίων,

εγκεφαλικών και μυϊκών κυττάρων). Με την

αιμοκάθαρση, οι τοξίνες μπορούν να

απομακρυνθούν από το αίμα του αρρώστου

με αποτέλεσμα πολλά ουραιμικά

συμπτώματα να υποχωρούν. Τα συνήθη

συμπτώματα της ουραιμίας που

εκδηλώνονται είναι έμετοι, ναυτία, πο-

νοκέφαλος, τρόμος, απώλεια βάρους,

διάρροια, νευρολογικές διαταραχές,

νευροτοξικότητα κ.ά. Οι ηλεκτρολυτικές

διαταραχές φαίνεται να προκαλούν

.

Μ



συμπτώματα όπως: α) μυϊκή αδυναμία, β)

λήθαργο και σύγχυση, γ) μυϊκούς σπασμούς

κτλ. Οι ορμονικές διαταραχές συνδέονται

επίσης με την εμφάνιση ουραιμικών

συμπτωμάτων, όπως ο κνησμός, η

εγκεφαλοπάθεια, η περιφερειακή

νευροπάθεια, η αναιμία καθώς και ύπαρξη

σεξουαλικών και ψυχικών διαταραχών. Η

έλλειψη ορισμένων ουσιών λόγω της

ανεπάρκειας της απεκκριτικής λειτουργίας

των νεφρών και της μειωμένης λήψης

τροφής προκαλούν την εκδήλωση ποικίλων

συμπτωμάτων, όπως μυοσκελετικές

διαταραχές, αναιμία, ανορεξία, απώλεια

βάρους, διαταραχές της γεύσης, σεξουαλικές

διαταραχές και γενικότερα «φτωχή»

ποιότητα ζωής5

.

Χρόνια περιοδική αιμοκάθαρση

Από τα μέσα του 19ου αιώνα, όπου για

πρώτη φορά παρατηρήθηκε το φαινόμενο

της διύλισης από το Σκωτσέζο χημικό

Thomas Graham το 1861, η μεταφορά

δηλαδή ουσιών μεταξύ δύο διαλυμάτων

μέσω μίας ημιδιαπερατής μεμβράνης, μέχρι

τη δεκαετία του ’60 του 20ού αιώνα, οι

άρρωστοι τελικού σταδίου χρόνιας νεφρικής

ανεπάρκειας είχαν ελάχιστες ελπίδες να

επιζήσουν. Από τη δεκαετία του ’70 και

μετά, με την ταχύτατη τεχνολογική εξέλιξη

των μηχανημάτων τεχνητού νεφρού, η

χρόνια περιοδική αιμοκάθαρση έχει κα-

θιερωθεί διεθνώς ως η θεραπευτική εκείνη

μέθοδος που αποσκοπεί να διατηρήσει στη

ζωή τους ασθενείς εκείνους που βρίσκονται

σε τελικό στάδιο χρόνιας νεφρικής

ανεπάρκειας5

Η μέθοδος αυτή είναι χρόνια και τακτικά

επαναλαμβανόμενη, συνήθως τρεις φορές

την εβδομάδα. Ένας ασθενής εντάσσεται σε

πρόγραμμα χρόνιας περιοδικής

αιμοκάθαρσης, όταν η νεφρική του

λειτουργία είναι μικρότερη του 5% και η

συντηρητική θεραπευτική αγωγή (δίαιτα,

φάρμακα), στην οποία υποβάλλεται,

κρίνεται αναποτελεσματική στην

αντιμετώπιση της ουραιμίας. Η χρόνια

περιοδική αιμοκάθαρση, κατά κύριο λόγο,

πραγματοποιείται σε Μονάδες Τεχνητού

Νεφρού των Νοσοκομείων αλλά είναι

δυνατή και στο σπίτι του αρρώστου, εφόσον

ο ίδιος διαθέτει τον κατάλληλο υλικό-

τεχνολογικό εξοπλισμό και την

ιατρονοσηλευτική υποστήριξη που απαιτεί-

ται

.

5

.

Επιπλοκές - Συμπτώματα κατά τη

διαδικασία της αιμοκάθαρσης

Οι συνηθέστερες επιπλοκές και τα

συμπτώματα που εκδηλώνουν οι νε-

φροπαθείς κατά τη διάρκεια μίας συνεδρίας

αιμοκάθαρσης είναι, κατά σειρά συχνότητας,

η υπόταση (20-30%), οι κράμπες (5-20%), η

ναυτία και έμετοι (5-15%), οι πονοκέφαλοι

(5%), ο κνησμός (5%), ο προκάρδιος πόνος



(στηθάγχη) και περικαρδίτιδα (2-5%), ο

πυρετός και ρίγη (<1%)6

Οι περισσότεροι άρρωστοι παραπονούνται

για ζάλη, ελαφρύ πονοκέφαλο, ναυτία όταν

έχουν υπόταση. Μερικοί παρουσιάζουν

κράμπες. Άλλοι πάλι μπορεί να μην έχουν

κανένα σύμπτωμα μέχρι η πίεσή τους να

μειωθεί σε εξαιρετικά χαμηλά και

επικίνδυνα επίπεδα. Η ναυτία και οι έμετοι

συμβαίνουν αρκετά συχνά στη διάρκεια της

αιμοκάθαρσης. Η αιτιολογία τους είναι

πολυπαραγοντική. Η κεφαλαλγία αποτελεί

ένα κοινό σύμπτωμα που εμφανίζεται στη

διάρκεια της αιμοκάθαρσης με

πολυπαραγοντική αιτιολογία. Ο κνησμός

είναι ένα συνηθισμένο πρόβλημα στους

αιμοκαθαιρόμενους και αποτελεί το πιο

σημαντικό δερματικό σύμπτωμα. Συνήθως

παρουσιάζεται στη διάρκεια της

αιμοκάθαρσης ή μετά τη λήξη της.

Εκδηλώνεται επίσης σε στιγμές ανάπαυσης

του αρρώστου στο κρεβάτι ή σε περιόδους

μη δραστηριοποίησής του. Ο κνησμός μπορεί

να επεκταθεί σε ολόκληρη την επιφάνεια

του δέρματος

.

6

Ο προκάρδιος πόνος συμβαίνει συχνά και

οφείλεται κυρίως στη στηθάγχη ή στην

περικαρδίτιδα. Σύμφωνα με τους

Μπαλοδήμο, Πετροπούλου &

Τριανταφύλλου, τα μέχρι σήμερα δεδομένα

δείχνουν ότι ο πόνος αποτελεί το πιο συχνό

σύμπτωμα - ενόχληση των ασθενών αυτών

με προκαλούμενη σοβαρού βαθμού

διαταραχή της ποιότητας ζωής τους

.

7. Η

εμφάνιση χρόνιου πόνου είναι συνήθης

στους αιμοκαθαιρόμενους ασθενείς σε

ποσοστό 37-50% ενώ το 82% αυτών

παρουσιάζει μέτριο έως σοβαρό σε ένταση

πόνο. Επιπλέον, ρίγος και πυρετός είναι

δυνατόν να εμφανίζονται σε όλα τα χρονικά

στάδια μίας συνεδρίας αιμοκάθαρσης8

Το σύνδρομο διαταραχής ισορροπίας της

ωσμωτικής πίεσης (Disequilibrium

syndrome) παρουσιάζει ένα σύνολο

συστηματικών και ιδίως νευρολογικών

συμπτωμάτων, εμφανίζεται κατά τη

διάρκεια ή και αμέσως μετά το τέλος της

συνεδρίας. Το σύνδρομο αυτό εκδηλώνεται

με συμπτώματα, όπως ναυτία, έμετοι,

πονοκέφαλος, κόπωση, κράμπες, θαμπάδα

στην όραση, ενώ σε βαρύτερες περιπτώσεις

μπορούν να επακολουθήσουν σύγχυση,

σπασμοί, κώμα ακόμα και θάνατος.

.

Το σύνδρομο πρώτης χρήσης (συνεδρίας)

ορίζεται ως το σύνολο των συμπτωμάτων

που εκδηλώνονται όταν για πρώτη φορά ο

άρρωστος υποβάλλεται σε αιμοκάθαρση. Η

εκδήλωση των συμπτωμάτων είναι

παρόμοια με αυτά της αναφυλαξίας:

δύσπνοια, αίσθημα καύσου (κάψιμο) στο

σημείο της φίστουλας ή σε ολόκληρο το

σώμα. Μπορεί να συμβεί έμφραγμα ή και

θάνατος. Ηπιότερα συμπτώματα μπορούν να

παρουσιασθούν, όπως κνησμός, βήχας, πό-

νος στην κοιλιά ή διάρροια, εξάνθημα κ.ά.5.



Συχνά οι άρρωστοι αναφέρουν επίσης

αισθήματα κακουχίας κατά τη διάρκεια της

αιμοκάθαρσης και αισθήματα κόπωσης μετά

από αυτήν. Πιθανόν τα συμπτώματα αυτά

να οφείλονται σε ταχεία αφαίρεση υγρών ή

στο σύνδρομο διαταραχής της ωσμωτικής

πίεσης5

Η διακοπή του ηλεκτρικού ρεύματος πάντα

απασχολεί τον νεφροπαθή και τού

δημιουργεί ένα ορισμένο άγχος, παρά τη

σύνδεση όλων των μηχανημάτων Τεχνητού

Νεφρού με τη γεννήτρια του νοσοκομείου

.

5

.

Μακροχρόνιες επιπλοκές

Εκτός από τις επιπλοκές που

δημιουργούνται κατά τη διάρκεια μίας

συνεδρίας αιμοκάθαρσης, η ίδια η θεραπεία

μπορεί να προκαλέσει και μακροχρόνιες

επιπλοκές στην ποιότητα ζωής των

συγκεκριμένων ασθενών και ειδικότερα στη

σωματική τους υγεία. Παρά την

απομάκρυνση των άχρηστων ουσιών του

μεταβολισμού από τον οργανισμό που

επιτυγχάνεται με την αιμοκάθαρση, οι

διάφορες ορμονολογικές και μεταβολικές

διαταραχές που συνυπάρχουν με τη χρόνια

νεφρική ανεπάρκεια δεν αντιμετωπίζονται

με την αιμοκάθαρση. Δεδομένου, επίσης, ότι

η αιμοκάθαρση απλώς υποκαθιστά, εν μέρει,

την απεκκριτική λειτουργία των νεφρών, οι

επιπλοκές, τα συμπτώματα και τα κλινικά

προβλήματα των νεφροπαθών συνεχίζουν

να εμφανίζονται και να προκαλούν

λειτουργικούς περιορισμούς στη σωματική

κατάσταση της υγείας τους, όπως

καρδιαγγειακά προβλήματα,

οστεοδυστροφία (οστεοπάθειες) της

αιμοκάθαρσης, αιματολογικά προβλήματα,

ανοσολογικές διαταραχές και λοιμώξεις,

γαστρεντερικές διαταραχές, διαταραχές

νευρικού συστήματος, ενδοκρινολογικές

διαταραχές, καρκίνος, δερματικές

διαταραχές, οφθαλμολογικές διαταραχές,

πνευμονικές λοιμώξεις, δύσπνοια,

αναπνευστική ανεπάρκεια κ.ά.

Η ελλιπής διατροφή ή η μειωμένη θρέψη και

η απώλεια βάρους που παρατηρούνται

στους αιμοκαθαιρόμενους ασθενείς

προκαλούν την εκδήλωση αισθημάτων

δυσφορίας, κόπωσης και εξουθένωσης ή

εξάντλησης, περιορίζουν την αποκατάστασή

τους και δημιουργούν αυξημένη προδιάθεση

σε λοιμώξεις. Η μειωμένη πρόσληψη τροφής

και η αυξημένη καταβολή δυνάμεων

εξαντλούν τα αποθέματα του οργανισμού σε

πρωτεΐνες και λίπος. Η αύξηση της

συχνότητας των γευμάτων και η σωστή

διαιτητική αγωγή (λευκωματούχος δίαιτα)

συμβάλλουν στην πρόληψη ποικίλων

διαταραχών και εξισορροπούν την απώλεια

των απαραίτητων θρεπτικών ουσιών κατά

την αιμοκάθαρση

9

10

.

Ψυχιατρικές διαταραχές

Οι ψυχολογικές διεργασίες συσχετίζονται

συχνά με οργανικής προέλευσης



συστηματικές παθήσεις συντελώντας στην

αιτιοπαθογένεια, είτε με τη μορφή ψυχικής

προδιάθεσης, που καθιστά τον ασθενή

ευάλωτο στη σωματική νόσο, είτε ως

εκλυτικοί παράγοντες κατά την οξεία

προσβολή της νόσου11-12. Στα πρώιμα

στάδια, η χρόνια νεφρική ανεπάρκεια (ΧΝΑ)

προκαλεί ελάχιστα ή καθόλου συμπτώματα.

Με την επιδείνωσή της εμφανίζονται

διάφορες παθολογικές εκδηλώσεις και οι

θεραπείες υποκατάστασης, όπως είναι η

αιμοκάθαρση, η περιτοναϊκή κάθαρση και η

μεταμόσχευση, καθίστανται ουσιώδεις για

τη διατήρηση της ζωής. Περίπου 45-59%

των ασθενών που βρίσκονται σε θεραπεία

υποκατάστασης της νεφρική λειτουργίας

διατηρούν ένα ικανοποιητικό επίπεδο

εργασίας, ψυχαγωγικής και οικογενειακής

δραστηριότητας13

. Ένα εξίσου όμως

σημαντικό ποσοστό ασθενών παρουσιάζει

σοβαρές ηλεκτρολυτικές διαταραχές,

αναιμία, υπέρταση, υπερπαραθυρεοειδισμό,

ψυχικές διαταραχές και άλλες κλινικές

εκδηλώσεις.

Οι ψυχικές εκδηλώσεις κατά την

αντίδραση προσαρμογής στη χρόνια

αιμοκάθαρση

Το στάδιο της προσαρμογής στη διαδικασία

της χρόνιας αιμοκάθαρσης κυριαρχείται από

τη μοναδική αυτή εμπειρία, που συνιστά

στην κυριολεξία τρόπο ζωής. Δύο ή τρεις

φορές εβδομαδιαίως το άτομο καθίσταται

"ασθενής", με τη ζωή του να εξαρτάται από

το μηχάνημα της αιμοκάθαρσης και από

τους ανθρώπους που το συντηρούν και το

χειρίζονται. Μετά τη διαδικασία της

αιμοκάθαρσης, ο νεφροπαθής δεν εμφανίζει

σημεία νόσου στον τυχαίο παρατηρητή ή

ακόμα και στους φίλους του. Στο

μεσοδιάστημα μεταξύ δύο συνεδριών

αιμοκάθαρσης, οι οικογένειες των ασθενών

τούς ασκούν συνήθως σημαντική πίεση

προκειμένου να ζουν "μία κανονική ζωή".

Η αρχική εμπειρία της αιμοκάθαρσης

επηρεάζεται από τη σοβαρότητα και τη

χρονιότητα της νόσου, από τις προσδοκίες

του ασθενούς αλλά και από τεχνικούς

παράγοντες. Οι περισσότεροι ασθενείς

παρουσιάζουν ομοιότητες στην πορεία τους

όσον αφορά την αιμοκάθαρση, η οποία

διακρίνεται σε τρεις περιόδους: (α) την

περίοδο της ομαλότητας, που ονομάζεται και

"μήνας του μέλιτος", (β) την περίοδο της

απογοήτευσης και της αποθάρρυνσης και

(γ) την περίοδο της μακροπρόθεσμης

προσαρμογής14

.

Περίοδος του μήνα του μέλιτος

Η περίοδος του μήνα του μέλιτος

χαρακτηρίζεται από αξιοσημείωτη σωματική

και συναισθηματική βελτίωση, την οποία

βιώνει ο ασθενής σε μεγάλο βαθμό.

Συνοδεύεται από προσπάθεια απόλαυσης

της ζωής και από αίσθηση ελπίδας και

εμπιστοσύνης. Κατά τη διάρκεια αυτού του



σταδίου, οι περισσότεροι αποδέχονται

σχετικά εύκολα και με ευχαρίστηση την

αναγκαιότητα και τη σημασία της εξάρτησης

από το "μηχάνημα" και τους επαγγελματίες

υγείας, οι οποίοι διαχειρίζονται προς όφελος

των ασθενών την όλη διαδικασία. Η

περίοδος αυτή παρατηρείται συχνότερα

στους βαρύτερα πάσχοντες και σε ασθενείς,

όπου η έναρξη της νόσου είναι σχετικώς

οξεία, αφού η ανακούφιση, η οποία

ακολουθεί την έναρξη της αιμοκάθαρσης,

είναι σε αυτούς περισσότερο εμφανής14

Αντίθετα, οι ασθενείς που παρουσιάζουν

αργή και προοδευτική εξέλιξη της χρόνιας

νεφρικής νόσου τρομάζουν στην προοπτική

της επαπειλούμενης απώλειας της

αυτονομίας τους, που σχετίζεται με την

έναρξη της διαδικασίας της αιμοκάθαρσης.

Μερικοί προσπαθούν να παρακάμψουν τη

διαδικασία αυτή επιλέγοντας τη λύση της

πρώιμης μεταμόσχευσης

.

15. Η ανωτέρω

περίοδος δεν είναι χωρίς προβλήματα και

σχεδόν όλοι οι ασθενείς εμφανίζουν

επαναλαμβανόμενα, έντονα επεισόδια

άγχους που σχετίζονται με την αιμοκάθαρση.

Διακατέχονται ακόμα από έντονο φόβο στη

σκέψη ενδεχόμενης βλάβης του

μηχανήματος του τεχνητού νεφρού ενώ

σημαντική πλειοψηφία των ασθενών

παρουσιάζει σοβαρές δυσκολίες στον ύπνο

για περιόδους που κυμαίνονται από δύο

μήνες έως ένα χρόνο. Οι διαταραχές ύπνου

στους ασθενείς που υπόκεινται σε

αιμοκάθαρση χαρακτηρίζονται από

δυσκολίες στην επέλευση του ύπνου, από

συχνές αφυπνίσεις στη διάρκεια της νύχτας,

από απνοϊκά σύνδρομα, από αίσθημα

κόπωσης μετά την αφύπνιση, από πρωινή

υπνηλία, από το Σύνδρομο Ανήσυχων

Ποδιών και από ροχαλητό16-17. Πολλές

υποθέσεις διατυπώνονται γύρω από τις

αιτίες των διαταραχών του ύπνου. Ένας

αριθμός παραγόντων ενοχοποιείται,, όπως

για παράδειγμα τα τροποποιημένα επίπεδα

ουρίας και κρεατινίνης, η κατανάλωση καφέ

και το κάπνισμα, η επάρκεια της

αιμοκάθαρσης, το στρες, η κατάθλιψη και οι

διαταραχές άγχους18

Σε μελέτη που πραγματοποιήθηκε

παρατηρήθηκαν διαταραχές ύπνου σε 54

ασθενείς από τους 112 που συμμετείχαν.

Ειδικότερα, από τις απαντήσεις, οι οποίες

δόθηκαν, μόνο ποσοστό 9% των

ερωτηθέντων ασθενών κοιμόταν

περισσότερο από 6 ώρες τη νύχτα. Επιπλέον,

σε μία κλίμακα από το 0 έως το 10, μόνο το

35% των ασθενών σημείωσε ότι με τον ύπνο

«αναπαύονταν» ενώ κανείς δε σημείωσε

στην κλίμακα το 10.

.

Η περίοδος του μήνα του μέλιτος αρχίζει 1-3

εβδομάδες από την πρώτη αιμοκάθαρση και

συνήθως διαρκεί 6 εβδομάδες έως 6 μήνες.

18



Περίοδος της απογοήτευσης και της

αποθάρρυνσης

Η περίοδος της απογοήτευσης και της

αποθάρρυνσης σε άλλους ασθενείς

εμφανίζεται απότομα και σε άλλους

βαθμιαία. Τα αισθήματα της ικανοποίησης,

της εμπιστοσύνης και της ελπίδας

μειώνονται σημαντικά και τη θέση τους

καταλαμβάνουν η εξάντληση και η λύπη. Σε

ορισμένους ασθενείς παρατηρούνται επίσης

ενοχές, απαισιοδοξία και ντροπή, η οποία

προέρχεται από τη φύση της νόσου και των

επιπλοκών της. Συναισθήματα ενόχλησης

και θυμού εμφανίζονται συχνά και μερικοί

ασθενείς τα εκφράζουν έντονα, ιδιαίτερα

προς το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό

της μονάδας αιμοκάθαρσης. Η

συναισθηματική αυτή κατάσταση διαρκεί

περίπου 3-12 μήνες και σχεδόν πάντα έχει

προηγηθεί κάποιο ψυχοπιεστικό γεγονός,

που μπορεί να σχετίζεται με επαγγελματικά

ή οικογενειακά θέματα του ασθενούς ή και

με επαναλαμβανόμενες επιπλοκές σχετικές

με την αιμοκάθαρση (π.χ. θρομβώσεις της

αναστόμωσης, φλεγμονές, σπασμός των

αγγείων της αναστόμωσης κατά τη διάρκεια

της κάθαρσης κ.λπ.)11

.

Περίοδος της μακροπρόθεσμης

προσαρμογής

Η περίοδος της μακροπρόθεσμης

προσαρμογής χαρακτηρίζεται από μερική

αποδοχή εκ μέρους του ασθενούς των

περιορισμών του καθώς και των

μειονεκτημάτων και των επιπλοκών της

αιμοκάθαρσης. Η μετάβαση των ασθενών σε

αυτήν την περίοδο είναι σταδιακή και

χαρακτηρίζεται από διακυμάνσεις τόσο στη

σωματική όσο και στη συναισθηματική τους

κατάσταση. Η ένταση των διακυμάνσεων

ποικίλλει κατά διαστήματα από ασθενή σε

ασθενή, καθώς και στον ίδιο ασθενή. Οι

ασθενείς βιώνουν παρατεταμένα

διαστήματα ικανοποίησης, που εναλλάσ-

σονται με κατάθλιψη. Κατά τη διάρκεια και

των δύο αντιθέτων αυτών καταστάσεων, ο

πλέον συχνά χρησιμοποιούμενος από τους

ασθενείς μηχανισμός άμυνας είναι η άρνηση.

Η άρνηση φαίνεται ότι, και στις δύο αυτές

περιπτώσεις, εξυπηρετεί μία αποτε-

λεσματική λειτουργία προσαρμογής. Κατά

τις περιόδους της ικανοποίησης συντηρεί

την αίσθηση ευεξίας του ασθενή ενώ κατά

τις περιόδους της κατάθλιψης τον

προστατεύει από την εντονότερη βίωση του

συναισθήματος ότι είναι αβοήθητος και

ανήμπορος19-21. Κατά την περίοδο αυτή, οι

ασθενείς αποκτούν πλήρη επίγνωση της

εξάρτησής τους από το "μηχάνημα" και

φροντίζουν να ενημερωθούν καλύτερα για

τη διαδικασία και το προσωπικό της

μονάδας αιμοκάθαρσης. Όπως και κατά τη

διάρκεια της περιόδου της απογοήτευσης

και της αποθάρρυνσης, ο θυμός και η

επιθετικότητά τους συχνά κατευθύνονται,

περισσότερο ή λιγότερο ανοικτά, προς το



προσωπικό της μονάδας αιμοκάθαρσης,

αποδίδοντας σε αυτό τις δυσχέρειες και τις

ταλαιπωρίες που υφίστανται κατά την

αιμοκάθαρση. Εκφράζουν τη δυσαρέσκειά

τους, δεν προσπαθούν όμως ούτε ζητούν

μεγαλύτερη ανεξαρτησία αλλά μάλλον

επιδιώκουν μεγαλύτερη υποστήριξη και,

όταν την εξασφαλίσουν, ο θυμός και η

επιθετικότητά τους μειώνεται.

Προσαρμογή στην αιμοκάθαρση:

Κριτήρια

Ανεξάρτητα από τα παραπάνω, πρέπει να

σημειωθεί ότι οι ασθενείς που κατέληξαν σε

τελικού σταδίου ΧΝΑ λόγω υποκείμενης

συστηματικής νόσου, όπως ο σακχαρώδης

διαβήτης, ο συστηματικός ερυθηματώδης

λύκος ή η υπέρταση, ανέχονται την

αιμοκάθαρση λιγότερο καλά από αυτούς με

πρωτοπαθή νόσο των νεφρών. Επίσης, οι

ασθενείς παρουσιάζουν διαφορετικό βαθμό

προσαρμοστικότητας στη θεραπεία της

αιμοκάθαρσης, η οποία εξαρτάται και από

την κληρονομική ή την επίκτητη φύση της

νόσου. Ασθενείς με κληρονομικές νόσους

(π.χ. πολυκυστικοί νεφροί) που οδηγούν σε

νεφρική ανεπάρκεια, ταυτίζονται με τη

δυσμενή εμπειρία ή και το θάνατο των

προγόνων τους ενώ γονείς με πάσχοντα

παιδιά διακατέχονται από αίσθημα ενοχής

και θεωρούν τον εαυτό τους υπεύθυνο για

τη νόσηση των παιδιών τους15

Στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι

ασθενείς που υποβάλλονται σε αιμοκάθαρση

στο μεγαλύτερο διάστημα ανταποκρίνονται

καλά. Τους διακατέχει όμως ένα μόνιμο

άγχος προερχόμενο από την απώλεια του

ελέγχου της σωματικής λειτουργίας, την

εξάρτηση από το μηχάνημα και το

προσωπικό της μονάδας αιμοκάθαρσης

καθώς και από την οικογένειά τους για

μεγαλύτερη υποστήριξη. Παρά τις

μικρότερου ή μεγαλύτερου βαθμού

δυσκολίες, προσαρμόζονται ικανοποιητικά.

Τα κριτήρια καλής προσαρμογής είναι

.

22

• η διατήρηση της ανησυχίας και του άγχους του

ασθενούς σε ελεγχόμενα όρια,

:

• η διατήρηση των πηγών ευχαρίστησης και της

αυτοεκτίμησης,

• η συνέχιση επαρκών σχέσεων με τους άλλους,

• η ανάληψη χρήσιμων και κοινωνικά

αποδεκτών ρόλων,

• η συντήρηση ελπίδας για το μέλλον,

• η επιτυχής αποκατάσταση στη μέγιστη φυσική

ικανότητα του ασθενούς και, τέλος,

• η διατήρηση σχέσης εμπιστοσύνης και

αποτελεσματικότητας με τους γιατρούς και το

προσωπικό.

Προκειμένου να επιτευχθεί η καλύτερη

δυνατή προσαρμογή, σημαντικοί

θεωρούνται οι παρακάτω παράγοντες: η

οικογενειακή κατάσταση, οι θρησκευτικές

πεποιθήσεις, το μορφωτικό επίπεδο, το

επάγγελμα, τα απαιτούμενα μέσα

μεταφοράς προς το θεραπευτικό κέντρο, η

εικόνα που είχε ο ασθενής για τον εαυτό του



πριν από τη νόσο, η ηλικία και η αξιολόγηση

της θεραπείας από τον ασθενή.

Προσωπικότητα

Έρευνα που υλοποιήθηκε από τις

Κουτσοπούλου - Σοφικίτη & Θεοδοσοπούλου

– Ευθυμίου σχετικά με τις διαστάσεις

προσωπικότητας των ασθενών που

υποβάλλονται σε αιμοκάθαρση και τη σχέση

τους με την αρχική νόσο, έδειξε ότι η

προσωπικότητα επηρεάζει τον τρόπο, με τον

οποίο τα άτομα αντιδρούν στη χρόνια νόσο

και τη θεραπεία τους. Πιο συγκεκριμένα, οι

διαστάσεις προσωπικότητας (νευρωτισμός,

ψυχωτισμός, εσωστρέφεια / εξωστρέφεια)

διαφοροποιούνται σε μεγάλο βαθμό και

συστηματικά στους ασθενείς που

υποβάλλονται σε αιμοκάθαρση σε σύγκριση

με υγιή άτομα. Ο τύπος και ο βαθμός αυτής

της διαφοροποίησης για τον

αιμοκαθαιρόμενο πληθυσμό εξαρτάται

επίσης από το φύλο, την ηλικία και την

αρχική νεφρική νόσο23

.

Κοινωνικοδημογραφικοί παράγοντες

Η διερεύνηση της επίδρασης διαφόρων

παραγόντων στην ποιότητα ζωής

αναφέρεται και στις συσχετίσεις μεταξύ της

ποιότητας ζωής και των διαφορετικών

τύπων θεραπείας καθώς και των

δημογραφικών και κοινωνικών

χαρακτηριστικών των ασθενών με ΧΝΑ.

Ειδικότερα, το φύλο φαίνεται να έχει

σημαντική επίδραση, δοθέντος ότι έχει

βρεθεί ότι γυναίκες ασθενείς εμφανίζουν

υψηλότερες βαθμολογίες στην κατάθλιψη

και το άγχος και χαμηλότερες βαθμολογίες

στα θετικά συναισθήματα24-28. Αντίθετα, οι

άνδρες ασθενείς φαίνεται να έχουν

περισσότερες κοινωνικές δραστηριότητες

και να δηλώνουν καλύτερη ποιότητα ζωής

γενικά 28-30. Σε έρευνα διαπιστώθηκε ότι οι

άνδρες αιμοκαθαιρόμενοι παρουσίαζαν

περισσότερες κοινωνικές δραστηριότητες

και κοινωνικά ενδιαφέροντα από τις

γυναίκες ενώ δεν υπήρχαν διαφορές σε

σχέση με το φύλο στην προσωπική

φροντίδα, συνεργασιμότητα και

ευερεθιστότητα27

Επίσης, η ηλικία φαίνεται να έχει επίδραση

στην ποιότητα ζωής των ασθενών με ΧΝΑ,

καθώς οι πιο ηλικιωμένοι ασθενείς

δηλώνουν χαμηλότερα επίπεδα σωματικής

ευεξίας και υψηλότερα επίπεδα

κατάθλιψης

.

2,27,31-39. Επιπλέον, σημαντική

φαίνεται να είναι και η επίδραση της

κοινωνικοοικονομικής κατάστασης, καθώς

ασθενείς που βρίσκονται στα χαμηλότερα

επίπεδα αντιμετωπίζουν πολλά προβλήματα

σχετικά με την ψυχική και σωματική υγεία

και την κοινωνική ευημερία40,41. Αντίθετα,

το υψηλότερο οικονομικό και μορφωτικό

επίπεδο, καθώς και η συνθήκη της έγγαμης

οικογενειακής ζωής συνδέονται με

θετικότερες εκτιμήσεις της σωματικής

υγείας, της κοινωνικής ευεξίας και της



ποιότητας ζωής30,31,33,37,42. Αποτελέσματα

έρευνας σχετικά με τις προγνωστικές

μεταβλητές για την ψυχική και κοινωνική

προσαρμογή των πασχόντων με χρόνια

ασθένεια, έδειξαν με σαφήνεια ότι βάσει του

κοινωνικοοικονομικού επιπέδου των

ερωτηθέντων τα άτομα με χαμηλό

κοινωνικοοικονομικό προφίλ (υψηλό

ποσοστό ανεργίας, χαμηλό μορφωτικό

επίπεδο, φτωχή οικονομική οικογενειακή

κατάσταση) είχαν χειρότερη ψυχοκοινωνική

προσαρμογή που επηρέαζε αρνητικά τα

επίπεδα της λειτουργικότητάς τους στην

καθημερινή ζωή, την ψυχική τους υγεία και

τις οικογενειακές τους σχέσεις40

.

Οικογένεια

Ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικής

σημασίας. Οι ψυχολογικές επιδράσεις είναι

ισχυρές και ποικίλες και επηρεάζονται από

τη γνώση και την ορθή αντιμετώπιση των

προβλημάτων, παράμετροι στενά

συνυφασμένες με το βιοκοινωνικο-

οικονομικό επίπεδο και την προσωπικότητα

των εμπλεκομένων στο πρόβλημα. Η

λειτουργία τόσο των ασθενών όσο και του

άμεσου περιβάλλοντος επηρεάζει η μία την

άλλη43. Οι οικογένειες των ασθενών περνούν

δύσκολες στιγμές, όταν η χρόνια νόσος και η

αιμοκάθαρση εισβάλλει στην καθημερινή

ζωή τους. Το να αρρωστήσει ξαφνικά ένα

μέλος της οικογένειας και να ανακοινωθεί η

σοβαρότητα της νόσου είναι κάτι

συντριπτικό και δημιουργεί μεγάλο στρες

και ανησυχία. Οι στόχοι μεταβάλλονται. Οι

ελπίδες και τα όνειρα για το μέλλον

συντρίβονται και αυτό, το οποίο απομένει

είναι η ισορροπία ανάμεσα στη ζωή ή το

θάνατο του πάσχοντος ατόμου44-46

Ολόκληρο το οικογενειακό σύστημα οφείλει

να προγραμματιστεί εκ νέου, από την άποψη

της ανακατανομής των αρμοδιοτήτων, της

εργασίας, των οικογενειακών ρόλων αλλά

και του τρόπου διαχείρισης του άγχους. Σε

μία εποχή, όπου οι οικογένειες στο Δυτικό

κόσμο βρίσκονται ήδη κάτω από το άγχος

πολλών αλλαγών, επιπροστίθεται η απειλή

για τη ζωή εξαιτίας μίας σοβαρής νόσου,

όπως είναι η ΧΝΑ τελικού σταδίου

.

21,47,48

Από αρκετές δημοσιευμένες μελέτες γνωρί-

ζουμε ότι η υποστήριξη των ασθενών αυτών

είναι καθοριστική για τη νοσηρότητα, τη

θνησιμότητα και τη συμμόρφωσή τους στις

οδηγίες της θεραπευτικής αντιμετώπισης.

Το να ζητήσει κανείς από τα μέλη της

οικογένειας να είναι πιο ευέλικτα στις

μεταβολές, όταν υπάρχουν και άλλες

σημαντικές αλλαγές που επιφέρουν έντονο

άγχος, θέτει σε κίνδυνο τις σχέσεις τους.

Ζευγάρια, όπου το ένα μέλος πάσχει από

τελικού σταδίου ΧΝΑ έχουν πολύ

περισσότερες πιθανότητες να χωρίσουν απ’

ό,τι ο μέσος όρος των ζευγαριών

.

49,50. Η

στάση της οικογένειας άλλοτε διευκολύνει

(δεκτική μορφή οικογένειας) και άλλοτε

δυσχεραίνει (απόμακρη μορφή οικογένειας)



τον ασθενή στην αντιμετώπιση της

αιμοκάθαρσης. Υπάρχει η αίσθηση ότι τα

χαρακτηριστικά και η στάση της οικογένειας

θα μπορούσαν να επηρεάσουν ακόμα και την

έκβαση της παθολογίας του ασθενούς. Έχει

βρεθεί ότι το 20% των συζύγων των

ασθενών που βρίσκονται σε αιμοκάθαρση

εμφανίζει συμπτώματα σοβαρής

κατάθλιψης ενώ η υποστήριξη από το

σύντροφο του ασθενούς είναι η πλέον

σημαντική συνιστώσα.

Σε μελέτη 55 ζευγαριών, των οποίων το ένα

μέλος υποβαλλόταν σε χρόνια αιμοκάθαρση,

βρέθηκε ότι τα επίπεδα κατάθλιψης των

συζύγων συσχετίζονταν. Διαπιστώθηκε,

επίσης, ότι ο πάσχων και ο σύντροφός του

λειτουργούν ως μία ψυχοκοινωνική δυάδα.

Η ψυχοκοινωνική κατάσταση του/της

συζύγου μπορεί να έχει αντίκτυπο στην

κατάθλιψη του ασθενούς και ο/η σύζυγος θα

μπορούσε να είναι επιδεκτικός/ή σε

παρεμβάσεις που θα μπορούσαν να

βελτιώσουν την έκβαση του ασθενούς51. Οι

κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες είναι

μεν σημαντικοί αλλά μικρότερης

σπουδαιότητας52

Σε μελέτη αναφορικά με τις απόψεις

ασθενών και οικογένειας για την ποιότητα

ζωής στη χρόνια αιμοκάθαρση, οι

βαθμολογίες που προέκυψαν από τους

ίδιους τους ασθενείς κυμαίνονταν μεταξύ

μετρίου ή κάτω του μετρίoυ επιπέδου

.

53. Από

τη χρήση του ερωτηματολογίου SF-36

προέκυψε ότι υπάρχει μία απαισιόδοξη

αντιμετώπιση από τα μέλη των οικογενειών

των ασθενών για το πώς θεωρούσαν ότι οι

δικοί τους άνθρωποι συμμετείχαν σε

κοινωνικές εκδηλώσεις ή σε ό,τι αφορά τη

σωματική τους δραστηριότητα. Σε ό,τι

αφορά δε το επίπεδο ζωντάνιας και ευεξίας

των ασθενών, τα μέλη των οικογενειών τους

ήταν περισσότερο αισιόδοξα για τον τρόπο

που συμπεριφέρονταν οι δικοί τους

άνθρωποι, σε σύγκριση με το βαθμό

ζωντάνιας και ευεξίας που αισθάνονταν οι

ίδιοι οι ασθενείς53

Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, αρχικά

το ενδιαφέρον της οικογένειας στρέφεται

στην πιστοποίηση της διάγνωσης και την

αναγνώριση της πρόγνωσης. Στη συνέχεια,

τη στροφή του ενδιαφέροντος για την

ακολουθητέα θεραπεία διαδέχεται η

προσπάθεια που καταβάλλεται από το

περιβάλλον, ώστε ο ασθενής να πορευθεί

κατά το δυνατόν ομαλότερα με το πρόβλημα

της υγείας του, επανακτώντας τις απώλειες

της φυσικής και κοινωνικής

δραστηριότητας. Η συμμετοχή της

οικογένειας αυξάνει ιδίως σε περιπτώσεις με

μειονεκτική φυσική κατάσταση

.

43

Επειδή η ΧΝΑ τελικού σταδίου είναι μία

χρόνια νόσος, οι οικογένειες θα πρέπει να

εξετάζονται και να αντιμετωπίζονται

θεραπευτικά σε τακτά χρονικά διαστήματα.

Ως κρίσιμα χρονικά στάδια θεωρούνται τα

εξής: όταν οριστικοποιείται η διάγνωση,

.



όταν τα συμπτώματα καθίστανται

εντονότερα έως προβληματικά, όταν συμ-

βαίνουν κρίσιμα γεγονότα στη ζωή τους,

όταν αναπτύσσονται δυσπροσαρμοστικές

καταστάσεις, οι οποίες παρεμβαίνουν στη

συμμόρφωση του ασθενούς και στην τελική

φάση, όπου τα περιθώρια στενεύουν και

λίγα ακόμα μπορούν να προσφερθούν στον

ασθενή. Στην τελευταία αυτή περίοδο η

κρίση είναι μεγάλη, αφού ο μεν θεράπων

γιατρός αισθάνεται απαισιόδοξος και ανή-

μπορος να προσφέρει, ο δε ασθενής και η

οικογένειά του τότε ακριβώς τον

χρειάζονται περισσότερο54

.

Η εξασθένηση των γνωσιακών

λειτουργιών

Κατά το νευροψυχολογικό έλεγχο, οι

περισσότεροι ασθενείς σε αιμοκάθαρση

εμφανίζουν έκπτωση των γνωσιακών

λειτουργιών. Η έκπτωση αυτή είναι δυνατό

να εκληφθεί, από το μη ειδικό, ως

συμπτωματολογία ανοϊκής συνδρομής διότι

συχνά συνυπάρχει έκπτωση της πρόσφατης

μνήμης, ιδιαίτερα στις φάσεις της εγχάραξης

και της ανάκλησης νέων πληροφοριών, αλλά

και βραδύτητα του ασθενούς να απαντήσει

υπό συνθήκες άγχους και πίεσης.

Διαπιστώνονται, ακόμα, διαταραχές της

συγκέντρωσης της προσοχής, ιδιαίτερα όταν

τα μεταξύ των συνεδριών αιμοκάθαρσης

μεσοδιαστήματα είναι μεγαλύτερα ενώ

παρατηρούνται και διαταραχές του λόγου

και δυσχέρεια άμεσης εύρεσης της κατάλλη-

λης λέξης55,56

Η γνωσιακή λειτουργία των ασθενών που

πάσχουν από ΧΝΑ δεν έχει μελετηθεί

επαρκώς στις διάφορες περιόδους της ζωής

τους, όπως π.χ. πριν και μετά την έναρξη της

θεραπείας με χρόνια περιοδική αιμοκάθαρ-

ση. Έχει όμως αναφερθεί ότι η ήπια

έκπτωση των γνωσιακών λειτουργιών, που

μερικές φορές παρουσιάζεται πριν από την

έναρξη της θεραπείας, είναι δυνατό να

υποχωρήσει μετά από ένα περίπου έτος

συστηματικής αιμοκάθαρσης

. Σπανιότερα, εμφανίζεται και

δυσκολία στην πραγματοποίηση

αριθμητικών πράξεων. Όλη αυτή η κα-

τάσταση συμβάλλει στη δημιουργία

σοβαρής κλινικής εικόνας νοητικής

έκπτωσης του ασθενούς, η καταγραφή της

οποίας είναι εφικτή μετά από εφαρμογή των

δοκιμασιών ευφυΐας WAIS και Walton -

Black Modified Word Learning Test. Η

πραγματικότητα, όμως, δεν είναι τόσο

δραματική για τον ασθενή διότι πρόκειται

για ψευδώς παθολογική εκτίμηση των

ψυχολογικών δοκιμασιών, η οποία οφείλεται

στη λεκτική δυσχέρεια και τη βραδύτητα

του λόγου του.

57,58

.

Ψυχικές εκδηλώσεις οργανικού

ψυχοσυνδρόμου σε ασθενείς με ΧΝΑ

Όσο η εφαρμοσμένη Νεφρολογία

εξελίσσεται και συμβάλλει στην επιμήκυνση

του προσδόκιμου χρόνου επιβίωσης, τόσο



αυξάνει η εμφάνιση των ψυχικών δια-

ταραχών σε ασθενείς τελικού σταδίου ΧΝΑ,

οι οποίες σχετίζονται είτε άμεσα με τη

διαδικασία της αιμοκάθαρσης, είτε με

επιμένουσα ουραιμία, είτε με άλλους αδιευ-

κρίνιστους παράγοντες, άσχετους προς την

ουραιμία και τη θεραπεία της.

Στα άτομα με ΧΝΑ, η συχνότητα της άνοιας,

του παραληρήματος (delirium) και της

μείζονος κατάθλιψης είναι σχετικά υψηλή59

Στα αρχικά στάδια της ΧΝΑ, η ουραιμία

συχνά συνοδεύεται από καταθλιπτική

συμπτωματολογία, όπως:

.

• αδιαφορία,

• ναυτία,

• αδυναμία,

• σωματική καταβολή,

• εύκολη κόπωση,

• ζάλη,

• κεφαλαλγία,

• διαταραχή της συγκέντρωσης της προσοχής,

• ανορεξία και ευερεθιστότητα.

Στη φάση αυτή είναι χρήσιμο να γίνει

διαφορική διάγνωση από την καταθλιπτική

συνδρομή, η οποία, ούτως ή άλλως, αποτελεί

συχνή επιπλοκή της νεφρικής ανεπάρκειας.

Αργότερα, και ενώ η ουραιμία εξελίσσεται, η

έκπτωση των γνωσιακών λειτουργιών

επιδεινώνεται και είναι δυνατό να

εμφανιστούν επεισοδιακά αποπροσανατολι-

σμός και ονειρικού τύπου σύγχυση, η οποία

ακολουθείται από αμνησία των εν λόγω

επεισοδίων. Η συμπτωματολογία του

οργανικού εγκεφαλικού συνδρόμου που

περιγράφηκε συνιστά το σύνδρομο της

ουραιμικής εγκεφαλοπάθειας και συνδέεται

άμεσα με τη βαρύτητα της νεφρικής

ανεπάρκειας, καθώς όσο αυτή

επιδεινώνεται, τόσο η νοητική κατάσταση

του ασθενούς επιβραδύνεται. Οι

ψυχολογικές διαταραχές είναι πιο έντονες

σε καταστάσεις οξείας ουραιμίας και

εμφανίζονται σε ποσοστό >75% των

ασθενών με επίπεδο ουρίας πλάσματος >250

mg/dL60

Σε βαριές καταστάσεις, συνήθως στο τελικό

στάδιο της ΧΝΑ, το οργανικό ψυχοσύνδρομο

μπορεί να παρουσιάσει όλες τις ψυχωσικές

εκδηλώσεις που χαρακτηρίζουν μία βαριά

ψυχωσική διαταραχή, όπως ψυχοκινητική

ανησυχία, μεταβολές του επιπέδου

συνείδησης, αϋπνία, κατατονική

συμπτωματολογία, παράδοξη αντίδραση στα

κατασταλτικά φάρμακα, διαταραχή της

μνήμης, αποπροσανατολισμό, δυσκολία

πραγματοποίησης ανώτερων πνευματικών -

γνωσιακών λειτουργιών, δυσαρθρία,

αδυναμία στήριξης του σώματος, διαταραχές

της αντίληψης, ψευδαισθήσεις,

παραισθήσεις, διανοητική έκπτωση,

διαταραχές της σκέψης παραληρηματικού

τύπου και πιθανή κατάληξη σε άγρυπνο ή

ήσυχο κώμα. Η ένταση των συμπτωμάτων

μπορεί να εμφανίζει διακυμάνσεις από

ημέρα σε ημέρα ή και από ώρα σε ώρα.

Στους ανουρικούς, ιδιαίτερα, ασθενείς, τα

.



συμπτώματα εμφανίζονται οξέως και

οδηγούν σύντομα σε ημικωματώδη ή

κωματώδη κατάσταση61

Η διαταραχή που διαφεύγει της σωστής

διαγνωστικής εκτίμησης, περισσότερο από

κάθε άλλη ψυχοπαθολογική

συμπτωματολογία, στο τελικό στάδιο της

ΧΝΑ είναι το παραλήρημα

.

52

Για την επιλογή της προσφορότερης

θεραπευτικής τακτικής, η διαφορική

διάγνωση πρέπει να γίνει από το τοξικό

παραλήρημα, το στερητικό παραλήρημα και

το παραλήρημα πολλαπλής αιτιολογίας.

Επίσης, δεν πρέπει να λησμονείται η

διάκριση από την "οξεία οργανική

παρανοϊκή κατάσταση", ενός οξείας μορφής

οργανικού συνδρόμου, κατά το οποίο η

συνείδηση δεν είναι σαφώς διαταραγμένη.

Πρόκειται για κατάσταση που

χαρακτηρίζεται από ιδέες διωκτικού

περιεχομένου σε ασθενή με πλήρη

συνείδηση και υποκείμενη οξεία σωματική

νόσο

.

62,63

. Το σύνδρομο αυτό είναι πιθανόν

το αποτέλεσμα της "πυροδότησης" που

προκαλεί η σωματική ασθένεια σε μία

ύποπτη, συγκαλυμμένη υπό φυσιολογικές

συνθήκες, ψυχική κατάσταση.


Σε πρακτικό επίπεδο, τα βιβλιογραφικά

ευρήματα είναι χρήσιμα σε επαγγελματίες

υγείας, ιατρούς, ψυχολόγους, νοσηλευτές,

καθώς και σε διοικητές υγειονομικών

υπηρεσιών, επιφορτισμένες να προσφέρουν

ιατρική θεραπεία σε πάσχοντες από χρόνια

νεφρική ανεπάρκεια τελικού σταδίου.

Παραδείγματος χάριν, θα μπορούσε να

προταθεί η ανάπτυξη εξατομικευμένων

ψυχοθεραπευτικών παρεμβάσεων με στόχο

την ψυχολογική υποστήριξη των ασθενών,

ιδιαίτερα εκείνων που αναφέρουν

συμπτώματα κατάθλιψης και άγχους.

Επίσης, θα μπορούσαν να αναπτυχθούν

παρεμβάσεις ψυχοεκπαιδευτικού τύπου και

προγράμματα προαγωγής της υγείας σε

νεφροπαθείς, τα οποία να εστιάζουν στην

ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση σε

συγκεκριμένες συνιστώσες της ψυχικής

υγείας, όπως τα καταθλιπτικά στοιχεία, ο

αυτοκτονικός ιδεασμός, αλλά και η ενίσχυση

των πεποιθήσεων των ασθενών σχετικά με

τη δυνατότητά τους να έχουν οι ίδιοι έναν

καθοριστικό ρόλο στα θέματα που αφορούν

στην υγεία τους. Επιπλέον, λαμβάνοντας

υπόψη τα ευρήματα σχετικών με το

αντικείμενο μελετών, προτείνεται η

δημιουργία ερευνητικής ατζέντας με άξονα

την ψυχολογική παρέμβαση και στήριξη σε

άτομα που υποβάλλονται σε διαδικασία

εξωνεφρικής κάθαρσης, θέτοντας ως στόχο

την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής τους.


1. Αποστόλου Θ. Αξιολόγηση ποιότητας ζωής.

Στο Ζηρογιάννης ΠΝ, Πιερίδης ΑΜ,



Διαμαντόπουλος Α. Κλινική Νεφρολογία.

Αθήνα, Τεχνόγραμμα, 2005. 3667-77.

2. Apostolou T, Gokal R. Quality of life after

peritoneal dialysis. In Gokal R, Khanna R,

Krediet RTh, Nolph KD. Textbook of

Peritoneal Dialysis. Great Britain, Kluwer

Academic Publishers, 2000. 709-35.

3. Valderrabano F, Jofre A, Lopez-Gomez JM.

Quality of life in end - stage renal disease

patients. Am J Kidney Dis 2001, 38 (3):

443-64.

4. Oberley ET, Sadler JH, Stec AP. Renal

rehabilitation: Obstacles, progress and

prospects for the future. Am J Kidney Dis

2000, 35 (4): 141-7.

5. Σαρρής Μ. Κοινωνιολογία της υγείας και

ποιότητα ζωής. Παπαζήσης, Αθήνα, 2001.

6. Daugirdas J, Todd S. Handbook of Dialysis.

Boston, Toronto, Little Brown, 1988.

7. Μπαλοδήμος Χ, Πετροπούλου Χ,

Τριανταφύλλου Γ. Η αντιμετώπιση του

χρόνιου πόνου σε ασθενείς με

αιμοκάθαρση. Dialysis Living 2006, 15: 6-

11.

8. Richardson YW. The rehabilitation of

dialysis and transplant patients. Transplant

Proc 1987, 19 (2): 11-14.

9. Αγραφιώτης Θ. Ο Τεχνητός Νεφρός στη

Θεωρία του και στην Πράξη. Παρισιάνος,

Αθήνα, 1984.

10. Calsyn D A. Rehabilitation of dialysis

patients. Arch Phys Med Rehabil 1981, 62

(10): 483-5.

11. Αλεξανδρόπουλος Κ, Χριστοδούλου Χ.

Ψυχιατρικές - Ψυχολογικές διαταραχές.

Κλινική Νεφρολογία 2005, 14: 1347-59.

12. Christensen A, Ehlers S. Psychological

Factors in End - Stage Renal Disease: An

Emerging Context for Behavioral Medicine

Research. Journal of Consulting and Clinical

Psychology 2002, 70 (3): 712-24.

13. Evans RW, Manninen D, Garrison L. The

Quality of Life of patients with end - stage

renal disease. Ν Eng Med 1985, 312 (9):

553-9.

14. Reichsman F, Levy Ν. Problems in

Adaptation to maintenance haemodialysis.

In Moos RΗ. Coping with physical illness.

New York, Plenum Medical Book Company,

1977. 311-28.

15. Surman Ο. Haemodialysis and Renal

Transplantation. In Hackett ΤΡ, Cassem ΝΗ.

Handbook of General Hospital Psychiatry.

Littleton Massachusetts, PSG Publishing

Company, 1987. 381-402.

16. Bradley C, McGee Η. Improving quality οf

life in renal failure: ways forward. Ιn

McGee Η, Bradley C. Quality οf life

following renal failure. Chur, Harwood

Academic Publishers, 1994. 275-99.

17. Hooper G. Psychological care οf patients in

the renal unit. In McGee Η, Bradley C.

Quality οf life following renal failure. Chur,

Harwood Academic Publishers, 1994. 181-

96.



18. De Barbieri I, Zampieron A. Περιγραφική

ανάλυση των διαταραχών ύπνου

αιμοκαθαιρόμενων ασθενών. EDTNA ERCA

Journal 2004, 30 (4): 242-6.

19. Auer J. Psychological aspects οn elderly

renal patients. Ιn Stevens Ε, Monkhouse Ρ.

Aspects οf renal care. Eastbourne, Bailliere

Tindall, 1986. 200-8.

20. Auer J. The Oxford - Manchester study οn

dialysis patients: age, risk factors and

treatment method in relation to quality οf

life. Scand J Urol Nephrol 1990a, 131: 31-7.

21. Auer J. Psychological Perspectives. In

Thomas N, Jeffrey C. Renal Nursing.

Eastbourne, Bailliere Tindall, 2002. 75-102.

22. Badalamenti J, Dubose TD. Chronic renal

failure. In Levine DZ. Care of the renal

patient. Philadelphia, Saunders, 1991. 139-

54.

23. Κουτσοπούλου - Σοφικίτη Β,

Θεοδοσοπούλου - Ευθυμίου Ε. Διαστάσεις

προσωπικότητας των ασθενών που

υποβάλλονται σε αιμοκάθαρση και η

σχέση τους με την αρχική νόσο. EDTNA

ERCA Journal 2002, 28 (3): 26-9.

24. Di Marco F, Verga M, Reggente MM,

Casanova F, Santus P, Blasi F. Anxiety and

depression in COPD patients: The roles of

gender and disease severity. Respiratory

Medicine 2006, 100 (10): 1767-74.

25. Gottlieb SS, Khatta M, Friedmann E,

Einbinder L, Katzen S, Baker B. The

influence of age, gender, and race on the

prevalence of depression in heart failure

patients. Journal of the American College of

Cardiology 2004, 43 (9): 1542-9.

26. Θεοφίλου Π. Κοινωνικοδημογραφικές

μεταβλητές και η σχέση τους με την

ποιότητα ζωής και την ψυχική υγεία

ασθενών με Χρόνια Νεφρική Ανεπάρκεια.

Περιοδικό της Ποιότητας (ECO-Q) 2008,

68: 34-7.

27. Οικονομίδου Γ, Ζλατάνος Δ, Βαϊόπουλος Χ,

Χατζηδημητρίου Χ. Κατάθλιψη ασθενών με

χρόνια νεφρική ανεπάρκεια. Dialysis Living

2005, 14: 22-32.

28. Vazquez I, Valderrabano F, Fort I, Jofre R,

Lopez-Gomez JM, Moreno F. Differences in

health-related quality of life between male

and female haemodialysis patients.

Nefrologia 2004, 24 (2): 167-78.

29. Gil Cunqueiro JM, Garcia Cortes MJ,

Foronda J, Borrego JF, Sanchez Perales MC,

Perez del Barrio P. Health-related quality of

life in elderly patients in haemodialysis.

Nefrologia 2003, 23 (6): 528-37.

30. Rebollo P, Ortega F, Baltar JM, Diaz-Corte C,

Navascues RA, Naves M. Health-related

quality of life (HRQOL) in end stage renal

disease (ESRD) patients over 65 years.

Geriatric Nephrology and Urology 1998, 8:

85-94.

31. Chiang CK, Peng YS, Chiang SS, Yang CS, He

YH, Hung KY. Health-related quality of life

of haemodialysis patients in Taiwan: a



multicenter study. Blood Purification 2004,

22 (6): 490-8.

32. Dimkovic N, Oreopoulos DG. Chronic

peritoneal dialysis in the elderly. Seminars

in Dialysis 2002, 15: 94-7.

33. Θεοφίλου Π. Κοινωνικοδημογραφικές

μεταβλητές, ψυχοπαθολογία και

πεποιθήσεις για την υγεία: Συσχέτιση με

την ποιότητα ζωής σε ασθενείς με χρόνιας

νεφρικής ανεπάρκεια. Επιθεώρηση Υγείας

2009, 118: 48-51.

34. Iacovides A, Fountoulakis KN, Balaskas E,

Manika A, Markopoulou M, Kaprinis G.

Relationship of age and psychosocial

factors with biological ratings in patients

with end-stage renal disease undergoing

dialysis. Aging Clinical and Experimental

Research 2002, 14 (5): 354-60.

35. Kutner NG, Jassal SV. Quality of life and

rehabilitation of elderly dialysis patients.

Seminars in Dialysis 2002, 15 (2): 107-12.

36. Μοσχοπούλου Ε, Σαββιδάκη Ε.

Ψυχοκοινωνική εικόνα ασθενών σε χρόνιο

πρόγραμμα αιμοκάθαρσης. Προσέγγιση -

Παρέμβαση. Dialysis Living 2003, 7: 1-5.

37. Μπήδιου Ζ, Ιορδανίδης Π, Αληβάνης Π,

Ιακωβίδης Α, Μπαλάσκας Η, Γρηγοριάδου

Μ κ.α. Αναγνώριση από τους νοσηλευτές

του τεχνητού νεφρού ψυχολογικών

προβλημάτων ασθενών που υποβάλλονται

σε χρόνια περιοδική αιμοκάθαρση. Βόλος,

12ο

38. Tyrrell J, Paturel L, Cadec B, Capezzali E,

Poussin G. Older patients undergoing

dialysis treatment: cognitive functioning,

depressive mood and health-related

quality of life. Aging & Mental Health 2005,

9 (4): 374 -9.

Πανελλήνιο Ψυχιατρικό Συνέδριο,

1991.

39. Vasilieva IA. Quality of life in chronic

haemodialysis patients in Russia.

Hemodialysis International 2006, 10 (3):

274-8.

40. Ελληνικού ΜΙ, Ζήση Α. Ποιότητα ζωής και

χρόνιες νόσοι. Προγνωστικές μεταβλητές

για την ψυχική και κοινωνική προσαρμογή

των πασχόντων με χρόνια ασθένεια.

Ιατρική 2002, 82 (2): 124-31.

41. Sesso R, Rontrigues-Netto J, Ferraz M.

Impact of Socioeconomic status on the

quality of life of ESRD patients. American

Journal of Kidney Diseases 2003, 41: 186-

95.

42. Vazquez I, Valderrabano F, Jofre R, Fort J,

Lopez-Gomez JM, Moreno F. Psychosocial

factors and quality of life in young

haemodialysis patients with low

comorbidity. Journal of Nephrology 2003,

16 (6): 886-94.

43. Χατζηπασχάλη Α. Προσέγγιση

ψυχολογικών προβλημάτων νεφροπαθών.

Αθήνα, 5ο

44. Ashwanden C. Οι επιπτώσεις της οξείας

νεφρικής ανεπάρκειας στην οικογένεια.

EDTNA ERCA Journal 2002, 28 (2): 67-70.

Επιμορφωτικό Σεμινάριο

Νοσηλευτών Νεφρολογίας, 1994.



45. Renal Association Report. Treatment of

adult patients with renal failure. The

Laverham Press Ltd, Suffolk, UK, 1997.

46. The Κidney Alliance. End Stage Renal

Failure - Α Framework for Planning and

Service Delivery. The Kidney Alliance,

2001.

47. Auer J. Psychological problems in chronic

illness. Ιn Badawi Μ Biamonti Β. Social

work practice in health care. Cambridge,

Woodhead Faulkner, 1990b. 47-56.

48. Auer J. Support and counselling pre-

dialysis and οn dialysis-need and outcome.

Athens, EDTNA/ERCA conference, 1995.

49. Abram HS. Survival by machine: the

psychological stress οn chronic

haemodialysis. Psychiatry Med 1970, 1: 37-

51.

50. Allison Μ. Social work with patients

suffering from kidney disease and with

their families. British Association οf Social

Workers, Birmingham, 1983.

51. Daneker Β, Kimmel P, Ranich Τ. Depression

and marital dissatisfaction in patients with

end-stage renal disease and in their

spouses. Am J Kidney Dis 2001, 38: 839-46.

52. Wilson Ρ. Psychiatric Aspects of the dialysis

patient. In Jacobs C, Koch CM, Winchester

JF. Replacement of renal function by

dialysis. 1996. 1455-64.

53. Acaray Α, Pinar R. Quality of life perceived

by chronic haemodialysis patients and

family members. EDTNA ERCA Journal

2005, 31 (1): 35-8.

54. Paluszny MJ, DeBeukelaer ΜΜ, Rowane

WA. Families coping with the multiple

crisis of chronic illness. Loss, Grief, and

Care 1991, 5: 61-7.

55. Clair F, Caillat S, Soufir JC. Syndrome

myasthenique induit par la D, L carnitine

chez un hemodialyse chronique. Press Med

1984, 13: 1154-9.

56. Hagberg Β. Α prospective study of patients

in chronic haemodialysis III. Predictive

value of intelligence cognitive deficit and

ego defense structures in rehabilitation. J

Psychosom Res 1974, 18: 151-7.

57. Griva K. Acute Neuropsychological Changes

in Hemodialysis and Peritoneal Dialysis

Patients. Health Psychology 2003, 22: 570-

8.

58. Pliskin N. Neuropsychological function in

renal disease and its treatment. In Tarter

RE, Butters M, Beers SR. Medical

Neuropsychology. New York, Kluwer

Academic Plenum, 2001. 107-26.

59. Fukunishi I, Kitaoka Τ, Shirai Τ. Psychiatric

disorders among patients undergoing

hemodialysis therapy. Nephron 2002, 91:

344-7.

60. Stenbak M, Haapanen G. Azotaemia and

psychosis. Acta Psychiat Scand 1967, 197:

1-65.



61. Raskin ΝΗ, Fishman ΑΑ. Neurological

disorders in renal failure. N Engl J Med

1976, 294: 143-9.

62. American Psychiatric Association.

Diagnostic and statistical manual of mental

disorders. American Psychiatric

Association, Washington, 1994.

63. Αλεξανδρόπουλος Κ. Κλινική

Ψυχοπαθολογία του FISH. ERGO, Αθήνα,

1997.




Ενδοσκοπική σκληροθεραπεία και απολίνωση κιρσών:

Νοσηλευτική προσέγγιση

Δοκουτσίδου Ελένη1, Καντιάνης Αλέξανδρος2

1. Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc Γαστρεντερολογικής Νοσηλευτικής, Υποψήφια Διδάκτωρ Τμήματος Νοσηλευτικής Πανεπιστημίου Αθηνών, Επιτροπή Ελέγχου Νοσοκομειακών Λοιμώξεων Γ.Ν.Αθηνών «Ευαγγελισμός»

2. Νοσηλευτής ΠΕ, MSc Γαστρεντερολογικής Νοσηλευτικής, Διδάκτωρ Τμήματος Νοσηλευτικής Πανεπιστημίου Αθηνών

Περίληψη

Η αυξημένη νοσηρότητα και η σημαντική θνητότητα που συνεπάγονται οι οισοφαγικοί κιρσοί

καθιστούν την πρόληψη και την θεραπεία της κιρσορραγίας ακρογωνιαίους λίθους στην συνολική

αντιμετώπιση της πυλαίας υπέρτασης. Προς την κατεύθυνση αυτή χρησιμοποιούνται ευρέως δύο

ενδοσκοπικές τεχνικές, η ενδοσκοπική σκληροθεραπεία (Endoscopic Sclerotherapy - EST) και η

ενδοσκοπική απολίνωση (Endoscopic Variceal Ligation - EVL).

Σκοπός: H ανασκόπηση της σημαντικότητας του νοσηλευτικού ρόλου στις ενδοσκοπικές τεχνικές της

σκληροθεραπείας (EST) και της απολίνωσης (banding) των κιρσών του οισοφάγου (EVL) με βάση την

πρόσφατη βιβλιογραφία.

Υλικό-Μέθοδος: Για την εκπόνηση της εργασίας ανασκοπήθηκε η πρόσφατη ελληνική και διεθνής

βιβλιογραφία, με ιδιαίτερη έμφαση σε άρθρα νοσηλευτικού ενδιαφέροντος, που δημοσιεύθηκαν την

τελευταία 25ετία στη βάση δεδομένων Medline.

Αποτελέσματα: Η EST εξακολουθεί να παραμένει ο ακρογωνιαίος λίθος της αντιμετώπισης της

οξείας κιρσορραγίας. Από την άλλη, η EVL έχει καταστεί η ενδοσκοπική θεραπεία εκλογής για την

πρόληψη της υποτροπής αυτής της τόσο σοβαρής επιπλοκής της πυλαίας υπέρτασης. Ο ρόλος τους

στην πρωτογενή πρόληψη της κιρσορραγίας είναι περιορισμένος και μόνο στις περιπτώσεις όπου η

φαρμακευτική θεραπεία αντενδείκνυται ή είναι αναποτελεσματική. H EVL παρουσιάζει περισσότερες

τεχνικές δυσκολίες σε σχέση με την EST και προϋποθέτει μεγαλύτερη εμπειρία, αν και στο σύνολό

τους οι επιπλοκές της πρώτης είναι λιγότερες και ήσσονος βαρύτητας.



Συμπεράσματα: Ο άρτια εκπαιδευμένος και εξοικειωμένος νοσηλευτής διαδραματίζει ουσιαστικό

ρόλο στην αξιολόγηση της κλινικής πορείας του ασθενούς προ, κατά τη διάρκεια αλλά και μετά το

πέρας της ενδοσκοπικής διαδικασίας και στην αναγνώριση της επίτευξης ή μη των στόχων της

εφαρμογής της.

Λέξεις κλειδιά: Γαστροοισοφαγικοί κιρσοί, κιρσορραγία, ενδοσκοπική σκληροθεραπεία,

ενδοσκοπική περίδεση κιρσών.


Δοκουτσίδου Ελένη,

Αστυδάμαντος 66-68, 11634 Αθήνα,

Τηλ. 2107250459, 6937709015,


REVIEW Εndoscopic sclerotherapy and variceal ligation: Nursing approach

Dokoutsidou Helen1, Kantianis Alexandros2

1. RN, Nurse of Infection Control Department, MSc in Gastroenterology Nursing, PhD(c) Student, “Evaggelismos” Hospital, Athens

2. RN, MSc in Gastroenterology Nursing, PhD Student

Abstract

The increased morbidity rate, as well as the considerable mortality rate that oesophageal varices

induce, render variceal bleeding prevention and therapy crucial to the overall treatment of

portal hypertension. For this reason, there are two endoscopic techniques broadly used: the

endoscopic sclerotherapy (EST) and the endoscopic variceal ligation (EVL).

Aim: A review on the nurse’s role and significance in the endoscopic techniques of sclerotherapy

(EST) and variceal ligation (EVL) based on recent bibliography.

Material - Method: An overview of resent Greek and international literature mainly of nursing

interest published during the last 25 years, on Medline.

Results: EST remains the corner stone of acute variceal bleeding treatment. On the other hand,

EVL has become the endoscopic treatment of choice for the prevention of recurrence of this



serious portal hypertension complication. However, their implementation in variceal bleeding

primary prevention is confined only to cases that medication is either inadvisable or ineffective.

EVL displays more technical difficulties when compared with EST and requires further

experience, although complications of the former are altogether fewer and less significant than

those of the latter.

Conclusions: The nurse who is integrally trained and familiarized plays a significant role both in

the evaluation of the patient’s clinical course before, during and after the endoscopic process,

and the appreciation of whether the endoscopic implementation has achieved its aims or not.

Key words: Gastroesophageal varices, variceal bleeding, endoscopic sclerotherapy, endoscopic

variceal ligation.


Dokoutsidou Eleni

66-68 Astidamandos Street, GR- 11634 Athens

Tel. +30 210-7250459, +30 6937709015


Εισαγωγή

αιμορραγία από το πεπτικό και

ειδικότερα η αιμορραγία των κιρσών

του οισοφάγου αποτελεί την βαρύτερη και

συχνότερα θανατηφόρο επιπλοκή της

πυλαίας υπέρτασης. Η συχνότητα ανεύρεσης

οισοφαγικών κιρσών σε κιρρωτικούς

ασθενούς ανέρχεται στο 50%, εκ των

οποίων το 1/3 αναμένεται να αιμορραγήσει

στα επόμενα 2 χρόνια με θνητότητα,

συνεπεία της πρώτης κιρσορραγίας να

προσεγγίζει το 50%. Μόνο στους μισούς

ασθενείς με κιρσορραγία, η αιμορραγία

σταματά αυτόματα. Μεταξύ των ασθενών

που επιβιώνουν της πρώτης κιρσρραγίας ο

κίνδυνος υποτροπής της αιμορραγίας

ανέρχεται σε 30% στις 6-8 εβδομάδες

(μέγιστος τις πρώτες 48 ώρες) και περίπου

70% στο πρώτο έτος.

Σε περίπτωση κωλύματος στην ελεύθερη

αιματική ροή εντός της πυλαίας φλέβας

αναπτύσσονται πυλαιο-συστηματικές

αναστομώσεις μεταξύ της πυλαίας και της

συστηματικής κυκλοφορίας, οι οποίες

εντοπίζονται σε διάφορες ανατομικές

περιοχές του πυλαίου συστήματος. Οι

σημαντικότερες αναστομώσεις είναι οι

οισοφαγικοί κιρσοί με υψηλό κίνδυνο

αιμορραγίας και οι γαστρικοί κιρσοί.

1,2-5

Η

1



Είναι ευρέως αποδεκτό ότι οι κιρσοί δεν

αιμορραγούν όταν η διαφορά της πίεσης

μεταξύ της πυλαίας και της κάτω κοίλης

φλέβας είναι μικρότερη των 10-12 mmHg. Η

αιμορραγία οφείλεται σε ρήξη των κιρσών,

λόγω της προοδευτικής διάτασης και

λέπτυνσης των τοιχώματος τους που είναι

αποτέλεσμα της αυξημένης ενδοκιρσικής

πίεσης, ως απόρροια της πυλαίας

υπέρτασης.

Η προχωρημένη ηπατική νόσος σύμφωνα με

την ταξινόμηση κατά Child-Pugh, το μεγάλο

μέγεθος των κιρσών, η εντόπιση τους κοντά

της καρδιοοισοφαγικής συμβολής και η

παρουσία ερυθρών στιγμάτων (cherry red

spots) αποτελούν παράγοντες υψηλού

κινδύνου αιμορραγίας.

6

Η ενδοσκοπική αντιμετώπιση σε οξεία

αιμορραγία από κιρσούς του οισοφάγου

καθώς και η επακολουθούσα εκρίζωση των

κιρσών για την πρόληψη της υποτροπής του

επεισοδίου είναι πλέον καθιερωμένη και

πάγια τακτική η οποία μειώνει τη

θνητότητα, της υποτροπές, τις μεταγγίσεις

αίματος, το χρόνο νοσηλείας και πιθανώς

παρατείνει το προσδόκιμο επιβίωσης των

ασθενών αυτών.

7

Δύο είναι οι βασικές ενδοσκοπικές τεχνικές,

η σκληροθεραπεία με την έγχυση

σκληρυντικών ουσιών και η περίδεση

(banding) των κιρσών του οισοφάγου με τη

χρήση ελαστικών δακτυλίων, η

αποτελεσματικότητα και οι επιπλοκές των

οποίων εξαρτώνται από την τεχνική που

επιλέγεται να χρησιμοποιηθεί και την

ικανότητα και τη διαθέσιμη εμπειρία εκ

μέρους της ενδοσκοπικής ομάδας που

αντιμετωπίζει τον ασθενή.

Στην παρούσα εργασία θα

αναφερθούμε στις σύγχρονες ενδοσκοπικές

τεχνικές, της EST και της EVL, που

εφαρμόζονται στην διάγνωση και θεραπεία

της αιμορραγίας στην πυλαία υπέρταση

(κιρσορραγία), με ανάδειξη του

νοσηλευτικού ρόλου προ, κατά τη διάρκεια

αλλά και μετά το πέρας των διαδικασιών

αυτών.

ΕΝΔΟΣΚΟΠΙΚΗ ΣΚΛΗΡΟΘΕΡΑΠΕΙΑ

Για πολλά χρόνια, η ενδοσκοπική

σκληροθεραπεία (EST) αποτελούσε

αναμφισβήτητα την μέθοδο εκλογής για την

αντιμετώπιση του οξέος επεισοδίου

κιρσορραγίας. Η πρώτη ενδοσκοπική

σκληροθεραπεία (EST) πραγματοποιήθηκε

το 1939 με τοπική ένεση σκληρυντικών

ουσιών στους κιρσούς του οισοφάγου για

την αντιμετώπιση της οξείας κιρσικής

αιμορραγίας μέσω άκαμπτου

οισοφαγοσκοπίου. Η μέθοδος

υποστηρίχθηκε από τους Johnston και

Rodgers, που ανακοίνωσαν το 1955 τα

εξαιρετικά τους αποτελέσματα σε μεγάλη

σειρά ασθενών, ενώ από τις αρχές του 1970

σημειώθηκε βαθμιαία μετατόπιση από τα



άκαμπτα στα εύκαμπτα ενδοσκόπια, τα

οποία σήμερα χρησιμοποιούνται

αποκλειστικά στην κλινική πράξη.

Η αποτελεσματικότητα της EST είναι υψηλή,

όσον αφορά στον έλεγχο της οξείας

αιμορραγίας και της πρώιμης υποτροπής της

σε ποσοστά που κυμαίνονται από 80-100%.

Η αποτυχία της μεθόδου ανέρχεται σε

ποσοστό 6% των ασθενών, οι οποίοι

ανήκουν ως επί το πλείστον σε

προχωρημένα στάδια κίρρωσης (Child C),

όπου η θνητότητα υπερβαίνει το 90%.

Μετανάλυση σχετικών μελετών απέδειξε

πως η EST υπερτερεί της μη θεραπείας, του

επιπωματισμού με μπαλόνι ή/και της

βασοπρεσσίνης στη διακοπή της

αιμορραγίας, στην πρόληψη της υποτροπής

της και στη θνητότητα, ενώ έχει παρόμοια

αποτελέσματα με τη σωματοστατίνη, αλλά

με περισσότερες επιπλοκές.

8,9

10-14

Ανάλογα με το χρόνο κατά τον οποίο

επιχειρείται, η μέθοδος διακρίνεται σε:

Τα έως

σήμερα δεδομένα που προέρχονται από

μακροχρόνιες κλινικές μελέτες έχουν

επιβεβαιώσει πλήρως και τεκμηριωμένα την

κλινική υπεροχή και τον ευεργετικό ρόλο της

στην έκβαση της κατάστασης των ασθενών

με κιρσορραγία, αν και πρόσφατα, η

ενδοσκοπική περίδεση των κιρσών άλλαξε

το τοπίο.

9

Η EST γίνεται με την τεχνική της ‘’ελεύθερης

χειρός’’ (free hand technique) και

συνίσταται στην ενδοκιρσική ή παρακιρσική

έγχυση ειδικών σκληρυντικών ουσιών με

ειδική βελόνα μέσω ενός εύκαμπτου

ευρύαυλου ή διπλού αυλού ενδοσκοπίου, με

σκοπό αντίστοιχα την ενδοκιρσική

θρόμβωση ή την περικιρσική ίνωση των

κιρσών. Η παρακιρσική τεχνική αποσκοπεί

στην πρόκληση φλεγμονής και ίνωσης του

βλεννογόνου του οισοφάγου και τελικά στη

θρόμβωση του κιρσού (περικιρσική ίνωση).

Μερικοί ενδοσκόποι, προσπαθώντας να

επωφεληθούν από τα πλεονεκτήματα και

των δύο τεχνικών, ενίουν σκληρυντική

ουσία ταυτόχρονα ενδοκιρσικά και

παρακιρσικά (συνδυασμένη τεχνική), με

σκοπό την επίτευξη της ταχύτερης και

ισχυρότερης ίνωσης του τοιχώματος του

οισοφάγου.

α)

επείγουσα EST, που έχει στόχο την άμεση

αιμόσταση της οξείας ενεργού κιρσορραγίας,

β) χρόνια EST, που αποσκοπεί στην πλήρη

προοδευτική απόφραξη και οριστική

εκρίζωση των κιρσών, με στόχο την

αποφυγή της υποτροπής της αιμορραγίας

και γ) προφυλακτική EST, η οποία

εφαρμόζεται σε ασθενείς που δεν έχουν

αιμορραγήσει από τους κιρσούς, αλλά βάσει

ενδοσκοπικών κριτηρίων παρουσιάζουν

υψηλό κίνδυνο να εκδηλώσουν στο άμεσο

μέλλον κιρσορραγία.

Ο θρόμβος δημιουργείται μέσα σε 24 ώρες,

σε αντίθεση με την ίνωση που

πρωτοεμφανίζεται μετά από πάροδο 15 έως

30 ημερών από την έγχυση της

10,15



σκληρυντικής ουσίας. Εάν είναι

αποτελεσματική, η δεύτερη συνεδρία της

σκληροθεραπείας επαναλαμβάνεται στις

πρώτες 4 έως 7 ημέρες, ενώ οι επόμενες

γίνονται ανά 1-3 εβδομάδες.16-18 Οι

σκληρυντικές ουσίες που χρησιμοποιούνται

με ασφάλεια στην κλινική πράξη

είναι:9,10,15,19

Δεν υπάρχουν επαρκή βιβλιογραφικά

δεδομένα που να δείχνουν ότι κάποια από

τις προαναφερόμενες σκληρυντικές ουσίες

υπερτερεί των υπολοίπων. Ομοίως, η

ενδοκιρσική ή η παρακιρσική έγχυση της

σκληρυντικής ουσίας δεν φαίνεται να

α) η πολιδοκανόλη 1% και 3%

(polidocanol 1% και 3%), η οποία ως προς

τη χημική της σύσταση είναι ένα λιπαρό οξύ.

Ανάλογα με τη συγκέντρωση της, μπορεί να

χρησιμοποιηθεί για παρακιρσική ή για

ενδοκιρσική έγχυση, β) η ολεϊκή

αιθανολαμίνη 5% (ethanolamine oleate 5%)

έχει την ασθενέστερη σκληρυντική δράση

απ’ όλες τις σκληρυντικές ουσίες και

χρησιμοποιείται για ενδοκιρσική έγχυση, γ)

το αλκυλιούχο υδροδιαλυτό άλας Sodium

Tetradecyl Sulfate-STS 1% και 3%

προορίζεται για ενδοκιρσική έγχυση και

υπερέχει έναντι των άλλων σκληρυντικών

ουσιών, γιατί είναι καλύτερο ανεκτό, έχει

μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα και

συνοδεύεται από λιγότερες επιπλοκές, δ) το

sodium morhuate 5%, ένα μείγμα από άλατα

του νατρίου και λιπαρά οξέα, το οποίο

χορηγούμενο ενδοφλεβίως προκαλεί

θρόμβωση, ε) η αιθυλική αλκοόλη έχει την

ισχυρότερη σκληρυντική δράση και

προκαλεί εκτεταμένη ιστική νέκρωση, όταν

χορηγηθεί εξωαγγειακά. Χρησιμοποιείται

στους αιμορραγούντες γαστρικούς κιρσούς

σε μικρές δόσεις και προτιμάται λόγω του

χαμηλού της κόστους, στ) το N-Butyl-2-

Cyanocrylate (Histoacryl blue), το οποίο τα

τελευταία χρόνια χρησιμοποιείται ευρέως

στην κλινική πράξη για τους αιμορραγούντες

κιρσούς του οισοφάγου, ενώ αποτελεί και

την καλύτερη επιλογή για τους κιρσούς του

θόλου του στομάχου. Είναι μία υδαρής

ουσία, η οποία αποτελείται από βουτύλιο

και κυανοκριλικό. Πολυμερίζεται γρήγορα

στους ιστούς και στερεοποιείται μέσα σε

20sec σε υγρό περιβάλλον και στιγμιαία στο

αίμα. Σε κάθε κιρσό χορηγείται ποσότητα

0,5-1ml. Μετά από λίγες εβδομάδες, ο

θρομβωμένος κιρσός αποξηραίνεται,

νεκρώνεται και αποπίπτει. Το

σημαντικότερο μειονέκτημα από τη χρήση

της είναι ο κίνδυνος καταστροφής του

ενδοσκοπίου, ενώ άλλες σπάνιες αλλά

σημαντικές επιπλοκές από την χρήση του

συγκολλητικού των ιστών Histoacryl είναι η

πρόκληση εμβολών, θρόμβωσης της πυλαίας

ή/και έμφρακτου του σπληνός και ζ) η

θρομβίνη δεν έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως

στην κλινική πράξη, ενώ έχουν ενσκήψει

ζητήματα σχετικά με το κόστος, τη

διαθεσιμότητα και την ασφάλεια της

συγκεκριμένης ουσίας.



επηρεάζει το αποτέλεσμα. Το συνολικό ποσό

της εγχεόμενης ουσίας υπαγορεύεται από το

είδος της, τον αριθμό και το μέγεθος των

κιρσών και την τεχνική που έχει επιλέξει το

εκάστοτε ενδοσκοπικό κέντρο, δεν θα

πρέπει όμως να υπερβαίνει τα 15ml σε κάθε

συνεδρία σκληροθεραπείας, επειδή

αυξάνεται σημαντικά ο κίνδυνος των

επιπλοκών, κυρίως των εξελκώσεων και της

διάτρησης του οισοφάγου.

Για την τεχνική της EST χρησιμοποιούνται

εύκαμπτα ενδοσκόπια με ευρύ αυλό 3,2-

3,8mm, ώστε να παρέχουν μεγαλύτερη

δυνατότητα αναρροφήσεως και

ασφαλέστερη έγχυση. Για τη διενέργεια της

EST χορηγείται συνήθως ηρεμιστική αγωγή

ενίοτε σε συνδυασμό με ένα αναλγητικό,

ιδιαίτερα σε μη συνεργάσιμους ασθενείς,

ενώ εφόσον η κιρσορραγία είναι μαζική, η

EST επιχειρείται υπό γενική αναισθησία. Στο

ένα άκρο του καθετήρα σκληροθεραπείας

προσαρμόζεται σύριγγα που περιέχει τη

σκληρυντική ουσία, ενώ υπάρχει μηχανισμός

που επιτρέπει την έξοδο ή την απόσυρση

από το περιφερικό άκρο του καθετήρα

βελόνας διαμέτρου 23 Gauge. Το ενδοσκόπιο

προωθείται στον κατώτερο οισοφάγο όπου

γίνεται αναρρόφηση πήγματος αίματος και

έκπλυση του βλεννογόνου. Η πιο κατάλληλη

θέση για να γίνει η ένεση είναι δύο εκατοστά

πάνω από τη γαστροοισοφαγική συμβολή,

γιατί στην περιοχή αυτή οι διατιτραίνουσες

φλέβες αρδεύουν τις παραοισοφαγικές. Ο

ενδοσκόπος προωθεί τον καθετήρα

σκληροθεραπείας μέσω του αυλού βιοψίας,

μέχρι η κορυφή του καθετήρα να είναι μόλις

ορατή στο οπτικό πεδίο, Στο σημείο αυτό

ωθείται η βελόνα ώστε να εξέλθει από τον

καθετήρα και ο ενδοσκόπος εισάγει τη

βελόνα στο βλεννογόνο 0,5cm περιφερικά

(δηλαδή, προς τη γαστροοισοφαγική

συμβολή) του σημείου που αιμορραγεί. Ο

βοηθός ενδοσκόπου –νοσηλευτής διενεργεί

ένεση 1-2ml σκληρυντικής ουσίας. Η

συνολική ποσότητα της σκληρυντικής

ουσίας που ενίεται ανά συνεδρία

σκληροθεραπείας δεν θα πρέπει να

υπερβαίνει τα 15ml (δοσολογία που

θεωρείται η πιο ασφαλής, η πιο

αποτελεσματική και η καλύτερα ανεκτή από

τον ασθενή), επειδή αυξάνεται σημαντικά ο

κίνδυνος των επιπλοκών, κυρίως των

εξελκώσεων και της διάτρησης του

οισοφάγου. Πάντως, το συνολικό ποσό της

εγχεόμενης ουσίας υπαγορεύεται από το

είδος της, τον αριθμό και το μέγεθος των

κιρσών και την τεχνική που έχει επιλέξει το

εκάστοτε ενδοσκοπικό κέντρο. Για την

οριστική εκρίζωση των κιρσών απαιτούνται

κατά μέσο όρο 4-6 συνεδρίες

σκληροθεραπείας.

10,15,20

9,10,15

Επιπλοκές της EST

Οι επιπλοκές της EST απαντώνται με

συχνότητα που κυμαίνεται μεταξύ 10-30%

και εξαρτώνται από την εμπειρία του



ενδοσκόπου, το είδος και την ποσότητα της

ενιέμενης ουσίας, το είδος της τεχνικής

(παρακιρσική, ενδοκιρσική), τη θέση των

κιρσών, τη γενική κατάσταση του ασθενούς

θέση του κιρσού, τη βαρύτητα της

υποκείμενης ηπατοπάθειας και από τον

χρόνο και τον αριθμό των συνεδριών. Είναι

κοινότοπη διαπίστωση ότι όσο μικρότερη

ποσότητα σκληρυντικής ουσίας ενίεται,

τόσο λιγότερες είναι οι ανεπιθύμητες

ενέργειες και οι επιπλοκές. Παράλληλα,

όμως, μικρότερο είναι και το αναμενόμενο

θεραπευτικό αποτέλεσμα. Οι επιπλοκές είναι

συχνότερες στη χρόνια EST συγκριτικά με

την επείγουσα και διακρίνονται σε τοπικές,

περιοχικές και συστηματικές.

8,9

Α. Τοπικές

1) Το θωρακικό άλγος (10-25%)

εμφανίζεται αμέσως μετά τη θεραπεία και

διαρκεί για λίγες ώρες. Η εξαγγείωση της

σκληρυντικής ουσίας στο οισοφαγικό

τοίχωμα συνοδεύεται από έντονο πόνο και

παρατεταμένο σπασμό. Εάν ο πόνος

επιδεινώνεται με την πάροδο του χρόνου

και επιπλέον εκδηλωθεί δυσφαγία (25%)

και οδυνοφαγία, η σκέψη οδηγείται στο

ενδεχόμενο της διάτρησης του οισοφάγου. Ο

ασθενής ανακουφίζεται με τη χορήγηση

νιτρογλυκερίνης.

2) Η διάτρηση του οισοφάγου αποτελεί τη

βαρύτερη επιπλοκή, η οποία εκθέτει σε

άμεσο κίνδυνο τη ζωή του ασθενούς.

Εκδηλώνεται συνήθως καθυστερημένα 5-7

ημέρες μετά τη συνεδρία με επιμένουσα

ταχυκαρδία και ισχυρό, βαθμιαία

επιδεινούμενο θωρακικό πόνο και οφείλεται

πιθανώς στην επέκταση της οισοφαγικής

εξελκώσεως.

8,10

3) Ο πυρετός (<38

9

0C) εμφανίζεται σε 20%

των ασθενών και διαρκεί μία έως δύο ημέρες

και υφίεται από μόνος του, χωρίς θεραπεία.

Μελέτες αναφέρουν παροδική μικροβιαιμία

μετά την EST, που όμως δεν φαίνεται να

είναι η αιτία του πυρετού ή να προκαλεί

άλλα προβλήματα.

4) Η πιο συχνή επιπλοκή είναι η αιμορραγία

που οφείλεται σε κιρσούς που δεν έχουν

θρομβωθεί, σε βαθιά έλκη που φθάνουν

μέχρι τα υποβλεννογόνια φλεβικά πλέγματα

και σπανιότερα (2.9%) σε αιμορραγία στο

σημείο της εγχύσεως. Υποτροπή της

αιμορραγίας παρατηρείται στο 30% των

ασθενών πριν από την πλήρη εξάλειψη των

κιρσών. Συνήθως οφείλεται σε αιμορραγία

από κιρσό και αντιμετωπίζεται με εκ νέου

ένεση σκληρυντικής ουσίας ή εναλλακτικά

με ελαστική περίδεση του κιρσού.

9

9,15,19

5) Οι εξελκώσεις στον οισοφαγικό

βλεννογόνο αποτελούν επίσης μία συχνή

(10-20%) επιπλοκή της EST που

εμφανίζονται σε 5 έως 7 ημέρες μετά από

κάθε συνεδρία και επουλώνονται ευχερώς

με τη χορήγηση αναστολέων της αντλίας

πρωτονίων, π.χ. ομεπραζόλη. H συχνότητα

τους έχει άμεση σχέση με την εμπειρία του



ενδοσκόπου, το ποσό και την πυκνότητα της

σκληρυντικής ουσίας. Όσο πιο εύστοχη είναι

η έγχυση μέσα στον κιρσό, τόσο μικρότερη

είναι η απαιτούμενη ποσότητα της

σκληρυντικής ουσίας. Έχουν αναγνωριστεί

δύο είδη εξελκώσεων: τα επιφανειακά και τα

βαθέα έλκη. Τα επιφανειακά έλκη είναι το

αποτέλεσμα της νέκρωσης του

υποβλεννογονίου χιτώνα, επουλώνονται

γρήγορα και δεν προκαλούν σοβαρές

κλινικές επιπτώσεις. Αντίθετα, τα βαθέα

έλκη προκύπτουν όταν νεκρωθεί και μέρος

του μυϊκού χιτώνα, οπότε η κατάσταση είναι

σοβαρότερη.9,15,19

6) Η στένωση του οισοφάγου εμφανίζεται

σε 6.5% των ασθενών, αναπτύσσεται στη

θέση όπου γίνεται η σκληροθεραπεία και

είναι το αποτέλεσμα της υπέρμετρης ίνωσης

του βλεννογόνου από την σκληρυντική

ουσία. Η δημιουργία στενώσεως σχετίζεται

με τη χημική οισοφαγίτιδα, την εξέλκωση

και την παλινδρόμηση οξέος, ενώ

συνεισφέρει και η διαταραχή του

μηχανισμού καταπόσεως. Αντιμετωπίζεται

με ενδοσκοπικές διαστολές του οισοφάγου,

οι οποίες είναι συνήθως επιτυχείς, αν και

μερικές φορές απαιτείται χειρουργική

θεραπεία.

9,15,19

Β. Περιοχικές

1) Η μεσοθωρακίτιδα εκδηλώνεται 2-3

ημέρες μετά την διάτρηση του οισοφάγου. Η

πρώτη ένδειξη είναι ο ισχυρός θωρακικός

πόνος που βαθμιαία εντείνεται. Η

οδυνοφαγία, η δυσφαγία, η σιελόρροια, η

ταχυκαρδία, ο πυρετός και ο ελεύθερος

αέρας στο μασοθωράκιο, αποτελούν

συμπτώματα και ευρήματα που

οριστικοποιούν τη διάγνωση. Όταν η

διάτρηση είναι μικρή, ο ασθενής μπορεί να

αντιμετωπιστεί συντηρητικά με αντιβιοτικά,

τοποθέτηση ρινογαστρικού σωλήνα και

παρεντερική χορήγηση υγρών. Η

θωρακοτομή είναι επιβεβλημένη, όταν η

διαφυγή είναι μεγάλη και ο ασθενής έχει

σοβαρή μεσοθωρακίτιδα.9,15,19

2) Η πλευροδιαφραγματική συλλογή

εμφανίζεται σε 50% των ασθενών και τα

αίτια παραμένουν άγνωστα.

9

Γ. Συστηματικές: είναι ασυνήθιστες και

πολύ σοβαρές, όπως:

1) Οι ασθενείς με ενεργό αιμορραγία

διατρέχουν αυξανόμενο κίνδυνο πνευμονίας

από εισρόφηση κατά τη διάρκεια της

ενδοσκοπικής σκληροθεραπείας, η οποία

μπορεί να αποφευχθεί με την ενδοτραχειακή

διασωλήνωση των ασθενών για την

προστασία των αεροφόρων οδών, 2) σήψη,

3) βακτηριακή περιτονίτιδα, 4) σύνδρομο

της οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας των

ενηλίκων (ARDS), πιθανώς οφειλόμενο σε

εμβολισμό αγγείων του πνεύμονος από τη

σκληρυντική ουσία, 5) θρόμβωση της

πυλαίας φλέβας, που εμφανίζεται στο 30%

των ασθενών και αποκτά κλινική σημασία

8,14,15,19-22



αν μελλοντικά χρειασθεί μεταμόσχευση

ήπατος ή δημιουργία αναστομώσεως

(shunt), 5) πνευμονικό οίδημα, 6)

εγκεφαλικό απόστημα, 7)

περικαρδίτιδα/συμπιεστική περικαρδίτιδα,

8) διάχυτη ενδαγγειακή πήξη και 9)

βρογχοοισοφαγικό συρίγγιο.

Η κύρια αντένδειξη εφαρμογής της EST είναι

η αδυναμία εντοπίσεως του αιμορραγούντος

κιρσού σε περιπτώσεις μαζικής,

κατακλυσμιαίας αιμορραγίας. Ως άλλες

αντενδείξεις αναφέρονται:9,14,21,22 α)

ολιγαιμικό shock (όπως κάθε άλλη

ενδοσκοπική θεραπευτική παρέμβαση, έτσι

και η EST θα πρέπει να επιχειρείται μόνο

εφόσον ο ασθενής είναι αιμοδυναμικά

σταθερός), β) αιμορραγία από έλκη

οισοφάγου μετά από EST (επειδή συχνά

επιτείνεται η νέκρωση και επαυξάνεται ο

κίνδυνος της διάτρησης του οισοφάγου), γ)

αλλεργική αντίδραση στη σκληρυντική

ουσία,

Η EST δεν φαίνεται να αποτελεί τη θεραπεία

εκλογής σε κιρσούς του οισοφάγου που

αιτιοπαθογενετικά οφείλονται σε θρόμβωση

της σπληνικής φλέβας (αριστερά περιοχική

πυλαία υπέρταση), ενώ σε ενεργό

αιμορραγία από τους γαστρικούς κιρσούς

αποφεύγεται η σκληροθεραπεία των κιρσών

του οισοφάγου.

και δ) διαταραχές πηκτικότητας

23

Ενδοσκοπική περίδεση κιρσών

Η απολίνωση των κιρσών του οισοφάγου

(EVL) περιγράφτηκε για πρώτη φορά το

1986 από την ομάδα του Stiegman ως

σύστημα ελαστικής περίδεσης των κιρσών,

παρόμοιο με εκείνο που έως τότε

χρησιμοποιείτο για την αντιμετώπιση της

αιμορροϊδοπάθειας.

Με την EVL επιτυγχάνεται αιμόσταση σε 90-

95% των ασθενών και είναι η μέθοδος

εκλογής στη χρόνια θεραπεία εκρίζωσης των

κιρσών του οισοφάγου που έχουν

αιμορραγήσει. Υπερτερεί της

σκληροθεραπείας στην πρόληψη της

επαναιμορραγίας, στην ταχύτητα

επιτεύξεως της εκρίζωσης των κιρσών, στη

συνολική θνητότητα και στις επιπλοκές. Η

πιθανή ωφέλεια της προληπτικής περίδεσης

δεν έχει τεκμηριωθεί ακόμη επαρκώς και επί

του παρόντος, στα πλαίσια της πρόληψης

του πρώτου επεισοδίου κιρσορραγίας η

μέθοδος αυτή συνιστάται μόνο σε

περιπτώσεις ασθενών στους οποίους

αντενδείκνυται η φαρμακευτική θεραπεία.

23

Σήμερα, για την εκτέλεση του EVL

απαιτείται ένας εξωτερικός διάφανος

κύλινδρος που εφαρμόζεται σταθερά στο

άκρο του ενδοσκοπίου και ένας μικρότερος

εσωτερικός κύλινδρος πάνω στον οποίο

είναι οπλισμένοι πέντε ή επτά ελαστικοί

δακτύλιοι περιδέσεως κιρσών. Ο εσωτερικός

κύλινδρος είναι συνδεδεμένος με λεπτό

24-

28



σύρμα, που περνάει μέσα από τον αυλό

βιοψίας του ενδοσκοπίου και καταλήγει σε

ειδικό πλαστικό κοχλία. Σε κάθε περιστροφή

του κοχλία από τον ενδοσκόπο

απελευθερώνεται ένας ελαστικός δακτύλιος

περιδέσεως. Όταν χρησιμοποιηθούν όλοι οι

ελαστικοί δακτύλιοι, ο κύλινδρος

αντικαθίσταται με νέο οπλισμένο κύλινδρο.

Σήμερα, το σετ πολλαπλών δακτυλίων που

κυκλοφορούν έχουν καταργήσει την ανάγκη

για προστατευτικό σωλήνα-overtube (και

τις επιπλοκές του), καθιστώντας τη μέθοδο

ευκολότερη, ταχύτερη και περισσότερο

ασφαλή.

Η τεχνική της EVL είναι απλή στην

εφαρμογή της. Με τον ασθενή σε καταστολή

με την ενδοφλέβια χορήγηση διαζεπάμης ή

μιδαζολάμης, ο ενδοσκόπος προωθεί το

ενδοσκόπιο, ώστε να πλησιάσει τον κιρσό-

στόχο και να επιτύχει πλήρη επαφή του

κιρσού με τον εσωτερικό κύλινδρο. Κατόπιν,

εφαρμόζει σταθερή αναρρόφηση και όταν ο

κιρσός αναρροφηθεί στον εσωτερικό

κύλινδρο, περιστρέφει τον κοχλία στο

χειριστήριο, ώστε να τεντώσει το σύρμα. Με

τον τρόπο αυτό ο εσωτερικός κύλινδρος

έλκεται απότομα προς το ενδοσκόπιο και

απελευθερώνει ένα ελαστικό δακτύλιο, που

στραγγαλίζει τον κιρσό. Ο κιρσός που έχει

περιδεθεί απελευθερώνεται από τον

κύλινδρο με εμφύσηση αέρα και απόσυρση

του ενδοσκοπίου κατά 2-3 cm. Η

τοποθέτηση των ελαστικών δακτυλίων

αρχίζει από τον κιρσό που αιμορραγεί. Σε

κάθε συνεδρία τοποθετούνται 5 έως 8

ελαστικοί δακτύλιοι, ανάλογα με το μέγεθος

και των αριθμό των οισοφαγικών κιρσών.

Λίγες μέρες μετά την περίδεση του κιρσού ο

δακτύλιος αποπίπτει και στη θέση της

περιδέσεως παραμένει εξέλκωση του

βλεννογόνου που επουλώνεται πλήρως σε

δύο εβδομάδες και αντικαθίσταται από

ουλώδη ιστό, ο οποίος τελικά καλύπτεται

από πλακώδες επιθήλιο. Οι συνεδρίες

ενδοσκοπικής απολίνωσης

επαναλαμβάνονται κάθε δύο εβδομάδες

μέχρι να επιτευχθεί πλήρης εξάλειψη των

κιρσών.

9,10,15,20

Η νεώτερη αυτή ενδοσκοπική μέθοδος

παρουσιάζει περισσότερες τεχνικές

δυσκολίες σε σχέση με τη σκληροθεραπεία

και προϋποθέτει μεγαλύτερη εμπειρία, ιδίως

όταν εφαρμόζεται σε περιπτώσεις αθρόας

αιμορραγίας, όπου απαιτείται ιδιαίτερη

δεξιοτεχνία για την τοποθέτηση του

δακτυλίου στον κιρσό που αιμορραγεί,

καθώς το εξαγγειωμένο αίμα παρεμποδίζει

την ευκρινή όραση και δυσχεραίνει την

αναγνώριση της θέσεως του κιρσού για την

εύστοχη τοποθέτηση του ελαστικού

δακτυλίου. Επίσης, τεχνικές δυσκολίες

αναφύονται σε μικρού και μεσαίου μεγέθους

κιρσούς, επειδή η αναρρόφηση δεν επαρκεί

για την πλήρη έλξη του κιρσού στον

εσωτερικό κύλινδρο, ώστε ο ελαστικός

δακτύλιος να τοποθετηθεί στη βάση του.

9,10,15,29



Επιπλέον, παρά το ότι ορισμένοι ενδοσκόποι

τοποθετούν έως και 8 ελαστικούς

δακτυλίους σε μία συνεδρία, ένα τέτοιο

εγχείρημα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα

δύσκολο, καθώς όσο μεγαλύτερος είναι ο

αριθμός των κιρσών που «στραγγαλίζονται»,

τόσο μεγαλύτερος είναι και ο κίνδυνος

απόφραξης του οισοφαγικού αυλού που

μπορεί σταδιακά να προκληθεί.

9,15,26,30

Επιπλοκές της EVL

Στο σύνολό τους οι επιπλοκές της EVL είναι

λιγότερες και ήσσονος βαρύτητας σε σχέση

με τη σκληροθεραπεία. Η συνηθέστερη

επιπλοκή είναι η παροδική δυσφαγία, ενώ

έχει αναφερθεί και βακτηριαιμία. Διάτρηση

του οισοφάγου μπορεί να προκληθεί από

τον οισοφάγειο σωλήνα (overtube). Στη

θέση όπου έχει τοποθετηθεί ελαστικός

δακτύλιος είναι δυνατόν να εμφανιστούν

βαθιά οισοφαγικά έλκη (1.19%), ενώ η

πρώιμη απόπτωση του δακτυλίου μπορεί να

οδηγήσει σε κατακλυσμιαία αιμορραγία

(2.39%). Επίσης, έχουν αναφερθεί

διαβρώσεις του οισοφαγικού βλεννογόνου

στο 1.19% των περιπτώσεων.10,15,19

Ο ρόλος του νοσηλευτή στην EST και EVL

Η EST και η EVL είναι δύο τεχνικές που

χρησιμοποιούνται ευρέως για την

αντιμετώπιση της αιμορραγίας των κιρσών

οισοφάγου και στομάχου. Η συνεχής

εκπαίδευση, ενημέρωση και εμπειρία του

προσωπικού των ενδοσκοπικών μονάδων

συμβάλουν σημαντικά στην επιτυχή

διεξαγωγή των μεθόδων αυτών. Τα

αυξημένα καθήκοντα του νοσηλευτικού

προσωπικού απαιτούν εγρήγορση, γνώση,

παρατηρητικότητα και υπευθυνότητα. Τα

νοσηλευτικά καθήκοντα κατά την EST/EVL

θα μπορούσαν να διαχωριστούν σε τρία

στάδια:

• Προετοιμασία του ασθενούς για

EST/EVL.

19,25,21,30-32

• Διαδικασία EST/EVL.

• Παρακολούθηση και οδηγίες μετά την

EST/EVL.

Α. Προετοιμασία του ασθενούς για

EST/EVL

Το νοσηλευτικό προσωπικό πρέπει να

αξιολογήσει τον ασθενή σ’ όλες τις

διαστάσεις του: τη ψυχολογική, τη

σωματική, τη διανοητική ή γνωστική, την

κοινωνική και την πνευματική.

Ψυχολογική προετοιμασία του ασθενή.

Η ψυχολογική υποστήριξη του ασθενούς

είναι απαραίτητη γιατί ενισχύεται το

αίσθημα ασφάλειας του για τη θεραπευτική

επέμβαση, μειώνεται ο φόβος και το άγχος

του και εξασφαλίζεται η καλή συνεργασία

του που είναι σημαντική προϋπόθεση για

την επιτυχή έκβαση της θεραπείας.

Σημαντικές προϋποθέσεις για την

ψυχολογική υποστήριξη του ασθενή είναι: α)

Η ενημέρωσή του σχετικά με την εξέταση, τη



διαδικασία διεξαγωγής της και τις

ενδεχόμενες επιπλοκές της, επισημαίνοντας

ιδιαίτερα ότι η διαδικασία αυτή είναι

σχετικά ανώδυνη και τονίζοντας την

σημασία της δικής του συμβολής και

συμμετοχής στην αποτελεσματικότητα της

εφαρμοζόμενης θεραπευτικής τεχνικής και

β) Η χρησιμοποίηση στρατηγικών

συμπεριφοράς για τη μείωση του άγχους του

ασθενούς, όπως το να τον φέρουμε σε

επαφή με άλλους ασθενείς που

αντιμετώπισαν θετικά την θεραπεία και

ωφελήθηκαν από αυτήν.

Σωματική προετοιμασία του ασθενή. Η

προετοιμασία του ασθενούς πριν την

ενδοσκοπική διαδικασία είναι ουσιώδη,

προκειμένου να εξασφαλισθεί άριστο οπτικό

πεδίο και να διασφαλισθεί η ασφάλεια του

εξεταζόμενου και η ποιότητα της

παρεχόμενης νοσηλευτικής φροντίδας.

Για τη μείωση του κινδύνου αναγωγής και

εισρόφησης από την ενδοσκοπική θεραπεία

και την καταστολή συστήνεται ο ασθενής

που πρόκειται να υποβληθεί σε EST/EVL να

αποφεύγει τη λήψη οποιασδήποτε στερεάς

και υγρής τροφής για 6-8 ώρες. Πολλές

φορές κρίνεται απαραίτητη η κένωση του

οισοφάγου και του στομάχου, λόγω

αιμορραγίας, είτε με οισοφάγειο σωλήνα

είτε με ρινογαστρικό σωλήνα.

Κατά την είσοδο του ασθενούς στην

ενδοσκοπική αίθουσα, ζητείτε η γραπτή

συγκατάθηση του και υποβοηθείται για την

τυχόν αφαίρεση τον ενδυμάτων, των

τεχνητών οδοντοστοιχιών και φακών

επαφής. Κατόπιν, εξασφαλίζεται φλεβική

οδός με την τοποθέτηση φλεβοκαθετήρα και

ο ασθενής ελέγχεται εάν είναι αιμοδυναμικά

σταθερός, εάν υπάρχει σοβαρή υποογκαιμία

ή αναιμία, οπότε γίνεται αναπλήρωση

αίματος και ακόμη γίνονται πλύσεις για

απομάκρυνση θρόμβων ή τροφών. Επιπλέον

ο εργαστηριακός έλεγχος περιλαμβάνει

αιματοκρίτη, αιμοπετάλια, ομάδα και

διασταύρωση αίματος, χρόνος προθρομβίνης

και επίσης εξασφάλιση 2 μονάδων αίματος.

Στη συνέχεια, ο ασθενής τοποθετείται σε

κατάλληλη θέση (θέση του Sim), στην οποία

ο ασθενής ακουμπά με την αριστερή πλευρά

και το στήθος, το δεξί γόνατο και ο μηρός

φέρονται προς τα άνω και το αριστερό άνω

άκρο κατά μήκος της ράχης και με το κεφάλι

σε ελαφρά κάμψη. Προκειμένου για τη EST,

ελέγχονται και προετοιμάζονται οι

σκληρυντικές ουσίες και ο καθετήρας

σκληροθεραπείας (ειδική εύκαμπτη βελόνα)

που θα χρησιμοποιηθούν για τη αιμόσταση

των κιρσών. Αντίστοιχα για την EVL, η

ειδική συσκευή επί της οποίας είναι

τοποθετημένοι (οπλισμένοι) οι ελαστικοί

δακτύλιοι προσαρμόζεται από τον

νοσηλευτή στο άκρο του ενδοσκοπίου.

Ειδική προσοχή χρειάζονται οι ασθενείς με

προσθετικές βαλβίδες, ιστορικό

ενδοκαρδίτιδας και συγγενείς

καρδιοπάθειας. Σ’ αυτούς τους ασθενείς



είναι απαραίτητη η χημειοπροφύλαξη. Τα

καταλληλότερα αντιβιοτικά είναι η

αμπικιλλίνη, η γενταμικίνη, η βανκομικίνη

και η τομπραμυκίνη.

Πριν την έναρξη της EST ή της EVL

απαιτείται η χορήγηση ηρεμιστικών, όπως η

διαζεπάμη και η μιδαζολάμη και ναρκωτικά

όπως η μεπεριδίνη. Σπάνια απαιτείται η

χορήγηση αγχολυτικών φαρμάκων αρκετές

ώρες πριν την θεραπεία. Επίσης, η χορήγηση

τοπικού αναισθητικού σε μορφή spray

(λιδοκαίνη), στην είσοδο του φάρυγγα,

βοηθάει στη μείωση του αντανακλαστικού

του εμετού και της δυσφορίας κατά την

είσοδο του ενδοσκοπίου.

Τελειώνοντας την πρώτη φάση της

προετοιμασίας, ο νοσηλευτής ελέγχει την

ακεραιότητα του εξοπλισμού και των υλικών

που πρόκειται να χρησιμοποιηθούν κατά τη

διάρκεια της ενδοσκόπησης. Δηλαδή, τη

λειτουργία όλου του εξοπλισμού (παροχή

οξυγόνου, παλμικό οξύμετρο, αναρρόφηση,

κτλ) και την επάρκεια του υλικού και επίσης,

βοηθάει στη δημιουργία ασφαλέστερων

συνθηκών για τον ασθενή και για όλους τους

εργαζόμενους στο χώρο της ενδοσκοπικής

μονάδας.

Β. Διαδικασία EST/EVL

Με την εφαρμογή της τοπικής αναισθησίας

στο φάρυγγα αρχίζει το δεύτερο στάδιο της

ενδοσκοπικής EST/EVL.Τοποθετείται στο

στόμα του ασθενούς το ειδικό επιστόμιο,

που συγκρατείται ανάμεσα στους άνω και

κάτω τομείς, γίνεται η εισαγωγή του

ενδοσκοπίου, ενώ καλείται ο ασθενής να

αναπνέει βαθιά και να συμμετέχει με

καταποτικές κινήσεις.

Ο νοσηλευτής συνεργάζεται με τον

ενδοσκόπο κατά την διάρκεια της

διαδικασίας,. Υποστηρίζει τον ενδοσκόπο

παρέχοντας τα υλικά και τον εξοπλισμό που

απαιτείται κάθε φορά, αλλά και με τους

κατάλληλους χειρισμούς του τον βοηθάει για

την αποτελεσματική διεξαγωγή της

επέμβασης. Ακόμη, οφείλει να

παρακολουθεί την κατάσταση του ασθενή

και να δίνει πληροφορίες στον ενδοσκόπο

όσον αφορά το σφυγμό, το ρυθμό αναπνοής

του, τον κορεσμό του οξυγόνου και την

τυχόν εμφάνιση ιδρώτα ή ωχρότητας. Η

παρακολούθηση του ασθενή από το

νοσηλευτή είναι ζωτικής σημασίας γιατί ο

ενδοσκόπος γιατρός είναι προσηλωμένος

στην τεχνική και τα ευρήματα και συνήθως

δεν είναι σε θέση να ελέγχει τον

ενδοσκοπούμενο. Μετά το πέρας της

ενδοσκοπικής διαδικασίας, ο νοσηλευτής

ελέγχει τον ασθενή για τυχόν επιπλοκές και

παρενέργειες, ενώ ενημερώνει τον

ενδοσκόπο για την κατάσταση του ασθενούς

σε όλη τη διάρκεια της διαδικασίας.



Γ. Παρακολούθηση και οδηγίες μετά την

ενδοσκοπική EST/ΕVL

Τα νοσηλευτικά καθήκοντα στο στάδιο αυτό

περιλαμβάνουν: την παρακολούθηση του

ασθενούς και τις οδηγίες προς αυτών πριν

την έξοδο του από την ενδοσκοπική μονάδα

ή την κλινική.

Παρακολούθηση του ασθενή. Μετά το

πέρας της διαδικασίας, ο ασθενής

τοποθετείται σε πλάγια θέση για πρόληψη

της εισρόφησης, παρακολουθούνται οι

αντιδράσεις του και στηρίζεται ψυχολογικά.

Παράλληλα, ο νοσηλευτής παρακολουθεί

στενά την ανάνηψη του ασθενούς με τον

έλεγχο των ζωτικών του σημείων (σφυγμός,

ρυθμός αναπνοής, θερμοκρασία) και τον

κορεσμό του οξυγόνου, σύμφωνα με το

πρωτόκολλο του τμήματος, για την έγκαιρη

διάγνωση και την αντιμετώπιση τυχόν

επιπλοκών από την επέμβαση ή τη

χορηγούμενη φαρμακευτική αγωγή και

καταγράφει οποιαδήποτε μεταβολή στη

γενική του κατάσταση, όπως την εμφάνιση

ενδεχομένων σημείων αιμορραγίας, εμέτου,

μεταβολής των ζωτικών σημείων, πόνου και

κοιλιακής διάτασης.

Καταγράφεται ο αριθμός της

πραγματοποιούμενης συνεδρίας, καθώς και

η σκληρυντική ουσία που χρησιμοποιήθηκε

(τρόπος χορήγησης, δόση, ώρα,

παρενέργειες) ή αντίστοιχα ο αριθμός των

ελαστικών δακτυλίων που τοποθετήθηκαν.

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η EVL πλεονεκτεί

της EST, γιατί απαιτεί λιγότερες συνεδρίες

για την πλήρη εξάλειψη των κιρσών.

Ελέγχεται το ενδεχόμενο αιμορραγίας και

αποστέλλεται εργαστηριακή εξέταση

αιματοκρίτη 6 ώρες μετά την επέμβαση και

το επόμενο πρωί. Ο ασθενής μεταφέρεται

στο θάλαμο νοσηλείας του, αφού έχει

προηγηθεί ενημέρωση του θεράποντος

ιατρού και του νοσηλευτή της κλινικής για

τυχόν περαιτέρω θεραπευτικές ενέργειες ή

την αναγκαιότητα παρακολούθησής του.

Πριν την έξοδο του ασθενούς από την

ενδοσκοπική μονάδα ή την κλινική, στον

ασθενή θα πρέπει να δοθούν οδηγίες από

τον αρμόδιο νοσηλευτή. Ο ασθενής θα

πρέπει να ενημερωθεί και εκπαιδευτή για

τυχόν επιπλοκές και δυσχέρειες που

ενδεχόμενα να επισυμβούν, όπως δυσφαγία

ή παρουσία θωρακικού άλγους, επί τη

εμφανίσει των οποίων θα πρέπει να

ενημερώσει άμεσα τον θεράποντα ιατρό ή

τον υπεύθυνο νοσηλευτή. Η EVL είναι

ασφαλέστερη μέθοδος από την EST, αφού οι

δημιουργούμενες εξελκώσεις είναι

επιφανειακές, ενώ ασυνήθεις είναι οι

κινητικές διαταραχές ή η ανάπτυξη

στενώσεων του οισοφάγου. Ο νοσηλευτής

επισημαίνει την αναγκαιότητα της

αποφυγής λήψεως στερεάς τροφής από το

στόμα για τις επόμενες 24 ώρες.

Σημαντική πληροφορία είναι ο ασθενής να

γνωρίζει τον αριθμό των συνεδριών που θα

πρέπει να επακολουθήσουν μέχρις ότου



επιτευχθεί το αναμενόμενο αποτέλεσμα

(εξάλειψη των οισοφαγικών ή/και

γαστρικών κιρσών). Όπως έχει ήδη

αναφερθεί, η EVL πλεονεκτεί της EST και

στο σημείο αυτό, γιατί απαιτεί λιγότερες

συνεδρίες για την πλήρη εξάλειψη των

κιρσών, ενώ επιπλέον η συχνότητα

υποτροπής της αιμορραγίας πριν από την

ολοκλήρωση της EVL είναι μικρότερη

συγκριτικά με τη σκληροθεραπεία.

Συμπέρασμα

Η οξεία κιρσορραγία αποτελεί εξαιρετικά

σοβαρή κατάσταση που απειλή άμεσα τη

ζωή του ασθενούς αν δεν αντιμετωπισθεί

εγκαίρως και αποτελεσματικά ο

ακρογωνιαίος λίθος της αντιμετώπισης του

οξέος επεισοδίου κιρσορραγίας παραμένει η

EST. Παρά τις προόδους στην διάγνωση και

θεραπεία η θνητότητα από το οξύ

αιμορραγικό επεισόδιο παραμένει υψηλή,

γεγονός που καθιστά ζωτικής σημασίας την

πρόληψη της κιρσορραγίας στο πλαίσιο της

συνολικής αντιμετώπισης της πυλαίας

υπέρτασης. Η EST δεν ενδείκνυται για την

πρωτογενή πρόληψη της κιρσορραγίας, ενώ

η EVL φαίνεται να συνίσταται μόνο σε

περιπτώσεις ασθενών στους οποίους

αντενδείκνυται η φαρμακευτική θεραπεία

και σε εκείνους που δεν μπορούν να

ανεχθούν η δεν έχουν αιμοδυναμική

απάντηση στη χορήγηση του φαρμάκου. Από

την άλλη η EVL μόνη της η σε συνδυασμό με

την χορήγηση β-αναστολής έχει καταστεί

ενδοσκοπική θεραπεία εκλογής για την

πρόληψη της επανεμορραγίας από

οισοφαγικούς κιρσούς. Ανεξάρτητα πάντως

από τη θεραπευτική μέθοδο που θα

εφαρμοσθεί, σημαντικό ρόλο στην επιτυχή

έκβαση της διαδραματίζει το νοσηλευτικό

προσωπικό που αποτελεί αναπόσπαστο

κομμάτι κάθε ενδοσκοπικής ομάδας.


1. Mihas A, Sanyal AJ, Portal hypertension

and gastrointestinal. In Bacon BR, O;

Grady JG, Di Bisceglie AM, Lake JR, eds.

Comprehensive Clinical Hepatology.

Second Edition. Elsevier Mosby,

2006:137-151.

2. Burroughs AK, McCormick A. Natural

history and prognosis of variceal

bleeding. Bailliere’s Clin Gastroenterol

1992;6(3):437-450.

3. D'Amico G, Luca A. Natural history.

Clinical-haemodynamic correlations.

Prediction of the risk of bleeding.

Baillieres Clin Gastroenterol 1997;

11(2):243-256.

4. Βoyer TD. Natural history of portal

hypertension. Clin Liver Dis

1997;1(1):31-44.

5. Sherlock S, Dooley J. The portal venous

systemic and portal hypertension. In:

Sherlock S, Dooley J, eds. Disease of the



liver and biliary system. Ninth edition.

Blackwell scientific publications,

1993:132-178.

6. Armonis A, Patch D, Burroughs AK.

Hepatic venous pressure measurement:

An old test as a new prognostic market

in cirrhosis? Hepatology

1997;25(1):245-248.

7. De Franchis R, Primignani M. Natural

history of portal hypertension in

patients with cirrhosis. Clin Liver Dis

2001;5(3):645-663.

8. Boyer T, Henderson J. Portal

hypertension and bleeding esophageal

varices. In: Zakin D, Boyer T.

Hepatology: A textbook of liver disease.

3th edition, W.B. Saunders company,

1996;1:721-755.

9. Χρήστος Μαυρογιάννης. Ενδοσκοπική

Νοσηλευτική 2001. Εταιρία

Νοσηλευτικών Σπουδών, Αθήνα

2001,33-35..

10. ASGE guideline. The role of endoscopy

in the management of variceal

hemorrhage, updates July 2005.

Gastrointest Endosc 2005;62:651-655.

11. De Franchis R, Primignani M.

Endoscopic treatments for portal

hypertension. Bailleres Clin

Gastroenterol 1997;11(2):289-309.

12. Hartigan PM, Gebhard RL, Gregory PB.

Sclerotherapy for actively bleeding

esophageal varices in male alcoholics

with cirrhosis. Veterans Affairs

Cooperative Variceal Sclerotherapy

Group. Gastrointest Endosc

1997;46(1):1-7.

13. Laine LA. Endoscopic treatment of acute

or active variceal bleeding. In: Portal

Hypertension. Blackwell Science

2001;156-160.

14. Luketic V, Sanyal A. Esophageal varices.

Clinical presentation, Medical Therapy

and Endoscopic Therapy.

Gastroenterology Clinics of North

America 2000;29(2):337-421.

15. Λαδάς Σ. Διαγνωστική και θεραπευτική

ενδοσκόπηση του πεπτικού

συστήματος. Εκδόσεις ‘’Δ.Σ.

Λαδάς’’.Αθήνα 2003:125-127.

16. Albert J. Anatomy of the normal liver. In:

Zakin D, Boyer T. Hepatology. A

textbook of liver disease. 3th edition,

W.B. Saunders company, 1996;1:3-32.

17. Rockey DC. Cell and molecular

mechanisms of increased intrahepatic

resistance and hemodynamic correlates.

In: Sanyal AJ, Shah VH, editors. Portal

hypertension: pathobiology, evaluation

and treatment. Totowa, NJ: Humana

Press;2005:37-50.

18. Kapoor D, Sarin SK. Pethophysiology of

portal hypertension. J Gastroenterol

Hepatol 2002;17:S482-S487.

19. Μαυρογιάννης Χ. Ενδοσκοπήσεις:

Πεπτικού Συστήματος. Βασικές αρχές –



Κλινικές εφαρμογές – Περιενδοσκοπική

φροντίδα. Εκδόσεις ΒΗΤΑ. Αθήνα

2008:191-202.

20. Στεφανίδης Γ. Η επίδραση της

επείγουσας απολίνωσης και της

σκληροθεραπείας στην πίεση της

πυλαίας φλέβας σε ασθενείς με κίρρωση

του ήπατος και κιρσορραγίας.

Προοπτική τυχαιοποιημένη μελέτη.

Διδακτορική διατριβή 2002,46-48.

21. Kirby DF. Management of esophageal

varices: a review of treatment options

and the role of the gastroenterology

nurse and associate. Gastroenterol Nurs

1989;12(1):10-14. Review.

22. Goff J, Revieille M, Stiegman GV.

Endoscopic sclerotherapy versus

endoscopic variceal ligation: esophageal

symptoms, complications and motility.

American Journal of Gastroenterology

1988;83(11):1240-1244.

23. Imperiale TF, Chalasani N. A meta-

analysis of endoscopic variceal ligation

for primary prophylaxis of esophageal

variceal bleeding. Hepatology

2001;33(4):802-807.

24. Bass N, Somberg K. Portal hypertension

and gastrointestinal bleeding. In:

Sleisenger & Fordtran ‘s.

Gastrointestinal and liver disease. 6th

edition, W,B. Saunders Company,

2000;2:1284-1309.

25. McEwen DR. Management of alcoholic

cirrhosis of the liver. AORN J.

1996;64(2):209-223 passim. Review.

26. Laine L, Cook DJ. Endoscopic ligation

compared with sclerotherapy for

treatment of esophageal variceal

bleeding. A meta-analysis [see

comments]. Ann Inter Med

1995;123:280-287.

27. Schepke M, Kleber G, Nurnberg D,

Willert J, Koch L, Veltzke-Schlieker W et

al. Ligation versus propranolol for the

primary prophylaxis of variceal

bleeding in cirrhosis. Hepatology

2004;40(1):65-72.

28. Triantos C, Vlachogiannakos J, Armonis

A, Saveriadis A, Kougioumtzian A,

Leandro G et al. Primary prophylaxis of

variceal bleeding in cirrhosis unable to

take-blockers: a randomized trial of

ligation. Alimentary Pharmacology and

Therapeutics 2005;21(12):1435-1443.

29. Avgerinos A, Armonis A,

Manolakopoulos S, Poulianos G,

Rekoumis G, Sgourou A, Gouma P, Raptis

S. Endoscopic ESΤ versus variceal

ligation in the long term management of

patients with cirrhosis after variceal

bleeding. A prospective randomized

study. J Hepatol 1997;26(5):1034-1041.

30. Winchester CB. A new approach to

esophageal varices: endoscopic variceal



ligation. Gastroenterol Nurs

1991;14(1):4-8.

31. Peck SN, Griffith DJ. Reducing portal

hypertension and variceal bleeding

(continuing education credit). Dimens

Crit Care Nurs 1988;7(5):269-279.

32. Burroughs AK. Acute management of

bleeding oesophageal varices. Drugs

1992;44 Suppl 2:14-23:discussion 70-

72. Review.



ΕΙΔΙΚΟ ΑΡΘΡΟ

O ρόλος της νοσηλευτικής επιστήμης στη παγκόσμια κλιματική

αλλαγή

Σταυριανόπουλος Θεοδόσιος1, Γκεβρέκη Ελευθερία2, Γκουρβέλου Ουρανία3

1. Νοσηλευτής ΤΕ, MSc , ΓΝ ΠΥΡΓΟΥ 2. Νοσηλεύτρια ΤΕ, Προϊσταμένη Παιδιατρικής Κλινικής ΓΝ ΠΥΡΓΟΥ

3. Νοσηλεύτρια ΤΕ, MSc , Γενικό Ογκολογικό Νοσοκομείο «ΟΙ ΑΓΙΟΙ ΑΝΑΡΓΥΡΟΙ»

Περίληψη

Η αλλαγή του κλίματος έχει επιφέρει και θα επιφέρει στην ανθρώπινη υγεία σημαντικές συνέπειες. Η

νοσηλευτική πρέπει να συμμετάσχει πιο κεντρικά στις προσπάθειες ανταπόκρισης κι ελάττωσης της

οξύτητας του προβλήματος.

Σκοπός: Η ανασκόπηση των διαθέσιμων σύγχρονων βιβλιογραφικών δεδομένων αναφορικά με το

ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει η νοσηλευτική επιστήμη στη παγκόσμια κλιματική αλλαγή.

Υλικό και Μέθοδος: Χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος αναζήτησης σε ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων

(MEDLINE, CINAHL, SCOPUS) για ανασκόπηση της ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας ως το 2009. Ως

αποδεκτές για τη βιβλιογραφική ανασκόπηση, κρίθηκαν οι μελέτες που αναπτύσσουν ένα πλαίσιο

σύγχρονης επαγγελματικής νοσηλευτικής δράσης για την αντιμετώπιση και τη ελάττωση της

οξύτητας της παγκόσμιας κλιματικής αλλαγής.

Αποτελέσματα: Οι κύριοι τρόποι δράσης που μπορεί να αναλάβει η νοσηλευτική για την ελάττωση

της οξύτητας του προβλήματος είναι α) κοινές τακτικές, τις οποίες μπορούν να ακολουθήσουν όλοι οι

νοσηλευτές, οδηγώντας δηλαδή με το παράδειγμα, δίνοντας συμβουλές και αναλαμβάνοντας πολιτική

δράση, β) καθορισμός της εξειδίκευσης και της συνεισφοράς της νοσηλευτικής σε συγκεκριμένους

τομείς των γενικών συστημάτων υγείας, γ) σωστή προτεραιότητα των τόπων, δηλαδή το

γεωγραφικό περιβάλλον που είναι κρίσιμης σημασίας και καθορίζει την φύση της επαγγελματικής

ανταπόκρισης και δ) οι δημόσιες μελέτες και έρευνες πάνω στις οποίες οι νοσηλεύτριες χρειάζεται να

βασίζουν τις αποφάσεις που λαμβάνουν γιατί η νοσηλευτική χρειάζεται ένα αφιερωμένο πεδίο

έρευνας για να στηρίξει την περιβαλλοντολογική της δραστηριότητα.



Συμπεράσματα: Η νοσηλευτική πρέπει να συνδεθεί στενά με άλλα επαγγέλματα και τομείς δράσης

ώστε να μεγιστοποιήσει τις εθνικές και διεθνείς προσπάθειες μετριασμού κι αντιμετώπισης της

κλιματολογικής αλλαγής. Η ανταπόκριση του επαγγέλματος στην κλιματολογική αλλαγή πρέπει να

είναι τόσο ποικίλη όσο κι ο ίδιος ο τομέας, και να προέρχεται από όλες τις χώρες.

Λέξεις κλειδιά: Κλιματική αλλαγή, νοσηλευτές, νοσηλευτική δράση, περιβάλλον.


Σταυριανόπουλος θεοδόσιος

Αρχιμήδους 4, Πύργος Ηλείας, ΤΚ:27100,

Τηλ:2621032528,6945609047

Ε-mail:[email protected]

SPECIAL ARTICLE The role of nursing science in global climate ghange

Stavrianopoulos Theodosios1, Gkevreki Eleftheria2, Gourvelou Ourania3

1. RN, Msc, General Hospital of Pyrgos Ilia 2. RN, Head Nurse of Pediatric Clinic, General Hospital of Pyrgos Ilia

3. RN, Msc, General Oncology Hospital “AGIOI ANARGIROI”

Abstract

Global climate change has had and will have considerable effects on human health. Nursing must

become more centrally involved in mitigation, reducing the acidity and response efforts of the

problem.

Aim: The review of contemporary literature available data regarding the role it can play in

nursing science to global climate change.

Material and Methods: The method used to search electronic databases (MEDLINE, CINAHL,

SCOPUS) for review of foreign language literature in 2009. The search took place in December

2009. As eligible for the literature review, the studies found that developing a framework for

modern professional nursing action to address and reduce the acidity of global climate change.



Results: The main modes of action can be taken by nursing to reduce the acidity of the problem

is a) common tactics, which may be followed by all nurses, leading by example, giving advice and

taking political action, b) to determine the specificity and the contribution of nursing in specific

areas of general health systems, c) right priority of sites, namely the geographical environment

is critical and determines the nature of the professional response and d) public surveys and

studies on which nurses need to base their decisions because the nursing needs a dedicated area

for research to support environmentally activity.

Conclusions: The nursing should be linked closely with other professions and sectors in order

to maximize national and international efforts to mitigate and combat climate change. The

profession's response to climate change should be as varied as the sector itself, and from all

countries.

Key words: Climate change, nurses, nursing action, environment.


Stavrianopoulos Theodosios

Archimidous 4 , Pirgos Ilias, Greece, P.C: 27100,

Τel:2621032528,6945609047

Ε-mail:[email protected]

Εισαγωγή

πό πολύ καιρό υπάρχει η ανησυχία

στην νοσηλευτική έρευνα και πρακτική

για το περιβάλλον του επαγγέλματος, το

οποίο γενικώς ορίζεται ως ο κοινωνικός,

φυσικός και βιολογικός περίγυρος, στον

οποίο οι νοσηλεύτριες λειτουργούν και με

τον οποίον πρέπει να ασχολούνται. Στο

ξεκίνημα της πρακτικής της σύγχρονης

εποχής, τα γραπτά της Florence Nightingale

σχολίαζαν διάφορα περιβάλλοντα, από την

επίδραση της χαμηλής υγιεινής στην υγεία

και τις συνθήκες διαβίωσης στις αστικές

περιοχές, ως το κτιριακό σχεδιάγραμμα, την

θερμοκρασία, τον εξαερισμό, και τις

διαπροσωπικές κινήσεις στα δωμάτια των

ασθενών1

Σε μεταγενέστερα χρόνια και ιδιαίτερα από

την δεκαετία του 1950 ως τη δεκαετία του

1980 η ιδέα του νοσηλευτικού

περιβάλλοντος συγκεκριμενοποιήθηκε με

την ανάπτυξη εννοιολογικών μοντέλων που

όριζαν και εξηγούσαν το επάγγελμα στις

νοσηλεύτριες. Αυτά τα μοντέλα με

διάφορους τρόπους έδιναν έμφαση στο

.

Α



πρόσωπο, στην υγεία και στο περιβάλλον,

ως τα τρία παραδείγματα που στηρίζουν το

επάγγελμα2-4

Στη σύγχρονη εποχή, οι ιδέες για τα

περιβάλλοντα πρακτικής είναι πολύ πιο

ανεπτυγμένες και εκλεπτυσμένες, κι

επεκτείνονται πέραν της νοσηλευτικής, σε

όλα τα επαγγέλματα υγείας.

.

Παρά τα ποικίλα ενδιαφέροντα για τα

ανθρώπινα περιβάλλοντα, η προσοχή στην

νοσηλευτική ειδικά για τα φυσικά και

φυσιολογικά χαρακτηριστικά του κόσμου

είναι πιο περιορισμένη. Προς τα τέλη της

δεκαετίας του 1990, άρχισε ένα

περιστασιακό και εξειδικευμένο ενδιαφέρον

στην νοσηλευτική της κοινότητας και της

δημόσιας υγείας για τις επιδράσεις της

τοπικής ρύπανσης5-9. Την ίδια περίπου

εποχή, ένας μικρός αριθμός θεωρητικών

συζητήσεων εστιάσθηκε πάνω στην σχέση

μεταξύ της νοσηλευτικής και του

περιβαλλοντολογισμού10-14

Πρόσφατα εκδηλώθηκε κάποιο ενδιαφέρον

για την κλιματολογική αλλαγή σποραδικά,

από ομάδες ειδικού ενδιαφέροντος και από

τοπικούς αντιπροσωπευτικούς οργανισμούς

στην νοσηλευτική, συχνά με την μορφή

πληροφοριακών ιστοτόπων και βημάτων

συζήτησης στο διαδίκτυο.

.

Στη πραγματικότητα καμία πολιτική, καμία

κυβέρνηση, καμία βιομηχανία ή ανθρώπινη

ομάδα δεν πρόκειται ποτέ από μόνη της να

αντιστρέψει την παγκόσμια κλιματολογική

αλλαγή, ή έστω να αρχίσει να αντιμετωπίζει

τις σημαντικές της συνέπειες. Η κατάσταση

είναι τέτοιου τεράστιου μεγέθους, φάσματος

και προχωρημένου σταδίου, που μόνο μια

συντονισμένη προσπάθεια που θα

περιλαμβάνει ενοποιημένη δράση από

κοινού με διάφορες ανταποκρίσεις από

πολλούς λαούς και τομείς σε όλον τον κόσμο,

θα έχει κάποια πραγματική ελπίδα

επιτυχίας.

15

16

Αναπτύσσοντας ένα πλαίσιο εργασίας για

μελλοντική δράση

17

διακρίνουμε τέσσερις

συσχετιζόμενες κατηγορίες διαμέσου των

οποίων η διεθνής νοσηλευτική θα μπορούσε

ίσως να ανταποκριθεί α) κοινές τακτικές, β)

μεγιστοποίηση των εξειδικεύσεων, γ)

θέσπιση προτεραιότητας τόπων, δ)

δημόσιες μελέτες.

Σκοπός

Η παρούσα βιβλιογραφική ανασκόπηση

διεξήχθη με σκοπό να κατανοηθεί ο ρόλος

που μπορεί να διαδραματίσει η νοσηλευτική

επιστήμη στη παγκόσμια κλιματική αλλαγή,

να γίνουν αντιληπτοί οι παράγοντες που

σχετίζονται με την ανάληψη

επαγγελματικής δράσης των νοσηλευτών, να

προταθούν και να αναδειχθούν

αποτελεσματικοί τρόποι δράσης της

νοσηλευτικής επιστήμης στην αντιμετώπιση

και στη μείωση της οξύτητας του

προβλήματος της κλιματικής αλλαγής.



Υλικό και Μέθοδος

Χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος αναζήτησης σε

ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων (MEDLINE,

CINAHL, SCOPUS) για ανασκόπηση της

ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας ως το 2009. Οι

λέξεις κλειδιά που χρησιμοποιήθηκαν σε

συνδυασμό ήταν, κλιματική αλλαγή,

νοσηλευτές, νοσηλευτική δράση,

περιβάλλον. Η αναζήτηση έγινε τον

Δεκέμβριο του 2009. Βρέθηκαν συνολικά

δέκα μελέτες. Ως αποδεκτές για τη

βιβλιογραφική ανασκόπηση, κρίθηκαν μόνο

οι μελέτες που αναπτύσσουν ένα πλαίσιο

σύγχρονης επαγγελματικής νοσηλευτικής

δράσης για την αντιμετώπιση της

παγκόσμιας κλιματικής αλλαγής.

Επιλέχθηκαν τελικώς οι επτά μελέτες που

πληρούσαν τα κριτήρια αναζήτησης.

Αποτελέσματα

Στις επτά μελέτες που βρέθηκαν

αναπτύσσονται προτάσεις και τακτικές για

την εμπλοκή της νοσηλευτικής και

ειδικότερα των νοσηλευτών στις

προσπάθειες ανταπόκρισης κι ελάττωσης

της οξύτητας της κλιματικής αλλαγής.

Κοινές τακτικές

Και οι τέσσερις από τις ανωτέρω κατηγορίες

έχουν να κάνουν με σκέψη σχετικά με

τακτικές και με δράση πάνω στην

κλιματολογική αλλαγή. Όμως, αξίζει να

αναφερθούμε ιδιαίτερα στις συγκεκριμένες

τακτικές που θα μπορούσαν ίσως να

χρησιμοποιηθούν από τις νοσηλεύτριες σε

συχνή βάση. Τρεις τύποι αυτών των

τακτικών μπορούν να αναγνωρισθούν.

Ένας τρόπος με τον οποίο οι νοσηλεύτριες

κι οι άλλοι επαγγελματίες της υγείας

μπορούν να επηρεάσουν προς την

κατεύθυνση θετικών αλλαγών είναι

αναλαμβάνοντας δραστηριότητες φιλικές

προς το περιβάλλον. Αυτές οι

δραστηριότητες θα μπορούσαν να

προέρχονται από ενέργειες ατόμων μέχρι

πράξεις ολόκληρων των τόπων εργασίας

των νοσηλευτριών και των εργατικών

δυναμικών τους.18,19

Ένας άλλος τρόπος με τον οποίο θα

μπορούσαν οι νοσηλεύτριες να επηρεάσουν

την κλιματολογική αλλαγή, είναι παρέχοντας

επαγγελματικές συμβουλές σε ασθενείς και

στο κοινό για δραστηριότητες που είναι

υγιεινές και φιλικές προς το περιβάλλον, ή

τονίζοντας εκείνες τις δραστηριότητες που

είναι πιθανόν να είναι επιζήμιες για την

υγεία και το περιβάλλον. Επιπροσθέτως, η

ενημέρωση θα πρέπει να αφορά στην

κατανάλωση λιγότερων ζωικών προϊόντων,

η οποία είναι ευεργετική στην

καρδιαγγειακή υγεία ενώ, σε βιομηχανικό

επίπεδο, δυνητικά μειώνει τις εκπομπές

μεθανίου και άνθρακα στην παραγωγή και

μεταφορά τέτοιων τροφίμων.

18-21

Μερικοί υποστηρίζουν, ότι η αλλαγή

συμπεριφοράς (να ενεργείς με τρόπο φιλικό



προς το περιβάλλον) είναι περισσότερο

αποτελεσματική στο να κάνει την κοινωνία

να νοιώσει ότι συνεισφέρει σημαντικά στην

καταπολέμηση της κλιματολογικής αλλαγής

σε σχέση με την πραγματική εφαρμογή

συμπαγούς αλλαγής. Ως αποτέλεσμα,

άσχετα με το τι τα άτομα και οι ομάδες θα

μπορούσαν ίσως να κάνουν από μόνα τους,

υπάρχει η αναγκαιότητα να μειώσουν οι

κυβερνήσεις την εκπομπή άνθρακα άμεσα,

και να διευκολύνουν μια σημαντική

μετάβαση προς την ανανεώσιμη ενέργεια

ώστε να αντικαταστήσουν την υπερβολική

κατανάλωση πετρελαίου, άνθρακα και

φυσικού αερίου.17 Με αυτά κατά νου, μια

τρίτη τακτική εμπλέκει τις νοσηλεύτριες και

τους άλλους επαγγελματίες υγείας σε

συλλογική εργασία ώστε να ενθαρρύνουν

την αλλαγή πολιτικής σε θεσμικά, εθνικά και

διεθνή επίπεδα.

Οι νοσηλεύτριες ανέκαθεν έχαιραν της

επίσημης αναγνώρισης και της προσοχής,

της υποστήριξης και της εκτίμησης των

πολιτών, γεγονός που τις καθιστά ικανές να

παρέμβουν με αυτούς τους τρόπους.

Κατέχουν δύναμη εντός κι εκτός της

πολιτικής διαδικασίας και ασκούν

μεγαλύτερη επιρροή από πολλούς άλλους

τομείς ή ομάδες, μολονότι δεν φαίνεται

πάντα ότι συμβαίνει κάτι τέτοιο.

20,21

Αυτό που υποστηρίζει την συμμετοχή των

νοσηλευτριών και στις τρεις τακτικές που

παρουσιάσαμε παραπάνω είναι τα

αντιληπτά «φυσιολογικά» χαρακτηριστικά

της «μέριμνας» του επαγγέλματος, κι οι

προσωπικές επαφές και οι επικοινωνίες που

έχουν οι νοσηλεύτριες με τα άτομα και την

καλή τους υγεία. Αυτό τις καθιστά ικανές για

να δρουν ως οπαδοί αρχών και για να

αρθρώνουν δυνατά επιχειρήματα για την

υγεία και για το περιβάλλον.

Μεγιστοποίηση εξειδικεύσεων

Το ουσιαστικό και δυνητικά καταστροφικό

πρόβλημα της παγκόσμιας κλιματολογικής

αλλαγής απαιτεί ενοποιημένη προσοχή , όχι

μόνο από τους τομείς υγείας και από τα

επαγγέλματα ως σύνολα7 αλλά κι από όλες

τις εσωτερικές τους εξειδικεύσεις και πεδία.

Το καθένα μπορεί να προσαρμόσει την

ανταπόκρισή του ώστε να συντελέσει κατά

μοναδικό τρόπο θετικά μέσα από τις

κεντρικές του υπηρεσίες.17

Η ανταπόκριση της νοσηλευτικής στην

κλιματολογική αλλαγή πρέπει πρώτα να

αντικατοπτρίζει την εξειδίκευσή της και την

συνεισφορά της σε συγκεκριμένους τομείς

των γενικών συστημάτων υγείας, είτε αυτά

είναι πρωτοβάθμια μέριμνα για την υγεία,

είτε είναι κοινοτική υγεία, είτε είναι δημόσια

υγεία ή κάτι άλλο, η νοσηλευτική

τοποθετείται διαφορετικά στο καθένα, έχει

διαφορετικές διαπροσωπικές

αλληλεπιδράσεις και βάσεις ισχύος και

Στην

νοσηλευτική, μπορούν να αναγνωρισθούν

πέντε τύποι εξειδικεύσεων.



μπορεί ως εκ τούτου να κάνει διαφορετικά

πράγματα. Θα μπορούσε κανείς να

φαντασθεί, πχ, τις σχολικές νοσηλεύτριες να

συζητούν με παιδιά για το περιβάλλον και

την υγεία.

Δεύτερον, η νοσηλευτική έχει καθιερώσει

ειδικά ενδιαφέροντα σε συγκεκριμένες

πελατειακές και δημογραφικές ομάδες και

κατέχει γνώσεις σχετικές με τις

εξειδικευμένες ανάγκες και περιστάσεις

αυτών και των οικογενειών τους. Αυτή η

εμπειρογνωμοσύνη θα πρέπει να

χρησιμοποιηθεί ώστε να διασφαλισθεί η

αντιμετώπιση των περιστάσεων των

διαφορετικών ομάδων κι η ευρύτερη δυνατή

διάχυση των πληροφοριών. Μια τρίτη

διαίρεση στην νοσηλευτική βασίζεται στις

διακριτές συνθήκες υγείας και τύπους

ιατρικής (πχ παρηγορητική φροντίδα,

ογκολογία, καρδιολογία, εντατική

φροντίδα).

22

Τέταρτον, η νοσηλευτική είναι μια

κατηγορία εργασίας με απίστευτη

ποικιλομορφία και όσον αφορά το εύρος της

και όσον αφορά τα επίπεδα της ευθύνης της.

Ενώ μια προϊσταμένη τμήματος θα

μπορούσε να υποδείξει στο προσωπικό της

την φιλική προς το περιβάλλον πρακτική,

μια διευθύντρια νοσηλευτικής υπηρεσίας θα

μπορούσε να προσαρμόσει τα κεφάλαια που

διατίθενται στο επίπεδο μονάδας έτσι ώστε

να αντιμετωπίσει ένα περιβαλλοντολογικό

πρόβλημα ή θα μπορούσε να ηγηθεί

περιβαλλοντολογικών πρωτοβουλιών

θεσμικής κλίμακας, κι επίσης να εμπλακεί

στο επίπεδο της τοπικής αυτοδιοίκησης και

του σχεδιασμού.

22

Ανακεφαλαιώνοντας, η νοσηλευτική πρέπει

να συνδεθεί στενά με τα άλλα επαγγέλματα

και τους τομείς ώστε να μεγιστοποιήσει τις

εθνικές και διεθνείς προσπάθειες

μετριασμού κι αντιμετώπισης της

κλιματολογικής αλλαγής. Η νοσηλευτική

όμως απέχει πολύ από το να είναι ένα

μονοδιάστατο επάγγελμα. Η ανταπόκριση

του επαγγέλματος στην κλιματολογική

αλλαγή πρέπει να είναι τόσο ποικίλη όσο κι

ο ίδιος ο τομέας, και να προέρχεται από όλα

τα μέρη.

22

22

Καθορισμός προτεραιότητας τόπων

Τα προβλήματα υγείας που έχουν σχέση με

το κλίμα υπάρχουν και επιδρούν

διαφορετικά στον κόσμο. Αυτό το

γεωγραφικό περιβάλλον είναι κρίσιμης

σημασίας και καθορίζει την φύση της

επαγγελματικής ανταπόκρισης.17,23,24

Μολονότι είναι κατανοητό ότι οι

νοσηλεύτριες φυσιολογικά θα εστιάσουν την

πλειονότητα των περιβαλλοντολογικών τους

προσπαθειών στις δικές τους χώρες,

χρειάζεται να παραδεχθούμε ότι η

περιβαλλοντολογική αλλαγή θα γίνει

αισθητή πιο επιθετικά στην Νότιο Αφρική.17

Μια πιο λεπτομερής ανάπτυξη της

πολυπλοκότητας της κατάστασης αυτής της



ηπείρου δείχνει το πώς το ένα πρόβλημα

υγείας εκτυλίσσεται σε ένα άλλο.

Η κλιματολογική αλλαγή στο μέλλον θα

εντείνει την ξηρασία στην Αφρική,

μειώνοντας την γεωργική παραγωγή εκεί

και προκαλώντας μαζικούς θανάτους από

πείνα. Εκτός από τις άμεσες επιδράσεις

αυτού του γεγονότος στην νοσηρότητα και

στην θνησιμότητα, η έλλειψη τροφίμων θα

οξύνει τα προϋπάρχοντα προβλήματα

υγείας. Για παράδειγμα, η έρευνα για τον

ΗΙV και το AIDS μας λέει ότι η επιτυχής

αντιρετροϊκή αγωγή εξαρτάται από την

κατανάλωση θρεπτικών τροφών.25 Οι

άνθρωποι σε αυτές τις περιοχές ως εκ

τούτου θα αντιμετωπίσουν ακόμη

μεγαλύτερες προκλήσεις κι απειλές για την

υγεία τους. Άλλη μια κρίση που

αντιμετωπίζει η Αφρική είναι εκείνη των

περιβαλλοντολογικών προσφύγων που

έπεται της ξηρασίας και του λιμού. Εκεί

βρίσκεται το ενδεχόμενο μετακίνησης

εκατομμυρίων ανθρώπων, ιδιαιτέρως από

την Νότια Αφρική προς τα βόρεια.

Η υγεία αυτών των ανθρώπων αναμφίβολα

θα επιδεινωθεί περισσότερο κατά την

διάρκεια της μετανάστευσής τους, και θα

αυξηθούν τα περιστατικά των ασθενειών. Η

παρουσία τους θα αυξήσει την πίεση στα

ήδη ανεπαρκή και υποχρηματοδοτούμενα

συστήματα υγείας των γεωγραφικών

περιοχών στις οποίες μετακινούνται.

21

17

Πιο γενικά, πέραν της Αφρικής, ο τόπος

χρειάζεται να αναγνωρισθεί ως θεμελιώδες

και σημαντικό μέλημα. Για παράδειγμα,

προκύπτουν ζητήματα ως προς το πώς η

κλιματολογική αλλαγή επιδρά στην υγεία

διαφορετικά σε διαφορετικές γειτονιές, σε

μεγάλες και μικρές πόλεις, σε αγροτικές

περιοχές, σε φυσικά περιβάλλοντα και σε

πολιτικά καθορισμένες περιοχές. Μια πολύ

ευρύτερη γεωγραφική επίγνωση πρέπει να

οδηγεί τις επαγγελματικές ανταποκρίσεις σε

συγκεκριμένα μέρη.

Η

μετανάστευση όμως, δεν είναι αποκλειστικά

ανθρώπινη δραστηριότητα.

24,26

Δημόσιες Μελέτες και Έρευνες

Η νοσηλευτική χρειάζεται ένα αφιερωμένο

πεδίο έρευνας για να στηρίξει την

περιβαλλοντολογική της δραστηριότητα.

Δύο ζητήματα έρχονται στο προσκήνιο σε

αυτήν την προσπάθεια. Το πρώτο αφορά το

φάσμα των μεθόδων και των προοπτικών.

Αναγνωρίζεται ευρέως ότι οι νοσηλεύτριες

χρειάζεται να βασίζουν τις αποφάσεις που

λαμβάνουν πάνω στις καλύτερες διαθέσιμες

δημοσιευμένες αποδεδειγμένες έρευνες.

Όπως αυτό αληθεύει για τις γνωστές

κλινικές αποφάσεις και τα περιβάλλοντα, το

ίδιο ισχύει και για τις αποφάσεις που

λαμβάνονται για την αντιμετώπιση της

κλιματολογικής αλλαγής.17

Ενώ η ψυχρή επιστήμη μπορεί να

συγκεντρώνει πολύ ενδιαφέροντα



επιχειρήματα για να αποδείξει την

πραγματικότητα της κλιματολογικής

αλλαγής και για το πως θα μπορούσε να

επιδράσει στην υγεία, θα πρέπει επίσης να

έχει κατά νου ότι πέρα από την

επιστημονική μέτρηση και την εξήγηση ενός

τέτοιου φαινομένου, η κλιματολογική

αλλαγή έχει βαθιά κοινωνική

πολυπλοκότητα, πράγμα που σημαίνει ότι

έχει κοινωνικά αίτια, συνέπειες και

λύσεις.27,28

Το δεύτερο ζήτημα αφορά τις πολιτικές της

έρευνας. Μερικοί κοινωνικοί επιστήμονες

έχουν πρόσφατα υποστηρίξει ότι οι

επιστημονικοί τους κλάδοι υποφέρουν από

«εμμονή με την θεωρία», έχοντας πολύ

περισσότερο από πριν χαθεί από την

καθημερινή ζωή για χάρη της δημιουργίας

της εξειδικευμένης γνώσης, κι έχουν ως εκ

τούτου επιτρέψει να αναπτύσσεται ένα

χάσμα μεταξύ της έρευνας και των

μεγάλων καθημερινών προβλημάτων.

Επιπλέον, οι μελετητές επίσης συμφωνούν

ότι η δίψα για την αύξηση του βάθους και

της πολυπλοκότητας της ανάλυσης έχει

παράλληλα συντελέσει στην εμφάνιση μιας

ακαδημαϊκής κουλτούρας επιτέλεσης έργου

μέσω της οποίας πανεπιστήμια έχουν γίνει

εταιρείες με στυλ διοίκησης του ιδιωτικού

τομέα, και ακαδημαϊκούς που έχουν

παθιαστεί με σωματειακές διαδικασίες ή/και

εξαναγκάζονται να ασχοληθούν με αυτές.

Αυτά λίγο χρόνο αφήνουν για οικοδόμηση

δραστηριοτήτων κι ενδιαφερόντων που θα

γίνονταν αντιληπτά ως ευρισκόμενα «έξω»

από τα επισήμως αξιολογούμενα

χαρακτηριστικά μιας ακαδημαϊκής εργασίας.

29,30

Το αρχικό πάθος για κοινωνική δικαιοσύνη,

οικονομική ισότητα, ανθρώπινα δικαιώματα,

βιώσιμη ανάπτυξη, πολιτική ελευθερία ή

απλά για έναν καλύτερο κόσμο, διοχετεύεται

στην επιδίωξη ακαδημαϊκών

διαπιστευτηρίων. Η πρόοδος γίνεται

συσσωρευτής επιστημονικών τεχνικών,

προγραμμάτων σπουδών συμμορφωμένων

με συγκεκριμένα κριτήρια, έγκυρων

καταλόγων βιβλιογραφίας,

γραφειοκρατικών κατατάξεων στην

ιεραρχία θέσεων, εντατικών εξετάσεων,

ανασκοπήσεων βιβλιογραφιών,

προσαρμοσμένων μεταπτυχιακών εργασιών

σε «μέτρα», εκδόσεων υπό διαιτησία,

παντοδύναμων βιογραφικών, της

αναζήτησης για εργασία, των τίτλων

ιδιοκτησίας.

Εν όψει αυτών των εξελίξεων, οι ερευνητές

θα μπορούσαν ίσως να συμμετέχουν σε

πολιτική δράση ή να κάνουν την έρευνά τους

πιο προσιτή σε ένα ευρύτερο κοινό. Κάτι

τέτοιο θα είχε να κάνει πχ με περιστασιακές

αλλαγές σε ένα πιο απλό και ανοιχτό ύφος

γραπτού λόγου, με την δημοσίευση της

έρευνας σε ευρύτερης ακτίνας μέσα,

συμπεριλαμβανομένου και του διαδικτύου

και των άλλων δημοφιλών μέσων, και με

δημόσιες ομιλίες, συζητήσεις και διαλόγους.

29



Συζήτηση

Ενώ η «σκληρή επιστήμη» είναι επαρκώς

εφοδιασμένη ώστε να αποδεικνύει την

ύπαρξη της κλιματολογικής αλλαγής και να

μετρά την προέλευση, την έκταση, την

πρόοδο, και τις επιδράσεις της δράσης για

την αντιμετώπισή της, οι επιστήμες με

ανθρωπιστική παράδοση – όπως η

νοσηλευτική – είναι σε καλύτερη θέση ώστε

να αρθρώσουν λόγο για την βαθιά κοινωνική

πολυπλοκότητα των αιτίων της, των

συνεπειών και των λύσεων, ιδιαιτέρως όσον

αφορά την συμμετοχή και την

μεγιστοποίηση των τελευταίων.

Η συμβολή στην αντιμετώπιση της

κλιματικής αλλαγής αποτελεί κάτι

πρωτόγνωρο για τη νοσηλευτική επιστήμη.

Τα τελευταία χρόνια αναπτύσσεται ένας

αριθμός θεωρητικών συζητήσεων που

εστιάζεται στην σχέση μεταξύ της

νοσηλευτικής και του

περιβαλλοντολογισμού.10-14

Οι νοσηλεύτριες θα πρέπει να εισέλθουν σε

αυτήν την δημόσια αρένα και να επιφέρουν

παρατηρήσιμες αλλαγές.

11 Κάτι τέτοιο είναι

μια πρόκληση, που θα απαιτούσε ένα ευρύ

φάσμα προσοχής, που κάποιες φορές θα

ξεφεύγει από τους παραδοσιακούς

επαγγελματικούς ρόλους. Άλλοι

υποστήριξαν ότι ιστορικά η νοσηλευτική

έχει προσκολληθεί σε ένα εγωκεντρικό

παράδειγμα (θεμελιωμένο στο άτομο και

βασισμένο στην υπόθεση ότι οτιδήποτε είναι

καλό για το άτομο είναι καλό και για την

κοινωνία), και σε μικρότερο βαθμό σε ένα

ομόκεντρο παράδειγμα (θεμελιωμένο στην

κοινωνία και που αντανακλά την

χρησιμοθηρική ηθική του καλού για τον

μέγιστο αριθμό ατόμων). Έθεσαν ως αξίωμα

όμως ότι, μπροστά στις ανησυχίες της

παγκοσμιοποίησης και του περιβάλλοντος, η

νοσηλευτική θα μπορούσε ίσως να

παρασυρθεί από το οικοκεντρικό

παράδειγμα που θεωρεί το περιβάλλον ως

ζωντανό και διασυνδεδεμένο σύνολο. Αν και

τέτοιες συζητήσεις προσφέρουν νέες

αντιλήψεις τόσο θεωρητικά όσο και

φιλοσοφικά, δεν έχουν ακόμη δημιουργηθεί

πρακτικές συνδέσεις μεταξύ της

νοσηλευτικής και της κλιματολογικής

αλλαγής.

Είναι ευρέως αποδεκτό, ότι η κλιματολογική

αλλαγή αποτελεί σοβαρό διεθνές ζήτημα και

σύμφωνα με εκτιμήσεις του Παγκόσμιου

Οργανισμού Υγείας, έχει στερήσει πάνω

από 150.000 ζωές

15

31. Μια ευρεία κλίμακα

μελετών, αναφορών και άλλων σχολιασμών

έχουν καταδείξει πως οι παγκόσμιες

αυξήσεις της νοσηρότητας και της

θνησιμότητας συμβαίνουν και θα

συμβαίνουν εξαιτίας αλλαγών των

περιβαλλοντολογικών συνθηκών που έχουν

σχέση με την αυξημένη έκθεση στην

υπεριώδη ακτινοβολία, με τον καύσωνα, τις

θύελλες, τις πλημμύρες, με την



ατμοσφαιρική ρύπανση, την μετάδοση

ασθενειών μέσω φορέων, την κακή

διατροφή και με τα σχετικά κοινωνικά

φαινόμενα, όπως είναι ο εκτοπισμός από τις

οικίες κι η δια της βίας μετανάστευση.15,21,31

Είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι αυτό

που επηρεάζεται πιο πολύ είναι η υγεία των

ευπαθών ομάδων όπως είναι οι ηλικιωμένοι,

τα παιδιά, τα άτομα με προϋπάρχοντα

προβλήματα υγείας, κι οι πιο φτωχοί

άνθρωποι του κόσμου.18-23


Η νοσηλευτική δεν έχει χάσει την επαφή με

δημόσια προβλήματα όπως συνέβη σε άλλες

κοινωνικές επιστήμες, φαίνεται ότι θα

μπορούσε να μάθει από την δημόσια

συζήτηση της κοινωνικής επιστήμης για την

αλλαγή του κλίματος. Εν όψει της

κλιματολογικής αλλαγής, είναι καιρός να

πάρει θέση η νοσηλευτική έρευνα, για να

θέσει δυνατές πεποιθήσεις πάνω σε αυτό το

θέμα και να τις κάνει δημοφιλείς.

Η νοσηλευτική πρέπει να συνδεθεί στενά με τα

άλλα επαγγέλματα και τομείς δράσης ώστε να

μεγιστοποιήσει τις εθνικές και διεθνείς

προσπάθειες μετριασμού κι αντιμετώπισης της

κλιματολογικής αλλαγής. Η ανταπόκριση του

επαγγέλματος στην κλιματολογική αλλαγή

πρέπει να είναι τόσο ποικίλη όσο κι ο ίδιος ο

τομέας, και να προέρχεται από όλα τα μέρη της

γης.


1. Nightighale F. Notes of nursing: what it

is and what is it is not London:

Lippincott 1859:45-57

2. Fitzpatrick J, Whall A. Conceptual

models of nursing :Analysis and

application. London :Prentice Hall

1983:43

3. Thorne S, Canam C, Dahinten S, Hall W,

Henderson A,. Kirkham S. Nursing’s

metaparagigm concepts: disimpacting

the debates. Journal of Advanced

Nursing 1998,27:1257-68

4. Andrews GJ. Space, place and the

evidence base, part two: rereading

nursing environment through

geographical research. Worldviews on

Evidence-Based Nursing 2005,2:142-56

5. MacPherson-Pope A. Nursing health &

the environment, strengthening the

relationship to improve the public’s

health. National Academies Press

1995:32-36

6. Grady, P. A, Harden, J.T., Moritz, P.,

Amende, L. M. Incorporating

environmental sciences and nursing

research: a NINR initiative. Nursing

Outlook 1997,45:73-75

7. Watterson A, Thomson P. Integrating

environmental health into nursing and

midwifery practice. Journal of

Advanced Nursing 2005,49:665-74



8. Severtson DJ, Baumann LC. A

participatory assessment of

environmental health concerns in an

Ojibwa community. Public Health

Nursing 2002,19:47-58

9. Sweeney NM. Integrating environmental

health into an undergraduate

community health nursing course.

Public Health Nursing 2005,22:439-44

10. Schuster EA, Brown CL. Exploring our

environmental connections. Jones &

Bartlett Publishers 1994:26-28

11. Chinn PL. Environment, health and

nursing. Advances in Nursing

Science,1996,18:8

12. Kleffel D. An ecofeminist analysis of

nursing knowledge. Nursing Forum

1991,26:5-18

13. Kleffel D. Environmental paradigms:

moving towards an ecocentric

perspective. Advances in Nursing

Science 1996,18:1-10

14. Shreffler JM. An ecological view of rural

environment: levels of influence on

access to health care. Advances in

Nursing Science 1996,18:48-59

15. Canadian Nurses Association. The role

of nurses in addressing climate

change.CAN, Ottawa, 2008

16. United Nations Intergovernmental Panel

on Climate Change (UN, IPCC).Climate

Change: mitigation. United Nations

Environment Programme. Geneva 2001.

17. Lewis S, Andrews GJ. Climate change

and health: Priorities for the CAM

community. Complementary Therapies

in Clinical Practice 2009 (in press)

18. Neira M, Bertollini R, Campbell-

Lendrum D, Heymann. DL. The year

2008 :a breakthrough year for health

protection from climate change?

American Journal of Preventive

Medicine 2008,35:424-5

19. Frumklin H, McMichael AJ. Climate

change and public health: thinking,

communicating, acting. American

Journal of Preventive Medicine

2008,35:403-10

20. Canadian Nurses Association. The role

of nurses in addressing climate

change.CAN, Ottawa,2008

21. McMichael AJ, Friel S, Nyong A. Global

environmental change and health:

impacts, inequalities and the health

sector.BMJ 2008,336:391-4

22. Kein ME. Building human resilience: the

role of public health preparedness and

response as an adaption to climate

change. American Journal of Preventive

Medicine 2008,35:508-16

23. St Louis ME, Hess JJ. Climate change:

impacts on and implications for global

health. American Journal of Preventive

Medicine 2008,35:527-38

24. Hess JJ, Malilay J, Parkinson A. Climate

change: the importance of place.




Medicine 2008,35:468-78

25. Anabwani G, Navario P. Nutrition and

HIV in Saharan Africa: an overview.

Nutrition 2005,21:96-99

26. Younger M, Morrow-Almeida HR,

Vindigni SM, Dannenberg AL. The built

environment, climate change and

health: opportunities and co-benefits.


Medicine 2008,35:517-26

27. Haines A. Climate change and health:

strengthening the evidence-base for

policy. American Journal of Preventive

Medicine 2008,35:411-13

28. Ebi KL, Semenza JC. Community based-

adaption to the health impacts of

climate change. American Journal of

Preventive Medicine 2008,35:501-07

29. Burawoy M. American Sociological

Association Presidential Address: for

public sociology. The British Journal of

Sociology 2005,56:259-94

30. Murphy AB. Enhancing geography’s role

in public debate. Annals of the

Association of American geographers

2006,96:1-13.

31. Patz JA, Campbell-Lendrum D, Holloway

T, Foley JA. Impact of regional climate

change on human health. Nature

2005,438:310-317.



ΕΡΕΥΝΑ

Σύγκριση των αιτιών εισαγωγής νέων ηλικίας 18-30 ετών και

νεαρού ενήλικου πληθυσμού (31-40 ετών) στις ΜΕΘ μετά από

τροχαίο ατύχημα

Τζιάλλας Βασίλειος1, Τζιάλλας Δημήτριος2, Λίγκα Βασιλική3, Καστανιώτη Κατερίνα4, Δουλούδης Βαγιος5, Τσαλκάνης Άγγελος6

1. Νοσηλευτής ΤΕ, MSc, Γ.Ν.Α. Γ. Γεννηματάς, Αθήνα 2. Νοσηλευτής ΤΕ, MSc, NFESC, Phd(c) Προϊστάμενος Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου

Ιωαννίνων 3. Νοσηλεύτρια ΤΕ, Γενικό Νοσοκομείου Κορίνθου 4. Επίκουρος Καθηγήτρια Διοίκησης Μονάδων Υγείας, ATEI Καλαμάτας 5. Φυσικοθεραπευτής ΤΕ, Νοσοκομείο «Ελπίς» Αθήνα 6. Καθηγητής Κοινωνικής Εργασίας ΤΕΙ Αθήνας Περίληψη

Τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί σημαντική αύξηση της συχνότητας εισαγωγής των νέων σε

Μονάδες Εντατικής Θεραπείας (ΜΕΘ) μετά από τροχαίο ατύχημα.

Σκοπός της παρούσης εργασίας ήταν να συγκριθούν τα αίτια εισαγωγής νέων ηλικίας 18-30 ετών και

νεαρού ενήλικου πληθυσμού 31-40 ετών στις ΜΕΘ μετά από τροχαίο ατύχημα.

Υλικό – Μέθοδος: Τον πληθυσμό της μελέτης αποτέλεσαν άτομα ηλικίας 18-40 ετών, που

νοσηλεύονταν σε Μονάδα Εντατικής Θεραπείας ύστερα από τροχαίο ατύχημα. Για τη συλλογή των

στοιχείων χρησιμοποιήθηκε ειδικά διαμορφωμένο κλινικό πρωτόκολλο για τις ανάγκες τις έρευνας.

Για την ανάλυση των αποτελεσμάτων, χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό πακέτο SPSS 13 και η

στατιστική μέθοδος x2

Αποτελέσματα: Το 81,2% του δείγματος ήταν άντρες και το 18,8% γυναίκες. Ως προς την

υπηκοότητα το 80,1 % ήταν Έλληνες και το 19,9% αλλοδαποί. Το 34,6% των συμμετεχόντων στην

έρευνα ήταν άνεργοι, το 21,2% ήταν ιδιωτικοί υπάλληλοι, το 20,1% ελεύθεροι επαγγελματίες και το

16,2% φοιτητές. Το 46,3% των τροχαίων εισήχθησαν μετά από διακομιδή τους από άλλο νοσοκομείο.

Στο 69,7% των εισαγωγών ηλικίας 18-30 χρόνων και στο 74,5% ηλικίας 31-40 χρόνων συνέβη

τροχαίο τη νύχτα και στο 77,3% ηλικίας 18-30 χρόνων και στο 77,0% ηλικίας 31-40 χρόνων μετά ή

πριν από διασκέδαση. Από τη στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων βρέθηκε, ότι η κύρια αιτία

.



εισαγωγής νέων 18-30 χρόνων ήταν τα τροχαία ατυχήματα με στατιστικά σημαντική διαφορά σε

σχέση με την ομάδα 31-40 χρόνων, p<0,001. Οι κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις, όπως επίσης οι

εισαγωγές μετά από τροχαίο με δίκυκλο, βρέθηκαν στατιστικά σημαντικά συχνότερα στην ομάδα 18-

30 ετών σε σύγκριση με την ομάδα 31-40 ετών, p=0,018 και p=0,041, αντίστοιχα. Αντιθέτως, οι

εισαγωγές μετά από τροχαίο με αυτοκίνητο και η κατανάλωση αλκοόλ βρέθηκαν στατιστικά

συχνότερες στην ομάδα 31-40 ετών, σε σχέση με την ομάδα 18-30 ετών, p=0,041 και p<0,001,

αντίστοιχα.

Συμπεράσματα: Περισσότερο συχνά εισάγονταν σε ΜΕΘ, τα άτομα που οδηγούσαν δίκυκλο ηλικίας

18-30 χρόνων και άτομα ηλικίας 31-40 χρόνων που οδηγούσαν αυτοκίνητο ή ήταν υπό την επήρεια

αλκοόλ. Επίσης, τα αποτελέσματα της παρούσης έρευνας επιβεβαιώνουν τη μεγάλη σημασία που έχει

η δημιουργία ΜΕΘ σε κάθε μεγάλο νοσοκομείο.

Λέξεις κλειδιά: Τροχαία ατυχήματα, εισαγωγή σε ΜΕΘ, παράγοντες κινδύνου, ηλικία.


Τζιάλλας Βασίλειος,

Μαυρογένους 9, 11251 Αγ. Παντελεήμων,

Τηλ.2108830048 & 6938121244,


ORIGINAL PAPER Comparison of reasons of admission of young, age 18-30 years old

in Intensive Care Unit to young adult, age 31-40 years old due to

road accident

Tziallas Vasilios1, Tziallas Dimitrios2, Ligga Vasiliki3, Kastanioti Catherina4, Douloudis Vaios5, Tsalkanis Aggelos6

1. RN, MSc, General Hospital “Genimatas”, Athens 2. RN, MSc, NFESC, Phd (c) Head Nurse in General Hospital of Ioannina 3. RN, Nurse Hospital of Korinthos 4. Ass. Professor, Faculty of Health Management, ATEI Kalamata 5. Physiotherapist of General Hospital “Elpis”, Athens 6. Professor in Department of Social Work TEI, Athens



Abstract

During recent years, it has been noticed a remarkable increase in frequency of admission of

young individuals in Intensive Care Units (ICU) due to road accidents.

The aim of the present study was to compare the reasons of admission of young individuals 18-

30 years old to young adults 31-40 years old in ICU due to road accident.

Method and material: The sample studied consisted of individuals 18-40 years old that were

hospitalized in ICU due to road accident. Data were collected by the completion of a specially

designed clinical protocol for the needs of the research. For the analysis of data the statistical

package SPSS 13 was used and the x2

Results: 81,2% of the sample-studied were men and 18,8% women. Regarding nationality, 80,1

% were Greek and 19,9% foreigner. 34,6% of the participants were unemployed, 21,2% were

working in private sector, 20,1% were free-lancers and 16,2% students. 46,3% of individuals

were admitted in ICU after transfer of another hospital. In 69,7% of the participants age 18-30

years old and 74,5% of 31-40 years old road took place accident at night and 77,3% 18-30 years

old and 77,0% of 31-40 years old road accident took place on the way to entertainment.

method.

The statistical analysis of data showed that : road accidents were the main reason for admission

in ICU of young individuals of age 18-30 years old with statistically significant difference

compared to those 31-40 years old, p<0,001. Brain injuries as well as admission of motorcycle

drivers were more frequent in individuals of age 18-30 years old with statistically significant

difference compared to those 31-40 years old, p=0,018 and p=0,041, respectively. On the

contrary, admission of car-drivers and those who had consumed alcohol were more frequent in

individuals of age 31-40 years old with statistically significant difference compared to group 18-

30 years old, p=0,041 and , p<0,001, respectively.

Conclusions: More often admitted in ICU motorcycle drivers of age 18-30 years old, whereas of

the group age 31-40 years the car-drivers and those that had consumed alcohol. Furthermore,

the results of the present study highlight the importance of ICU in every hospital.

Key words: Road accidents, admission in Intensive Care Unit, risk factors, age.




Tziallas Vasilios,

Maurogenous 9, 11251, Ag. Panteleimon,

Tel: 2108830048 & 6938121244,


Εισαγωγή

α τροχαία ατυχήματα αποτελούν ένα

σύγχρονο πρόβλημα με ποικίλες

κοινωνικές και οικονομικές προεκτάσεις το

οποίο λαμβάνει ανησυχητικές διαστάσεις

και αναμένεται, ότι μέχρι το 2020 θα

αποτελεί την 3η αιτία θανάτου,

παγκοσμίως.

Στην Ελλάδα, οι θάνατοι από τροχαία

ατυχήματα αποτελούν την πρώτη αιτία

θανάτου για τα άτομα ηλικίας έως 40 ετών.

Ειδικότερα, το 80% των νεκρών και

τραυματιών από τα τροχαία ατυχήματα

ανήκουν στην ηλικιακή ομάδα των 16-44

ετών.

1,2,3

Εκτός από την υψηλή θνησιμότητα τα

τροχαία ατυχήματα αποτελούν έντονο

κοινωνικό και οικονομικό πρόβλημα αφενός

λόγω της αναπηρίας ή της ανικανότητας

που προκαλούν στα άτομα, αφετέρου λόγω

της μακράς παραμονής στο νοσοκομείο και

τη μείωση του βαθμού παραγωγικότητας.

3

2

Ως οδικό τροχαίο ατύχημα ορίζεται κάθε

συμβάν που συντελείται στους δρόμους

δημόσιας χρήσης από ένα ή περισσότερα

κινούμενα οχήματα, το οποίο επιφέρει το

θάνατο ή τον τραυματισμό ενός ή

περισσοτέρων ατόμων. Οι παράγοντες

κινδύνου πρόκλησης τροχαίων ατυχημάτων

είναι: ο οδηγός, το όχημα και ο δρόμος, εκ

των οποίων κυριότερος υπεύθυνος

θεωρείται ο οδηγός.

Όσον αφορά τον οδηγό, η σωματική και η

ψυχική του υγεία, η ηλικία, και η υιοθέτηση

επικίνδυνων συμπεριφορών, όπως για

παράδειγμα οδήγηση υπό την επήρεια

ναρκωτικών ουσών ή αλκοόλ παίζουν

σημαντικό ρόλο στην πρόκληση τροχαίων

ατυχημάτων. Επίσης, οι παραβιάσεις του

κώδικα οδικής κυκλοφορίας και

συγκεκριμένα η παραβίαση προτεραιότητας

ερυθρού σηματοδότη, η υπερβολική

ταχύτητα, οι αντικανονικοί ελιγμοί, η κίνηση

στο αντίθετο ρεύμα, η αποφυγή λήψης

αναγκαίων μέτρων ασφάλειας, αποτελούν

μόνον μερικούς από τους παράγοντες που

ευθύνονται για την πρόκληση τροχαίων

ατυχημάτων. Σχετικά με το όχημα, η

ποιότητα κατασκευής και η συντήρηση του

οχήματος σχετίζονται με τη πρόκληση

τροχαίων ατυχημάτων, ενώ ως προς το

δρόμο ο ανεπαρκής φωτισμός, η κακή

σηματοδότηση αποτελούν τους κυριότερους

4

Τ



παράγοντες κινδύνου πρόκλησης τροχαίων

ατυχημάτων.

Η εμπλοκή ατόμων σε τροχαίο ατύχημα

αποτελεί μια από τις κυριότερες αιτίες

εισαγωγής ατόμων σε Μονάδα Εντατικής

Θεραπείας (ΜΕΘ).

4

5 Τα θύματα των σοβαρών

τροχαίων ατυχημάτων είναι συνήθως

πολυτραυματίες, που διατρέχουν κίνδυνο

θανατηφόρων επιπλοκών από το

αναπνευστικό και το κυκλοφορικό σύστημα.

Στόχος της εισαγωγής τους στη ΜΕΘ, είναι η

διατήρησή τους στη ζωή και ταυτόχρονα η

αντιμετώπιση των διαφόρων κακώσεων και

επιπλοκών. Από όλες τις κακώσεις οι

κρανιοεγκεφαλικές (ΚΕΚ) έχουν τη

μεγαλύτερη πιθανότητα να οδηγήσουν στο

θάνατο ή σε βαριά αναπηρία.

6

Σκοπός της παρούσης εργασίας ήταν να

συγκριθούν τα αίτια εισαγωγής νέων

ηλικίας 18-30 ετών και νεαρού ενήλικου

πληθυσμού ηλικίας 31-40 ετών στις ΜΕΘ

μετά από τροχαίο ατύχημα.

Υλικό και μέθοδος

Τον πληθυσμό της μελέτης αποτέλεσαν

άτομα ηλικίας 18-40 ετών, που εισήχθησαν

σε έξι ΜΕΘ δημόσιων νοσοκομείων κατά τα

έτη 2005-2007 μετά από τροχαίο ατύχημα.

Στο σύνολο, το δείγμα του προς διερεύνηση

πληθυσμού, ήταν 518 άτομα, τα οποία

χωρίστηκαν σε 2 ηλικιακές ομάδες: 18-30

και 31-40 ετών.

Το συνολικό μέγεθος του δείγματος

καθορίστηκε με βάση τις κλίνες που

προσέφεραν για νοσηλεία οι ΜΕΘ, οι οποίες

επιλέχθηκαν με το κριτήριο ότι τα

νοσοκομεία στα οποία ανήκαν μπορούσαν

να υποστηρίξουν νοσηλεία βαρέως

πασχόντων ασθενών πριν ή μετά την

εισαγωγή τους σ΄ αυτές. Ο τρόπος επιλογής

του δείγματος έγινε με τον συνδυασμό

διαστρωματοποιημένης και μη τυχαίας

δειγματοληψίας.

Για τη συλλογή των στοιχείων

χρησιμοποιήθηκε ειδικά διαμορφωμένο

κλινικό πρωτόκολλο για τις ανάγκες της

έρευνας, το οποίο εκτός από τα

δημογραφικά στοιχεία περιελάμβανε και

μεταβλητές που αφορούσαν τις συνθήκες

κάτω από τις οποίες συνέβη το τροχαίο

ατύχημα και συνεπώς αποτέλεσαν την αιτία

για νοσηλεία στις ΜΕΘ. Έγινε σύγκριση των

αποτελεσμάτων της ηλικιακής ομάδας 18-30

ετών με εκείνα της μεγαλύτερης ηλικιακά

ομάδας, 31-40 ετών.

Η μελέτη ξεκίνησε μετά από κατάθεση και

έγκριση του πρωτοκόλλου της έρευνας στην

Επιστημονική Επιτροπή των νοσοκομείων

αυτών.

Η στατιστική ανάλυση των δεδομένων έγινε

με το SPSS 13. Οι κατηγορικές μεταβλητές

παρουσιάζονται ως απόλυτες (Ν) και

σχετικές (%) συχνότητες, ενώ η ποσοτική

της διάρκειας νοσηλείας με μέσο και τυπική

απόκλιση. Για τον έλεγχο της συσχέτισης



των επεξηγηματικών κατηγορικών

μεταβλητών του δείγματος με την

εξαρτημένη μεταβλητή (ηλικιακή ομάδα),

χρησιμοποιήθηκε το κριτήριο Pearson’s χ2,

ενώ για τη σύγκριση των μέσων τιμών της

διάρκειας νοσηλείας, χρησιμοποιήθηκε το

κριτήριο Student’s t-test.


Το σύνολο των εισαγωγών που

πραγματοποιήθηκαν στις ΜΕΘ κατά τα έτη

2005-2007, ήταν 4252. Το 12,2% του

δείγματος αφορούσε άτομα ηλικίας 18-40

ετών που εισήχθησαν στις ΜΕΘ μετά από

τροχαίο ατύχημα, εκ των οποίων το 68,9%

ήταν ηλικίας 18-30 ετών και το 31,1%

ηλικίας 31-40 ετών .

Οι άντρες αποτελούσαν το 81,2% του

δείγματος ενώ οι γυναίκες το 18,8%. Ως

προς την υπηκοότητα το 80,1% ήταν

Έλληνες και το 19,9% αλλοδαποί. Ως προς το

επάγγελμα, το 34,6% ήταν άνεργοι, το

21,2% ιδιωτικοί υπάλληλοι, το 20,1%

ελεύθεροι επαγγελματίες, το 16,2%

φοιτητές, το 6,1% εργάτες, το 1,1%

δημόσιοι υπάλληλοι και το 0,6% αγρότες. Ως

προς την οικογενειακή κατάσταση, το 92,4%

ήταν άγαμοι και το 7,6% έγγαμοι. Ως προς το

μορφωτικό επίπεδο, το 73,4% ήταν

απόφοιτοι Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, το

21,9% Τριτοβάθμιας και το 4,7%

αναλφάβητοι ή απόφοιτοι Πρωτοβάθμιας

εκπαίδευσης. (Πίνακας 1)

Αναφορικά με την ώρα τραυματισμού, στο

69,7% ατόμων ηλικίας 18-30 χρόνων και

στο 74,5% ατόμων ηλικίας 31-40 χρόνων

συνέβη τη νύχτα, ενώ το 77,3% ηλικίας 18-

30 χρόνων και το 77,0% πήγαινε ή έρχονταν

από διασκέδαση. Λήψη αλκοόλ είχε

προηγηθεί στο 57,5% ατόμων ηλικίας 18-30

χρόνων και στο 76,4% ατόμων ηλικίας 31-

40 χρόνων. Το 77,3% των ατόμων ηλικίας

18-30 χρόνων δεν φορούσε κράνος.

(Πίνακας 2)

Ως προς το φύλο και το είδος του οχήματος

που ενεπλάκη στο ατύχημα, οδηγοί

δίκυκλου άνδρες ήταν το 65,4% και γυναίκες

ήταν το 29,0%. Αυτοκίνητο οδηγούσαν το

21,4% των ανδρών και το 25,8% των

γυναικών. Πεζοί ήταν το 6,9% των ανδρών

και το 25,8% των γυναικών. Συνεπιβάτες σε

δίκυκλο ήταν το 3,8% των ανδρών και το

16,1% των γυναικών. (Πίνακας 3)

Δεν χρησιμοποιούσε ζώνη ασφαλείας την

ώρα του ατυχήματος το 55,6% των αντρών

και το 75,0% των γυναικών. Δεν

χρησιμοποιούσαν κράνος στα τροχαία με

δίκυκλο το 78,3% των αντρών και το 66,7%

των γυναικών.

Αναφορικά με το είδος του οχήματος που

ενεπλάκη στο ατύχημα και το φύλο, το

65,4% των ανδρών ήταν οδηγοί δικύκλου, το

21,4% οδηγοί αυτοκινήτου, το 6,9% πεζοί,

το 3,8% συνεπιβάτες δικύκλου και το 2,5%

συνεπιβάτες αυτοκινήτου. Το 29% των

γυναικών οδηγούσαν δίκυκλο, το 25,8%



αυτοκίνητο, το 25,8% ήταν πεζοί, το 16,1%

συνεπιβάτες δικύκλου και το 3,2%

συνεπιβάτες αυτοκινήτου. Ως προς το φύλο,

οι άνδρες οδηγούσαν περισσότερο συχνά

δίκυκλο με στατιστικά σημαντική διαφορά

σε σχέση με τις γυναίκες, p<0,001. (Πίνακας

3)

Το 32,9% του δείγματος εισήχθη και

νοσηλεύτηκε στις ΜΕΘ μετά από διακομιδή

από άλλο νοσοκομείο, το 21,5% από τα ΤΕΠ,

το 15,6% από άλλη κλινική, το 13,4% από

νοσοκομείο άλλης πόλης, το 12,7% από το

χειρουργείο, το 2,6% από Μονάδα

αυξημένης φροντίδας και το 1,3% από άλλη

ΜΕΘ.

Για το 59,4% των θανάτων στις ΜΕΘ

ευθύνονταν οι εισαγωγές μετά από τροχαίο

ατύχημα.

Όσον αφορά τη σύγκριση ανάμεσα στις δυο

ηλικιακές κατηγορίες δηλ., την ομάδα 18-30

ετών και την ομάδα 31-40 ετών τα

αποτελέσματα έδειξαν τα εξής :

Το 59,4% ατόμων ηλικίας 18-30 ετών

εισήχθη σε ΜΕΘ λόγω τροχαίου ατυχήματος,

ενώ για την ίδια αιτία εισήχθη το 37,8%

ατόμων ηλικίας 31-40 ετών.

Τα τροχαία ατυχήματα αποτελούσαν τη

κύρια αιτία εισαγωγής ατόμων ηλικίας 18-

30 ετών με στατιστικά σημαντική διαφορά

σε σύγκριση με την ομάδα 31-40 ετών,

p=<0,001.

Οι κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις βρέθηκαν

στατιστικά σημαντικά συχνότερα στην

ομάδα 18-30 ετών σε σύγκριση με την

ομάδα 31-40 ετών, p=0,018.

Οι εισαγωγές μετά από τροχαίο με

δίκυκλο, βρέθηκαν στατιστικά σημαντικά

συχνότερες στην ομάδα 18-30 ετών, σε

σύγκριση με την ομάδα 31-40 ετών, p<0,001.

Η συνεπιβίβαση σε δίκυκλο βρέθηκε

στατιστικά σημαντικά συχνότερα στην

ομάδα 18-30 ετών σε σχέση με την ομάδα

31-40 ετών, p=0,037.

Αντιθέτως, οι εισαγωγές μετά από τροχαίο

με αυτοκίνητο βρέθηκαν στατιστικά

συχνότερες στην ομάδα 31-40 ετών σε

σχέση με την ομάδα 18-30 ετών, p=0,041.

Τα άτομα που είχαν καταναλώσει αλκοόλ

ήταν στατιστικά σημαντικά περισσότεροι

στην ομάδα 31-40 ετών σε σχέση με την

ομάδα 18-30 ετών, p=0,001. (Πίνακας 2)

Ο μέσος όρος νοσηλείας για την ομάδα 18-30

ετών ήταν 14,9 ημέρες, ενώ για την ομάδα

31-40 ετών ήταν 13,4 ημέρες.

Συζήτηση

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, το

ενδιαφέρον των επιστημόνων υγείας έχει

στραφεί προς τη διερεύνηση αιτιών

εισαγωγής νέων οδηγών σε ΜΕΘ.

Από τη παρούσα εργασία παρατηρήθηκε,

ότι τα τροχαία ατυχήματα αποτελούσαν την

πρώτη αιτία εισαγωγής στις ΜΕΘ για την

ηλικιακή ομάδα 18-30 χρόνων. Δυστυχώς, τα

τροχαία ατυχήματα στην Ελλάδα αποτελούν

την πρώτη αιτία θανάτου στο γενικό



πληθυσμό μετά από τα καρδιαγγειακά

νοσήματα και τα νεοπλάσματα. Σύμφωνα με

τη βιβλιογραφία, στην Ελλάδα συμβαίνουν

κατά μέσον όρο 219 θάνατοι ανά

εκατομμύριο πληθυσμού, ενώ ο αντίστοιχος

αριθμός στις χώρες της Ευρώπης είναι μόλις

131 θάνατοι.

Ωστόσο, τα τροχαία ατυχήματα αποτελούν

την κύρια αιτία εισαγωγής σε ΜΕΘ

παγκοσμίως. Σύμφωνα με την Παγκόσμια

Οργάνωση Υγείας, κάθε χρόνο συμβαίνουν

1.2 εκατομμύρια θάνατοι λόγω τροχαίων

ατυχημάτων και περίπου 50 εκατομμύρια

τραυματισμοί παγκοσμίως.

4,8,9

11 Παλαιότερη

έρευνα των Ruehsen και συν.,10

Τα αποτελέσματα της παρούσης έρευνας

έδειξαν, υψηλό ποσοστό τροχαίων

ατυχημάτων ύστερα από λήψη αλκοόλ.

Παρότι, στην Ελλάδα η ήπια κατανάλωση

αλκοόλ έως σήμερα συνδέονταν στενά με

την κοινωνική ζωή, τα ήθη και έθιμα του

τόπου, όπου το αλκοόλ συνόδευε το φαγητό

σε γιορτές, οικογενειακές και κοινωνικές

εκδηλώσεις, εντούτοις κατά τις τελευταίες

δεκαετίες έχει παρατηρηθεί αλλαγή αυτού

του παραδοσιακού μοντέλου ήπιας

κατανάλωσης αλκοόλ ως προς την

ποσότητα, τη συχνότητα κατανάλωσης και

την ηλικία. Τα αποτελέσματα της έρευνας

των Papadodima και συν.,

που εκπονήθηκε στο Μπαχρέιν (1984-1985)

και αφορούσε την επιδημιολογία του

τραύματος σε ΜΕΘ, έδειξε, ότι το 57% του

συνόλου των εισαγωγών οφείλονταν σε

τροχαίο ατύχημα.

12 που εκπονήθηκε

στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1998–2000,

έδειξαν, ότι στο 37% των οδηγών που

ενεπλάκησαν σε τροχαία ατυχήματα

ανιχνεύτηκε οινόπνευμα, ενώ κατά την

περίοδο 2001-2004 οινόπνευμα ανιχνεύτηκε

στο 29% των περιπτώσεων. Σε παρόμοια

αποτελέσματα κατέληξε η έρευνα των Ricci

και συν.,13 όπου έδειξε, ότι το 43% οδηγών

κάτω των 35 χρόνων που εισήχθησαν σε

νοσοκομείο ύστερα από τροχαίο ατύχημα

ήταν υπό την επήρεια ψυχοδραστικών

ουσιών, όπως αλκοόλ, ναρκωτικών ή και

των δύο. Επίσης, σύμφωνα με τους ίδιους

ερευνητές υψηλότερη συχνότητα τροχαίων

ατυχημάτων παρατηρήθηκε από Παρασκευή

βράδυ έως Κυριακή και ειδικότερα το 60%

των ατυχημάτων ήταν από τις 12 το βράδυ

έως τις 9 το πρωί. Σε παρόμοια

αποτελέσματα κατέληξε παλαιότερη έρευνα

των Steensberg,14 όπου έδειξε, ότι το 41%

των ατυχημάτων οφειλόταν στην

κατανάλωση οινοπνεύματος. Σύμφωνα με

την έρευνα των Desapriya και συν.,15

Από τη παρούσα μελέτη διαφαίνεται, ότι τα

ατυχήματα ήταν αποτέλεσμα διασκέδασης

λόγω της κατανάλωσης αλκοόλ σε

συνδυασμό με το γεγονός ότι συνέβησαν

η

κατανάλωση οινοπνευματωδών ποτών από

τους οδηγούς σχετίζεται στατιστικά

σημαντικά με τη σοβαρότητα των τροχαίων

ατυχημάτων κυρίως των θανατηφόρων.



κυρίως τις νυχτερινές και πρώτες πρωινές

ώρες του Σαββατοκύριακου και των αργιών.

Η σχέση κατανάλωσης αλκοόλ και

πρόκλησης τροχαίων ατυχημάτων έχει

αποτελέσει αντικείμενο μελέτης πολλών

ερευνών, οι οποίες καταλήγουν στο

συμπέρασμα, ότι η λήψη μέτρων

περιορισμού της διαθεσιμότητας

αλκοολούχων ποτών, η λήψη μέτρων κατά

της οδήγησης υπό την επήρεια αλκοόλ, όπως

επίσης και οι εκπαιδευτικές και

ενημερωτικές εκστρατείες αποτελούν θέμα

υψίστης σπουδαιότητας, παγκοσμίως.

Από τα αποτελέσματα της παρούσης

έρευνας επίσης φάνηκε, ότι υψηλό ποσοστό

οδηγών αυτοκινήτου δεν φορούσε ζώνη

ασφαλείας ή όσοι επέβαιναν σε δίκυκλο δεν

φορούσαν κράνος. Σύμφωνα με έρευνες, η

αποτυχία συμμόρφωσης προς τα ατομικά

προληπτικά μέτρα σχετίζεται στατιστικά

σημαντικά με την πρόκληση σοβαρών

τροχαίων ατυχημάτων και αποδίδεται σε

ποικίλους παράγοντες, όπως είναι το φύλο,

η ηλικία, ο τόπος διαμονής ακόμα και η

προσωπικότητα του ατόμου.

16-19

Στην Ευρώπη, η χρήση ζώνης ποικίλει από

90% στη Γερμανία, στο Ηνωμένο Βασίλειο

και Σουηδία έως 50% στο Βέλγιο και την

Ιρλανδία, αντιθέτως δεν υπάρχουν στοιχεία

από τις χώρες της Μεσογείου διότι ο

αριθμός των ερευνητικών δεδομένων είναι

μικρός.

20,21

20,21 Σύμφωνα με παλαιότερη

αναφορά των Πετρίδου και συν.,20

Αναφορικά με το είδος του οχήματος που

ενεπλάκη στο ατύχημα, το υψηλότερο

ποσοστό ήταν οδηγοί δικύκλου και

ακολουθούσαν οι οδηγοί αυτοκινήτου, οι

πεζοί και οι συνεπιβάτες δικύκλου και

αυτοκινήτου. Σε παρόμοια αποτελέσματα

κατέληξε η έρευνα των Kann και συν.,

γυναίκες

ηλικίας > 65 ετών, άτομα ηλικίας<25 ετών

καθώς και όσοι οδηγούσαν σε εθνικό δίκτυο

φορούσαν συχνότερα ζώνη ασφαλείας, ενώ

το ποσοστό αυτό μειώνονταν κατά τις

νυχτερινές ώρες.

22

όπου έδειξε, ότι το 60,8% ήταν

μοτοσικλετιστές, το 28,7% ήταν

επιβαίνοντες σε αυτοκίνητο και το 10,5%

ήταν πεζοί. Ομοίως, από την έρευνα των

Sabariah και συν.,23

Η σύγκριση των δυο ομάδων ανέδειξε

σημαντικές διαφορές ως προς τα αίτια

πρόκλησης τροχαίου οδικού ατυχήματος.

που πραγματοποιήθηκε

στη Μαλαισία για διάστημα ενός έτους τα

αποτελέσματα έδειξαν, ότι το 72,6% των

τραυμάτων αφορούσαν τα τροχαία

ατυχήματα, εκ των οποίων τα το 64,9% ήταν

αναβάτες μοτοσικλέτας (οδηγό και

συνοδηγό).

Τα τροχαία ατυχήματα αποτελούσαν την

κύρια αιτία εισαγωγής ατόμων ηλικίας 18-

30 ετών σε σύγκριση με την ομάδα 31-40

ετών. Πιθανόν, τα άτομα νεώτερης ηλικίας

εμπλέκονται περισσότερο συχνά σε τροχαία

ατυχήματα λόγω του ότι οδηγούν με

υψηλότερες ταχύτητες. Μια άλλη ερμηνεία



του ευρήματος είναι, ότι αυτό οφείλεται στη

προσωπικότητα των ατόμων νεώτερης

ηλικίας, οι οποίοι έχουν τη τάση να

αψηφούν τον κίνδυνο και παρουσιάζουν

χαμηλού βαθμού συμμόρφωση προς τους

κανόνες ασφαλούς οδήγησης. Σε έρευνα που

πραγματοποίησε το ΤΕΙ Κρήτης σε νέους

οδηγούς ηλικίας 18-24 ετών, τα

αποτελέσματα έδειξαν, ότι η επιθετική

οδήγηση, οι βίαιοι χειρισμοί και η

νευρικότητα στη διάρκεια της οδήγησης

αποτελούν τους κυριότερους παράγοντες

που ευθύνονταν για την εμπλοκή τους σε

ροχαία ατυχήματα.24

Οι κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις βρέθηκαν

συχνότερες στην ομάδα 18-30 ετών. Το

εύρημα αυτό αποδίδεται στο γεγονός, ότι τα

άτομα νεαρότερης ηλικίας

οδηγούν συχνότερα δίκυκλο και επιπλέον δε

ν φορούν κράνος με αποτέλεσμα να εμπλέκο

νται σε σοβαρότερα οδικά τροχαία ατυχήμα

τα. Επίσης, επιβεβαιώνεται από την έρευνα

των Sabariah και συν.,

23

Από τα αποτελέσματα της παρούσης

έρευνας φάνηκε, ότι οι εισαγωγές μετά

από τροχαίο με δίκυκλο, όπως επίσης η

συνεπιβίβαση ήταν σημαντικά συχνότερες

στην ομάδα 18-30 ετών, ενώ αντιθέτως, οι

εισαγωγές μετά από τροχαίο με αυτοκίνητο,

ήταν συχνότερες στην ομάδα 31-40 ετών. Το

εύρημα αυτό πιθανόν να αντανακλά τη

διαφορετική επιλογή μεταφορικού μέσου ως

συνέπεια των διαφορετικών αναγκών και

των οικονομικών δυνατοτήτων ανάμεσα

στις δυο ομάδες. Για παράδειγμα, τα άτομα

νεώτερης ηλικίας επιλέγουν το δίκυκλο ως

μεταφορικό μέσο είτε λόγω της εύκολης

πρόσβασης στον προορισμό τους είτε λόγω

του φθηνού κόστους. Μια άλλη πιθανότερη

όμως ερμηνεία, που προκύπτει από την

έρευνα των Chliaoutakis και συν.,

όπου έδειξε, ότι το

42,8% των εισαχθέντων σε ΜΕΘ λόγω

τροχαίου ατυχήματος είχε υποστεί σοβαρές

κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις.

25

Για την καλύτερη αξιολόγηση των

ευρημάτων της παρούσης μελέτης θα πρέπει

να συνεκτιμώνται και άλλα στοιχεία κυρίως

η ανθρώπινη συμπεριφορά όπως αυτή

διαμορφώνεται σε κάθε ηλικία ανάλογα με

διάφορους κοινωνικούς, πολιτιστικούς και

προσωπικούς παράγοντες, καθώς επίσης η

εμπειρία και η επιδεξιότητα του οδηγού.

Ένας άλλος παράγοντας που δεν θα πρέπει

είναι,

αυτό σχετίζεται περισσότερο με τον

διαφορετικό τρόπο ζωής των δυο αυτών

ηλικιακών ομάδων. Αναλυτικότερα,

σύμφωνα με τους ίδιους ερευνητές, η

υιοθέτηση επικίνδυνων συμπεριφορών,

όπως είναι οι παραβάσεις, οι παράνομες

προσπεράσεις, η επιθετικότητα κατά την

οδήγηση, η γρήγορη οδήγηση και η έλλειψη

συγκέντρωσης σχετίζονται περισσότερο με

άτομα νεαρότερης ηλικίας, ενώ αντιθέτως

τα μεγαλύτερης ηλικίας άτομα συνήθως

επιλέγουν το αυτοκίνητο ως μέσο

ασφάλειας.



να υποτιμάται κατά την αξιολόγηση των

κινδύνων πρόκλησης τροχαίων ατυχημάτων

είναι η στάση του κάθε ατόμου προς την

κίνηση και την οδήγηση.

Τα άτομα που είχαν καταναλώσει αλκοόλ

ήταν στατιστικά σημαντικά περισσότερα

στην ομάδα 31-40 σε σχέση με την ομάδα

18-30 ετών. Το εύρημα αυτό αποδίδεται

αφενός στις διαφορετικές ανάγκες που

βιώνουν τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας,

όπως άγχος και αβεβαιότητα για το μέλλον

τους, αφετέρου είναι δυνατόν να αντανακλά

τα προβλήματα «δυτικού πολιτισμού» όπως

αποτυχία εκπλήρωσης στόχων και

οραμάτων, απογοήτευση από οικογενειακές,

κοινωνικές και φιλικές σχέσεις, προβλήματα

ένταξης στην κοινωνία, ή ακόμα και ψυχικές

διαταραχές. Πολύ συχνά, η κατανάλωση

αλκοόλ σε συνδυασμό με την υιοθέτηση

παραβατικών συμπεριφορών αποτελεί

παράγοντα κινδύνου πρόκλησης τροχαίων

ατυχημάτων.

9

26,27

Ο μέσος όρος νοσηλείας για την ομάδα 18-30

ετών ήταν 14,9 ημέρες, ενώ για την ομάδα

31-40 ετών ήταν 13,4 ημέρες. Αξιολογώντας

αυτό το εύρημα, διαπιστώνεται, ότι κρίνεται

απαραίτητη η συστηματική καταγραφή και

παρακολούθηση της πορείας και της

έκβασης των θυμάτων τροχαίων

ατυχημάτων που εισάγονται στις ΜΕΘ για

την παραγωγή αξιόπιστων στατιστικών

δεδομένων, καθώς και η συνέχιση της

έρευνας για την επίσημη ποσοτικοποίηση

των στοιχείων του κόστους των τροχαίων

ατυχημάτων, με απώτερο σκοπό τον

προσδιορισμό του κοινωνικό-οικονομικού

τους κόστους.

Σημαντική αξία έχει το εύρημα της

παρούσης μελέτης, ότι υψηλό ποσοστό

εισήχθη από άλλο νοσοκομείο, το οποίο

υποδηλώνει, ότι οι κλίνες των Μ.Ε.Θ., είναι

ανεπαρκείς για το μεγάλο αριθμό των

τραυματιών από τροχαία ατυχήματα και

επιβεβαιώνει τη αναγκαιότητα δημιουργίας

ΜΕΘ σε κάθε μεγάλο νοσοκομείο. Το εύρημα

της παρούσης μελέτης έρχεται σε αντίθεση

με την έρευνα των Sabariah και συν.,23

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί, ότι κατά την

διερεύνηση της συχνότητας τροχαίων

ατυχημάτων θα πρέπει να συνεκτιμώνται

και άλλοι παράγοντες που έχουν σημαντικό

ρόλο για την πρόληψη των ατυχημάτων και

αφορούν στην ποιότητα του οδικού δικτύου,

στην αυστηρότητα του ελεγκτικού

μηχανισμού του κράτους στην εφαρμογή

του νόμου, στην αστυνόμευση και στην

ενημέρωση των ευαίσθητων πληθυσμιακά

ομάδων.

όπου έδειξε, ότι το 35,5% των ασθενών

εισήλθαν κατευθείαν σε ΜΕΘ από το τμήμα

επειγόντων, ενώ το 32,6% είχαν εισαχθεί

από γενικές πτέρυγες του ίδιου

νοσοκομείου. Μόνο το 3,2% των ασθενών

μεταφέρθηκαν από άλλα νοσοκομεία.

26



Περιορισμοί της μελέτης

Ο μεγάλος αριθμός των ΜΕΘ, καθώς και το

γεγονός ότι είναι διασκορπισμένες σχεδόν

σε όλη την Ελληνική επικράτεια,

καθιστούσαν πολύ χρονοβόρα την

καταγραφή των προς διερεύνηση

περιστατικών από το σύνολο των ΜΕΘ. Έτσι

επιλέχθηκε να μελετηθεί μία μικρότερη

ομάδα του πληθυσμού κατά τρόπο

αντιπροσωπευτικό.

Η αντιπροσωπευτικότητα του δείγματος

προϋπόθετε την εξασφάλιση ενός πλήρους

καταλόγου των ΜΕΘ από όλη την Ελλάδα,

καθώς και τη γνώση του αριθμού των

κλινών των δημοσίων ΜΕΘ του

λεκανοπεδίου της Αττικής, όπου θα

πραγματοποιούταν η έρευνα. Η

αντιπροσωπευτικότητα εξασφαλίζεται λόγω

του ότι την ευθύνη των εισαγωγών στις

ΜΕΘ, δεν την έχουν τα ίδια τα νοσοκομεία

(κυρίως λόγω έλλειψης κλινών ΜΕΘ), αλλά

το Συντονιστικό Όργανο του Υπουργείου

Υγείας (ΣΟΤΥ). Ο αριθμός των ΜΕΘ που

διερευνήθηκε, προτάθηκε να είναι το 1/3

περίπου του συνόλου των δημοσίων ΜΕΘ,

που βρίσκονται αναπτυγμένες στο

λεκανοπέδιο της Αττικής, με αριθμό

αναπτυγμένων κρεβατιών που να ξεπερνά

το 1/3 του συνόλου των αναπτυγμένων

κλινών. Το συνολικό μέγεθος του δείγματος

καθορίστηκε με βάση τις κλίνες που

προσφέρουν για νοσηλεία οι ΜΕΘ που

επιλέχθηκαν, σε σχέση πάντα με το σύνολο

των κλινών των ΜΕΘ στο λεκανοπέδιο

Αττικής.


Τα τροχαία ατυχήματα αποτελούν τη κύρια

αιτία εισαγωγής ατόμων ηλικίας 18-30

ετών στις ΜΕΘ. Τα μισά θύματα τροχαίων

ατυχημάτων δεν νοσηλεύτηκαν στο

νοσοκομείο όπου διακομίστηκαν αρχικά, με

αποτέλεσμα να χαθεί πολύτιμος χρόνος που

ως ένα βαθμό επηρεάζει και την έκβαση της

υγείας τους.

Οι κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις, οι

εισαγωγές μετά από τροχαίο με δίκυκλο,

ήταν συχνότερα στην ομάδα 18-30, ενώ

αντίθετα, οι εισαγωγές μετά από τροχαίο με

αυτοκίνητο και η κατανάλωση αλκοόλ ήταν

συχνότερα στην ηλικιακή ομάδα των 31-40

ετών.


1. Bunn F., Kwan I., Roberts I., Wentz R..

Effectiveness of pre-hospital trauma

care Cochrane Injuries Group. Public

Health Intervention Research Unit.

Department of Epidemiology &

Population Health. London School of

Hygiene Organization. January 2001.

Ανακτήθηκε 25/11/2005.

http//www.cochrane-

injuries.lshtm.ac.uk.

2. Πρακτικά, Τροχαία ατυχήματα -

σύγχρονη ελληνική τραγωδία. «6ο



Πανελλαδικό Ιατροκοινωνικό

Συνέδριο», Αθήνα 15 & 16 Νοεμβρίου

2002, Ελληνικής Εταιρίας

Φυσικής Ιατρικής & Αποκατάστασης.

Διαδικτυακή σελίδα:

http://www.pasipka.gr/arthra/sinedria

/sinedrio6.htm, Πρόσβαση: 13-11-2008.

3. Ozanne-Smith J. Road traffic injury--a

global public health scourge: a review

for World Health Day 2004 . Aust N Z J

Public Health. 2004;28(2):109-12.

4. Καρδαρά Μ., Παπαζαφειροπούλου Α.,

Παππάς Σ. Οδικά τροχαία ατυχήματα

Επιδημιολογία, παράγοντες κινδύνου

και μέτρα πρόληψης. Achives of Ηellenic

medicine: ISSN 11-05-3992

www.mednet.gr/archives. Πρόσβαση: 1-

3-2010.

5. World Health Organization. Expert

Committee on Nursing Fifth report.

GENEVA, W.H.O 1972.

6. Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής

Αλληλεγγύης. Γενική Διεύθυνση Υγείας.

Διεύθυνση Ανάπτυξης Μονάδων Υγείας.

Τμήμα Οργάνωσης Νοσοκομείων.

«Απάντηση σε αίτηση» Αριθμός

πρωτοκόλλου Υ4α/6349, Αθήνα

25/01/2008.

7. Ελληνική Εταιρία Εντατικής Θεραπείας

(ΕΕΕΘ). Ανοιχτή επιστολή ΕΕΕΘ.

http://www.icu.gr/synedria/syn1/synd

.php?print=Y,2008. Πρόσβαση:

17/11/08.

8. Επιτροπή Έρευνας του Ελληνικού

Κοινοβουλίου. 1996.

9. Singh B., Palimar V., Arun M., Mohanty

MK.. Profile of trauma related mortality

at Manipal. Kathmandu University

Medical Journal, 2008, Vol. 6, No. 3,

Issue 23, p.p :393-398.

10. WHO/OMS. Global status report on road

safety: Time for action. Geneva:

World Health Organization. 2009.

http://whqlibdoc.who.int/publications/

2009/9789241563840_eng.pdf.

Πρόσβαση :11-1-2010.

11. Ruehsen MM., Abdul-Wahab AW. The

Epidemiology of Trauma in an Intensive

Care Unit in Bahrain. Journal of Trauma-

Injury Infection & Critical Care.1989;

29(1):31-37.

12. Papadodima SA., Athanaselis SA.,

Stefanidou ME., Dona AA., Papoutsis I.,

Maravelias CP., et al. Driving under the

influence in Greece: a 7-year survey

(1998-2004). Forensic Sci Int. 2008

;174(2-3):157-60.

13. Ricci G., Majori S., Mantovani W.,

Zappaterra A., Rocca G., Buonocore F.

Prevalence of alcohol and drugs in urine

of patients involved in road accidents. J

Prev Med Hyg. 2008;49(2):89-95.

14. Steensberg J. Accidental road traffic

deaths – prospects for local prevention.

Accid Anal Prev 1994; 26(1):1–9.



15. Desapriya E., Pike I., Raina P. Severity of

alcohol-related motor vehicle crashes in

British Columbia: case - control study.

Int J Inj Contr Saf Promot.

2006;13(2):89-94.

16. arap Mengech HN. Alcohol-related road

traffic accidents. East Afr Med J.

1997;74(11):673-4.

17. Marks P., Williams R. Alcohol-related

road traffic accidents: promoting a

lower alcohol strategy. Clin Med.

2007;7(4):348-50.

18. Peden M. Global collaboration on road

traffic injury prevention. Int J Inj Contr

Saf Promot. 2005;12(2):85-91.

19. Ameratunga S., Hijar M., Norton R. Road-

traffic injuries: confronting disparities

to address a global-health problem.

Lancet. 2006; 367(9521):1533-40.

20. Petridou E. Person, time, and place

predictors of seat belt use in Athens,

Greece. J Epidemiol Community Health.

1998;52:534–535.

21. European Transport Safety Council. Seat

belts and childrestraints: increasing use

and optimizing performance. Brussels:

European Transport Safety Council,

1996.

22. Kann L., Kinchen SA., Williams BI., Ross

JG., Lowry R., Grunbaum JA., et al.

Youth Risk Behaviour Surveillance

System. MMWR CDC Surveill Summ.:

2000;49(5):1-32.

23. Sabariah F.J., Ramesh N., Mahathar A.W..

National Trauma Database (NTrD) –

Improving Trauma Care: First Year

Report. Med J Malaysia, 2008, Vol 63

Supplement C .

24. Γεωργιάδης Γ.. Άρρωστοι με ειδικά

προβλήματα. Στο «Η Νοσηλευτική στη

Μονάδα Εντατικής Θεραπείας». Έκδ.

Παπακωνσταντίνου Κ., Καραμπίνης Α.,

Μπαλτόπουλος Γ., Αθήνα, 2006.

25. Chliaoutakis JE., Darviri C., Demakakos

PT. The impact of young drivers'

lifestyle on their road traffic accident

risk in greater Athens area. Accid Anal

Prev. 1999 ;31(6):771-80.

26. Τζιάλλας Β., Ρούτση Χρ., Μαρβάκη Χρ.,

Πολυκανδριώτη Μ., Τζιάλλας Δ.,

Τσαλκάνης Άγγ. Αίτια εισαγωγής

νεαρού ενήλικου πληθυσμού 18-30

ετών σε ΜΕΘ. Το Βήμα του Ασκληπιού.

2010 Τόμος 9ος, Τεύχος 3ο

27. Walsh JM., de Gier JJ., Christopherson

AS., Verstraete AG. Drugs and driving.

Traffic Inj Prev. 2004 ;5(3):241-53.

.

28. Petridou E., Trichopoulos D., Sotiriou A.,

Athanasselis S., Kouri N., Dessypris N., et

al. Relative and population attributable

risk of traffic injuries in relation to

blood-alcohol levels in a Mediterranean

country. Alcohol Alcohol.

1998;33(5):502-8.

29. Mitchell V.T., Scarlett M.D.. Trauma

Admissions to the ICU of the University



Hospital of the West Indies, Kingston,

Jamaica. ITACCS Fall/Winter 2001,

Volume 11, number 2, p.p: 86-88.

Πίνακας 1. Κατανομή του δείγματος ανάλογα με τα κοινωνικό-δημογραφικά χαρακτηριστικά

N % Φύλο Άντρες 290 81,2 Γυναίκες 67 18,8 Υπηκοότητα Έλληνες 286 80,1 Αλλοδαποί 71 19,9 Τόπος κατοικίας Νομός Αττικής 198 66,9

Επαρχία 61 20,6 Νησί 37 12,5 Επάγγελμα Άνεργοι 62 34,6 Ελεύθεροι επαγγελματίες 36 20,1 Ιδ, υπάλληλοι 38 21,2 Αγρότες 1 0,6 Φοιτητές 29 16,2 Δημ, Υπάλληλοι 2 1,1 Εργάτες 11 6,1 Μορφωτικό επίπεδο Αναλφάβητοι/Πρωτοβάθμιο 8 4,7

Δευτεροβάθμιο 124 73,4 Τριτοβάθμιο 37 21,9 Οικογενειακή Κατάσταση Άγαμοι 207 92,4

Έγγαμοι 17 7,6



Πίνακας 2. Σύγκριση χαρακτηριστικών ηλικιακών ομάδων 18-30 και 31-40 ετών

Ηλικιακές κατηγορίες 18-30 31-40 N % N % Αιτία Εισόδου Τροχαία 357 59,4 161 37,8 χ2 62,062 P <0,001 Είδος Οχήματος Δίκυκλο 116 60,1 50 56,8 χ2 9,995 Αυτοκίνητο 42 21,8 28 31,8 P 0,041 Πεζός 19 9,8 10 11,4 Συνεπιβάτης Δίκυκλου 11 5,7 0 0,0

Συνεπιβάτης αυτοκινήτου 5 2,6 0 0,0

Κρανιοεγκεφαλική κάκωση Όχι 64 20,6 40 31,3 χ2 5,627

Ναι 246 79,4 88 68,8 P 0,018 Συνεπιβάτης Δικύκλου Όχι 86 87,8 49 98,0 χ2 4,337

Ναι 12 12,2 1 2,0 P 0,037 Συνεπιβάτης Αυτοκινήτου Όχι 31 77,5 23 88,5 χ2 1,273

Ναι 9 22,5 3 11,5 P 0,259 Ώρα Τραυματισμού

Ώρα Τραυματισμού – Μέρα 50 30,3 25 25,5 χ2 0,693

Ώρα Τραυματισμού – Νύχτα 115 69,7 73 74,5 P 0,405

Οδηγούσε Μόνος Μόνος 92 73,0 45 78,9 χ2 0,734 Όχι Μόνος 34 27,0 12 21,1 P 0,392 Ζώνη Όχι 26 59,1 11 57,9 χ2 0,008 Ναι 18 40,9 8 42,1 P 0,929 Κράνος Όχι 75 77,3 26 66,7 χ2 1,652 Ναι 22 22,7 13 33,3 P 0,199 Ερχόταν ή πήγαινε προς,,

Πήγαινε Προς/Από Δουλειά 35 22,7 23 23,0 χ2 0,003

Ερχόταν Από/ Προς Διασκέδαση 119 77,3 77 77,0 P 0,960

Προηγήθηκε λήψη αλκοόλ Όχι 71 42,5 30 23,6 χ2 11,418

Ναι 96 57,5 97 76,4 P 0,001 Απόπειρα αυτοκτονίας οδηγώντας

Όχι 0 0,0 0 0,0 χ2 ,

Ναι 2 100,0 1 100,0 P ,



Πίνακας 3: Πίνακας συνάφειας τροχαίων ατυχημάτων ανά είδος οχήματος ανά φύλο.

Φύλο Άντρες Γυναίκες Αιτία Εισόδου Αιτία Εισόδου Τροχαία Τροχαία Είδος Οχήματος Ν % Ν % Δίκυκλο 104 65,4% 9 29,0% Αυτοκίνητο 34 21,4% 8 25,8% Πεζός 11 6,9% 8 25,8% Συνεπιβάτης

Δίκυκλου 6 3,8% 5 16,1%

Συνεπιβάτης αυτοκινήτου 4 2,5% 1 3,2%

P<0,001



ΕΡΕΥΝΑ

Συχνότητα εμφάνισης κατάθλιψης σε ηλικιωμένα άτομα,

αποδέκτες υπηρεσιών Κέντρων Ανοικτής Προστασίας

Ηλικιωμένων (Κ.Α.Π.Η.)

Στυλιανοπούλου Χριστίνα1, Κουλιεράκης Γεώργιος2, Καραγιάννη Βίλμα3, Μπαμπάτσικου Φωτούλα4, Κουτής Χαρίλαος5

Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας/ Τμήμα Δημόσιας Υγιεινής ΤΕΙ Αθήνας «Εφηρμοσμένη Δημόσια Υγεία»

1. Κοινωνική Λειτουργός 2. Επιστημονικός Συνεργάτης, Τομέας Κοινωνιολογίας, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας (ΕΣΔΥ),

Αθήνα 3. Επίκουρος Καθηγήτρια, Εργαστήριο Επιδημιολογίας, Τμήμα Δημόσιας Υγιεινής, Τεχνολογικό

Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας 4. Επίκουρος Καθηγήτρια, Εργαστήριο Κοινοτικής Νοσηλευτικής ΙΙ, Τμήμα Νοσηλευτικής Α΄,

Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας 5. Καθηγητής, Εργαστήριο Επιδημιολογίας, Τμήμα Δημόσιας Υγιεινής, Τεχνολογικό

Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας Περίληψη

Η κατάθλιψη στους ηλικιωμένους αποτελεί σημαντικό ζήτημα δημόσιας υγείας, καθώς είναι η πιο

κοινή ψυχική διαταραχή των ηλικιωμένων, έχει σημαντικό αντίκτυπο στην ευημερία και την

ποιότητα ζωής τους και προκαλεί υψηλές δαπάνες και μεγάλη ζήτηση υπηρεσιών υγείας.

Σκοπός: Η εκτίμηση της συχνότητας της κατάθλιψης σε αστικό κοινοτικό πληθυσμό ηλικιωμένων και

η διερεύνηση των επιβαρυντικών και προστατευτικών παραγόντων.

Υλικό και μέθοδος: Τον πληθυσμό στόχο αποτέλεσαν 360 ηλικιωμένα άτομα, 218 γυναίκες και 142

άνδρες, ηλικίας άνω των 60 ετών, μέλη των τεσσάρων Κ.Α.Π.Η. του Δήμου Αγίων Αναργύρων,

Αττικής. Για τη συλλογή των πρωτογενών στοιχείων χρησιμοποιήθηκε ερωτηματολόγιο καταγραφής

δημογραφικών δεδομένων και ψυχοκοινωνικών παραγόντων και η τυποποιημένη και σταθμισμένη

σε Ελληνικό γεροντικό πληθυσμό κλίμακα για τη γεροντική κατάθλιψη, GDS-15.

Αποτελέσματα: Καταθλιπτικά συμπτώματα εμφάνισε 30,28% του δείγματος (22,22% «μέτρια» και

8,06% «σοβαρή» κλινικού τύπου κατάθλιψη). Από τους στατιστικούς ελέγχους προέκυψε ότι οι

γυναίκες παρουσίασαν κατάθλιψη (70,6%) σε ποσοστό μεγαλύτερο από το διπλάσιο, έναντι των

ανδρών (29,4%). Επίσης, σημαντικά υψηλότερη καταθλιπτική συμπτωματολογία παρουσίασαν οι



χήροι/ες, τα μοναχικά άτομα, τα άτομα με πολλαπλή παθολογία και οι άτυποι «φροντιστές». Τέλος,

σημαντικά χαμηλότερη καταθλιπτική συμπτωματολογία παρουσίασαν όσοι ασχολούνταν με τη

φροντίδα των εγγονιών ή συμμετείχαν σε κοινωνικές δραστηριότητες.

Συμπεράσματα: Η διαπίστωση σημαντικού ποσοστού επικράτησης καταθλιπτικών συμπτωμάτων

στον ηλικιωμένο πληθυσμό επιβεβαιώνει την αναγκαιότητα δημιουργίας ενός ισχυρού

ψυχοκοινωνικού-υποστηρικτικού δικτύου, αποσκοπώντας στην πρόληψη της γεροντικής

κατάθλιψης και στην προαγωγή της υγείας των ηλικιωμένων, στα πλαίσια της Πρωτοβάθμιας

Φροντίδας Υγείας.

Λέξεις κλειδιά: Κατάθλιψη, ηλικιωμένοι, υποστηρικτικό δίκτυο, αστικός κοινοτικός πληθυσμός,

Κ.Α.Π.Η.


Στυλιανοπούλου Χριστίνα,

Σοφοκλή Βενιζέλου 51 Άγιοι Ανάργυροι Αττικής,

Τηλ. 210-2611996, 6977482335


ORIGINAL PAPER Prevalence of depression among elderly on open care centers for

older people

Stylianopoulou Christina1, Koulierakis George2, Karagianni Vilma3, Babatsikou Fotoula4, Koutis Charilaos5

Master in Public Health, National School of Public Health, Athens Greece/ Faculty of Public Hygiene, TEI of Athens, “Applied Public Health”.

1. Social Worker 2. Scientific Collaborator, Department of Sociology of National School of Public Health, Athens,

Greece 3. Assistant Professor, Laboratory of Epidemiology, Department of Public Hygiene, Technological

Educational Institute (T.E.I.) of Athens, Greece 4. Assistant Professor, Laboratory of Community Heath Nursing II, Department of Nursing A’,

Technological Educational Institute (T.E.I.) of Athens, Greece 5. Professor, Laboratory of Epidemiology, Department of Public Hygiene, Technological

Educational Institute (T.E.I.) of Athens, Greece



Abstract

Depression in the elderly is considered an important public health issue. Depression is the most

common mental health problem among older people. It poses a critical impact on well-being and

the quality of life of elderly and it is related with high expenses and great demand of health care

services.

Objective: To estimate the prevalence of depression among elderly in an urban area’s

population and to investigate the aggravating and protective factors.

Material and Method: The sample consisted of 360 individuals, 218 women and 142 men, aged

60 years or older, members of the four Open Care Centres for Older People (KAPI) of Agioi

Anargyroi Municipality, in Attica. A questionnaire for demographics and phycho-social factors

was used, whereas depression was probed through Geriatric Depression Scale, (Short Form -

GDS-15), which has been standardized and adapted in a Greek elderly population.

Results: 30,28% of the sample had depressive symptoms (22,22% moderate and 8,06% serious-

clinical type depression). It was also shown that depression at women (70,6%) appeared in a

percentage over than the double against men (29,4%). The symptomatology of depression

occurred widely among widower/widows, elderly being divorced or separated, people living

alone, those with multiple pathologies and elderly informal family carers. Symptomatology of

depression appeared in a lower rate among elderly who took care of their grandchildren or

participated in social activities.

Conclusions: The ascertainment high percentage of depressive symptoms in our sample of

elderly population confirms the emergency of creating a strong psycho-social supporting

network aimed to prevent depression among elderly and health promotion in the elderly in the

context of Primary Health Care (PHC).

Key words: Depression, elderly, supportive network, urban area’s population, KAPI.


Stylianopoulou Xristina,

Sofokli Benizelou 51, Agioi Anargyroi, Attica,

Tel: 210-2611996, 6977482335




Εισαγωγή

κατάθλιψη αποτελεί σημαντικό

παγκόσμιο ζήτημα δημόσιας υγείας

καθώς είναι μία νόσος συχνή,

υποτροπιάζουσα και δυνητικά

αυτοκαταστροφική1,2,3. Επηρεάζει περίπου

121 εκατομμύρια άτομα, παγκοσμίως2, ενώ

μέχρι το 2020, προβλέπεται ότι θα γίνει η

δεύτερη συχνότερη αιτία νοσηρότητας, σε

παγκόσμιο επίπεδο, για όλες τις ηλικίες και

για τα δύο φύλα, μετά από την ισχαιμική

καρδιακή νόσο2-3

Η κατάθλιψη δεν είναι, εξ ορισμού, ούτε

χαρακτηριστικό, ούτε αναπόσπαστο μέρος

της γήρανσης, παρόλα αυτά είναι η

συχνότερη διαταραχή ψυχικής υγείας στη

μεγάλη ηλικία

.

1,4-7. Εκτιμάται ότι επηρεάζει

ένα στα επτά άτομα ηλικίας άνω των 65

ετών7, με τις γυναίκες να εμφανίζουν, σε

διπλάσια αναλογία, συγκριτικά με τους

άνδρες, καταθλιπτική συμπτωματολογία8

Η γεροντική κατάθλιψη θεωρείται

αποτέλεσμα επίδρασης βιολογικών,

κοινωνικών και ψυχολογικών παραγόντων

.

9-

10. Oι κύριοι επιβαρυντικοί παράγοντες για

την εμφάνιση κατάθλιψης στους

ηλικιωμένους φαίνεται να είναι το φύλο, η

έλλειψη κοινωνικού υποστηρικτικού

δικτύου, η φτωχή υγεία, η χηρεία, η

συνοσηρότητα, η ανικανότητα, η

προγενέστερη κατάθλιψη, και η ηλικία4,11-13.

Από την άλλη πλευρά, προστατευτικοί

παράγοντες στη γεροντική κατάθλιψη

αποτελούν η ύπαρξη συζύγου και

οικογένειας και το κοινωνικό υποστηρικτικό

περιβάλλον, ειδικά με την μορφή φίλων12-15,

οι κοινωνικές δραστηριότητες και η

σωματική υγεία και η άσκηση4

Η κατάθλιψη έχει σημαντικό αντίκτυπο στην

ευημερία και την ποιότητα ζωής των

ηλικιωμένων ατόμων και προκαλεί υψηλές

δαπάνες και μεγάλη ζήτηση υπηρεσιών

φροντίδας υγείας

.

1,4,6,10-11,16, αποτελώντας

πρόκληση για τη Δημόσια Υγεία. Το

ενθαρρυντικό στοιχείο, όμως, είναι πως η

κατάθλιψη ανήκει στα νοσήματα εκείνα που,

ακόμα και στις πιο βαριές μορφές τους,

αντιμετωπίζονται σε μεγάλο ποσοστό με

επιτυχία, αν διαγνωστούν έγκαιρα5,8,17.

Εκτιμάται ότι με την υιοθέτηση μιας

ολιστικής προσέγγισης στη θεώρησή της, με

συνδυασμό βιολογικών μέσων (φάρμακα),

ψυχολογικών θεραπειών και

ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων, η γεροντική

κατάθλιψη μπορεί να αντιμετωπιστεί σε

ικανοποιητικό βαθμό στα πλαίσια της

Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας17

Στην Ελλάδα, έρευνες για την εκτίμηση του

επιπολασμού και της επικράτησης της

κατάθλιψης σε αγροτικούς πληθυσμούς άνω

των 60 ετών έχουν δείξει επιπολασμό ήπιας/

μέτριας κατάθλιψης, της τάξης του 27% και

μέτριας / σοβαρής κατάθλιψης, της τάξης

του 12%

.

18

Η

, ενώ η επικράτηση της νόσου στις

γυναίκες κυμαίνεται από 29,9% ως 33% και



στους άνδρες από 19,6% ως 20%19. Άλλη

έρευνα σε άτομα που προσέρχονταν στα

τακτικά ιατρεία ενός Κέντρου Υγείας, η

καταθλιπτική συμπτωματολογία

αναγνωρίστηκε σε ποσοστό 15,38% στις

γυναίκες και 7,37% στους άνδρες20

Σημαντικός αριθμός ερευνών έχει, επίσης,

πραγματοποιηθεί σε πληθυσμούς

ηλικιωμένων που χρησιμοποιούν τις

υπηρεσίες των Κέντρων Ανοικτής

Προστασίας Ηλικιωμένων (Κ.Α.Π.Η.). Οι

έρευνες αυτές έχουν καταδείξει ποσοστά

ανησυχητικής καταθλιπτικής

συμπτωματολογίας («μέτρια» και «κλινικού

τύπου» κατάθλιψη) που κυμαίνονταν από

6% έως 39,4%

.

14,21-22. Ειδικότερα, ως προς το

φύλο, και στους πληθυσμούς αυτούς, οι

γυναίκες εμφανίζονται περισσότερο

επιβαρυμένες από τους άνδρες: 30% των

γυναικών παρουσίασαν «μέτρια» κατάθλιψη

και 10%, σοβαρή. Τα αντίστοιχα ποσοστά

για τους άνδρες ήταν 16% και 6%,

αντίστοιχα22. Η πιο πρόσφατη μελέτη και

με το μεγαλύτερο δείγμα (428 άτομα) είναι

αυτή της Μπαμπάτσικου1, η οποία

διερεύνησε την κατάσταση της υγείας των

ηλικιωμένων σε αστική περιοχή της

Ελληνικής επικράτειας. Η μελέτη

πραγματοποιήθηκε σε άνδρες και γυναίκες

άνω των 60 ετών, σε εννέα Κ.Α.Π.Η. του

νομού Αττικής. Για την εκτίμηση της

κατάθλιψης χρησιμοποιήθηκε η κλίμακα

Geriatric Depression Scale (GDS-15)23-24

Από τα αποτελέσματα των παραπάνω

ερευνών προκύπτει ότι οι πληθυσμοί των

ηλικιωμένων που μελετήθηκαν εμφανίζουν

υψηλό ποσοστό «μέτριας» και «σοβαρής»

κατάθλιψης, αν και παρουσιάζονται

σημαντικές διακυμάνσεις στην επικράτηση

της γεροντικής κατάθλιψης μεταξύ των

ερευνών. Οι διακυμάνσεις αυτές μπορούν να

αποδοθούν στα διαφορετικά διαγνωστικά

εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν (κλίμακες

GDS-15 και QD2

. Τα

αποτελέσματα έδειξαν 33,6% «μέτρια» και

12,25% «σοβαρή» κατάθλιψη, ενώ οι

γυναίκες παρουσίασαν, στοιχεία σοβαρής

κατάθλιψης σε τριπλάσιο ποσοστό (18,4%),

συγκριτικά με τους άνδρες (6,1%).

25

), στην ηλικιακή

διαβάθμιση των ηλικιωμένων, στα

διαφορετικά χαρακτηριστικά των υπό

μελέτη πληθυσμών (π.χ. αστικός, αγροτικός,

γενικός πληθυσμός, πληθυσμός μελών

Κ.Α.Π.Η. κ.λ.π.). Παρόλα αυτά, η τάση που

καταγράφουν όλες σχεδόν οι έρευνες είναι

ότι η επικράτηση της κατάθλιψης στις

ηλικιωμένες γυναίκες παρουσιάζεται σε

ποσοστό μεγαλύτερο από το διπλάσιο,

συγκριτικά με τους ηλικιωμένους άνδρες.

Σκοπός

Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν η

εκτίμηση της συχνότητας της κατάθλιψης σε

κοινοτικό αστικό πληθυσμό ηλικιωμένων σε

περιοχή της πρωτεύουσας, οι οποίοι είναι

αποδέκτες των υπηρεσιών των Κ.Α.Π.Η.



Επιπλέον, στόχος ήταν η διερεύνηση του

ρόλου των επιβαρυντικών (π.χ. φύλο,

πολλαπλή παθολογία, χηρεία-διαζύγιο-

αγαμία, μη ύπαρξη παιδιών, μη

συγκατοίκηση, μοναχικότητα, φροντίδα μη

αυτόνομων ατόμων που ζουν μαζί) και

προστατευτικών (φροντίδα εγγονιών στον

ελεύθερο χρόνο, συμμετοχή σε κοινωνικές

δραστηριότητες) παραγόντων, στην

εμφάνιση της καταθλιπτικής

συμπτωματολογίας.

Υλικό και μέθοδος

Τον πληθυσμό στόχο της μελέτης

αποτέλεσαν άντρες και γυναίκες ηλικίας

άνω των 60 ετών, μέλη των τεσσάρων

Κ.Α.Π.Η. του Δήμου Αγίων Αναργύρων,

Αττικής. Η επιλογή της ηλικίας (60 ετών και

άνω) έγινε με βάση το όριο ηλικίας για την

εγγραφή στα μητρώα των Κ.Α.Π.Η.,

σύμφωνα με το καταστατικό λειτουργίας

τους26-28

Τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν για τη

συλλογή των πρωτογενών στοιχείων ήταν

α) ένα ανώνυμο ερωτηματολόγιο 20

ερωτήσεων για την καταγραφή

δημογραφικών δεδομένων και

ψυχοκοινωνικών παραγόντων,

κατασκευασμένο για τους σκοπούς της

παρούσας μελέτης β) η τυποποιημένη

Geriatric Depression Scale-15 (GDS-15)

. Για τον καθορισμό του δείγματος

χρησιμοποιήθηκε η τυχαία

στρωματοποιημένη δειγματοληψία,

αναλογική ως προς το φύλο. Από τα 1.200

ενεργά μέλη των τεσσάρων Κ.Α.Π.Η., στην

έρευνα συμμετείχε δειγματοληπτικά το 30%,

δηλαδή 360 άτομα. Επειδή περίπου 60% των

μελών (σύμφωνα με το μητρώο μελών) ήταν

γυναίκες και 40% ήταν άνδρες, στην έρευνα

κλήθηκαν να συμμετάσχουν 218 γυναίκες

και 142 άνδρες.

23-24,

ένα έγκυρο και εύχρηστο εργαλείο διαλογής,

το οποίο έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως στην

κλινική εκτίμηση της γεροντικής

κατάθλιψης1,8,29. Έχει κατασκευαστεί ως

αυτοσυμπληρούμενη κλίμακα 15 κλειστού

τύπου ερωτήσεων, τύπου «ΝΑΙ – ΟΧΙ» η

συμπλήρωση της οποίας απαιτεί περίπου 5

λεπτά1,30. Η GDS-15 έχει σταθμιστεί στην

Ελλάδα σε ηλικιωμένο πληθυσμό από τους

Fountoulakis et al.,29

Για τη βαρύτητα της κατάθλιψης

ακολουθήθηκε η κατηγοριοποίηση που

χρησιμοποιήθηκε κατά την ελληνική

στάθμιση: 0 - 5 = απουσία καταθλιπτικών

συμπτωμάτων, 6 - 10 = μέτρια κατάθλιψη,

11 - 15 = σοβαρή κατάθλιψη και 6 - 15 =

παρουσία καταθλιπτικών συμπτωμάτων

(μέτρια και σοβαρή κατάθλιψη).

και η βαθμολογία 6/7

βρέθηκε να είναι το καλύτερο διαγνωστικό

όριο της κατάθλιψης, με ευαισθησία = 92,23

και εξειδίκευση = 95.

Το πρωτόκολλο της μελέτης εγκρίθηκε από

την Επιτροπή Ηθικής και Δεοντολογίας της

Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας και κατά



την διεξαγωγή της τηρήθηκαν όλες οι αρχές

δεοντολογίας31

Πριν την διεξαγωγή της κύριας έρευνας,

προηγήθηκε πιλοτική φάση, κατά την οποία

τα εργαλεία και η διαδικασία δοκιμάστηκαν

σε δέκα άτομα.

. Μετά την έγκριση της

διεξαγωγής της μελέτης από το Διοικητικό

Συμβούλιο των τεσσάρων Κ.Α.Π.Η. του

δήμου Αγίων Αναργύρων, η συλλογή των

δεδομένων πραγματοποιήθηκε τις πρωινές

και απογευματινές ώρες, όλες τις ήμερες της

εβδομάδας, κατά το χρονικό διάστημα από

15 /11/2008 έως 31/1/2009.

Για την επεξεργασία των δεδομένων

χρησιμοποιήθηκε το SPSS-16.


Συνολικά, 109 ηλικιωμένοι (30,28%) του

δείγματος παρουσίασαν καταθλιπτικά

συμπτώματα. Από αυτούς, 73,4%

παρουσίασε μέτρια κατάθλιψη (σκορ: 6 -

10) και 26,6% σοβαρή (βαριά) κατάθλιψη

(σκορ ≥11). Αναφορικά με την κατανομή της

βαρύτητας της κατάθλιψης, «μέτρια

κατάθλιψη» παρουσίασαν 80 άτομα

(22,22%), ενώ «σοβαρή (κλινικού τύπου)

κατάθλιψη» παρουσίασαν 29 άτομα (8,06%)

(Πίνακας).

Από τους ελέγχους συσχέτισης μεταξύ της

βαρύτητας των καταθλιπτικών

συμπτωμάτων και διαφόρων μεταβλητών

προέκυψε ότι:

Η εμφάνιση καταθλιπτικών συμπτωμάτων

ήταν συχνότερη στις γυναίκες (70,6%) από

ότι στους άνδρες (29,4%) (x2

Αναφορικά με τους επιβαρυντικούς

παράγοντες, βρέθηκε ότι περισσότεροι

ηλικιωμένοι με κατάθλιψη (66,1%)

εμφάνισαν πολλαπλή παθολογία, σε σχέση

με τους ηλικιωμένους χωρίς κατάθλιψη

(36,7%) (x

=6.6; βε=1;

p<0.05). Επίσης, η κατάθλιψη σχετίζονταν

ασθενώς θετικά με την ηλικία (Spearman’s

rho = .140; p<0.01) .

2=30.3; βε=1; p<0.001). Ακόμα, το

ποσοστό των ηλικιωμένων που ήταν χήροι,

διαζευγμένοι ή σε διάσταση ήταν σημαντικά

υψηλότερο στους έχοντες κατάθλιψη

(56,9%), σε σχέση με αυτούς που δεν είχαν

(23,1%) (x2=39.0; βε=1; p<0.001). Επίσης, το

ποσοστό των ηλικιωμένων χωρίς παιδιά

(13%) ήταν υψηλότερο στους έχοντες

κατάθλιψη, συγκριτικά με όσους δεν είχαν

(3,6%) (x2=11.1; βε=1; p<0.005). Επιπλέον,

το ποσοστό των ηλικιωμένων που ζούσαν

μόνοι ήταν σημαντικά υψηλότερο ανάμεσα

στους έχοντες κατάθλιψη (58,4%), σε

σύγκριση με τους μη έχοντες τη νόσο

(22,8%) (x2

Ακόμη, το ποσοστό των ηλικιωμένων που

ασχολούνταν στον ελεύθερο χρόνο τους με

τη φροντίδα λοιπών συγγενών (σύζυγος,

παιδιά) ήταν υψηλότερο ανάμεσα στους

έχοντες κατάθλιψη (11%), συγκριτικά με

όσους δεν είχαν (3,2%) (x

=30.9; βε=1; p<0.001) (Πίνακας).

2=10.5; βε=1;

p<0.005).



Βρέθηκε επίσης ότι το ποσοστό των

ηλικιωμένων που δεν ασχολούνταν με

φροντίδα των εγγονιών τους ήταν

υψηλότερο στην ομάδα των καταθλιπτικών

(81,7%), συγκριτικά με όσους δεν είχαν

κατάθλιψη (71,7%) (x2=3.9; βε=1; p<0.05).

Τέλος, το ποσοστό των ηλικιωμένων που δεν

πραγματοποιούσαν βόλτες και εκδρομές

στον ελεύθερο χρόνο τους ήταν υψηλότερο

στους έχοντες κατάθλιψη (74,3%), σε

σύγκριση με τους μη έχοντες (59,4%)

(x2

=7.3; βε=1; p<0.01) (Πίνακας).

Συζήτηση

Η επιβάρυνση του ελληνικού πληθυσμού

των ηλικιωμένων από την κατάθλιψη είναι

σημαντική και αναμένεται να αυξηθεί

καθώς, σύμφωνα με τις τελευταίες

διαθέσιμες προβολές πληθυσμών, στην

Ελλάδα, το 2050, η ομάδα των συνταξιούχων

(65 ετών και άνω) θα διπλασιαστεί, σε

σχέση με το 2000 (από 16,6 %, σε 32,1%)32

Από τα αποτελέσματα της παρούσας

μελέτης προέκυψε ότι ένα τρίτο (30,28%)

των ηλικιωμένων του δείγματος εμφάνισε

καταθλιπτικά συμπτώματα («μέτρια» και

«σοβαρή» κατάθλιψη), δείχνοντας ότι ο

επιπολασμός της κατάθλιψης στην ομάδα

των ηλικιωμένων που μελετήθηκε είναι

αρκετά υψηλός. Παρ’ όλα αυτά, τα ευρήματά

μας διαφέρουν σημαντικά από τα

αποτελέσματα προγενέστερων ελληνικών

ερευνών σε αγροτικό και αστικό πληθυσμό

ηλικιωμένων

.

18,21 και σε παραδοσιακό και

αστικό χώρο14, τα οποία είχαν καταδείξει

υψηλότερα ποσοστά κατάθλιψης. Ακόμα, τα

ευρήματά μας διαφοροποιούνται, ως προς

την αντίθετη κατεύθυνση, σε σχέση με την

έρευνα του Μιχαηλίδη20, σε αστικό

κοινοτικό ηλικιωμένο πληθυσμό, από την

οποία προέκυψαν χαμηλότερα ποσοστά

κατάθλιψης. Από την άλλη πλευρά, τα

αποτελέσματά μας συνάδουν με αυτά της

έρευνας του Σπυρόπουλου και των

συνεργατών του22

Διαχωρίζοντας την καταθλιπτική

συμπτωματολογία ως προς τη βαρύτητά της,

τα αποτελέσματα της μελέτης μας

κατέδειξαν ποσοστά της τάξης του 22,22%

και 8,06% για «μέτρια» και «βαριά»

(κλινικού τύπου) κατάθλιψη. Και σε αυτή

την περίπτωση, τα ευρήματά μας διαφέρουν

σημαντικά από αυτά προηγούμενων

ερευνών, όπως της Μπαμπάτσικου

, οι οποίοι βρήκαν πως

31,0% των ηλικιωμένων που μελέτησαν

παρουσίαζε καταθλιπτικά συμπτώματα.

1, των

Papadopoulos et al.18, αλλά και της

Παγοροπούλου-Αβεντισιάν14, κυρίως ως

προς τη «βαριά» κατάθλιψη. Τέλος τα

ευρήματά μας βρίσκονται προς την ίδια

κατεύθυνση με τα αποτελέσματα της

έρευνας του Σπυρόπουλου και των

συνεργατών του22, τόσο ως προς τη

«μέτρια», όσο και ως προς τη «βαριά»

κατάθλιψη.



Οι σημαντικές διαφοροποιήσεις που

παρατηρούνται στις έρευνες, μεταξύ αυτών

και η παρούσα, αναφορικά με την

επικράτηση της γεροντικής κατάθλιψης θα

μπορούσαν να αποδοθούν στα διαφορετικά

εργαλεία τα οποία οι ερευνητές

χρησιμοποιούν για να «μετρήσουν» ή να

διαγνώσουν τη νόσο, στο γεγονός ότι οι

έρευνες απευθύνονται σε πληθυσμούς

ηλικιωμένων με διαφορετικά αδρά

χαρακτηριστικά – για παράδειγμα, αστοί

ηλικιωμένοι, μέλη Κ.Α.Π.Η., ηλικιωμένοι από

αγροτικές περιοχές – ή ακόμη και σε

χαρακτηριστικά που δεν μετρήθηκαν, όπως

το μορφωτικό ή το οικονομικό επίπεδο, ή

ακόμα και στην ελλιπή συνεργασιμότητα

των ηλικιωμένων7,9

Από τον έλεγχο για συσχέτιση κατάθλιψης

και φύλου που πραγματοποιήθηκε στην

έρευνά μας, επιβεβαιώθηκε ότι οι

ηλικιωμένες γυναίκες παρουσιάζουν

μεγαλύτερο ποσοστό κατάθλιψης (70,6%)

σε σύγκριση με τους ηλικιωμένους άνδρες

(29,4%), όπως έχει ήδη επισημανθεί και στη

βιβλιογραφία στο παρελθόν, στην Ελλάδα

και διεθνώς

. Δεν γνωρίζουμε αν θα

μπορούσαν να σχεδιαστούν μεθοδολογικά

«όμοιες» μελέτες, έτσι ώστε να φτάσουμε σε

ομοιομορφία ποσοστών επιπολασμού της

νόσου, ή αν σε μελλοντικές έρευνες θα

συνεχίζει να παρατηρείται σχετική

διαφοροποίηση ευρημάτων. Αναφορικά με

τη χάραξη πολιτικής, αυτό που πρέπει να

κρατηθεί είναι ένα αδρό κατώφλι

επιπολασμού, το οποίο φαίνεται να είναι

ανησυχητικό.

1,4,8,10-11,19,20,22. Το σταθερό αυτό

εύρημα του φύλου ως επιβαρυντικού

παράγοντα στην εμφάνιση καταθλιπτικής

συμπτωματολογίας, σε βάρος των γυναικών,

θα μπορούσε να ερμηνευθεί στο υψηλότερο

προσδόκιμο επιβίωσης των γυναικών σε

σχέση με αυτό των ανδρών. Αυτό σημαίνει

πως δεν είναι στην πραγματικότητα το φύλο

που επιδρά, αλλά η ηλικία, αφού σε

μεγαλύτερες ηλικίες αυξάνεται η πιθανότητα

εμφάνισης Ψυχικών Διαταραχών. Ένας

άλλος λόγος, αυτή τη φορά κοινωνικός, θα

μπορούσε να είναι το γεγονός ότι

παραδοσιακά, οι άνδρες δέχονται την

φροντίδα των συζύγων τους33

Η πολλαπλή παθολογία ως επιβαρυντικός

παράγοντας στην εμφάνιση της κατάθλιψης

βρέθηκε και στην παρούσα μελέτη, καθώς,

σύμφωνα με τα αποτελέσματά μας, οι

ηλικιωμένοι με καταθλιπτικά συμπτώματα

εμφάνισαν υψηλότερα ποσοστά πολλαπλής

παθολογίας σε σχέση με τους ηλικιωμένους

χωρίς κατάθλιψη, όπως βρέθηκε σε

προγενέστερη έρευνα

.

21 και τονίζεται στη

βιβλιογραφία1,4,5,11,34

Σχετικά με την οικογενειακή κατάσταση, η

χηρεία, το διαζύγιο και η μη ύπαρξη παιδιών

φάνηκαν, επίσης, να επιβαρύνουν τους

ηλικιωμένους, καθώς τα χαρακτηριστικά

αυτά εμφανίστηκαν σε υψηλοτέρα ποσοστά

στους καταθλιπτικούς ηλικιωμένους. Και

.



αυτό είναι ένα σταθερό εύρημα σε

προηγούμενες έρευνες1,4,35-38

Ακόμα, η μη συγκατοίκηση και η φροντίδα

άλλων μελών – οι ηλικιωμένοι ως άτυποι

φροντιστές - φάνηκαν να δρουν

επιβαρυντικά στην εμφάνιση της

κατάθλιψης, καθώς βρέθηκε ότι τα ποσοστά

των ηλικιωμένων που ζουν μόνοι ή

φροντίζουν «άτυπα» ήταν υψηλότερα

ανάμεσα στους καταθλιπτικούς. Τα

ευρήματα αυτά συμφωνούν με

προηγούμενα, σε έρευνες που έχουν

συμπεριλάβει αυτούς τους παράγοντες

.

15,18

Αντίθετα, η φροντίδα των εγγονιών - μια

δραστηριότητα αρκετά διαδεδομένη,

ιδιαίτερα σε αστικές περιοχές – φάνηκε να

δρα ως προστατευτικός παράγοντας, καθώς

το ποσοστό των ηλικιωμένων που δεν

ασχολούνταν με την φροντίδα των εγγονιών

ήταν υψηλότερο ανάμεσα στους

ηλικιωμένους με καταθλιπτική

συμπτωματολογία. Η ασχολία με τη

φροντίδα των εγγονιών αναφέρεται στη

βιβλιογραφία ως προστατευτικός

παράγοντας

.

14

Τέλος η συμμετοχή των ηλικιωμένων σε

κοινωνικές δραστηριότητες φαίνεται να

λειτουργεί επίσης ως προστατευτικός

παράγοντας στην κατάθλιψη στους

ηλικιωμένους, καθώς το ποσοστό των

ηλικιωμένων που δεν πραγματοποιούν

βόλτες και εκδρομές στον ελεύθερο χρόνο

τους είναι σημαντικά υψηλότερο στους

καταθλιπτικούς.

.

Παρά το γεγονός ότι η παρούσα έρευνα είναι

κατά βάση περιγραφική και

πραγματοποιήθηκε για να αποτυπώσει τον

επιπολασμό και όχι την επίπτωση της

κατάθλιψης στους ηλικιωμένους,

δυσχεραίνοντας με τον τρόπο αυτό την

εύρεση και ερμηνεία σχέσεων αιτιότητας,

παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για την πιο

κοινή διαταραχή ψυχική υγείας της μεγάλης

ηλικίας, και για τους παράγοντες που

σχετίζονται με την εμφάνιση της. Σε

μελλοντικές έρευνες, θα είχε ενδιαφέρον να

επανεξεταστούν οι ερευνητικές υποθέσεις

σε δείγμα από το γενικό πληθυσμό των

ηλικιωμένων και με στατιστικές μεθόδους

περισσότερο αυστηρές (π.χ. παλινδρομικές

αναλύσεις).

Συμπεράσματα - Προτάσεις

Συμπερασματικά, στην παρούσα μελέτη

διαπιστώθηκε σημαντικό ποσοστό

επικράτησης καταθλιπτικών συμπτωμάτων

(«μέτρια» και «σοβαρή» κατάθλιψη),

συνυπολογίζοντας ότι η μελέτη διεξήχθη σε

περιπατητικά και κοινωνικά λειτουργικά

ηλικιωμένα άτομα.

Επίσης διαπιστώθηκε ο καθοριστικός ρόλος

συγκεκριμένων δημογραφικών, κοινωνικών

και πολιτιστικών παραγόντων στην

εμφάνιση της κατάθλιψης, οι οποίοι δρουν

είτε ως επιβαρυντικοί, είτε ως



προστατευτικοί, επιβεβαιώνοντας την

αναγκαιότητα δημιουργίας ενός ισχυρού

ψυχο-κοινωνικού υποστηρικτικού δικτύου,

ή ενίσχυσης του υπάρχοντος, με στόχο την

πρόληψη της γεροντικής κατάθλιψης και την

προαγωγή της υγείας των ηλικιωμένων, στα

πλαίσια της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας

Υγείας.

Το ισχυρό ψυχοκοινωνικό υποστηρικτικό

δίκτυο για τους ηλικιωμένους μπορεί να

υπάρξει με την αξιοποίηση των πόρων

(οικονομικών, ανθρώπινων, υλικοτεχνική

υποδομή) των υπαρχουσών δομών και

υπηρεσιών για ηλικιωμένους (Κ.Α.Π.Η.,

Πρόγραμμα «Βοήθεια στο σπίτι», Κέντρα

Ημερήσιας Φροντίδας Ηλικιωμένων) και τη

διασύνδεσή τους με τις υπόλοιπες δομές και

υπηρεσίες που λειτουργούν σε επίπεδο

Τοπικής Αυτοδιοίκησης.


1. Μπαμπάτσικου Φ. Κατάσταση υγείας

και προσδιοριστικοί παράγοντες σε

ηλικιωμένους. Διδακτορική διατριβή.

Αθήνα 2007.

2. WHO. Depression 2009. Διαθέσιμο από

http://www.who.int/mental_health/ma

nagement/depression/definition/en/

3. Γαρύφαλλος Γ. Κατάθλιψη και

συννοσηρότητα. Θεραπευτικές οδηγίες.

Ελληνική Ψυχιατρική Γενικού

Νοσοκομείου 2008; 5:37-46.

4. European Communities. Consensus

Paper: Mental Health in Older People.

2008 Διαθέσιμο από

5. Chapman DP, Perry GS. Depression as a

Major Component of Public Health for

Older Adults. Prev Chronic Dis 2008;

5(1):Α22.

http://ec.europa.eu/health/ph_determi

nants/life_style/mental/docs/consensu

s_older_en.pdf

6. Snowden M, Steinman L, Frederick J.

Treating Depression in Older Adults:

Challenges to Implementing the

Recommendations of an Expert Panel.

Prev Chronic Dis 2008; 5(1):Α26.

7. The Swedish National Institute of Public

Health. Healthy Ageing-A

Challenge for Europe A SHORT

VERSION, Stockholm. 2008. Διαθέσιμο

από

8. Kurlowicz L, Greenberg SA. The

Geriatric Depression Scale (GDS).

Hartford Institute for Geriatric Nursing.

2007. Διαθέσιμο από

http://www.healthyageing.nu/upload/

Short%20version/Healthy

_ageing_eng_web.pdf

9. Χριστοδούλου ΓΝ, Χαβάκη-Κονταξάκη

ΜΙ, Κονταξάκης ΒΠ. Η κατάθλιψη στην

τρίτη ηλικία. Στο Χριστοδούλου ΓΝ,

Κονταξάκης ΒΠ. (Επιμ.) Η Τρίτη Ηλικία.

Εκδόσεις Βήτα, Αθήνα 2000 ;185-194 .

http://www.consultgerirn.org/uploads/

File/trythis/issue04.pdf



10. Παπαδημητρίου ΓΝ, Ζέρβας ΙΜ, Πολίτης

Μ, Κανατάς ΓΙ, Παπακώστας ΙΓ,

Σολδάτος ΚΡ. H κατάθλιψη στους

ηλικιωμένους και η αντιμετώπισή της με

ηλεκτροσπασμοθεραπεία. Αρχεία

Ελληνικής Ιατρικής 2007;24(6):583–

589.

11. Kathleen E. Depression Care for the

Elderly: Reducing Barriers to Evidence

Based Practice. Home Health Care Serv

Q 2006; 25 (1):115-148.

12. Cole MG, Dendukuri N. Risk factors for

depression among elderly community

subjects: a systematic review and meta-

analysis. Am J Psychiatry 2003;160

(6):1147-1156.

13. Schoevers RA, Beekman AT, Deeg DJ,

Geerlings MI, Jonker C, Van Tilburg W.

Risk factors for depression in later life;

results of a prospective community

based study (AMSTEL). J Affect Dis

2000; 59 (2):127-137.

14. Παγοροπούλου - Αβεντισιάν Α. Το

ψυχοκοινωνικό υποστηρικτικό δίκτυο

ως υγειονομικός παράγοντας για την

ψυχική υγεία των ατόμων της τρίτης

ηλικίας. Στο Ελληνική Γεροντολογική

και Γηριατρική Εταιρεία (Επιμ.) Θέματα

Γεροντολογίας και Γηριατρικής. Η

τρέχουσα εμπειρία στην αυγή της 3ης

Χιλιετίας. Σύνεδρον, Αθήνα 2000;65-79.

15. Mestheneos E, Triantafillou J, Petsetakis

E, Levett J. The health of older people in

the European Community.1999 National

School for Public Health, Athens.

Διαθέσιμο από

16. Wahlbeck K, Mäkinen M. (Eds)

Prevention of depression and suicide.

Consensus paper 2008. European

Communities, Luxembourg. Διαθέσιμο

από

http://www.sextant.gr/HOEreport/HOE

report.htm

17. National Institute of Mental Health

(NIMH) Depression. 2009 Διαθέσιμο

από

http://www.ec-mental-health-

process.net/pdf/preventionofdepressio

n_and suicide.pdf

18. Papadopoulos FC, Petridou E,

Argyropoulou S, Kontaxakis V, Dessypris

N, Anastasiou Α, Katsiardani KP,

Trichopoulos D, Lyketsos C. Prevalence

and correlates of depression in late life:

a population based study from a rural

Greek town. Int J Geriatr Psychiatry

2005; 20 (4):350-357.

http://menanddepression.nimh.nih.gov

/health/publications/depression/compl

ete-index.shtml#pub1

19. Argyriadou S, Melissopoulou H, Krania

E, Karagiannidou A, Vlachonicolis I,

Lionis C. Dementia and depression: two

frequent disorders of the aged in

primary health care in Greece Family

Practice. Fam Pract 2001; 18 (1): 87-91.



20. Μιχαηλίδης Ε, Παπανικολάου Ν, Καυγά-

Παλτόγλου, Μπέλλος Γ. Ανίχνευση της

κατάθλιψης σε γηριατρικό πληθυσμό με

αυξημένη συχνότητα επισκέψεων στα

τακτικά ιατρεία Κέντρου Υγείας.

Πρακτικά 6ου

21. Παγοροπούλου - Αβεντισιάν Α, Θεοτοκά

Ι, Λιάππας Ι. Η προαγωγή της ψυχικής

υγείας των ατόμων της τρίτης ηλικίας

μετά τη συνταξιοδότηση:Υγειογενετικοί

παράγοντες. Στο: Ελληνική

Γεροντολογική και Γηριατρική Εταιρεία

(Επιμ.) Σύγχρονη Γεροντολογία και

Γηριατρική. Σύνεδρον, Αθήνα 2002;81-

88.

Πανελλήνιου Συνεδρίου

για Θέματα Γεροντολογίας και

Γηριατρικής, Ελληνική Γεροντολογική

Γηριατρική Εταιρεία. Σύνεδρον, Αθήνα

2000; 276-277.

22. Σπυρόπουλος Α, Παλιώση Ν, Λεοντάρη

Α, Τόγια Β, Καρύδη Τ,

Παπακωνσταντίνου Μ. Ερευνητική

εργασία για την παρουσία των ανοιών

και της κατάθλιψης σε εκατό (100)

ηλικιωμένα άτομα των πέντε Ε.Δ.Α.Π.Ε.

(Κ.Α.Π.Η.) του δήμου Κορυδαλλού. Στο:

Ελληνική Γεροντολογική και Γηριατρική

Εταιρεία, (Επιμ.) Σύγχρονες

διαγνωστικές και θεραπευτικές

προσεγγίσεις στη Γεροντολογία και

Γηριατρική. Σύνεδρον, Αθήνα 2004;209-

212.

23. Brink TL, Yesavage JA, Lum O, Heersema

P, Adey MB, Rose TL. Screening tests for

geriatric depression. Clin Gerontol

1982; 1 (1): 37-44.

24. Yesavage JA, Brink TL, Rose TL, Lum O,

Huang V, Adey M, Leirer VO.

Development and validation of a

geriatric depression screening scale: a

preliminary report. J Psychiatr Res

1983; 17(1):37-49.

25. Pichot P, Pull CB, Pull MC. L.I.C.E.T.-D

100: a new approach to the diagnosis of

depression. Ann Med Psychol (Paris)

1984;142 (6):831-47.

26. Altanis P, Economou C, Geitona M,

Gregory S, Mestheneos E, Triantafillou J,

Petsetaki E, Kyriopoulos J. Quality in

and Equality of Access to Healthcare

Services Country Report for

Greece.2008 European Communities,

Brussels. Διαθέσιμο από

27. Kalokerinou A, Adamakidou T,

Damianidi M, Roka V, Velonaki VS,

Sourtzi P. Evidence-based Guidelines on

Health Promotion for Older People:

Social determinants, Inequality and

Sustainability . Health PROelderly -

National Evaluation Report -

Greece.2008 Faculty of Nursing National

& Kapodistrian University of Athens.

http://ec.europa.eu/employment_social

/spsi/docs/socialinclusion/2008/health

quest_greece_en.pdf



Διαθέσιμο από

28. Γεωργούση Ε, Οικονόμου Χ, Δανιηλίδου

Ν, Κυριόπουλος Γ. Αξιολόγηση των

παρεχόμενων υπηρεσιών πρόληψης,

προαγωγής και αγωγής της υγείας από

τα Κέντρα Ανοικτής Προστασίας

Ηλικιωμένων. Στο Δημολιάτης Γ,

Κυριόπουλος Γ, Λάγγας Δ, Φιλαλήθης Τ.

(Επιμ.) Η δημόσια υγεία στην Ελλάδα.

Θεμέλιο, Αθήνα 2006;164–182.

http://www.healthproelderly.com/pdf/Nat

ional_Evaluation_Report_Greece_final.pdf

29. Fountoulakis KN, Tsolaki M, Iacovides A,

Yesavage J, O'Hara R, Kazis A,

Ierodiakonou C. The Validation of the

Short Form of Geriatric Depression

Scale (GDS-15) in Greece. Aging: Clin

Exp Res 1999; 11(6):367-372.

30. Brown EL, Raue PJ, Halpert KD.

Detection of depression in older adults

with dementia. Research Dissemination

Core 2007; 6:39

31. Κουτής Χ. Μεθοδολογία της έρευνας.

Διδακτικές Σημειώσεις. Αθήνα, ΕΣΔΥ,

2008.

32. Eurostat Methodologie Demographic

outlook -National reports on the

demographic developments in

2007.2008. Διαθέσιμο από

33. Μάινα Α. Κοινωνικές ανισότητες στην

υγεία. Διδακτικές Σημειώσεις. ΕΣΔΥ,

Αθήνα, 2008.

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache

/ity_offpub/ks-ra-08-013/en/ks-ra-08-

013-en.pdf

34. Φούκα Γ, Βαρδάκη Ζ, Μπαμπάτσικου Φ.

Παράγοντες που επηρεάζουν την

κατανάλωση φαρμάκων στους

ηλικιωμένους . Επιθεώρηση Κλινικής

Φαρμακολογίας και Φαρμακοκινητικής

2004;22(1):33-39.

35. Κοτταρίδη Γ. Ο ηλικιωμένος και η

οικογένεια: ηθικά και δεοντολογικά

ζητήματα. Στο: Εθνικό Κέντρο

Κοινωνικών Ερευνών (Επιμ.) Το

κοινωνικό πορτραίτο της Ελλάδας το

2006 – Ενότητα 3. ΕΚΚΕ, Αθήνα

2007;157-164.

36. Ιορδάνου Π, Μπαμπάτσικου Φ,

Κωνστάντου Ε, Κτενάς Ε, Κυρίτση Φ,

Μπέκα Μ. Επισκεπτήριο ηλικιωμένων

σε οίκους ευγηρίας. Νοσηλευτική

2001;40(2):64-69.

37. Ιορδάνου Π, Μπαμπάτσικου Φ,

Κωνστάντου Ε, Βρούζου Ε,

Γκαραγκούνη Β. Απόψεις των

ηλικιωμένων σε ιδρύματα φροντίδας

για την ανεξαρτησία και την αυτονομία.

Ιατρικά Χρονικά 2000;23(12):625-628

38. Licht-Strunka E, Windta D, Marwijka H,

Haana M, Beekmanb A. The prognosis of

depression in older patients in general

practice and the community. A

systematic review. Fam Pract

2007;24:168-180.



Πίνακας: Κατανομή δείγματος με βάση ατομικά και δημογραφικά χαρακτηριστικά.

Παρουσία κατάθλιψης Απουσία κατάθλιψης

N % N %

Score κατάθλιψης 109 30,28 251 69,72

Βαρύτητα κατάθλιψης Μέτρια (score 6-10) 80 22,22

Σοβαρή (score 11-15) 29 8,06

Φύλο Άνδρες 32 29,4 110 43,8 Γυναίκες 77 70,6 141 56,2

Οικογενειακή κατάσταση Έγγαμος 47 43,1 193 76,9

Χήρος, διαζευγμένος 62 56,9 58 23,1

Παιδιά 96,4 Ναι 94 87,0 240 96,4 Όχι 14 13,0 9 3,6

Συγκατοίκηση Ζει μόνος 45 58,4 42 22,8 Ζει με άλλα άτομα 32 41,6 142 77,2

Φροντίδα λοιπών συγγενών Ναι 12 11,0 8 3,2 Όχι 97 89,0 243 96,8

Ύπαρξη πολλαπλής παθολογίας Ναι 72 66,1 87 34,7 Όχι 37 33,9 164 65,3

Φροντίδα εγγονιών Ναι 20 18,3 71 28,3 Όχι 89 81,7 180 71,7

Βόλτες και εκδρομές Ναι 28 25,7 102 40,6 Όχι 81 74,3 149 59,4

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Τομ 9 Τευχ 4, (Οκτ-Δεκ 2010)

Documents