Αντιθρησκευτικές αναζητήσεις

Δήμος Χλωπτσιούδης Αντιθρησκευτικές αναζητήσεις

1


________________________________Το εξώφυλλο σχεδιάστηκε κι επιμελήθηκε από το Δήμο Χλωπτσιούδη © ®

Κάθε εκτύπωση ή ανατύπωση του παρόντος πρέπει να φέρει να το όνομα του συγγραφέα. Η αναγραφή του συγγραφέα αποτελεί στοιχειώδη αναγνώριση της προσπάθειας.

2


Αντί εισαγωγής Αντί εισαγωγής Το να θέλει κάποιος να γράψει ένα δοκίμιο για τη θρησκεία όχι απλά είναι ένα

επικίνδυνο μονοπάτι που πρέπει να επιλέξει, αλλά πρέπει να το διασχίσει μόνος του χωρίς να αναμοχλεύει πάθη και μίση ή να μην αντιτάσσει το φανατισμό σε βάρος της επιστημονικότητας του εγχειρήματός του. Συχνά στην καθημερινότητά μας ακούμε απόψεις από άτομα, που γνωρίζουν σχετικά και μιλάνε για τη θρησκεία εκφράζοντας θέσεις που όμως τη συγχέουν με τη λατρεία. Άλλοτε πάλι κάθε κρίση για τη θρησκεία γίνεται αποκλειστικά από μία αντιχριστιανική σκοπιά συγχέοντας το σύνολο των θρησκευτικών δρώμενων και παραλείποντας ανθρωπολογικούς και κοινωνιολογικούς όρους στην ιστορική εξέλιξη των θρησκειών και της ανθρώπινης κοινωνίας.

Οι θρησκείες σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να ιδωθούν ως το δημιούργημα μιας θεότητας. Ακόμα κι αν κάποιος επιμείνει στην ιδέα της ύπαρξης ενός θεού δημιουργού των πάντων (όπως ο Γιαχβέ ή ο Αλλάχ) αυτό δε σημαίνει ότι εκείνος όρισε το δογματικό υλικό ή τα λατρευτικά έθιμα. Στη δική μας περίπτωση είναι ξεκάθαρο τόσο από την Παλαιά όσο και από την Καινή Διαθήκη ότι ο Γιαχβέ υπαγόρευε εντολές ή απαγορεύσεις, αλλά ποτέ δεν ασχολήθηκε με τον τρόπο θυσιών. Αυτές ήταν θέμα του βιβλικού Μωυσή.

Τα ίδια τα λατρευτικά έθιμα, από την άλλη, δεν μπορούν να εξεταστούν μακριά από τις κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν κάθε εποχή. Συχνά απεικονίζουν κοινωνικές καταστάσεις και αντιλήψεις που κυριαρχούν σε μία κοινότητα. Υπό το πρίσμα αυτό σχεδόν όλες οι χριστιανικές και μωαμεθανικές ή άλλες αντιλήψεις απλά απεικονίζουν την κοινωνία της εποχής που εκείνες διαμορφώνονταν. Ο θρησκευτικός μισογυνισμός, η απέχθεια για το σώμα και τη σεξουαλική ηδονή με την εμμονή για το πνεύμα, η ενδυμασία των ιερέων αποτελούν απλά ιδέες που επικρατούσαν κατά το διάστημα διαμόρφωσης του δόγματος σε κάθε λαό.

Ως έννοιες της θρησκείες έχουν προταθεί διάφορες απόψεις. Ο Χρήστος Γιανναράς ως θρησκεία ορίζει τη φυσική ανάγκη του ανθρώπου να υποθέτει παράγοντες γενεσιουργούς της ύπαρξης και των υπαρκτών, αλλά και του Κακού που διαπλέκεται με το υπαρκτό γεγονός, να συμπεραίνει από τη λογική αυτή υπόθεση τρόπους και πρακτικές «χειρισμού» παραγόντων ώστε να οικοδομεί ελπίδες δικής του σωτηρίας από το Κακό. Στη Wikipedia, πάλι, διαβάζουμε ότι είναι η πίστη στο υπερφυσικό, το ιερό ή το θείο και τους ηθικούς κώδικες, πρακτικές, αξίες, οργανισμούς και τελετουργικά που συνδέονται της. Στην ευρύτερη έννοιά της ορισμένοι την έχουν ορίσει ως το σύνολο των απαντήσεων που δόθηκαν για να ερμηνευθεί η σχέση του ανθρώπινου είδους με το σύμπαν. Ωστόσο, όλοι οι συνήθεις ορισμοί στηρίζονται σε μία ενστικτώδη φυσική ανάγκη της πίστης και ποτέ δε διαφοροποιείται η λατρεία από τη θρησκεία συγχέοντας τις δύο έννοιες. Μπορεί η πίστη να είναι κοινή και στα δύο, αλλά κοινωνικά απέχουν τόσο πολύ όσο η Φυσική από τη Μεταφυσική. Η πίστη του Γιανναρά θυμίζει ως παράλογο του Camu μία νέα πανούκλα. Η δική μας εξορία και βασίλειο είναι μια νέα εποχή του ορθολογισμού ή για τα καθ’ ημάς μια μεταχριστιανική εποχή. Οι υποσημειωμένοι ορισμοί και τόσοι άλλοι ανάλογοι μένουν προσκολλημένοι στον ψυχολογικό παράγοντα τον οποίο και θεωρούν ορμέφυτο του ανθρώπου. Βέβαια έτσι αναρωτιόμαστε και προς τι η όλη συζήτηση αφού στρεφόμαστε κόντρα στην ανθρώπινη φύση;

Ποιοι, όμως, παράγοντες στρέφουν τον άνθρωπο στη θρησκεία τη λατρεία και την πίστη;

Πολύ συχνά γίνεται λόγος για εγγενείς ανθρώπινες ανάγκες μεταφυσικής ερμηνείας του θανάτου. Κατά μία πρόταση είναι απλά μια φυσική ανάγκη· μάλιστα δικαιολογείται χρησιμοποιώντας ως επιχειρήματα τις ορμές της αυτοσυντήρησης και της διαιώνισης. Ωστόσο, αυτές δεν είναι παρά βιολογικές ανάγκες που σχετίζονται με τη επιβίωση σε κακές συνθήκες ή τη διατροφή. Ακόμα και σε αυτή την περίπτωση γνωρίζουμε τέτοια ένστικτα

3


αυτοσυντήρησης και διαιώνισης έχουν όλα τα ζώα, αλλά ούτε ναούς χτίζουν ούτε έχουν θρησκευτικό αρχηγό. Πέρα από αυτό αν ήταν μια φυσική ανάγκη δε φαίνεται να υπάρχει πραγματικός και ρεαλιστικός λόγος για κείμενα ενάντια στη θρησκεία.

Δεν μπορούμε να αποδεχτούμε μία τέτοια γονιδιακή προσέγγιση του ζητήματος, αφού οι μεταφυσικές προσεγγίσεις δεν είναι παρά επίκτητες. Κανένα άλλο είδος του ζωικού βασιλείου δεν εκφράζει τέτοιες ανάγκες, γιατί ακριβώς δεν είναι ανάγκες. Κανένα ζώο δε θάβει συγγενείς· απλά ορισμένα αγελαία κοινωνικής δομής ζώα μεταφέρουν τις σορούς σε απομακρυσμένα μέρη (εξάλλου έχει αποδειχθεί προ πολλών ετών ο γενετικός μύθος του νεκροταφείου ελεφάντων και άλλα ανάλογα) για την αποφυγή των οσμών και της επερχόμενης μόλυνσης. Ο άνθρωπος δε φαίνεται να διαφέρει βιολογικά σε τίποτε από τα άλλα ζώα ως προς αυτό το ζήτημα.

Τι ήταν όμως αυτό που οδήγησε τον άνθρωπο στις μεταφυσικές ερμηνείες; Γιατί κυριαρχεί πια ο μύθος ότι είναι ανάγκη ένας άνθρωπος να πιστεύει σε μία ανώτερη δύναμη και μάλιστα γιατί παρουσιάζεται ως βιολογική του ανάγκη;

Ουσιαστικά δεν είναι τίποτε άλλο πια μία προσπάθεια απομόνωσης και φίμωσης όσων δεν πιστεύουν σε θεότητες και όσων δεν αποδέχονται την πεπατημένη φιλοσοφική προσέγγιση που κρατάει από την εποχή του Πλάτωνα και των Πυθαγόρειων. Ανθρωπολογικά γνωρίζουμε ότι σχεδόν όλες οι θεωρήσεις και τα έθιμα προέρχονται από πρακτικές ανάγκες των ανθρώπων. Άλλοτε ήταν η ανάγκη των γιορτών για τη χαρά της αναγέννησης της φύσης και το τέλος του θανάσιμου κρύου που μπορεί να οδηγούσε και στο λιμό· άλλοτε ήταν ο φόβος για περίεργα φυσικά φαινόμενα και σκότωναν ή τρόμαζαν τους αμαθείς ανθρώπους και τους έστρεφαν στην αναζήτηση των αιτίων μέσω των μύθων.

Εξάλλου, οι μύθοι δεν υπάρχουν μόνο για να ερμηνεύονται κοινωνικά και ψυχολογικά φαινόμενα· οι μύθοι αποτελούν μία αξία καθ’ αυτή, μία βασική στάση της ανθρώπινης συνείδησης η οποία τους γεννά για την πλήρωση και την ολοκλήρωσή της. Όχι μόνο για τον πρωτόγονο άνθρωπο αλλά και σήμερα προχωρούν σε σημεία που δεν μπορεί να φτάσει για τις δικές του αδυναμίες ο επιστημονικός λόγος. Ο μύθος δηλαδή αποτελεί αίτημα της ανθρώπινης συνείδησης που αυθαιρετεί και δεν αποδέχεται την επιστημονική θεώρηση ή αυτή απουσιάζει λόγω ατομικής και κοινωνικής αδυναμίας ανάπτυξής της. Περιχαρακώνει μία δυνατότητα, μία στάση ζωή και αγνοεί την αισθητική και πρακτική θεώρησή του που γεννά σταδιακά τη λατρευτική και θρησκευτική σκέψη. Κατά τον Κακριδή, ο μύθος έχει ως πρώτη πηγή τις αναγκαίες αντιδράσεις της συνείδησης μπροστά στο άγνωστο, το οποίο θέλει να εννοήσει και μέσα στο οποίο θέλει να ενεργήσει, αφού αλλιώς δεν μπορεί να ολοκληρωθεί η ύπαρξή της.

Μέσα σε ένα πιστό και θρησκόληπτο κοινωνικό περιβάλλον είναι λογικό να δημιουργούνται ολοένα και περισσότεροι πιστοί. Ειδικά σήμερα σε μία εποχή κρίσης των αξιών και απομάκρυνσης από την ορθολογιστική διαχείριση των πραγμάτων (πολιτική, οικολογία, επιστήμη) πολλοί είναι εκείνοι που αναζητούν λύσεις στο υπερφυσικό. Επιπλέον, ο ρόλος των νέων τεχνολογιών και η ενσωμάτωσή τους στη θρησκευτική προπαγάνδα σε συνδυασμό με την τρομοκρατία και το θρησκευτικό της μανδύα (11 Σεπτέμβρη, Ιράν, Ιράκ) ενισχύουν ακόμα περισσότερο τις φονταμεταλιστικές αντιδράσεις οδηγώντας σε ένα συντηρητικό σύστημα σκέψης. Μεγαλωμένοι σε τέτοια κοινωνία φαντάζει αδύνατο να σπάσουμε τα δεσμά της πίστης.

Έτσι, λοιπόν, δεν τίθεται θέμα ότι αν αποτελεί βιολογική και ψυχολογική ανάγκη κάποιος να πιστεύει σε μία εξωγήινη δύναμη. Όταν η ίδια η κοινωνία για τόσες χιλιάδες χρόνια ανδρώνεται μέσα από την πίστη είτε λατρείας και μυθολογίας είτε θρησκείας και δόγματος, τότε είναι φυσικό πολλοί εξ ημών να το θεωρούν την πίστη αυτονόητη και εγγενή ανάγκη. Ολόκληρη η ζωή μας -ας επαναλάβουμε- διαμορφώνεται βάσει της

4


θρησκείας και στην αρχαιότητα βάσει της λατρείας με γιορτές, παρά φύσει τελετές (κηδεία, βάφτιση κλπ) και κοινωνικές απαγορευτικές συμβάσεις (γάμος αν και ο άνθρωπος ήταν αγελαίο και πολυγαμικό ον). Κάθε παιδί μεγαλώνει με το θρησκευτικό στίγμα της οικογένειας και του κοινωνικού περιβάλλοντός της (βάφτιση, κατήχηση, κρατικός προσηλυτισμός στην παιδεία, εκπαίδευση των κυρίαρχων ηθών κι εθίμων).

Επιπρόσθετα, οι άνθρωποι ζούσαν πάντα σε έναν επικίνδυνο κόσμο. Δυνάμεις φυσικών φαινομένων και βιολογικών δυσλειτουργιών και φθοράς που δεν κατανοούσε ήταν απειλητικές. Ασθένειες, ζώα, άλλοι άνθρωποι, σκλάβοι, σεισμοί και πλημμύρες, κεραυνοί πάντα απειλούσαν το είδος μας ατομικά. Στη λογική της αναζήτησης ενός καλύτερου κόσμου ο homo sapiens έπλασε ένα κόσμο φανταστικό. Μετά το θάνατο και ως ανταμοιβή για την επίγεια ζωή και συμπεριφορά του θα ζει σε ένα τέλειο κόσμο μακριά από τα γήινα βάσανα. Στην ουσία δεν πρόκειται για τη μεταφυσική ανησυχία για τη μεταθανάτια ψυχή, αλλά για μια ελπίδα καλύτερης ζωής, μιας νέας ζωής που θα είναι αμοιβή ή τιμωρία (σ.σ. μη μετακλητή). Για το σκοπό αυτό οι θρησκείες επιστρατεύουν τους δογματικούς μύθους και οι λατρείες της δική τους μυθολογία· δημιουργείται ένας αντι-κόσμος ιδεατός με παρά φύσει τέρατα να τον φυλάνε.

Το άγνωστο φοβίζει τον άνθρωπο και ειδικά η άγνοια της αιτίας και του σκοπού. Υποθέτοντας την ύπαρξη υπερφυσικών οντοτήτων και θεοποιώντας φυσικά φαινόμενα (ποτάμια, λίμνες, θάλασσες) προσπαθούν να ερμηνεύσουν και να εξιλεώσουν τις απειλές και τις φοβίες.

Ο αντι-κόσμος αυτός συναντάται και σε λατρείες (Ηλύσια Πεδία, Βαλχάλα, Χάτα κλπ) και σε θρησκείες (ο μονοθεϊστικός Παράδεισος, ο κόσμος του Ώρου, ινδουιστική μετεμψύχωση κλπ). Τον φυλάει ο Κέρβερος ή κάποιος ζωοκέφαλος θεός ή ένας άφυλος άγγελος (που εχθρεύεται τελικά την ανθρώπινη σάρκα, επειδή μπορεί λόγω των φύλων να ηδονίζεται;) ή τα Χερουβείμ και τα Σεραφείμ. Όλα τα τέρατα ή στόχο να φοβερίζουν τους εν ζωή θνητούς ή απλά αποτελούν την αντιπρόταση στον άνθρωπο και την κοινωνία του με τα μειονεκτήματά τους. Ένας αντι-κόσμος που τον φυλάνε αντι-άνθρωποι, τέλειοι χωρίς φύλο, ιπτάμενοι και εξωπραγματικοί ή φοβεροί για να μη μπει κανείς στον τέλειο κόσμο τους.

Έτσι, η λατρεία και η θρησκεία μοιάζουν να έρχονται να καλύψουν εκείνο το ψυχολογικό κενό της ελπίδας για ένα κόσμο καλύτερο, χωρίς άγχος, χωρίς βάσανα, αρρώστιες, εργασία, αλλά μόνο απόλαυση. Η απόλαυση αυτή θα έρθει όμως μόνο αν κάποιος είναι καλός ή μάλλον άριστος. Πλήθος απαγορεύσεων και υποχρεώσεων επιβάλλουν την άριστη διαβίωση. Σχεδόν πάντα όμως (με την ελληνική εξαίρεση) οι απαγορεύσεις ταυτίζονται με σωματικά βασανιστήρια, καταπιέσεις, ακρωτηριασμούς.

Συχνά οι άνθρωποι αποφεύγουν το τραγικό, αλλά παραβλέπουν τον εαυτό τους. Δεν περιφρονώ τους πιστούς, ούτε τους θεωρώ γελοίους ή αξιολύπητους, αλλά θλίβομαι όταν προτιμούν τις καθησυχαστικές μυθοπλασίες των παιδικών χρόνων της ανθρώπινης Ιστορίας από τις σκληρές βεβαιότητες των ενηλίκων. Αυτή η πνευματική εξαθλίωση γεννά και συνεπάγεται τη σεξουαλική, νοητική, πολιτική και διανοητική εξαθλίωση. Η ευπιστία των ανθρώπων ξεπερνά ό,τι φανταζόμαστε. Ο πόθος τους να μη βλέπουν το προφανές, η επιθυμία τους για ένα τερπνό θέαμα, ακόμη κι αν ανήκει στην απόλυτη μυθοπλασία, η βούλησή τους για τύφλωση, δεν έχουν όρια. Καλύτερα θρύλοι, φαντασιώσεις σεξουαλικές και στερήσεις σεξουαλικές, καλύτερα μαζοχιστική λατρεία του σωματικού πόνου που προκαλεί η διαστροφή της υποταγής σε ένα ξένο θείο, παρά να γινόμαστε μάρτυρες στην αποκάλυψη της σκληρότητας ενός πραγματικού -που μας αναγκάζει να ανεχόμαστε την προφανή τραγικότητά του- κόσμου.

5


Δεν περιφρονώ κανέναν, απλά παρατηρώ και αναλύω, σχολιάζω πάντα με το δημοκρατικό σεβασμό στις αντιλήψεις του άλλου. Η εξαθλίωση είναι πνευματική και φιλοσοφική. Κάθε πιστός πιστεύει και αφήνει ένα μέρος του είναι του στη θεότητα ελπίζοντας -ανάλογα της εποχή και την προσωπικότητά του- στη βοήθεια για τη βελτίωση του επίγειου βίου του. Η εξαθλίωση τούτη δεν είναι παρά ο ίδιος ο σκοταδισμός που μέσα από μύθους δογματικούς προσπαθεί να δικαιολογήσει τη Δημιουργία, τη Λειτουργία και την ίδια τη Φύση του Ανθρώπου και του Όλου.

Λυπάμαι με την κατάσταση της σκέψης εκείνων των απαίδευτων σε άλλες προσεγγίσεις, ενοχλούμαι όχι με τους εξαθλιωμένους και εγκαταλελειμμένους στη δεισιδαιμονία και τη μυθολογική τους ερμηνεία, αλλά με εκείνους που τους κλειδώνουν στο μεσαιωνικό ντουλάπι της αμορφωσιάς. Σαφώς είναι πιο σκληρό να αποδεχόμαστε ότι δεν υπάρχει άλλη ζωή, ότι όλα χάνονται και μόνο στα χέρια μας και της κοινωνία μπορούμε να ελπίζουμε και να στηριζόμαστε.

Ο θεός φαίνεται αθάνατος, διότι η νεύρωση που οδηγεί στη σφυρηλάτηση των θεών προκύπτει από τη συνήθη κίνηση των ψυχισμών και των ασυνειδήτων. Η δημιουργία του θείου συνυπάρχει με το αίσθημα αγωνίας μπροστά στο κενό μιας ζωής που σταματά. Ο θεός γεννιέται από τις νεκρικές ακαμψίες των μελών της φυλής. Στα θέαμα του νεκρού σώματος, τα όνειρα και τα φούμαρα με τα οποία τρέφονται, οι θεοί αποκτούν ολοένα και περισσότερη υπόσταση.

Τι είναι τελικά η θρησκεία; Τι είναι τελικά η θρησκεία; Ως ορισμό της θρησκείας προτείνουμε το λατρευτικό σύνολο που απαρτίζεται από

συγκεκριμένες τελετές στηριζόμενες σε ένα δόγμα που υπερασπίζονται και υπηρετούνται από ένα επαγγελματικό ιερατείο.

Με τον ανωτέρω ορισμό σαφώς και πολλές αρχαίες «θρησκείες» δεν ανταποκρίνονται στη λογική αυτή. Ουσιαστικά δεν πρόκειται για τίποτε άλλο παρά για λατρείες με κάποιο τελετουργικό. Ειδικά στην προϊστορική εποχή και την πρόσφατη ιστορική εποχή (από την παλαιολιθική ως το μεταίχμιο της Ιστορίας) ο ανθρώπινος πολιτισμός εφηύρε τις λατρείες.

Οι λατρείες αυτές απηχούσαν -πριν ακόμα ίσως αναπτυχθεί το γλωσσικό εργαλείο- ανάγκες της καθημερινότητας. Οι νεκροί έπρεπε να θάβονται ή να πετάγονται πολύ μακριά από τη σπηλιά λόγω της αποσυντεθικής δυσοσμίας και των κινδύνων μολύνσεων. Βεβαίως η μεταφορά ενός πτώματος σε μεγάλη απόσταση, ήταν ιδιαιτέρως χρονοβόρα και συχνά επικίνδυνη με αποτέλεσμα να προτιμηθεί η ταφή ή σε κάποια χρονική στιγμή η καύση του νεκρού.

Η ανάπτυξη του γλωσσικού οργάνου έφερε με τον καιρό πολύ κοντά τα μέλη της φυλής. Στην παρούσα δεν έχει σημασία να αναλυθεί το αίτιο ανάπτυξης της γλώσσας και οι επιρροές που δέχτηκε. Ωστόσο, μία σημαντική παράμετρος που τη διαμόρφωσε ήταν η ανακάλυψη της φωτιάς και της χρήσης της σε σπήλαια. Αυτή εξάλλου είναι και η βασική αιτία που ο homo sapiens διέφερε τόσο πολύ από τα άλλα αγελαία ζώα. Η φωτιά είχε σαν συνέπεια να μεγαλώσει η μέρα, εφόσον πια στο σπήλαιο υπήρχε επαρκής φωτισμός, και θέρμαινε το χώρο· βασικές δηλαδή προϋποθέσεις προκειμένου να συνευρίσκονται όλοι μαζί και να συζητούν, εξελίσσοντας τη γλώσσα τους.

Βασικά στοιχεία των πρώτων αυτών συζητήσεων εκτός από το κυνήγι της επόμενης μέρας ήταν τα καθημερινά φυσικά φαινόμενα και μια σειρά λατρευτικών εθίμων που ακολούθησαν την πιθανή ερμηνεία τους. Γεγονότα πρωτοφανή που δεν είχαν τις γνώσεις να εξηγήσουν οδήγησαν στις θεϊκές ερμηνείες. Φυσικά φαινόμενα γνωστά, άλλα σπάνια και άλλα συνηθισμένα, από τα οποία όμως εξαρτώνταν τα μέλη της φυλής, οδήγησαν στην αναζήτηση αιτίων δημιουργίας τους σε θεϊκούς προγόνους. Τέτοιες αναζητήσεις και

6


ερμηνείες θα οδηγούσαν σταδιακά στην καλλιέργεια λατρευτικών μορφωμάτων, όπως η ιεροτελεστία της ταφής και η θυσία ως μέσο να καταπραΰνουν τους θεούς. Ας σημειώσουμε ότι στα δύο αυτά στοιχεία στηρίζονται όλες οι λατρείες των σύγχρονων και αρχαίων θρησκειών.

Είναι χαρακτηριστικό ότι στη νεολιθική πια εποχή είχαν αναπτυχθεί πλήρως και η γλώσσα (βασική προϋπόθεση) και οι λατρείες. Στον ελλαδικό χώρο (Σέσκλο, Διμήνι) και νωρίτερα στην ινδοευρωπαϊκή Ρωσία παρατηρούμε πολλαπλές ταφές. Μάλιστα στις τοποθεσίες της τελευταίας υπάρχουν και ταφές αλόγων που υποδηλώνουν μία ιδιαίτερη λατρευτική αξία που είχε αυτό το ζώο ως όπλο και εργαλείο. Ωστόσο, οι τελετές δε φτάνουν προκειμένου μια λατρεία να μετατραπεί σε θρησκεία.

Ποιες οι διαφορές θρησκείας και λατρείας; Ποια η σημασία του δόγματος; Τι είναι δόγμα;

Ως δόγμα μπορούμε να ορίσουμε εκείνο το σύνολο λατρευτικών κι ερμηνευτικών αντιλήψεων το οποίο κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ούτε και να αλλοιώσει. Στην τελευταία περίπτωση ο αντιρρησίας θεωρείται ξένος και απομακρύνεται από τη λατρευτική διαδικασία. Ωστόσο, με το δόγμα ειδωλοποιείται η διατύπωση, το γράμμα του κειμένου στο όνομα του ότι γράφτηκε από την ίδια τη θεότητα ή ότι υπαγορεύτηκε σε έναν προφήτη.

Στην Ελλάδα κάτι τέτοιο σαφώς και δεν υπήρχε πουθενά. Δεν υπήρχε ποτέ πρόβλημα -και δεν καταγράφτηκε κάτι- με όποιον είχε διαφορετική αντίληψη για το θείο από τους πολλούς ή αν πίστευε σε άλλο θεό. Οι αιρέσεις ήταν κάτι ανύπαρκτο στον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό. Αξίζει όμως να σημειώσουμε ότι η αθεΐα ήταν κατακριτέα σε σημείο που δικάζονταν συχνά· ας θυμηθούμε ότι Σωκράτης αρχικά κατηγορήθηκε για αθεΐα (αυτή η κατηγορία περί καινών δαιμονίων).

Αντίθετα, στην Ανατολή καταγράφεται η ύπαρξη θρησκειών από την αρχή της εποχής του χαλκού. Τα δόγματα έχουν έντονη παρουσία ιδιαίτερα κατά τη δεύτερη χιλιετία και κυρίως στην πλήρη εξέλιξή τους κατά την τελευταία χιλιετία πριν τη γέννηση του Χριστιανισμού. Στην Αίγυπτο η διαφοροποίηση του δόγματος και της λατρείας έδωσαν το έναυσμα στους ιερείς να πολεμήσουν και να ανατρέψουν τελικά το φαραώ Ακενατών. Αναλόγως παρατηρούνται αντιδράσεις σε αιρετικούς και αργότερα τόσο στην Αίγυπτο όσο και στη Βαβυλώνα και κυρίως στους Εβραίους μετά τον 6ο αιώνα μ.Χ. Οι θρησκείες της Ανατολής αρχίζουν να χάνουν τη δυναμική τους από την εποχή των κατακτήσεων του Αλέξανδρου και κυρίως κατά στα τέλη του Β΄ και τις αρχές του Α΄ αιώνα π.Χ. με το θρησκευτικό συγκρητισμό.

Έτσι, η διαφορά μεταξύ λατρείας και θρησκείας εντοπίζεται η ίδια η οργάνωση. Στη λατρεία εντάσσεται ακόμα και η μυθολογία. Ωστόσο, το Χριστιανισμό για παράδειγμα δεν τον έκανε θρησκεία η Ιησουίτικη μυθολογία, αλλά η οργάνωση της λατρείας του Γιαχβέ μέσω ενός δόγματος απαράβατου -αλλιώς μιλάμε για αιρέσεις και διώξεις- και το επαγγελματικό ιερατείο που του έχει άνωθεν εκχωρηθεί η δύναμη διαμεσολάβησης προς τη θεότητα. Το ίδιο βεβαίως ισχύει και για πολλές αρχαίες θρησκείες. Οι Μωαμεθανικές απόψεις δεν θεωρούνταν θρησκεία μέχρι που γύρω από το όνομα του προφήτη του Ισλάμ οργανώθηκε ένα ιερατείο -από συγγενείς και φίλους- που κήρυττε τις ιδέες του και προσηλύτιζε Βεδουίνους υπό τον όρο της απαράβατης υπακοής στις εντολές Του. Αναλόγως και στην αρχαία Αίγυπτο και στις θρησκείες των αρχαϊκών αυτοκρατοριών του Νέου Κόσμου.

Η λατρεία χαρακτηρίζεται από έναν "ερασιτεχνισμό" στις τελετές της, καθώς δε διαθέτει μυστήρια (πλην ορισμένων εξαιρέσεων που μάλλον τείνουν σε θρησκείες –Πυθαγόρειοι κλπ), αλλά απλά ήθη χοών ή βάφτισης με νερό χωρίς μυστηριακό χαρακτήρα. Ακόμα και η θυσία δεν ήταν μυστική, αλλά θεωρούνταν μία ουσιαστική διατροφική λειτουργία

7


απαραίτητη για να ζήσουν οι θεοί και να μη λιμοκτονήσουν, στην Ελλάδα τρέφονταν από την τσίκνα της θυσίας και όχι το αίμα όπως σε Εβραίους ή Ίνκας και Αζτέκους (όρα τους "όρνιθες" του Αριστοφάνη που έκλεισαν τον ουρανό και η τσίκνα δεν έφτανε στους θεούς που λιμοκτονούσαν). Η θρησκεία αυτό τον "ερασιτεχνισμό" (που θεωρώ ότι είναι ειλικρινέστερος και βαθύτερος λατρευτικά) τον αντικατέστησε με τα δογματικά μυστήρια ακόμα και σε απλές τελετές, όπως ο γάμος, η κηδεία και η βάφτιση -που δηλώνει την είσοδο κάποιου στην κοινωνία. Μόνο μέσω των μυστηρίων αυτών μπορούμε να κατανοήσουμε τη θρησκεία και να την πλησιάσουμε και δογματικά. Θεωρείται ότι μόνο μέσω των μυστηριακών τελετών δίνεται η δυνατότητα στον πιστό να ταυτιστεί ή να πλησιάσει το θείο.

Τα δόγματα διατηρώντας άμεση επαφή με τις θυσίες και τις διάφορες τελετές προσπαθούν να εξευμενίσουν το θείο αντιπαλεύοντας τις απειλές του φυσικού περιβάλλοντος ή να αποκτήσουν την ευλογία του Όντος για καλύτερη διαβίωση. Θυσιάζοντας τους καλύτερους καρπούς της γης ή τα καλύτερα και γονιμότερα ζώα ή ακόμα και εσωτερικεύοντας τη θυσία μέσα από μία διατροφική στέρηση (νηστεία), ένα σωματικό βασανιστήριο (αυτομαστίγωση) ή τη σεξουαλική αποχή και την προσευχή, ο άνθρωπος προσπαθεί να πλησιάσει το θείο φοβούμενος το γύρω κόσμο του. Είναι, όμως και μία λογική επίδειξης συναισθημάτων προκειμένου να φανεί ότι σέβεται το θεό και να τον εξαγοράσει με την προσφορά δώρων. Ενίοτε, όπως στην Ελλάδα, τους Ίνκας και τους Αζτέκους η δωροδοκία αποκτούσε μία διατροφική έννοια προς τους θεούς.

Όσο το ιερατείο ήταν αιρετό δεν αποτελούσε δογματικό μεσολαβητή, αλλά πρόσφερε εθελοντική εργασία χωρίς να έχει καμία εξουσία επί των πιστών. Με την επαγγελματικοποίησή του διατράνωνε τη μοναδική μεσολαβητική του ιδιότητα και πώς μόνο αυτό είχε τούτο το δικαίωμα. Έτσι, σήμερα θεωρείται σε κάθε θρησκεία ότι όποιος στρέφεται κατά των εκπροσώπων της θεότητας (των ιερέων) στρέφεται και κατά του δόγματος και κατά της θρησκείας.

Διότι κατά τη θρησκεία κάθε εξουσία προέρχεται από το θεό ή τους θεούς και πηγάζει από αυτόν. Ανυπακοή σε κάποιον από τους αυτούς τους ανθρώπους σημαίνει εξέγερση κατά του θεού. Εξ ου και το εγκώμιο της υποταγής στην τάξη και την εξουσία. Δεν είναι τυχαίο ότι κάθε θρησκευτικό δόγμα (και ορισμένων λατρευτικών δοξασιών) προτάσσει την υποταγή στην κοσμική εξουσία. Καμία θρησκεία -εκτός αν συγκρούονται τα κληρικά συμφέροντα- δεν επιδιώκει επαναστατική δραστηριότητα για την ανατροπή της κακής εξουσίας. Γοητεύοντας τους ισχυρούς, νομιμοποιώντας και αιτιολογώντας την ένδεια των εξαθλιωμένων, επιβάλλοντας καταναγκαστική εργασία προς τιμή του θεού ή του αυτοκράτορα-θεού, κολακεύοντας τους ανθρώπους που κρατούν το σπαθί, η θρησκεία συντροφεύει την κοσμική εξουσία, το Κράτος, προβάλλοντας ένα φανταστικό, έναν υποθετικό αντι-κόσμο. Έτσι, κλήρος και κράτος σχηματίζουν αυτό που ο Ανρί-Ιρενέ Μαρού ονομάζει ολοκληρωτικό Κράτος, αυτό που πάντα απέφευγε ο δημοκρατικός Τερζάκης.

Εξάλλου, η θρησκεία πάντα μέσω του δόγματος και της διδασκαλίας του έχει ιστορικά σαφή θέση για τη μεταθανάτια ζωή (Αίγυπτος, Βαβυλώνα, Ισραήλ, Ισλάμ, Χριστιανισμός, Ίνκας, Μάγια κλπ) και τις σχετικές τιμωρίες ή επαίνους για την τίμια ή άτιμη αντιστρόφως επίγεια ζωή. Η λατρεία δεν είχε ανάγκη να στηρίζει κολάσιμες ή παραδείσιες καταστάσεις για τη μετά θάνατον ζωή (βλ. τοτεμισμός, ανιμισμός, σκιές του ελληνικού Άδη κλπ) πλην εξαιρετικών καταστάσεων και ιδιαίτερων θεϊκών τιμωριών (Σίσυφος, Τάνταλος, τσιτάχ του Μανίτου κ.ά.τ.).

Ειδικά για τις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες η έννοια του δόγματος και η προάσπισή του από τους επαγγελματίες διαμεσολαβητές του θεού έχει την έκφρασή του σε ένα και

8


μόνο βιβλίο, πέρα από το οποίο ό,τι γράφεται και υποστηρίζεται αποτελεί αιτία αναθέματος. Ο μονοθεϊσμός, πάλι, θεωρείται η θρησκεία του ενός βιβλίου (άσχετα αν οι παυλικοί οπαδοί μισούν το βιβλίο των ρήσεων του Μωάμεθ ή την Τορά, άσχετα αν οι Μουσουλμάνοι κοροϊδεύουν τους οπαδούς του Εσταυρωμένου και πολεμούν τους απογόνους του Αβραάμ και άσχετα οι τελευταίοι αντιμετωπίζουν με ειρωνεία τους Χριστιανούς της Καινής Διαθήκης και βασανίζουν τους λάτρεις του Κορανίου το Βιβλίο είναι ένα και κοινό στην ουσία του). Η κατάρτιση του Καταλόγου των Απαγορευμένων Βιβλίων του 16ου αιώνα και η Ιερά Εξέταση, οι πολυάριθμοι φετμάδες εναντίον μωαμεθανών συγγραφέων -που απλά χωρίς να είναι άθεοι διαφωνούν με τους ιμάμηδες- και οι αναθεματισμένοι διαφωνούντες Εβραίοι με την Τορά φτωχαίνοντας τη σκέψη των πιστών τους αποδεικνύουν το φανατισμό και τη συμπύκνωση ενός θρησκευτικού δόγματος μόνο σε αυτά.

Η θρησκευτικότητα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί εξ ορισμού ατομοκεντρική. Σε αντίθεση με τη λατρεία στην οποία το άτομο ως μέρος του συνόλου λάτρευε το θεό αποβλέποντας στο γενικό καλό. Στη λατρευτική σκέψη των ιθαγενών των νέων κόσμων και στην αρχαϊκή (ανάλογα με την εποχή) Ευρώπη η λατρεία είναι μία συλλογική προσπάθεια εξευμενισμού του θείου που εκφράζει τη λογική της συλλογικής αγωνίας μπροστά στο φόβο των φυσικών φαινομένων και των σωματικών περιορισμών.

Αντίθετα, το θρησκευτικό αίσθημα είναι καθαρά ατομικό· μέσα από μία συλλογική εκδήλωση στόχος είναι η προσωπική σωτηρία. Κάθε μυστήριο ή προσευχή αποβλέπει στην επιτυχία του πιστού –και μόνο- να κατακτήσει την παραδείσια αιώνια ζωή. Ενώ η λατρευτική θυσία απέβλεπε με τη φθορά στο όνομα ενός θεού να κερδίσει την εύνοιά του για το σύνολο του οικισμού, της φυλής, της πόλεως οι μυστηριακές τελετές της θρησκείας ακόμα και όταν διαμορφώνονταν σε εκκλησίασμα (εκκλησία είναι εξάλλου η συγκέντρωση των πολιτών, των πιστών) γινόταν με στόχο τη σωτηρία του μύστη.

Αξίζει να υπογραμμίσουμε ότι οι πολιτισμοί που δεν έφτασαν στο σημείο να αναπτύξουν θρησκείες διακρίνονται από μία συνθετότερη κοινωνική μορφή και μάλιστα είναι και πιο δημοκρατικοί. Αντίθετα, ιστορικά επιβεβαιώνεται ότι οι θρησκείες αναπτύχθηκαν σε πολιτισμούς με αυτοκρατορικό -αλλά κατά βάσει απλούστερης δομής- χαρακτήρα. Δεν πρόκειται κανένας να εντοπίσει λατρείες μέσα σε αυτοκρατορίες· αντίθετα, θα επιβεβαιώσει το λόγο μου πως οι αυτοκρατορίες επειδή στην κοινωνική πυραμίδα ήταν πιο λιτές, με μεγαλύτερη βάση και λιγότερες κοινωνικές ομάδες -παρά τη αφιοκρατία της μεσαίας μορφωμένης τάξης- είχαν ανάγκη ένα συνεκτικό κοινωνικό δεσμό. Ένα δεσμό που τον έκαναν θεσμό μέσω του δόγματος και της λατρευτικής παράδοσης. Αυτό είναι πιο φανερό στα μεσοποταμιακά βασίλεια και την Αίγυπτο ή τη Ρώμη.

Το άτομο μέσα από τη θρησκευτική πίστη ενισχύεται ψυχολογικά μπροστά στον τρόμο του θανάτου και τα φυσικά φαινόμενα, ενώ εκείνη η ίδια η θρησκεία του δίνει όλες τις «απαντήσεις» που χρειάζεται στα μεταφυσικά ερωτήματα της δημιουργίας. Μέσα από τις τελετές τρέφει το υπερεγώ του και γινόμενος ένας υπεράνθρωπος πλησιάζει τη θεότητα ως απάντηση στη δική του ανασφάλεια με κύριο μοχλό την ελπίδα της αιωνιότητας και της σωτηρίας. Είναι μία καθαρά αντισυλλογική διαδικασία, αφού ο τυπικός πιστός λειτουργεί με μοχλό κίνησης τον εαυτό του αιτιολογώντας το εγωκεντρικά. Και φυσικά αυτόν τον εγωκεντρισμό τον ενισχύει το ίδιο το δόγμα και τα μυστήρια. Συχνά μάλιστα είναι τόσο έντονο το ατομικό συναίσθημα που αγγίζει τα όρια του σαδισμού, καθώς οι νεκροί του Παραδείσου παρατηρούν και χαίρονται με την κατάντια των κολασμένων κατά τον Άγιο Αυγουστίνο ή τον Ιωάννη της Αποκαλύψεως.

Στους πιο δημοκρατικούς πολιτισμούς (φυλογεννητικού σταδίου, Ρώμη, Ελλάδα, Ζιμπάμπουε κλπ) η δημοκρατία εφηύρε δικούς της τρόπους ελέγχου των καταπιεσμένων

9


ομάδων του πληθυσμού χωρίς να επιβάλλει τη θρησκεία ως ιδεολογικό μηχανισμό. Συχνά έμμεσα χρησιμοποιούσε τη λατρεία και όλες τις λατρευτικές αναφορές. Έτσι, χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το θέατρο στην Ελλάδα (που συνδέονταν με το Διόνυσο) και οι διάφορες παραστάσεις στο Κολοσσαίο και τις ρωμαϊκές αρένες. Επιπλέον, ας μη ξεχνάμε τη γενεαλογική αναζήτηση σε ήρωες του παρελθόντος ή ημίθεους και θεούς· οι Μυκηναίοι άνακτες και για καιρό ακόμα αργότερα οι βασιλείς αναζητούσαν στήριγμα στη θεϊκή καταγωγή τους. Ουσιαστικά δεν ήταν τίποτε διαφορετικό από τη μεσαιωνική ελέω θεού εξουσία, αν και εδώ πια η κοινωνία μόλις βγαίνει από το φυλογεννητικό στάδιο ανάπτυξης της και είναι πολύ ελεύθερη και δημοκρατική ακόμα. Άλλος μηχανισμός του εποικοδομήματος που διατηρούσε σταθερή την κοινωνική δομή ήταν η φιλοσοφία· επειδή όλοι στις εν λόγω κοινωνίες γνώριζαν γραφή (όπου τουλάχιστον αυτή υπήρχε) μέσω της φιλοσοφίας και γενικότερα της εκπαίδευσης διατηρούνταν το κοινωνικό status quo. Στο φυλογεννητικό στάδιο, από την άλλη, η αυταπόδεικτη κοινοκτημοσύνη θεωρούσε απαράδεκτο το λατρευτικό επαγγελματισμό, με τη μοναδική εξαίρεση του μάγου που όμως περισσότερο είχε ιατρικές ιδιότητες επικαλούμενες τη θεότητα παρά θρησκευτικά χαρακτηριστικά.

Έτσι, η θρησκεία και η θεοκρατία βρίσκουν το αντίδοτό τους στη συλλογικότητα, στη δημοκρατία: την εξουσία του λαού, την ενυπάρχουσα κυριαρχία των πολιτών ενάντια στο υποτιθέμενο ιερατείου του θεού, στην πραγματικότητα εκείνων που τον επικαλούνται. Στο όνομα του θεού -και η Ιστορία το μαρτυρεί- οι θρησκείες έκαναν να κυλήσει επί αιώνων ποτάμια αίματος.

Η θρησκεία, λοιπόν, μέσω του επαγγελματικού ιερατείου είχε ακριβώς το ρόλο να συμπληρώνει την κοσμική εξουσία. Ειδικά για τις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες παρά τις ιστορικές και γεωγραφικές τους διαφοροποιήσεις, παρά το μίσος που διαπνέει τους πρωταγωνιστές τους παρατηρούμε εύκολα τη βίαιη επιβολή τους στους διάφορους λαούς. Ξεκινώντας από τις διώξεις των πρωτοχριστιανικών αιώνων εις βάρος των εθνικών, και συνεχίζοντας με τις διώξεις των αιρετικών ιστορούμε μία σειρά μίση που επιβλήθηκαν από ανθρώπους που αυτοανακηρύσσονται θεματοφύλακες και ερμηνευτές του λόγου του αμίλητου Θεού. Μόνο εκείνοι μπορούν να τον φανερώνουν υποβαθμίζοντας τον πιστό σε πιόνι ενός παιχνιδιού εξουσίας και άκριτης υποταγής. Στη δογματική αλήθεια, την άνωθεν παρουσιαζόμενη αλήθεια βλέπουμε να διαγράφεται ένα ιδιόρρυθμο μίσος ενάντια στο ανθρώπινο σώμα μέσα από πεποιθήσεις ακατάληπτες επειδή είναι πλεγμένες με μυστηριακές τελετές και συγχωνευμένες με την απουσία γνώσης περί της θρησκείας (πόσοι γνωρίζουν το Σατουρνάλια, πόσοι τα φαλλικά καρναβάλια, πόσοι το λιθοβολισμό του Ιησού κλπ) και τις χιλιαστικές ή προφητικές ή εσχατολογικές αποκαλύψεις.

Ήδη στην Παλαιά Διαθήκη κάτι τέτοιο γίνεται ολοφάνερο όταν διαβάζουμε ότι ο Μωυσής μεταφέροντας το θεϊκό λόγο παραδίδει τη θρησκευτική εξουσία στον αδελφό του και έτσι δίνεται στη μία φυλή, τους Λευίτες κάνοντας την εξουσία οικογενειακή υπόθεση. Εξάλλου, ο πολιτικός ρόλος των Ολύμπιων και Δελφικών ιερέων γίνεται φανερός αν θυμηθούμε τη δύναμη που είχαν τα ιερά και πόσο εύκολα επηρέαζαν τις ελληνικές δυνάμεις -πάντα στηρίζοντας συντηρητικές δυνάμεις, όπως τους Πέρσες, τους Θηβαίους και τους Μακεδόνες ή Ρωμαίους αργότερα.

Αξίζει να θυμόμαστε την αιγυπτιακή νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου όταν με αφορμή το θρησκευτικό μανδύα επαναστάτησαν οι ιερείς του Άμμωνος κατά του Αμενόφι Δ΄ -ή αλλιώς όπως μετονομάστηκε σε Ακενατών- επειδή προσπάθησε να μειώσει τη δύναμή τους και να επιβάλλει μία νέα θρησκευτική τάξη και ιερατείο υπό το νεοδημιουργημένο θεό Άτωνα. Ουσιαστικά ήθελε να επιβάλλει ένα νέο φιλοπόλεμο δόγμα που στηριζόταν λιγότερο στο αίμα και τις θυσίες· είχε μονοθεϊστικές προοπτικές ανάπτυξης και εμφάνιζε

10


χαρακτηριστικά μυστηριακά (βάφτιση, γάμος, αναίμακτη θυσία κλπ). Έτσι βέβαια θα έλεγχε η δυναστεία του και καλύτερα την Άνω και Κάτω χώρα. Ωστόσο, δεν υπολόγισε τη δύναμη των παλιών ιερέων με αποτέλεσμα να λησμονηθεί για χιλιάδες έτη από την Ιστορία και τη θρησκειολογία.

Αντίθετα, στην Ελλάδα δεν υπήρχε δογματικό τυπικό λατρείας, όπως και σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές περιοχές. Το ιερατείο ήταν αιρετό και μόνο στα μυκηναϊκά χρόνια ο βασιλιάς αποτελούσε και τον αρχιερέα, χωρίς όμως δόγμα. Μόνη ξεχωριστή ομάδα αποτελούσαν οι μάντεις που ήταν επαγγελματίες και ίσως έτσι εξηγείται κοινωνικά και γιατί απέκτησαν τέτοια δύναμη. Ωστόσο, δεν έφτασαν στο σημείο εκείνο της κοινωνικής επιβολής ώστε να κάνουμε λόγο για εξουσιαστικό μηχανισμό -αν και αποτελούσαν ένα μικρό τμήμα του. Όλη η λατρεία στηρίζονταν στους προαιώνιους μύθους που βιωματικά ως ήθος μεταδίδονταν από γενιά σε γενιά. Μάλιστα στην Αθήνα απαγορεύονταν να χρηματίζεται ο ενιαύσιος ιερέας -για να μην γίνει μόνιμος κάτοχος της θέσης και αποκτήσει εξουσία· του δίνονταν μόνο μία πολύ μικρή αποζημίωση. Επαγγελματικό ιερατείο υπήρχε μόνο στους Δελφούς και την Ολυμπία. Αυτά όμως ήταν και τα μόνα ιερά που συσσώρευσαν τόσο πλούτο και αίγλη σε όλη την Αρχαιότητα. Και πάλι, ωστόσο, η απουσία πραγματικού δόγματος δεν εντάσσει τα ιερά αυτά σε αντίστοιχα θρησκευτικά κέντρα της Ανατολής. Ακόμα και αν σκεφτούμε ότι οι ιερείς τους ήταν μέρος του πολιτικού μηχανισμού των πόλεων με βαρύνοντα λόγο.

Ωστόσο, σε μία αυτοκρατορική Ρώμη που αρχίζει να εξαφανίζει τα δημοκρατικά κατάλοιπα της προχριστιανικής ακμής της και να συρρικνώνει ολοένα και περισσότερα τα μεσαία στρώματα (απελεύθεροι δούλοι, έμποροι και βιοτέχνες) περιορίζοντας την κοινωνική της πυραμίδα σε τρεις μόνο τάξεις εμφανίζεται η ανάγκη του συνεκτικού δεσμού της θρησκείας. Λύσεις ήδη υπήρχαν έντονες, απλά ο Χριστιανισμός του Παύλου έτυχε να έχει το Μεγάλο Κωνσταντίνο, ενώ ο Μιθριδατισμός -με ανάλογο δόγμα και ιερατείο- δεν έτυχε της αυτοκρατορικής προσοχής, αν και δεν απορρίφθηκε.

Στο ίδιο μήκος κύματος εντάσσεται και το μεγάλο κύμα αιρέσεων στη μεσαιωνική Δύση. Ελλείψει επιστημονικών και πολιτικών ιδεολογικών σχημάτων η όποια επιδιωκόμενη κοινωνική αλλαγή μπορούσε να προβληθεί μέσα από τη δημιουργία αιρέσεων συχνά στρεφόμενη άμεσα κατά του ιερατείου και της κοσμικής εξουσίας που τη στήριζε. Η τάση να αντικαθιστά το θρησκευτικό στοιχείο και κυρίως το δόγμα του ένα πολιτικό ιδεολογικό σχήμα είναι ολοφάνερο στο σύγχρονο ισλαμικό φονταμεταλισμό και επαναστάσεις. Ανάλογης ερμηνείας είναι ο σύγχρονος χριστιανισμός φονταμεταλισμός σε μία εποχή που ολοένα και περισσότερο χαρακτηρίζεται από μία συντηρητική αντιδημοκρατική -και βεβαίως ανελεύθερη- στροφή, τόσο στη χώρα μας όσο και σε όλη την Ευρώπη και ιδιαίτερα στις ΗΠΑ.

Περί αθεΐας Περί αθεΐας Ένα ζήτημα που ίσως προκύπτει είναι το πώς θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τον

αρνητή της θεϊκής ύπαρξης. Πώς θα χαρακτηρίζαμε εκείνον που δεν αποδέχεται το -φιλοσοφικό- Είναι ως ανώτερη δύναμη δημιουργίας και επέμβασης στα ανθρώπινα πράγματα; Είναι αλήθεια ότι όρος ουσιαστικά δεν υπάρχει κανένας. Τουλάχιστον δεν απαντάται όρος θετικός. Οι χαρακτηρισμοί όλοι τους αποτελούν ετεροκαθορισμό της κυρίαρχης κατάστασης. Έτσι εφευρίσκεται ο όρος άθεος, ως αντίθεση στερητική στον θεό, στο θεϊστή, ως αντίθεση στο σωστό δρόμο, τον κανόνα. Ο όρος αρνητής και πάλι αποτελεί έναν ετεροκαθορισμό.

Κι έτσι ο αθεϊσμός χρησιμεύει πολιτικώς στο να παραμερίζει, να εντοπίζει να στιγματίζει το άτομο που δεν αποδέχεται το κυρίαρχο πιστεύω. Ωστόσο, ιστορικά δεν ήταν

11


λίγες οι φορές που την κατηγορία της αθεΐας απηύθυναν ακόμα και ανθρώπους, φιλοσόφους και ιερείς- οι οποίοι απλά διαφωνούσαν στη λατρεία ενός συγκεκριμένου θεού. Ακόμα και ο Λούθηρος, εξάλλου, θεωρήθηκε από τον παπισμό άθεος, αλλά και τόσοι άλλοι που διαφώνησαν με το κυρίαρχο δόγμα. Πρόκειται για μία λέξη που τόσο εύκολα χρησιμοποιείται σαν ανάθεμα, σαν αφορισμός σε όποιον διατρανώνει μία διαφωνία.

Σαφώς και είναι δύσκολο να πει κανείς πως είναι άθεος. Οι άλλοι τον χαρακτηρίζουν έτσι και πάντοτε με την προσβλητική προοπτική μιας Αρχής που φροντίζει και καταδικάζει. Η στερητική κατασκευή της λέξης το διευκρινίζει από μόνη της. Κανένας -ας επαναλάβουμε- όρος δεν υπάρχει που να χαρακτηρίζει θετικά εκείνον που δεν θυσιάζει στις χίμαιρες εκτός της γλωσσολογικής κατασκευής που παροτρύνει τον ακρωτηριασμό.

Ο αθεϊσμός, λοιπόν, υπάγεται σε μια ρηματική δημιουργία των θεόληπτων. Η λέξη δεν απορρέει από την εκούσια απόφαση του ίδιου του ατόμου ως αυτοπροσδιορισμός και αυτοχαρακτηρισμός της μεταφυσικής του ανησυχίας. Λέξεις βρέθηκαν κατά καιρούς στη λογική της αντίθεσης προς τις θρησκείες (ελεύθερος στοχαστής, ανήσυχο πνεύμα, ελευθεριάζων, ελεύθερος εξεταστής) μα πάντα είχαν το συναίσθημα της καταπίεσης, την ίδια υποτιμητική βούληση με τον άθεο.

Η αθεΐα χρονολογείται από τον 16ο αιώνα, ο άθεος από το 2ο αιώνα της νέας θρησκευτικής εποχής. Λέξεις υβριστικές, λέξεις που οστρακίζουν το διαφορετικό, λέξεις που ταυτίζονται όχι μόνο με την κόλαση, αλλά και με την αίρεση και τον αιρετικό. Η αθεΐα καθίσταται ένα όπλο χρήσιμο να ξαποστέλνει τον αντιφρονούντα στην πολιτική ή όχι. Ας μην ξεχνάμε ότι ο θρόνος, η νομοθετική και η δικαστική εξουσία -ό,τι δηλαδή ελέγχει τον κόσμο μας- είναι δεμένα με το θεό. Όποιος στρέφονταν κατά του θρόνου, κατά του δικαστή δεν μπορούσε να είναι παρά μόνο άθεος. Τόσο έντονο είναι το συναισθηματικό φορτίο των λέξεων τούτων, που ούτε καν διδάσκεται η διαφωνία των φιλοσόφων (ιερέων και όχι μόνο) που διαφώνησαν με τον κλήρο του δόγματός τους και στους οποίους κόλλησαν τον χαρακτηρισμό του άθεου.

Σήμερα πια δε χρειάζεται και ιδιαίτερη προσπάθεια για να δείξουμε το σημαντικότατο ρόλο που παίζει ο θρησκευτικός ιδεαλισμός στην καθημερινή ζωή μας. Μετά από αιώνες διαμόρφωσης του ανθρώπινου πολιτισμού στη βάση των θρησκευτικών αξιακών συστημάτων φαντάζει λογικό να διαπνέεται κάθε δραστηριότητά μας από αυτό το σύστημα και να διακατέχεται από τα δογματικά σημεία του. Χαρακτηριστικά μπορούμε να αναφέρουμε την ιατρική σκέψη (τη λεγόμενη βιοηθική) για το ανθρώπινο σώμα και όλους τους περιορισμούς που τίθενται σχετικά. Βέβαια, κανένας γιατρός ή ασθενής κάθε φορά που θεραπεύει ένα ασθενές σώμα ή προβληματίζεται διαμαρτυρόμενος για σωματικούς πόνους δε συνειδητοποιεί πως κάθε αντίληψή του επηρεάζεται από το κοινωνικό θρησκευτικό αίσθημα και την ηθική που αυτό εκπορεύει. Πιο συγκεκριμένα μπορούμε πολύ εύκολα να συλλάβουμε τη σημασία της κλωνοποίησης, της άμβλωσης, και ιδιαιτέρως της ευθανασίας -ή και τόσα άλλα- που στηρίζονται στο χριστιανικό αξιακό-ηθικό σύστημα και το λόγο επί των θεμάτων τούτων της Εκκλησίας. Ωστόσο, ανάλογες είναι και οι θέσεις των άλλων θρησκευμάτων.

Σε άλλη περίπτωση μπορούμε να δούμε πιο εύληπτα τις θρησκευτικές επιρροές στο ίδιο το νομικό σύστημα και γενικότερα στο δίκαιο. Ο κατηγορούμενος αντιμετωπίζεται με την ελευθερία των Πρωτόπλαστων που όμως επέλεξαν το δρόμο της αποστροφής. Ουσιαστικά κανείς δεν ενδιαφέρεται να μάθει γιατί η Εύα θέλησε να δοκιμάσει ένα μήλο (ή σεξ) και για ποιο λόγο ο Αδάμ υπάκουσε την Εύα. Έτσι, και η δικαιοσύνη σπάνια ενδιαφέρεται για το λόγο που οδήγησαν έναν εγκληματία στο έγκλημα (ειδεχθές ή όχι δεν έχει σημασία). Όλοι αντιμετωπίζονται με την ίδια μωσαϊκή λογική των Πρώτων αδιαφορώντας για τους κοινωνικούς παράγοντες διαμόρφωσης της προσωπικότητας του ατόμου. Απλά σε

12


περιπτώσεις στέκει η δικαιοσύνη στην ψυχολογία του εγκληματία και έτσι προσεγγίζει πτυχές της προσωπικότητάς του, διακρίνοντάς τον και πάλι όμως από το σύνολο, διαχωρίζοντάς τον από το κοινωνικό γίγνεσθαι του κανιβαλισμού, του ατομικισμού και του ωχαδερφισμού. Ουσιαστικά μέσα στη θρησκευτική λογική εξακολουθεί το δίκαιο να λειτουργεί βάσει της ατομικότητας. Φυσικά, επιμερίζοντας μπορούμε να ομολογήσουμε τα φανερά σημεία απονομής της δικαιοσύνης (όπως ο όρκος, ο Εσταυρωμένος πάνω από το δικαστή που βίαια επηρεάζει με την κολάσιμη απειλή το μάρτυρα κλπ). Εξάλλου, το δίκαιο διαποτίζεται από το θρησκευτικό αίσθημα και σε χώρες που δεν έχουν τέτοια φανερά θρησκευτικά σύμβολα (Γαλλία, όπου απαγορεύεται ο όρκος ή ο Εσταυρωμένος, ισλαμικές χώρες που δικάζουν βάσει της Σαρία, Ισραήλ με δικαϊκό σύστημα στηριζόμενο στο μωσαϊκό νόμο κλπ).

Αναλόγως και η παιδεία είναι άμεσα επηρεασμένη από τη θρησκεία. Οι κοινωνικοί παράγοντες διαμόρφωσης της μαθητικής προσωπικότητας της σχετιζόμενης με τη βαθμολογία διαπνέεται από το ίδιο θρησκευτικό αίσθημα ατομικής ψευτοελευθερίας, αδιαφορώντας για τα υπόλοιπα. Εδώ βέβαια, τίθεται και το ιδιαίτερο ζήτημα της μεταφοράς των ηθών και εθίμων της κοινωνίας μέσω της εκπαίδευσης στα τέκνα και άρα των θρησκευτικών αξιών.

Η παραγνώριση της λειτουργίας αυτών των λογικών υποβολής μπορεί να γίνει κατανοητή εάν υπογραμμιστεί ότι μεγάλος αριθμός αυτών των προσδιορισμών διαδίδονται στο πεδίο του ασυνειδήτου, διαφεύγοντας από τα επίπεδα διαύγειας της ενημερωμένης και αντικειμενικής συνείδησης. Οι αλληλεπιδράσεις των ατόμων και της ιδεολογίας αυτής εκδηλώνονται χωρίς λόγια, χωρίς τα σημεία της ανοιχτής διεκδίκησης.

Με στόχο μια μεταθρησκευτική κοινωνία Σήμερα πια παρατηρούμε να ασκείται μια ιδιαίτερη κριτική προς τη θρησκεία -και

όπως τονίστηκε συνήθως προς το Χριστιανισμό για την Ευρώπη και το λεγόμενο Δυτικό Κόσμο. Ωστόσο, μέσα από την κριτική αντί να εμφανίζονται νέες επιστημονικά τεκμηριωμένες αντιλήψεις πέρα από τη μεταφυσική ανησυχία που να στηρίζουν μία πρόταση προς μια μεταθρησκευτική κοινωνία, παρατηρούμε ένα σύγχρονο θρησκευτικό συγκρητισμό.

Νέες θρησκείες και λατρείες εμφανίζονται στο προσκήνιο διαφημιζόμενες από αστέρες του καλλιτεχνικού χώρου που αναζητούν εκεί τις δικές τους απαντήσεις στην ιδεαλιστική τους αγωνία. Τα νεοεμφανιζόμενα new age θρησκευτικά μορφώματα διαλαλούν ένα μείγμα θρησκευτικών δοξασιών μέσα από μυστηριακές τελετές για να πλησιάσουν την ολότητα του Είναι, του μοναδικού Όντος που δημιούργησε το σύμπαν. Σήμερα πια το σύμπαν έρχεται μέσα από τα μορφώματα αυτά να αντικαταστήσει τον κόσμο και τον περιούσιο λαό των παλιών θρησκειών.

Κοντά σε αυτούς τους συγκρητιστικούς θρησκευτικούς σχηματισμούς εμφανίζονται πιο οργανωμένες ως αντίσταση και μέρος του αγώνα της θρησκευτικής ανεξαρτησίας παλαιότατες παγανιστικές λατρείες και σατανιστικές ομάδες. Ο γράφων σαφώς και διαφωνεί τόσο με τις λατρείες όσο και με τις θρησκείες αναγνωρίζοντας βέβαια το δικαίωμα στο θρήσκευμα. Ο σύγχρονος σατανισμός είναι πια μία θρησκεία με όλα τα χαρακτηριστικά του μισητού εχθρού της, όπως τείνουν να μετατραπούν και οι αρχαίες παγανιστικές λατρείες (λεγόμενοι δωδεκαθεϊστές, νεοκέλτες κλπ).

Ο σύγχρονος προβληματισμός για τις θρησκείες στρέφει, λοιπόν, τον κόσμο σε άλλες αντιλήψεις. Έτσι, όμως αντί να στέκουν στις κλασσικές λατρείες αλλάζουν δογματισμό -ίσως πιο δημοκρατικό, οπωσδήποτε όμως καθόλου ορθολογικό. Και σε όλο το αυτό το θρησκευτικό συνονθύλευμα έρχονται να προστεθούν και διδασκόμενες σε σχολεία αντιλήψεις αστροφυσικών ή άλλων επιστημόνων που αναζητούν το δικό τους Είναι στο

13


σύμπαν και άλλοι που αρχίσουν να αποδίδουν μεταφυσικές ιδιότητες στο διάστημα εκλαμβάνοντάς το σαν Ον.

Για πάρα πολύ καιρό ο άθεος λειτουργούσε σε αντιδιαστολή προς τον ιερέα, σημείο προς σημείο. Η ιστορία της αθεολογίας αποδεικνύει προς οι πρώτοι αρνητές έρχονταν σε σύγκρουση προς το θείο μελετώντας τα ίδια τα χριστιανικά κείμενα, σημείο προς σημείο. Έτσι έφτασαν στο ιδιόρρυθμο σημείο της χριστιανικής αθεΐας. Κατά τον Ισέλ Ονφρέ ο αρνητής του Θεού γοητευμένος από τον εχθρό του δανείστηκε από εκείνο πολλές μανίες και λόξες του.

Ωστόσο, η άρνηση του Θεού δεν αποτελεί αυτοσκοπό, αλλά ένα μέσο για να οδηγηθεί η κοινωνία μας σε μία μεταχριστιανική ηθική. Ο γνωστός χριστιανικός αθεϊσμός είναι ένας χριστιανισμός χωρίς θεό –μια περίεργη χίμαιρα. Σήμερα συχνότατα παρατηρούμε συμπολίτες μας να αρνούνται το θεϊσμό στρεφόμενοι κατά του Χριστιανισμού άμεσα και προσπαθώντας να φτάσουν στην αποδόμηση της πρώτης πληθυσμιακά θρησκείας. Μα τούτο αποτελεί απλά ένα πρώτο μέσο προκειμένου να οδηγηθούμε στη μεταθρησκευτική κοινωνική ηθική. Συχνά ακούμε να διατρανώνονται θέσεις αθεϊστικές και αντιχριστιανικές που όμως στηρίζονται στο ίδιο αξιακό και ηθικό θρησκευτικό σύστημα. Ένα περίεργο συνονθύλευμα χριστιανικής -ή άλλης θρησκευτικής ανάλογα την περιοχή και το άτομο- ηθικής διαποτίζει πολλούς άθεους. Σκέφτονται με το χριστιανικό τρόπο, έχουν μία θρησκευτική ηθική λειτουργία, αλλά διαφωνούν με την ύπαρξη του Γιαχβέ χωρίς καν να είναι υλιστές.

Στη μεταχριστιανική εποχή όμως τη σκυτάλη από τη θρησκευτική ηθική λαμβάνει η φιλοσοφία. Μπορεί φυσικά πολλές ηθικές αρχές να μένουν ίδιες και να στηρίζονται στον ανθρωπισμό. Ωστόσο, η σημερινή εποχή ξεπέρασε κατά πολύ το ίδιο αυτό θρησκευτικό φιλοσοφικό σύστημα. Η αθεΐα στηρίζεται στη λογική της επιστήμης, της δημοκρατίας και του σεβασμού των άλλων, όχι από το φόβο μίας κόλασης. Οι μεταχριστιανικές αρχές απορρέουν από κοινωνικά ωφελιμιστικές δυνάμεις που σέβονται τη μειοψηφία και δεν την οικτίρουν, ούτε στηρίζουν την ψευτοσωτηρία στην ελεημοσύνη, αλλά στην αρωγή της πολιτείας και των πολιτών.

Κάθε μορφή όμως θεοκρατίας -που παραπέμπει στο μοντέλο ενός φανταστικού χρόνου, εκτός χώρου- στοχεύει μέσα στο χρόνο μιας απτής ιστορίας και μέσα στη γεωγραφία του ενυπάρχοντας χώρου την αναπαραγωγή του εννοιολογικού αρχετύπου. Διότι τα σχέδια της πολιτείας των ανθρώπων είναι αρχειοθετημένα στην πολιτεία του θεού. Αντίθετα, η Δημοκρατία ζει από κινήσεις, αλλαγές, συμβατικές, διαλεκτικά παιχνίδια, ρευστούς χρόνους, διαρκείς δυνάμεις. Δημιουργείται, ζει, αλλάζει, μεταμορφώνεται, οικοδομείται. Καταφεύγει στη χρήση της λογικής στο διάλογο των ενδιαφερομένων μερών. Η θεοκρατία λειτουργεί αντίστροφα· είναι ο πιο επίφοβος εχθρός της δημοκρατίας (πριν το Γαλλικό 1789, πριν το 1978 στο Ιράν, πριν το 2001 στις ΗΠΑ, πριν το 1974 στην Ελλάδα).

Η μεταχριστιανική εποχή μπορεί να οικοδομηθεί μόνο αφήνοντας όλες τις δοξασίες κατά μέρος. Η αποθρησκευτικοποίηση της κοινωνίας δεν περνάει μέσα από μικρές και ανώδυνες αλλαγές (πολιτικός γάμος, πολιτικός όρκος ή κηδεία, γάμος ομοφυλόφιλων ζευγαριών, άμβλωση, διαχωρισμός Εκκλησίας-Κράτους κλπ). Χρειάζεται δουλειά φιλοσοφική σε κατεύθυνση υλιστική τόσο στην Επιστήμη όσο και στην εκπαίδευση με βάση τη Λογική και τον Ορθολογισμό. Αν στραφούμε απλά και μόνο ενάντια στην Εκκλησία, θα αλλοιώσουμε τη Χριστιανική φύση της κοινωνίας, ενώ ο κόσμος θα στραφεί στη λατρεία ενός άλλου Είναι (παγανισμός, θρησκευτικός συγκρητισμός), ενός Υπέρλαμπρου -και πάλι ουράνιου- Όντος.

Κάναμε φανερό ότι η σημερινή κοσμική σκέψη είναι ίδια με τη θρησκευτική. Εξάλλου, σε πρώτη όψη οι βασικές αρχές μοιάζουν ίδιες (απαγόρευση φόνων, υποταγή στην εξουσία και τους νόμους, υποβιβασμός του σώματος και των απολαύσεών του προς όφελος του

14


πνεύματος, εθνικισμός -που ομοιάζει με τον κάθε περιούσιο λαό-, στήριξη της χειρωνακτικής εργασίας, της οικογένειας, της -κάθε έννοιας- πατρίδας). Παρά τη διαφορετική διατύπωση –πιο σκεπτικιστική, πιο ορθολογική, πιο επιστημονική- η ηθική παραμένει η ίδια· απλά αλλάζει μορφή, όχι όμως ουσία. Μιλάμε, ερωτευόμαστε, τρώμε, γιορτάζουμε ως πιστοί· ο άθεος δικαιολογεί τις ενέργειές του βάσει των θρησκευτικών κανόνων της κοινωνίας. Η θεοποίηση πια μετατοπίζεται σε κάτι πιο υλικό, σε πρόσωπα υπαρκτά (μέσω των ΜΜΕ)· η λατρεία του αλλοτινού θεού έρχεται στη γη και όχι στον ουρανό. Έτσι, όμως δεν αλλάζουν οι συνειδήσεις, δεν μαθαίνουν να σκέφτονται και να αναλύουν ορθολογικά τα προβλήματά τους και τον γύρω κόσμο τους.

15


16

Αντιθρησκευτικές αναζητήσεις

Documents