พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 1 พระสตตนตปฎก

ทฆนกาย มหาวรรค

เลมท ๒ ภาคท ๒

ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน

๖. มหาโควนทสตร

เรองปญจสขะ คนธรรพบตร

[๒๐๙] ขาพเจาฟงมาแลว อยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบทเขาคชฌกฏใกลกรงราชคฤห.ครงนนแล ปญจสขคนธรรพบตร เมอราตรกาวลวงแลว มรศมงดงามยงสองเขาคชฌกฏใหสวางไสว แลวเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบถวายอภวาท พระผมพระภาคเจาแลวไดยนอย ทสวนขางหนง. ปญจสขคนธรรพบตรยนแลวแลทสวนขางหนง ไคกราบทลคานกะพระผมพระภาคเจาวา พระพทธเจาขา คาใดทขาพระพทธเจาไดฟงมาแลวตอหนา ไดรบมาแลวตอหนาพวกเทวดาชนดาวดงส ขาพระพทธเจาขอกราบทลคานนแดพระผมพระภาคเจา. ปญจสขะเธอจงบอกแกเราเถด พระพทธเจาขา วนกอน หลายวนมาแลวในวนอโบสถท ๑๕ นน ในราตรวนเพญแหงปวารณาเทพชนดาวดงสทงสนเปนผนงประชมพรอมกน ทสธรรมาสภาและทพยบรษทใหญเปนผนงลอมรอบ และมหาราชทง ๔ องค ตางเปนผนงประจาทศทง ๔

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 2คอในทศตะวนออก มหาราชธตรฐ อนพวกเทวดาแวดลอมแลว นงหนหนา ไปทางทศตะวนตก ในทศใต มหาราชวรฬหก อนพวกเทวดาแวดลอมแลวนงหนหนาไปทศเหนอ ในทศตะวนตก มหาราชวรปกขะ อนพวกเทวดาแวดลอมแลว นงหนหนาไปทศตะวนออก ในทศเหนอ มหาราชเวสวณ อนเทวดาแวดลอมแลว นงหนหนาไปทศใต พระพทธเจาขา กแหละในเวลาท เทวดาชนดาวดงสทงหมดดวยกนเปนผนงประชมกนทสธรรมาสภา ทพยบรษทใหญเปนผนงแลวลอมรอบ และมหาราชทง ๔ องคกเปนผนงประจาทศทง ๔แลว อาสนะนเปนของพวกทาน เหลานน และอาสนะหลงเปนของพวกเราพระพทธเจาขา พวกเทพเหลาใด ประพฤตพรหมจรรยในพระผมพระภาคเจาเขาถงชนดาวดงสเมอไมนาน เทพเหลานน ยอมรงเรองยงเทพเหลาอน ทงดวยรศมทเดยว ทงดวยยศ เพราะเหตนน จงเลากนมาวา พวกเทพชนดาวดงสจงชนใจ บนเทง เกดปตโสมนสวา โอหนอ ผเจรญ กายทพยยอมบรบรณกายอสรยอมเสอม

คาถาอนโมทนา

พระพทธเจาขา ครงนน แล ทาวสกกะจอมทวยเทพ ทรงทราบความเลอมใส ของพวกเทพชนดาวดงสแลว กทรงอนโมทนาดวยคาถาเหลาน วา [๒๑๐] โอหนอผเจรญ พวกเทพชนดาวดงส พรอมกบพระอนทร ยอมบนเทงไหวพระ ตถาคตและความทเปนธรรมเปนธรรมด. เหนอยซงพวกเทพใหมเทยว ผมรศม มยศ ประพฤตพรหมจรรยในพระสคต และมาในทน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 3 พวกเทพเหลานนรงเรองลวงเทพเหลา อน โดยรศม โดยยศ โดยอาย เปน สาวกของพระผมปญญา เหมอนแผนดน บรรลคณวเศษแลวในสวรรคชนน. พวกเทพชนดาวดงสพรอมทงพระ- อนทรเหนขอนแลวจงตางยนด ไหวอยซง พระตถาคต และความทธรรมเปนธรรมด. [๒๑๑] พระพทธเจาขา เพราะเหตนน จงกลาวกนมาวา พวกเทพชนดาวดงสจงชนใจ บนเทง เกดปตโสมนสโดยประมาณยงวา โอหนอผเจรญกายทพยยอมบรบรณ กายอสรยอมเสอม. ครงนน ทาวสกกะจอมเทพ ทรงทราบความเลอมใสพรอมของทวยเทพชนดาวดงสแลว กทรงเรยกทวยเทพชนดาวดงสวา ทานผนรทกข พวกทานอยากจะฟงพระคณตามความเปนจรงแปดอยางของพระผมพระภาคเจานนหรอไม. พวกขาพเจาอยากจะฟงพระคณตามความเปนจรงแปดอยางของพระผมพระภาคเจานน. ทนนทาวสกกะจอม-เทพจงตรสพระคณตามความเปนจรงแปดอยางของพระผมพระภาคเจาแกพวกเทพชนดาวดงสวา ทานผเจรญทงหลาย พวกเทพชนดาวดงสจะสาคญขอความนนเปนไฉน

วาดวยพระคณ ๘ ประการ

[๑] กพระผมพระภาคเจาพระองคน ทรงปฏบตเพอความเกอกลแกชนจานวนมาก เพอความสขแกชนจานวนมาก เพออนเคราะหแกชาวโลกเพอประโยชน เพอความเกอกล เพอความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย เราไมพจารณาเหนศาสดาทปฏบต เพอความเกอกลแกชนจานวนมาก เพอ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 4ความสขแกชนจานวนมาก เพออนเคราะหแกชาวโลก เพอประโยชน เพอความ เกอกล เพอความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย ผประกอบพรอมดวยองคแมน ไมวาจะเปนสวนอดต และไมวาในปจจบนน นอกจากพระผมพระภาคเจาพระองคนน. [๒] พระธรรมของพระผมพระภาคเจาพระองคนน พระองคตรสไวดแลว เปนธรรมทพงเหนเอง ไมประกอบดวยกาล เรยกใหมาดได นอมมา.ในตน พวกผรพงทราบเฉพาะตน. เราไมพจารณาเหนศาสดาผแสดงธรรมทนอมเอามาใชไดอยางน ผประกอบพรอมดวยองคแมน ไมวาจะเปนสวนอดตและไมวาในปจจบนน นอกจากพระผมพระภาคเจาพระองคนน. [๓] พระผมพระภาคเจาพระองคนนทรงบญญตไวแลวอยางดวา นเปนกศล นเปนอกศล นเปนโทษ นไมมโทษ นพงเสพ นไมพงเสพ นเลวนประณต นดา ขาว มสวนคลายกน . เราไมพจารณาเหนศาสดาทบญญตธรรมทเปนกศลอกศล มโทษ ไมมโทษ พงเสพ พงไมเสพ เลวประณต ดา ขาว มสวนคลายกนอยางน ผประกอบพรอมดวยองคแมน ไมวาจะเปนสวนอดต และไมวาในปจจบนน นอกจากพระผมพระภาคเจาพระองคนน. [๔] พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงบญญตขอปฏบตสาหรบไปถงพระนพพานแกสาวกทงหลาย ทงพระนพพาน ทงขอปฏบต กกลมกลนกนไวเปนอยางดแลว นาจากแมนาคงคา กบนาจากแมนายมนา ยอมกลม-กลนกน เขากนไดอยางเรยบรอย แมฉนใด พระผมพระภาคเจาพระองคนนกทรงบญญตขอปฏบตสาหรบไปถงพระนพพาน แกพระสาวกทงหลาย ทงพระนพพาน ทงขอปฏบตกกลมกลนกน เปนอยางดแลว ฉนนนนนเทยว.เราไมพจารณาเหนศาสดาเปนผบญญตขอปฏบตสาหรบไปถงพระนพพานได

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 5อยางน ผประกอบพรอมดวยองคแมน ไมวาจะเปนสวนอดต และไมวา ในปจจบนน นอกจากพระผมพระภาคเจาพระองคนน . [๕] พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงไดพระสหายแหงขอปฏบตของพระผยงตองศกษาอกเทยว และพระผสนอาสวะ อยจบวตรแลว พระผมพระภาคเจาไมทรงตดดวยขอปฏบตและวตรนน ทรงตามประกอบความเปนผ เดยว เปนทมาแหงความยนดอย. เราไมพจารณาเหนศาสดาทตามประกอบความเปนผยนดในความเปนผเดยวอยางน ผถงพรอมดวยองคแมน ไมวาจะเปนสวนอดต และไมวาในปจจบนน นอกจากพระผมพระภาคเจาพระองคนน [๖] ลาภสาเรจอยางยง ชอเสยงกสาเรจอยางยง แดพระผมพระภาค-เจาพระองคนน ปานกบพวกกษตรยทรงพระศรโฉม สงา นารกอย กพระผมพระภาคเจาพระองคนนแล ทรงปราศจากความเมา เสวยพระอาหารเราไมพจารณาเหนศาสดาทปราศจากความเมาบรโภคอาหารอยอยางน ผถงพรอมดวยองคแมน ไมวาจะเปนสวนอดต และไมวาในปจจบนน นอกจากพระผมพระภาคเจาพระองคนน. [๗] พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงเปนผมปกตตรสอยางไรกทรงมปกตทาอยางนน ทรงมปกตทาอยางไร กทรงมปกตตรสอยางนน ดวยประการฉะน กเปนอนวาทรงเปนผมปกตตรสอยางไร กทรงมปกตทาอยางนนทรงมปกตทาอยางไร กทรงมปกตตรสอยางนน. เราไมพจารณาเหนศาสดาทปฏบตธรรมสมควรแกธรรมอยางน ผประกอบพรอมดวยองคแมน ไมวาจะเปนสวนอดต และไมวาในปจจบน ยกเวน แตพระผมพระภาคเจาพระองคนน. [๘] พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงขามความสงสยไดแลวปราศจากความเคลอบแคลง สนสดความดาร เกยวกบอชฌาสย เกยวกบขอปฏบตอนเปนสวนเบองตนแหงพรหมจรรย. เราไมพจารณาเหนศาสดา ทขาม

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 6ความสงสยได ปราศจากความเคลอบแคลง สนสดความดาร เกยวกบอชฌาสย เกยวกบ ขอปฏบตอนเปนสวนเบองตนแหงพรหมจรรยอยางน ผประกอบพรอมดวยองคแมน ไมวาจะเปนสวนอดต ไมวาในปจจบนน ยกเวนแตพระผมพระภาคเจาพระองคนน พระพทธเจาขา ทาวสกกะจอมเทพไดตรสถงพระคณตามทเปนจรง ๘ ประการ ของพระผมพระภาคเจาเหลานแลแกทวยเทพชนดาวดงส. [๒๑๒] เพราะเหตนน พระเจาขา จงเลากนมาวา ทวยเทพชนดาวดงสจงชนใจ บนเทง เกดปตโสมนสเปนอยางยง ฟงพระคณตามทเปนจรงทงแปดประการของพระผมพระภาคเจา. ครงนน เทพบางพวก กลาวอยางนวา นาอศจรรยจรง ๆ หนอ ทานผนรทกขทงหลาย พระสมมา-สมพทธเจา ๔ พระองค พงทรงเกดขนในโลก และพงทรงแสดงพระธรรมเชนเดยวกบพระผมพระภาคเจา ขอนนพงเปนไปเพอความเกอกลแกชนจานวนมาก เพอความสขแกชนจานวนมาก เพอความอนเคราะหแกชาวโลก เพอประโยชน เพอความเกอกล เพอความสขแกเทวดา และมนษยทงหลาย.เทพบางพวกกกลาวอยางนวา ทานผนรทกขทงหลาย พระสมมาสมพทธเจา๔ พระองค ยกไวกอน นาอศจรรยจรงหนอ เพอนทงหลาย พระสมมา-สมพทธเจา ๓ พระองคพงทรงเกดขนในโลก และพงทรงแสดงธรรม เชนเดยวกบพระผมพระภาคเจา ขอนน พงเปนไปเพอความเกอกลแกชนจานวนมากเพอความสขแกชนจานวนมาก เพอความอนเคราะหแกชาวโลก เพอประโยชนเพอความเกอกล เพอความสขแกเทวดา และมนษยทงหลาย. เทพบางพวกกลาวอยางนวา เพอนทงหลาย พระสมมาสมพทธเจา ๓ พระองค ยกไวกอน นาอศจรรยจรงหนอ เพอนทงหลาย พระสมมาสมพทธเจา ๒ พระองคพงทรงเกดขนในโลก และพงทรงแสดงธรรม เชนเดยวกบ พระผมพระภาคเจา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 7ขอนน พงเปนไปเพอความเกอกลแกชนจานวนมาก เพอความสขแกชนจานวน มาก เพอความอนเคราะหแกชาวโลก เพอประโยชน เพอความเกอกล เพอความสขแกเทวดา และมนษยทงหลาย. เมอพวกเขากลาวอยางนแลว ทาวสกกะจอมเทพจงไดตรสคาน กะพวกเทพชนดาวดงสวา เพอนทงหลายขอนน เปนไปไมไดจรง ๆ ไมใชโอกาสทในโลกธาตหนง พระอรหนตสมมา-สมพทธเจา ๒ พระองค พงเกดขนไมกอนไมหลงกน ฐานะนมไมได โอหนอเพอนทงหลาย ขอใหพระผมพระภาคเจาพระองคนนแหละ ทรงมพระอาพาธนอย ทรงมพระโรคนอย พงทรงดารงยนนาน สนกาลนานเถด ขอนนจะพงเปนไปเพอความเกอกลแกชนจานวนมาก เพอความสขแกชนจานวนมากเพอความอนเคราะหแกชาวโลก เพอประโยชน เพอความเกอกล เพอความสขแกเทวดา และมนษยทงหลาย. ครงนน พวกเทพชนดาวดงสทมานงประชมพรอมกนทสธรรมาสภา เพอประโยชนอนใด แมมหาราชทง ๔ พระ-องค กพากนคดประโยชนนนปรกษากนถงประโยชนนน ตรส แตคาทกลาวถงประโยชนนน มหาราชทง ๔ พระองค กตรสพราสอนเฉพาะแตเรองประโยชนนน ในเพราะประโยชนนน จงประทบบนอาสนะของตน ๆ ไมยอมแยกยาย [๒๑๓] ทาวเธอเหลานน กลาวแตคาทกลาว แลว รบคาพราสอน เปนผมจตผองใส แลว ไดประทบบนอาสนะของตน. บพนมตแหงการปรากฏขนของพรหม [๒๑๔] ครนนนแล ทางทศเหนอเกดแสงสวางอนอฬารอยางเจดจาเปนแสงทปรากฏขน ชนดทกาวลวงเทวานภาพของทวยเทพทเดยว. ครงนน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 8ทาวสกกะจอมเทพ ทรงเรยกพวกเทพชนดาวดงสมาตรสวา เพอนทงหลาย นมตรทงหลายยอมปรากฏ แสงสวางอนอฬารเกดขนอยางแจมจา รศมยอมปรากฏขนมาโดยประการใด พรหมกจกปรากฏขนโดยประการนน เพราะเกดแสงสวางอยางเจดจา รศมกปรากฏขนมาน เปนบพนมตแหงการปรากฏของพรหม. [๒๑๕] นมตทงหลาย ยอมปรากฏโดยประการ ใด พรหมกจกปรากฏโดยประการนน เพราะการทโอภาสอนไพบลยมาก ปรากฏ นเปนบพนมตของพรหม. [๒๑๖] ครงนน พระพทธเจาขา พวกเทพชนดาวดงสนงบนอาสนะของตน ๆ แลวพดวา พวกเราจกรแสงนน สงใดจกเปนวบาก เราทาใหแจงสงนน แลวจงจกไป. แมมหาราชทง ๔ พระองค กประทบนงบนอาสนะของตน ๆ แลวกตรสวา พวกเราจกรแสงนน สงใดจกเปนวบาก เราทาใหแจงสงนนแลว จงจกไป. เมอฟงคานแลว พวกเทพชนดาวดงส ทาใจใหแนวแน สงบอยดวยคดวา เราจกรแสงนน ผลจกเปนอยางไร เราทาใหแจงผลนนแลว จงจกไป. ตอนทสนงกมารพรหมจะปรากฏกายแกพวกเทพชนดาวดงส ทานจาแลงอตภาพชนดหยาบแลว จงปรากฏ. กแหละผวพรรณโดยปกตของพรหม ไมพงปรากฏในสายตาของพวกเทพชนดาวดงสได ตอนทสนงกมารพรหมจะปรากฏกายแกพวกเทวดาชนดาวดงส ทานรงเรองยงกวาหมเทพเหลาอนทงโดยรศม ทงโดยยศ. ตอนทสนงกมารพรหมปรากฏกายแกพวกเทวดาชนดาวดงส ทานรงเรองยงกวาหมเทพเหลาอนทงโดยรศม ทงโดยยศ แมถาจะเปรยบกเหมอนรางทอง ยอมรงเรองยงกวารางทเปนของมนษย ฉะนนแล. ตอนทสนงกมารพรหมปรากฏกายแก

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 9พวกเทพชนดาวดงส ในบรษทนนไมมเทพองคใด อภวาทลกขนรบ หรอ เชอเชญดวยอาสนะเลย. นงกนหมดเทยว ประณมมอนงบนบลลงก คราวนสนงกมารพรหมจกตองการบลลงก ของเทพองคใด กจกนงบนบลลงกของเทพองคนน. กสนงกมารพรหม นงบนบลลงกของเทพองคใดแล เทพองคนนกยอมไดรบความยนดอนยงใหญ เทพองคนนยอมไดรบความดใจอนยงใหญสนงกมารพรหม นงบนบลลงกของเทพองคใด เทพองคนนกยอมไดรบความยนดอนยงใหญ เทพองคนนยอมไดรบความดใจอนยงใหญ ถาจะเปรยบกเหมอนพระราชาผเปนกษตรย ไดรบมรธาภเษก ไดรบอภเษกมาไมนานพระราชานนยอมจะทรงไดรบความยนดอนยงใหญ พระราชานนยอมจะทรงไดรบซงความดพระทยอนยงใหญ ฉะนน.

คาถาอนโมทนาของสนงกมารพรหม

ครงนน สนงกมารพรหมทราบ ความเลอมใสพรอมของทวยเทพชนดาวดงสแลว กหายไป อนโมทนาดวยคาถาเหลานวา [๒๑๗] โอหนอ ทานผเจรญ พวกเทพชน ดาวดงส พรอมกบพระอนทร ยอมบนเทง ไหวอยซงพระตถาคต และความทพระ ธรรมเปนธรรมด . เหนอยซงพวกเทพรนใหมเทยว ผม รศม มยศ ประพฤตพรหมจรรยในพระ สคตแลวมาในทน. พวกเทพเหลานนรงเรองยงกวาพวก เทพเหลาอน โดยรศม โดยยศ โดยอาย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 10 เปนสาวกของพระผมปญญาเหมอนแผน- ดน บรรลคณวเศษแลวในสวรรคชนน. พวกเทพชนดาวดงส พรอมทงพระ อนทร เหนขอนแลวจงตางยนดไหวอยซง พระตถาคต และความทธรรมเปนธรรมด.

เสยงของสนงกมารพรหม

[๒๑๘] สนงกมารพรหม ไดภาษตขอความนแลว. เมอสนงกมารพรหมกาลงกลาวขอความนอย ยอมมนาเสยงทประกอบพรอมดวยองค ๘ คอเสยงแจมใส ๑ เสยงเขาใจ (งาย) ๑ เสยงไพเราะ ๑ เสยงนาฟง ๑ เสยงหยดยอย ๑เสยงไมแตกพรา ๑ เสยงลก๑ เสยงกงวาน๑. สนงกมารพรหม ยอมทาใหบรษทเขาใจแจมแจงดวยเสยง และเสยงของทานไมเปลงกองไปภายนอกบรษทเลย กผใดแลมเสยงทประกอบพรอมดวยองคแปดอยางน ผนนทานเรยกวาผมเสยงเหมอนพรหม. ครงนนแล พวกเทวดาชนดาวดงส ไดกลาวคานกบสนงกมารพรหมวา สาธมหาพรหม พวกขาพเจา พจารณาขอนนนแล จงโมทนา ยงมพระคณตามความเปนจรง ๘ ประการ ของพระผมพระภาคเจาททาวสกกะจอมทวยเทพไดทรงภาษตไวแลว และพวกขาพเจากไดพจารณาถงพระคณเหลานนแลว จงโมทนา. ครงนนแล สนงกมารพรหมจงไดทลคานกบทาวสกกะจอมทวยเทพวา ดละ จอมทวยเทพ แมหมอมฉนกพงฟงพระคณตามทเปนจรง ๘ ประการ ของพระผมพระภาคเจาพระองคนน. ทาวสกกะจอมทวยเทพฟงเฉพาะคาของสนงกมารพรหมนนแลวา อยางนนทานมหาพรหม แลวจงตรสพระคณตามทเปนจรงแปดประการของพระผมพระ-ภาคเจาวา ทานมหาพรหมผเจรญ จะสาคญความขอนนเปนไฉน คอ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 11 พระคณ ๘ ของพระผมพระภาคเจา

[๑] กพระผมพระภาคเจาพระองคน ทรงปฏบต เพอความเกอกลแกชนจานวนมาก เพอความสขแกชนจานวนมาก เพอความอนเคราะหแกชาวโลก เพอประโยชน เพอความเกอกล เพอความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย มาสกเพยงไร. เราไมพจารณาเหนศาสดาทปฏบตเพอความเกอกลแกชนจานวนมาก เพอความสขแกชนจานวนมาก เพอความอนเคราะหแกชาวโลก เพอประโยชน เพอความเกอกล เพอความสขแกเทวดาและมนษยทงหลายอยางน ผประกอบพรอมดวยองคแมน ไมวาจะเปนสวนอดต และไมวาในปจจบนนเลย นอกจากพระผมพระภาคเจาพระองคนน. [๒] พระธรรมของพระผมพระภาคเจาพระองคนน พระองคตรสไวดแลว เปนธรรมทพงเหนเอง ไมประกอบดวยกาล เรยกใหมาพสจนดได นอมเอามาใชได พวกผรพงทราบเฉพาะตน. เราไมพจารณาเหนศาสดาทแสดงธรรมทนอมเอามาใชไดอยางน ผประกอบพรอมดวยองคแมน ไมวาจะเปนสวนอดตและไมวาในปจจบนนเลย นอกจากพระผมพระภาคเจาพระองคนน. [๓] พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงบญญตไวแลวเปนอยางดวา นเปนกศล นเปนอกศล. นมโทษ. นไมมโทษ. นพงเสพ. นไมพงเสพ.นเลว. นประณต. นดา ขาว มสวนคลายกน. เราไมพจารณาเหนศาสดาทบญญตธรรมทเปนกศลอกศล มโทษ ไมมโทษ พงเสพ ไมพงเสพ เลวประณต ดา ขาว มสวนคลายกนอยางน ผประกอบพรอมดวยองคแมน ไมวาจะเปนสวนอดต หรอปจจบนน นอกจากพระผมพระภาคเจาพระองคนน [๔] พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงบญญตขอปฏบตสาหรบนาไปถงพระนพพานแกพระสาวกทงหลาย ทงพระนพพาน ทงขอปฏบต ก

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 12กลมกลนกน เปนอยางดแลว. นาจากแมนาคงคากบนาจากแมนายมนา ยอม กลมกลนกน เขากนไดอยางเรยบรอย ชอแมฉนใด พระผมพระภาคเจาพระองคนน กทรงบญญตขอปฏบตสาหรบไปใหถงพระนพพานแกพระสาวกทงหลาย ทงพระนพพานทงขอปฏบตกกลมกลนกน เปนอยางดแลว ฉนนนนนเทยว. เราไมพจารณาเหนศาสดาผทบญญตขอปฏบตสาหรบไปใหถงพระนพพานไดอยางน ผประกอบพรอมดวยองคแมน ไมวาจะเปนสวนอดต และไมวาปจจบนนเลย นอกจากพระผมพระภาคเจาพระองคนน . [๕] พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงไดพระสหายแหงขอปฏบตของพระผยงตองศกษาอกเทยว และพระผสนอาสวะ ผจบวตรแลว พระผมพระภาคเจาไมทรงตดดวยขอปฏบต และวตรนน ทรงตามประกอบความเปนผเดยว เปนทมาแหงความยนดอย. เราไมพจารณาเหนศาสดาททรงประกอบความเปนผยนดในความเปนผเดยวอยางน ผถงความพรอมดวยองคแมน ไมวาจะเปนสวนอดต และไมวาปจจบนนเลย นอกจากพระผมพระภาคเจาพระองคนน. [๖] ลาภสาเรจอยางยง ชอเสยงกสาเรจอยางยง แดพระผมพระภาคเจาพระองคนน ปานกบพวกกษตรยททรงพระสรโฉมสงา นารกอย กพระผมพระภาคเจาพระองคนนแล ทรงปราศจากความเมา เสวยพระอาหาร.เราไมพจารณาเหนศาสดาทปราศจากความเมา บรโภคอาหารอยอยางน ผถงพรอมดวยองคแมน ไมวาจะเปนสวนอดต และไมวาปจจบนนเลย นอกจากพระตถาคตเจาพระองคนน. [๗] พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงเปนผมปกตตรสอยางไรกทรงมปกตทาอยางนน ทรงมปกตทาอยางไร กทรงมปกตตรสอยางนนดวยประการฉะน กเปนอนวา ทรงเปนผมปกตตรสอยางไร กทรงมปกตทา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 13อยางนน ทรงมปกตทาอยางไร กทรงมปกตตรสอยางนน. เราไมพจารณา เหนศาสดาทปฏบตธรรมสมควรแกธรรมอยางน ผประกอบพรอมดวยองคแมนไมวาในสวนอดตหรอในปจจบนน ยกเวนแตพระผมพระภาคเจาพระองคนน [๘] พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงขามความสงสยไดแลวปราศจากความเคลอบแคลง สนสดความดารเกยวกบอชฌาสย เกยวกบขอปฏบต อนเปนสวนเบองตนแหงพรหมจรรย. เราไมพจารณาเหนศาสดาทขามความสงสยได ปราศจากความเคลอบแคลงสนสดความดาร เกยวกบอชฌาสยเกยวกบขอปฏบตอนเปนสวนเบองตนแหงพรหมจรรยอยางน ผประกอบพรอมดวยองคแมน ไมวาจะเปนสวนอดต และไมวาปจจบนนเลย ยกเวนแตพระผมพระภาคเจาพระองคนน. พระพทธเจาขา ทาวสกกะจอมทวยเทพ ไดตรสถงพระคณตามทเปนจรง ๘ ประการ เหลานแก สนงกมารพรหม. [๒๑๙] เพราะเหตนน พระเจาขา จงเลากนมาวา สนงกมารพรหมจงชนใจ บนเทง เกดปตโสมนส เมอไดฟงพระคณตามทเปนจรง ๘ ประการของพระผมพระภาคเจาแลว ครงนน สนงกมารพรหม นมตอตภาพใหญยงเปน เพศกมาร ไวผม ๕ จก ปรากฏแกทวยเทพชนดาวดงส. สนงกมารพรหมนนเหาะขนสฟานงโดยบลลงกในอากาศ บรษมกาลงพงนงบนบลลงกทปลาดไวเปนอยางด หรอโดยบลลงกบนภาคพนทเสมอแมฉนใด สนงกมารพรหมก ฉนนน เหาะขนสฟา นงโดยบลลงกในอากาศแลว เรยกพวกเทพชนดาวดงสวา ทานผเจรญทงหลาย พวกเทพชนดาวดงสจะสาคญขอนนเปนไฉนวา พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงมพระปญญายงใหญมาตลอดกาลนานเพยงไร

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 14 เรองพระเจาทสมบด

ทานผเจรญ เคยมพระราชาพระนามวา ทสมบดมาแลว . พระเจาทสมบดไดทรงมพราหมณทปรกษาชอโควนท. พระเจาทสมบด ทรงมพระราชบตรพระนามวา เรณกมาร. สาหรบโควนทพราหมณไดมบตรชอ โชตบาลมาณพ. ดวยประการฉะน จงไดมเพอน ๘ คน คอเรณราชบตร ๑ โชตบาลมาณพ ๑ และกษตรย อนอก ๖ องค. ครงนนแล โดยกาลลวงไปแหงวนและคน โควนทพราหมณไดทากาละแลว. ครนโควนทพราหมณตายแลวพระเจาทสมบด กทรงคราครวญวา โอหนอ ในสมยใด เรามอบหมายงานทกอยางในโควนทพราหมณอมเอบสะพรงพรอมไปดวยกามคณทง ๕ ใหเขาบาเรออย กในสมยนนแลโควนทพราหมณ ตายไปเสยแลว. เมอพระเจาทสมบดตรสอยางนแลว เรณราชบตรกกราบทลคาน กบพระเจาทสมบดวาขาแตเทวะ ขอพระองคอยาทรงคราครวญในเพราะโควนทพราหมณตายเลยลกชายของโควนทพราหมณชอโชตบาลยงมอย ฉลาดกวาบดาเสยดวย และสามารถมองเหนอรรถกวาเสยดวย. บดาของเขาพราสอนขอความแมเหลาใดขอความแมเหลานนเขากพราสอนแกโชตบาลมาณพทงนน . อยางนนหรอพอกมาร พระเจาทสมบดตรสถาม. อยางนน เทวะ พระกมารกราบทล.ครงนนแล พระเจาทสมบดจงทรงเรยกบรษคนใดคนหนงมาสงวา นบรษ เธอมาน เธอจงไปหาโชตบาลมาณพ แลวจงกลาวกะโชตบาลมาณพอยางนวา ขอความเจรญจงมแกโชตบาลมาณพผเจรญ พระเจาทสมบดรบสงเรยกโชตบาลมาณพผเจรญ พระเจาทสมบดทรงใครจะทอดพระเนตรโชตบาลมาณพผเจรญ.บรษนนรบ สนองพระราชโองการของพระเจาทสมบดแลว กเขาไปหาโชตบาลมาณพ ครนเขาไปแลวกไดกลาวคานกะโชตบาลมาณพวา ขอความเจรญจงมแกทานโชตบาลมาณพ พระเจาทสมบดสงใหเรยกทานโชตบาลมาณพ พระเจา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 15ทสมบดทรงใครจะทอดพระเนตรทานโชตบาลมาณพ. โชตบาลมาณพสนองตอบ แกบรษนนแลว จงเขาไปเฝาพระเจาทสมบด บนเทงเปนอนด กบพระเจาทสมบด ครนเสรจสนถอยคา ชนชมพอใหเกดความคดถงกนแลว จงนงในท สวนหนง. พระเจาทสมบดไดตรสคานกบโชตบาลมาณพ ผนงในทสวนหนงวาขอใหทานโชตบาลจงพราสอนพวกเราเถด ขอทานโชตบาลอยาทาใหพวกเราเสอมเสยจากคาพราสอนเลย เราจะตงทานในตาแหนงบดา เราจกอภเษกในตาแหนงทานโควนท. โชตบาลมาณพ รบสนองพระราชโองการของพระเจาทสมบดวาอยางนน พระพทธเจาขา. ครงนนแล ทานผเจรญ พระเจาทสมบดทรงอภเษกโชตบาลมาณพในตาแหนงทานโควนท ตงไวในตาแหนงบดาแลว.

ชอมหาโควนท

โชตบาลมาณพไดรบอภเษกในตาแหนงทานโควนท ไดรบ แตงตงในตาแหนงบดาแลว บดาพราสอนขอความแมเหลาใด แกพระเจาทสมบดนนกพราสอนขอความแมเหลานน แมขอความเหลาใด ทบดามไดพราสอนแดพระเจาทสมบด กมไดพราสอนขอความแมเหลานน บดาจดการงานแมเหลาใด แดพระเจาทสมบดนน กจดการงานแมเหลานน บดามไดจดการงานเหลาใดแกพระเจาทสมบดกไมจดการงานเหลานน คนทงหลายกลาวขวญถงเขาอยางนวา ทานโควนทพราหมณหนอ ทานมหาโควนทพราหมณหนอ. ดวยปรยายอยางนแล มหาโควนท ชอนจงไดเกดขนแลวแกโชตบาลมาณพ.

เรองเรณราชบตร

[๒๒๐] ครงนนแล มหาโควนทพราหมณ เขาไปเฝากษตรย ๖ พระองคเหลานนแลว ไดทลคานกบกษตรย ๖ พระองคเหลานนวา ขาแต

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 16พระองค พระเจาทสมบดแล ทรงพระชราแลว เปนผเฒาแลว เปนผใหญ ลวงกาลผานวยแลว กใครเลาหนอจะรชวต ขอนยอมเปนไปไดทเดยว คอขอทวา เมอพระเจาทสมบดเสดจสวรรคตแลว พวกขาราชการกจะพงอภเษกเจาเรณราชบตรในราชสมบต มาเถดพระองค ขอใหพวกพระองคเขาเฝาเจาเรณผราชบตร ทลอยางนวา พวกขาพระพทธเจาแล เปนพระสหาย ทโปรดปรานทชนพระทยไมเปนทสะอดสะเอยนของพระองคเรณ ใตฝาพระบาททรงมความสขอยางไร พวกขาพระพทธเจากมความสขอยางนน ใตฝาพระบาททรงมความทกขอยางไร พวกขาพระพทธเจากมความทกขอยางนน พระเจาทสมบดแล ทรงพระชราแลว เปนผเฒาแลว เปนผใหญ ลวงกาลผานวยแลว กใครเลาหนอจะรชวต ขอนยอมเปนไปไดทเดยว คอขอทวา เมอ พระเจาทสมบดเสรจสวรรคตแลว พวกขาราชการกจะพงอภเษกพระองคเรณในราชสมบต ถาพระองคเรณพงทรงไดราชสมบต กจะพงทรงแบงราชสมบตแกพวกขาพระพทธเจา. หกกษตรยเหลานน ตางทรงรบคาของมหาโควนท-พราหมณแลวทรงเขาไปเฝาเจาเรณราชบตร แลวไดกราบทลคานกะเจาเรณ-ราชบตรวา พวกขาพระพทธเจาแล เปนพระสหายทโปรดปรานทชนพระทยไมเปนทสะอดสะเอยนของพระองคเรณ ใตฝาพระบาททรงมความสขอยางไรพวกขาพระพทธเจากมความสขอยางนน ใตฝาพระบาททรงมความทกขอยางไรพวกขาพระพทธเจากมความทกขอยางนน พระเจาทสมบดแล ทรงพระชราแลว เปนผเฒาแลว เปนผใหญ ลวงกาลผานวยแลว กใครเลาหนอจะรชวต ขอนยอมเปนไปทเดยว คอขอทวา เมอพระเจาทสมบดเสดจสวรรคตแลว พวกขาราชการกจะพงอภเษกพระองคเรณในราชสมบต ถาใตฝาพระบาทพระองคเรณพงทรงไดราชสมบต กจะทรงแบงราชสมบต แกพวกขาพระพทธ-เจา. คนอนใครเลาหนอ พงมความสขในแวนแควนของหมอมฉน นอกจาก

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 17พวกทาน ถาหมอมฉนจกไดราชสมบต หมอมฉนจกแบงราชสมบตแกพวก ทาน เรณราชบตรตรส.

พระเจาเรณไดรบอภเษก

ครงนนแล โดยการลวงไปแหงวนและคน พระเจาทสมบดกเสดจสวรรคตแลว เมอพระเจาทสมบดเสดจสวรรคตแลว พวกขาราชการกอภเษกเจาเรณราชบตรในราชสมบต. เจาเรณไดรบอภเษกแลวกทรงเอบอมเพรยบ-พรอมไปดวยกามคณทง๕ ใหบาเรออย. ครนนนแล มหาโควนทพราหมณ เขาไปเฝากษตรยทง ๖ พระองคนน แลวไดกราบทลคานกบกษตรย ๖ พระองคนนวา พระเจาทสมบดสวรรคตแลวแล. เจาเรณกไดรบอภเษกดวยราชสมบตทรงเอบอมเพยบพรอมไปดวยกามคณทง ๕ ใหบาเรออย กใครเลาหนอ จะรวากามทงหลายเปนทตงแหงความมวเมา เชญเถดพระองค พวกพระองคจงทรงเขาไปเฝาพระเจาเรณ แลวกราบทลพระเจาเรณอยางนวา ขอเดชะพระเจาทสมบดของใตฝาละอองธลพระบาท กเสดจสวรรคตไปแลว พระองคเรณเลากทรงไดรบอภเษกดวยราชสมบตแลว พระองคทรงระลกถงพระราชดารสนนไดอยหรอ. ทานหกกษตรยนน ทรงตอบรบคาของมหาโควนทพราหมณแลวจงพากนเขาเฝาพระเจาเรณ แลวไดกราบทลคานกะพระเจาเรณวา ขอเดชะ พระเจาทสมบด กเสดจสวรรคตไปแลว. ใตฝาละอองธลพระบาทพระองคเรณเลา กทรงไดรบอภเษกดวยราชสมบตแลวพระองคยงทรงระลกพระราชดารสนนไดอยหรอ. หมอมฉนยงจาไดอยทาน พระเจาเรณตอบแลว ตรส อกวา ใครเลาหนอจะสามารถแบงมหาปฐพน ทยาวไปทางเหนอและใตเปนเหมอนทางเกวยนใหเปน ๗ สวนเทา ๆ กนได เปนอยางดละทาน. คนอนนอกจากมหาโควนทพราหมณแลว ใครเลาหนอจะสามารถ. ครงนนแล

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 18พระเจาเรณรบสงกบบรษคนใดคนหนงวา บรษ เธอมาน เธอจงไปหา มหาโควนทพราหมณ แลวกลาวกะมหาโควนทพราหมณอยางนวา พระเจาเรณรบสงเรยกใตเทา. บรษนน รบสนองพระราชโองการของพระเจาเรณวาขอรบใสเกลา พระพทธเจาขา ดงนแลว จงไปหามหาโควนทพราหมณแลวไดกลาวคานกะมหาโควนทพราหมณวา พระคณทาน พระเจาเวณสงเรยกใตเทา ขอรบกระผม. มหาโควนทพราหมณกรบคาของบรษนน แลวจงเขาเฝาพระเจาเรณ แลวกราบทลสนทนาสมโมทนยกถาพอใหคดถงกนแลวจงนงทสวนขางหนง. พระเจาเรณ ไดทรงมพระราชดารสนกบมหาโควนทพราหมณผนงแลวทสวนขางหนงนนแหละวา ทานโควนทจงมาแบงมหาปฐพนทยาวไปทางเหนอและทางใตเปนเหมอนทางเกวยนใหเปน ๗ สวนอยางดเทากน. ทานมหาโควนทพราหมณ รบสนองพระราชบญชาของพระเจาเรณ แลวกแบงชนดแบงอยางดซงมหาปฐพน ทยาวไปทางเหนอและทางใตเปนเหมอนทางเกวยนเปน ๗ สวนเทากน คอทงทกสวนใหเหมอนทางเกวยน เลากนมาวาสวนตรงทามกลางนนเปนชนบทของพระเจาเรณ. [๒๒๑] เมองทโควนทสรางไวแลวเหลานคอ ทนตประแหงแควนกาลงค ๑ โปตนะแหง แควนอสสกะ ๑ มาหสสด (มเหสย) แหง แควนอวนต ๑ โรรกะแหงแควนโสจระ (สะวระ) ๑ มถลาแหงแควนวเทหะ ๑ สรางเมองจมปาในแควนองคะ ๑ และ พาราณสแหงแควนกาส ๑. [๒๒๒] ครงนนแล กษตรย ๖ พระองคนนทรงเปนผชนใจ ทรงมความดารเตมทแลวดวยลาภตามทเปนของตน ทรงคดวา โอหนอ พวกเรา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 19ไดสงทเราอยากได สงทเราหวง สงทเราประสงค สงทเราปรารถนาอยางยง แลว. [๒๒๓] ในครงนน มมหาราชผทรงภาระ ๗ พระองคคอ พระเจาสตตภ ๑ พระเจาพรหม ทต ๑ พระเจาเวสสภ ๑ พระเจาภรตะ พระเจาเรณ ๑ พระเจาธตรฐอก ๒ พระองค ดงนแล. จบ ปฐมภาณวาร.

เกยรตศพทอนงามของมหาโควนท

[๒๒๔] ครงนนแล กษตรยทง ๖ พระองคนน เสดจไปหามหาโควนทพราหมณแลว ไดตรสคานกะมหาโควนทพราหมณวา ทานโควนทผเจรญ เปนพระสหายทโปรดปรานทชอบพระทยไมเปนทสะอดสะเอยนของพระเจาเรณฉนใดแล ทานโควนทผเจรญ กเปนสหาย เปนทรก เปนทชนใจไมเปนทรงเกยจแมของพวกเรา ฉนนนเหมอนกน ขอใหทานพราหมณโควนทผเจรญไดโปรดพราสอนพวกเราเถด ขอทานพราหมณโควนทอยาใหพวกเราเสอมเสยจากคาพราสอน. ทานพราหมณ มหาโควนท ทลสนองพระดารสของกษตรยทง ๖ พระองค ผทรงไดรบมรธาภเษก เสรจแลวเหลานนวา อยางนน พระพทธเจาขา ดงนแล. ครงนนแล ทานพราหมณ มหาโควนทพราสอนพระราชา ๗ พระองค ผเปนกษตรยไดรบมรธาภเษกดวยราชสมบตแลวดวยอนสาสน สอนพราหมณมหาศาล ๗ คน และสอนมนตแกขาบรวาร๗๐๐ คน. ครงนนแล โดยสมยอนอก เกยรตศพทอนงามอยางน ของพราหมณมหาโควนท กระฉอนไปวา พราหมณมหาโควนทอาจเหนพรหม พราหมณมหาโควนทอาจสากจฉา สนทนา ปรกษากนกบพรหม. ครงนนแล ความ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 20ตรกนไดมแลวแกพราหมณมหาโควนทวา เกยรตศพทอนงามอยางนของเรา แล กระฉอนไปแลววา พราหมณมหาโควนทอาจเหนพรหม พราหมณมหาโควนท อาจสากจฉา สนทนา ปรกษา กบพรหม จงคดวา กเราเองยอมไมเหนพรหม ยงไมสากจฉากบพรหม ยงไมสนทนากบ พรหม ยงไมปรกษากบพรหมเลย แตเรากไดฟงคานของพวกพราหมณผเฒาเปนผหลกผใหญเปนอาจารยของอาจารย กลาวอยวา ผใดหลกเรน ๔ เดอนในฤดฝน เพง กรณาอย ผนนยอมเหนพรหมได ยอมสากจฉา สนทนาปรกษากบพรหมกไดเพราะเหตนน ถาไฉนเราพงหลกเรน ๔ เดอน ในฤดฝน พงเพงกรณาฌาน. ครงนนแล มหาโควนทพราหมณจงเขาเฝาพระเจาเรณ แลวกราบทลคาน กบพระเจาเรณวา ขอเดชะ ใตฝาละอองธลพระบาท เกยรตศพทอนงามอยางน ของขาพระพทธเจาแล ฟงไปวา มหาโควนทพราหมณอาจเหนพรหมกไดมหาโควนทพราหมณอาจจะสากจฉา สนทนา ปรกษากบพรหมได ขอเดชะขาพระพทธเจาเองเหนพรหมไมไดเลย จะสากจฉากบพรหมกไมได จะสนทนากบพรหมกไมได จะปรกษากบพรหมกไมได แตขาพระพทธเจาไดฟงคาน ของพวกพราหมณผเฒา เปนผหลกผใหญ เปนอาจารยของอาจารยกลาวอยวา ผใดหลกเรน ๔ เดอนในฤดฝน เพงกรณาอย ผนนจะเหนพรหมไดจะสากจฉา จะสนทนา จะปรกษากบพรหมกได เพราะเหตนน ขาพระ-พทธเจาจงอยากจะหลกเรนไป ๔ เดอนในฤดฝน เพงกรณาฌาน เปนผอนใคร ๆ ไมพงเขาไปหาเลย ยกเวนแตผนาอาหารคนเดยว. พระเจาเรณตรสวาบดนทานโควนทผเจรญ ยอมสาคญเวลาอนสมควร.

มหาโควนทเขาเฝา ๖ กษตรย

ครงนนแล มหาโควนทพราหมณ จงเขาไปเฝากษตรย ๖ พระองคนน แลวไดกราบทลคานกะกษตรย ๖ พระองคนนวา พระเจาขา เกยรตศพท

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 21อนงามอยางน ของขาพระพทธเจาฟงไปวา มหาโควนทพราหมณ อาจเหน พรหมกได อาจจะสากจฉา จะสนทนา จะปรกษากบพรหมกได ขาพระพทธ-เจาเอง เหนพรหมไมไดเลย จะสากจฉากบพรหมกไมได จะสนทนากบพรหมกไมได จะปรกษากบพรหมกไมได แตขาพระพทธเจาไดฟงคานของพวกพราหมณผเฒาเปนผหลก ผใหญ เปนอาจารย ของอาจารย พดกนอยวา ผใดหลกเรนอย ๔ เดอนในฤดฝน เพงกรณาอยผนนจะเหนพรหมได จะ สากจฉา จะสนทนา จะปรกษากบพรหมกได เพราะเหตนน ขาพระพทธเจาอยากจะหลกเรนอย ๔ เดอนในฤดฝน เพงกรณาฌาน เปนผอนใคร ๆ ไมพงเขาไปหาเลย ยกเวนแตคนทนาอาหาร ไปสงคนเดยว. กษตรยทง ๖ พระองคนน กทรงอนญาตวา บดน ทานโควนทผเจรญ ยอมสาคญเวลาอนสมควร. ครงนนแล มหาโควนทพราหมณ เขาไปหาพราหมณมหาศาลทง ๗และขาบรวาร ๗๐๐ คน แลวไดกลาวคานกะพราหมณมหาศาล ๗ คน และขาบรวาร ๗๐๐ คนวา เกยรตศพทอนงามอยางน ของขาพเจาฟงขจรไปวามหาโควนทพราหมณ อาจเหนพรหมกได มหาโควนทพราหมณอาจจะสากจฉาจะสนทนา จะปรกษากบพรหมกได ตวขาพเจาเองกไมเหนพรหมเลย จะสากจฉากบพรหมกไมได จะสนทนากบพรหมกไมได จะปรกษากบพรหมกไมได แตขาพเจาไดฟงคานของพวกพราหมณผเฒาเปนผหลกผใหญ เปนอาจารยของอาจารยพดกนอยวา ผใดหลกเรนอย ๔ เดอน ในฤดฝน เพงกรณาฌานอย ผนนจะเหนพรหมได จะสากจฉา จะสนทนา จะปรกษากบพรหมกไดถาเชนนน ขอใหพวกทานจงทาสาธยายมนตทงหลายตามทไดฟงมา ตามทไดเรยนมาโดยพสดาร จงสอนมนตกนและกนเถด ขาพเจาอยากจะหลกเรน ๔เดอนในฤดฝน เพงกรณาฌาน เปนผอนใคร ๆ ไมพงเขาไปหาเลย ยกเวนแตคนสงอาหารคนเดยว. คนเหลานนกลาววา บดน ทานโควนทผเจรญ ยอม

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 22สาคญเวลาอนสมควรเถด. ครงนนแล มหาโควนทพราหมณเขาไปหาภรยา ๔๐ นาง ผเสมอกนแลวกไดกลาวคานกะภรรยาทง ๔๐ นางผเสมอกน วา แนะนางผเจรญ เกยรตศพทอนงามอยางน ของฉนแล ฟงขจรไปแลววา มหา-โควนทพราหมณ อาจเหนพรหมกได อาจจะสากจฉา จะสนทนา จะปรกษากบพรหมกได ฉนเองเหนพรหมไมไดเลย จะสากจฉากบพรหมกไมได จะสนทนากบพรหมกไมได จะปรกษากบพรหมกไมได แตฉนไดฟงคานของพวกพราหมณผเฒา เปนผหลกผใหญ เปนอาจารยของอาจารย พดกนอยวาผใดหลกเรนอย ๔ เดอน ในฤดฝน เพงกรณาฌานอย ผนนจะเหนพรหมกได จะสากจฉา จะสนทนา จะปรกษากบพรหมกได เพราะเหตนน ฉนอยากหลกเรน ๔ เดอนในฤดฝน จะเพงกรณาฌาน ใคร ๆ ไมพงเขาไปหายกเวนแตคนสงอาหารคนเดยว. พวกนางตอบวา บดน ทานโควนทผเจรญยอมสาคญเวลาอนสมควร. ครงนนแล มหาโควนทพราหมณ ใหสรางสณฐาคารใหมทางทศตะวนออก แหงพระนครนนเองแลวกหลกเรน ในฤดฝนจนครบ ๔ เดอน เพงกรณาฌานแลว ไมมใครเขาไปหาทานนอกจากคนสงอาหารคนเดยว. ครงนนแล โดยลวงไป ๔ เดอน ความกระสนไดมแลวทเดยว ความหวาดสะดงกไดมแลวแกมหาโควนทพราหมณวา กแหละเราไดฟงคานของพราหมณผเฒาเปนผหลกผใหญ เปนอาจารยของอาจารย พดกนอยวา ผใดหลกเรนอยตลอด๔ เดอนในฤดฝน เพงกรณาฌานอย ผนนจะเหนพรหมได จะสากจฉา จะสนทนา จะปรกษากบพรหมกได แตสวนเราเหนพรหมไมไดเลย สากจฉากบพรหมกไมได สนทนากบพรหมกไมได ปรกษากบพรหมกไมได

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 23 วาดวยการปรากฏของสนงกมารพรหม

ครงนนแล สนงกมารพรหมทราบความดารทางใจของมหาโควนท-พราหมณดวยใจแลว กหายไปในพรหมโลก ไดปรากฏตอหนามหาโควนท-พราหมณเหมอนบรษผมกาลงพงเหยยดแขนทค หรอพงคแขนทเหยยด ฉะนน.ครงนนแล มหาโควนทพราหมณมความกลวตวสน ขนพอง เพราะเหนรปอยางทไมเคยเหนมากอน.

วาดวยปฏปทาใหถงพรหมโลก

ครงนนแล พราหมณมหาโควนท กลวแลวสลดแลว เกดขนชชน แลวไดกลาวกะพรหมสนงกมารดวยคาถาวา [๒๒๕] ทานผนรทกข ทานเปนใคร มรศม มยศ มสร พวกเราไมรจกทาน จงขอ ถามทาน ทาอยางไร พวกเราจงจะรจก ทานเลา. พวกเทพทงปวงในพรหมโลกยอมรจก เราวาเปนกมารมานมนานแลว ทวยเทพ ทงหมดกรจกเรา โควนท ทานจงรอยางน. ทนง นา นามนทาเทา และขนมสก คลกนาผง สาหรบพรหม ขอเชญทานดวย ของควรคา ขอทานจงรบของควรคาของ ขาพเจาเถด.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 24 โควนท ทานพดถงของควรคาใด เรา จะรบเอาของควรคา (นน) ของทาน เรา เปดโอกาสแลว ทานจงถามอะไร ๆ ททาน ปรารถนาเปนอยางยง เพอประโยชน เกอกลในปจจบน และเพอความสขใน เบองหนา. [๒๒๖] ครงนนแล ความคดนไดมแกมหาโควนทพราหมณวา เราเปนผทสนงกมารพรหมเปดโอกาสใหแลว เราพงถามอะไรหนอแล กบสนง-กมารพรหม ประโยชนปจจบนหรอประโยชนเบองหนา ครงนนแล ความคดนไดมแลวแกมหาโควนทพราหมณวา สาหรบประโยชนปจจบน เราเปนผฉลาดแล แมคนเหลาอนกยอมถามประโยชนปจจบนกะเรา อยากระนนเลยเราพงถามประโยชนทเปนไปในภพเบองหนาเทานนกะสนงกมารพรหม ครงนนแล มหาโควนทพราหมณ จงไดกลาวคาถากบสนงกมารพรหมวา [๒๒๗] ขาพเจาเปนผมความสงสย ขอถาม ทานสนงกมารพรหมผไมมความสงสยใน ปญหาทพงรอน สตวตงอยในอะไร และ ศกษาอยในอะไรจงจะถงพรหมโลกทไม ตายได. ดกอนพราหมณ สตวละความยดถอ อตตาวาเปนของเรา ในสตวทงหลาย ท เกดเปนมนษย เปนผเดยวโดดเดน นอม ไปในกรณาปราศจากกลนเหมน เวนจาก

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 25 เมถน ตงอยในธรรมน และศกษาอย ในธรรมนจงจะถงพรหมโลกทไมตายได

ขอปฏบตใหถงพรหมโลก

[๒๒๘] ขาพเจายอมรทวถงจากทานวา ละความยดถออตตาเปนของเราไดแลว. คนบางคนโนโลกน สละกองโภคะนอย หรอสละกองโภคะมากสละเครอญาตนอย หรอสละเครอญาตมาก ปลงผม และหนวด นงหมผายอมฝาด บวชเปนบรรพชต ขาพเจายอมรทวถงจากทานวา ละความยดถออตตาเปนเราไดแลว ขาพเจายอมรทวถงจากทานวา เปนผเดยวโดดเดน คนบางคนในโลนน ใชทนอนทนงเงยบอย หลกเรนอยทปา โคนไม ภเขาซอกเขา ถาเขา ปาชา ราวปา กลางแจง ลอมฟาง ดงวามาน ขาพเจานนยอมรทวถงจากทานวา เปนผเดยวโดดเดน. ขอวา นอมไปในกรณาขาพเจานนยอมรทวถงจากทานวา คนบางคนในโลกน แผไปตลอดทศหนงมโจสหรคตดวยกรณาอย ทศทสองกอยางนน ทศทสามกอยางนน ทศทสกอยางนน แผไปดวยใจทสหรคตดวยกรณา ไมมเวร ไมมความพยาบาทกวางขวาง ถงความเปนใหญ ไมมจากด ตลอดทศทงเบองบน เบองลางเบองขวาง ทกแหง ตลอดโลกทงหมดอยางทวถงอย ดงทวามาน ขาพเจานนยอมรทวถงจากทานวา นอมไปในกรณา. กแลขาพเจายอมไมรทวถงจากทานผกลาวถงกลนทเหมน [๒๒๙] ขาแตพรหม ในหมมนษยมกลนเหมน อะไร หมมนษยในโลกน ไมรจกกลน เหมนเหลาน ธระ ทานโปรดกลาว หม

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 26 สตวอนอะไรรอยรดจงมกลนเนาฟงไป กลายเปนสตวอบาย มพรหมโลกอนปด แลว. ความโกรธ ความเทจ ความหลอก- ลวง ความประทษรายมตร ความตระหน ความถอตวจด ความรษยา ความอยาก ความสงสย ความเบยดเบยนผอน ความ โลภ ความประทษราย ความมวเมา และ ความหลง ผประกอบในกเลสเหลาน เปนผไมปราศจากกลนเหมนเนา กลาย เปนสตวอบาย มพรหมโลกอนปดแลว. [๒๓๐] ขาพเจายอมรทวถงจากทานผกลาวถงกลนเหมนอยโดยประ-การทกลนเหมนเหลานนอนผอยครองเรอนจะพงยายอยางงาย ๆไมได ขาพเจาจกบวชเปนบรรพชต. บดน ทานโควนทผเจรญยอมสาคญเวลาอนสมควร.

มหาโควนททลลาบวช

ครงนนแล มหาโควนทพราหมณกเขาไปเฝาพระเจาเรณ แลวกราบทลคานกะพระเจาเรณวา ขอพระองคโปรดทรงแสวงหาทปรกษาคนอนผทจกพราสอนเกยวกบราชสมบตของใตฝาละอองธลพระบาทได ณ บดน ขอเดชะขาพระพทธเจาอยากจะออกจากเรอนบวชเปนบรรพชต ตามทขาพระพทธเจาไดฟงคาของพรหมกลาวถงกลนเหมน กลนเหมนเหลานนอนผอยครองเรอนจะพงยายไมได โดยงายเลย ขอเดชะ ขาพระพทธเจาจกออกจากเรอนบวชเปนบรรพชต.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 27 [๒๓๑] ขาพระพทธเจาขอกราบทลเชญพระ เจาเรณ ภมบด ขอพระองคโปรดทรง ทราบดวยราชสมบต ขาพระพทธเจาไม ยนดในความเปนทปรกษา. ถาทานมความตองการยงพรองอย เรา จะเพมใหทานจนเตมท ใครเบยดเบยน ทาน เราผเปนจอมทพแหงแผนดนจะ ปองกน ทานเปนเหมอนบดา เราเปน เหมอนบตร ทานโควนท อยาทงพวกเรา ไปเลย. ขาพระพทธเจา ไมมความตองการ ทยงพรอง ผเบยดเบยนขาพระพทธเจา กไมมแตเพราะฟงคาของอมนษย ขาพระ พทธเจาจงไมยนดในเรอน. อมนษยพวกไหน เขาไดกลาวขอความ อะไรกะทาน ซงทานไดฟงแลว จงทง พวกเรา ทงเรอนของเรา และทงเรา ทงหมด. ในกาลกอน เมอขาพระพทธเจา เขา ไปอยแลว เปนผใครบชา ไฟทเตมใบ หญาคา โชตชวงแลว.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 28 แตนน พรหมองคเกาแกจากพรหม โลกมาปรากฏกายแกขาพระพทธเจาแลว พรหมนนไดแกปญหาของขาพระพทธเจา ขาพระพทธเจาฟงคานนแลว จงไมยนด ในเรอน. โควนท ทานกลาวคาใด เราเชอคา นนของทาน ทานฟงถอยคาของอมนษย จะเปลยนเปนอยางอนไดอยางไร พวกเรา จกคลอยตามทาน โควนทขอทานจงเปน ครของพวกเรา. มณ ไพฑรย ไมขนมว ปราศจาก มลทนงดงามฉนใด พวกเราฟงแลวจก ประพฤตในคาพราสอนของทานโควนท ฉนนน. [๒๓๒] ถาทานโควนทผเจรญ ออกจากเรอนบวชเปนบรรพชต แมพวกเรากจกออกจากเรอน บวชเปนบรรพชต และคตของทานกจกเปนคตของพวกเรา. ครงนนแล มหาโควนทพราหมณ เขาเฝากษตรย ๖ พระองคนนแลวไดทลคานกะกษตรย ๖ พระองคนนวา ใตฝาพระบาท บดน ขอพระองคโปรดแสวงหาคนอนผทจกพราสอนในเรองราชสมบตของพวกพระองคมาเปนทปรกษาเถด ขาพระพทธเจาอยากจะออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตตามคาของพรหมผกลาวถงกลนเหมนทขาพระพทธเจาไดฟงนนแล กลนเหมนเหลานน อนผอยครอบครองเรอนจะพงยายงาย ๆ ไมได ขาพระพทธเจาจกออกจากเรอนบวชเปนบรรพชต. ครงนนแล กษตรยทง ๖ พระองคนน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 29หลกไปในทสวนหนงแลวปรกษากนวา ขนชอวาพราหมณพวกนเปนคนละโมบ ในทรพย อยากระนนเลย พวกเราพงเกลยกลอมโควนทพราหมณดวยทรพย.กษตรยเหลานนเขาไปหามหาโควนทพราหมณแลวตรสอยางนวา ทานผเจรญสมบตในราชสมบตทง ๗ น มอยเพยงพอจรง ๆ ทานตองการดวยประมาณเทาไร ๆ จากราชสมบตทง ๗ นน จงนามาใหมประมาณเทานน. อยาเลย ใตฝาพระบาท สมบตแมนของขาพระองคกมพอแลว สมบตของพวกพระองคกอยางนนเหมอนกน ขาพระองคจกสละทกอยางแลวออกจากเรอนบวชเปนบรรพชต ตามคาของพรหมผกลาวถงกลนเหมนทขาพระองคไดฟงมานนแลกลนเหมนทงหลายเหลานนอนผอยครอบครองเรอนจะพงยายอยางงาย ๆ ไมไดขาพระพทธเจาจกออกจากเรอนบวชเปนบรรพชต. ครงนนแล เหลา ๖กษตรยนนหลกไปในสวนขางหนงแลวชวยกนคดวา ขนชอวาพราหมณพวกน เปนคนละโมบในสตร อยากระนนเลย พวกเราพงเกลยกลอมมหาโควนทพราหมณดวยพวกสตร กษตรยเหลานนเขาไปหามหาโควนทพราหมณแลวตรสอยางนวา ทานผเจรญ พวกสตรในราชสมบตทง ๗ นมอยอยางเหลอเฟอจรง ๆ ทานตองการพวกสตรจานวนเทาไร จากราชสมบตทง ๗ นน จะนามาใหจานวนเทานน. พอละ ใตฝาพระบาท ภรยาของขาพระองคม ๔๐ นางผเสมอกน ขาพระองคจกสละนางเหลานนทงหมดออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตตามคาของพรหมผกลาวถงกลนเหมนเนาทขาพระองคไดฟงมานนแหละ กลนทเหมนเนาเหลานน อนผอยครองเรอนจะพงยายอยางงาย ๆ ไมได ขาพระองคจกออกจากเรอนบวชเปนบรรพชต. ถาทานโควนทผเจรญจกออกจากเรอนบวชเปนบรรพชต พวกเรากจกออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตเหมอนกน และอนใดเปนคตของทาน อนนนกจกเปนคตของพวกเรา.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 30 [๒๓๓] ถาพวกพระองคละกามทงหลาย ซง เปนแหลงทปถชนของไดแลว จงปรารภ ความเพยรมนคง เปนผมขนตเปนกาลง ทงมใจตงมนเถด. ทางนนเปนทางตรง ทางนนเปนทาง ยอดเยยม พระสทธรรมอนพวกสตบรษ รกษาแลวเพอการเขาถงพรหมโลก.

การอาลาของมหาโควนท

[๒๓๔] ถาอยางนน ทานโควนทผเจรญ โปรดจงรอ ๗ ป โดยลวงไป ๗ ป พวกเรากจกบวชออกจากเรอนเลกเกยวของกบการเรอนเหมอนกนและอนใดเปนคตของทาน อนนนกจกเปนคตของพวกเรา. ใตฝาพระบาท ๗ป นานเกนไป ขาพระองคไมสามารถรอพวกพระองคไดตง ๗ ป กใครเลาหนอจะรชวตได ภพหนาจาตองไป ตองตดสนใจใหเดดขาดลงไปดวยความรตองทากศล ตองประพฤตพรหมจรรย ผเกดมาแลวไมตายไมม กอยางคาของพรหมผกลาวถงกลนเหมนเนาทขาพระองคไดฟงมาแลวนนแหละ กลนคาวเหลานนอนผอยครองเรอนจะพงยายอยางงาย ๆ ไมได ขาพระองคจกออกจากเรอนบวชเปนบรรพชต. ถาอยางนน ทานโควนทผเจรญโปรดจงรอ ๖ ป ฯลฯ โปรดจงรอ๕ ป. โปรดจงรอ ๔ ป. โปรดจงรอ ๓ ป. โปรดจงรอ ๒ ป.. โปรดจงคอย๑ ป โดยลวง ๑ ปไป พวกเรากจกบวชออกจากเรอนเลกยงเกยวกบการเรอนและอนใดเปนคตของทาน อนนนกจกเปนคตของพวกเรา.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 31 ใตฝาพระบาท ๑ ป นานเกนไป ขาพระองคไมอาจคอยพวกพระองค ๑ ป กใครเลาจะรชวตได ภพหนาจาตองไป ตองใชความรตดสนใจใหเดดขาดลงไป ตองทากศลไว ตองประพฤตพรหมจรรย. ผเกดมาแลว ไมตายไมม กอยางคาของพรหมกลาวอยเกยวกบกลนเหมนเนา ทขาพระองคไดฟงมาแลวนนแหละ กลนเหมนเหลานน อนผอยครองเรอนจะพงยายอยางงาย ๆไมได ขาพระองคจกออกจากเรอนบวชเปนบรรพชต ถาอยางนน ทานโควนทผเจรญ โปรดจงรอ ๗ เดอน โดยกาลลวงไป ๗ เดอน พวกเรากจกบวชออกจากเรอนเลกยงกบการเรอนเหมอนกนและอนใดเปนคตของทาน อนนนกจกเปนคตของพวกเรา. ใตฝาพระบาท ๗ เดอนนานเกนไป ขาพระองคคอยพวกพระองค ๗เดอนไมได ใครเลาจะรความเปนอยได ภพหนาจาตองไป ตองใชความรตดสนใจใหเดดขาดลงไป ตองสรางกศลไว ตองประพฤตพรหมจรรย ผเกดมาไมตายไมม กอยางคาของพรหมกลาวอยเกยวกบกลนเหมนเนา ทขาพระองคไดฟงมาแลวนนแหละ กลนเหมนเนาเหลานน อนผอยครองเรอนจะพงยายอยางงาย ๆ ไมได ขาพระองคจกออกจากเรอนบวชเปนบรรพชต . ถาอยางนน ทานโควนทผเจรญ โปรดจงคอย ๖ เดอน. โปรดจงคอย ๕ เดอน. โปรดจงคอย ๔ เดอนโปรดจงคอย ๓ เดอน. โปรดจงคอย๒ เดอน. โปรดจงคอย ๑ เดอน. โปรดจงคอยครงเดอน โดยครงเดอนลวงไป พวกเรากจกบวชออกจากเรอนเลกยงเกยวกบการเรอน และคตของทานจกเปนคตของพวกเรา ใตฝาพระบาท ครงเดอนนานเกนไป ขาพระองคคอยพวกพระองคถงครงเดอนไมได กใครเลาจะรชวตได ภพหนาจาตองไป ตองใชความร

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 32ตดสนใจใหเดดขาดลงไป ตองสรางกศลไว ตองพฤตพรหมจรรย ผเกดมา แลวไมตายไมม กอยางคาของพรหมกลาวอย เกยวกบกลนเหมนทงหลาย ทขาพระองคไดฟงมาแลวนนแหละ กลนเหมนเหลานน อนผอยครองเรอนจะพงยายเสยงาย ๆ ไมได ขาพระองคจกบวชเปนบรรพชต. ถาอยางนน ทานโควนทผเจรญโปรดจงรอ ๗ วน กวาพวกเราจกพราสอนลกและพนองของตนในเรองราชสมบต เสรจกอนโดยลวงไป ๗ วนพวกเรากจกบวชเปนบรรพชตเหมอนกน และอนใดเปนคตของทาน อนนนจกเปนคตของพวกเรา. ใตฝาพระบาท ๗ วน ไมนานดอก ขาพระบาทจกคอยพวกพระองค๗ วน. ครงนนแล มหาโควนทพราหมณ เขาไปหาพราหมณมหาศาล ๗ คนและขาบรวาร ๗๐๐ คน แลวไดกลาวคานกบพราหมณมหาศาล ๗ คน และขาบรวาร ๗๐๐ คนวา บดนขอใหทานจงแสวงหาอาจารยคนอน ผทจกสอนมนตแกพวกทาน ทานผเจรญ ขาพเจาอยากจะออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตกอยางคาของพรหมผกลาวเกยวกบเรองกลนเหมน ทขาพเจาไดฟงมาแลวนนแหละ กลนเหมนเหลานน อนผอยครองเรอนจะพงยายเสยงาย ๆ ไมไดทานผเจรญ ขาพเจาจกออกจากเรอนบวชเปนบรรพชต. ทานโควนทผเจรญ อยาบวชออกจากเรอนไมเกยวของกบเรอนเลยทานผเจรญ การบวชมศกดนอย และมลาภนอย ความเปนพราหมณมศกด ใหญ มลาภใหญ. ทานผเจรญทงหลาย ทานอยาไดกลาวอยางน ทานผเจรญทงหลายพวกทานอยาไดกลาวอยางนวา การบวชมศกดนอย และมลาภนอย ความเปนพราหมณมศกดใหญ และมลาภใหญ คนอนใครเลาทมศกดมากกวา หรอมลาภมากกวาขาพเจา บดนขาพเจาเหมอนราชาของพระราชา เหมอนพรหม

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 33ของพราหมณทงหลาย เหมอนเทวดาของพวกคฤหบดทงหลาย ขาพเจาจกสละ ความเปนทงหมดนน ออกจากเรอนบวชเปนบรรพชต กอยางคาของพรหมกลาวอยเกยวกบเรองกลนเหมนเนา ทขาพเจาไดฟงมาแลวนนแหล ะ กลนเนาเหมนเหลานนอนผครองเรอนอย จะพงยายเสยงาย ๆ ไมได ทานผเจรญทงหลาย ขาพเจาจกออกจากเรอนบวชเปนบรรพชต. ถาทานโควนทผเจรญจกออกจากเรอน บวชเปนบรรพชต พวกเรากจกออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตเหมอนกน และอนใดเปนคตของทานอนนนจกเปนคตของพวกเรา. ครงนนแล มหาโควนทพราหมณ เขาไปหาพวกภรยาผเสมอกนแลวไดกลาวคานกบพวกภรยาผเสมอกนวา แนะนางผเจรญ ผทอยากไปสตระกลญาตของตนนน กจงไปสตระกลของตนเถด หรอจะหาสามตนอนกได ฉนอยากออกจากเรอนบวชเปนบรรพชต กอยางคาของพรหมกลาวอยเกยวกบเรองกลนเหมนเนา ทฉนไดฟงมาแลวนนแหละ กลนเหมนเนาเหลานนอนผอยครองเรอนจะพงยายเสยอยางงาย ๆ ไมได ฉนจกออกจากเรอนบวชเปนบรรพชต. ทานเทานน เปนญาตของพวกดฉน ผตองการญาต และทานเปนภสดา ของพวกดฉนผตองการภสดา ถาทานโควนทผเจรญจกออกจากเรอน บวชเปนบรรพชต พวกดฉนกจกออกจากเรอน บวชเปนบรรพชตเหมอนกน และอนใดเปนคตของทาน อนนนกจกเปนคตของพวกดฉน.

การบวชของมหาโควนท

ครงนนแล โดยลวงไป ๗ วน มหาโควนทพราหมณกโกนผมและหนวดนงหมผายอมฝาด ออกจากเรอน บวชเปนบรรพชตแลว. กแหละพระราชาผเปนกษตรยซงไดรบมรธาภเษกแลว ๗ พระองค พราหมณมหาศาล

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 34๗ คน ขาบรวาร ๗๐๐ คน พวกภรยาซงมวรรณะมชาตเสมอกน ๔๐ นาง พวกกษตรยหลายพน พวกพราหมณหลายพน พวกคฤหบดหลายพนและพวกนางสนมอกมใชนอย พากนโกนผมและหนวด นงหมผายอมฝาด บวชตามมหาโควนทพราหมณเปนบรรพชตออกจากเรอน เลกยงเกยวกบการเรอนแลว เลากนวา ทานมหาโควนทพราหมณ อนบรษทนนแวดลอมแลว ยอมเทยวจารกไปในคามนคม และราชธานทงหลาย กโดยสมยนนทานมหาโควนทพราหมณเขาไปยงคามนคมใดแล ในคามหรอนคมนน เปนเหมอนราชาของพวกพระราชา เปนเหมอนพรหมของพวกพราหมณ เปนเหมอนเทวดาของพวกคฤหบด. กโดยสมยนน พวกมนษยเหลาใดแลยอมจาม หรอลนลม พวกมนษยเหลานน ไดกลาวอยางนวา ขอนอบนอมแดทานมหาโควนทพราหมณ ขอนอบนอมแดทานปโรหตของกษตรยทง ๗ พระองค.

การเจรญอปปมญญา ๔

ทานมหาโควนทพราหมณ มใจสหรคตดวยเมตตา ไมมเวร ไมมความพยาบาทแผไปตลอดทศหนงอย ทศท ๒ กอยางนน ทศท ๓ กอยางนน ทศท ๔ กอยางนน มใจสหรคตดวยเมตตา ไมมเวร ไมมความพยาบาทกวางขวาง ถงความเปนใหญ ไมมจากด แผไปตลอดทศทงเบองบน เบองลางเบองขวาง ทกแหงตลอดโลกอยางทวถงอย มใจสหรคตดวยกรณา ฯลฯ มใจสหรคตดวยมทตา ฯลฯ มใจทสหรคตดวยอเบกขา ฯลฯ และแสดงทางแหงความเปนสหายแหงพรหมโลกแกสาวกทงหลาย. กโดยสมยนน หมสาวกของทานมหาโควนทพราหมณเหลาใดแล รทวถงแลวซงคาสงสอนทงหมดโดยประการทงปวง หมสาวกเหลานน เบองหนาแตตาย เพราะกายแตก เขาถงสคตพรหมโลกแลว. สาวกเหลาใด ไมรทวถงคาสงสอนทงหมดอยางทวถง สาวกเหลา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 35นนเบองหนาแตตายเพราะกายแตก บางพวกกเขาถงความเปนสหายแหงหมเทพ ชนปรนมมตวสวตด บางพวกกเขาถงความเปนสหายแหงหมเทพชนนมมานรดบางพวกกเขาถงความเปนสหายแหงหมเทพชนดสต บางพวกกเขาถงความเปนสหายแหงหมเทพชนยามา บางพวกกเขาถงความเปนสหายแหงหมเทพชนดาว-ดงส บางพวกกเขาถงความเปนสหายแหงหมเทพชนจาตมมหาราชกาแลว. พวกทานเหลาใด ยงกายทเลวกวาเขาทงหมด ใหเตมรอบแลว พวกทานนนกยงกายแหงคนธรรพใหบรบรณแลว. ดวยประการฉะนนแล การบวชของกลบตรเหลานนทงหมดทเดยว เปนของไมเปลา ไมเปนหมน มผล มกาไร ดงนแล พระผมพระภาคเจา ยงทรงระลกถงเรองนนไดหรอ ปญจสขะทลถาม. ยงระลกไดอย ปญจสขะผเจรญ วาดวยอฏฐงคกมรรค

สมยนน เราไดเปนมหาโควนทพราหมณ เราแสดงทางนนเพอความเปนสหายแหงพรหมโลกแกหมสาวก กแตวา ปญจสขะ พรหมจรรยนนแลเปนไปเพอความเบอหนายกเปลา เพอคลายกาหนดกเปลา เพอดบโดยไมเหลอกเปลา เพอเขาไปสงบกเปลา เพอรยงกเปลา เพอตรสรกเปลา เพอพระนพพานกเปลา เพยงเพอการเกดขนในพรหมโลกเทานนเอง ดกอนปญจสขะกพรหมจรรยของเรานแล จงจะเปนไปเพอความเบอหนายโดยสวนเดยว เพอคลายกาหนด เพอดบโดยไมมเหลอ เพอเขาไปสงบ เพอรยง เพอตรสร เพอ พระนพพาน. กแลพรหมจรรยนนเปนไปเพอความเบอหนายโดยสวนเดยว เพอความคลายกาหนด เพอดบโดยไมมเหลอ เพอเขาไปสงบ เพอรยง เพอตรสรเพอพระนพพานเปนไฉน ทางประกอบดวยองคแปดอนประเสรฐนแล อนไดแก ความเหนชอบ ความดารชอบ พดจาชอบ การงานชอบ อาชพชอบ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 36พยายามชอบ ระลกชอบ ตงใจชอบ กนแล คอพรหมจรรยนน ทเปนไป เพอความเบอหนายโดยสวนเดยว เพอคลายกาหนด เพอดบโดยไมมเหลอเพอเขาไปสงบ เพอรยง เพอตรสร เพอพระนพพาน. กหมสาวกของเราเหลาใดแล ยอมรทวถงคาสงสอนเจนจบ หมสาวกเหลานน เพราะสนอาสวะทงหลาย ทาเจโตวมต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมไดใหแจมแจงแลวดวยปญญาอนยงดวยตนเอง เขาถงอยในปจจบนเทยว. หมสาวกเหลาใดไมรทวถงคาสงสอนหมดทกแงทกมม หมสาวกเหลานน เพราะสงโยชนเบองตา ๕ อยางสนไป ยอมเปนโอปปาตกะ เปนผปรนพพานในโลกนน เปนผไมกลบจากโลกนนเปนธรรมดา. หมสาวกเหลาใดยงไมรทวถงคาสงสอนหมดทกแงทกมม บางพวก เพราะสงโยชน ๓ อยางสนไป เพราะความทราคะ โทสะ และ โมหะเบาบางลง ยอมเปนสกทาคาม มาสโลกน ครงเดยวเทานน แลวจกทาทสดแหงทกข. หมสาวกเหลาใด ยงไมรทวถงคาสงสอนหมดทกแงทกมม บางพวกเพราะสงโยชน ๓ อยางสนไป ยอมเปนโสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา แนนอนมความตรสรเปนเบองหนา.ดวยประการดงทกลาวมาน การบวชของกลบตรเหลาน ทงหมดทเดยว จงเปนการบวชทไมสญเปลา ไมเปนหมน มผล มกาไร ดงนแล. พระผมพระภาคเจาไดตรสพทธพจนนแลว. ปญจสขะ บตรคนธรรพมใจเปนของตน ชนชม ภาษตของพระผมพระภาคเจาเปนอยางยง อนโมทนาแลวถวายอภวาทกระทาประทกษณพระผมพระภาคเจาแลว กหายไปในทนนนนเทยว ดงนแล. จบ มหาโควนทสตรท ๖

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 37 อรรถกถามหาโควนทสตร

มหาโควนทสตรขนตนวา ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน. ตอไปน เปนคาพรรณนาบททยงไมตนในมหาโควนทสตรนน . คาวาปญจสขะ ความวา ม ๕ จก คอม ๕ แหยม. เลากนมาวา ปญจสขะบตรคนธรรพนน ในเวลาทากรรมทเปนบญในถนมนษยยงเปนหนม ในเวลาเปนเดกไวจก ๕ จก เปนหวหนาเลยงโค พาพวกเดกแมเหลาอนทาศาลาในทอนเปนทางสแยก ขดสระบว ผกสะพาน ปราบทางขรขระใหเรยบ ขนไมมาทาเพลาและไมสอดเพลาของยานทงหลาย เทยวทาบญแบบนดงทกลาวมาแลว กตายลงทงทยงเปนหนม. รางของเขานนเปนรางทนารก นาใครนาชอบใจ. ครนเขาตายแลว กไปเกดในเทวโลกชนจาตมมหาราชกา มอาย ๙ ลานป. รางของเขาคลายกบกองทองมขนาดเทาสามคาวต. เขาประดบเครองประดบปรมาณ ๖๐ เลมเกวยน พรมของหอมประมาณ ๙ หมอทรงผาทพยสแดง ประดบดอกกรรณการทองแดง มแหยม ๕ แหยมหอยอยทเบองหลง เทยวไปทานองเดก ๕ จกนนแหละ. พวกเทพจงทราบทวกน วาปญจสขะ ดงนแล. บทวา เมอราตรกาวลวงไปแลว คอราตรกาวลวงไปแลว คอสนไปแลว. หมายความวาลวงไปแลวสวนหนง. คาวา มรศมงดงามยงคอมรศม นารก นาใคร นาชอบใจอยางยง. กแมโดยปกตเทพบตรนนกมรศม(ผวพรรณ) นาใครอยแลว แตเมอเปนผแตงมาแลวกยงเปนผมผวพรรณนาใครยงขนอก. คาวา อยางทวถง คอโดยรอบไมมเหลอ. เกวลศพทในทนแปลวาไมเหลอเหมอนในคานวา บรบรณอยางสนเชง. กปปศพทแปลวา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 38โดยรอบเหมอนในคานวา ยงพระเชตวน โดยรอบอยางสนเชง. คาวา สอง ใหสวาง คอแผไปดวยแสง. หมายความวา ทาใหเปนแสงลาเดยว ใหเปนประทปดวงเดยว ดงพระจนทรและดงพระอาทตย. คาวา ทสธรรมาสภา คอทสภาทเกดเพราะผลแหงไมกรรณการซงพอ ๆ กบ แกวของหญงชอสธรรมา. ดงไดยนมาวา พนของสธรรมาสภานนสาเรจดวยแกวผลก ลมสลกเอาแกวมณมาทา เสาสาเรจดวยทองคา ของเชอมเสา และเตาทาจากเงน รปสตวรายเอาแกวประพาฬมาทา จนทนเพดานและขอบหนามขเอาแกว ๗ชนดมาสราง กระเบองใชกอนอฐสแกวอนทนล หลงคาเอาทองคามาทา โดมทาดวยเงน โดยสวนยาวและสวนกวาง ขางละ ๓๐๐ โยชนโดยบรเวณรอบใน ๙๐๐ โยชน โดยสวนสง ๕๐๐ โยชน. สธรรมาสภาเหนปานน. ในบทเปนตนวา ทาวธตรฐ พงทราบวา ทาวธตรฐเปนราซาแหงคนธรรพ อนพวกเทวดานกฟอนแสนโกฏแวดลอมแลวใหถอเอาแผนกระ-ดานใหญททาดวยทองคาแสนโกฏ และหอกทองคาแลวหนพระพกตรไปทศตะวนตก เอาพวกเทวดาในเทวโลกทงสองไวขางหนาแลวประทบนงทางทศตะวนออก. ทาววรฬหกเปนราชาแหงกมภณฑ อนเหลาเทพพวกกมภณฑแสน.โกฏแวดลอมแลว ใหถอเอาแผนกระดานใหญททาดวยเงนแสนโกฏ และหอกทองคาแลวหนพระพกตรไปทศเหนอ เอาพวกเทวดาในเทวโลกทงสองไวขางหนาแลวประทบนงทางทศใต. ทาววรปกษเปนราชาแหงนาค มพวกนาคแสนโกฏแวดลอมใหถอเอากระดานแผนใหญสาเรจดวยมณแสนโกฏ และหอกทองคาแลวหนพระพกตร

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 39ไปทางทศตะวนออก เอาพวกเทวดาในเทวโลกทงสองไวขางหนาแลวประทบ นงทางทศตะวนตก. ทาวเวสวณเปนราชาแหงยกษ มพวกยกษแสนโกฏแวดลอมใหถอเอากระดานแผนใหญททาดวยแกวประพาฬแสนโกฏ และหอกทองคาหนพระพกตรไปทางทศใต เอาพวกเทวดาในเทวโลกทงสองไวขางหนาแลวประทบนงทางทศเหนอ. บทวา และขางหลงเปนอาสนะของพวกเรา คอ โอกาสสาหรบนงของพวกเรา ยอมถงทางดานหลงของทานทง ๔ องคนน ตอจากนน พวกเราจะเขากไมได หรอจะดกไมได สาหรบในกรณน ทานกลาวเหตการประชมกน ๔ อยางไวกอนทเดยว. ในเหตทง ๔ อยางนน การประมวลลงในวนเขาพรรษาทานขยายไวใหกวางขวางแลว. จรงอย เหตในวนเขาพรรษาเปนฉนใด ภกษทงหลายประชมกนในวนเพญในวนมหาปวารณาปรกษากนวา วนนพวกเราจกไปไหนแลวปวารณาในสานกใคร กฉะนน ในทประชมนนทาวสกกะ จอมทวยเทพโดยมากจะทรงปวารณาในปยงคทปพระมหาวหารนนเอง. พวกเทพทเหลอกถอเอาดอกไมทพยเชนดอกปารฉตรเปนตน และผงจนทนทพยแลวไปสทเปนทชอบใจของตน ๆ แลว ปวารณากน. แบบนชอวา ยอมประชมกนเพอประโยชนแกการสงเคราะหปวารณา. กในเทวโลกมเถาชออาสาวด พวกเทวดาคดวาเถานนจกออกดอกจงไปสทบารงตลอดพนป เมอตนปารฉตรกาลงออกดอกพวกเทวดาไปสทบารงตลอดหนงป. เทวดาเหลานนพากนดใจ ตงแตตนไมนนมใบเหลองเปนตนไป. เหมอนอยางทพระผมพระภาคเจาตรสวา ภกษทงหลาย ในสมยใดไมปารฉตร คอไมทองหลาง ของพวกเทพชาวดาวดงส มใบเหลอง ภกษ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 40ทงหลาย ในสมยนน พวกเทพชาวดาวดงสกพากนดใจวา บดน ไมปารฉตร คอไมทองหลาง มใบเหลองแล ไมนานหรอกจกสลดใบเหลองทง ภกษทงหลาย ในสมยใด ไมปารฉตร คอไมทองหลาง ของพวกเทพชาวดาวดงสสลดใบเหลองทงแลว เรมเปนตมดอก เรมผลดอก เปนดอกดม เปนดอกแยม ภกษทงหลาย ในสมยนน พวกเทพชาวดาวดงส กพากนดใจวา บดนไมปารฉตร คอไมทองหลาง เปนดอกแยม ไมนานหรอกจกบานสะพรงหมด กแล ภกษทงหลาย รศมครอบคลมไป ๕๐ โยชนโดยรอบตนปารฉตร คอไมทองหลางทบานสะพรง กลนพดไปตามลม ๑๐๐ โยชน. นเปนอานภาพแหงตนปารฉตร คอไมทองหลาง.๑

เมอไมปารฉตรบานแลว กจดวยการพาดพะอง กจดวยการเอาขอเกยวโนมมา หรอกจดวยการเอาผอบไปรบเพอนาเอาดอกไมมาไมม. ลมททาหนาทเดดตงขนแลวกเดดดอกไมจากขว ลมททาหนาทรบกรบไว ลมททาหนาทหอบสงกสงเขาไปสสธรรมาเทวสภา. ลมททาหนาทกวาดกกวาดเอาดอกไมเกาทง. ลมททาหนาทปลาดกจดแจงปลาดใบฝกและเกสร. ทตรงกลางมธรรมาสน มบลลงกแกวสงขนาดโยชน มเสวตฉตรสงสามโยชนกนไวขางบน ถดจากบลลงกนน กปอาสนะทาวสกกเทวราช. ถดนนมากเปนอาสนะของเทพบตรอกสามสบสามองค. ถดนนมากเปนอาสนะของเทพบตรผมศกดใหญ ๆเหลาอน. สาหรบ เทพเหลาอนกใชฝกดอกไมเปนอาสนะ. พวกเทวดาเขาสเทวสภาเเลวนงอย. เกลยวละอองดอกไมฟงไปจรดฝกเบองบนแลวตกมาทาใหอตภาพประมาณสามคาวตของเทวดาทงหลายเหมอนชโลมดวยนาครง. พวกเทวดาเหลานนเลนกฬานนสเดอนจงสนสดลง. พวกเทวดายอมประชมกน เพอประโยชนแกการเสวย ปารฉตรตกกฬาดวยประการฉะน.๑. อ . สตตก. ๑๘๘.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 41 กแหละ ในเทวโลก เทวดาโฆษณาการฟงธรรมใหญเดอนละ ๘ วน ในวนทง ๘ นน สนงกมารมหาพรหม ทาวสกกะจอมทวยเทพ ภกษธรรมกถกหรอไมอยางนนกเทพบตรธรรมกถกองคใดองคหนง กลาวธรรมกถาในสธรรมาเทวสภา. ในวน ๘ คา ของปกษ พวกอามาตยของมหาราชทง ๔ องค ในวน ๑๔ คา โอรสทงหลาย ในวน ๑๕ คา มหาราชทง ๔ องค เสดจออกไป ทรงถอแผนกระดาษทองและชาตหงคลก ทองเทยวไปตามคามนคมและราชธานทงหลาย. พระองคทรงบนทกไวดวยชาตหงคลกบนแผนทองวาหญงหรอชายชอโนนนน ถงพระพทธเจาเปนสรณะ ถงธรรมเปนสรณะ ถงพระสงฆเปนสรณะ. รกษาศล ๕กระทาอโบสถ ๘ ทกเดอน บาเพญการบารงมารดา การบารงบดา กระทาการบชาดวยดอกอบล ๑๐๐ กา บชาดวย แจกนดอกไมในทโนน ตามประทป ๑,๐๐๐ ดวง ทาการฟงธรรมไมเปนเวลาสรางฉตรเวท มทธเวท กจฉเวท บลลงกสงห บนไดสงห บาเพญสจรต ๓ประการ ประพฤตยดมนกศลกรรมบถ ๑๐ ประการ แลวนามามอบใหทมอของปญจสขะ. ปญจสขะกใหทมอของมาตล. สารถมาตลกถวายแดทาวสกกเทวราช เมอคนทาบญมไมมาก สมดบญชกนอย. พอพวกเทวดาไดเหนบญชนน เทานน กเสยใจวา เพอนเอย มหาชนประมาทจรงหนอ อบาย ๔ จกเตม เทวโลก ๖ จกวางเปลา. แตถาบญชหนา เมอพวกเทวดาไดเหนมนเทานน กพากนดใจวา โอ เพอเอย มหาชนมไดประมาท อบาย ๔จกวาง เทวโลก ๖ จกเตม พวกเราจกไดหอมลอมผมบญใหญทไดทาบญไวในพระพทธศาสนาแลวมาเลนนกษตรดวยกน. ทาวสกกเทวราชทรงถอบญชนนแลวกทรงสงสอน. โดยแบบปกต เมอทาวสกกเทวราชนนกาลงตรสพระสรเสยงไดยนไป ๑๒ โยชน. เมอตรสดวยพระสรเสยงดงพระสรเสยงกกลบเทวนครหมดทงหมนโยชนตงอย. อยางทกลาวมาน เทวดาทงหลายยอมประชม

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 42กนเพอประโยชนฟงธรรม. กในทน พงทราบวา พวกเทวดาประชมกน เพอประโยชนปวารณาสงเคราะห. คาวา นมสการพระตถาคตอย หมายความวา นมสการอยซงพระตถาคตดวยเหต ๙ อยาง. ใจความของบาทคาถาวา และความทพระ-ธรรมเปนธรรมด เปนตน คอความทพระธรรม ซงตางดวยธรรมทพระผมพระภาคเจาตรสไวดแลว เปนตน เปนธรรมทด และการปฏบตดทตางดวยความเปนผปฏบตตรงเปนตน ของพระสงฆ. คาวา ตามความเปนจรง คอตามทเปนจรง ตามภาวะของตน.วณณะ หมายเอาพระคณ. คาวา ไดกลาวขนแลว หมายความวา พดแลว.คาวา ปฏบตเพอเกอกลแกชนมาก คอ ปฏบตอยางไร ปฏบตอยางน คอ แมเมอทรงรวบรวมธรรม ๘ ประการ แทบพระบาทของพระทปงกรแลวบาเพญพระอภนหาร ชอวา ทรงปฏบตเพอเกอกลแกชนมาก. แมเมอทรงบาเพญพระบารม ๑๐ ทศเหลาน คอ ทานบารม ศลบารม เนกขมมบารมปญญาบารม วรยบารม ขนตบารม สจจบารม อธษฐานบารม เมตตาบารมอเบกขาบารม เปนเวลา ๔ อสงไขยยงดวยแสนกป กชอวาทรงปฏบตเพอเกอกลแกชนมาก. ในคราวเปนดาบสผถอมนขนต (ขนตวาท) ในคราวเปนจฬธมม-บาลกมาร ในคราวเปนพญาชางฉททนต ในคราวเปนพญานาคภรทตตจมไปยยะและสงขบาล และในคราวเปนมหากป แมทรงกระทางานททาไดยากเชนนน กชอวาทรงปฏบตเพอเกอกลแกชนมาก. แมเมอทรงดารงอตภาพเปนพระเวสสนดรทรงใหทานใหญชนดละรอยรวม ๗ ชนด ทาใหแผนดนไหวใน๗ สถานแลวทรงยดเอายอดพระบารม กชอวา ทรงปฏบตเพอเกอกลแกชนมาก แมในอตภาพถดจากอตภาพเปนพระเวสสนดรนน เสดจดารงอยในดสต

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 43บรตลอดพระชนมาย กชอวา ทรงปฏบตเพอเกอกลแกชนมาก. พระองค ทรงเหนบพนมต ๕ อยางในดสตบรนน ผอนพวกเทวดาในหมน จกรวาลออนวอนแลว ทรงตรวจดมหาวโลกนะ ๕ ประการแลว ประทานปฏญาณเพอประโยชนแกการสงเคราะหพวกเทวดา แลวทรงจตจากดสตบรแมทรงถอปฏสนธในพระครรภมารดา กชอวาทรงปฏบตเพอเกอกลแกชนหมมาก. ทรงอยในพระครรภพระมารดาตลอดสบเดอนแลวประสตจากพระครรภพระมารดาทปาลมพนกด ทรงครองเรอนสนยสบเกาพรรษา เสดจออกมหาภเนษกรมณ ทรงผนวชอยทรมฝงแมนาอโนมากด ทรงทาพระองคใหลาบากดวยความเพยรทยงใหญ ตงหกปแลวเสดจขนสโพธบลลงกแลวทรงแทงตลอดพระสพพญตญานกด ทรงยงพระอรยาบถใหเปนไปทควงไมโพธตลอดเจดสปดาหกด เสดจอาศยปาอสปตนะแลวทรงหมนลอธรรมอนยอดเยยมกดทรงกระทายมกปาฏหารยกด เสดจลงจากเทวโลกกด ทรงเปนพระพทธเจาแลวเสดจดารงอยตงสสบหาพรรษากด ทรงปลงพระชนมายสงขารกด เสดจปรนพพานดวยอนปาทเสสนพพานธาตระหวางคไมสาละกด กชอวาทรงปฏบตเพอเกอกลแกชนหมมาก. พงทราบวา ทรงปฏบตเพอเกอกลแกชนหมมากตลอดเวลาทพระธาตของพระองคแมเทาเมดผกกาดยงธารงอย. บททเหลอกเปนคาใชแทนบทวา ทรงปฏบตเพอเกอกลแกชนหมมาก นทงนน ในบทเหลานน บทหลง เปนไขความของบทกอน ในหลายบทวา ในสวนอดต เรายงมองไมเหนเลย และในบดนกมองไมเหน นหมายความวา แมในอดต เรากมองไมเหน ในอนาคตกมองไมเหนคนอนนอกจากพระพทธเจา ถงในบดนกมองไมเหนเพราะไมมศาสดาอนเลย นอกจากพระผมพระภาคเจาพระองคนน . ถงแมในอรรถกถาทานกวจารณวา พระพทธเจาทงหลายทงทลวงแลว และทยงไมมาถง ตางก

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 44เหมอนพระศาสดาของพวกเราทงนน แลวทาวสกกะตรสทาไม แลวกลาววา ใน บดน พระศาสดาทรงปฏบตเพอเกอกลแกชนหมมาก พนพระศาสดาของพวกเราแลว กไมมใครอน เพราะฉะนน ทาวสกกะ จงตรสวา เรามองไมเหน.กในบทนฉนใด แมในบทเหลาอนจากน กพงทราบวา มใจความอยางเดยวกนน ฉนนน. คาทงหลายมคาวา ธรรมอนพระองคตรสไวดแลวเปนตน และคาทงหลายเปนตนวานเปนกศล มใจความทไดกลาวไวแลวทงนน. สองบทวา นาแหงแมคงคา กบนาแหงยมนา ความวา นาในทรวมแหงแมนาคงคากบแมนายมนา ยอมเขากน กลมกลนกนไดทงโดยส ทงโดยกลนทงโดยรส คอยอมเปนเชนเดยวกน นนแหละ เหมอนทองทหกตรงกลางไมใชแตกตางกน เหมอนเวลาทคลกเคลาเขากนกบนาของมหาสมทร. ปฏปทาเพอนพพานทหมดจด จงหมดจด. จรงอย บคคลทาการงานมเวชชกรรมเปนตนในเวลาเปนหนมเทยวไปในอโคจร กไมอาจเหนนพพานในเวลาเปนคนแกไดขอปฏบตททใหถงพระนพพานควรจะเปนขอปฏบตทหมดจดจรงๆเปรยบเหมอนอากาศ จรงอยางนน ขอปฏบตของภกษผจะไปสพระนพพาน ควรจะเปรยบดวยอากาศ ไมของไมตดในตระกลหรอในหมคณะ เหมอนทางดาเนน ซงเปนทตองการปรารถนาในอากาศ ของพระจนทรและพระอาทตยทกาลงไปสอากาศ อนบรสทธไมมอะไรตดขด ฉะนน. กแหละขอปฏบตนนน คอเชนนนแหละ. พระผมพระภาคเจาทรงบญญต ตรส คอทรงแสดงไวแลว.เพราะเหตนน ทาวสกกะจงตรสวา ทงพระนพพานทงขอปฏบตยอมเขากนไดดงน . บทวา แหงขอปฏบตทงหลาย คอ ของผตงอยในขอปฏบต.บทวา ผม ( การอย) ทอยแลว คอ ผมการอยอนอยเสรจแลว บทวา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 45ผมคนเหลานเปนสหายอนตนไดแลว ความวา ชอวาสหาย เพราะ ไปดวยกนกบคนเหลานนในทนน ๆ. กคาวา ผไมมใครเปนทสอง ไมม สหาย ไมมใครเปรยบ น ทาวสกกะตรส ดวยอรรถวาไมมใครเหมอนพระผมพระภาคเจาพระองคนน. คาวา ไมทรงตดอย คอ หมายความวาแมในทามกลางคนเหลาน กทรงอยดวยผลสมาบต คอดวยพระทยแลว ไมทรงตดคนเหลาน ทรงตามประกอบความเปนผมความเปนผเดยวเปนทมายนดอย. หลายบทวา กลาภของพระผมพระภาคเจาพระองคนนสาเรจยงแลวแล คอ ลาภอนยงใหญเกดขนแลวแกพระผมพระภาคเจาพระองคนน เกดขนแลวตงแตเมอไร เกดขนแลวแกพระองคตงแตทรงบรรลอภสมโพธแลวทรงลวงเจดสปดาห เสดจหมนลอธรรมทอสปตนะทรงทาการฝกเทพและมนษยโดยลาดบ ทรงใหสามชฏลบวช เสดจกรงราชคฤหและทรงฝกพระเจาพมพสาร อยางททานหมายเอากลาวไววา กแลโดยสมยนน พระผมพระภาคเจา ทรงเปนผอนชนทาสกการะแลว ทาความเคารพแลว นบถอแลวบชาแลว นอบนอมแลว ทรงเปนผมลาภดวยจวร บณฑบาต เสนาสนะ และบรขารคอยาอนเปนปจจยสาหรบคนไข๑ ลาภสกการะเกดขนมาเหมอนหวงนาใหญทวมทนอย เพราะผลบญอนหนาแนนในสอสงไขยยงดวยแสนกป. เลากนมาวา ในกรงราชคฤห กรงสาวตถ กรงสาเกต กรงโกสมพกรงพาราณส ชอวาปฏปาฏภต (ภตทใหตามลาดบ) เกดขนแลวแกพระผมพระภาคเจา. ในกรงเหลานน คนหนง จดบญชไววา ขาพเจาจกสละทรพยรอยหนงถวายทาน แลวกตดไวทประตวหาร คนอน ขาพเจาสองรอยคนหนง ขาพเจาหารอย คนอน ขาพเจาพนหนง คนอน ขาพเจาสอง๑. ส . นทาน. ๑๓๓.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 46พน คนอน ขาพเจาหา สบ ยสบ หาสบ คนอน ขาพเจาแสนหนง. คนอน ขาพเจาจกสละทรพยสองแสนถวายทาน เขยนดงนแลว กตดไวทประตวหาร. มหาชนคดวา ไดโอกาสขาพเจาจกถวาย แลวกบรรทกเตมเกวยน ตดตามภกษทแมกาลงเทยวไปสชนบททเดยว. ดงททานกลาวไววากโดยสมยนนแล พวกชาวชนบท เอาเกลอบาง นามนบาง ขาวสารบางของขบเคยวบาง เปนอนมากใสในเกวยนแลวกตดตามปฤษฎางคของพระผมพระภาคเจาดวยคดวา เราจกทาภตในททเราจกไดลาดบ๑ แมเรองอน ๆเปนอนมากทงในขนธกะทงในพระวนย ดงทวามาน กพงทราบไว. กแหละลาภนนถงยอดแลวในอสทสทาน. เขาเลากนมาวา สมยหนง ครนเมอพระผมพระภาคเจาเสดจเทยวจารกไปตามชนบทแลวทรงมาถงพระเชตวน พระราชาทรงนมนตมาถวายทาน. ในวนทสองพวกชาวกรงถวาย. พระราชาทรงถวายยงกวาทานของพวกชาวกรงเหลานนอก พวกชาวกรงกถวายยงกวาทานของพระองค เปนดงน ครนเมอลวงไปหลายวนอยางนน พระราชาทรงพระดารวาพวกชาวกรงเหลานน พากนทายงขน ๆ ทก ๆ วน จกมคาครหาวา เออ พวกชาวกรงพชตพระราชาผใหญในแผนดนได. ทนนพระนางมลลกาไดกราบทลอบายแดพระองค. พระองค รบสงใหเอากระดานไมสาละชนดดมาสรางปะรา แลวใหเอาดอกอบลเขยวมามง รบ สงใหปทนง ๕๐๐ ท ทางดานหลงทนงยนชางไว ๕๐๐เชอก ใหชางแตละเชอก กนเศวตฉตรใหภกษแตละรป. ระหวางทนงแตละค ๆ ธดากษตรยแตละนาง ๆ ตกแตงดวยเครองสาอางพรอมสรรพบดเครองหอมทเกดจากไมสชนด. ธดากษตรยนางอนกใสเครองหอมทบดเสรจแลว ๆในเรอชลาทสาหรบใสของหอมในทตรงกลาง. ธดากษตรยอกนางหนงกเอากา๑. ว. ม. เภสชชกขนธก ๗๑ ฯ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 47อบลเขยวโบกกระพอเครองหอมนน. ดวยประการฉะนภกษแตละรปๆ กมธดา กษตรยสามนาง ๆ เปนบรวาร ผหญงอกคนหนงทแตงเครองสาอางพรอมสรรพถอใบตาลพด นางอนเอาทกรองนา หญงอนนาเอานาจากบาตร. สาหรบพระผมพระภาคเจา มของสอยางตราคาไมได. ของสอยางทตราคาไมไดเหลานคอ ทเชดพระบาท ทรองของ กระดานพง มณเชงฉตร. ไทยธรรมสาหรบ ภกษใหมในสงฆมคาแสนหนง. กแหละในการถวายทานนน พระองคลมาลเถระไดเปนภกษใหมในสงฆ ใกลทนงของทาน ชางทนามา ๆ แลว ไมสามารถเขาใกลทานได. ลาดบนน เจาพนกงานกราบทลพระราชา พระราชาตรสสงวาพวกทานจงนาเอาชางเชอกอนมา ชางทนามาแลว นามาแลวกไมสามารถเลย. พระราชาตรสวา ไมมชางเชอกอน. เจาพนกงานกราบทลวา ยงมชางดอย แตนามาไมได. พระราชาทลถามพระตถาคตเจาวา พระเจาขา.รปใดเปนภกษใหมในสงฆ พระตถาคตเจาตรสวา องคลมาล มหาบพตรเพราะฉะนน ขอใหเจาพนกงานนาเอาชางดมาเทยบไวเถด มหาบพตร พวกเจาพนกงานแตงชางดแลวกนามา. ดวยเดชของพระเถระ ชางเชอกนน แมสกวาพนลมจมก กทาไมได. พระราชาไดทรงถวายทานตดตอกนเจดวนดวยประการฉะน. ในวนท ๗ พระราชาทรงถวายบงคมแลวกราบทลพระทศพลวาขาแตพระผมพระภาคเจา ขอพระองคโปรดแสดงธรรมแกขาพระองคเถด. กแหละในบรษทนน มอามาตย ๒ คน คอ กาฬะ และ ชณหะ. กาฬะคดวา สมบตของราชตระกลจะฉบหาย พวกคนมประมาณเทาน จกทาอะไรกนแลวไปวดแลวกจกนอนเทานนเอง แตราชบรษคนเดยวไดสงน จะไมกระทาหรอ โอ! สมบตของในหลวงจะฉบหาย. ชณหะคดวา ขนชอวาความเปนพระราชานยงใหญ คนอนใดเลาจกทาสงนได ขนชอวาพระราชาคอผทแมดารงอยในความเปนพระราชาแลวจะทรงใหทานเหนปานนนไมไดหรอ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 48เมอพระผมพระภาคเจาทรงตรวจดอธยาศยของบรษท กทรงทราบอธยาศยของ คนทงสองนน จงทรงพระดารวา ถาเราจะแสดงธรรมตามอธยาศยของชณหะในวนน ศรษะของกาฬะจกแตกเปนเจดเสยง กเราแลบาเพญบารมกดวยความสงสารสตว แมในวนอนเมอเราแสดงธรรม ชณหะกคงจกแทงตลอดมรรคผลสาหรบคราวนเราจกเหนแกกาฬะ แลวไดตรสคาถาสบาทเทานนแกพระราชาวา พวกคนตระหน จะไปเทวโลกไมได พวกคนโง จะไมสรรเสรญทานเลย แต นกปราชญ พลอยยนดตามทาน เพราะเหต นนเอง เขาจงมความสขในโลกหนา. พระราชาไมทรงพอพระราชหฤทยวา เราถวายทานเสยใหญโต แตพระศาสดา ทรงแสดงธรรมแกเรานดเดยวแท ๆ เราไมสามารถจบพระหฤทยของพระทศพลไดกระมง เมอเสวยพระกระยาหารเชาเสรจแลว ทาวเธอกเสดจไปวด ถวายอภวาทพระผมพระภาคเจาแลว กทลถามวา พระเจาขาหมอมฉนถวายทานเสยใหญโต แตพระองคทรงทาอนโมทนา แกหมอมฉนไมใหญ หมอมฉนมผดอะไรหรอพระเจาขา. มหาบพตร พระองคไมทรงมผดอะไรแตบรษทไมสะอาด เพราะฉะนน อาตมภาพจงไมแสดงธรรม. เพราะเหตไรพระผมพระภาคเจาจงทรงวาบรษทไมสะอาด. พระศาสดา ตรสบอกปรวตกของอามาตย. พระราชาตรสถามกาฬะวา อยางนนหรอพอกาฬะ. อยางนนมหาราช. พระราชาตรสวา เมอขาใหทรพยของขา เธอจะเดอดรอนอะไรเลา ขาไมอาจดเธอได พวกเธอจงขบเขาจากแวนแควนขา. ตอจากนนตรสสงเรยกชณหะมาถามวา นยวา พอคดอยางนนหรอ. อยางนนพระพทธเจาขา. พระราชาตรสวา จงตามใจเธอเถด เธอจงนมนตภกษ ๕๐๐ รปมานงบน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 49ทนงทปไวในปะรานนแล แลวใหธดากษตรยเหลานนนนแหละแวดลอม เอา ทรพยจากพระราชวงมาถวายทานเจดวนอยางทขาถวายทเดยวนะ เขาไดทาอยางนนแลว. ครนถวายเสรจแลวในวนทเจด กกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจาขอพระองคโปรดแสดงธรรมแกขาพระพทธเจาเถด. พระศาสดาทรงกระทาการอนโมทนาทานแมทงสองใหเปนอนเดยวกน เหมอนทรงกระทาแมนาใหญสองสายใหเตมดวยหวงนาเดยวกน ทรงแสดงพระธรรมเทศนากณฑใหญ เมอทรงเทศนจบ ชณหะกไดเปนพระโสดาบน. พระราชาทรงเลอมใสทรงถวายผาชอปาวายแดพระทศพล. พงทราบวา กลาภสาเรจยงแดพระผมพระภาคเจาพระองคนนแล ดวยอาการอยางน. บทวา พระเกยรตสาเรจอยางยง คอ การสรรเสรญถงพระเกยรตคณ. ถงแมพระเกยรตนนกสาเรจอยางยงแดพระผมพระภาคเจา ตงแตทรงหมนลอธรรมไป. จรงอยางนน ตงแตนนมา พวกกษตรยกพดถงพระเกยรตของพระผมพระภาคเจา ถงพวกพราหมณ พวกคหบด พวกนาค พวกครฑ พวกคนธรรพ พวกเทวดา พวกพรหม ตางกกลาวถงพระเกยรตแลวสรรเสรญดวยคาเปนตนวา แมเพราะเหตน พระผมพระภาคเจาพระองคนน ถงพวกเดยรถยใหทรพยพนหนงแกวรโรชะแลวสงไปวา เธอจงกลาวโทษพระสมณ-โคดม. เขารบทรพยพนหนงแลว กสารวจดพระทศพลตงแตพนพระบาทจรดปลายพระเกศา โทษสกลกขา๑ กไมเหนม จงคดวาผทพลกแพลงปากพดถงโทษในอตภาพทหาโทษมได ซงเกลอนกลนไปดวยมหาปรลลกษณะ๓๒ ประการ ประดบดวยอนพยญชนะ ๘๐ อยาง หอมลอมไปดวยรศมวาหนง เชนกบปารฉตรทบานเตมท ทองฟาทโชตชวงหมดาวและนนทวนทงดงามไปดวยดอกไมอนวจตรเชนน หวตองแตกเปนเจดเสยงอบายทจะ ๑. ลกขา มาตราชง หนกเทากบ ๑๒๙๖ อณ.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 50กลาวตกไมม เราจะกลาวชมเทานน ดงนแลวกกลาวชมอยางเดยว ตงแต พนพระบาทจนถงปลายพระเกศา ดวยถอยคาพนกวาบท. กขนชอวาพระเกยรตนน ถงยอดในเรองยมกปาฏหารย พระเกยรตสาเรจเปนอยางยงดงวามาดวยประการฉะน. บทวา แมกระทงพวกกษตรยเหลาอน ความวาแมคนเปนตน ทงหมด คอพวกพราหมณ พวกแพทย พวกสทร พวกนาค พวกครฑ พวกอสร พวกเทวดา พวกพรหม ลวนแตเปนผรกใคร ราเรงพอใจดวยกนทงนน. บทวา กแลทรงปราศจากความเมา คอ ไมทรงเปนผมวเมาประมาทวา พวกชนมประมาณเทาน เปนผรกใครเรา แลวเสวยพระกระยา-หารดวยสามารถการเลนเปนตน แตทแท พระผมพระภาคเจาพระองคนนแลทรงปราศจากความเมา เสวยพระกระยาหาร. บทวา มปกตตรส อยางไรความวา ตรสคาใดดวยพระวาจา พระกรณยกจทางพระกายของพระองคกคลอยตามพระวาจานนจรง ๆ และพระกรณยกจททรงกระทาดวยพระกาย พระ-กรณยกจทางพระวาจาของพระองคกคลอยตามพระกายโดยแท พระกายไมกาวลวงพระวาจา หรอพระวาจากไมกาวลวงพระกาย พระวาจาสมกบพระกายและพระกายกสมกบพระวาจา. เหมอนอยางวา ขางซายเปนหม ขางขวาเปนแพะ โดยเสยงเปนแกะ โดยเสยงเปนววแกดงน ยกษหมนเมอเหนฝงหม กแสดงดานซายเหมอนหมแลวกจบหมเหลานนกน ครนเหนฝงแพะ กแสดงดานขวาเหมอนแพะนน แลวกจบแพะเหลานนกน ครนเหนฝงลกแกะ กรองเปนเสยงรองของลกแกะ แลวกจบลกแกะเหลานนกน พอเหนฝงววกนรมตเขาใหเหมอนเขาของพวกววเหลานน ดแตไกลกเหนเหมอนววดวยประการฉะน กจบววเหลานน ทเขามาใกลอยางนน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 51กนฉนใด และเหมอนอยางกาในชาดกกาทรงธรรมทพวกนกถามกบอกวา ขา เปนกาอาปากกนลม ยนดวยเทาขางเดยวเทานน เพราะกลวจะเหยยบสตวตาย เพราะฉะนน แมพวกทาน ขอจงประพฤตธรรม ขอความเจรญ จงมแกพวกทาน ญาตทงหลาย ขอพวก ทานจงประพฤตธรรม ผประพฤตธรรม เปนปกตยอมอยเปนสข ทงในโลกนและ ในโลกหนาแลวทาใหพวกนกตายใจ ตอจากนน กกนหมนกทมาถงความตายใจอยางน วา นกตวนชางดจรงหนอ นกตวนทรงธรรมอยางยง เอาเทาขางเดยวยน รองวา ธรรม ธรรมวาจาของยกษหมและกาเหลานน ไมสมกบกายและกายกไมสมกบวาจาฉนใดของพระผมพระภาคเจา หาเปนฉนนน ไม ทานแสดงวา เพราะพระวาจาของพระผมพระภาคเจาสมกบพระกาย และพระกายกสมกบ พระวาจาโดยแทจรง ดงน. ชอวา ทรงลวงความสงสยได เพราะพระองคทรงลวงคอทรงขามความสงสยไดแลว. ชอวาทรงปราศจากการถามวาอยางไร ๆ เพราะพระองคปราศจากการถามอยางไร ๆ เหนปานนวา นอยางไร นอยางไร. จรงอย พระ-ศาสดาไมเหมอนคนจานวนมากทยงมความสงสยวา ตนไมน ชอตนอะไร ตาบลน (ชอตาบลอะไร) อาเภอ (หรอจงหวด ) น (ชออาเภอหรอจงหวดอะไร)แควนนชอแควนอะไร ทาไมนะตนไมนจงมลาตนตรง ตนไมนมลาตนคดทาไมจงมหนาม บางตนตรง บางตนคด บางดอกกลนหอม บางดอกกลนเหมน บางผลหวาน บางผลไมหวาน. จรงอยางนน พระศาสดาทรงทราบวา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 52เพราะธาตเหลานหนาแนน สงน จงเปนอยางน จงทรงเปนผปราศจากการถาม อยางไร ๆ โดยแท. และสาหรบพระพทธเจากไมทรงเหมอนผทไดฌานท ๑เปนตน มความสงสยในฌานท ๒ เปนตน และถงแมพระปจเจกพทธเจา กยงมความสงสยดวยอานาจโวหารอยโดยแท เพราะยงไมมการตกลงใจตามความเปนจรงดวยสพพญตญาณ ทาวสกกะทานจงทรงแสดงวา กแลพระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงปราศจากการถามวาอยางไร ๆ ในทกสงทกอยางดงน. บทวา จบความคดแลว คอ พระศาสดาของเราไมเหมอนคนบางคนทไปจบความคด คอเตมมโนรถเอาแคศล บางกแควปสสนา บางกแคฌานท ๑ ฯลฯ บางกดวยเนวสญญานาสญญาสมาบต บางกแคความเปนพระโสดาบน บางดวยอรหตตมรรค บางดวยสาวกบารมญาณ บางดวยปจเจกโพธญาณ. ทาวสกกะ ทรงชวา สวนพระศาสดาของเรา ทรงจบความคดดวยสพพญตญาณ. บทวา อชฌาสย อาทพรหมจรย เปนปฐมาวภตลงในอรรถแหงตตยาวภต. อธบายวา ทรงขามความสงสยได ทรงปราศจากการถามวาอยางไร ๆ ทรงสนสดความคด ดวยขอปฏบตอนเปนเบองตนพรหมจรรย อนเปนทอาศยอยางยง คอเปนทอาศยชนสงสด และดวยอรยมรรค อนเปนพรหมจรรยเกาแก. แมความทพระผมพระภาคเจาทรงจบความคดชอวาสาเรจแลวดวยอรยมรรคนนแหละ เพราะพระบาลวาตรสรสจจะทงหลายดวยพระองคเองในสงทไมทรงไดฟงมากอน และทรงบรรลความเปนผทรงรทกอยางในสงเหลานน และทรงบรรลแมความเปนผชานชานาญในธรรมอนเปนกาลงทงหลาย บทวา เหมอนอยางพระผมพระภาคเจานนเทยว คอ พระผม-พระภาคเจานนแลฉนใด. คนทงหลายหวงอยพดวา โอหนอ! พระชนเจา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 53สพระองคพงเทยวจารกแสดงธรรมในทศทงสบนพนชมพทวปเดยว ตอมาคน พวกอน หวงการเสดจทองเทยวไปดวยกน ในสามมณฑล กกลาววา พระสมมาสมพทธเจาสามพระองค. คนอกพวกหนงคดอยวา การบาเพญพระบารมจนครบสบทศแลว เกดพระพทธเจา ๔ หรอ ๓ พระองคขนมา ยากทจะไดแตถาพระสมมาสมพทธเจาองคเดยว พงประทบประจาแสดงธรรม พระสม-มาสมพทธเจาพระองคเดยวเสดจทองเทยวไป แมเมอเชนน ชมพทวป กจะพงงดงามและพงบรรลหตสขเปนอนมากดวยเปนแนจงกลาววา โอหนอ! ทานผนรทกขทงหลาย ดงนเปนตน. พงทราบวนจฉยในบทวา นไมใชฐานะ นไมใชโอกาส ดงตอไปน. คาทงสองน คอ ฐานะ อวกาส เปนชอของการณนนแหละ. จรงอยการณ(เหต) ชอวา ฐานะ เพราะผลยอมตงอยในทนน เพราะความทผลเปนของเปนไปเกยวเนองกบเหตนน และเหตนนกเปนเหมอนโอกาส จงชอวา อวกาสเพราะความทผลนน เวนโอกาสนนเสยไมมในทอน. บทวา ย เปนปฐมา-วภตลงในอรรถตตยาวภต. มคาททาวสกกะทรงอธบายไวดงนวา ในโลกธาตเดยว พระพทธเจาสองพระองคพงทรงเกดขนพรอมกน ดวยเหตใด เหตนนไมม. และจกรวาลหนงเทานน ชอวาหนงโลกธาต ในคาถานวา พระจนทรและพระอาทตยโคจร สองทศใหสวางไสวมประมาณเทาใด โลก ตงพนกเทานน อานาจของพระองคยอม เปนไปในพนโลกนน.พนจกรวาล ชอวาหนงโลกธาตในอนาคตสถานวา พนโลกธาตไดหวนไหวแลว.ตสหสสจกรวาล มหาสหสสจกรวาล ชอวาหนงโลกธาตในทมาวา อานนทตถาคตเมอตองการจะพงใชเสยงใหตสหสสโลกธาต มหาสหสสโลกธาตเขาใจ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 54กได และแผรศมไปกได. หมนจกรวาลชอวาโลกธาตในทมาวา และหมนโลก ธาตน . พระผมพระภาคเจานน ทรงหมายถงหมนโลกธาตนน ตรสวาในโลกธาตหนง ดงน . กทเทาน ชอวาเขตแหงพระชาต. ถงในเขตแหงพระชาตนน ยกเวนประเทศสวนกลางแหงชมพทวปในจกรวาลนเสยแลวในประเทศอนพระพทธเจาทงหลายหาไดทรงเกดขนไม กแหละพนจากเขตแหงพระชาตไป ไมปรากฏทเสดจเกดขนแหงพระพทธเจาทงหลายเลย. บทวา ดวยประโยชนอนใด คอดวยประโยชนแหงปวารณาสงเคราะหใด. บทวา ดวยวรรณะและดวยยศนนเทยว ความวา ดวยเครองแตงตวและบรวาร และดวยบญสร. สาธศพทเปนไปในความเลอมใสในบทนวา สาธทานมหาพรหม. บทวา พจารณาแลวยนด คอรแลวจงยนด.ใคร ๆ ไมสามารถกาหนดวา เทาน แลว กลาวไดวา พระผมพระภาคเจาพระองคนนทรงมพระปญญายงใหญมานานเพยงไรแลวเทยว ทแทพระผมพระภาคเจาของพวกเราพระองคนน ทรงมพระปญญายงใหญมานาน คอนานเหลอเกนมาแลว เพราะฉะนนพวกทานจะสาคญอยางไร ทนน สนงกมารพรหม มความประสงคจะแกปญหานนดวยพระองคเองทเดยว จงตรสวาทานผนรทกขทงหลาย ไมนาอศจรรยเลย ขอทพระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงบาเพญพระบารมทาลายยอดมารทงสามทโพธบลลงก ทรงมพระญาณทไมทวไปซงทรงแทงตลอดแลว พงกลายเปนผทรงมพระปญญายงใหญในบดน อศจรรยอะไรในขอน. แตเพอนเอย ขาพเจาจกบอกพวกทานถงความทพระองคยงดารงอยในประเทศญาณแหงพระโพธญาณทยงไมแกกลากทรงมพระปญญายงใหญจรง ๆ แมในเวลาทยงทรงมราคะเปนตน เมอจะทรงนาเอาเหตการณทถกภพปดมาแสดงจงตรสคาเปนตนวา ภคปพพ โภ ดงน .

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 55 คาวา ปโรหต คอ ทปรกษาสาหรบพราสอนกจทกอยาง. บทวา โควนท คอไดรบอภเษกดวยการอภเษกใหเปนใหญในแผนดน. กโดยปกต เขามชอเปนอยางอนแทๆ. ตงแตเวลาไดรบอภเษกแลว กถงการนบวาโควนท.คาวา โชตบาล คอชอวา โชตบาล เพราะรงเรองและเพราะรกษา. ไดยนมาวา ในวนทโชตบาลเกดนน อาวธทกชนดลกโพลง. แมพระราชาเมอทรงเหนพระแสงมงคลาวธของพระองคลกโพลง ในเวลาใกลสวางกทรงกลวประทบยนแลว. โควนทไปเฝาพระราชาแตเชาตร กราบทลถามการบรรทมเปนสข. พระราชาตรสตอบวา ทานอาจารย ฉนจะนอนเปนสขแตทไหน แลวกทรงบอกเหตนน. มหาราช อยาทรงกลวเลย ลกชายขาพระพทธเจาเกดแลว ดวยอานภาพของเขา อาวธทงหลาย ลกโพลง ทวทงพระนคร. พระราชาทรงคดวา เดกนจะพงเปนศตรแกเราหรอหนอแลวกยงทรงกลว. และเมอทรงถกทลถามวา มหาราช พระองคทรงคดอะไร ? กตรสบอกขอความนน. ทนนโควนทไดกราบทลพระองความหาราช อยาทรงกลวไปเลย เดกนจกไมทารายพระองค แตวาในชมพทวปทงสน จกไมมใครมปญญาเทาเขา ความสงสยของมหาชน จกขาดสน เพราะคาของลกชายของขาพระพทธเจา และเขาจกพราสอนกจทกอยางแดพระองคแลวกปลอบโยนพระองค. พระราชาทรงพอพระทยตรสวา จงเปนคานานมของเดก แลวพระราชทานทรพยพนหนง ตรสสงวา จงแสดงเดกแกเรา ในเวลาเปนผใหญ. เดกถงความเตบโตโดยลาดบ . เพราะความทเดกนนเปนผรงเรองและเปนผสามารถในการรกษา พอแมจงตงชอวา โชตบาล. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา โชตบาล เพราะความรงเรอง และเพราะการรกษาดงน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 56 บทวา ละไดอยางถกตอง คอสละไดโดยชอบ. หรอบทวา ไดโดยชอบ นเอง เปนปาฐะ. บทวา เปนผสามารถเหนและไตรตรองขอความ คอเพราะเปนผสามารถ อาจหาญ เปนผเหนขอความ จงชอวาเปนผสามารถเหนขอความ ชอวาเปนผสามารถเหนและไตรตรองขอความ เพราะยอมไตรตรองขอความนน . ดวยบทวา อนโชตบาลมาณพนนแหละพงพราสอนทานแสดงวา แมพระราชานนกทรงถามโชตบาลนนแล แลวจงทรงปก-ครอง. บทวา ขอความเจรญจงมกะโชตบาลผเจรญ ความวา ความเปนความเจรญ ความบรรลคณวเศษ ความดงามและมหามงคลทงหมดจงมแกโชตบาลผเจรญ. บทวา ถอยคานาใหเกดความบนเทง คอ จบคาปฏสนถารอนเปนเครองบรรเทาโศก เกยวกบความตายโดยนยเปนตนวา อยาเลยมหาราชอยาทรงคดเลย นเปนของแนนอนสาหรบสรรพสตว. บทวา โซตบาลผเจรญอยาใหเราเสอมจากคาพราสอน ความวา อยาใหเสอมเสยจากคาพราสอน.อธบายวา เมอถกขอรองวา จงพราสอน กอยาบอกเลกพวกเราจากคาพราสอนดวยพดวา ขาพเจาจะไมพราสอน. บทวา จดแจง คอจดแจง แตงตง. บทวา พวกคนกลาวอยางน ความวา เมอพวกคนเหนโชตบาลนนมปญญามากกวาพอ พราสอนกจทกชนด จดการงานทกอยาง กมจตยนดกลาวอยางนวา ทานผเจรญโควนทพราหมณหนอ ทานผเจรญ มหาโควนทพราหมณหนอ มคาททานอธบายอยางนวา ทานผเจรญ โควนทพราหมณเปนบดาของคนน สวนคนน เปนมหาโควนทพราหมณ. บทวา กษตรย ๖ องคนน โดยทใด คอ กษตรย ๖ องคททานกลาววา สหายเหลานนใด. เลากนมาวา กษตรยเหลานน รวมพระบดากบเจาชายเรณ ทรงเปนนอง เพราะฉะนน มหาโควนทจงคดวา เจาชายเรณน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 57ทรงไดรบอภเษกแลว จะแบงหรอไมแบงราชสมบตแกกษตรยทง ๖ องคนน ถาไฉนเราตองสงกษตรยเหลานน ไปสสานกของเจาชายเรณโดยทนทแลวทาใหเจาชายเรณ ทรงรบคามนใหไดแลว จงเขาเฝากษตรยทง ๖ องคนนยงทประทบ. บทวา ผทาของพระราชา ไดแกพวกขาราชการ คอพวกอามาตย. บทวา กามทงหลายเปนทตงแหงความเคลบเคลม หมายความวา การทงหลายทาใหเมา ทาใหประมาท อธบายวา เมอเวลาลวงไป ๆเจาชายเรณน จะไมพงสามารถแมเพอตามระลกถง. เพราะฉะนน ทานผเจรญทงหลายจงมา คอจงดาเนนมา. บทวา ทาน ขาพเจายงจาได คอเขาวาครงนนเปนเวลาทพวกคนชอบพดความจรงกน เพราะฉะนน เจาชายเรณจงไมตรสคาไมจรงวา ขาพเจาพดเมอไร ใครไดเหน ใครไดยน (แต) ตรสวา ทาน ขาพเจายงจาได. บทวา ถอยคาทพงบนเทง คอ ถอยคาตอนรบเหนปานนวามหาราช เมอพระราชาเสดจสวรรคตแลว พระองคอยาไปทรงคดอะไร น เปนสงแนนอนของสรรพสตว สงขารทงหลายเปนอยางน. บทวา ตงเปนหนาเกวยนทงหมด คอ ตงหมดทง ๖ แควน เปนทางเกวยน. พระราชาแตละองคมราชสมบตสามรอยโยชน ประเทศทเปนทรวมแหงราชสมบตของพระเจาเรณสบคาวต. กราชสมบตของพระเจาเรณอยตรงกลางเชนกบเพดาน ทาไมจงตงไวอยางน กษตรยทงหลายเมอมาเฝาพระราชาเปนบางครงบางคราว จกไมทรงเบยดเบยนราชสมบตของกษตรยองคอน ทรงมาและไปโดยประเทศของตน ๆ เทานน เพราะเมอทรงหยงลงสราชสมบตขององคอนแลวตรสอยวา พวกทานจงใหอาหาร จงใหโค พวกมนษยกจะยกโทษ พระราชาเหลานไมเสดจไปทางแวนแควนของตน ๆ ยอมทรงกระทาการเบยดเบยนพวกเรา. แตเมอเสดจไปทางแวนแควนของตน พวกคนกยอมไมสาคญการเบยด

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 58เบยนวา พระราชองคนจะตองไดสงนและสงนไปจากสานกของพวกเราทเดยว. มหาโควนทคานงถงขอน จงตงไวอยางนวา เมอพวกพระราชาทรงบนเทงพรอมกนจงครอบครองราชสมบตใหยนนานเถด ดงน นคร ๗ แหงน คอ ทนตประแหงแควนกลงค โปตนะ แหงแควนอสสกะ มาหสสดแหงแควน อวนต โรรกะแหงแควนโสจระ มถลาแหง แควนวเทหะ และสรางจมปาในแควน องคะและพาราณสแหงแควนกาส เหลาน โควนท สรางไวแลวอนมหาโควนทนนแหละสรางไวเพอประโยชนแกพระราชา พระนามเหลานคอ สตตภ พรหมทตต เวสสภ พรอมกบ ภรตะ เรณ และสองธตรฐะ ทง ๗ องคน ไดเปนผทรงภาระในครงนน เปนพระนามแมแหงพระราชาทงเจดพระองคเหลานน. จรงอยในเจดพระองคเหลานน ไดแกองคเหลาน คอ สตภ ๑ พรหมทตต ๑ เวสสภ ๑พรอมกบเวสสภนนแล คอ ภรตะ ๑ เรณ ๑ สวนธตรฐะมสองพระองค. บทวาทง ๗ องคทรงมภาระ คอ ทรงเปนผมพระภาระ ไดแกทรงเปนมหาราชในพนชมพทวป. จบ การพรรณนาในปฐมภาณวาร บทวา เขาไปหา คอ พระราชาทง ๗ พระองคทรงพระดารวาอสรยสมบตน สาเรจแลวแกพวกเรา ไมใชดวยอานภาพแหงคนอน แตดวย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 59อานภาพของมหาโควนท มหาโควนทไคทาใหพวกเราเหลา ๗ ราชาพรอม เพรยงกน แตงตงพวกเราในพนชมพทวป กแล พวกเราไมงายทจะทาการตอบสนองแกมหาโควนทผเปนบรพปการ มหาโควนทนแลจงพราสอนพวกเราแมทง ๗ คน พวกเราจะใหมหาโควนทนแลเปนแมทพและเปนทปรกษาเมอเปนเชนน พวกเราคงจะมความเจรญแน แลวกเขาไปหา. ถงมหาโควนทกคดวา เราไดทาใหพระราชาเหลานสมครสมานกนแลว. หากวาพระราชาเหลานจกมคนอนเปนแมทพและเปนทปรกษา แตนนพระราชาเหลานนกจกทรงถอถอยคาของแมทพและทปรกษาของตน ๆ แลวแตกกน เราจะยอมรบทงตาแหนงแมทพและตาแหนงทปรกษาของพระราชาเหลานแลวรบวา อยางนนพระเจาขา. บทวา และพราหมณมหาศาล ๗ คน คอ มหาโควนทมาคดวา เราจะพงอยเฉพาะพระพกตรหรอไมกตาม ในททกแหง พระราชาเหลาน จกทรงปฏบตหนาทโดยประการทเราจกไมอยเฉพาะพระพกตรได แลวกแตงตงรองทปรกษาไว ๗ คน ทานหมายเอารองทปรกษา ๗ คนนน จงกลาวคานวา และพราหมณมหาศาล ๗ คน ดงน. ชอวาผอาบ เพราะอาบนาวนละสามครง หรออาบในตอนเยนและตอนเชาทกวน หรอชอวาอาบแลวในเพราะจบการพระพฤตพรต. ชอวาผอาบ เพราะตงแตนน พวกพราหมณไมกนไมดมรวมกบพวกพราหมณดวยกน . บทวา ฟงไป แปลวา ขนไปสงอยางยง เลากนมาวา ครงนนถอยคานแลเปนไปแลวแกคนทงหลายในททนงแลว ๆ (ในทนงทกแหง) วาคนเราเมอไดปรกษากบพรหมแลวกจะพราสอนไดหมดทงชมพทวป. บทวาแตเราไมเลย ความวา ไดยนวา มหาบรษ คดวา คณทไมเปนจรงนเกดแกเราแลว กแลการเกดคณขนไมใชของหนกหนาอะไร แตการรกษาคณท

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 60เกดขนแลวนนแล เปนของหนก. อนงทง ๆ ทเราไมไดคดไมไดปรกษากระทา อย คณนกเกดขนแลวเทยว กเมอเราคดแลวปรกษาแลวจงทา คณกจกยงกวางใหญเปนแน แลวกแสวงหาอบายในการเหนพรหม เมอไดเหนพรหมนนแลวกปรวตกถงขอนเปนตนวา กแลขอนนเราไดฟงมาแลว ดงน. บทวา เขาเฝาพระเจาเรณถงทประทบ ความวา มหาโควนทมาคดวา ความตองการเพอจะเฝา หรอความตองการ เพอจะสนทนากนในระหวางอยางนนจกไมมเลยเพราะเราตดความกงวลไดแลว จกอยสบาย ดงน จงเขาเฝาเพอตดความกงวลใหขาด. ทกแหงกนยน. บทวา พวกเชนกน คอหญงมวรรณะเสมอกนมชาตเสมอกน. บทวา ใหสรางสณฐาคารหลงใหม คอ ใหสรางทอยอยางวจตรเอาตนออมาลอมขางนอกมทพกกลางคนทพกกลางวนและทจงกรม พรอมบรบรณเหมาะสาหรบอยในฤดฝน ๔ เดอน บทวา เพงกรณาฌาน คอเพงฌานทงหมวดสามและหมวดสแหงกรณา. กในบทวา เพงกรณาฌานน ดวยมขคอกรณา กเปนอนวาพรหมวหารทเหลออกสามขอทานถอเอาแลวเทยว. บทวา ความกระสน ความสะดง ความวา เมออยในภมฌานไมวาความกระสนเพราะความไมยนด หรอความสะดงเพราะความกลวยอมไมมแตความตองการใหพรหมมา ความอยากใหพรหมมา ไดมแลว. ความกลวเพราะจตสะดงนนแหละ เรยกวา ความกลว. บทวา ไมรอย คอไมทราบอย. บทวา ทาอยางไรพวกเราจงจะรจกทาน ความวา พวกเราจะรจกทานวาอะไร. อธบายวาพวกเราจะจาทานดวยอาการอะไรในอาการเปนตนวา คนนอยทไหน ชออะไร โคตรอะไร. คาวา คนทงหลายรจกขาพเจาวาเปนกมาร ความวา คนทงหลายรจกขาพเจานนแลวาเปนกมารวาเปนชายหนม. บทวา ในพรหมโลก

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 61คอในโลกทประเสรฐสด. บทวา เปนของเกา คอเปนของนมนานเปนของ เกาแก. พรหมยอมแสดงวา ขาพเจานนเปนกมารเกา ชอสนงกมารพรหม.บทวา โควนท ทานจงรอยางน ความวา โควนทผเปนบณฑต ทานจงร ขาพเจาอยางน คอจงจาขาพเจาไวอยางน. ของทพงนอมไปเพอแขก เรยกวาของรบแขก ในคาถานวา ทนง นา นามนทาเทา และผกนง อยางด สาหรบพรหม (มอย) ขาพเจาขอ ตอนรบผเจรญ ขอผเจรญจงรบของ ควรคาของขาพเจา. มคาททานอธบายไวดวยบทวา ของรบแขก นนเองวา นทนงทปไวแลว เชญนงบนทนงน นนาบรสทธ เชญดมนา เชญลางเทาจากนาน นนามนทาเทา ทเอานามนมาปรงเพอประโยชนเกอกลแกเทา เชญทาเทาดวยนามนน. บทนวา ผกนงอยางด คอ พรหมจรรยของพระโพธสตว หาเหมอนกบพรหมจรรยของคนเหลาอนไม พระโพธสตวนน ไมทาการสะสมดวยคดวา นสาหรบพรงน นสาหรบวนทสาม กผกทนงดวยนา มรสหวานไมเคม ไมไดอบ ไมเปรยว (มอย) พระโพธสตวนนทรงหมายผกนงนนเมอจะกลาววา เชญเอาผกนงนไปบรโภค จงกลาวคาเปนตนวา ขาพเจาขอถามผเจรญเกยวกบของรบ แขก. ของรบแขกทงหมดน มไวสาหรบพรหม ขาพเจาขอถามของรบแขกเหลานนกบผเจรญ ทานผเจรญจงกระทาของรบแขกของขาพเจา คอ ทานผเจรญจงรบของรบแขกนของขาพเจาผถามอยอยางน. กทานมหาโควนทนไมทราบหรอวา พรหมไมบรโภคแตสงเดยวจากสงน. ไมใชไมทราบ ทงททราบอยกถามดวยมงวตรเปนสาคญวา ชอวาแขกทมาสสานกของตนเปนผทตองถาม. ทนนแล พรหมกพจารณาดวา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 62บณฑตรวาเราไมมการทาการบรโภคแลวจงถามหรอหนอ หรอวา ตงอยใน ความหลอกลวงแลวจงถาม ทราบวา ตงอยในวตรเปนสาคญจงถาม จงคดวา บดน เราควรรบ จงกลาววา โควนท เราจะขอรบของรบ แขกททานกลาวถง. (มคาทมหาพรหมอธบายวา) โควนท คาททานกลาวเปนตนวา นทนงทปไวแลวเชญนงบนทนงน ในสงเหลานน เรานนชอวาเปนผนงแลวบนทนง ชอวาเปนผดมนาแลว แมเทาเรากชอวาลางแลว ชอวาทานามนแลว ชอวาบรโภคผกนงนาแลว ตงแตเวลาทเรารบของททานใหทานพดถงสงใด สงนนเปนอนวา เราไดรบเสรจเรยบรอยแลว เพราะเหตนน ทานจงวา โควนท เราขอรบของรบแขกทกลาวถงนน . กแลครนรบของรบแขกแลว เมอจะทาโอกาสแหงปญหา มหาพรหมจงกลาวคาเปนตนวา เพอประโยชนเกอกลในปจจบน ดงน . บทวา (ขาพเจา) ผมความสงสย (ขอถามทาน) ผไมสงสย (ในปญหา) ทพงทาใหคนอนเขาใจ ความวา ขาพเจายงมความสงสย (ขอถาม) ทานผเจรญ ทไมมความสงสยในปญหาทพงทาใหคนอนเขาใจ ซงปรากฏแกคนอน เพราะความทถกคนอนสรางขนมาเอง. คาวา ละความเปนของเรา คอละตณหาทเปนเครองมอใหถอวา นของเรา ของเราน.คาวา ในหมมนษย คอในหมสตว. อธบายวา มนษยคนเราละความเปนของเราแลว. คาวา เปนผโดดเดยว คอ เปนผเดยว. หมายความวา ยนอยคนเดยว นงอยคนเดยว. กในขอน มใจความของคาวา ทชอวา โดดเดยวเพราะเปนผเดยว เดนขน คอเปนไป. ทชอวา เปนผโดดเดยวเพราะ.เปนผเชนนน. คาวา นอมไปในความสงสาร คอนอมไปในฌานทประ-กอบดวยความสงสาร หมายความวา ทาใหฌานนนเกดขน. คาวา ไมม กลนสกปรก คอปราศจากกลนเหมน. คาวา ตงอยในน คอตงอยใน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 63ธรรมเหลาน. คาวา และกาลงสาเหนยกอยในน คอกาลงศกษาในธรรม เหลาน. นเปนความยอในเรองน. สวนความยาว มหาโควนท และพรหมไดกลาวไวขางบนเสรจแลวแล. บรรดาบทเหลานน บทวา ไมรสงเหลาน มความวา ขาพเจาไมร ไมเขาใจกลนสกปรกเหลาน. บทวา ธระ ทานจงกลาวในทน ความวา ธระ คอนกปราชญ เพราะเหตนน ทานจงกลาว คอจงบอกขาพเจาในทน. คาวา หมสตวถกอะไรหอหมไวจงมกลนเนาเหมนฟงไปความวา สตวถกเครองกางกน คอกเลสเปนไฉนหอหมไวจงเนาเหมนฟงไปคาวา สตวอบาย ไดแกสตวทเขาถงอบาย. บทวา ปดพรหมโลกคอ ชอวา ปดพรหมโลกแลวเพราะพรหมโลกของเขาถกหมไว คอถกปดแลว.มหาโควนทถามวา หมสตวถกกเลสอะไรหอหม คอปดไดแกปกปดทางพรหมโลกเลา มหาพรหมตอบวา ความโกรธ การกลาวเทจ ความหลอกลวง ความประทษราย เปนตน ความโกรธมความฉนเฉยวเปนลกษณะการกลาวเทจมการกลาวใหคลาดเคลอนกบคนอนเปนลกษณะ ความหลอกลวงมการแสดงสงทเหมอนกนแลวลวงเอาเปนลกษณะ และความประทษรายมการทาลายมตรเปนลกษณะ. คาวา ความตระหน การดหมน ความรษยาความวา ความตระหนมความกระดางและความเหนยวแนนเปนลกษณะ การดหมนมการเหยยบยาแลวดถกเปนลกษณะ และความรษยามความสนไปแหงสมบตคนอนเปนลกษณะ. บทวา ความอยาก ความอยากแปลก ๆ และความเบยดเบยนผอน ความวา ความอยากมความทยานอยากเปนลกษณะความหวงแหนมความตระหนเปนลกษณะ และความเบยดเบยนผอนมการทาใหลาบากเปนลกษณะ. บทวา ความอยากได ความประทษราย ความเมาและความหลง คอ ความอยากได มความโลภเปนลกษณะ ความประทษ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 64รายมความรายกาจเปนลกษณะ ความเมา มความมวเมาเปนลกษณะ และ ความหลง มความลมหลงเปนลกษณะ. บทวา ผประกอบในเหลาน ไมใชเปนผไมมกลนสกปรก ความวา หมสตวทประกอบในกเลสทง ๑๔ ขอเหลาน ไมใชเปนผไมมกลนสกปรก. มหาพรหมกลาววา เปนผมกลนสกปรกมกลนศพ มกลนเนาเหมนแท ๆ. บทวา สตวอบายปดพรหมโลกแลวมหาพรหมยอมแสดงวา กแหละ หมสตวนเปนสตวอบายและเปนผปดทางพรหมโลก. กแลผกลาวสตรนอยพงกลาวใหแจมแจงไดดวยอามคนธสตร แมอามคนธสตรกพงกลาวใหแจมแจงไดดวยสตรน บทวา (กลนนาสะอดสะเอยน) เหลานน ไมใชพงยายไดงายความวา กลนเหมน ๆ เหลานน ไมใชเปนสงทจะพงยายเสยไดโดยงาย คอไมใชเปนสงทจะพงยายเสยไดอยางสะดวก คอไมใชเปนสงทจะพงละไดอยางงาย ๆ. หมายความวา ละยาก คอลาบากทจะละ. บทวา โควนทผเจรญ ยอมสาคญกาลเพอสงใดในบดน ความวา โควนทผเจรญยอมสาคญเวลาเพอการบวชใด การบวชนแหละจงเปน. เมอเปนอยางนน การมาในสานกของทานแมของเรากจกเปนการมาด. ถอยคาในทางธรรมทกลาวแลว กจกเปนอนกลาวดแลว พอ! ทานเปนคนชนเลศในชมพทวปทงสน เปนคนหนมยงอยในวยตน ชอวาการละความเปนสรแหงสมบตทใหญอยางนแลวบวชของทานน เปนการยงใหญเหมอนกบการทชางกลนหอม (ชางไดกลนชางฟง)แลวตดเครองลามคอ (โซ) เหลกไปไดฉะนน. ครนกระทางานคอความมนคงแกมหาบรษวา การบวชนชอวา ความเปนพระพทธเจา ดงนแลวพรหมสนงกมารกไปสพรหมโลกตามเดม. แมมหาบรษมาคดวา การทเราออกจากทนแลบวชไมสมควร เรายอมพราสอนอรรถแกราชตระกล เพราะฉะนน เราจกกราบทลแดพระราชา ถาพระองคจกทรงผนวชดวยกเปนการดแท ถาจกไม

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 65ทรงผนวชเราจกเวรคนตาแหนงทปรกษาเสรจแลวจงบวช ดงนแลวจงเขาเฝา พระราชา. เพราะเหตนนทานจงกลาววา ทาน ครงนนแล มหาโควนทฯลฯ ขาพระพทธเจาไมยนดในความเปนทปรกษา ดงน บรรดาบทเหลานน บทวา ขอพระองคจงทรงทราบดวยราชสมบต ความวา พระองคนนแล จงทรงทราบเฉพาะ (รบผดชอบ) ดวยราชสมบตของพระองค. บทวา ขาพระพทธเจาไมยนดในความเปนทปรกษา ความวา ขาพระพทธเจาหายนดในความเปนทปรกษาไม ขาพระพทธเจาเบอหนายแลว ขอพระองคจงทรงทราบปโรหตผพราสอนอนเถด ขาพระพทธเจาไมยนดในความเปนทปรกษา. ลาดบนน พระราชาทรงพระดารวา โภคะในเรอนของพราหมณผหลกเรนตงสเดอน คงจะนอยเปนแน จงทรงเชอเชญดวยทรพยตรสวา ถาทานยงพรองดวยกามทงหลาย ขาพเจาจะเตมใหทานจนเตม แลวทรงพระดารอกวา เมอพราหมณนอยคนเดยว ตองถกใคร ๆ เบยดเบยนหรอหนอแล จงตรสถามวา ขาพเจาจะปองกนผทจะเบยดเบยน ทาน ขาพเจาเปนแมทพแหงแผนดน ทานเปนพอ ขาพเจาเปนลก โควนท ขอทานอยาทงพวกขาพเจาไป. ความแหงคาถานนวา ขาพเจาจะปองกนผทจะเบยดเบยนทาน ขออยางเดยวเพยงใหทานบอกวา คนโนน ขาพเจาจกทราบสงทพงกระทาในกรณนน. บทวา ขาพเจาเปนแมทพแหงแผนดน ความวาอกอยางหนงขาพเจาเปนเจาแผนดน ขาพเจานนจกใหทานเทานน ครอบครองราชสมบตน.บทวา ทานเปนบดา ขาพเจาเปนบตร ความวา ทานดารงอยในตาแหนงพอ ขาพเจาในตาแหนงลก ทานนนไดนาเอาใจของขาพเจาไปเพอตนเทานน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 66โควนท ! ขอทานอยาทอดทงขาพเจา ปาฐะวา ทานจงใหเปนไปตามททานตอง การเถด สวนขาพเจายอมคลอยตามใจของทานทเดยว จะกนอาหารททานใหมมอถอดาบและโลรบใชทานหรอขบรถใหทาน โควนท ทานอยาทอดทงขาพเจาไปเลย ดงนกม. ใจความของคานนวา ทานจงดารงตาแหนงพอขาพเจาจกดารงตาแหนงลก โควนท ! ทานอยาทอดทง คอสละขาพเจาไปเลย. ครงนน เมอมหาบรษจะแสดงสงทพระราชาทรงคดไมมในตนจงกลาววา ความพรองดวยกามของขาพระพทธ เจาไมม และการเบยดเบยนกไมมแกขา พระพทธเจาดวย เพราะขาพระพทธเจา ฟงคาของอมนษยแลวจงไมยนดในเรอน. ในบทเหลานน บทวา ของขาพระพทธเจาไมม ความวา ไมมแกขาพระพทธเจา. บทวา ในเรอน คอทเรอน. ลาดบนน พระราชาตรสถามมหาโควนทนนวา อมนษยมวรรณะอยางไร ไดกลาว ความอะไรกะทานททานไดฟงแลวกทง เรอนของพวกเรา และพวกขาพเจาทง หมดไป. บรรดาบทเหลานน บทวา ทงเรอนของพวกเราและพวกขาพเจาทงหมดไป ความวา พระราชาเมอจะทรงกระทาพระราชวงของพระองคดวยอานาจรวมถอเอาทงบานพราหมณทสมบรณดวยสมบตจงตรสวา ททานไดฟงแลว กทงเรอนของพวกเราพวกขาพเจา และชาวพทวปทงหมดทงสน คอไมมเหลอไป.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 67 ลาดบนน เมอมหาบรษจะกราบทลแดพระราชาพระองคนน จงกลาว คาเปนตนวา เมอขาพระพทธเจาเขาไปอยคราวกอน ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา เขาไปอย ความวา เขาไปถงความเปนผเดยวแลวอย. บทวา ขาพระพทธเจาเปนผตองการบชา ความวาขาพระพทธเจาเปนผใครเพอเซนสรวง. บทวา ไฟทเอาใบคามาเตมไดลกโชตชวงแลว คอความในขอนวา ขาพระพทธเจายนคดอยางนวา ไฟทเอาใบหญาคามาเตมแลวใสเนยใสนมสมและนาผงเปนตนเขาไป ไดเรมลกโชตชวงแลวเมอกอไฟใหลกโชตชวงอยางนนเสรจแลว ขาพระพทธเจาจกใหทานแกมหาชน. บทวา ผเกาแก ไดแก สนงกมารพรหม. แตนนแมองคพระราชาเอง กทรงเปนผอยากจะทรงผนวชจงตรสคาเปนตนวา ขาพเจาเชอ. บรรดาบทเหลานน บทวา ทาไมทานจงประพฤตเปนอยางอนความวา ทานจกประพฤตโดยประการอนไดอยางไร. บทวา พวกเราเหลานนจกประพฤตตามทาน ความวา พวกเราเหลานนจกประพฤตตามคอจกบวชตามทานนนแล. บาลวา จกไปตาม ดงน กม ใจความของบาลนนวาจกดาเนนไปตาม. บทวา ไมไอ คอ ไมมการไอ ไมหยาบ. บทวา ในอน-ศาสนของโควนท คอในคาสอนของทานผชอโควนท พระราชาตรสวาพวกเราจกทาโควนทผเจรญนนเองใหเปนครประพฤต. บทวา เขาเฝากษตรย ๖ พระองคถงทประทบ ความวา โควนทสนบสนนพระเจาเรณวา ดแลวมหาราช ! การอนยงใหญทมหาราชผทรงใครเพอจะทรงผนวชมาสละราชสรอนยงใหญอยางนในเมอพวกสตวฆาพอบางแมบาง พนองชายบางพนองหญงเปนตนบางถอเอาราชสมบต ทรงกระทาแลว กระทาอตสาหะของพระองคใหมนคงแลวจงเขาเฝา. บทวา ทรงคดพรอมกนอยางนน ความวา กษตรย ๖ พระองคทรงสาคญอยวา บางทโภคะทงหลายของพราหมณ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 68เสอมรอบแลวกเปนได จงทรงคดพรอมกนโดยนยทพระราชาทรงคดนนแล. บทวา พวกเราพงศกษาดวยทรพย ความวา พวกเราพงชวยเหลอ คอพงสงเคราะห. บทวา จงใหนามาเทานน ความวา พงใหนามา คอพงใหถอเอาเทานน มคาททานกลาวไววา ทานพงถอเอาเทาจานวนททานตองการ. บทวา สมบตของทานผเจรญทงหลาย กอยางนน ความวาสมบตเกดเปนของเพยงพอแลว เพราะความททานทงหลายกระทาทานผเจรญทงหลายใหเปนปจจยใหแลวนนเทยว บทวา ถาพวกทานละกามทงหลายได ความวา ถาพวกทานละวตถกามและกเลสกามได. บทวา ในกามไรเลาทปถชนของแลว ตดแลว คอตดขดแลวในกามเหลาใด. บทวา พวกทานจงปรารภ จงเปนผมนคง คอ เมอเปนเชนนขอใหพวกทานจงปรารภความเพยร อธษฐานความบากบนทหยอนจงเปนผมนคง. บทวา เปนผตงมนในกาลง คอความอดทน คอ โควนท ปลกความอตสาหะใหเกดแกพระราชาทงหลายวาขอใหพวกพระองคจงเปนผถงพรอมดวยกาลงคอความอดทน. บทวา นนเปนทางตรง ความวา ทางแหงฌานทประกอบดวยความสงสารนน ชอวาเปนทางตรง. บทวา นนเปนทางอนยอดเยยม ความวา นนแหละชอวาเปนทางสงสดทไมมทางอนเหมอนเพอความเขาถงพรหมโลก. บทวา พระ-สทธรรมอนเหลาสตบรษรกษาแลว ความวา ชอวาพระธรรมนนแลชอวาเปนธรรมอนเหลาพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจาและพระสาวกผชอวาเปนสตบรษรกษาแลว. โควนท ยอมกระทาถอยคาใหเปนกรรมมนคงจรง ๆเพอประโยชนการไมกลบ แหงพระราชาเหลานน แมดวยการพรรณนาฌานทประกอบดวยกรณาดวยประการฉะน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 69 บทวา ทาน ! กใครหนอจะร (คต) ของชวตทงหลาย ความวา ทาน ! ขนชอวาชวต มนกเหมอนกบฟองนา เหมอนหยาดนาคางบนใบหญา มการแตกกระจายในทนทเปนธรรมดา ใครจะรคตของชวตนนไดมนจกแตกสลายในขณะใด. บทวา ภพหนา จาตองไป ความวา กโลกหนาเปนของทตองไปแนนอนเทยว เพราะฉะนน กลบตรผเปนบณฑตพงร ดวยปญญาในเรองนน อธบายวา ปญญาทานเรยกวาความรตองปรกษา ตองเขาใจตองพนจพจารณาดวยปญญานน. หรอคาวา มนตาย นนเปนสตตมวภตลงในอรรถตตยาวภต. บทวา ตองชขาดลงไปดวยความร ความวา ตองรดวยความร. อธบายวา ตองเขาใจดวยความร ตองรอะไร ตองรความทชวตรไดยาก และโลกหนาเปนท จาตองไปแนนอน. กแลเมอรแลว กตองตดความยงทกอยางแลวทากศล ตองประพฤตพรหมจรรย. เพราะอะไร เพราะผเกดแลวไมตายยอมไมม. บทวา มศกดนอย และมลาภนอย คอวา (พระเจาเรณยอมตรสวา) ทาน ! ขนชอวาการบวช ชอวามยศนอยทเดยว เพราะคนเบยดเบยนแลวเบยดเบยนเลา ซงผทสละราชสมบตแลวบวชตงแตเวลาทบวชแลว ยอมพดทาใหเลวทรามและไรทพง และชอวามลาภนอย เพราะแมเดนไปจนทวหมบาน กหาอาหารกลนไดยากนนแหละ สวนความเปนพราหมณนชอวามศกดใหญ เพราะความเปนผมยศใหญ และชอวามลาภใหญ เพราะความเปนผสมบรณดวยลาภและสกการะทใหญ. ในบดน ทานผเจรญเปนทปรกษาชนยอดทวทงชมพทวป ทกหนทกแหง ยอมไดแตทนงประเสรฐ นาทเลศ อาหารทยอด กลนทเยยม ระเบยบดอกไมทเลศ. บทวา เหมอนราชาแหงราชาทงหลาย ความวา ทาน ! ขาพระพทธเจาแล บดน เหมอนพระเจาจกรพรรดในทามกลางหมพระราชา. บทวา เหมอนพรหมแหงหมพราหมณ ความ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 70วา เปนเชนกบมหาพรหมในทามกลางแหงพราหมณปกตทงหลาย. บทวา เปนเหมอนเทวดาแหงพวกคฤหบด ความวา กแล ขาพระพทธเจาเปนเชนกบสกกะเทวราชแหงพวกคฤหบดทเหลอ. บทวา และพวกภรยาทมชาตและวรรณะเสมอกน ๔๐ นางความวา พวกภรยาทมชาตและวรรณะเชนกน ๔๐ นางเทานน แตพวกหญงระบาในสามวยเหลาอนของโควนท มมากทเดยว. บทวา เทยวจารก ความวา โควนททองเทยวไปโดยตาบลและอาเภอ ทก ๆ สถานทเขาไปมความอลหมานปานกบความอลหมานของพระพทธเจา. พวกคนไดฟงวา นยวา มหาโควนทบณฑตกาลงจะมา กใหสรางประราคอยไวกอน ใหประดบประดาถนนหนทาง แลวลกขนตอนรบนามา. ลาภและสกการะ เกดขนเหมอนหวงนาใหญไหลทวมทน. บทวา แกทปรกษาทงเจด คอแตทปรกษาของเหลาพระราชาเจดพระองค. ในครนนน พวกคนยอมกลาววา ขอความนอบนอมจงมแตมหาโควนทพราหมณ ขอความนอบนอมจงมแดทปรกษาของพระราชาทงเจด เหมอนในบดน เมอทกขไรๆ เกดในฐานะเหนปานนยอมกลาววา ขอนอบนอมแดพระพทธเจา ฉะนนดวยประการฉะน. พรหมวหารมาแลวในบาลโดยนยเปนตนวา ไปดวยกนกบความรก.กแลมหาบรษ ทาสมาบตแปดและอภญญาหาใหเกดจนครบแลว. บทวา และแสดงทางแหงความเปนเพอนในพรหมโลกแกพวกสาวก ความวาบอกทางแหงความเปนอนหนงอนเดยวกนกบพรหมในพรหมโลก. บทวาหมดทงหมด ความวา สาวกเหลาใด ทาสมาบตแปดและอภญญาหาใหเกดขนแลว. สาวกเหลาใดไมทราบทวถงศาสนา ทงหมด. สาวกเหลาใดไมรไมอาจเพอใหแมแตสมาบตหนงในสมาบตแปดเกดขน. บทวา ไมเปลาคอมผล. บทวา ไมเปนหมน คอไมใชเปนหมน. บาลวา ประสบผลทเลว

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 71กวาเขาหมดดงนบาง. อธบายวา ประสบกายคนธรรพ. บทวา มผล คอ เปนไปกบดวยผล เปนไปกบดวยประโยชนเกอกลเพอการเขาถงเทวโลกทเหลอ.บทวา มกาไร ไดแกเปนไปกบดวยความเจรญเพอเขาถงพรหมโลก. บทวา เรายงระลกได ความวา ปญจสขะเรายงจาได. เลากนวาเพราะบทน พระสตรนจงกลายเปนพทธภาษตไป. บทวาไมใชเพอความเบอหนาย คอไมใชเพอประโยชนแกความเบอหนายในวฏฏะ. บทวา ไมใชเพอความคลายกาหนด คอไมใชเพอประโยชนแกความคลายกาหนดในวฏฏะ.บทวา ไมใชเพอความดบโดยไมเหลอ คอไมใชเพอประโยชนแกความดบวฏฏะโดยไมเหลอ. บทวา ไมใชเพอความสงบรางบ คอไมใชเพอแกการเขาไปสงบรางบวฏฏะ. บทวา ไมใชเพอความรยง คอไมใชเพอประโยชนแกความรวฏฏะอยางยง. บทวา ไมใชเพอความตนพรอม คอไมใชเพอประโยชนแกความตนจากวฏฏะดวยปราศไปจากความหลบในกเลส บทวาไมใชเพอพระนพพาน คอไมใชเพอประโยชนแกอมตมหานพพาน. บทวาเพอความเบอหนายอยางสนเชง คอเพอประโยชนแกความเบอหนายในวฏฏะสวนเดยวเทานน. สาหรบในทนบทวา เพอความเบอหนาย ไดแกวปสสนา. บทวา เพอคลายความกาหนด ไดแกมรรค. บทวา เพอความดบโดยไมเหลอเพอความสงบรางบ ไดแกนพพาน. บทวา เพอความรยงเพอความตรสร หมายเอามรรค. บทวา เพอนพพาน กคอนพพานนนเอง ดวยประการฉะน กเปนอนพงทราบถอยคาทปราศจากวฏฏะอยางนวาทานกลาววปสสนา ๑ แหง กลาวมรรค ๓ แหง กลาวนพพาน ๓ แหง กแลคาใชแทนมรรคกด คาใชแทนนพพานกด ทงหมดแมนยอมมโดยทานองนแล.คาทจะพงกลาวในบทเปนตนวา ความเหนชอบ กไดกลาวเสรจแลวในสจจวรรณนาในวสทธมรรค.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 72 บทวา เหลาใดไมหมดทงหมด ความวา กลบตรเหลาใดไม ทราบ เพอจะบาเพญอรยมรรคทง ๔ หรอทาใหอรยมรรค ๓, ๒ หรอ ๑ เกดขน. บทวา ของพวกกลบตรทงหมดนทเดยว ความวา พระผมพระภาคเจาทรงยงธรรมเทศนาใหจบลงดวยยอดคอพระอรหต (การบรรพชา)ของพวกกลบตรผประพฤตพรหมจรรยอยเนองนจไมเปนของเปลา มกาไรดงน. บทวา อภวาทพระผมพระภาคเจาแลวทาประทกษณ ความวาปญจสขเทพบตรชนชม รบพระธรรมเทศนาของพระผมพระภาคเจาอยดวยจต อนโมทนาสรรเสรญอยดวยวาจา ยกกระพมมอใหญวางเหนอเศยร เขาไปในระหวางขายพระรศมหกสของพระทศพลเจาเหมอนดาลงในนาครงทใสไหวในท ๔ แหง แลวทาประทกษณสามรอบ ชนชมชมเชยพระผมพระภาค-เจาพลางกหายวบไปขางหนาพระศาสดาไดมาสเทวโลกของตนแลว ดวยประการฉะนแล. จบ อรรถกถามหาโควนทสตรท ๖

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 73 ๗. มหาสมยสตร

เรองเทวสนนบาต

[๒๓๕] ขาพเจาฟงมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจา ประทบอยทปาใหญ ใกลกรงกบลพสดในแควนสกกะ พรอมกบภกษหมใหญประมาณ ๕๐๐ รป ซงลวนแตเปนพระอรหนต. อนง พวกเทวดาโดยมากจากโลกธาตทง ๑๐ กมาประชมกนเพอชมพระผมพระภาคเจา และพระภกษสงฆ. ครงนนแล พวกเทพชนสทธาวาส๔ องค มความคดวา พระผมพระภาคเจานแล กาลงประทบอยทปาใหญใกลกรงกบลพลดในสกกชนบทพรอมกบพระภกษหมใหญ ประมาณ ๕๐๐ รป ซงลวนแตเปนพระอรหนตทงนน อนง พวกเทวดาโดยมากจาก ๑๐ โลกธาตก มาประชมกนเพอชมพระผมพระภาคเจา และภกษสงฆ อยากระนนเลย แมพวกเรากพงเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาใหถงทประทบ ครนเขาไปเฝาแลวพงกลาวคาถาองคละหนงคาถาในสานกของพระผมพระภาคเจา. ครงนนแลพวกเทวดาเหลานนกหายตวจากเทวโลกชนสทธาวาส แลวปรากฏเบองพระ-พกตรของพระผมพระภาคเจา เหมอนบรษทมกาลงพงเหยยดแขนทคออก หรอพงคแขนทเหยยดออกฉะนน. ครงนน พวกเทวดาเหลานน ถวายอภวาทพระ-ผมพระภาคเจาแลวกยนอยสวนขางหนง. เทวดาองคหนง ซงยนอยแลว ณสวนขางหนงแล ไดกลาวคาถานในสานกของพระผมพระภาคเจาวา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 74 [๒๓๖] การประชมใหญมในปาใหญ หมเทพ กมาประชมกนแลว เราทงหลายกมาแลว สทประชมธรรมน เพอเฝาพระพทธเจา และพระสงฆ ซงไมมใครเอาชนะไดเลย. [๒๓๗] ลาดบนนแล เทวดาอกองคหนง กไดกลาวคาถานในสานกของพระผมพระภาคเจาวา เหลาพระภกษในทประชมนน มนคง ไดทาจตของตนใหตรงแลว เปนบณฑต ยอมรกษาอนทรยทงหลาย เหมอนสารถ จบเชอกทงหลายอย ฉะนน. [๒๓๘] ลาดบนนแล เทวดาอกองคหนงกไดกลาวคาถานในสานกของพระผมพระภาคเจาวา พวกภกษเหลานน ตดกเลสดจตาป ตดกเลส ดจสมสลกไดแลว ถอนกเลส ดจเสาเขอนไดแลว เปนผไรตณหา หมด จด ไมมมลทนเทยวไป ทานเปนนาคหนม มดวงตา ฝกฝนดแลว. [๒๓๙] ลาดบนนแล เทวดาองคหนงไดกลาวคาถานในสานกของพระผมพระภาคเจาวา ชนทงหลายเหลาใดเหลาหนง ไดถง พระพทธเจาวาเปนสรณะแลวซ ชนเหลา นนจกไมไปสอบายภม ละรางของมนษย แลว จกทาใหรางเทพบรบรณ.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 75 [๒๔๐] ลาดบนนแล พระผมพระภาคเจาตรสสงภกษทงหลายวา ด กอนภกษทงหลาย หมเทวดา ๑๐ โลกธาตโดยมากมาประชมกนแลวเพอชมตถาคตและหมภกษ พระอรหนตสมมาสมพทธเจาทงหลายนน แมเหลาใด ไดมแลวในอดตกาล หมเทวดามาประชมเพอเหนพระผมพระภาคเจา แมเหลานนกมากเทากบของเรา เดยวน ดกอนภกษทงหลาย พระอรหนตสมมาสมพทธเจาทงหลายนน จกมในอนาคตกาล หมเทวดาทจกเปนผเขาประชมกน ของพระผมพระภาคเจาแมเหลานน กจะมากเทากบของเราเดยวน ดกอนภกษทงหลายเราจกบอกชอของหมเทพทงหลาย เราจกระบชอของหมเทพทงหลาย เราจกแสดงชอของหมเทพทงหลาย ทานทงหลายจงฟงการแสดงชอหมเทพทงหลายนนจงเอาใจใสใหด เราจกกลาว. ภกษทงหลายเหลานน สนองพระดารสของพระผมพระภาคเจาวา อยางนน พระเจาขา ดงนแล. พระผมพระภาคเจาจงตรสภาษตนวา

ทรงประกาศนามเทวดา

[๒๔๑] เราจกรอยกรองโศลก ภมมเทวดาอา- ศยอย ณ ทใด ภกษกอาศยทนน อาศย ซอกเขา สงตนไปแลวมจตตงมน. เปน จานวนมาก เรนอยเหมอนราชสห ครอบ งาความขนพอง สยองเกลาเสยได มใจ ผดผอง เปนผหมดจด ใสสะอาดไมขนมว. พระศาสดาทรงทราบภกษ ๕๐๐ รป เศษในปาใกลกรงกบลพสด แตนน จง ตรส เรยกพระสาวกทงหลาย ผยนดใน พระศาสนาวา ดกอนภกษทงหลาย หม

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 76 เทวดามงมากนแลว พวกเธอจงรจกหม เทวดาเหลานน ภกษเหลานนฟงพระดารส ของพระพทธเจาแลว ไดกระทาความ เพยร. ญาณเปนเครองเหนพวกอมนษยไดปรา- กฏแกภกษเหลานน ภกษบางพวกไดเหน อมนษยรอยหนง บางพวกไดเหนอมนษย พนหนง บางพวกไดเหนอมนษยเจดหมน บางพวกไดเหนอมนษยหนงแสน บางพวก ไดเหนไมมทสด อมนษยไดแผไปทวทศ. พระศาสดาผมพระจกษ ทรงใครครวญ ทราบเหตนนสนแลว แตนน จงตรสเรยก สาวกผยนดในพระศาสนาวา ดกอนภกษ ทงหลาย หมเทวดามงมากนแลว พวก เธอจงรจกหมเทวดานน เราจกบอกพวก เธอดวยวาจาตามลาดบ ยกษ ๗,๐๐๐ เปน ภมมเทวดา อาศยอยในกรงกบลพสด ม ฤทธ มอานภาพ มรศม มยศ ยนด มง หนามาสปาซงเปนทประชมแหงภกษทง- หลาย. ยกษ ๖,๐๐๐ ทอาศยอยในเขาเหมวตม ผวพรรณตาง ๆ กน มฤทธ มอานภาพ มรศม มยศ มงหนามาสปาซงเปนทประ- ชมแหงภกษทงหลาย.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 77 ยกษ ๓,๐๐๐ ทอาศยอยทเขาสาตาคร มผวพรรณตาง ๆ กน มฤทธ มอานภาพ มรศม มยศ ยนดมงหนามาสปาซงเปนท ประชมแหงภกษทงหลาย. ยกษ เหลานนรวมเปน ๑๖,๐๐๐ ตน ซงมผวพรรณแตกตางกน มฤทธ มอาน- ภาพ มรศม มยศ ยนดมงหนามาสปา ซงเปนทประชมแหงภกษทงหลาย. ยกษ ๕๐๐ อยทเขาวศวามตร มผว พรรณแตกตางกน มฤทธ มอานภาพ ม รศม มยศ ยนดมงหนามาสปา ซงเปน ทประชมแหงภกษทงหลาย. ยกษชอ กมภร อยในกรงราชคฤห อาศยเขาเวปลละ เปนทอย ยกษมากกวา แสนไปเฝายกษกมภรนน แมยกษชอกม- ภรอาศยอยในกรงราชคฤหนน กไดมา สปา ซงเปนทประชมแหงภกษทงหลาย.

ชอพวกเทพ จตโลกบาล

[๒๔๒] กทาวธตรฐปกครองทศตะวนออกเปน อธบดของพวกคนธรรพ ทาวเธอเปนมหา ราช มยศ. แมบตรเปนอนมากของทาว เธอนน ชอวาอนทร มกาลงมาก มฤทธ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 78 มอานภาพ มรศม มยศ ยนดมงหนามา สปา ซงเปนทประชมแหงภกษทงหลาย. สวนทาววรฬห ปกครองทศใต เปน อธบดของพวกกมภณฑ ทาวเธอเปนมหา ราช มยศ. ถงบตรเปนอนมาก ของทาว เธอนน กชอวา อนทร มกาลงมาก มฤทธ มอานภาพ มรศม ยนดมงหนามาสปา ซงเปนทประชมแหงภกษทงหลาย. ฝายทาววรปกษ ปกครองทศตะวน- ตก เปนอธบดของพวกนาค ทาวเธอเปน มหาราช มยศ. แมบตรเปนอนมากของ ทาวเธอนน กชอวา อนทรตางมกาลงมาก มฤทธ มอานภาพ มรศม มยศ ยนด มงหนามาสปา ซงเปนทประชมแหงภกษ ทงหลาย. ทาวกเวร ปกครองดานทศเหนอ เปนอธบดของพวกยกษ ทาวเธอเปนมหา ราช มยศ. แมบตรเปนอนมากของทาว เธอนน กมชอวา อนทร มกาลงมาก ม ฤทธ มอานภาพ มรศม มยศตางก ยนดมงหนามาสปา ซงเปนทประชมแหง ภกษทงหลาย.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 79 ทาวธตรฐปกครองทศตะวนออก ทาววรฬหกปกครองทศใต ทาววรปกษปกครองทศวนตก ทาวกเวร ปกครองทศเหนอ มหาราชทง ๔ องคนน ยงทศทง ๔ โดยรอบใหรงเรองประทบอย ในปาใกลกรงกบลพสด.

บาวของทาวโลกบาล

[๒๔๓] พวกบาวของมหาราชทง ๔ องคนน ตางมมายาลอลวง โออวด เจาเลห คอ กเฏณฑ ๑ เวเฏณฑ ๑ วฏ ๑ วฏฏะ ๑ จนทนะ ๑ กามเศรษฐ ๑ กนนฆณฑ ๑ นฆณฑ ๑ ปนาทะ ๑ โอปมญญะ ๑ เทวสต ๑ มาตล ๑ จตรเสนผคนธรรพ ๑ นโฬราช ๑ ชโนสภะ ๑ ปญจสขะ ๑ ตมพร ๑ สรยวจฉสา ๑ ราชาและคนธรรพเหลานน และเหลา อน พรอมดวยเทวราชทงหลาย ยนดมง หนากนมาสปา ซงเปนทประชมแหงภกษ ทงหลาย. อนง พวกนาคทอยในสระชอ นาสภะ และอยในเมองไพศาล กบบรษท แหงตจฉกะนาคราชกมา พวกนาคตระกล กมพลและตระกลอสดรกมา พวกนาคท

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 80 อยในทาปายาคะพรอมกบหมญาตกมา พวกนาคในแมนายมนา ตระกลธตรฐ ผม ยศกมา เอราวณเทพบตรผเปนชางใหญ แมนน กมาสปาซงเปนทประชมแหงภกษ ทงหลาย. [๒๔๔] ปกษเกดสองครง เปนทพย มตา หมดจดนาพญานาคไปไดอยางรวดเรว (คอพญาครฑ) เหลาใด พญาครฑเหลา นนมาโดยเวหา ถงทามกลางปา ชอของ พญาครฑเหลานนวา จตรสบรรณ ในครง นน การอภยไดมแลวแกพวกพญานาค พระพทธเจาไดทรงกระทาความปลอดภย จากสบรรณแลว พวกนาคและพวก สบรรณทกทายกนดวยวาจาทไพเราะ ตาง กระทาพระพทธเจาใหเปนสรณะแลว. พวกอสรทอาศยสมทร ซงถกพระ อนทรปราบจนพายแพแลว นาคและครฑ เหลานนเปนพนองของทาววาสวะ มฤทธ มยศ. พวกอสรตระกลกาลกญชา มกาย ใหญนากลว พวกอสรตระกลทานเวฆส อสรเวปจตต และอสรสจตตปาราท กบ นมจ บตรของอสรพล ๑๐๐ ซงมชอวา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 81 ไพโรจนทงนน ผกสอดเครองเสนา ท ทรงพลง เขาไปหาราหภทร (อสรนทรา- ห) แลวกลาววา ทานผเจรญ วนนเปน วนประชม แลวกเขาไปสปาเปนทประชม แหงภกษทงหลาย.

เทวนกาย ๖๐

[๒๔๕] หมเทพพวกอาปะ พวกปฐว พวก เตชะและพวกวายะ กมาในครงนนดวย หมเทพพวกวรณ พวกวารณ พวกโสมะ พวกยสสะ หมเทพผเกดดวยเมตตาและ กรณา ผมยศ กมา. หมเทพ ๑๐ เหลานเปน ๑๐ พวก ทง หมดลวนมผวพรรณตาง ๆ กน มฤทธ มอานภาพ มรศม มยศ มงหนามาสปา ซงเปนทประชมแหงภกษทงหลาย เทพพวกเวณฑ พวกสหล พวกโสมะ และพวกยมทง ๒ พวก เทพทอาศยพระ- จนทร ทาพระจนทรเปนเบองหนากมา. พวกเทพทอาศยสรยะ ทาสรยะเปน เบองหนากมา พวกเทพทานกษตรทง- หลาย เปนเบองหนา พวกเทพมนทพลาหก กมา แมทาวสกกะ วาสวะ ผใหทานเมอ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 82 กาลกอน ผประเสรฐกวาพวกอสรเทพก เสดจมา. หมเทพ ๑๐ เหลาน เปน ๑๐ พวก ทงหมดลวนแตมผวพรรณตาง ๆ กน ม ฤทธ มอานภาพ มรศม มยศยนด มง หนามาสปา ซงเปนทประชมแหงภกษทง หลาย. เทพพวกสหภ ซงรงเรองปานเปลว เพลง เทพพวกอรฏฐกะ และพวกโรชะ มรศมเหมอนสดอกผกตบ เทพพวกวรณ พวกสหธรรม พวกอจจตะ พวกอเนชกะ และสไลยรจระ กมา พวกวาสวเนสน กมา. หมเทพ ๑๐ เหลาน เปน ๑๐ พวก ทงหมดลวนแตมผวพรรณตาง ๆ กน ม ฤทธ มอานภาพ มรศม มยศ ยนดมง หนามาสปา ซงเปนทประชมแหงภกษทง หลาย. เทพพวกสมาน พวกมหาสมาน พวก มานสะ พวกมานสตะ พวกขฑฑาปทสกะ พวกมโนปทสกะ กมา อนง เทพพวกหร กมา พวกเทพซงชอโลหตวาส เทพพวก ปารค และพวกมหาปารคผมยศ กมา.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 83 หมเทพ ๑๐ เหลาน เปน ๑๐ พวก ทงหมดลวนแตมผวพรรณตาง ๆ กน ม ฤทธ มอานภาพ มรศม มยศ ยนดมงหนา มาสปา ซงเปนทประชมแหงภกษทงหลาย. เทพพวกสกกะ พวกกรมหะ พวก อรณ พวกเวฆนส กมาดวยกน เทพพวก โอทาตคยห ซงเปนหวหนา พวกวจกษณ พวกสทามตต พวกหารคช และพวก มสสก ผมยศ กมา เทพผซงคารามให ฝนตกทวทศกมา. หมเทพ ๑๐ เหลาน เปน ๑๐ พวก ทงหมดลวนแตมผวพรรณตาง ๆ กน ม ฤทธ มอานภาพ มรศม มยศ ยนดมงหนา มาสปา ซงเปนทประชมแหงภกษทงหลาย. เทพพวกเขมย พวกดสต พวกยามะ และพวกกฏฐกผมยศ พวกลมพตก พวก ลามเศรษฐ พวกโชตนาม พวกอาสวะ และพวกนมมานรด กมา อนง พวก ปรนมมต กมาดวย. หมเทพ ๑๐ เหลาน เปน ๑๐ พวก โดยทงหมดลวนแตมผวพรรณตาง ๆ กน มฤทธ มอานภาพ มรศม มยศ ยนดมง หนามาสปา ซงเปนทประชมแหงภกษทง หลาย.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 84 หมเทพ ๖๐ หมนลวนแตมผวพรรณ ตาง ๆ กน มาแลวโดยสวนแหงชอ และ เทพเหลาอน กมา เชนเดยวกน ดวยคด วาพวกเราจกเฝาพระมหานาคผปราศจาก ชาตผไมมกเลสดจตาป ผขามหวงนาได แลว ผไรอาสวะ ผขามจากกเลสทเปรยบ เหมอนหวงนา ผกาวลวงกรรมดจพระ- จนทรพนจากเมฆฉะนน.

พวกพรหม

[๒๔๖] สพรหม และปรมตตะ ผเปนบตร ของผมฤทธกมาดวย สนงกมารพรหม และตสสพรหม แมเขากมาสปา ซงเปน ทประชมแหงภกษทงหลาย. มหาพรหมยอมปกครองพรหมโลก พนหนง เปนอปปาตกะ มอานภาพ มกาย ใหญโต มยศ กมา. พวกพรหม ๑๐ องค ผเปนอสระ ในพรหมโลกพนหนงนน ผมอานาจเปน ไปเฉพาะผเดยวกมา และพรหมชอหารตะ อนพวกบรวารแวดลอมแลวกมา ในทาม กลางแหงพรหมเหลานน. และกองทพมาร ไดเหนพวกเทพ พรอมกบพระอนทรทงหมดนน กมาดวย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 85 แลวกลาววา ทานจงดความเขลาของมาร พวกทานจงมาจบผกไว จงผกดวยราคะ จงลอมไวโดยรอบ พวกทานอยาปลอย ใหใครไปได. แมทพ บงคบเสนามาร ในทประชม นนดงน แลวกเอาฝามอตบพนดน ทา เสยงอยางนากลวเหมอนเมฆ ทาใหฝนตก คารามอย เปนไปกบฟาแลบ. ในเวลานน พญามารนน ไมทาให ใครเปนไปในอานาจของตนได เดอดดาล แลวกลบ ไป พระศาสดาผมดวงตา ทรง พจารณาจนทราบเนอความนนหมดสน แลว แตนนจงตรสเรยกพวกพระสาวกผ ยนดในพระศาสนาวา ดกอนภกษทงหลาย กองทพมารมงหนามา พวกทานจงรจก พวกเขาไว กภกษเหลานน ฟงพระดารส ของพระพทธเจาแลว กองทพมารหลกไป จากพวกพระภกษ ผปราศจากราคะแลว ไมทา แมขนของพวกทานใหหวนไหวได สาวกทงหมดของพระองค ชนะสงความ แลวลวงความกลวเสยไดแลว เปนผมยศ ปรากฏแลว ในทประชมชน บนเทงอย กบดวยพระอรยเจาทงหลายแล.

จบ มหาสมยสตรท ๗

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 86 อรรถกถามหาสมยสตร

มหาสมยสตรขนตนวา ขาพเจาไดฟงมาแลว อยางน. ตอไปนเปนการพรรณนาตามลาดบบทในมหาสมยสตรนน. บทวาในแควนของพวกชาวสกกะ ความวา ชนบทแมแหงเดยวเปนทอยแหงพระราชกมารทไดพระนามวาสกกะเพราะอาศยพระอทานวา ทาน ! พวกเดกชางเกงแทตามนยแหงการเกดขนทกลาวไวในอมพฏฐสตร กเรยกวา สกกะทงหลาย ในชนบทของพวกชาวสกกะนน. บทวา ทปาใหญ คอในปาใหญทเกดเองมไดปลกไว ตดตอเปนอนเดยวกนกบหมพานต. บทวา ลวนแตเปนพระอรหนตทงหมด คอผสาเรจพระอรหตในวนทตรสพระสตรนเอง.ตอไปนเปนลาดบถอยคา เลากนมาวา ชาวศากยะและโกลยะ ชวยกนกนแมนาชอโรหณในระหวางเมองกบลพสดและเมองโกลยะดวยเขอนเดยวเทานนแลวหวานกลา. ตอมาในตนเดอนเจด เมอกลากาลงเหยว พวกคนงานของชาวเมองทงสองกประชมกน. ในทประชมนน พวกชาวเมองโกลยะพดวา นานเมอถกทงสองฝายนาเอาไป (ใช) พวกคณกจะไมพอ พวกฉนกจะไมพอ แตกลาของพวกฉนจะสาเรจดวยนา แตเพยงครงเดยวเทานน ขอใหพวกคณจงใหนาแกพวกฉนเถดนะ ชาวเมองกบลพสดกพดวา เมอพวกคณใสขาวจนเตมยงแลว พวกฉนจะเอาทองแดงมณเขยวและกหาปณะดา มมอถอกะบงและไถเปนตน เดนไปใกลประตบานของพวกคณกไมได ถงขาวกลาของพวกฉนกจะสาเรจดวยนาครงเดยวเหมอนกน ขอใหพวกทานจงใหนานแกพวกฉนเถดนะ พวกฉนให

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 87ไมได. ถงพวกฉนกใหไมได. เมอทะเลาะกนลามปามอยางนแลว คนหนงก ลกไปตคนหนง แมคนนนกตคนอน ตางทบตกนและกนอยางนแลวกทะเลาะกนลามปามจนเกยวโยงไปถงชาตของพวกราชตระกลดวยประการฉะน. พวกคนงานฝายโกลยะ พดวา พวกแกจงพาเอาพวกชาวกบลทรวมสงวาสกบพนองสาวของตนเหมอนกบพวกสนขและหมาจงจอกเปนตนไป ตอให ชาง มา และโลและอาวธของพวกนนกทาอะไรพวกขาไมได. พวกคนงานฝายศากยะกพดบางวา พวกแกกจงพาเอาเดกขเรอน ซงเปนพวกอนาถาหาคตมได อยใตไมกระเบาเหมอนพวกดรจฉานไปเดยวน ตอใหชางมาและโลและอาวธของพวกนนกทาอะไรพวกขาไมไดหรอก. ครนพวกเหลานนกลบไปแลวกแจงแกพวกอามาตยทเกยวกบงานนน. พวกอามาตยกกราบทลพวกราชตระกลจากนนพวกเจาศากยะกวา พวกเราจะแสดงความเขมแขงและกาลงของเหลาผ รวมสงวาสกบพสาวนองสาวแลวกเตรยมยกทพไป. ฝายพวกเจาโกลยะกวาพวกเราจะแสดงความเขมแขงและกาลงของเหลาผอยใตตนกระเบา แลวกเตรยมยกทพไป. ฝายพระผมพระภาคเจา เมอเวลาใกลรงนนเอง เสดจออกจากมหากรณาสมาบต เมอทรงตรวจดโลกไดทรงเหนพวกเหลาน กาลงเตรยมยกทพไปอยางน ครนทรงเหนแลวกทรงใครครวญอยวา เมอเราไป การทะเลาะนจะสงบหรอไมหนอ ไดทรงทาการสนนษฐานวา เมอเราไปทนนแลวจะแสดงชาดกสามเรอง เพอระงบการทะเลาะกน แตนนการทะเลาะกนกจะสงบ ตอจากนน เพอประโยชนการสองถงความพรอมเพรยงกนเราจะแสดงอกสองชาดกแลวแสดงถงเรอง อตตทณฑสตร เมอชาวเมองทงสองไดฟงเทศนแลวจะใหเดกฝายละสองรอยหาสบคน เราจะใหเดกเหลานนบวช ทนน การประชมใหญกจะม เพราะเหตนน ขณะทพวกเหลานนกาลงเตรยมยกทพออกไป ไมทรง

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 88แจงใคร ๆ พระองคเองนนแหละเสดจถอบาตร จวร ไปขดบลลงกประทบนง เปลงพระรศมหกสทอากาศระหวางกองทพทงสอง. พอชาวเมองกบลพสดไดเหนพระผมพระภาคเจาเขาเทานน กคดวาพระศาสดาพระญาตประเสรฐของพวกเราเสดจมาแลว พระองคทรงเหนความทพวกเรากระทาการทะเลาะกนหรอหนอ แลวคดวาเมอพระผมพระภาคเจาเสดจมาแลว พวกเราจะใหศสตราถงสรระผอนไมไดอยางเดดขาด แลวกทงอาวธนงไหวพระผมพระภาคเจาแลว. แมพวกชาวเมองโกลยะ กคดเหมอนกนอยางนนแหละ พากนทงอาวธนงไหวพระผมพระภาคเจาแลว. ทงททรงทราบอยเทยว พระผมพระภาคเจากตรสถามวา มหาบพตร ! พวกพระองคเสดจมาทาไม. พวกเหลานนกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ! พวกขาพระองคเปนผมาทนไมใชเพอเลนททานา ไมใชเพอเลนทภเขา ไมใชเพอเลนแมนาไมใชเพอชมเขา แตมารบกน. มหาบพตร ! เพราะอาศยอะไร พระองคจงทะเลาะกน. นา พระพทธเจาขา. นามคาเทาไร มหาบพตร มคานอยพระเจาขา. ชอวาแผนดน มคาเทาไร มหาบพตร หาคามไดพระเจาขา. ชอวาพวกกษตรยมคาเทาไร มหาบพตร ชอวาพวกกษตรยหาคามได พระเจาขา.พระผมพระภาคเจาจงตรสวา มหาบพตร! พวกพระองคอาศยนาทมคานอยแลวมาทาใหพวกกษตรยซงหาคามได ฉบหาย เพออะไร แลวตรสวา ในการทะเลาะกน ไมมความชนใจ มหาบพตรทงหลาย ! ดวยอานาจการทะเลาะกนความเจบใจทรกขเทวดาคนหนงผทาเวรในททไมนาเปนไปไดแลวผกไวกบหมไดตดตามไปตลอดกปทงสน แลวตรสชาดกเรองตนสะครอ. ตอจากนน ตรสอกวา มหาบพตรทงหลาย ! ไมพงเปนผแตกตน เพราะฝงสตวสเทาในปาหมพานตซงกวางทงสามพนโยชน แตกตนเพราะคาพดของกระตายตวหนงไดแลนไปจนถงทะเลหลวง เพราะฉะนน ไมพงเปนผแตกตน แลวตรสชาดก

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 89เรองแผนดนถลม ตอจากนนตรสวา มหาบพตรทงหลาย ! บางทแมแตผท ออนกาลงกยงเหนชองผดของผมกาลงมากได บางทผมกาลงมาก กเหนชองพรธของผออนกาลงได จรงอยางนน แมแตนางนกมลไถ กยงฆาชางได แลวตรสชาดกเรองนกมลไถ. เมอตรสชาดกทงสามเรองเพอระงบการทะเลาะกนอยางนแลว เพอประโยชนการสองถงความพรอมเพรยงกน จงตรสชาดก (อก)สองเรอง. ตรสอยางไร ตรสวา มหาบพตรทงหลาย ! กใคร ๆ ไมสามารถเพอจะเหนชองผดของพวกผพรอมเพรยงกนได แลวตรสรกขธมมชาดก. จากนนตรสวา มหาบพตรทงหลาย ใคร ๆ ไมอาจเหนชองผดของเหลาผพรอมเพรยงกนได แตเมอพวกเขาไดทาการววาทกนและกน เมอนนลกพรานกฆาพวกนนถอเอาไป ขนชอวาความชนใจ ยอมไมมในการววาทกน แลวตรสชาดกเรองนกคม ครนตรสชาดกทง ๕ เรอง เหลานเสรจแลว สดทายตรสเรองอตตทณฑสตร. พระราชาทงหลายทรงเลอมใส ตรสวา หากพระศาสดาจกมไดเสดจมา พวกเรากจะฆากนเองดวยมอของตนแลวทาใหแมนาเลอดไหลไป พวกเราจะไมพงเหนลกและพนองของเราทประตเรอน พวกเราจะไมไดมแมแตผสอสารโตตอบกน พวกเราไดชวตเพราะอาศยพระศาสดา กถาพระศาสดาจะทรงครองเรอน ราชสมบตในทวปใหญสอนมทวป นอย สองพนเปนบรวารกคงจะไดอยในองพระหตถของพระองค กลก ๆ ของพวกเราตงพนกวาคน กจะไดม และแตนนพระองคกจะมกษตรยเปนบรวารทองเทยวไป แตพระองคมาทรงละสมบตนนแลวทรงออกไปบรรลพระสมโพธญาณแลว ถงบดนกขอใหจงทรงมกษตรยเปนบรวารเทยวไปนนเทยว. กษตรยชาวสองพระนครกไดถวายพระกมารฝายละสองรอยหาสบองค. พระผมพระภาคเจาทรงใหพระกมารเหลานนทรงผนวชแลว กเสดจไปปาใหญ เพราะความททานเหลานนเคารพ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 90อยางหนก ความไมยนดจงไดเกดแกพวกทานผซงมไดบวชตามความพอใจ ของตน. แมพวกภรรยาเกาของทานเหลานนกพดคาเปนตนวา ขอใหพระลกเจาทงหลายจงสกเถด การครองเรอนจะทรงอยไมได แลวกสงขาวไป. พวกทานกยงกระสนหนกขนอก. พระผมพระภาคเจาทรงใครครวญอยกทรงทราบความไมยนดของพวกทานเหลานนทรงคดวา พวกภกษเหลานอยรวมกนกบพระพทธเจาเชนเรา ยงกระสน ถาไฉนเราจะกลาวยกยองสระดเหวาแกพวกเธอแลวกทรงพาไปทนน ทรงคดวา เราจะบรรเทาความไมยนด จงทรงกลาวคณของสระดเหวา. พวกภกษไดเปนผอยากเหนสระนนแลว. พระผมพระภาคเจาตรสถามวา ภกษทงหลาย ! พวกเธอเปนผอยากจะเหนสระดเหวาหรอ. พวกภกษกราบทลวา อยางนนพระเจาขา. ถาอยางนน มา พวกเราไปกน. ขาแตพระผมพระภาคเจา ! พวกขาพระองคจะไปสทสาหรบไปของพวกทานผมฤทธ ไดอยางไร. พวกเธอเปนผอยากไปสระนน เราจะพาไปดวยอานภาพของเราเอง. ดแลว พระพทธเจาขา. ลาดบนน พระผมพระภาคเจากทรงพาภกษ ๕๐๐ รปเหาะไปในอากาศลงทใกลสระดเหวา และตรสกะภกษเหลานนวา ภกษทงหลาย ! ทสระดเหวาน ใครไมรจกชอพวกปลา กจงถามเรา. ทานเหลานนทลถามแลว.พระผมพระภาคเจากตรสบอกสงทภกษถามแลวถามอก. และไมใชแตชอพวกปลาเทานน ยงใหถามถงชอของตนไมทงหลายในราวปานนดวย ของสตวสองเทาสเทาและนกในเชงเขาดวย แลวกทรงบอก. ครงนน พญานกดเหวาจบททอนไมซงนกสองตวใชปากกดคาบไวมพวกนกลอมหนาหลงทงสองขางกาลงมา. เมอภกษไดเหนนกนน กทลถามวาพระเจาขา ! นนคงจะเปนพญานกของนกเหลาน ขาพระพทธเจาทงหลายเขาใจวา พวกเหลานน คงจะเปนบรวารของพญานกนน. ภกษทงหลาย ! ขอนนเปนอยางนน แมนกเปนวงศของเรา เปนประเพณของเรา. พระเจาขา ! พวก

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 91ขาพระองคจะดนกเหลานสกประเดยวกอน และกพวกขาพระองคอยากจะฟงขอ ทพระผมพระภาคเจาตรสวา แมนกเปนวงศของเรา เปนประเพณของเรา.อยากฟงหรอ ภกษทงหลาย. อยางนน พระพทธเจาขา. พระผมพระภาคเจาตรสวา ถาอยางนน จงฟง แลวกตรสชาดกเรองนกดเหวา ประดบดวยคาถาสามรอย ทรงบรรเทาความไมยนดแลว เมอจบเทศนแมภกษเหลานน กตงอยในโสดาปตตผลทกรป และแมแตฤทธของทานเหลานน กมาพรอมกบมรรคนนเอง. พระผมพระภาคเจาทรงคดวา สาหรบภกษเหลานเพยงเทานกอนเถดแลวกทรงเหาะไปในอากาศเสดจไปสปาใหญนนแล. แมภกษเหลานนเวลาไปไปดวยอานาจของพระทศพล แต เวลามาแวดลอมพระผมพระภาคเจาลงในปาใหญดวยอานาจของตนเอง. พระผมพระภาคเจา ประทบบนทนงทปไวแลวตรสเรยกภกษเหลานนแลวตรสวา ภกษทงหลาย จงมานงลง เราจะบอกกมมฏฐานเพอใหพวกเธอละกเลสทตองละดวยสามมรรคเบองบน แลวกทรงบอกกมมฏฐานให. พวกภกษพากนคดวา พระผมพระภาคเจาทรงทราบวาพวกเราไมมความยนดจงทรงพาไปสระดเหวาทรงบรรเทาความไมยนด บดน ไดทรงประทานกมมฏฐานสาหรบมรรคทงสามในทนแกพวกเราซงบรรลโสดาปตตผลในทนนแลว กแลพวกเราไมควรใหเสยเวลาดวยคดวา พวกเราเปนพระโสดาบนแลว พวกเราควรเปนอดมบรษ ทานเหลานนจงไหวพระบาทของพระทศพลแลวลกขนสลดทนงแยกกนไปนงทเงอมและโคนไม. พระผมพระภาคเจา ทรงพระดารวา ภกษเหลาน แมโดยปกตกไมทงการงาน และกสาหรบ ภกษทไดอบายจะไมมเหตแหงการเหนดเหนอย และเมอไปตงวปสสนาแลวบรรลอรหต ก จะพากนมาสสานกเรา ดวยคดวา พวกเราจะกราบทลคณวเศษทแตละคนไดเฉพาะแลว เมอพวกเธอเหลานนมาแลวพวกเทวดาในหมนจกรวาลกจะประชม

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 92กนในจกรวาลหนง การประชมใหญกจะม เราควรนงในโอกาสทสงด. ลาดบ นนกรบสงใหปพทธอาสนในโอกาสทสงดแลวประทบนงลง. พระเถระทไปรบกมมฏฐานกอนเขาหมด สาเรจพระอรหตพรอมทงปฏสมภทาทงหลายแลว. ตอไปกอกรป ถดไปกอกรป ดงนกเปนอนวาภกษทง๕๐๐ รป เบกบานเหมอนปทมทบานในสระปทมฉะนน. ภกษทสาเรจพระ-อรหตกอนเขาหมด คดวา เราจะกราบทลพระผมพระภาคเจา จงคลายบลลงกสลดทนงลกขนบายหนาไปหาพระทศพล. อกรปหนงกอยางนน อกรปหนงกอยางนน ดงนกเปนอนวาภกษทง ๕๐๐ รป ทะยอยกนมาเหมอนเขาสโรงอาหารฉะนน. ผทมากอนเขาหมด ไหวและปทนงแลวนงในทควรสวนหนงเปนผอยากจะกราบทลถงคณพเศษทไดโดยเฉพาะ คดวา ใครอนมหรอไมมหนอ กลบไปมองดทางมาไดเหนแมอกรปหนง ไดเหนแมอกรปหนง. ดวยประการฉะน เปนอนวา ทานทงหมดแมนนกมานงในทควรสวนหนงแลวกตางคดวา รปนกาลงระอายจงไมบอกแกรปน รปนกกาลงละอายจงไมบอกแกรปน ไดยนวา สาหรบพวกผสนอาสวะแลวยอมมอาการสองอยางคอ ๑. เกดความคดวา ชาวโลกพรอมกบเทวดาจะพงรแจงแทงตลอดคณวเศษทเราไดเฉพาะแลว พลนทเดยว ๒. ไมประสงคจะบอกคณทคนไดแลวแกผอน เหมอนคนทไดขมทรพยฉะนน. กเมอสกวาวงของพระอรยเจานนหยงลงแลว พระจนทรเตมวงศ ซงหลดพนจากตวการททาใหเศราหมองคอ หมอก นาคาง ควน ฝน ราห จากขอบเขตรอบเขายคนธรทางทศตะวนออก ประกอบดวยสรแหงลอเงน ซงกาลงจบขอบกงหมนไป คลายกบวงแวนสองแผนใหญทสาเรจดวยเงนทยกขนในดานทศตะวนออก เพอทศนะอนเปนทนารนรมยของโลกทประดบดวยพทธปบาท

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 93ลอยเดนดาเนนไปสทางลม. พระผมพระภาคเจาประทบอยทปาใหญใกลกรง กบลพสดในแควนแหงพวกชาวสกกะกบหมภกษจานวนมาก คอ ภกษมจานวน๕๐๐ รป ทกรปลวนแตเปนพระอรหนตในขณะ คอในลยะ ไดแกในครหนงเหนปานนดวยประการฉะน. ในทประชมนน พระผมพระภาคเจากทรงเกดในวงศพระเจามหาสมมตเหลาภกษทง ๕๐๐ รปนนเลา กเกดในตระกลพระเจามหาสมมต พระผม-พระภาคเจาทรงเกดในพระครรภกษตรย ทานเหลานนเลากเกดในครรภกษตรย พระผมพระภาคเจาทรงเปนนกบวชชนเจา ทานเหลานนเลากเปนนกบวชชนเจา พระผมพระภาคเจาทรงละเศวตฉตร ทรงสละราชสมบตจกร-พรรดทอยในกาพระหตถ ทรงผนวช ทานเหลานน เลากสละเศวตฉตร ทงราชสมบตทอยในกามอบวช. ดงวามานจงเปนอนวา องคพระผมพระภาคเจาเองทรงหมดจด ทรงมบรวารทหมดจด ในโอกาสทหมดจด ในสวนราตรทหมดจด ทรงปราศจากราคะ ทรงมบรวารทปราศจากราคะ ทรงปราศจากโทสะทรงมบรวารทปราศจากโทสะ ทรงปราศจากโมหะ ทรงมบรวารทปราศจากโมหะ ทรงไมมตณหา ทรงมบรวารทไมมตณหา ทรงไมมกเลส ทรงมบรวารทไมมกเลส ทรงสงบ ทรงมบรวารทสงบ ทรงฝกแลว ทรงมบรวารทฝกแลวทรงพนแลว ทรงมบรวารทพนแลว ทรงรงเรองเกนเปรยบดวยประการฉะน.นชอวาเปนชนวรรณะสามารถพดไดเทาใด กพงพดเทานน. ดงทวามาน ทานพระอานนท หมายเอาภกษเหลานจงกลาววา คอภกษมจานวน ๕๐๐ รป ทกรปลวนแตเปนพระอรหนตทงนน. บทวา โดยมาก คอ มากกวา ประชมกนแลว ทนอยยกเวนเทพไมมสญญา เทพชนอรปาวจร และเทพทเขาสมาบต ไมไดเขาประชม. ตอไปน เปนลาดบการเขาประชมในมหาสมยสตรนน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 94 เลากนมาวา เหลาเทวดาโดยรอบปาใหญเคลอนไหวแลว ทาเสยงดง วา มาเถดผเจรญทงหลาย ชอวาการเหนพระพทธเจามอปการะมาก การฟงพระธรรมมอปการะมาก การเหนหมภกษมอปการะมาก มา มาเถด พวกเราแลวกพากนมานมสการพระผมพระภาคเจา และเหลาพระขณาสพผบรรลพระอรหต เมอครนน แลวยน ณ ทควรสวนขางหนง. โดยอบายนนนแหละพงทราบวา ทวยเทพทงหลายในแสนจกรวาลมาประชมกน เพราะฟงเสยงเทวดาเหลานน ๆ โดยลาดบ คอ เทวดาผอยในจกรวาลทงสน ซงอยในสกลชมพทวป ปพพวเทหทวป อมรโคยานทวป อตตรกรทวป ในทวปนอยสองพนทวป คอ พวกเทวดาทอาศยอยในปาหมพานต ซงกวางประมาณสามพนโยชนโดยฟงเสยงเทวดาผอาศยอยในทกงคาวต หนงคาวต กงโยชน หนงโยชนโดยลาดบตอกนไป เทวดาในนคร ๑๘๙,๐๐๐ นคร เทวดาอยทโทณมข๙,๙๐๐,๐๐๐ แหง เทวดาอยทปฏนะ ๙๖ แสนโกฏ และอาศยอยททะเล ๕๖แหง มาประชมกนแลว แตนนกเทวดาในจกรวาลทสองทสามเปนตน มาประชมกนดวยประการฉะน. กหมนจกรวาลทานหมายเอาวา ๑๐ โลกธาตในทน. เหตนนทานจงกลาววา เทวดาจาก ๑๐ โลกธาตโดยมากเปนผเขาประชมแลว. หองจกรวาลทงสน จนถงพรหมโลกเตมแนนไปดวยพวกเทวดาทเขาประชมอยางนน เหมอนกลองเขมทเตมแนนไปดวยเขมทใสไปจนหาทวางไมได. ในหองจกรวาลทงสนนนพงทราบวา ทสงกวาเขาไดแกหองจกรวาลของพรหมโลก. เลากนมาวา ผยนในพรหมโลกเอากอนหนเทาเรอนยอดเจดชนในโลหปราสาท โยนลงลางสเดอนจงถงแผนดน. ในโอกาสใหญขนาดนนไดมเทวดาจนหาทวางไมได. เหมอนดอกไมทคนยนขางลางโยนไป หรอเหมอนควนไมไดชองเพอขนไปเบองบน หรอเหมอนเมลดผกกาดทคนยนขางบน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 95โรยไปไมไดชองเพอลงลางฉะนน. กทประทบนงของพระผมพระภาคเจาไมคบ แคบ พวกเทวดาและพวกพรหมทมศกดใหญซงมาแลว ๆ ยอมไดชองทกองคเหมอนทประทบนงของพระเจาจกรพรรดยอมเปนทไมคบแคบ พวกกษตรยชนผใหญทเสดจมาแลว ๆ กยงทรงไดชองวางอยนนเองฉะนน. เออกยงเลากนมาวา ประเทศขนาดเทากบปลายขนทราย ตามนยทกลาวไวในมหา-ปรนพพานสตร ในทใกลพระผมพระภาคเจานนเอง กยงมเทวดา ๑๐ องคบาง ๒๐ องคบาง เนรมตรางละเอยดยนอย. ขางหนาทงหมดมเทวดา ๖๐ ๆองคยนอย. บทวา พวกชนสทธาวาส คอชาวสทธาวาส. พรหมโลก ๕ ชนอนเปนทอยของพระอนาคามและพระขณาสพผหมดจดชอวาสทธาวาส. คาวาไดมคาดารอยางน คอ ทาไมจงไดม. ไดยนวา ในครงนน พวกพรหมเหลานนเขาสมาบตแลวออกตามกาหนด เมอมองดทอยของพรหมกไดเหนวาง เหมอนโรงอาหารในเวลาหลงอาหาร แตนนเมอใครครวญดวา พวกพรหมไปไหนกทราบวาไปทประชมใหญ คดวา สมาคมนใหญ ฝายพวกเรามามวชกชากสาหรบพวกผชกชาจะหาโอกาสไดยาก เพราะฉะนน เมอจะไปพวกเราอยามมอเปลา แตงคาถาองคละบทแลวคอยไปพวกเราจะให พระผมพระภาคเจาทรงทราบวาตนมาในสมาคมเหมอนกนดวยคาถานน และจะกลาวพระเกยรตคณของพระทศพลดวย. ความดารอยางนจงไดมเพราะความทพรหมเหลานนออกจากสมาบตแลวใครครวญดวยประการฉะน. บทวา ปรากฏขางหนาพระผมพระภาคเจา ความวา ทานทาพรหมเลานนใหเหมอนหยงลงในทเฉพาะพระพกตรใกลพระผมพระภาคเจานนเองกลาวไวแลว. ในบาลแตในทนไมพงเขาใจความอยางนเลย.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 96 กพรหมเหลานน แตงคาถาแตยงอยในพรหมโลกเสรจแลวองคหนง ลงทขอบปากจกรวาลดานตะวนออก องคหนงลงทขอบปากจกรวาลดานใตองคหนงลงทขอบปากจกรวาลดานตะวนตก องคหนงลงทขอบปากจกรวาลดานเหนอ. ตอจากนนพรหมทลงทขอบปากจกรวาลดานตะวนออก กเขากสณเขยวแลวปลอยรศมเขยว เหมอนกาลงสวมหนงแกวมณใหเทวดาในหมนจกรวาลทราบวาตนมาแลว ธรรมดาวถของพระพทธเจาไมมใครสามารถจะผานไปไดเพราะฉะนน จงมาดวยวถของพระพทธเจาทกระทบแลวไหวพระผมพระภาคเจายนในทควรสวนหนงแลวกไดกลาวคาถาทตนไดแตงไว. พรหมทลงทขอบปากจกรวาลดานใต กเขากสณเหลองปลอยรศมแสงทองเหมอนกาลงหมผาทองประกาศใหเทวดาในหมนจกรวาลทราบวาตนมาแลวไดยนอยในนนนนเอง.พรหมทลงทางขอบปากจกรวาลดานตะวนตก เขากสณแดง เปลงรศมแดงเหมอนหมผาขนสตวชนดสแดง ประกาศใหทรงทราบวาตนมาแลว แกเทวดาในหมนจกรวาลแลวไดยนอยางนนเหมอนกน. พรหมทลงทางขอบปากจกรวาลดานเหนอ เขากสณขาว เปลงรศมขาวเหมอนนงผาดอกมะล ประกาศใหทราบวาตนมาแลว แกเทวดาในหมนจกรวาลไดยนอยางนนเหมอนกน. แตในบาลทานกลาววา พรหมทงหลายเหลานน ปรากฏขางหนาพระผมพระภาคเจาวา ครงนนเทวดาเหลานน อภวาทพระผมพระภาคเจาแลวไดยนในทควรสวนหนง ดงน แลวไดกลาวความปรากฏขางหนา และการอภวาทแลวยนในทควรสวนหนง เหมอนกบในขณะเดยวกนอยางนน. การปรากฏและการยนไดม ตามลาดบน แตทานกระทาเปนพรอมกนแสดงไวแลว. สวนการกลาวคาถาในบาลทานแยกกลาวไวเปนแผนก ๆ ทเดยว. ในบทเหลานน บทวา มหาสมย แปลวา การประชมใหญ ปาชฏเรยกวาปาใหญ พระผมพระภาคเจาตรสวา การประชมใหญ คอการเขา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 97ประชมพรอมกนครงใหญมในวนนทชฏปาน แมดวยบททงสอง. แตนน เพอ แสดงพวกทเขาประชมนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา หมเทพมาประชมกนแลว. ในบทวา หมเทพนน คอพวกเทวดา บทวา พวกเราเปนผมาสการประชมธรรมน คอ เมอไดเหนหมเทพมาประชมกนอยางน แมพวกเรากมาสการประชมธรรมน. เพราะเหตไร เพราะเหต เพอเหนหมทไมมใครปราบไดนนเอง อธบายวา พวกเราไดเปนผมาเพอชมหมทไมมใครปราบไดนผชอวาพชตสงความ เพราะเปนผทไมมใครทาใหพายแพไดแลวยายมารทงสามชนดไดในวนนนนเอง. กพรหมนน ครนกลาวคาถานแลวกอภวาทพระผมพระภาคเจาแลวไดยนทางขอบปากจกรวาลดานตะวนออก. ถดมาองคทสองกมากลาวตามนยทกลาวแลวนนแหละ. ในบทวา ภกษทงหลายใน...นน นนไดแก พวกภกษในทประ-ชมนน. บทวา ตงมนแลว คอประกอบดวยสมาธ. บาทคาถาวา ไดทาจตของตนใหตรงแลว ไดแก ไดนาความคดโกง และความโคงออกจนหมดแลวทาจตของตนใหตรง. บาทคาถาวา เหมอนสารถถอเชอก ความวาเมอพวกมาสนธพ ไปอยางเรยบรอย สารถวางปฏกลงแลวคอยจบเชอกทงหมดไวไมเตอนไมรงตงอยฉนใด ภกษหมดทงหารอยนถงพรอมดวยความวางเฉยมองคหก คมทวารไดแลวบณฑตรกษาอนทรยทงหลายไวฉนนน พรหมกลาววา ขาแตพระผมพระภาคเจา พวกขาพระพทธเจาเปนผมาทนเพอชมภกษเหลาน. แลวพรหมแมนนกไปยนตามตาแหนงทเดยว. ถดมาองคทสามกมากลาวตามนยทกลาวแลวนนแหละ. ในบทเหลานน บทวา ตดตาปไดแลว คอ ตดตาปอน ไดแกราคะโทสะและโมหะ. บทวา ลมสลก กไดแกลมสลกคอราคะโทสะและโมหะนนเอง. บทวา เสาเขอน กไดแกเสาเขอนคอราคะโทสะและโมหะนนเอง.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 98บทวา ถอนแลวไมม เอชา คอ ภกษเหลาชอวาไมมความหวนไหว เพราะ ไมมความหวนไหวคอตณหา ถอนแลวคอกระชากเสาเขอนจนหลดแลว .บทวา ทานเหลานนเทยวไป คอเทยวจารกไปชนดทไมกระทบกระทงใครในสทศ. บทวา หมดจด คอไมมตวการทเขามาทาใหจตใจเศราหมอง.บทวา ปราศจากมลทน คอไมมมลทน. คาวา ปราศจากมลทนน กเปนคาสาหรบใชแทนคาวา หมดจด นนเอง. บทวา มตา คอมดวงตาดวยดวงตา ๕ชนด. บทวา ฝกแลวเปนอยางด คอ ทางตากฝกแลว ทางห. ทางจมกทางลนทางกาย ทางใจ กฝกแลว. บทวา นาคหนม คอนาครน ๆ. พรหมอธบายวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขาพระองคเปนผมาแลวเพอชมนาครน ทฝกแลวดวยความเพยรเปนเครองประกอบอน ยอดเยยมเหนปานนเหลาน.แมพรหมองคนนกไดไปยนตามตาแหนงนนแล. ถดมาองคทส กไดมากลาวตามนยทกลาวแลวนนเอง. บรรดาบทเหลานน บทวา ถงแลว คอถงแลวดวยการถงสรณะทไมมความสงสย. แมพรหมองคนนกไดไปยนตามตาแหนงนนแล. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาเมอไดทรงสารวจดตงแตพนแผนดนจนจรดกาหนดขอบปากจกรวาล จากกาหนดขอบปากจกรวาลจนจรดพรหมโลกทอดพระเนตรเหนการประชมของเทวดาแลวจงทรงพระดารวา สมาคมเทวดานใหญ. ฝายพวกภกษไมทราบวา สมาคมเทวดานใหญอยางน เอาเถด เราจะบอกพวกเธอ เมอทรงพระดารอยางนนเสรจแลว ลาดบนน พระผมพระภาคเจากตรสเรยกภกษ ดวยประการฉะน. พงขยายใหกวางทงหมด. บรรดาคาเหลานน คาวา มเทานเปนอยางยง คอ ชอวามเทานเปนอยางยง เพราะเทานเปนประมาณอยางยงของพระพทธเจาเหลานน. แตเพราะบดน ไมมพระพทธเจาทงหลาย จงไมตรสครงทสามวา ภกษทงหลาย !

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 99แมพระพทธเจาเหลานนใดในบดน. บทวา ภกษทงหลาย เราจะบอก ความ วา ถามวา ทาไมจงตรส ตอบวา เพอใหทราบพรงพรอมแหงจตของทวยเทพ ไดยนวา พวกเทวดาพากนคดวา พระผมพระภาคเจาจะทรงกลาวชอและโคตรแตของทวยเทพชนผใหญเทานน ของพวกชนผนอยจะทรงบอกไปทาไมในสมาคมใหญน. ทนนพระผมพระภาคเจาทรงพจารณาวา เทพเหลานนคดอยางไร ทรงทราบวาระจตนนของเทวดาเหลานน เหมอนสอดมอเขาปากแลวคลาดวงใจ และเหมอนจบโจรไดทงของกลางจงทรงดารวา เราจะกลาวถงชอและโคตรของเหลาเทพแมทงหมดทงชนผนอยและชนผใหญซงตางมาจากหมนจกรวาล. ธรรมดาวา พระพทธเจาทงหลายทรงเปนผใหญ พระพทธเจาเหลานนทรงเปนสตวพเศษ ทรงทราบสงทชาวโลกรวมทงเทวดาไดเหน ไดยนไดทราบ ไดรแจง ไดถง ไดแสวงหา ไดใชใจทองเทยวไปตาม ไมวาสงไร ๆ ในทใด ๆ จะเปนรปารมณในรปารมณทจาแนกดวยสามารถรปมรปสเขยวเปนตน หรออารมณมเสยงเปนตน ทแยกไวเปนแผนก ๆ ในสททารมณเปนตน ทจาแนกดวยสามารถเสยงกลองเปนตน มอยซงมาสคลองทหนาพระญาณของพระพทธเจาเหลานน. สมจรงดงทพระผมพระภาคเจาตรสวา ภกษทงหลาย สงใดทชาวโลกรวมทงเทวดา ฯลฯ รวมทงเทวดาและมนษย ไดเหนไดยน ไดทราบ ไดรแจง ไดถง ไดแสวงหา ไดใชใจทองเทยวไปตาม เรารสงนน เราเหนสงนน เราเขาใจสงนนอยางแจมแจง.๑ พระผมพระภาคเจาทรงมพระญาณไมมอะไรมาขดขวางไดในทกหนทกแหงอยางน ทรงไดทาพวกเทวดา.แมทงหมดนนเปนสองพวกดวยอานาจภพและอภพ คอ พวกทเปนอภพสตวทกลาวโดยนยเปนตนวา หรอสตวเหลาใด ถงพรอมดวยทานบคอกรรม สตวพวก๑. ส . จตก. ๓๒

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 100นนถงจะอยรวมวหารกน พระพทธเจาทงหลายกไมทรงมอง และพวกภพสตว ทตรงกนขามกบพวกอภพสตวนน พวกนนตอใหอยไกลกเสดจไปทรงสงเคราะห. เพราะฉะนน แมในการประชมของเทพนน พระผมพระภาคเจาทรงละพวกทอภพ (ไมเหมาะไมสมควรโชคราย) แลวรวบรวมเอาแตพวกภพสตว เมอรวบรวมเอาเสรจแลวกมาทรงจดเปน ๖ พวก ตามอานาจจรตนนเองวา พวกราคจรตเทาน พวกโทสจรตเปนตนเทาน. ตอมากทรงใครครวญธรรมเทศนาอนเปนทสบายแกพวกจรตเหลานนทรงกาหนดเทศนาวา พวกเทวดาราคจรต เราจกแสดงสมมาปรพพาชนยสตร(สตรวาดวยเรองทพงเวนโดยชอบ) จกแสดงกลหววาทสตร (สตรเกยวกบเรองทะเลาะววาท) แกพวกโทสจรต จกแสดงมหาพยหสตร (สตรวาดวยพวกใหญ) แกพวกโมหจรต จกแสดงจฬพยหสตร (สตรวาดวยพวกนอย)แกพวกวตกจรต จกแสดงตวฏฏกปฏปทา (ขอปฏบตของนกคม)แกพวกสทธาจรต จกแสดง ปราเภทสตร ( สตรวาดวยเรองแตกในอนาคต) แกพวกพทธจรต แลวกทรงใสพระทยถงบรษทนนอกวา บรษทพงรดวยอธยาศยของตน ดวยอธยาศยของคนอน ดวยการเกดเรองขน หรอดวยอานาจการถามหนอแล แตนนกทรงทราบวา บรษทพงรดวยอานาจการถามแลวทรงพระดารวาจะมใครหรอไมหนอทเปนผถอเอาอธยาศยของทวยเทพแลว สามารถถามปญหาดวยอานาจจรตได ไดทรงเหนวา ในพวกภกษทง ๕๐๐รปนน แมรปเดยวกจะไมสามารถ. จากนนทรงรวมเอาพระสาวกผใหญ ๘๐รป และพระสาวกชนเลศ ๒ รป กทรงเหนวา ถงทานเหลานนกจะไมอาจแลวทรงพระราพงวา ถาพงมพระปจเจกพทธเจา พระปจเจกพทธเจาจะสามารถหรอไมหนอ ทรงทราบวา ถงพระปจเจกพทธเจา กจะไมสามารถทรงรวมวา ในบรรดาทาวสกกะและทาวสยามะเปนตน ใคร ๆ จะพงอาจ แม

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 101ถาในทานแมเหลานน ผไร ๆ จะพงอาจจะใหถามพระองคแลวจะพงตอบเสย เอง. แตแมในทานเหลานน ใคร ๆ กไมอาจ. ลาดบนน พระผมพระภาคเจานน ไดทรงมพระดารอยางนวาพระพทธเจาอยางเราเทานนจงจะพงอาจ และกมพระพทธเจาองคอนในทใดบางไหม แลวกทรงแผพระญาณอนไมมทสนสดไปในโลกธาตอนไมมทสนสดทรงตรวจดกไมไดทรงเหนพระพทธเจาองคอน. ขอทไมทรงเหนผใดเสมอพระองคในบดนนนไมนาอศจรรยเลย แมในวนประสต เมอไมทรงเหนใครเสมอพระองคตามนยทกลาวไวในอรรถกถาพรหมชาลสตร พระองคกไดเปลงสหนาททไมมใครจะพงปฏวตไดวา เราเปนยอดของโลก ดงน. เมอไมทรงเหนคนอนเทาพระองคอยางนแลว กทรงคดวา ถาเราพงถามแลวตอบเองเสยเลย แมเมอเปนอยางน เทวดาเหลาน กจะไมอาจแทงตลอดไดแตเมอพระพทธเจาองคอนนนแล ทรงถามและเราตอบจงจะเปนสงนาอศจรรยและพวกเทวดากจะสามารถแทงตลอดไดดวยฉะนน เราจะสรางพระพทธนรมต.แลวทรงเขาฌานทมอภญญาเปนบาท ครนทรงออกแลวกทรงบรกรรมดวยกามาวจรจตทงหลายวา ขอใหการถอบาตรและจวร การเหลยวหนาและเหลยวหลง และการคเขาและเหยยดออกจงเหมอนเราทเดยว แลวกทรงอธษ-ฐานดวยรปาวจรจต เหมอนทาลายดวงจนทรทกาลงลอยเดนจากวงในโดยรอบเขายคนธรทางทศตะวนออก ใหออกไปอยฉะนน. ครนหมเทพไดเหนพทธนรมตนน กพดวา ทาน พระจนทรดวงอนขนไปแลวหรอหนอแล. เมอพระพทธททรงนรมตละดวงจนทรแลวเขามาใกล.กพดวา ไมใชพระจนทร แตเปนพระอาทตยขนตางหาก เมอยงใกลเขามาอก กพดวา ไมใชพระอาทตย แตนนเปนวมานเทวดา. เมอยงใกลเขามาอกกพดวา ไมใชวมานเทวดา แตนนเปนเทพบตร. เมอยงใกลเขามาอก กพด

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 102วา ไมใชเทพบตร แตนนเปนมหาพรหม เมอยงใกลเขามาอก กพดวา ไมใชเปนมหาพรหม แตเปนพระพทธเจาอกองคหนงเสดจมา ดงน. ในทนนพวกเทวดาปถชน กพากนคดวา พระพทธเจาองคเดยว ทประชมเทวดากใหญขนาดนแลว สองพระองคจะใหญขนาดไหน (สวน) เทวดาอรยะกพากนคดวา ในโลกธาตเดยว ไมมพระพทธเจาสองพระองค พระผมพระเจาทรงเนรมตพระพทธเจาองคอนขนมาอกพระองคหนงทเหมอนกบพระองคเปนแน. ขณะทหมเทพกาลงเหนพระพทธนรมตนนเอง พระพทธนรมตกเสดจมาถงไมทรงไหวพระทศพลเลย ทาใหเทา ๆ กนในทเฉพาะพระพกตรแลวกประทบนงบนพระทนงทเนรมตไว. มหาปรสลกษณะ ๓๒ ประการ แมของพระผมพระภาคเจาแมของพระพทธนรมต กม ๓๒ ประการเหมอนกน. พระรศม ๖ ส ออกไปจากพระสรระแมของพระผมพระภาคเจา แมของพระพทธนรมตกเหมอนกน. พระรศมจากพระสรระของพระผมพระภาคเจากระทบพระกายของพระพทธนรมต พระรศมจากพระสรระของพระพทธเนรมตกกระทบพระกายพระผมพระภาคเจา. รศมเหลานนพงจากพระสรระของพระพทธเจาทงสองพระองคไปจรดชนนอกนฏฐพรหม กลบจากนนกลงในทสดของทกเศยรของเหลาเทพ แลวตงอยทขอบปากจกรวาล. หองจกรวาลทงสนรงเรองดงเรอนพระเจดยทมไมจนทนโคงทแลวไปดวยเงนรงรดไวแลวฉะนน. เทวดาในหมนจกรวาล รวมเปนกลมในจกรวาลเดยวเขาไปตงอยในระหวางหองรศมของพระพทธเจาทงสองพระองค. เมอพระพทธเนรมตกาลงประทบนงอยนนแล ชมเชยการละกเลสทโพธบลลงกของพระทศพล จงตรสคาถาวา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 103 เราขอถามทานมน ผมปญญามาก ผ ขามแลว ถงฝงแลว เยนสนท มพระองค ตงมน ออกจากเรอนแลวบรรเทากาม ทงหลาย ภกษนนพงทองเทยวไปในโลกโดยชอบอยางไร. พระศาสดา ครนทรงคดวา เราจะกลาวถงชอและโคตรของผทมาแลว ๆ เพอใหพวกเทวดาเกดความเปนผมจตพรอม กอนจงตรสคาเปนตนวาภกษทงหลาย เราจะบอก ดงน บรรดาบทเหลานน บทวา เราจะทาโศลก คอถอยคาทประพนธเปนฉนท คอ จะใหหมคาทนยมแลวดวยบทอกษรเปนไป. บทวา ภมม-เทวดาในทใดกอาศยทนน ความวา พวกเทวาทอยตามพนดนในทใด ๆอาศยทนน ๆ แลว. พระผมพระภาคเจาตรสบอกชนวรรณะแกภกษเหลานนดวยบทเปนตนวา พวกทอาศยซอกเขา. อธบายวา ภกษเหลาใดอาศยทองภเขา.บทวา สงตนไปแลว คอมตนทสงไปแลว. บทวา ตงมน คอ ไมฟงซาน.บทวา มาก คอ ชนมาก. บทวา เหมอน สหะ ซอนเรน คอเขาถงความเปนผมจตเปนหนง เหมอนสหะ หลบซอน. บทวา ครอบงาความพองขน คอ ครอบงาขนพอง แลวตงอย. มคาอธบายวา ไมมความกลว.บทวา มใจผดผอง หมดจด คอเปนผมจตขาวผอง หมดจด. บทวาผองใส ไมขน คอ ผองแผว ไมขนมว. บทวา ทรงทราบภกษเกน๕๐๐ รป คอทรงรจกภกษเกน ๕๐๐ รป รวมทงพระสมมาสมพทธเจาดวย.บทวา ทปาใกลกรงกบลพสด คอทชฏปาซงเกดใกลกรงกบลพสด. บทวาแตนนพระศาสดาจงตรสเรยก คอ ตรส เรยกในครงนน. บทวา หมสาวกผยนดในศาสนา คอ ชอวาสาวกเพราะเกดในทสดการฟงพระธรรม

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 104เทศนาของพระองค ชอวา ผยนดในศาสนาเพราะยนดในศาสนาคอสกขาสาม. พระผมพระภาคเจาทรงทาคาทงหมดนใหเหมอนคนอนกลาว ตรสดวยพระดารสวา เราจะทาโศลก. บทวา หมเทพมงหนามากนแลว ภกษทงหลาย พวกเธอจงรจกหมเทพเหลา นนไว ความวา พระผมพระภาคเจาตรสเพอประโยชน แกอภนหารแหงทพยจกษญาณของภกษเหลานน วา พวกเธอจงรจกพวกเทพเหลานนดวยทพยจกษ ดงน . บทวา กภกษเหลานน ฟงพระพทธศาสนแลวไดกระทาความเพยร ความวากแลภกษเหลานนฟงคาสงสอนของพระพทธเจานนแลว ทนใดนนเองกไดกระทาความเพยรเพอประโยชนแกทพยจกษนน. ญาณกไดปรากฏแกทานเหลานนผพอไดลงมอกระทาความเพยรนนเองอยางนน. เปนอยางไร คอทพยจกษญาณอนเปนเครองเหนพวกอมนษยเกดขนแลว. ทพยจกษญาณนนมใชวาพวกทานเหลานนกระทาบรกรรม แลวใหเกดขนในขณะนน แตทพย-จกษญาณนนสาเรจดวยมรรคทเดยว. กแลเหตเพยงอภนหาร แหงทพยจกษญาณเพอเหนอมนษยนนเทานน ไดกระทาแลว. ถงพระศาสดากทรงหมายเอาขอนเองวา พวกเธอมญาณ ถาเชนนนพวกเธอจงนอมญาณไปร แลวจงตรสวา ภกษทงหลาย พวกเธอจงรจกหมเทพเหลานน. บทวา เหลาภกษบางพวกไดเหน ๑๐๐ ความวา ในภกษเหลานน ภกษบางพวกไดเหนพวกอมนษยหนงรอย. บทวา หนงพน และ เจด ความวา บางพวกเหนอมนษยหนงพน บางพวกเหนอมนษยเจดหมน. บทวา บางพวกหนงรอยพน คอบางพวกเหนอมนษยหนงแสน. บทวา บางพวกไดเหนไมมทสด ความวาไดเหนอยางใหญ. อธบายวา ไดเหนอมนษยแมจะกาหนดดวยสามารถรอยและดวยสามารถพนกไมได เพราะเหตไร เพราะอมนษยไดแผไปทวทศ คอไดเตมททเดยว.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 105 บทวา และรยงสงทงหมดนน คอ ในภกษเหลานน สงใดทแต ละรปไดเหน กรสงทงหมดนนดวย. บทวา ผทรงมจกษทรงใครครวญ แลว คอ พระศาสดาผทรงมจกษดวยจกษทง ๕ อยาง ทรงใครครวญโดยประจกษ เหมอนผใครครวญดลายมอฉะนน จงตรสพระคาถาทกลาวมาเมอกอนวา แตนนจงตรส เรยก เพอทรงตองการระบถงชอและโคตร. ในบทนมความเกยวของอยางนวา พวกเธอจงรจก คอจงด ไดแก จงมองดพวกอมนษยทเราจะระบแกพวกเธอ. บทวา ดวยถอยคาทงหลาย คอดวยคาพดทงหลาย.บทวา โดยลาดบ คอ ตามลาดบ. บทวา ยกษทงหลายเจดพนเปนพวกเทพอยตามแผนดนอาศยกรงกบลพสด คอ พระผมพระภาคเจา ตรสวา หมยกษ คอพวกเทพอยตามแผนดนอาศยกรงกบลพสดเกดในกรงกบลพสดนนกอน. บทวา มฤทธ คอประกอบดวยฤทธทพย. บทวา มความรงเรอง คอถงพรอมดวยอานภาพ. บทวา มวรรณะ คอสมบรณดวยผวพรรณของรางกาย. บทวามยศ คอสมบรณดวยบรวาร. บทวา ยนดมงหนามา คอ มจตยนดมา.บทวา สปาเปนทประชมของภกษทงหลาย คอมาเพอตองการดปาใหญน คอสานกของพวกภกษน ไดแกเพอตองการดภกษทงหลาย. อกอยางหนงพวก เรยกวา ประชม. อธบายวา มาเพอชมพวกภกษดงนกได. บทวา พวกยกษชาวเขาเหมวตหกพน มผวพรรณตาง ๆ กน คอพวกยกษทเกดท ภเขาเหมวตหกพน พวกยกษแมทงหมดนน มสตาง ๆ กน ดวยอานาจสเขยวเปนตน. บทวา พวกยกษชาวเขาสาตาครสามพน คอ พวกยกษทเกดทภเขาสาคาคร ๓,๐๐๐. บทวา ยกษเหลานหมนหกพนดวยประการฉะน คอยกษแมทงหมดน รวมกนเปนหมนหกพน. บทวา ชาวเขาวศวามตรหารอย คอ พวกยกษทเกดทภเขาวศวามตร ๕๐๐ บทวา กมภรชาวเมอง

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 106ราชคฤห คอยกษชอกมภรเกดในกรงราชคฤห. บทวา เขาไพบลยเปนท อยของยกษนน อธบายวาภเขาไพบลย (เวปลละ) เปนนเวศน คอทอยของยกษนน. บทวา ยกษมากกวาแสนเขาเฝายกษชอกมภรนน คอ ยกษเกนแสนเขาเฝายกษชอกมภรนน. บทวา ยกษชอกมภรชาวเมองราชคฤหแมนน กมาสปาเปนทประชมภกษทงหลาย คอ แมยกษชอกมภรนนพรอมกบบรวารกมาสปาน เพอชมการประชมของภกษทงหลาย. บทวา กทาวธตรฏฐ ทรงปกครองทศตะวนออก คอ ทรงปกครองทางทศปราจน. บทวา ทรงเปนอธบดของพวกคนธรรพ คอทรงเปนหวหนาของพวกคนธรรพ(คนธรรพ -นกดนตร) คนธรรพทงหมดนน เปนไปในอานาจของทาวธตรฏฐนน . บทวา ทาวเธอทรงเปนมหาราช ทรงมยศ คอ มหาราชพระองคนน ทรงมบรวารมาก. บทวา แมพวกบตรของทาวเธอกมาก มนามวาอนทรมกาลงมาก คอ พวกลก ๆ ของทาวธตรฏฐนน มมาก มกาลงมาก.เธอทงหลายทรงชอของทาวสกกะ ผเปนราชาของเทวดา. บทวา ทาววรฬห ทรงปกครองทศนน คอทศนน ทาววรฬหก ทรงอนศาสน. บทวา แมพวกลก ๆ ของทาวเธอ คอ ลก ๆ แมของทาวเธอกเชนนนเหมอนกน . กในบาลทานเขยนวา มหพพลา - มกาลงมาก. ในวาระทงหมดในอรรถกถาปาฐะเปน มหาพพลา - มกาลงมาก. สวนคาถาพระผมพระภาคเจาตรสดวยอานาจรวมเอาหมดอยางนวา ทาวธตรฏฐทรงปกครองทศตะวนออก ทางทศใตทาววรฬหก ทางทศตะวนตก ทาววรปกษ ทาวกเวรทรงปกครองทศ เหนอ มหาราชทง ๔ พระองคนน ทรง

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 107 ยงทศทง ๔ โดยรอบใหรงเรองประทบอย ทปาใกลกรงกบลพสด. ในคาถานน มใจความดงตอไปน ในหมนจกรวาลตางมพวกมหา-ราช ทรงพระนามวา ธตรฏฐ. แมทงหมดนนตางกทรงมคนธรรพแสนโกฏแสนโกฏเปนบรวาร ยนเตมหองจกรวาลตงแตปาใหญใกลกรงกบลพสดทางทศตะวนออก. ทาววรฬหกเปนตนในทศใตเปนตน กอยางน. เพราะเหตนนแล พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ทรงยงทศทง ๔ โดยรอบใหรงเรองประทบอย. กคาอธบายมอยางนวา มาจากจกรวาลโดยรอบ ยงทศทง ๔ ใหรงเรองอยางดประทบอยเหมอนกองไฟบนยอดเขา. กทานเหลานนทรงหมายเอาปาใกลกรงกบลพสดเทานนแลวจงมาเพราะเหตใด เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสถงพวกทานวา เปนผยงจกรวาลใหเตมเทา ๆ กน ดวยจกรวาล แลวประทบทปาใกลกรงกบลพสด ดงน. บทวา พวกบาวของมหาราชทง ๔ พระองคนน มมารยา ลอ-ลวง โออวดกมา ความวา มหาราชเหลานน ทรงมทาสทประพฤตคดโกงประกอบดวยเจาเลห ซงมการปกปดความชวทกระทาไวเปนลกษณะ เปนพวกทเรยกวาผลอลวง. เพราะหลอกลวงโลกดวยการหลอกลวงทงตอหนาและลบหลง และพวกทเรยกวาผโออวด เพราะประกอบดวยความฉอฉลและโออวดแมพวกเหลานนกมา. บทวา เปนเจาเลห คอ กเฏณฑ เวเฏณฑ วฏ วฏกะคอ บาวแมทงหมดนน ลวนแตเปนผกระทามารยาทงนน กในพวกทามารยานโดยชอ กม กเฏณฑ ๑ วเฏณฑ ๑. สวนในบาลทานเขยนวาเวเฏณฑ (ตอไปกเปน) วฏ ๑ วฏฏะ ๑. บทวา กบ คอ แมวฏฏะนนกมากบพวกเหลานนเหมอนกน. (ถดไปกม) จนทน ๑ กามเศรษฐ ๑ กนน-ฆณฑ ๑ นฆณฑ ๑ กนนฆณฑะอกผหนง ๑. แตในบาลเขยนเปน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 108กนนฆณท. ชอนฆณฑอน กชอนฆณฑดวย. ( = นฆณฑมสองตน) พวก บาวม ( ๑๐ ตน) เทาน. สวนพวกอนจากนกไดแกเทวราชเหลาน คอ :- ปนาทะ ๑ โอปมญญะ ๑ เทวสตะ ๑ มาตล ๑ จตตเสนะ ๑ คนธรรพ ๑ นโฬ- ราชะ ๑ ชโนสภะ ๑ ปญจสขะ ๑ ตมพร ๑ สรยวจฉสา ๑ กมาแลว. บรรดาบทเหลานน บทวา เทวสตะ คอ เทวสารถ. บทวา จตตเสนะคอ แยกออกเปนเทวราชได ๓ องค จตตะ ๑ เสนะ ๑ จตตเสนะ ๑.บทวา คนธรรพ กไดแก จตตเสนะ อนเปนพวกคนธรรพน . ไมใชแตจตตเสนะนเทานน ถงปนาทะเปนตนทงหมดน กเปนคนธรรพทงนน. บทวานโฬราชะ ไดแกเทพองคหนงชอนฬการเทวบตร. บทวา ชโนสภะ คอเทวบตรชอชนวสภะ. บทวา และปญจสขะ กมาเหมอนกน คอ ปญจสขะเทวบตรนนเทยวกมา. บทวา ตมพร คอ คนธรรพเทวราช. บทวา สรย-วจฉสา ไดแกลกสาวของทาวตมพรนนเอง. บทวา เทพเหลาน และคน-ธรรพผเปนราชาเหลา อนพรอมกบเหลาราชา คอเทพเหลาน เหลาพญาคนธรรพทกลาวดวยอานาจพระนาม และคนธรรพจานวนมากเหลาอนพรอมกบพระราชาเหลานน. บทวา ยนดมงหนามาสปาอนเปนทประชมของภกษทงหลาย มความวา มจตราเรงยนด มาแลวสปานอนเปนทประชมของภกษทงหลาย. บทวาอนงพวกนาคชาวสระนาภสะ และพวกนาคชาวไพศาล กมาพรอมกบตจฉกะ คอ พวกนาคชาวสระนภสะ และพวกนาคชาวเมองไพศาล กมาพรอมกบบรษทของตจฉกนาคราช. บทวา กมพลและอสดรคอ กมพล ๑ อสดร ๑. เลากนมาวา นาคเหลาน อยทเชงเขาสเนร เปนนาค

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 109ชนผใหญทแมพวกสบรรณ (ครฑ) กพงฉดไป (= นาไป จบไป) ไมได. บทวา และพวกนาคชาวประยาคะ พรอมกบหมญาต คอ และพวกนาคทอยทาประยาคะ กมากบหมญาต. บทวา และพวกชาวยมนาและพวกธตรฏฐ คอ พวกนาคทอยในแมนายมนา และพวกนาคทเกดในตระกลธตรฏฐ.บทวา ชางใหญชอเอราวณ คอ และเอราวณเปนเทวบตร ไมใชเปนชางโดยกาเนด แตเทวบตรนนถกเรยกวาชาง. บทวา แมเขากมา คอ แมเอราวณเทวบตรนนกมา. บทวา พวกใดนานาคราชไปไดรวดเรว คอพวกครฑเหลาใด มความโลภครอบงาแลวนา คอจบเอาพวกนาคมประการทกลาวแลวนไปไดอยางรวดเรว. บทวา เปนทพย เกดสองครง มปก มตาหมดจด คอ ชอวาเปนทพย เพราะมอานภาพทพย ชอวาเกดสองครงเพราะเกดแลวสองครงคอจากทองแมและจากกะเปาะไข ชอวามปก เพราะ ประกอบดวยปก ชอวามตาหมดจด เพราะประกอบดวยตาทสามารถเหนหมนาคในระหวางรอยโยชนบาง พนโยชนบาง. บทวา พวกเหลานน ไปถงกลางปาทางเวหา คอ พวกครฑเหลานน ถงปาใหญนโดยทางอากาศนนเอง. บทวา ชอของพวกเหลานนวาจตระและสบรรณ คอ ครฑเหลา นนชอจตระ และสบรรณ. บทวา ในครงนนไดมการอภยแกพวกนาคราช พระพทธเจาทรงทาความปลอดภยจากสบรรณ คอ (เพราะเหตใด)เพราะเหตนน พวกนาคและครฑทงหมดนน ทกกนดวยวาจาทสภาพคยกนเพลดเพลนเหมอนเพอนและเหมอนญาต สวมกอดกนจบมอกนวางมอบนจงอยบา มจตราเรงยนด. บทวา พวกนาค พวกสบรรณ ทาพระพทธเจาให เปนสรณะ คอ พวกเขาเหลานน ถงพระพทธเจาเปนทพงทระลก. พวกทอยในทะเลหลวงคอพวกอสร ผอาศยทะเล ซงถกพระอนทรผเปน ราชาแหงเทพ ซงมพระนามวาทาววชรหตถ (มวชราวธในพระหตถ) ปราบ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 110เมอคราวกอน เพราะเหตนางสชาดาลกสาวของอสร แมเหลาใด แมเหลา นนทงหมด เปนพนองของทาววาสวะ. (พระอนทร) พวกเหลานนมฤทธ มยศ-บทวา พวกกาลกญชามกายใหญพลก คอ และพวกอสรกาลกญชานรมตรางใหญ นาสะพงกลวแลวกมา. บทวา พวกอสรตระกลทานเวฆส ไดแกพวกอสรถอธน เหลาอนชอทานเวฆส. บทวา เวปจตต สจตต และปหาราทะกบนมจ ไดแก และพวกอสรเหลาน คอ อสรชอเวปจตต ๑ อสรชอสจตต ๑.๑ บทวา กบนมจ ไดแก และมาร ชอนมจ ผเปนเทวบตร กมา พรอมกบอสรเหลานนนนแล. อสรเหลานอยในทะเล แตนมจนอยในเทวโลกชนปรนมมต เหตไรจงมาพรอมกบอสรเหลานน ? เพราะเปนพวกไมถกใจเปนพวกอภพ. สวนนมจนกเชนกนนนแหละ ธาตถกกน เพราะฉะนนจงมา.บทวา และพวกลกของพลผอสรหนงรอย คอ ลกรอยหนงของพลผอสรใหญ บทวา ทกตนชอไพโรจน คอทรงชอราหผเปนลงของตนนนเอง.บทวา ผกสอดเครองเสนาอนมกาลง คอ ผกสอดเครองเสนาอนมกาลงของตนทกตนกลายเปนผจดเครองสนามเสรจแลว. บทวา เขาใกลราหภทรแลว คอ เขาหาจอมอสรชอราห. บทวา ทานผเจรญ บดน เปนสมยของทาน คอ ความเจรญจงมแกทาน บดนเปนเวลาประชม. อธบายวาทานจงเขาไปสปาเปนทประชมแหงภกษทงหลาย เพอดหมภกษ. บทวา เหลาอาโปเทพ เหลาปฐวเทพ เหลาเตโชเทพ และเหลาวาโยเทพ กมาในครงนน คอ เหลาเทพทมชอขนตนวา นา เพราะทาบรกรรมในกสณนาเปนตนจงเกดขนมา กมาในครงนน. บทวา เหลาวรณเทพ เหลาวารณเทพ และโสมเทพ กบยศเทพ ความวา พวกเทพทมชออยางน คอ วรณเทพ วารณเทพ โสมเทพ กมาดวยกน กบยศเทพ.๑. ปหาราทะ หายไป.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 111บทวา พวกเมตตากรณา คอพวกเทพผทาบรกรรมในฌานทประกอบดวย ความรก และในฌานทประกอบดวยความเอนดแลวจงเกดขน. บทวา เหลาเทพผมยศมาแลว คอ แมพวกเทพเหลานน เปนผมยศใหญ ไดมาแลว.บทวา หมเทพสบหมเหลาน ตงอยโดยสวนสบ ทงหมดมผวพรรณตาง ๆ กน ความวา พวกเทพสบหมเหลานนตงอยโดยสวนสบ ทงหมดมผวพรรณตาง ๆ กน ดวยสามารถแหงสเขยวเปนตน กมาแลว. บทวา และเทพชอเวณฑ คอ เวณฑเทพ ๑. บทวา สหลดวยคอ เทพชอสหล ๑. บทวา เทพชออสมา และยมะทงสอง คอ อสมเทพและยมกเทพอก ๒. บทวา พวกเทพทอาศยพระจนทร เอาพระจนทร ไวขางหนาแลวกมา คอ พวกเทพทอาศยพระจนทร ทาพระจนทรไวขางหนาแลวกมา ถงพวกเทพทอาศยพระอาทตย กทาพระอาทตยไวขางหนาแลวกมาเหมอนกน . บทวา ทานกษตรไวขางหนา คอ เทวดาทงหลายทอาศย นกษตร (ดาวเคราะห) ทาหมนกษตรไวขางหนาแลวกมา. บทวา มนทวลาหกทงหลายกมา ความวา เหลาวาตวลาหก เหลาอพภวลาหก เหลาอณห-วลาหก พวกวลาหกเทพแมทงหมดน เรยกชอวามนทวลาหก แมเหลามนทวลาหกนนกมา. บทวา ถงแมทาวสกกะ วาสวะปรนททะ ผประเสรฐ กวาพวกวส กมา คอ วาสวะ คอ พระองคใดทเรยกวา สกกะและปรนททะ ผประเสรฐกวาวสเทพทงหลาย แมทาววาสวะนน กเสดจมา.บทวา พวกเทพ ๑๐ เหลาน คอพวกเทพ ๑๐ เหลาน มาแลวโดยสวน ๑๐.บทวา ลวนแตมผวพรรณแตกตางกน คอ มผวพรรณตาง ๆ กนดวยสามารถสเขยวเปนตน. บทวา ตอมา พวกสหภเทพกมา คอ ลาดบตอมา พวกเทวดาชอสหภกมา. บทวา ชลมคคสขารว คอ รงเรองอยดจเปลวไฟ. ทาน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 112กลาววา บทวา รงเรองดจเปลวเพลงน เปนชอของเทพเหลานน ดงนกม. บทวา พวกอรฏกะ และพวกโรชะ คอ พวกอรฏฐกเทพ และพวกโรชเทพ. บทวา มรศมเหมอนดอกผกตบ คอพวกเทวดาเหลานน ชอวาพวกเทพดอกผกตบ. เพราะวา แสงตวเทวดาเหลานนเหมอนกบดอกผกตบฉะนน จงเรยกวา อมมาปปผนภาส-มรศมเหมอนดอกผกตบ. คาวา วรณและสหธรรม คอ เทพทงสององคเหลานดวย. คาวา อจจตะและอเนชกะคอ เหลาอจจตเทพและเหลาอเนชกเทพ. คาวา สไลยและรจระกมา คอพวกเทวดาชอสไลย และพวกเทวดาชอรจระกมา. คาวา วาสวเนสกมา คอพวกเทวดาวาสวเนส กมา. คาวา หมเทพทง ๑๐ เหลาน คอ หมเทพทง ๑๐ แมเหลานมาแลวโดยสวนสบทเดยว. คาวา สมานะ มหาสมานะ คอ พวกเทพชอสมานะและพวกเทพชอมหาสมานะ. คาวา มานสะ มานสตตมะ คอ พวกเทพชอมานสะและพวกเทพชอมานสตตมะ. คาวา พวกขฑฑาปทสกะกมา พวกมโนปทสกะกมา คอ พวกเทพทมการเลน ประทษราย และพวกเทพทมใจประทษรายกมา. คาวา ถดไปพวกหรเทพกมา คอ พวกทชอหรเทพกมา. คาวาและพวกใด ชอโลหตวาส คอ และเทพพวกโลหตวาสกมา. และเทพสองพวกเหลานคอ พวกทชอ ปารคะ และพวกทชอมหาปารคะ กมา. คาวาหมเทพทงสบเหลาน คอ หมเทพทงสบแมเหลาน มาแลวโดยสวนสบเทยว. คาวา พวกเทพชอสกกะ ชอกรมหะ ชออรณะ ชอเวฆนสกมาดวยกน คอ พวกเทพทงสามมพวกสกกะเปนตน และเทพพวกเวฆนสกมาพรอมกบเทพเหลานน. คาวา พวกเทพผหวหนาชอโอทาตคยหะ คอพวกเทพผเปนหวหนาชอ โอทาตคยหะ กมา. คาวา พวกวจกขณเทพกมา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 113คอ พวกเทพชอวจกขณะ กมา. คาวา พวกสทามตตะ พวกหารคชะ คอ พวกเทพชอสทามตตะและพวกเทพชอหารคชะ คาวา และพวกมสลกะผมยศ คอ พวกชอมสสกเทพถงพรอมดวยยศ. คาวา ปชชนคารามอยกมาคอ. และเทวราชชอปชชน คารามอยกมา. คาวา ผใหฝนตกทวทศ คอผทไปทศใดๆฝนตกในทศนน ๆ. คาวา หมเทพทงสบเหลาน คอ หมเทพทงสบแมเหลาน มาแลวโดยสวนสบเทยว. คาวา พวกเทพชนดสตผมความเกษมและพวกชนยามา ไดแกพวกเทพผมความเกษมอยดสตบร และพวกเทพทอยในยามาเทวโลก คาวาและพวกกถกา ผมยศ ไดแก พวกเทพชอกถกะ ผสมบรณดวยยศดวย สวนในบาลเขยนวา กฏฐกะ. คาวา ลมพตกะ (และ) ลามเสฏฐะ ไดแกพวกเทพชอลมพตกะ และพวกเทพชอลามเสฏฐะ. คาวา โชตนามและอาสวะความวา มพวกเทวดาชอโชตเทพ โชตชวงเหมอนกองไฟออทกอบนยอดภเขาและพวกอาสาเทพกมา. แตในบาลเขยน โชตนาม ทานเรยกอาสาเทพวาอาสวะ ดวยอานาจฉนท. เทวดาชนนมมานรดกมา ถดมาเทวดาชนปรนมมตากมา. คาวา หมเทพทงสบเหลาน ไดแก หมเทพทงสบแมเหลานมาแลวโดยสวนสบทเดยว. คาวา หมเทพ ๖๐ เหลาน ไดแก เทพ ๑๐ หม ๖ ครง เรมแตอาโปเปนตนไป กเปนหมเทพ ๖๐ หม. เทพทงหมดมผวพรรณแตกตางกนดวยอานาจสเขยวเปนตน. คาวา มาแลวโดยกาเนดชอ ไดแก มาแลวโดยภาคแหงชอ คอ โดยสวนแหงชอนนเทยว. คาวา และเทพเหลาอนใดทเชนกนกบ ไดแก และแมเทพในจกรวาลทเหลอเหลาอนใดทเชนกนกบเทพเหลาน คอ เปนเชนนนเหมอนกนทงโดยผวพรรณ ทงโดยชอ เทพเหลานนมาแลวเทยว ดงน เปนอนวาพระผมพระภาคเจาทรงแสดงเทวดาทงหมด

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 114เหมอนรวบยอดมดเปนกลม ๆ ดวยบทเดยวเทานน. ครนทรงแสดงหมเทวดา ในหมนโลกธาตอยางนเสรจแลว บดน เมอจะทรงแสดงความตองการทเทวดาเหลานนมาจงตรสคาถาเปนตนวา มชาต (ความเกด) ทอยแลว ดงน. พงทราบใจความของคาถานน พระอรยสงฆชอวา มชาตทอยแลวเพราะชาตของทาน ทานอยแลวปราศไปแลว. ทานผมชาตทอยแลวนน. พวกเราจะด คอจะเหนพระอรยสงฆทชอวาไมมตาป เพราะตาปคอ ราคะ โทสะและโมหะ ไมม ชอวา ขามโอฆะ (หวงนา) แลว เพราะขามโอฆะทงสไดแลวตงอย ชอวา หาอาสวะมได เพราะไมมอาสวะทง ๔ ชอวาผขามโอฆะ เพราะขามโอฆะเหลานนนนเองไดแลว ชอวานาคะ เพราะไมทาความชว. คาวาผลวงกรรมดา คอ และพวกเราจะด คอจะเหนพระทศพลททรงรงเรองอยดวยพระสรเหมอนพระจนทรทลวงความดา (คอ เมฆเวลาหก) ฉะนน . เทพเหลานนและเทพเหลาอนใดทเชนเดยวกนกบเทพเหลานน แมทงหมดมาแลวดวยการระบชอเพอประโยชนนน ดวยประการฉะน. บดน เมอจะทรงแสดงถงพวกพรหม จงตรสคาเปนตนวา สพรหมและปรมตต (ปรมาตมน ) พรหม ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา สพรหม ไดแกพรหมประเสรฐองคหนงและพรหมชอ ปรมตตะ. บทวา เปนบตรของทานผมฤทธกบ ไดแกอรยพรหมเหลาน เปนบตรของพระผมพระภาคพทธเจาผมฤทธมาดวยกนทเดยว. บทวา สนงกมารและตสสะ ไดแก สนงกมารองคหนง ๑ ตสส-มหาพรหมองค ๑. บทวา แมเขากมา ไดแก แมตสสมหาพรหมนนกมา.มพระดารสในเรองพรหมนวา มหาพรหมเขาถงพรหมโลกมความรงเรอง มรางใหญโต มยศ ปกครองพรหมโลกพนหนง.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 115 บทวา พรหมโลกพนหนง ไดแก พรหมชนผใหญพนองคมาแลว สามารถทาแสงสวางในพนจกรวาลดวยนวพระหตถนวเดยว ในหมนจกรวาล ดวยนวพระหตถสบนว. บทวา มหาพรหมปกครอง ไดแกพรหมชนผ ใหญแตละองคครอบงาพรหมเหลาอนแลวตงอยในทใด. บทวา เขาถง ไดแกเกดในพรหมโลก. บทวา มความรงเรอง ไดแก สมบรณดวยอานภาพ. บทวา มรางใหญโต ไดแก มรางกายใหญมขนาดรางกายเทากบสองสามเขตหมบานชาวมคธ. บทวา มยศ ไดแก ประกอบพรอมดวยยศกลาวคอ สรแหง อตภาพ. บทวา พรหมสบองคเปนอสระในพรหมพนหนงนน มอานาจ เปนไปเฉพาะกมา ไดแก มหาพรหมเปนอสระสบองคเหนปานนน ยงอานาจใหเปนไปโดยเฉพาะๆ กมา. บทวา และพรหมชอหารตะ อนบรวารแวดลอมแลวกมาในทามกลางพรหมเหลานน ความวา กมหาพรหมชอหารตะ มพรหมแสนองคเปนบรวาร กมาในทามกลางพรหมเหลานน. บทวา และเหนพวกเทวดาทมานนหมด ทงพระอนทรพรอมทงพระพรหม ความวา พวกเทวดา แมทงหมดนนทาทาวสกกเทวราชใหเปนหวหนาแลวมา และพวกพรหมกทาหารตมหาพรหมใหเปนหวหนาแลวมา. บทวา กองทพมารกมา ความวา กองทพมาร กเขามา. บทวา พวกทานจงดความเขลาของกฤษณะ (มารผดา) ความวา พวกทานจงดความโงของมารผดา พญามารสงบรษทของตนอยางนวา พวกทานจงมาจบผกไว. บทวา การผกดวยราคะ จงมแกพวกทาน ความวา เทวมณฑลของทานทงหมดน จงเปนอนผกไวแลวดวยราคะ. บทวา พวกทานจงแวดลอมไวโดยรอบ บรรดาพวกทานใคร ๆ อยาปลอยเขาไป ความวา บรรดาพวกทาน แมผหนงอยาปลอย ไปแมแตผเดยวในพวกน ปาฐะวา มา โว ม -จตถ พวกทานอยาปลอยไป ใจความกอยางนเหมอนกน. บทวา แมทพ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 116ใหญ บงคบกองทพกฤษณะในทประชมนนดงน ความวา มารผเปน แมทพใหญบงคบกองทพมารในทประชมนนอยางน . บทวา เอามอตบพนความวา ตบพนแผนดนดวยมอ. บทวา ทาเสยงนากลว ความวา และทาเสยงทนากลว เพอแสดงเสยงทนากลวของมาร. บทวา เหมอนเมฆทหลงฝน คารามอยเปนไปกบดวยฟาแลบ ความวา เหมอนเมฆหลงนาฝนเปนไปกบดวย ฟาแลบขคารามอยางใหญ. บทวา ครงนนมารนนกลบไปแลว ความวา สมยนน ครนแสดงสงทนากลวนน เสรจแลว มารนนกกลบไป.บทวา เดอดดาลกบผทไมเปนไปในอานาจตน ความวา เมอไมอาจเพอจะใหใคร ๆ เปนไปในอานาจของตนได กแสนเดอดดาลพลงพลานเอากบผทไมอยในอานาจตว หมดอยากดวยอานาจของตนแลวกกลบไป. เลากนมาวา พระผมพระภาคเจาไดทรงทราบวา มารนเหนสมาคมนใหญ คดวา จะทาอนตรายแกการ บรรลมรรคผลประชมทสาคญ จงสงกองทพมารไปแสดงสงอนนากลวเปนพก ๆ กแล ปกตของพระผมพระภาคเจากคอ ในทใดจะไมมการบรรลมรรคผล ในทนน พระองคจะไมทรงหามมารทแสดงสงอนนากลวของมาร แตในทใดจะมการบรรลมรรคผล ในทนนพระองคจะทรงอธษฐานไมใหบรษทเหนรป ไมใหยนเสยงมาร กเพราะในสมยน จะมการตรสรมรรคผลใหญ ฉะนน จงทรงอธษฐานโดยประการทพวกเทวดาจะไมเหน จะไมยนเสยงของมารนน. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ครงนนมารนน แสนเดอดดาลกบ ผทไมเปนไปในอานาจตน ไดกลบไปแลว. บทวา พระศาสดาผมดวงตา ทรงพจารณาและทรงทราบเหตนนทงหมดแลว ความวา พระผมพระภาคเจาทรงทราบและทรงพจารณาเหตนนทงหมดแลว. บทวา กองทพมารเขามาแลว ภกษทงหลาย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 117พวกเธอจงรจกพวกเขา ความวา พระผมพระภาคเจาตรสวา ภกษทงหลาย กองทพมารเขามาแลว พวกเธอจงรจกพวกเขาตามสมควรแกตน พวกเธอจงเขาผลสมาบต. บทวา ไดกระทาความเพยรแลว ความวา ภกษเหลานนปรารภความเพยรเพอประโยชนเขาผลสมาบต. บทวา หลกไปจากทานปราศจากราคะแลว ความวา มารและผเทยวไปตามมาร ไดหลกไปอยางไกลจากเหลาพระอรยะผปราศจากราคะแลวเทยว. บทวา แมแตขนของพวกทานกไมไหว ความวา แมแตขนของทานผปราศจากราคะเหลานนกไมหวนไหว. ครงนนมารปรารภหมภกษแลวไดกลาวคาถานวา เหลาสาวกของพระองคทงหมด พชตสง- ครามไดแลว ลวงความกลวเสยไดแลว มยศ ปรากฏในประชมชน บนเทงอยกบหมพระอรยะ ผเกดแลว. บรรดาบทเหลานน บทวา บนเทงอยกบภตทงหลาย ความวาบนเทงคอ บนเทงทวกบหมพระอรยะอนเกดแลว (ภต) คอ เกดพรอมแลวในศาสนาของพระทศพล. บทวา ปรากฏในประชมชน ความวา ปรากฏโดยวเศษ คอ แจมแจง ไดแก อนเขารจกเปนอยางยง. กเพราะมหาสมยสตรน เปนทรกทชอบใจของพวกเทวดา ฉะนน ในสถานทใหมเอยม เมอจะกลาวมงคล กพงกลาวแตพระสตรนนนเทยว. ไดยนวา พวกเทวดาพากนคดวา พวกเราจะฟงพระสตรนแลว กเงยหลงฟง. กแลเมอพระผมพระภาคเจาทรงแสดงจบ เทวดาจานวนหนงแสนโกฏไดบรรลพระอรหตแลว ผทเปนพระโสดาบนเปนตน ไมมการนบ. และเรองน พงมเพราะความทเปนทรกทชอบใจของพวกเทวดา.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 118 มเรองเลาวา ทวดโกฏบรรพต มเทพธดาองคหนงอยทตนกากทง ใกลประตถากากทง. ภกษหนมรปหนงทองพระสตรนภายในถา. เทพธดาไดฟงในเวลาจบพระสตร กไดใหสาธการดวยเสยงอนดง. นนใคร ? ๆ ภกษหนมถาม. ดฉนเปนเทพธดาเจาคะ เทพธดาตอบ. ทาไมจงไดใหสาธการ ภกษหนมถามอก. ทานเจาคะ ดฉนไดฟงพระสตรนในวนทพระทศพลประทบนงแสดงทปาใหญ วนนไดฟง (อก) ธรรมบทนทานถอเอาดแลว เพราะไมทาใหอกษรแมตวเดยวจากคาทพระผมพระภาคเจาแสดงไวเสยไป เทพธดาชแจง. เมอพระทศพลกาลงแสดงอย คณไดฟงหรอ ? ภกษถามอก. อยางนน เจาคะ นางรบรอง. เขาวาเทวดาเขาประชมกนมาก แลวคณยนฟงทไหน ? ทานเจาคะ ดฉนเปนเทวดาชาวปาใหญ กเมอพวกเทวดาชนผใหญกาลงพากนมา ไมไดทวางในชมพทวปเลยมาสตามพปณณทวปน ยนรมฝงททาชมพโกล ถงททานนกตาม เมอพวกเทวดาชนผใหญกาลงพากนมา กถอยรนมาโดยลาดบ แชนาทะเลลกแคคอทางสวนหลงหมบานใหญในจงหวดโรหณะแลวกยนฟงในทนน นางบรรยายรายละเอยด. จากทซงคณยนมนไกลแลว คณจะเหนพระศาสดาหรอ เทวดา ทาน ! พดอะไร ดฉนเขาใจวา พระศาสดาทรงแสดงธรรมอยทปาใหญทรงแลดดฉน เสมอ ๆ รสกกลว รสกละอาย. เขาเลามาวา วนนนมเทวดาแสนโกฏสาเรจพระอรหต แลวคณละตอนนนสาเรจพระอรหตหรอ ไมหรอกคะ ทานผเจรญ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 119 สาเรจอนาคามผล กระมง ? ไมหรอกคะ ทานผเจรญ เหนจะสาเรจสกทาคามผล กระมง ไมหรอกคะ ทานผเจรญ เขาวา พวกเทวดาทสาเรจมรรคสามนบไมไค แลวคณละ เหนจะเปนพระโสดาบนกระมง ? ในวนนน เทพธดาสาเรจโสดาปตตผล รสกอาย จงพดวา พระ-คณเจาถามสงไมนาถาม (ถามซอกถามแทรก) ลาดบนน ภกษนน จงกลาวกะนางวา เทวดา ! คณจะแสดงกายใหอาตมาเหนไดไหม ? จะแสดงหมดทงตวไมไดหรอกคะ ทานผเจรญ ! ดฉนจะแสดงแกพระคณเจาแคขอนวมอ. วาแลวกเอานวมอสอดหนหนาเขาภายในถาตามรกญแจ. นวมอกเปนเหมอนเวลาพระจนทรพระอาทตยขนเปนพน ๆ ดวง เทพธดากลาววา จงอยาประมาทนะ ทานเจาคะ ! แลวไหวภกษหนมกลบไป. สตรน เปนทรกทชอบใจของเทวดาทงหลายอยางน เทวดาทงหลายยอมถอวา พระสตรนนเปนของเราดวยประการฉะน. จบ อรรถกถามหาสมยสตรท ๗

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 120

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 121 ๘. สกกปญหสตร

เรอง ทาวสกกะกบปญจสขคนธรรพบตร

[๒๔๗] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบทถาอนทสาลระหวางเขาเวทยกะดานเหนอแหงบานพราหมณชออมพสณฑ ขางทศตะวนออกแหงกรงราชคฤหในแควนมคธ. สมยนน ทาวสกกะผจอมเทพมพระประสงคจะเฝาพระผมพระภาคเจาจงทรงพระราพงวา บดน พระผมพระภาคเจาอรหนตสมมาสมพทธเจาประทบอยทไหนหนอ ครนทรงเหนแลวไดตรสเรยกหมเทพชนดาวดงสมา ตรสวาทานผนรทกขทงหลาย พระผมพระภาคเจาประทบอยทถาอนทสาลระหวางเขาเวทยกะ ดานเหนอแหงบานพราหมณชออมพสณฑ ขางทศตะวนออกแหงกรงราชคฤห ในแควนมคธ ถากระไร เราพงเขาไปเฝาพระผมพระภาคผอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน. หมเทพชนดาวดงสไดรบสนองเทว-โองการแลว จงทาวเธอตรสเรยกปญจสขคนธรรพเทพบตรมาแลวรบสงเหมอนอยางนน ปญจสขคนธรรพเทพบตรรบสนองเทวโองการแลวไดถอพณสเหลองดจผลมะตม ตามเสดจทาวสกกะผจอมเทพไปดวย. ครงนนแล ทาวสกกะจอมเทพอนเทพชนดาวดงสแวดลอมแลว มปญจสขคนธรรพเทพบตรนาเสดจไดอนตรธานจากดาวดงสเทวโลกไปปรากฏทภเขาเวทยกะ ดานเหนอแหงบานพราหมณชออมพสณฑ ขางทศตะวนออกแหงกรงราชคฤหในแควนมคธเหมอนบรษมกาลง เหยยดแขนออกหรอคแขนเขาฉะนน. สมยนน ภเขา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 122เวทยกะไดปรากฏสวางรงโรจนนก และบานของพราหมณชออมพสณฑ กได สวางไสวเหมอนกน เพราะเทวานภาพ. หมมนษยในบานโดยรอบไดกลาววา วนนภเขาเวทยกะไดลกโพลงสวางไสวรงโรจนแลว ทาไมวนนภเขาเวทยกะและบานพราหมณชออมพสณฑจงสวางไสวนก. ตางพากนตกใจมขนลกชนแลวครงนนแล ทาวสกกะผจอมเทพ ตรสเรยกปญจสขคนธรรพเทพบตรวา พอปญจสขะ ตถาคตผมฌานทรงยนดในฌาน บดน ทรงเรนอย คนเชนเราเขาเฝาไดยากนก กถาเธอทาใหพระผมพระภาคเจาโปรดกอนแลว พวกเราจะเขาเฝาในภายหลง ปญจสขคนธรรพเทพบตร ไดรบสนองเทวโองการแลว ถอพณเขาไปทางถาอนทสาล แลวยน ณ ทสวนขางหนง ราพงวา พระผมพระภาคเจาประทบอยไมไกลนกไมใกลนกเพยงแคน คงจกทรงไดยนเสยงของเรา. จงยกพณขนบรรเลงและไดกลาวคาถาทเนองดวยพระพทธคณพระธรรมคณ พระสงฆคณ พระอรหนตคณและเกยวไปในทางกามเหลานวา [๒๔๘] ดกอนนองสรยวจฉสา พขอ ไหวทาวตมพร ผเปนบดาใหกาเนดนอง ผเปนเทพกลยาณ ยงความยนดใหเกดแก พ นองผมรศมอนเปลงปลง เปนทรกของ พ ดจลมเปนทใครของผมเหงอ ดจนาเปน ทปรารถนาของคนผกระหาย ดจธรรม เปนทรกของพระอรหนตทงหลาย ดจยา เปนทรกของคนไขหนก ดจโภชนะเปนท รกของคนหว ฉะนน. ขอแมจงชวยดบความกลดกลมของพ ดจเอาวารดบไฟทกาลงโพลงฉะนน. เมอ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 123 ไรหนอพจกไดหยงลงสระหวางถนยคล และอทรประเทศของนอง ดจชางสารทถก แดดแผดเผาในฤดรอน หยงลงสสระโบก ขรณมนาอนเยน ประกอบดวยเกสร ละอองดอกปทมฉะนน . พหลงใหลในนม นองผมขางาม จงไมรจกเหตการณ ประดจ ชางสารทเหลอขอเขาใจวา ตนชนะขอและ หอกแลว แมถกแทงอยกไมรสก ฉะนน. พมจตปฏพทธในนอง ไมอาจจะกลบจตท ปรวนแปรแลวได ดจปลาทกลนเบด ฉะนน. เชญนองผเปนเทพกลยาณ มลาขาอน งาม มนยนตาอนชมดชมอย จงสวมกอด คลงเคลาพ พปรารถนาดงนยงนก สวน ความรกของพมไมนอย ดจทกษณาอน บคคลถวายแลวในพระอรหนต ฉะนน. แนะ นองผงามทวสรรพางค บญพททา ไวในพระอรหนตทงหลาย บญนนพง อานวยผลใหพกบนองไดรวมรกกน. บญ ทพไดกอสรางไวในปฐพมณฑลน จง อานวยผลใหพกบนองไดรวมรกกน. แนะ นองสรยวจฉสา พเสาะหานอง ดจพระสกยบตรพทธมนมพระสตปญญา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 124 เขาฌานอยโดดเดยว แสวงหาอมตธรรม ฉะนน. พระพทธมนทรงบรรลสมโพธ- ญาณอนอดมแลว พงทรงเพลดเพลนฉนใด พถงความคลอเคลยกบนองแลว จงเพลด เพลนฉนนน. ถาทาวสกกะผเปนใหญ แหงทวยเทพชนดาวดงส พงประทานพร แกพไซร นอง พขอเลอกนอง (ทนท ) ความรกของพมนคงอยางน แนะ นองผม ปรชาด นองมความงามเชนน เปนธดา ของทานผใด พขอนอบนอมกราบไหว ทานผนน ผประหนงวาไมรงซงผลตดอก ออกผลยงไมนานคอบดาของนอง ดงน [๒๔๙] เมอปญจสขคนธรรพเทพบตร กลาวอยางนแลว พระผมพระภาคเจาไดตรสกะเธอวา ปญจสขะ เสยงพณของทาน ยอมกลมกลนกบเสยงเพลงขบ และเสยงเพลงกกลมกลนกบเสยงพณ อนง เสยงพณและเสยงเพลงขบของทานพอเหมาะกน ปญจสขะ กคาถาเหลาน ทานรอยกรองไวแตครงไร ? ขาแตพระองคผเจรญ ครงเมอพระผมพระภาคเจาแรกตรสร ประทบอย ณ อชปาลนโครธ ใกลฝงแมนาเนรญชรา ในอรเวลาประเทศ. สมยนนแลขาพระองคยอมมงหวงนางสรยวจฉสา ซงเปนธดาของทาวคนธรรพราช ชอตมพร กแตนางรกผอนอย นางมงหวงบตรแหงมาตลเทพสารถ ชอสขณฑเมอขาพระองคไมไดนางโดยปรยายอะไร ๆ จงไดถอพณเขาไปถงทอยแหงทาวคนธรรพราชนนแลว ไดบรรเลงพณและกลาวคาถาเหลานวา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 125 ดกอน นองสรยวจฉสา พขอไหว ทาวตมพรผเปนบดาใหกาเนดนอง ผเปน เทพกลยาณ ยงความยนดใหเกดแกพ ฯลฯ แนะ นองผมปรชาด นองมความงาม เชนน เปนธดาของทานผใด พขอนอบ- นอมกราบไหวทานผนน ผประหนงวา ไมรงซงผลตดอกออกผลยงไมนาน คอ บดาของนอง ดงน. [๒๕๐] ครนขาพระองคกลาวอยางนแลว นางไดกลาวกะขาพระองควา ทานผนรทกข ฉนไมไดเฝาพระผมพระภาคเจาเฉพาะพระพกตรเลย กแตวาเมอฉนฟอนอยในเทวสภา ชอสธรรมา ไดสดบ (พระนาม) พระผมพระภาคเจาแลว ผนรทกขทานยอพระเกยรตพระผมพระภาคเจาเพราะเหตใดเลา ? วนน เราเลกพบปะกนเสยเถด ดงน ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคไดสมาคมกบนองหญงนน เทานน ภายหลงแตนนกไมไดพดกนอก. ครงนนแล ทาวสกกะผจอมเทพไดทรงปรวตกวา ปญจสขคนธรรพเทพบตร และพระผมพระภาคเจาไดสนทนากนอยางเพลดเพลน จงทรงเรยกปญจสขคนธรรพเทพบตรมาตรสวา พอปญจสขะ ทานจง ถวายอภวาทพระผมพระภาคเจาแทนเราแลวทลวา ทาวสกกะจอมเทพพรอมดวยอามาตยและบรวารขอถวายบงคมพระบาทยคล ของพระผมพระภาคเจาดวยเศยรเกลา. ปญสข คนธรรพเทพบตรรบสนองเทวโองการแลว ไดถวายอภวาทพระผมพระภาคเจาแทนตามเทพบญชาแลว. พระผมพระภาคเจาตรสวา ปญจสขะ ขอทาวสกกะจอมเทพพรอมอามาตยและบรวาร จงทรงพระสาราญตามประสงค อนง เทพดา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 126มนษย อสร นาค คนธรรพ และหมสตวเหลาอนเปนอนมากเปนผใครตอ ความสข กจงมความสขเชนกน. [๒๕๑] กแหละพระตถาคตทงหลายยอมตรสรบรองเทวดาผมศกดาใหญเหนปานน ดวยอาการอยางน. ทาวสกกะจอมเทพ อนพระคถาคตเจาตรสรบรองแลว เสดจเขาไปสถาอนทสาล ถวายอภวาทพระผมพระภาคเจาแลวไดประทบยน ณ ทควรสวนขางหนง ถงหมเทพชนดาวดงส ทงปญจสขคนธรรพเทพบตร กเขาไปถวายอภวาทแลวยน ณ ทควรสวนขางหนง ดจกน.กแหละโดยสมยนน ถาอนทสาลเปนสถานอนไมสมาเสมอ ไดถงความสมาเสมอเคยคบแคบ ไดถงความกวางขวาง ความมดในถาไดหายไป ความสวางไสวบงเกดขนแทน เพราะเทวานภาพ. [๒๕๒] ครงนน พระผมพระภาคเจา ไดตรสกะทาวสกกะจอมเทพวา การททาวโกสยผมกจมาก มกรณยะมาก เสดจมา ณ ถานนาอศจรรย ยงไมเคยมแลวมามขน. ทาวสกกะทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคหลกไปเสยนาน ตงใจจะเขาเฝาพระผมพระภาคเจาอย แตขาพระองคยงดวยกจและกรณยะบางอยาง ของหมเทพชนดาวดงส จงไมอาจจะเขาเฝาพระผมพระภาคเจาได. ขาแตพระองคผเจรญ สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบทสลฬคนธกฎ ใกลกรงสาวตถ ครงนน ขาพระองคไดไปเฝา แตพระผมพระภาคเจาประทบนงเขาสมาธอนใดอนหนงเสย นางภชคเทพธดาบรจารกาของทาวเวสวณมหาราช เปนผอปฏฐากพระผมพระภาคเจา ยนประคองอญชลนมสการอย ขาพระองคไดกลาวกะนางวา ดกอนนองหญง เธอจงอภวาทพระผมพระภาคเจาแทนเรา กราบทลวา ทาวสกกะจอมเทพพรอมดวยอามาตยและบรวาร ขอถวายบงคมบาทพระยคลดวยเศยรเกลา. เมอขาพระองคกลาวแลวอยางน นางไดบอกแกขาพระองควา บดนมใชกาลจะเฝา เพราะ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 127พระผมพระภาคเจาทรงกาลงหลกเรนอย ขาพระองคกลาววา ถากระนน พระผมพระภาคเจาเสดจออกจากสมาธนนแลวในกาลใด ในกาลนน เธอจงถวายอภวาทพระผมพระภาคเจาตามคาของเราเถด. นางไดถวายอภวาทพระผมพระภาคเจาแทนขาพระองคบางหรอ พระผมพระภาคเจาทรงระลกถงคาของนางไดอยหรอ พระพทธเจาขา. ภ. ขอถวายพระพร นางไดไหวอาตมา อาตมาภาพยงระลกถงคาของนางไดอย อกประการหนง อาตมาภาพออกจากสมาธนน เพราะเสยงแหงลอและดมรถของมหาบพตร.

เรองศากยธดาโคปกา

ส. ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคไดสดบรบถอยคาเฉพาะหนาแหงหมเทพซงอบตในดาวดงสมากอนวา ในกาลใด พระตถาคตอรหนตสมมา-สมพทธเจาอบตขนในโลก ในกาลนนหมเทพเทวดายอมเตมบรบรณ หมอสรยอมเสอมไป ขอนนน ขาพระองคไดเหนเปนพยานแลว ขาแตพระองคผเจรญศกยธดา นามวาโคปกา ในกรงกบลพสดนเอง ไดเปนผเลอมใสแลวในพระพทธ พระธรรม พระสงฆ ทาใหบรบรณในศลเปนปกต นางเบอหนายสตรเพศ ปรารถนาบรษเพศเบองหนาแตตายเพราะกายแตก ยอมเขาถงสคตโลกสวรรค เปนพวกกบทวยเทพชนดาวดงส ถงความเปนบตรของขาพระองคแมทวยเทพในดาวดงสนน ยอมรจกเธออยางนวา โคปกเทพบตร ๆ ดงน.ขาแตพระองคผเจรญ ภกษ ๓ รป แมอน ประพฤตพรหมจรรยในพระผมพระภาคเจา เขาถงหมคนธรรพชนตา เธอเหลานนเพรยบพรอมบาเรออยดวยกามคณ ๕ มาสทบารงบาเรอของขาพระองค. โคปกเทพบตรไดตกเตอนพวกเธอวา ทานผนรทกขพวกทานไดรวบรวมธรรมของพระผมพระภาคเจาไวแลว

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 128(มาเปน) เชนนชอวาเอาหนาไปไวไหน กเราชอวาเปนสตรเลอมใสในพระพทธ พระธรรม พระสงฆ ทาใหบรบรณในศลเปนปกต เบอหนายสตรเพศปรารถนาบรษเพศ เบองหนาแตตายเพราะกายแตก ไดเขาถงสคตโลกสวรรคเปนพวกกบทวยเทพชนดาวดงส ถงความเปนบตรแหงทาวสกกะจอมเทพแมทวยเทพชนนยอมรจกเราอยางนวา โคปกเทพบตรๆ ดงน สวนพวกทานประพฤตพรหมจรรยในพระผมพระภาคเจาแลว เขาถงหมคนธรรพชนตาพวกเราไดเหนแลวชางไมนาดเสยเลย เมอโคปกเทพบตรไดตกเตอนคนธรรพเหลานนแลว เทวดา ๒ องค กลบไดสตในอตภาพนน เขาถงหมพรหมชนพรหมปโรหต สวนองค ๑ ยงอยในชนกามาวจรนนแล. [๒๕๓] ครงทาวสกกะตรสคานแลว โคปกเทพบตรไดกลาวคาถาวา ขาพเจาเปนอบาสกาของพระพทธ- เจาผมจกษ ทงขาพเจากชอ โคปกา ขาพเจาเลอมใสยงแลวในพระพทธ พระ ธรรม และมจตเลอมใสแลว ไดบารง พระสงฆ . ขาพเจาเปนบตรแหงทาวสกกะ ม อานภาพมาก มความรงเรองมาก เขาถง ทพยสถาน เพราะความทธรรมของพระ พทธเจานนแลเปนธรรมอนด ทวยเทพแม ในชนน ยอมรจก ขาพเจาวาโคปกะ ดงน. ขาพเจาไดเคยเหนพวกภกษทเคย เหนกน เขาถงหมแหงคนธรรพอย ก ภกษเหลานเปนสาวกของพระโคดมทงนน ขาพเจาเกดเปนมนษย ในกาลกอน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 129 ยงไดชาระเทา ไดเลยงดแลวดวย ขาวและนาในเรอนของตน ทานผเจรญ เหลาน ไมรบธรรมของพระพทธเจา ชอ วาเอาหนาไปไวไหน. เพราะธรรมอนบณฑตพงรเฉพาะตน อนพระพทธเจาผมจกษไดแสดงดแลว อน พระสาวกตรสรตามแลว แมขาพเจาได เขาไปหาพวกทานไดฟงสภาษตของพระ- อรยะ. ขาพเจาไดเปนโอรสของทาวสกกะ มอานภาพใหญ มความรงเรองมาก เขา ถงไตรทศแลว สวนพวกทานนงใกลพระ พทธเจาผประเสรฐสด ประพฤตพรหม- จรรยในพระพทธศาสนาอนยอดเยยม แลว ยงเขาถงหมเทพชนตา ความอบตของ พวกทานไมสมควรเลย ขาพเจาไดเหน สหธมมกทเขาถงหมเทพชนตาแลวชางไม นาดเสยเลย. พวกทานเขาถงหมคนธรรพ มาสท บาเรอแหงหมเทพ ทานจงเหนความแตก ตางนของขาพเจาผอยครองเรอน. ขาพเจาเคยเปนสตร แลวมาเปนเทพ บตรในวนน พรงพรอมดวยกามอนเปน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 130 ทพย คนธรรพทง ๓ นน อนสาวกของ พระโคดมตกเตอนแลว ถงความสลด เพราะมาพบโคปกเทพบตร. (พดกนวา) เชญพวกเราจงมาขวนขวายพยายาม อยา เปนคนรบใชเขาเลย บรรดาทานทง ๓ นน ๒ ทานปรารภความเพยร ทาน ๑ ระลกถงศาสนาของพระโคดม. เธอทง ๒ นนพรากจตเสยไดในชนน เหนโทษในกามแลวละกามคณทละเอยด อนเปนเครองของเครองผกคอกามสงโยชน ซงเปนเครองประกอบของมาร ทยากจะ ขามพนได. กาวลวงหมเทพชนดาวดงส ดจชาง ตดเครองผกพนไปไดฉะนน ปวงเทพ พรอมดวยพระอนทรเทวราชและปชาบด เทวราช ไดเขาไปในสภาสธรรมาเทวสภา แลว. เทพทง ๒ นน นงไมเลยไป ยงเปน ผแกลวกลาไมมกาหนด ทาใหหมดธล ไปได ทาววาสพผเปนใหญกวาเทพประทบ ทามกลางหมเทพ ทอดพระเนตรเหน ๒ เทพบตรแลว ไดทรงสลดพระหฤทย.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 131 เพราะ ๒ เทพนนเขาถงหมเทพชนตา ยงลวงเลยหมเทพชาวดาวดงสเสยได เมอ ทรงพจารณาแลว ทรงสลดพระหฤทยอย นนแหละ โคปกเทพบตรไดกราบทลวา ขอเดชะ พระพทธเจาผเปนจอมแหงหม ชนประทบอยในมนษยโลก ปรากฏวาเปน ศากยมนผครอบงาเสยซงกามน บตรของ พระองคเหลานน เปนผปราศจากสต อน ขาพระองคตกเตอนแลว กลบ ไดสต. บรรดาเธอทง ๓ รป ๑ อยในทน เขาถงหมแหงคนธรรพอย สวน ๒ รป มปกตระลกถงทางตรสร (อนาคามมรรค) ยอมดหมนแมซงเทวดาทงหลาย เพราะ เธอเปนผมจตตงมน. สาวกผมคณเครองประกาศธรรม เชนนนในพระศาสนาน สาวกไรๆ ยอม ไมหวงอะไรในเพราะการประกาศธรรม นน พวกเราขอนมสการพระพทธเจาผขาม โอฆะ ตดความสงสยไดแลวเปนชนนทะ ผชนะ. บรรดาคนธรรพทง ๓ นน ๒ รป ไดรธรรมใดของพระองคในพระศาสนาน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 132 แลวบรรลคณพเศษ เขาถงหมพรหมชน ปโรหต. ขาแตพระองคผนรทกข ขาพระองค ทงหลายมาแลว เพอบรรลธรรมนน ขา- แตพระองคผนรทกข ถาพระผมพระภาค เจาประทานพระวโรกาสแลว ขาพระองค กจะพงทลถามปญหา. [๒๕๔] ครงนนแล พระผมพระภาคเจาไดมพระปรวตกนวา ทาวสกกะนแลเปนผบรสทธแลวสนกาลนาน จกถามปญหาอยางใดอยางหนงกะเรากจกถามลวนแตประกอบดวยประโยชนถายเดยว หาไรประโยชนไม อนงเราจกพยากรณปญหาใดแกพระองค พระองคจกทรงทราบทวถงปญหานนไดฉบพลนทเดยว จงตรสคาถาวา มหาบพตรผวาสพ พระองคจงถาม ปญหาขอใดขอหนง ซงทรงประสงคไว ในพระหฤทย กจงถามเถด อาตมาภาพ จะทาทสดแหงปญหานน ๆ นนแลแก พระองค. จบ ปฐมภาณวาร

ทรงแกปญหาทาวสกกะ

[๒๕๕] ทาวสกกะผจอมเทพ ไดรบประทานพระวโรกาสแลว ไดทลถามปญหาทแรกนกะพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผนรทกข เทวดา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 133มนษย อสร นาค คนธรรพ และสตวเหลาอนเปนอนมาก มอะไรเปน เครองผกพน เขาเหลานนเปนผไมมเวร ไมมอาชญา ไมมขาศก ไมมความคบแคนใจ มความหวงอยวา ขอพวกเราจงเปนผไมมเวรเปนตน อยเถด ดงนแตไฉนยงเปนผมเวร มอาชญา มขาศก มความคบแคนใจ เปนไปกบดวยเวรอยอกเลา. พระผมพระภาคเจา ไดทรงพยากรณแกทาวเธอวา ขอถวายพระพรเทวดา มนษย อสร นาค คนธรรพ และสตวเหลาอนเปนอนมาก มความรษยาและความตระหนเปนเครองผกพน เขาเหลานนเปนผไมมเวร ไมมอาชญาไมมขาศก ไมมความคบแคนใจ หวงอยวา ขอเราจงเปนผไมมเวรเปนตนอยเถด ดงน แตกยงเปนผมเวร มอาชญา มขาศก มความคบแคนใจ เปนไปกบดวยเวรอย ทาวสกกะผจอมเทพ มพระหฤทยชนชมเพลดเพลนอนโมทนาภาษตของพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขอพยากรณนน ยอมเปนอยางนน ขาแตพระสคต ขอพยากรณนนยอมเปนอยางนน ขาพระองคขามพนขอสงสยในขอนนเสยไดแลว หมดความสงสยทจะพงกลาววาอะไร ๆ แลวเพราะไดสดบปญหาพยากรณของพระผมพระภาคเจา. [๒๕๖] ครนแลว ไดทลถามปญหาตอไปวา ขาแตพระองคผนรทกขกความรษยาและความตระหนมอะไรเปนนทาน (เคามล) มอะไรเปนสมทย(เครองกอ) มอะไรเปนชาต (เหตเกด) มอะไรเปนแดนเกด กเมออะไรยงมอย ความรษยาและความตระหนจงม และเมออะไรไมมอย ความรษยาและความตระหนยอมไมม. พ. ชอถวายพระพร ความรษยาและความตระหน มอารมณอนเปนทรกและไมเปนทรก เปนนทาน เปนสมทย เปนชาต เปนแดนเกด เมอ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 134อารมณอนเปนทรกและไมเปนทรกยงมอย. ความรษยาและความตระหนยอมม เมอไมมอย ความรษยาและความตระหนยอมไมม. ส. กอารมณอนเปนทรกและไมเปนทรก มอะไร เปนนทาน เปนสมทย เปนชาต เปนแดนเกด เมออะไรยงมอย อารมณอนเปนทรกและไมเปนทรก จงม เมออะไรไมมอย อารมณอนเปนทรกและไมเปนทรกจงไมม. พ. อารมณอน เปนทรกและไมเปนทรก มฉนทะเปนนทาน เปนสมทย เปนชาต เปนแดนเกด เมอฉนทะยงมอย อารมณอนเปนทรกและไมเปนทรกยอมม เมอไมม อารมณอนเปนทรกและไมเปนทรกยอมไมม ดงน. ส. ฉนทะ (ความพอใจ) มอะไรเปนนทาน เปนสมทย เปนชาตเปนแดนเกด เมออะไรยงมอย ฉนทะจงม เมออะไรไมม ฉนทะจงไมม. พ. ฉนทะมวตก (ความตรก) เปนนทาน เปนสมทย เปนชาตเปนแดนเกด เมอวตกยงมอย ฉนทะยอมม เมอไมม ฉนทะ ยอมไมม. ส. กวตกมอะไรเปนนทาน เปนสมทย เปนชาต เปนแดนเกดเมออะไรยงมอย วตกจงม เมออะไรไมม วตกจงไมม. พ. วตก มสวนแหงสญญาอนสมปยตดวยปปญจธรรม (ธรรมเครองเนนชา) เปนนทาน เปนสมทย เปนชาต เปนแดนเกด เมอสวนแหงสญญาอนสมปยตดวยปปญจธรรมยงมอย วตกยอมม เมอไมม วตกยอมไมม. [๒๕๗] ส. ขาแตพระองคผนรทกข กภกษปฏบตอยางไร ชอวาเปนผดาเนนปฏปทาอนสมควร และใหถงความดบสวนแหงสญญาอนสมปยตดวยปปญจธรรม. พ. กอาตมาภาพ กลาวโดยโสมนสโทมนสและอเบกขา สวนละ ๒คอ ทควรเสพกม ทไมควรเสพกม อาตมาภาพกลาวหมายถงขอความดงวามาฉะน และอาศยอะไรจงกลาวดงนน บรรดาโสมนส ๒ อยางนน บคคลพงรจก

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 135โสมนสใดวา เมอเราเสพโสมนสนอย อกศลธรรมยอมเจรญมาก กศลธรรม ยอมเสอมไป ดงน โสมนสเหนปานนนไมควรเสพ. บคคลพงรจกโสมนสใดวาเมอเราเสพโสมนสนอย อกศลธรรมยอมเจรญมากดงน โสมนสเหนปานนน ควรเสพ. บรรดาโสมนสนน โสมนสทเกดขนดวยปฐมฌาน ยงมวตกวจารโสมนสทไมมวตกวจารประณตกวา อาตมาภาพกลาวโสมนสใดโดยสวน ๒ วาควรเสพกม ไมควรเสพกม อาตมาภาพกลาวหมายถงขอความดงวามาฉะน และอาศยเหตนจงกลาวดงนน. แมโทมนสและอเบกขา กมลกษณะดงนแล ขอถวายพระพร. ภกษปฏบตอยางนแล ยอมชอวาเปนผดาเนนปฏปทาอนสมควรและใหถงความดบสวนแหงสญญาอนประกอบดวยปปญจธรรม. ทาวสกกะจอมเทพมพระหฤทยชนชมเพลดเพลนอนโมทนาภาษตแหงพระผมพระภาคเจา วา เปนอยางนน ขาแตพระผมพระภาคเจา เปนอยางนนขาแตพระสคตเจา ขาพระองคขามพนขอสงสยอนจะพงกลาววาเปนอยางไร ๆแลว เพราะไดสดบปญหาพยากรณของพระผมพระภาคเจา. [๒๕๘] ทาวสกกะจอมเทพ ครนแลว ไดทลถามปญหาตอไปวาขาแตพระองคผนรทกข กภกษปฏบตอยางไร ชอวาเปนผปฏบตเพอความสารวมในพระปาตโมกข. พ. ขอถวายพระพร กอาตมภาพยอมกลาวกายสมาจาร (มรรยาททางกาย) วจสมาจาร (มรรยาททางวาจา) และความแสวงหาโดยอยางละ ๒ ๆคอทควรเสพกม ไมควรเสพกม. นอาตมภาพกลาวถงขอความดงวามาฉะน และอาศยอะไรจงกลาวดงนน บรรดาธรรมเหลานน บคคลพงรจกกายสมาจารวจสมาจาร และการแสวงหาใดวา เมอเราเสพกายสมาจาร วจสมาจาร และ การแสวงหาชนดนแลว อกศลธรรมยอมเจรญ กศลธรรมยอมเสอมไป ดงน กายสมาจาร วจสมาจาร และการแสวงหาเหนปานนน ไมควรเสพ. บรรดา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 136ธรรมเหลานน บคคลพงรจกกายสมาจาร วจสมาจาร และการแสวงหาใดวา เมอเราเสพกายสมาจาร วจสมาจาร และการแสวงหานแลว อกศลธรรมยอมเสอมไป กศลธรรมยอมเจรญมากดงน กายสมาจาร วจสมาจาร และการแสวงหาเปนปานนน ควรเสพ. อาตมภาพกลาวกายสมาจาร วจสมาจาร และการแสวงหาโดยสวนละ ๒ ๆ คอทควรเสพกม ทไมควรเสพกม. อาตมภาพกลาวหมายถงขอความดงวามาฉะน และอาศยเหตน จงกลาวดงนน ภกษปฏบตอยางนแลยอมชอวาเปนผปฏบตเพอความสารวมในพระปาฏโมกข. [๒๕๙] ส. ขาแตพระองคผนรทกข กภกษปฏบตอยางไร ชอวาเปนผปฏบตเพอความสารวมในอนทรย. พ. อาตมภาพยอมกลาว รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณอนจะพงรดวยจกข โสด ฆาน ชวหา กาย มนะ สวนละ ๒ คอทควรเสพกม ทไมควรเสพกม. เมอพระผมพระภาคเจาตรสแลวอยางน ทาวสกกะผจอมเทพ ไดกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคยอมทราบซงถงเนอความแหงภาษตทพระผมพระภาคเจาตรสแลวโดยยอนไดโดยพสดาร เมอบคคลเสพ รปเสยง กลน รส โผฎฐพพะ ธรรมารมณ อนจะพงรดวยจกข โสด ฆานชวหา กาย มนะ อยางใดอย อกศลธรรมยอมเจรญมาก กศลธรรมยอมเสอมไป ดงน รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ เหนปานนนไมควรเสพ. เมอบคคลเสพ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณอนจะพงรดวยจกข โสด ฆาน ชวหา กาย มนะ อยางใดอย อกศลธรรมยอมเสอมไป กศลยอมเจรญมาก ดงนแล รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะธรรมารมณ เหนปานนน ควรเสพ.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 137 ส. ขาพระองคทราบซงถงเนอความแหงภาษตทพระผมพระภาคเจา ตรสแลวโดยยออนไดโดยพสดาร ไดขามขอสงสยในขอนไดแลว หมดความสงสยอนจะพงกลาววาอะไร ๆ แลว เพราะไดสดบปญหาพยากรณของพระผมพระภาคเจา. [๒๖๐] ทาวสกกะผจอมเทพ ครนเพลดเพลนอนโมทนาภาษตของพระผมพระภาคเจาอยางนแลวไดทลถามปญหาตอไปวา ขาแตพระองคผนรทกขสมณพราหมณทงหมดแล มวาทะเปนอยางเดยวกน มศลเปนอยางเดยวกนมฉนทะเปนอยางเดยวกน มทสดเปนอยางเดยวกนหรอ. พ. หามได มหาบพตร. ส. กทาไม สมณพราหมณทงหมด จงเปนผไมมวาทะเปนอยางเดยวกน ไมมศลเปนอยางเดยวกน ไมมฉนทะเปนอยางเดยวกน ไมมทสดลงเปนอยางเดยวกนเลา. พ. โลกมธาตไมเปนอนเดยวกน มธาตตาง ๆ กน หมสตวถอมนในธาตใด ๆ แล ยอมยดถอธาตนน ๆ กลาวดวยกาลงความยดถอวา อยางนแหละแนนอน อยางอนเหลวไหล ดงน เพราะเหตนน สมณพราหมณจงเปนผชอวามวาทะเปนอยางเดยวกน มศลเปนอยางเดยวกน มฉนทะเปนอยางเดยวกนมทสดลงเปนอยางเดยวกนทงหมดไมได. [๒๖๑] ส. สมณพราหมณมความสาเรจลวงสวน เกษมจากโยคะลวงสวน เปนพรหมจารลวงสวน มทสดลวงสวนทงหมดหรอ. พ. หามได มหาบพตร. ส. เพราะเหตไร พระพทธเจาขา. พ. ภกษเหลาใดเปนผหลดพน เพราะสนตณหา ภกษเหลานนมความสาเรจลวงสวน เกษมจากโยคะลวงสวน เปนพรหมจารลวงสวน เพราะเหตนนสมณพราหมณจงเปนผมความสาเรจลวงสวนทงหมดไมได.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 138 ทาวสกกะผจอมเทพ ชนชมเพลดเพลนอนโมทนาภาษตแหงพระผม พระภาคเจาวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขอนเปนอยางนน ขาแตพระสคตเจาขอนเปนอยางนน ขาพระองคไดขามความสงสยในขอนแลวหมดความสงสยอนจะพงกลาววาเปนอยางไรๆ แลว เพราะไดสดบปญหาพยากรณของพระผมพระภาคเจา.

วาดวยสมณพราหมณพวกอน

[๒๖๒] ทาวสกกะผจอมเทพ ครนเพลดเพลนอนโมทนาภาษตแหงพระผมพระภาคเจาอยางนแลว ไดทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ความหวนไหว(ตณหา) เปนดงโรค เปนดงฝ เปนดงลกศร ยอมคราบรษน เพอใหบงเกดในภพนน ๆ นนแล เพราะเหตนน บรษนยอมถงความสง ๆ ตา ๆ ขาพระองคไมไดโอกาสทจะถามปญหาเหลาใด ในสมณพราหมณอนภายนอกแตศาสนาน พระผมพระภาคเจาผรเหนมาชานาน ไดทรงพยากรณปญหาเหลานนแกขาพระองคแลว อนง พระผมพระภาคเจาไดทรงถอนลกศรคอความสงสยเคลอบแคลงของขาพระองคเสยแลว . พ. มหาบพตร ไดทรงถามปญหาเหลานน กะสมณพราหมณเหลาอนแลวทรงเขาใจหรอไม. ส. เขาใจอย พระเจาขา. พ. กสมณพราหมณเหลานน พยากรณไวแลวอยางไร ถามหาบพตรไมทรงหนกพระหฤทย จงตรสเถด. ส. พระผมพระภาคเจาประทบนงแลวในทใด หรอพระรปของพระผมพระภาคเจาปรากฏอยแลวในทใด ในทนนความหนกใจของขาพระองคไมมแล. พ. ถาดงนนมหาบพตรจงตรส.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 139 ส. ขาพระองคยอมสาคญสมณพราหมณเหลาใดวา เปนผอยปาม เสนาสนะอนสงด จงเขาไปหาสมณพราหมณเหลานน ถามปญหาเหลาน สมณพราหมณเหลานนถกขาพระองคถามแลวแกไมได แทนทจะตอบกลบยอนถามขาพระองควา ทานชอไร ขาพระองคตอบวา ขาแตทานผนรทกข ขาพเจาแลเปนทาวสกกะผจอมเทพ ดงน สมณพราหมณเหลานนยอนถามขาพระองคอกวา กทานผจอมเทพ ทานทากรรมอะไรไว จงไดถงฐานะน ขาพระองคยอมแสดงธรรมตามทไดฟงไดเลาเรยนมาแกสมณพราหมณเหลานน สมณ-พราหมณเหลานนไดมใจปลาบปลมดวยเหตมประมาณเทานนวา พวกเราไดเหนทาวสกกะผจอมเทพ และไดถามปญหากะทาวเธอๆไดพยากรณปญหานนแลวเขาเหลานนยอมสาเรจเปนสาวกของขาพระองคโดยแทแล แตไมใชขาพระองคสาเรจเปนสาวกของเขา กขาพระองคเปนสาวกของพระผมพระภาคเจาเปนโสดาบนมอนไมตกตาไปเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรสรในเบองหนา. พ. มหาบพตร การไดความยนด การไดโสมนสเชนน พระองคไดเคยประสบในกาลกอน แตกาลนบางไหม. ส. เคยไดประสบ พระพทธเจาขา. พ. มหาบพตร ทรงทราบไดอยางไร.

วาดวยเทวาสรสงคราม

[๒๖๓] ส. เรองเคยม พระพทธเจาขา สงครามระหวางเทวดากบอสรไดประชดกนแลว. กในสงครามนน หมเทพชนะ พวกอสรปราชย.ขาพระองคชานะสงครามนนแลว ไดปรวตกวา บดน หมเทพจกเสวยโอชาน ทเปนทพยและทเปนของอสรทง ๒ ในเทวโลกน ขาแตพระองคผเจรญ การไดความยนด การไดโสมนสนนของขาพระองคเปนไปดวยกบอาชญา เปนไปกบ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 140ดวยศสตรา ยอมไมเปนไปเพอเบอหนาย เพอคลายกาหนด เพอความดบ เพอความสงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอพระนพพาน ขาแตพระองคผเจรญ กการไดความยนด การไดโสมนสของขาพระองค เพราะไดฟงธรรมของพระผมพระภาคเจานนน ไมเปนไปดวยกบอาชญา ไมเปนไปดวยกบศสตรา ยอมเปนไปเพอความเบอหนายสวนเดยว เพอคลายกาหนดเพอความดบ เพอความสงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอพระนพพาน. พ. มหาบพตร เหนอานาจประโยชนอะไรอย จงเพลดเพลนการไดความยนด การไดโสมนสเหนปานนนเลา. ส. ขาพระองคเหนอานาจประโยชน ๖ ประการ จงประกาศการไดความยนด การไดโสมนสเหนปานนน คอ [๒๖๔] (๑) เมอขาพระองคเปนเทวดา มสตดารงอยในทนนนแลขาพระองคไดอายตอไปอก. [๒๖๕] (๒) ขาพระองคละอายอนไมใชของมนษย จตแลวจากกายอนเปนทพย เปนผไมหลงแลว จกเขาถงครรภในภพเปนทชอบใจของขาพระองค. [๒๖๖] (๓) ขาพระองคนนยนดแลว ในศาสนาของพระองค มปญหาอนไมฟนเฝอแลวอย จกเปนผรอบร มสตมนคง อยดวยความประพฤตชอบ. [๒๖๗] (๔ ) ถาวาความตรสรจกมแกขาพระองคในเบองหนา ดวยความประพฤตชอบ และเปนผรอบรอยไซร ทสดนนแล จกมแกขาพระองค. [๒๖๘] (๕) ขาพระองคจตแลว จากกายอนเปนของมนษย และอายอนเปนของมนษย จกเปนเทวดาอก จกเปนผสงสดในเทวโลก.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 141 [๒๖๙] (๖) ในอตตภาพอนมในทสด ขาพระองคจกอยในหมเทพ ชนอกนฏฐะผมยศอนประณตกวา. ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคเหนอานาจประโยชน ๖ อยางเหลานแล ยอมประกาศการไดความยนด การไดโสมนสเชนน. [๒๗๐] ทาวสกกะทลคานแลว ไดกราบทลวา ขาพระองคมความดารอนยงไมถงท สดแลว ยงมความสงสยเคลอบแคลงอย ยงทองเทยวไปสทางไกล ยงตองคนหา พระตถาคตเจาอย. ยอมสาคญสมณะผม ปกตอยในเสนาสนะอนสงดวาเปนผตรสร พรอมดงน ยอมเขาไปหาสมณะเหลา นน ๆ. พวกสมณะทขาพระองคถามแลววา ความยนดเปนอยางไร ความยนรายเปน อยางไร ดงน ยอมไมสามารถจะบอกใน มรรคและปฏปทาได จงยอนถามขาพระ- องคในกาลนนวา ทานทากรรมอะไร จง ถงความเปนจอมเทพ ดงน. ขาพระองคยอมแสดงธรรม ตามท ไดยนไดฟงมาแกสมณะเหลานน สมณะ เหลานนมใจปลาบปลม เพราะเหตนน และพากนคดวา เราไดเหนทาววาสวะ แลวดงน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 142 กขาพระองคไดเหนพระสมมาสม- พทธเจา ผยงหมชนใหขามพนวจกจฉาใน กาลใด กาลนน ขาพระองคปราศจากความ กลว เขาไปเฝาพระสมมาสมพทธเจาใน วนน. ขาพระองคขอถวายบงคมพระพทธ- เจาผขจดเสยซงลกศร คอตณหา ผไมม บคคลเปรยบ ผกลาหาญผเปนเผาพนธ พระอาทตย. ขาแตพระองคผนรทกข ในกาลกอน ขาพระองคทาความนอบนอมแกพรหม พรอมดวยหมเทพ วนน ขาพระองคถวาย นมสการแดพระองค เชญพวกเราจงทา ความนอบนอมเถด. พระองคเปนสมพทธเจาผประเสรฐ เปนศาสดาอยางยอดเยยม บคคลทจะ เปรยบกบพระองคในโลกน กบทงเทวโลก ไมมเลย.

ทาวสกกะเปลงอทาน - ไดธรรมจกษ

[๒๗๑] ครงนนแล ทาวสกกะผจอมเทพ ไดเรยกปญจสขคนธรรพเทพบตรมาแลวตรสวา พอปญจสขะ เธอเปนผมอปการะแกเรามากนก เธอยงพระผมพระภาคเจาพระองคใดใหทรงยนดกอนแลว ภายหลงฉนจงไดเขาไป

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 143เฝาพระผมพระภาคเจาพระองคนน ผพระอรหนตสมมาสมพทธะ ฉนจกตง เธอไวในตาแหนงเทพบดร เธอจงเปนคนธรรพราช อนง ฉนไดยกนางสรย-วจฉสาใหตามความปรารถนาของพอ. ครงนนแล ทาวสกกะผจอมเทพ ไดทรงลบคลาแผนดนดวยฝาพระหตถ (เพอเปนพยาน) แลว ไดทรงอทาน ๓ ครงวา นะโม ตสส ภควโต อรหโต สมมาสมพทธสส นะโม ตสส ภควโต อรหโต สมมาสมพทธสส นะโม ตสส ภควโต อรหโต สมมาสมพทธสส ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนนดงน. [๒๗๒] เมอพระผมพระภาคเจาตรสไวยากรณนจบลง ธรรมจกษ(ดวงตาเหนธรรม) อนปราศจากธล ไมมมลทน ไดเกดขนแลวแกทาวสกกะผจอมเทพวา สงใดสงหนง มอนเกดขนเปนธรรมดา สงนนทงหมด มอนดบไปเปนธรรมดา อนง ธรรมจกษเชนนน ไดเกดขนแกเทพดาเหลาอนแปดหมนองคดวย. ปญหาเหลาใดททาวสกกะผจอมเทพทรงปรารถนา ไดทลถามแลวพระผมพระภาคเจาไดทรงพยากรณปญหาเหลานนแลว. เพราะฉะนน ไวยา-กรณน จงไดมชอวา สกกปญหา ดงนแล. จบ สกกปญหสตรท ๘

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 144 อรรถกถาสกกปญหสตร

สกกปญหาสตรขนตนวา ขาพเจาไดฟงมาอยางน. ตอไปน เปนการขยายความเฉพาะบททไมแจมแจงในสกกปญหสตรนน. บทวา อมพสณโฑ นาม พราหมณคาโม (ดงมะมวง) คอ เลากนมาวาหมบานนนอยไมไกลดงมะมวง ฉะนนจงเรยกวาอมพสณฑ. บทวา เวทยาเกปพพเต คอ นยวา เขานนมดงปาสเขยวเหมอนเวทแกวมณ ซงเกดทเชงเขาลอมรอบ ฉะนนจงเรยกวาเขาเวทยกะ. บทวา อนทสาลคหาย คอ แตกอนมาถานนอยระหวางเขาสองลก และทประตถานนมตนชางนาว ฉะนนจงเรยกวาถาชางนาว ตอมาพวกคนกกนฝาถานน ตดประตหนาตางทาทเรนทวจตรดวยลายดอกลายเถาโบกปนขาวจนเสรจเรยบรอยแลวกถวายแดพระผมพระภาคเจา.แตคนทงหลายกยงรจกถานนวา ถาชางนาว ตามชอเดมนนเอง. ทานพระอานนทหมายเอาถานนจงกลาววา ทถาชางนาว. บทวา อสสกก อทปาท คอ เกดความอตสาหะทประกอบดวยธรรมขน ถามวา กแลทาวสกกะนน กทรงเฝาพระผมพระภาคเจามาบอยแลวมใชหรอ มประชมเทวดากนทไหนนน กไมใชวาทาวสกกะนไมเคยเสดจมาขนชอวาเทวบตรขนาดทาวสกกะอยอยางประมาทกไมม เมอเปนเชนนนทาไม ทาวสกกะนนจงทรงเกดความอตสาหะเหมอนผไมเคยมาเฝาพระพทธเจาเลา ตอบวา เพราะถกความกลวตายคกคามเอา. นยวา สมยนน พระชนมายของทาวเธอหมดแลว. ทาวเธอไดทรงเหนบพนมตรหาประการ ทรงทราบวา บดนเราหมดอายแลว กเครองหมาย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 145ความตายปรากฏแกเทวบตรเหลาใด ในเทวบตรเหลานน พวกใดเกดใน เทวโลกดวยบญกรรมเลกนอย พวกนนกยอมถงความหวาดสะดงเพราะความกลววา คราวนเราจกเกดทไหนหนอ พวกใด ไดเตรยมปองกนภยทนาสะพงกลวไวทาบญไวมากเกดแลว พวกนนคดวา เราอาศยทานทตนไดให ศลทรกษาไวและภาวนาทไดอบรมไวแลว จกเสวยสมบตในเทวโลกชนสง ยอมไมกลว. สวนทาวสกกเทวราชเมอไดทรงเหนบพนมตร กทรงมองดสมบตทงหมดอยางนวา เทพนครหมนโยชน ประสาทไพชยนตสงพนโยชน สธรรมาเทวสภาสามรอยโยชน ตนมหาปารฉตรสงรอยโยชน หนปณฑ-กมพลหกสบโยชน นางฟอนยสบหาโกฎ เทพบรษทในสองเทวโลก สวนนนทน สวนจตรลดา สวนมสสกะ สวนปารสก แลวกทรงถกความกลวครอบงาวา ทานเอย สมบตของเรานจกฉบหายหนอ ตอไปกทรงมองดวามใครบางไหมหนอ ไมวาเปนสมณะ เปนพราหมณ หรอมหาพรหมผเปนพระบดาของโลก ทพงถอนลกศรคอความโศกทอาศยหวใจเราแลวทาใหสมบตนมนคงได เมอทรงมองใคร ๆ กไมเหน กทรงเหนอกวา มแตพระสมมา-สมพทธเจาเทานนททรงสามารถถอนความโศกศลยทเกดแกเทพทงหลายเชนเราแมตงแสนได. ตอมาโดยสมยนนแล ความขวนขวายเพอจะเฝาพระผมพระภาคเจากไดเกดขนแกทาวสกกะจอมทวยเทพผทรงพระดารอยอยางน. คาวา บดน พระผมพระภาคเจาประทบอยทไหนหนอ คอทาวสกกะทรงคดวา พระผมพระภาคเจาประทบอยทจงหวดอะไร ทรงเขาไปอาศยเมองอะไรอย กาลงเสวยปจจยของใครอย กาลงทรงแสดงอมฤตธรรมแกใครอย. คาวา ไดทรงเหนแลวแล ความวา ทรงไดเหน คอทรงแทงตลอดแลว. คาวา ผนรทกขทงหลาย นเปนคาทนารก เปนสานวนของพวกเทพโดยเฉพาะ มอธบายวา ผไมมทกข กได. กทาไมทาวสกกะนจงทรงเรยกพวกเทพ เพอตองการเปนเพอน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 146 ครงกอน กเลากนมาวา ทาวสกกะน เมอพระผมพระภาคเจากาลง ประทบอยทกฏใกลตนสน กเสดจไปไดเฝาโดยลาพงมาแลว. พระศาสดาทรงพระดารวา ญาณของทาวเธอยงไมแกกลาพอ แตถารอไปอกสกหนอย ขณะท เราอยถาชางนาว ทาวเธอจกเหนบพนมตรหาอยาง ทรงกลวมรณภยเขามาหาพรอมกบพวกเทวดาในสองเทวโลก ทรงถามปญหาสบสขอ เมอแกจบปญหาเกยวกบอเบกขาแลว ทรงตงอยในโสดาปตตผลพรอมกบเทวดาแปดหมนองคดงน จงไมประทานพระโอกาส. ทาวสกกะนนทรงพระดารวา พระศาสดาไมประทานพระโอกาส เพราะเมอกอนเราไปโดยลาพงผเดยว เรายงไมมอปนสยแหงมรรคผลเปนแน กเมอเราผเดยวมอปนสย พระผมพระภาคเจาจะทรงแสดงธรรมแกบรษทแมจนสดจกรวาลแน กแนละในเทวโลกสองชน ใครผใดผหนงคงจะมอปนสยแทเทยว พระศาสดาคงจะทรงหมายเอาผนนแลวทรงแสดงธรรมถงเราเองเมอไดฟงธรรมนนแลว กคงจะดบความโทมนสของตนได ดงนแลวจงตรสเรยกเพอตองการเปนเพอน. คาวา พวกเทพชนดาวดงสรบ สนองพระดารสวา ขอความเจรญจงมแดพระองคอยางนน ความวา ขอจงเปนอยางนนเถดมหาราช พวกเราจะไปเฝาพระผมพระภาคเจา การเกดขนของพระพทธเจาเปนสภาพทหาไดยาก ขอความเจรญจงมแดพระองคผไมตรสวา ขอใหเราทงหลายจงไปเลนตามภเขา ไปเลนตามแมนา แลวทรงประกอบพวกขาพระองคไวในฐานะเหนปานน. คาวา ไดฟงตอบแลว คอรบพระดารสของทาวเธอไวดวยเศยรเกลา. คาวา ตรสเรยกปญจสขะ บตรคนธรรพ คอ (ถามวา) กเมอตรสเรยกพวกเทวดาเหลานนแลว ทาไมจงตรสเรยกปญจสขบตรคนธรรพนตางหากเลา ตอบวา เพอใหขอประทานพระโอกาส. เลากนมาวา ทาวสกกะนนไดทรงมความคดอยางนวา การจะพาเอาพวกเทวดาในสองเทวโลกเขาไปเฝา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 147พระศาสดาพรอมกนไมเหมาะ. กปญจสขะนเปนอปฏฐากผรบใชทพระทศพล โปรดปราน ไปทลถามปญหาแลวฟงธรรมไดทกขณะทตองการ พวกเราสงปญจสขะนลวงหนาไปกอนใหขอประทานพระโอกาส แลวจงเขาเฝาทลถามปญหาในเวลาทปญจสขะนขอประทานพระโอกาสเสรจแลว จงตรสเรยกเพอใหขอประทานพระโอกาส. คาวา ขอความเจรญจงมแดพระองคอยางนน ความวา แมปญจสขะนนกสนบสนนอยางแขงขนวา ขอจงเปนอยางนนเถด มหาราช ขอความเจรญจงมแดพระองค ผไมตรสกะขาพระองควา ผนรทกขมาเถด พวกเราจะไปเทยวชมกฬาทอทยานเปนตน หรอไปชมมหรสพของนกฟอนเปนตน(แต) ตรสวา พวกเราจะไปเฝาพระพทธเจา จะฟงธรรม แลวกรบสนองพระดารสของจอมทวยเทพ แลวกเขารวมขบวนเสดจตามตดไปดวยกน. ในคาเหลานน คาวา พณสเหลองดจผลมะตม คอพณสเหลองเหมอนลกมะตมสก. เลากนวา ชองพณนนทาดวยทอง คนทาดวยแกวอนทนล สายทาดวยเงน กระโหลกทาดวยแกวประพาฬ ใบพณหนงคาวต ชะเนาะหนงคาวตคนทอนบนหนงคาวต ดงน พณจงมขนาดสามคาวต. ปญจสขะนนถอพณนนดงทวามานแลว กปลอยการประโคมอยางสดผมอเทาทมความร ใชปลายเลบดดคลอเสยงขบทไพเราะ แจงใหพวกเทพทเหลอทราบเวลาเสดจไปของทาวสกกะแลวยนอยในทควรสวนหนง. เมอคณะเทพประชมกนตามสญญาณแหงเสยงขบบรรเลงของปญจสขะนนดงนแลว ทนนแล ทาวสกกะจอมทวยเทพ ฯลฯ กเสดจไปปรากฏทเขาเวทยกะ. คาวา เกดแสงสวางไสวเหลอเกน คอ ในวนอน ๆ กเกดแสงสวางดวยแสงของเทพมารหรอพรหม เพยงผเดยวเทานน แตวนนน เกดม

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 148แสงสวางไสวเหมอนกน โชตชวงไปเปนอนเดยวกนเหมอนเวลาพระจนทรและ พระอาทตยขนไปเปนพนดวง เพราะแสงของทวยเทพในเทวโลกทงสองชน. คาวา พวกคนในหมบานโดยรอบ คอพวกคนในหมบานใกลเคยง.เลากนมาวา ในเวลาอาหารมอเยนเปนปกตนนเอง เมอพวกเดกกาลงเลนกนในทามกลางหมบาน ทาวสกกะกไดเสดจไปทเขาเวทยกะนน เพราะฉะนนพวกคนเมอไดเหนจงกลาวกนอยางนน. เออกพวกเทวดาเขามาเฝาพระผมพระภาคเจาตอนยามกลางวนมใชหรอ ทาไมทาวสกกะนจงไดเสดจมาในภาคแรกแหงยามตนเลา. เพราะทรงถกมรณภยนนแหละคกคามเอา. คาวา อะไรกนความวา พวกคนพดกนวา อะไรนนทาน วนนเทวดาหรอพรหมผศกดใหญองคไรกนหนอ เขาเฝาพระผมพระภาคเจาเพอจะทลถามปญหาเพอจะฟงธรรมแลวพระผมพระภาคเจาจะทรงแกปญหา จะทรงแสดงธรรมอยางไร ลาภของพวกเราทมพระศาสดาผทรงบรรเทาความสงสยของพวกเทวดาเสดจประทบอยในวดใกล ๆ ซงพวกเราไดถวายภกษาถาดหนงบาง ภกษาทพพหนงบาง แลวกตกใจ โลมชาตชชน ขนลกซซา ยกกระพมมอทรงเรองทรวมเอาสบเลบวางไวเหนอเศยร ยนนมสการอย. คาวา เขาเฝายาก คอพงเขาไปนงใกลยาก. เรายงมราคะ โทสะโมหะ (แต) พระศาสดา ไมมราคะ โทสะ โมหะ เพราะฉะนน พระตถาคตเจาทงหลายอนผเชนเราพงเขาไปนงใกลยาก. บทวา ทรงมฌาน คอการทรงมฌานดวยลกขณปนชฌาน และอารมมณปนชฌาน. ชอวา ทรงยนดในฌานเพราะทรงยนดในฌานนนนนเอง. คาวา ถดจากททรงเรน คอในลาดบททรงเรนนน หรอทนทททรงเรน เพราะฉะนน จงไมใชเขาเฝายากเพราะทรงมฌาน ทรงยนดในฌาน เทานน แตเขาเฝายากแมเพราะเพงเสดจทรงเรนเมอกนเองดวย. คาวา พงใหโปรด คอ พงใหทรงพอพระทย. ทาวสกกะตรสวา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 149เธอพงทาใหประทานพระโอกาสแกเราแลวให. ถามวา ถอพณทมสเหลองเหมอน ผลมะตม แลวกเปนอนวาพณนนถอไวกอนแลวมใชหรอ ? ตอบวาเออ ถอไวแลวกพณนนหอยไวทจงอยบาดวยสามารถไปตามทาง เดยวน เอามนมาวางไวทมอซาย ทาการเตรยมบรรเลง จงถอไว ฉะนนจงกลาววาถอไวแลว. คาวา ใหทรงไดยน คอใหทรงฟง. คาวา เนองดวยพระพทธเจา คอปรารภพระ-พทธเจา อธบายวา ทาพระพทธเจาเปนหลกองเปนไป. แมในบททเหลอ กนยนแหละ. พงทราบในวนจฉยในคาวา นองสรยวจฉสา พขอไหวทาวตมพรผเปนบดาของนอง นตอไป. คาวา สรยวจฉสา คอมรางเทากบพระสรยะ.เลากนวา รศมตงขนทปลายเทาของเทพธดานนแลวพงขนไปจนจรดปลายผมฉะนนจงปรากฏเหมอนดวงอาทตยออนๆดวยประการฉะน เทพทงหลายจงรจกนางวา สรยวจฉสา. ปญจสขะ ประสงคเอาความขอนน จงกลาววา นองสรยวจฉสา ดงน. ปญจสขะ กลาววา พขอไหวทาวตมพร คนธรรพเทวราชผเปนบดาของนอง. คาวาเพราะเหตทนองผเปนกลยาณไดเกดมาแลวคอเพราะอาศยตมพรเทวราชใด นองผงดงาม คอสวยหมดทกสวนจงไดเกดมา. คาวา ยงความยนดใหเกดแกพ คอ ทาใหความอมเอบและความดใจเจรญแกพ. คาวา ดจลมเปนทใครของผมเหงอ อธบายวา ลมเปนทรกใครพอใจ ของเหลาผทเกดเหงอเพอใหเหงอระเหยออกฉนใด กฉนนน. คาวาดจนาเปนทปรารถนาของผกระหาย คอ (นาเปนทปรารถนา) ของผทถกความกระหายครอบงาแลว อยากจะดม. คาวา ผมรศมจากกาย คอรศมจากกายของเธอมอย เหตนนเธอจงชอวา ผมรศมจากกาย. ปญจสขะกลาวพราปรารภถงนางสรยวจฉสานนแหละ. คาวา ดจธรรมเปนทรกของ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 150พระอรหนตทงหลาย คอ เหมอนโลกตตรธรรมเกาอยางของพระอรหนต ทงหลาย. คาวา ของคนหว คอของผทถกความหวครอบงาใครจะบรโภค. คาวา ดจเอานาดบไฟทกาลงโพลง คอ ปญจสขะ กลาววา ใคร ๆ พงเอานาดบไฟทกาลงลกโพลงฉนใด นองจงดบความกลดกลม เพราะความกาหนดของพทเกดขนแลวเพราะนองเปนเหตฉนนน. คาวา ประกอบดวยเกสรและละออง คอประกอบดวยเกสรและละอองดอกบว คาวา ดจชางทถกแดดหนาแลงแผดเผา คอเหมอนชางทถกแดดแผดเผาในฤดรอน. คาวา หยงลงสถนและอทรของนอง คอปญจสขะกลาววา เมอไรหนอ พจะไดลงสถนและอทร อนไดแก สกลางถนและอทรของนองแลวไดรบความสขและความชนใจ เหมอนชางนนหยงลงสสระบวดมแลวแชตวโผลแตปลายวงเทานนใหปรากฏไดรบความสขและความชนใจ ฉะนน. หนามเหลกทใชสบกกหเรยกวา ขอ ในคาถานวา พหลงใหลในนองผมขางาม จง ไมรจกเหตการณ ประดจชางสาร เหลอขอ เขาใจวาตนชนะขอและ หอกฉะนน.ทเรยกวา หอก ไดแกหอกอาชญาใชแทงเทา เปนตน. ทเรยกวา ขอไดแก.เหลกแหลมงอใชสบหว (ชาง). กชางทตกมนเตมท เปนชางทเหลอขอดอขอตอใหเอาขอสบอยกเอาไวไมอย และมนเขาใจวา ขาเอาชนะขอและหอกไดแลวเพราะแมแตขอกยงเอาขาไวไมอย มนไมยอมรบรเหตการณอะไร ๆ เพราะแรงเมามน. ปญจสขะกลาววา แมตวพ กหลงใหล เมา เมามนเหมอนเปนบา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 151ในนองผมขางาม เพราะมขาถงพรอมดวยลกษณะ จงไมรจกเหตการณอะไรๆ เหมอนชางทเหลอขอนน มนเขาใจวา ขาเอาชนะขอและหอกไดแลว กไมรจกเหตการณอะไรๆ ฉะนน. อกอยางหนง ตวพเองเหมอนชางทเหลอขอหลงใหลนองผมขางาม ฉะนนจงไมรจกเหตแหงการสารอกความกาหนดสกนอยหนงได.เพราะเหตไร ? เพราะตอใหใคร ๆ มากลาว พกไมถอเอาถอยคา เหมอนชางทคดวา ขาเอาชนะขอและหอกไดแลวนน. คาวา พมจตทตดรกนอง ความวา นองรก พนเปนผมจตปฏ-พทธในนองผมขางาม. หรอคาวา มจตคดรก ไดแกมจตเพงจองปองรก. คาวา จตแปรปรวนแลว คอจตละปกตตงอย. คาวา ไมสามารถกลบได คอพกลบไมได. คาวา ดจปลาทกลนเบด คอเหมอนปลาทกลนเบดแลวตดอยปาฐะวา ฆสะ กม. ใจความกอยางนเหมอนกน. คาวา มลาขาอนงาม คอมลาขาทตงมนดวยทาทางทงาม หรออธบายวามลาขาเหมอนตนกลวย. คาวา โอบ คอ โปรดจงกอดพเขาไว. คาวา มนยนตาอนชมดชมอย คอ พวกผหญงยอมไมจองเขมง แตยอมชะแงแลมอง ฉะนนจงเรยกวา ผมนยนตาชมดชมอย. คาวา โอบกอด คอจงสวมกอดพไวทกสวน. คาวา พปรารถนาดงนยงนก คอพตองการดงน เสมอ. คาวา ม (ความรก) ตอพนอยนก คอมอยนอยโดยปกตทเดยว.คาวา มผมเปนคลน คอชอวามผมเปนคลนเพราะผมของหญงนนในเวลาทสยายแลวปลอยไวขางหลงเลอยไปเหมอนง. ผมผมเหมอนคลนนน. คาวา เกดมขนไมใชนอย คอ เกดขนไมใชอยางเดยว. ปาฐะวามใชนอย กม. คาวาเหมอนทกษณาในพระอรหนต คอแตกขยายออกไปโดยประการตาง ๆเหมอนทานทถวายในพระอรหนต (ใหผลมากมาย ฉะนน ).

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 152 คาวา มบญใดทพไดทาไวแลว คอ บญใดทพไดทาไวมอย. คา วา ในพระอรหนตทงหลายผคงท คอ ในพวกพระอรหนต ผถงลกษณะแหงผคงท. คาวา จงอานวยผลใหพกบนอง คอ บญทงหมดจงใหผลใหพกบนองนนเอง. บทวา โดดเดยว คอถงความเปนผเดยว. บทวา มปญญาเครองคมตว มสต ไดแก ชอวามปญญาเครองครองตวเพราะประกอบดวยปญญาทเรยกวาเครองคมตวนน เพราะประกอบดวยสตจงชอวา มสต. บทวา พระมนแสวงหาอมฤตธรรม คอองคพระพทธมนนนทรงแสวงหา คอเสาะหาอมฤตไดแก พระนพพาน ฉนใด พเองกฉนนนนะนองสรยวจฉสา ยอมแสวงหาคอเสาะหานอง. อกอยางหนง อธบายวา พระพทธมนองคนน ทรงเทยวเสาะแสวงหาอมฤตธรรมฉนใด พกเทยวแสวงหานองฉนนนเหมอนกน. บทวา พระมนทรงบรรลพระสมโพธญานอนสงสดแลว พงทรงเพลดเพลนแมฉนใด ความวา พระพทธมนผประทบนงทโพธบลลงกทรงบรรลพระสพพญตญาณแลว พงทรงเพลดเพลน คอพงทรงยนดฉนใด.บทวา พงเพลดเพลนฉนนน ความวา ปญจสขะกลาววา แมพเองถงความคลอเคลยกบนองแลว กพงเพลดเพลน คอพงเปนผเกดความอมเอบและความดใจ ฉนนนเหมอนกน . คาวา อเห ในบาทคาถาวา ตาห ภทเท วเรยยาเห เปนคาสาหรบเรยก. อธบายวา นแนะสรยวจฉสายอดรก ถาทาวสกกะผจอมทวยเทพประทานพรอยางนวา เธอจะเอาเทวราชยในเทวโลกทงสองชน หรอ สรยวจฉสาพจะกราบทลวา ขาพระองคขอสละเทวราชยแลวเอาสรยวจฉสา พตองเลอกคอตองการ ไดแก ตองเอานองไว ดวยประการฉะน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 153 คาวา เหมอนสาละทบานยงไมนาน ความวา ใกลประตเมอง ของบดานอง. มตนสาละซงบานยงไมนาน ตนสาละนนนาชนใจเกนเปรยบเหมอนสาละทบานยงไมนานนน. คาวา แนะนองผมปรชาด บดาของนอง ความวา พผเมอจะไหวกขอนอบนอม คอขอทาความนอบนอมบดาของนอง ผทรงสรอยางหาทเปรยบมได. คาวา ผเปนเชนน เปนประชาของผใด ความวา นองผเปนเชนนเปนลกสาวของทานผใด. ถามวา ทาไมพระผมพระภาคเจาจงตรสชมเสยงขบและเสยงพณวายอมกลมกลนกน ความกาหนดจดในเสยงนน ของพระผมพระภาคเจายงมอยหรอ. ตอบวา ไมม. พระผมพระภาคเจาทรงเปนผวางเฉยดวยความวางเฉยมองคหกประการ ในฐานะเชนน กยงทรงทราบอารมณทนาพอใจและไมนาพอใจทกอยางอย กไมทรงคดในอารมณนน. สมจรงดงคาททานกลาวไวอยางนวา ผมอาย พระเนตรของพระผมพระภาคเจายงมอยแล พระผมพระภาคเจาทรงเหนรปดวยพระเนตร ความกาหนดเพราะความพอใจของพระผมพระภาคเจาหามอยไม พระผมพระภาคเจาทรงมพระหฤทยหลดพนแลวเปนอยางด ผมอายพระกรรณของพระผมพระภาคเจากยงมอยแล๑ ดงนเปนตน. พระผมพระภาคเจาตรสชมเพราะทรงทราบวา กหากเราไมกลาวชม ปญจสขะกทราบไมไดวาเราไดใหโอกาสแลว ทนน ทาวสกกะกจะทรงพาพวกเทวดากลบไปจากทนน เพราะทรงเขาพระทยวา พระผมพระภาคเจาไมประทานพระโอกาสแกปญจสขะแตนน กจะพงฉบหายใหญ เมอตรสชม แตนน ทาวสกกะกจะทรงเขาพระทยวา พระผมพระภาคเจาไดประทานพระโอกาสแกปญจสขะแลว กจะทรงเขามาเฝาพรอมกบพวกเทวดา ทรงถามปญหา เมอแกเสรจ พรอมกบพวกเทพแปดหมนกจกทรงดารงอยในโสดาปตตผล. ในบทเหลานน บทวา๑. ส สฬายตน. ๒๐๔ ฯ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 154รอยกรองไวแตเมอไร ความวา (คาถาเหลานเธอ) แตงคอรวบรวมไวแต ครงไร. คาวา พระพทธเจาขา กสมยนนแล ขาพระองค ความวาโดยสมยนน คอในสปดาหทแปดแตพระองคบรรลสมโพธญาณนน. คาวาชอ ภทราสรยวจฉสา คอโดยชอ ชอ ภทรา เพราะถงพรอมดวยรปราง ทสวยงาม จงชอ สรยวจฉสา. คาวา นอง นเปนคาสานวนเรยก. หมายความวา เทพธดา. คาวา รกผอนอย คอ รก ไดแก หวงผอนอย. คาวากาลงเขาไปฟอนอย ไดแก กาลงราอย. เลากนมาวา สมยหนง นางไปเพอตองการชมงานฟอนของทาวสกกเทวราชกบพวกเทพชนจาตมหาราชกา. กในขณะนน ทาวสกกะไดทรงกลาวสรรเสรญพระคณตามทเปนจรงแปดประการของพระตถาคตเจา. ดวยประการฉะน กเปนอนวาในวนนน นางกไดไปชมการฟอน. คาวา ยอมเพลดเพลนตอกน ความวา เมอพระผมพระภาคเจาตรสคาเปนตนวา ยอมกลมกลนแท ของเธอ กชอวาทรงเพลดเพลน ปญจสขะกชอวาเพลดเพลนตอบ เมอปญจสขะกาลงกลาวคาถาอย กชอวาเพลดเพลนพระผมพระภาคเจากชอวาทรงเพลดเพลนตอบ. คาวา ตรสเรยก คอทรงแจงใหทราบ. ไดทราบมาวา ทาวสกกะนนไดทรงมพระดารอยางนวา เราสงปญจสขะนไปดวยงานของเรา เขากไปทางานของตวเองเสย เขายนอยในสานกพระศาสดาผเหนปานนนแลว ไปกลาวถอยคาทประกอบดวยกามคณ ซงเปนคาทหาสมควรไม กขนชอวาพวกนกฟอนเปนพวกไรยางอาย ปญจสขะเมอกาลงกลาวอยพงแสดงอาการทประหลาดกได เอาละ เราจะเตอนใหเขารงานของเราเมอทรงคดดงนแลวกตรสเรยกมา.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 155 บทวา กแล เมอเปนอยางน พระตถาคตเจาทงหลาย ดงน อน พวกพระเถระรวบรวมธรรม ตงไวแลว. คาวา กลาวเพม คอกลาวดวยการรบ การไหว ไดแก ดวยคาทเพมขน. คาวา อนกลาวยงแลว คออนกลาวดวยคาทเพมขน. คาวา ไดลงความกวางขวาง คอ กลายเปนเปดกวางใหญ. คาวา ความมด ในถาไดหายไป ความสวางไสวเกดขนแทน คอความมด โดยปกตของถานนไดหายไป เกดความสวางไสวแทน. ทงหมดนเปนคาของพวกทานผรวบรวมธรรม. คาวา ขาพระองคหลกไปเสยนาน พระพทธเจาขา ความวาขาพระองคใครจะเฝาตงนานแลว อธบายวา ขาพระองคใครจะเฝาจาเดมแตนานมาแลว. คาวา ดวยกจและกรณยะบางอยาง ความวา พวกลกหญงและลกชายยอมเกดบนตกของพวกเทพ พวกสตรทเปนบาทปรจารกา ยอมเกดบนทนอน พวกเทวดาทเปนพนกงานตกแตงประดบประดาของเทวดาเหลานนยอมเกดรอบๆ ทนอน พวกชวยกจการงาน (ไวยาวจกร) ยอมเกดภายในวมานการกอคดเพอประโยชนแกเทพพวกนไมม แตพวกทเกดระหวางเขตแดนนนเมอไมอาจตดสนวา ของทาน ของขาพเจา ดงน กเปนความกน ยอมทลถามทาวสกกะผเปนพระราชาของเทพ พระองคกจะตรสวา ใกลวมานผใดกวาเปนของผนน ถาวมานทงสองเกดมระยะทเทา ๆ กน พระองคกจะตรสวายนมองวมานผใด เปนของผนน ถาไมมองดแมแตวมานเดยว เพอตดการทะเลาะของทงสองฝาย กทรงเอาเสยเอง ยงกจมการกฬาเปนตน กจาเปนตองทรงจดการทงนน ทาวเธอทรงหมายเอาพระกรณยะเหลานน เหนปานน แลวจงตรสวา ดวยกจและกรณยะบางอยาง ดงน . คาวา ทอาคารไมสน ไดแกพระคนธกฎทสรางดวยไมสน. คาวาดวยสมาธอนใดอนหนง คอ มเรองเลาวา ครงนน พระผมพระภาคเจาทรง

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 156ทราบวา พระญาณของทาวสกกะนนเองยงไมแกกลา จงไมทรงประทาน พระโอกาส เลยประทบนงดวยธรรมเครองพกคอผลสมาบตเสย ทาวเธอไมทรงทราบถงขอนน จงตรสวา ดวยสมาธอนใดอนหนง ดงน. คาวาชอ ภชค คอเทพธดานน ชอวา ภชค. คาวา บรจารกา คอ เทพธดาผเปนบาทบรจารกา. มเรองเลามาวา นางบรรลผลสองอยาง เหตนน นางจงไมมความยนดในเทวโลกเลย นางมาสทบารงพระผมพระภาคเจาเสมอ ยนยกกระพมมอวางไวบนเศยรไหวพระผมพระภาคเจาอย. ในคาวา ออกจากสมาธนนเพราะเสยงลอและดมรถ น ไมตองพดวาทรงเขาสมาบตแลวทรงไดยนเสยง. ถามวา พระผมพระภาคเจากยงตรสกบทาวสกกะ ผจอมทวยเทพวา อกประการหนง อาตมภาพออกจากสมาธนนกเพราะเสยงลอและดมรถของมหาบพตร มใชหรอ. ตอบวา เสยงดมรถยกไวเถด ธรรมดาผเขาสมาบต ในภายในสมาบต ตอใหใครเอาคสงขมาเปาใสใกล ๆ กกหกดฟาผาเปรยงกด กยอมไมไดยนเสยง. สวนพระผมพระภาคเจาทรงกาหนดวา ตลอดเวลาเทาน เราจะยงไมใหโอกาสแกทาวสกกะ จงทรงเขาผลสมาบตดวยอานาจเวลา. ทาวสกกะทรงคดวา บดน พระศาสดายงไมประทานโอกาสแกเรา จงทรงทาประทกษณพระคนธกฎ แลวใหกลบรถบายพระพกตรสเทวโลก. บรเวณพระคนธกฎ กมสนนเพราะเสยงรถ เหมอนดนตรมองคหา. เมอพระผมพระภาคเจาทรงออกจากสมาบตตามอานาจเวลาทไดทรงกาหนดไวแลว จตททาหนาทพจารณาอารมณดวงแรกกเกดขน ฉะนน พระ-องคจงตรสอยางนน. คาวา ทาใหบรบรณในศลทงหลายเปนปกต คอ เปนผมปกตทาใหบรบรณในศล ๕ ขอ. คาวา คลายจตในความเปนสตร คอมาคดวาพอกนทสาหรบความเปนสตร เพราะวาดารงอยในความเปนสตรแลว จะเสวย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 157สรของพระเจาจกรพรรดกไมได เสวยสรของพระอนทร มาร และ พรหม กไมได จะบรรลปจเจกโพธญาณกไมได จะบรรลสมมาสมโพธญาณกไมไดอยางนแลว ชอวายอมสารอกความใครในความเปนสตร สวนผทคดวา ธรรมดาความเปนบรษนยงใหญประเสรฐสงสด เพราะผดารงอยในความเปนบรษน สามารถถงพรอมซงสมบตเหลาน อยางนแลว ชอวายอมทาความเปนบรษใหมแมนางกไดทาอยางนน เพราะฉะนน จงกลาววา สารอกความใครจตในความเปนสตรแลว ทาจตบรษใหมดงน. คาวา กายคนธรรพเลว คอ พวกคน-ธรรพเลว คอ ลามก. ถามวากพวกเธอเหลานนลวนแตมศลบรสทธ ทาไมจงเกดขนในเทวโลกนนเลา. ตอบวา เพราะความพอใจมากอน. เลามาวา แตกอนมาทนนแหละเปนททเคยอยมาแลวของพวกนน เพราะฉะนน จงเกดขนในทนน ดวยสามารถแหงความพอใจ. คาวา ทบารง ไดแก โรงสาหรบบารง.คาวา บาเรอ ไดแกการปรนเปรอ. คนธรรพเหลานนยอมมา ดวยคดวาพวกเราจะบาเรอดวยการขบ และ การบรรเลง. คาวา ตกเตอน คอใหสต. เลากนมาวา เมอโคปกเทพบตรเหนคนธรรพเหลานนจงใครครวญวา เทวบตรเหลานมรศมเหลอเกน ทากรรมอะไรไวหนอจงไดมา ไดเหนวา เปนพวกภกษ จากนนกใครครวญอกวาพวกภกษ มปกตทาใหบรบรณในศลทงหลาย หรอไม ไดเหนวา มปกตทาใหบรบรณ ใครครวญตอไปวา มปกตทาใหบรบรณกเถอะ คณพเศษอยางอนมหรอไมม ไดเหนวาเปนพวกมปกตไดฌาน ใครครวญตอไปอกวาถงมปกตไดฌานกชางเถอะ. เปนชาวไหนกน ไดเหนวา เปนผมารบบาตรประจาตระกลของเรานนเอง จงคดวา ธรรมดาผมศลบรสทธยอมเกดในเทวโลกหกชนในชนทตองการ แตพวกนไมเกดในเทวโลกชนสง ธรรมดาผไดฌานยอมเกดในพรหมโลก แตพวกนไมเกดในพรหมโลก สวนตวเราตงอยในโอวาทของ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 158พวกน เกดเปนบตรทบลลงกของทาวสกกะ จอมทวยเทพผเปนเจาแหงเทวโลก พวกนเกดในหมคนธรรพทเลว ขนชอวาพวกคนธรรพนน ใคร ๆ เขากเจอแตเปนพวกบคคลทเอากระดกมาเจาะ (คลองคอ) เตนกนไปเตนกนมาเทานนเองจงเตอนดวยคา เปนตนวา ชอวาเอาหนาไปไวไหน. ในบทเหลานน คาวา เอาหนาไปไวไหน ความวา เมอพระผมพระภาคเจา ทรงหนพระพกตรมาแสดงธรรมอย พวกทานมวเอาหนาไปไวไหน หรอ มวแตสงใจไปทอน มองนนมองน หรอมวแตหลบอย. คาวา รปทไมนาดเสยเลย คอไมเหมาะทจะเหนสภาพทไมนาด. คาวา พวกสหธมมก คอ ผประพฤตธรรม ไดแก ทาบญในศาสนา ของพระศาสดาองคเดยวกน. คาวา แหงเทพบตรเหลานน พระเจาขา ความวา แหงเทพบตรเหลานน ผทถกโคปกเทพบตรกลาวอยางนนแลว ตกเตอนอกดวยคาเปนตนวาโอ ! พวกทาน ชางไรยางอาย ชางไมมความขายหนา เทพสองทานกลบไดสตในทนททนใดทเดยว. คาวา หมพรหมปโรหต คอไดยนวา เทพบตรเหลานนพากนคดวา ขนชอวาพวกนกฟอน ทฟอนรา ขบรอง ดดสตเปามาแลว กตองไดคาจางรางวล สวนโคปกเทพบตรน ตงแตเวลาทเราเหน เอาแตปะทเปรยะ ๆ เหมอนเอาเกลอโรยใสเตาไฟ นมนอะไรกนหนอ เมอใครครวญตอไป กเหนวาตนเปนสมณะ มศลบรสทธ ไดฌานและกเปนผรบบาตรประจาตระกลของโคปกเทพบตรนนเสยดวย แลวมาทราบวา ธรรมดาผมศลบรสทธ ยอมเลอกเกดในเทวโลกทง ๖ ชนได ผไดฌานกยอมเกดในพรหมโลก(แต) พวกเรา ทงในเทวโลกชนสง ทงในพรหม หาไดเกดไดไม โคปกเทพบตรน เคยเปนสตรตงอยในโอวาทของพวกเรา ยงไดเกดสง พวกเราเปนภกษประพฤตพรหมจรรยในพระผมพระภาคเจา เกดในพวกคนธรรพทเลวเหตนน โคปกเทพบตรน จงขมพวกเราอยางนได จงตางกยอมฟงถอยคา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 159ของโคปกเทพบตรนน. ในเทพทงสามทานนน สองทานกลบไดความระลกถง ฌานท ๑ เอาฌานเปนบาทแลวกพจารณาสงขาร ตงอยในอนาคามผลนนแล.ทนน อตภาพชนดทองเทยวในกามซงเปนสภาพทเลกนอยของพวกทานเหลานนทรงอยไมไหว ฉะนนทนใดนนเอง ทานกเคลอนไปเกดในชนพรหมปโรหตและกายของพวกเขาทอยในชนพรหมปโรหตนน กเกดแลว เพราะเหตนนทาวสกกะจงตรสวา พระเจาขา แหงเทพบตรเหลานนผทโคปกเทพบตรตกเตอนแลว เทพสองทานกลบไดสตในทนททนใดทเดยว เขาถง หมพรหมปโรหตแลว ดงน . ในคาเหลานน คาวา ในทนททนใด ทเดยว คอ กลบไดสตในอตภาพนนเอง. พงเหนอธบายในคานนอยางนวากยงอยในทนนนนเอง.เคลอนแลวกลบไดกายเปนพรหมปโรหต. คอสรระเปนพรหมปโรหต. คาวาแตเทวบตรทานหนง คอ เทพบตรทานหนง ทาลายความตดใจยงไมไดกอยครองกาม คอ ยงอยประจา คอ ยงอาศยอยในกามาวจรภพนนเอง. คาวา และบารงสงฆ คอ บารงสงฆดวย คาวา เปนธรรมดคอ ดวยความทพระธรรมเปนธรรมด. คาวา เขาถงไตรทพ คอเกดในไตรทพไดแก ไตรทศบร. คาวา เขาอาศยอยในหมนกดนตร คอเปนผเขาอยอาศยในหมคนธรรพ. คาวา กพวกเราผทเมอกอนเปนมนษย คอ เมอกอนนพวกเราผทเปนมนษย. พงประกอบกบคานวา ขาพเจาบารงดวยขาวนา แลวทราบใจความ. คาวา ยงไดชาระเทา คอเขาไปใกลเทาแลวทงบชาดวยการเพมการลางเทาและการทาเทา ทงไหวทเทา. คาวา ในนเวศนของตน คอในเรอนของตน. สาหรบบทน กตองเอาไปเชอมกบบทวา บารงแลว น เหมอนกน. คาวา พงรในเฉพาะตว คอ พงรไดดวยตวเอง. คาวา สภาษตทงหลายของพวกพระอรยะ คอ สภาษตทงหลายของพระผมพระภาคพทธเจา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 160ทพวกทานกลาวอย. คาวา แตสวนพวกทานนงใกลผประเสรฐ คอ นงอย ใกลพระผมพระภาคพทธเจาผสงสด. บทวา อนยอดเยยม คอ หรอ ในพระพทธศาสนา. บทวา พรหมจรรย ไดแก ความประพฤตทประเสรฐสด.บทวา ความอบตของพวกทาน ไดแก ความเขาถงของพวกทาน. คาวาเมอขาพเจาอยในอาคาร ไดแก เมอขาพเจายงอยกลางเรอน. คาวา สวาชชตดบทวา โส อชช แปลวา โคปกเทพบตรนน ในวนน. ทานเรยกโคปกะวา สาวกพระโคดม ในทนวา อนสาวกพระโคดม.คาวา มาพรอมแลว คอประชมกนแลว. คาวา เอาเถด มาเรงพยายามกนเถด คอ เอาเถด มาขะมกเขมน พยายามกนเถด. คาวา โน ในบทวาพวกเราอยามาเปนผรบใชเขาเลย นเปนเพยงคาทแทรกเขามาเทานน.ความหมายกคอ พวกเราอยามาเปนผรบใชของผอนเลย. ในคาวา คาสงสอนของพระโคดม น โดยปกตทานเรยกปฐมฌานทไดนนเองวา คาสงสอนของพระโคดม หมายความวา อนสรณ คอ ตามระลกถงปฐมฌานนน. คาวาพรากจตทงหลาย คอ พรากพวกจตทประกอบดวยกามคณหาอยาง. คาวาโทษในเหลากาม คอ ไดเหนโทษในกามทงหลายดวยปฐฌานเพราะอานาจการขม เพราะอานาจการตดไดขาด ทานเหลานนไดเหนทงเครองประกอบคอ กาม และเครองผก คอ กาม ทชอวา กาม สญโญชน ดวยมรรคทสาม.คาวา เปนเครองประกอบของผมบาป หมายความวา เปนเครองประกอบเปนเครองผกของผมบาป คอ ของมาร. คาวา พนไปไดยาก คอยากทจะกาวขามไปได. คาวา หมเทพรวมทงพระอนทร รวมทงประชาบดความวา ผททาพระอนทรใหเปนหวหนาแลวเขาไปชอวา รวมทงพระอนทรผททาประชาบดเทวราชใหเปนหวหนาแลวเขาไปชอวา รวมทงประชาธบด.คาวา เขาไปในสภา ความวา เขาไปนงในทประชม. คาวา ผกลา คอ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 161ผกลาหาญ. คาวา คลายกาหนด คอ ปราศจากกาหนด. คาวา กระทา ธรรมท ปราศจากมลทน คอ กระทาไดแกทาอนาคามมรรคทไมมมลทนใหเกดขน. คาวา ตดกามคณทละเอยด เหมอนชาง คอ ตดเครองประกอบคอกามและเครองผกพนไดแลว กกาวลวงพวกเทพชนดาวดงสไป. คาวา ทรงเกดความสลด คอ แกทาวสกกะ ผทรงเกดความสลด คาวา ผครอบงากาม คอ ผทรงครอบงากามแมทงสองอยาง. คาวา ผเสอมจากสต คอ ผเวนจากความระลกถงฌาน. คาวา แหงสามทานนนคอ ในสามทานนน . คาวา ทานหนงยงอยในภพนน คอ ทเปนผยงอยในพวกชนเลวนน มเพยงผเดยวเทานน. คาวา มปกตตามระลกถงทางแหงความตรสร คอ มปกตตามระลกถงอนาคามมรรค. คาวา ยอมดถกแมแตพวกเทพ คอ ดหมน ไดแกกดเทวโลกแมทงสองชนใหตาลง เพราะความทตนตงมนดวยอปจารสมาธและอปปนาสมาธ จงเอาฝนทตดเทาตนมาโปรยใสศรษะพวกเทวดา เหาะไปในอากาศได. คาวา ผประกาศธรรมเปนเชนนในศาสนาน คอ หมสาวกเปนผประกอบพรอมดวยคณสมบตเหลานซงเปนคณสมบตของผทประกาศธรรมเหนปานนในพระศาสนาน. คาวา ใคร ๆ ทเปนสาวกยอมไมสงสยอะไรในขอนน คอ ในสาวกเหลานน ใคร ๆแมแตเปนสาวกรปเดยวกไมสงสยในพระพทธเจาเปนตน หรอในความเปนทศทงส เปนผไมตดขดไมยดมนในทศทงหมดอย. บดนเมอจะทรงสรรเสรญพระคณของพระผมพระภาคเจา จงตรสวา ขอนมสการพระพทธเจาผทรงขามหวงนาไดแลว ตดความลงเลไดแลว ผทรงชานะ ผเปนจอมชน ดงน. ในบทเหลานน คาวา ผตดความลงเลไดแลว คอ ตดความสงสยไดแลว. คาวา ผเปนจอมชน คอผสงสดในโลกทงหมด. คาวา ธรรมใดของพระองค คอ ธรรมของพระองคใด. คาวา ทานเหลานนไดถงแลว คอ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 162เทพบตรเหลานนไดบรรลแลว. คาวา กายพรหมปโรหต คอ เมอพวกขา พระพทธเจากาลงดอยนน กกลายสรระเปนพรหมปโรหต. มคาททาวสกกะทรงขยายไวดงนวา เทพเหลานน ทราบธรรมของพระองคใดแลว ในสามทานนนทานทงสองนนไดถงคณพเศษ ขณะทพวกขาพระองคเหนกนอยนน กบรรลกายเปนพรหมปโรหตแลวไดบรรลคณพเศษคอมรรคผล ทานผนรทกข ถง พวกขาพระองคกมาเพอบรรลธรรมนน. คาวา มาแลว คอ ถงพรอมแลว.คาวา พวกขาพระองคทพระผมพระภาคเจาไดประทานพระโอกาสแลวจะพงทลถามปญหา ทานผนรทกข หมายความวา ถาพระผมพระภาคเจาจะประทานพระโอกาส ทนน ทานผนรทกข พวกขาพระองคผทพระผมพระภาคเจาไดประทานพระโอกาสแลวกจะพงทลถามปญหา. คาวา ยกษ (พระอนทร) น เปนผบรสทธมานานแลวแล คอเปนผบรสทธ บรสทธดจาเดมแตกาลนานแลว. กาลนานเทาไร. นานจาเดมแตครงเปนมาฆมาณพในหมบานมจละ แควนมคธ ครงพระพทธเจายงไมทรงเกดขนมาแลว. ดงมเรองเลามาวา ครงนน วนหนง มาฆมาณพนนลกขนแตเชาตรแลวไปสททางานประจาหมบานของพวกคนกลางหมบาน เอาปลายเทานนแหละเขยกอนดนและขยะมลฝอยออกไป ทาทซงตนยนใหนารนรมย.คนอนกมายนในทนน. ดวยเหตเพยงเทานนเอง เขากกลบไดความระลก จงถางทเทาวงสนามกลางหมบานแลว กขนทรายมาเกลยลง ขนเอาฟนมากอไฟในเวลาหนาว. ทงหนมสาวและผเฒาผแกกพากนมานงในทนน. ตอมาวนหนงเขาเกดความคดวา เมอเราไปเมองกเหนพระราชาและขาราชการชนผใหญเปนตนคนทงหลายตางกกลาวกนวา ในพระจนทรและพระอาทตยเหลานน ตางกมเทพบตรชอจนทร เทพบตรชอสรย พวกเหลานนทาอะไรหนอจงไดสมบต

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 163เหลาน. ตอมาจงคดไดวา สงอนไร ๆ ไมม ตองทาบญเทานน แลวคด วา ถงเราเองกตองทาบญทใหสมบตอยางนเหมอนกน. เขาจงลกขนตงแตเชาตร ดมขาวตมแลวกถอเอาพราขวานเสยมและสากไปททางใหญสแยก เอาสากงดกอนหนใหไหวแลวกลงไป เอาไมมาสอดใสเพลายาน ปราบทขรขระใหเรยบราบแลว กสรางศาลาตรงทางใหญสแพรง ขดสระบว ผกสะพานทางานอยางนตลอดวน ตะวนตกจงกลบบาน. มคนอนถามเขาวา เพอนมาฆะ คณออกไปตงแตเชา ตกเยนจงมาจากปา คณทางานอะไร. ผมทาบญ ถางทางไปสวรรค. ชอวาบญน คออะไรกนเพอน. คณไมรจกหรอ. เออ ผมไมรจก. เวลาไปเมองทานเคยเหน พวกราชาและขาราชการชนผใหญเปนตนหรอ. เคยเหนครบ พวกนนทาบญแลวจงไดตาแหนงนน ผมเองกจะทางานทใหสมบตอยางนนบาง คณเคยฟงไหมวา เทพบตรชอจนทร เทพบตรชอสรย. เออ เคยฟง. ผมกจะถางทางไปสวรรคนน. เออกบญกรรมน เหมาะสาหรบคณเทานน หรอสาหรบคนอนกเหมาะดวย. บญนน ไมกดกนใคร ๆ หรอก. ถาอยางนน พรงน เวลาไปปาคณเรยกผมดวยนะ. วนรงขน เขากพาคนนนไป. ดวยประการฉะน ในหมบานนนจงมคนอยในวยฉกรรจรวมสามสบสามคน ทกคนลวนแตเปนไปตามนายมาฆะทงนน. พวกเขาเทยวทาบญเปนเอกฉนท วนใดไปเมอจะปราบทางใหราบปราบวนเดยวเทานน เมอจะขดสระบว สรางศาลา สรางสะพานกใหเสรจในวนเดยวเทานน. ตอมา ผใหญบานของพวกเขากคดวา แตกอน เมอพวกนยงดมเหลาและยงฆาสตวเปนตน เรายอมไดทรพยดวยอานาจกหาปณะเลกนอยเปนตนบางดวยอานาจภาษอาชญาบตรบาง เดยวน ตงแตพวกนทาบญ รายไดจานวน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 164นนกขาดไป เอาละ เราจะทาลายพวกนนในราชตระกล จงเขาเฝาพระราชา กราบทลวา มหาราช ขาพระพทธเจาพบกองโจร. ราชา. ทไหนกน พอ. ผใหญบาน. ในหมบานขาพระพทธเจา. ราชา. โจรชนดไหนกน พอ. ผใหญบาน. ชนดทาผดตอพระราชา พระองค. ราชา. ชาตอะไร. ผใหญบาน. ชาตชาวบาน พระองค. ราชา. ชาวบานจะทาอะไรได เมอเธอรเชนนนทาไมจงไมบอกเรา. ผใหญบาน. มหาราช ทไมกราบทลเพราะกลวพระอาชญา บดน ขอพระองคอยาพงลงพระอาชญาแกขาพระพทธเจา. ลาดบนน พระราชาทรงคดวา ผใหญบานนรองเสยงดง จงทรงเชอ จงตรสวา ถาอยางนน เธอนนแหละจงไป นาพวกโจรเหลานนมา แลวกประทานกาลงสงไป. ผใหญบานนนกไปลอมพวกนนขณะททางานประจาวนในปาเสรจแลวนงรบประทานอาหารเยนกลางหมบานแลวกาลงปรกษากนวา พรงนพวกเราจะทางานอะไร จะปราบทางใหเสมอกน จะขดสระ หรอจะผกสะพาน แลวสาทบไปวา อยาขยบเขยอนนะ นคาสงในหลวง มดแลวกจงไป. ลาดบนน พวกผหญงของคนเหลานน ไดฟงวา นยวา พวกสามของพวกเราเปนโจรขบถตอพระราชา เจาหนาทเขาหาวาเปนโจร จงมดนาออกไป จงพดวา พวกนเปนคนโกงมานานแลว แตละวนๆ มแตพดวา ทาบญแลวกไปปาทาเดยว งานการทกอยางเสอมทรามหมด ในเรอนจะหาอะไรกาวหนาสกนดกไมม มดใหด นาไปใหด. แมผใหญบาน กนาพวกเขาไปแสดง

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 165แดพระราชา. พระราชายงไมทนไดทรงสอบสวนเลย ตรสวา จงใหชางเหยยบ. เมอพวกเขาถกนาไป มาฆะพดกบคนนอกนวา เพอน พวกคณจะทาตามคาของผมไดไหม. เมอทาตามคาของคณนนแหละ พวกเราจงถงภย ถงเชนนนกเถอะเรากยงทาตามคาของคณ วาแตคณเถอะ จะใหพวกเราทาอะไร พรรคพวกวา. เพอน มาเถอะ นเปนเรองทเกยวกบผททองเทยวในวฏฏะ กพวกทานเปนโจรหรอ มาฆะชแจง และถามพรรคพวก. พวกเราไมใชโจร พรรคพวกตอบอยางแขงขน. ชอวาการกระทาสจจะเปนทพงของโลกน ฉะนน ถาพวกเราแมทงหมดเปนโจร ขอใหชางจงเหยยบ ถาไมเปนโจร อยาเหยยบ ขอใหพวกคณจงกระทาสจจะดงทวามาน มาฆะแนะนา. พวกเขากไดทาอยางนน. ชางแมแตจะเขาใกลกไมได รองพลาง หนไปพลาง แมจะเอาเหลกแหลม หอก และขอสบสกเทาไรกรงไวไมอย. พวกควาญชางจงไป กราบทลพระราชาวา พวกขาพระพทธเจาขบชางเขาไปใกลไมได. ถาอยางนน กเอาเสอลาแพนคลมปดขางบนพวกมนแลวใหเหยยบซพระราชาตรสสง. เมอครอบเสอลาแพนไวขางบนแลว เจาชางกยงรองเปนสองเทาพลางกหนไป. พระราชาทรงฟงแลว กทรงมรบสงใหเรยกตวการยแหยมาแลวตรสวาพอ ชางมนไมอยากเหยยบ. ทราบดวยเกลา ขอเดชะ มาณพผเปนหวหนารมนต นนเปนอาน-ภาพของมนตแทเทยว ผใหญบานสนองพระดารสและกราบทลใสความตอ.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 166 พระราชาทรงมรบสงใหหวหนานนเขาเฝาแลวตรสถามวา เขาวา แกม มนตหรอ. ขอเดชะ ขาพระพทธเจาไมมมนต แตพวกขาพระพทธเจาไดกระทาสจจกรยาไววา ถาพวกเราเปนโจรของพระราชา ขอใหเหยยบเถด ถาไมเปนโจร ขออยาเหยยบ นนเปนอานาจของสจจกรยาของพวกขาพระพทธเจา. ราชา. แลวก พวกพอกระทางานอะไร. หวหนา. พวกขาพระพทธเจา ปราบทางทขรขระใหเรยบ สรางศาลาในทางใหญสแยก ขดสระบว ผกสะพาน ขอเดชะ พวกขาพระพทธเจาเทยวสรางบญกรรมเหนปานน. ราชา. ผใหญบานยยงพวกพอเพออะไร ? หวหนา. เวลาทพวกขาพระพทธเจาประมาท เขายอมไดสงนและสงนเวลาไมประมาท สงนนกไมม ดวยเหตนจงยยง. ราชา. พอ ชางเชอกน เปนดรจฉาน แมมนกยงรคณของพวกพอ ขาเองแมเปนมนษย กไมร ขาขอยกหมบานทอยของพวกพอเปนหมบานปลอดภาษทใครๆ มาเกบไมไดแลวใหแกพวกพอนแหละอก ถงชางนกจงเปนของพวกพอเหมอนกน สวนตวการยแหยขอมอบใหเปนทาสของพวกพอนแหละ ตงแตนไป ขอใหพวกพอจงทาบญเพอขาบางนะ ตรสแลวกพระราชทานพระราชทรพยใหแลวกทรงปลอยไป. พวกเขารบพระราชทรพยแลว กเปลยนเวรขนชางกนไป พลางปรกษากนวา เพอนเอย ธรรมดาวาบญกรรม เปนของทตองทาเพอประโยชนแหงภพในอนาคต เพราะบญนนของพวกเราใหผลในอตภาพนแหละเหมอนอบลเขยวทผลดอกออกผลภายในนา บดน พวกเราจะทาบญใหยงขนไป.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 167พวกเราจะทาอะไร ? เราทาสงถาวรในทางใหญสแยกแลว สรางศาลาสาหรบ พกของมหาชน. แตกบพวกผหญงจะไมยอมใหมสวนรวม เพราะเมอพวกเราถกเจาหนาทหาวาเปนโจรจบพาไป ในพวกผหญงแมคนเดยว กไมทาแมแตเพยงเอาใจชวย มแตสงเสรมวามดด ๆ จบด ๆ เพราะฉะนน พวกเราจะไมยอมใหผหญงเหลานนมสวนรวม. พวกเขากพากนไปเรอนตนใหขาวสามสบสามกอน นาหญาสามสบสามกาแกชาง. ทงหมดนนกเตมทองชาง. พวกเขาเขาปาตดไม. ชางกลากเอาไมทตดแลว ๆ มาวางไวททางเกวยน. พวกเขาชวยกนถากไม เรมสรางศาลา. มาฆะ มภรรยาอยในเรอนสคน คอ นางสชาดา นางสธรรมา นางสจตรา นางสนนทา. นางสธรรมาถามชางไมวา พอ ! พวกเพอนเหลานน เชากไป ตกเยนจงมา พวกเขาทางานอะไร. ทาศาลา แม. พอ ! ขอใหทานชวยทาใหดฉนมสวนรวมในศาลาดวยคนซ. พวกเพอนเหลานกลาววา พวกเราจะไมยอมใหพวกผหญงมสวนรวม. นางไดใหเงนชางไมแปดกหาปณะดวยพดวา เอาเถอะ พอ ขอใหทานชวยหาอบายอยางใดอยางหนงทาใหดฉนมสวนรวมดวย.เขากลาววา ตกลง แม แลวกถอเอามดและเอาขวานอยางเรวไปยนกลางหมบานตะโกนเสยงดง ๆ วา คณ ! วนนเวลาปานนแลว ยงไมออกกนอกหรอ ? รวาขนสทางกนหมดแลว จงวา พวกคณจงลวงหนาไปกอน ผมมความจาเปนตองลาชา แลวกใหพวกนนลวงหนาไปกอน แลวเดนไปทางอนตดไมสาหรบใชเปนชอฟา ถากไสแลวขนมาไวทเรอนนางสธรรมาแลว สงนางวา ทานพงใหขนออกไปได ในวนทผมแจงไปวา จงใหเถด. ตอมาเมอเสรจงานเกยวกบเครองเครา และเมอทาเครองผกทยด การยกเสา การประกอบขอ และทตดชอฟาตงแตปราบพนทเสรจแลว ชางไมนนกนง

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 168ณ ทสาหรบตดชอฟา ยกไมจนทนทงสทศ พดวา โอ ! มลมไปอยางหนงเสย แลว. คณมอะไรทไมลมเลา ? ลมทงหมดนนแหละ. แลวจะเอาไมจนทนเหลานไปตงไวตรงไหน ? ควรจะไดชอฟามา. พอคณเอย บดน เราอาจไดทไหนเลา. อาจไดในเรอนแหงสกลทงหลาย ลองเทยวถามดซ. พวกเขากเขาไปถามในหมบาน แลวมายนทประตเรอนนางสธรรมาถามวา ในเรอนนมชอฟาไหม.นางบอกวา ม. เชญรบคาไป. ไมรบคาหรอก ถาพวกคณยอมใหดฉนมสวนรวมดวย ดฉนจะให. มาเถอะ พวกเราจะไมยอมทาใหผหญงมสวนรวม พวกเราจะไปปาแลวตดไม วาแลวกพากนออกไป. แตนนพวกเขาเมอถกชางไมถามวาเปนอยางไร พอไดชอฟาไหม ? กแจงความขอนน. ชางไมนงอยทตดชอฟา อยางเดมเงยมองดอากาศแลวพดวา ทานผเจรญ วนน ฤกษด เลยฤกษนแลว ปอน จงจะสามารถได และพวกคณกจะนาเอาเครองเครามาลาบากดวย เครองเคราเหลานน เอามากองไว ตลอดป กจะเนาผในทนนเอง เวลาเกดในเทวโลกกจงยอมใหศาลามมหนงแกนางเถด ไปเอาชอฟานนมาเถด. แมนางสธรรมานนตลอดเวลาทพวกนนยงไมมาอก ไดสงใหฉลตวหนงสอวา ศาลาหลงนชอสธรรมา ไวทพนลางชอฟา แลวเอาผาใหมมาพนตงไว. เมอพวกคนงานมาแลวกลาววา ชวยนาเอาชอฟามา เทาทจะเปนได.พวกเราจะทาใหคณนายมสวนรวมดวย. นางกนาออกมา สงวา พอทงหลาย !อยาเพงเอาผานออกนะคะ จนกวายงไมขนไมจนทนไดแปดหรอสบหกทอนกอนแลวกใหไป. พวกนนกรบวา ตกลง ครนยกไมจนทนขนเสรจแลวกเอาผาออก.เพอนบานสาคญคนหนงเงยหนาขนขางบนเหนตวหนงสอจงพดวา นอะไร ? แลวใหไปตามคนทอานหนงสอออกมาแสดง. คนนน กอานวา ศาลาหลงน ชอสธรรมา. พวกเขากรองเอะอะวา เอาออกไปทาน ตงแตตนมา เมอสรางศาลา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 169พวกเราไมไดแมแตชอ นางนเอาไมชอฟาแคศอกแลวใหทาศาลาดวยชอตว. เมอพวกเขากาลงรองเอะอะอยนนเอง ชางไมกสอดไมจนทนแลวตอกสลกเปนอนเสรจงานสรางศาลา. เขาแบงศาลาเปนสามสวน คอ สวนหนงทาเปนทพกพวกคนใหญคนโต สวนหนงสาหรบพวกคนยากคนจน อกสวนหนงสาหรบผเจบปวย. สามสบสามคนปกระดานสามสบสามแผนแลวใหสญญาณชางวาอาคนตกะมานงบนแผนกระดานทผใดปไว เจาจงพาเขาไปตงไวทเรอนของเจาของแผนกระดานนนแหละ ใหการนวดเทา ใหการนวดหลง ของขบเคยวของกนและทนอน ทงหมดแกอาคนตกะนน จะเปนภาระของเจาของแผนกระดานนนแหละ. ชางกพาแขกทมาแลว นาไปสเรอนของเจาของแผนกระดานนนเอง. วนนนเจาของแผนกระดานนนกจดการทพงทาแกแขกนน ในทไมไกลศาลา มาฆมาณพปลกตนทองหลางไว. และทโคนไมนนลาดแผนหนไว. แมภรยาของเขาทชอสนนทากใหขดสระบวไวใกล ๆ. นางสจตรา ปลกพมไมดอก. สวนเมยหลวงเอาแตเทยวสองกระจกตกแตงรางกายเทานน. มาฆะพดกบนางวา นอง แมสธรรมาน เขามสวนแหงศาลา แมสนนทา เขาใหขดสระบว และกแมสจตราเขากปลกพมไมดอก สวนนองยงไมมบญกรรม นองจงทาบญสกอยางเถอะทรก. นางตอบวา พทาเพราะเหตใคร ทพทากเพอนองเหมอนกนมใชหรอ ? แลวกเอาแตหมกมนกบการแตงตวทาเดยว. เมอมาฆะดารงอยจนตลอดอายแลว กเคลอนจากมนษยโลกนนไปเกดเปนทาวสกกะในชนดาวดงส. คนเพอนบานทงสามสบสามคนตายแลว กเปนเทพบตรสามสบสามองคเกดในสานกของทาวสกกะนนเอง. ปราสาทชอไพช-ยนตของทาวสกกะ ผดขนสงตงเจดรอยโยชน. ธง ผดขนสงดงสามรอยโยชน.ดวยผลของไมทองหลาง เกดตนปารฉตร มปรมณฑลโดยรอบสามรอยโยชน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 170ลาตนกวางสบหาโยชน. ดวยผลแหงแผนหน เกดหนเหมอนผาขนสตวสเหลอง หกสบโยชนทโคนปารฉตร. ดวยผลแหงไมชอฟาของนางสธรรมา เกดเทวสภาชอสธรรมาสามรอยโยชน. ดวยผลแหงสระบวของนางสนนทา เกดสระบวชอนนทาหาสบโยชน. ดวยผลแหงสวนพมไมดอกของนางสจตรา เกดอทยานชอจตรลดาวนหกสบโยชน. ทาวสกกะผเปนราชาแหงเทพ ประทบนงบนบลลงกทองโยชนหนงในสธรรมาเทวสภา มเศวตฉตรสามโยชนกางกน แวดลอมไปดวยเทพบตรเหลานนดวยเทพธดาเหลานน ดวยนางฟอน ๒๕ โกฏและดวยหมเทวดาในเทวโลกสองชน เมอตรวจดมหาสมบต กทรงเหนสตรสามคนเหลานน ทรงดวา สามคนนปรากฏกอน สชาดาอยไหน ทรงเหนวา นางนไปเกดเปนนางนกยางตวหนงในซอกเขาเพราะไมยอมทาตามคาเรา แลวทรงลงจากเทวโลกเสดจไปสสานกนาง. พอนางเหนเทานน แหละกจาไดเลยกมหนา. ทาวสกกะจงตรสวา เ จาผเขลา บดน ไฉนจงไมยอมยกหวขนละ เจาไมทาตามคาเรา เอาแตแตงเนอแตงตว ทาใหเสยเวลา สมบตอนยงใหญเกดแลวแกนางสธรรมานางสนนทา. และนางสจตรา จงมาดสมบตพวกเราส แลว กทรงพาไปเทวโลกทรงปลอยทสระบวชอนนทาแลว เสดจประทบนงบนบลลงก. พวกนางนกฟอนกราบทลถามวา มหาราช ทลกระหมอมเสดจไปไหน. พระองคแมไมทรงอยากจะบอก เมอถกพวกนางเหลานนบบคนหนกเขา กตรสวาไปสสานกสชาดา. นาฏกา. มหาราช นางเกดทไหน. ส. ทเชงซอกเขา. นาฏกา. เดยวนอยไหน. ส. ฉนปลอยไวทสระบวชอนนทา.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 171 นาฏกา. มาเถด ทานผเจรญ พวกเราไปดเจาแมของพวกเรา แลว ทงหมดกพากนไปทนน. นางสชาดานน แตกอนมา ถอตววาเปนใหญกวาเขาหมด. บดนชนแตพวกหญงนกฟอน เมอเหนนางเขากพากนพดจาเยาะเยยเอาเปนตนวา ดเถดทาน ปากเจาแมพวกเราอยางกะหลาวแทงป. นางเกดอดอดเหลอเกน จงทลทาวสกกะ ผเปนราชาของเทพวามหาราช วมานทอง วมานเงน หรอนนทาโปกขรณเหลาน จกทาอะไรแกหมอนฉน มหาราช ชาตภมเทานนแหละทเปนสขของหมสตวโปรดปลอยหมอมฉนไวทเชงซอกเขานนตามเดมเถด. ทาวสกกะ ทรงปลอยนางไวทนนแลวตรสวา เจาจะทาตามคาของฉนไหม. นางทลถามวา จะทาตามมหาราช. ทาวสกกะ จงตรสวา เจาจงรบศลหารกษาอยาใหขาด ไมกวนฉนจะทาเจาใหใหญกวานางเหลานน . นางกไดทาอยางนน. ลวงไปไดสองสามวนทาวสกกะ ทรงคดวา นางรกษาศลไดไหมหนอ จงเสดจไปจาแลงเปนปลาหงายทอง ลอยบนหลงนาขางหนานาง. นางคดวา คงเปนปลาตาย จงไปจกเอาทหว. ปลากระดกหาง. นางคดวา ชะรอยปลายงเปนแลวกปลอยนาไป. ทาวสกกะประทบยนทอากาศ ตรสวา สาธ สาธ เจารกษาสกขาบทได ฉนจะทาเจาผรกษาไดอยางนใหเปนหวหนาของพวกนางละครเทวดาโดยไมนานทเดยว.นางมอาย ๕๐๐ ป. แมแตวนเดยวกไมไดอาหารเตมทอง แมจะเหยวแหงแหงผากรวงโรยอย กไมทาใหศลขาด เมอตายแลว กเกดในเรอนชางหมอในกรงพาราณส. เมอทาวสกกะทรงตรวจดวา เกดทไหน กทรงเหน ทรงคดวา เรายงนานางมาทนจากทนนไมได เราจะใหความเปนไปแหงชวตแกนาง จงทรงเอาฟก

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 172ทองทองคาบรรทกยานนอยไปจนเตม จาแลงเพศเปนคนแก นงในทามกลางหม บาน รองวา พวกทานจงมาเอาฟกทอง. พวกชาวบานโดยรอบมากลาววา จงใหมาพอ. คนแกพดวา ฉนจะใหแกคนผรกษาศล. พวกทานรกษาศลกนไหม. พวกคนกวา พอเอย พวกเราไมรวาศลเปนอยางไร ตาจงขายเถอะ ตาเฒาพดวาฉนจะใหแกผรกษาศลเทานน. พวกคนพดวา มาซทาน เฒาขายฟกทองนเปนใครกน แลวกกลบกนหมด. เดกหญงคนนนกถามวา แม ทานไปเพอตองการฟกทอง ทาไม จงกลบมามอเปลาละ. พวกหญงเหลานนตอบวา หนเอยเฒาขายฟกทองเปนใคร แกพดวา ฉนจะใหแกผรกษาศล แมเดกหญงรกษาศลแลวยอมควรไดฟกทองนเปนแน พวกเราไมรจกศลเลย. นางคดวา คงจะนามาเพอเราเปนแน จงไปแลวพด พอจา โปรดใหฟกทอง. อนทร. เจารกษาศลหรอแมหน. ด.ญ. คะ พอ หนรกษาศลคะ. อนทร. ขากนาเอาฟกทองนมาเพอหนเทานน แลวกตงไวพรอมกบยานนอยทประตเรอนแลวเสดจหลกไป. แมนางกรกษาศลตลอดชวต จตแลวกเกดเปนธดาของเวปจตตอสร. เพราะผลของศล นางจงเปนผทนาเลอมใส.ทาวเวปจตตคดวา เราจะทาววาหมงคลแกลกสาว จงใหพวกอสรประชมกน. ทาวสกกะทรงตรวจดวา เกดทไหน ทรงเหนวา เกดในภพอสรวนนจะทาววาหมงคลแกนาง ทรงคดวา บดน เราควรทาอยางใดอยางหนงแลวนานางมา จงไปทรงนรมตเพศเปนอสรแลว ประทบยนในระหวางพวกอสร. พระบดาตรสวา พออนญาตใหลกเลอกสาม แลวกประทานพวงดอกไมทมอของนาง ตรสวา ลกตองการผใด กจงซดดอกไมบนผนน. เมอนางตรวจดกเหนทาวสกกะ เกดความรกเพราะเคยอยรวมกนมาแตปางกอน กาหนดวา นเปนสามของเรา แลวกซดพวงไปบนเขา. ทาวสกกะนน กทรงจบแขน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 173นางเหาะไปบนอากาศ. ขณะนนพวกอสรกจาได. พวกอสรเหลานน รองไปวาจบ จบเฒาสกกะไว เปนศตรพวกเรา พวกเราจะไมยอมใหเจาสาวแกเฒาสกกะนนแลวตางกตดตามไป. ทาวเวปจตตตรสถามวา ใครนาไป. เฒาสกกะ มหาราชพวกอสรตอบ. ในบรรดาผทเหลอ ทาวสกกะนเทานน ประเสรฐสด ออกไปทาวเวปจตตตรส. เมอทาวสกกะพานางไปแลวกทรงตงไวในตาแหนงหวหนานางฟอน ๒๕ โกฎ. นางทลขอพรตอทาวสกกะวา มหาราช ในเทวโลกนหมอนฉนไมมมารดา บดา หรอพนองชายหญง พระองคเสดจไปทใด ๆ โปรดพาหมอมฉนไปในทนน ๆ ดวยมหาราช. ทาวสกกะประทานพระปฏญาณวาตกลง. พระผมพระภาคเจา เมอทรงเหนความททาวสกกะนนเปนผหมดจด ตงแตครงเปนมาฆมาณพในหมบานมจล ดงทวามาน จงตรสวา ยกษนเปนผหมดจดตลอดกาลนานแลวแล. คาวา ประกอบดวยประโยชน คออาศยผลอาศยเหต. จบ ภาณวารท ๑

บทวา มอะไรเปนเครองประกอบไว คอ มอะไรเปนเครองผกไดแกเปนผถกเครองผกอะไรผกเอาไว. บทวา กายมาก คอ ชนมาก. บทวาไมมเวร คอไมมความกระทบกระทง. บทวา ไมมอาชญา คอพนจากอาชญาคออาวธและอาชญาคอธน. บทวา ไมมขาศก คอไมมศตร. บทวา ไมมความพยาบาท ไดแกปราศจากโทมนส. บทวา พงเปนผไมมเวรอยคอ ยอมใหทาน ยอมทาการบชาแลวปรารถนาวา โอหนอ ขอใหพวกเราพงเปนผไมมเวรอยกบใคร ๆ เถด ขอใหพวกเราพงไมกอความกาเรบใหเกดในใคร ๆ แลวใชสอยของทถอเอาดวยนวมอพรอมกบคนหนงพนเถด.บทวา และยอมมแกพวกเขาดวยประการฉะน คอ และกความปรารถนาน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 174ยอมมแกพวกเขาดวยประการฉะน. บทวา และกเมอเปนเชนนน คอเมอ ความปรารถนาอยางนนแมมอย. บทวา มรษยาและความตระหนเปนเครองประกอบเขาไว คอ ความรษยามความสนไปแหงสมบตของอนเปนลกษณะ และความตระหนอนมความทนไมไดตอความทสมบตของตนเปนของทวไปกบพวกคนเหลาอนเปนลกษณะ. ชอวา ผมความรษยาและความตระหนเปนเครองประกอบเขาไว เพราะความรษยาและความตระหนเปนเครองประกอบเขาไวของพวกเขา. นเปนความยอในทน . สวนควาษรษยาและความตระหนอยางพสดาร ไดกลาวไวเสรจแลวในอภธรรม. สาหรบในเรองความตระหนน เพราะความตระหนทอย สตวไมวาเปนยกษหรอเปนเปรตตางกเทยวใชศรษะทนขยะของทอยนนเอง เพราะความตระหนตระกล เมอบคคลเหนผทกาลงทาทานเปนตนแกผอนในตระกลนนกคดวา ตระกลของเรานแตกแลวหนอ ถงกบกระอกเลอดบาง ถายทองบางไสขาดเปนทอนนอยใหญทะลกออกมาบาง. เพราะความตระหนลาภ ผเกดตระหนในลาภของสงฆหรอของหม บรโภคเหมอนบรโภคของสวนบคคลเกดเปนยกษบาง เปรตบาง งเหลอมขนาดใหญบาง. กเพราะความตระหนวรรณแหงสรระและวรรณแหงคณ และเพราะความตระหนการศกษาเลาเรยนบคคลจะกลาวชมแตคณของตวเองเทานน หากลาวชมคณของคนเหลาอนไมกลาวอยแตโทษนนๆ วา คนน มดอะไร และจะไมใหการศกษาเลาเรยนอะไรๆแกใคร ๆ พดแตโทษวา คนนขเหร และบาบอ. อกอยางหนง ดวยความตระหนทอย เขายอมไหมในเรอนโลหะ. ดวยความตระหนตระกล เขายอมเปนผมลาภนอย. ดวยความตระหนลาภ เขายอมเกดในคถนรก. ดวยความตระหนวรรณ เมอเกดในภพ จะไมมวรรณ. ดวยความตระหนธรรม เขายอมเกดในนรกขเถา.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 175 กแล ความรษยาและความตระหนทเปนเครองประกอบ (สตวไวใน ภพ) น จะละไดกดวยโสดาปตตมรรค. ตลอดเวลาทยงละมน ไมได เทวดาและมนษย แมปรารถนาความเปนผไมมเวรเปนตน อยกตาม กหาไดรอดพนไปจากเวรเปนตนไมเลย. บทวา ขาพระองคขามความสงสยในปญหานไดแลว ความวา ทาวสกกะตรสวา ในปญหาน เพราะฟงพระดารสของพระองค ขาพระองคจงขามความสงสยไดแลว. ทาวสกกะไมไดทรงแสดงความททรงขามความสงสยไดดวยอานาจมรรค. คาวา ความสงสยทตองถามวาอยางไร ๆ ปราศไปแลว คอความสงสย แมนวา อยางไรน นอยางไร ปราศไปแลว. คาม เคามลเปนตน มใจความอนไดกลาวไวเสรจแลว. บทวามทชอบและทชงเปนเคามล คอ ความตระหนมสตวและสงขารอนเปนทรกเปนเคามล รษยามสตวและสงขารอนไมเปนทรกเปนเคามล หรอทงสองกมทงสองเปนเคามล. กสาหรบนกบวช ลกศษยลกหาเปนตน สาหรบชาวบานลกเปนตน หรอสตวกมชางมาเปนตน ยอมเปนทรก เปนทหยอกลอ เปนทยดถอวาของเรา. เมอไมเหนพวกเหลานน แมครเดยวกทนไมได. เมอเขาไดเหนคนอนผไดสตวทนารกอยางนนกเกดรษยา ถกคนอนขอสตวนนเองวาพวกเรามงานบางอยางดวยสตวน โปรดใหยมสกครเถด กใหไมได กลาววาเขาจะเหนอยหรอเขาจะกลม แลวกเกดความตระหน. ดวยประการฉะน กเปนอนวา ความรษยาและความตระหนแมทงสอง มสตวอนเปนทรกเปนเคามล.กแหละ สาหรบภกษบรขารมบาตรและจวรเปนตน หรอสาหรบชาวบานอปกรณมเครองประดบ เปนตน ยอมเปนทรกทชนใจ. เมอเขาเหนสงชนดนนกาลงเกดแกคนอน กเกดความรษยาวา โอหนอ ขอสงเหนปานน ไมพงมแกคนนน และแมถกขอกเกดความตระหนวา แมพวกเรากาลงรก ยงใชสอยสงน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 176อย ยงใหไมไดหรอก. ดวยประการฉะน กเปนอนวา แมความรษยาและความ ตระหนทงสอง ยอมมสงขารอนเปนทรกเปนเคามล. แตเมอไดสตวและสงขารประการทกลาวมาแลวนน แตเปนชนดทไมนารกเลย ถงแมวาสตวและสงขารเหลานนไมเปนทชนใจเขา แมอยางนนกตาม เพอใหพวกกเลสทตรงกนขามเปนไปได กกระทาความรษยาวา เวนขาเสยแลว ใครอน เปนผไดสตวและสงขารเหนปานน หรอถกขอยมกไมให ยอมกระทาความหวง. ดวยประการฉะน กเปนอนวา ความรษยาและความตระหนแมทงสองยอมมสตวและสงขารอนไมเปนทรกเปนเคามล. พงทราบวนจฉยในบทวา มความพอใจเปนเคามล น. ความพอใจม ๕ อยางคอ ความพอใจในการแสวงหา ความพอใจในการไดเฉพาะความพอใจในการใชสอย ความพอใจในการสะสม ความพอใจในการสละ.ความพอใจในการแสวงหาเปนไฉน คอ คนบางคนในโลกน เกดความพอใจไมอม ยอมแสวงหารป เสยง กลน รส ยอมแสวงหาสงทพงถกตอง ยอมแสวงหาทรพย นความพอใจในการแสวงหา. ความพอใจในการไดเฉพาะเปนไฉน คอ คนบางคนในโลกน เกดความพอใจไมอม ยอมไดเฉพาะรปเสยง กลน รส ยอมไดเฉพาะสงทพงถกตอง ยอมไดเฉพาะทรพย นความพอใจในการไดเฉพาะ. ความพอใจในการใชสอยเปนไฉน คอ คนบางคนในโลกน เกดความพอใจไมอม ยอมใชสอยรป เสยง กลน รส ยอมใชสอยสงทพงถกตอง ยอมใชสอยทรพย นความพอใจในการใชสอย. ความพอใจในการสะสมเปนไฉน คอ คนบางคนในโลกน เกดความพอใจไมอม ยอมทาการสะสมทรพย ดวยคดวา จะมในคราววบต นความพอใจในการสะสม.ความพอใจในการสละเปนไฉน คอ คนบางคนในโลกน เกดความพอใจไมอมยอมจายทรพยแกพลชาง พลมา พลรถ ขมงธน ดวยคดวา คนเหลาน จก

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 177รกษา จกคมครอง จกรก จกแวดลอมเรา นความพอใจในการสละ. ความ พอใจแมทง ๕ อยางน ในทนเปนเพยงตณหาเทานนเอง. พระผมพระภาคเจาทรงหมายเอาความพอใจนน จงไดตรสคาน. พงทราบวนจฉยในบทวา มความตรกเปนเคามล น. ความตรกทเกดจากความรสกตระหนกแนทตรสไวอยางนวา อาศยลาภเกด ความรสกตระหนกแน๑ ชอวา ความตรก. คาวา ความรสกตระหนกแน คอ ความรสกตระหนกแน มสองอยางคอ ความรสกตระหนกแนคอตณหา และความรสกตระหนกแนคอทฎฐ. ตณหาวปรต ๑๐๘ ชนด ชอวา ความรสกตระหนกแนคอตณหา ความเหน ๖๒ อยาง ชอวา ความตระหนกแนคอทฏฐ กดวยประการฉะน จงไมมการชขาดลงไปวานาใครไมนาใคร และนารกไมนารกดวยอานาจความตระหนกแนคอตณหา ทกลาวมาแลวอยางนน เพราะสงนนเองเปนของนาใครสาหรบบางคน ไมนาใครสาหรบบางคน เหมอนการชขาดในไสเดอนมฤคและเนอเปนตนของพระราชาในสวนภมภาค และพระราชาในประเทศสวนกลาง กเมอวตถทไดรบมานนถกชขาดดวยความตระหนกแนคอตณหาแลวจงจะมการ ชชดลงไปดวยความรสกตระหนกแนคอความตรกวา เปนของรปเทาน เทานเปนของเสยง เปนของกลนเทาน เทานเปนของรส เปนของสงทพงถกตองเทาน เทานเปนของเรา เปนของเขาเทาน เทานจะเกบไว จะใหเทาน. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา จอมทวยเทพ ความพอใจนเอง มความตรกเปนเคามล ดงน . คาวา มสวนความสาคญทประกอบดวยธรรมเครองเนนชาเปนเคามล คอ ธรรมเครองเนนชาม ๓ อยางคอ ธรรมเครองเนนชาคอตณหา ธรรมเครองเนนชาคอมานะ ธรรมเครองเนนชาคอทฏฐ. ใน ๓อยาง๑. ท.ม. มหานทานสตต ๗๔

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 178นน ตณหาวปรต ๑๐๘ อยาง ชอวา ธรรมเครองเนนชาคอตณหา มานะ ๙ อยาง ชอวา ธรรมเครองเนนชาคอมานะ ทฏฐ ๖๒ ชนดชอวา ธรรมเครองเนนชาคอทฏฐ. ในธรรมเครองเนนชาเหลานน ในทนทานหมายเอาธรรมเครองเนนชาคอตณหา. ทเรยกวาธรรมเครองเนนชา เพราะอรรถวากระไร.ทเรยกวาธรรมเครองเนนชา เพราะอรรถวาใหถงอาการของคนมวเมาประมาท.ความสาคญ ทประกอบดวยธรรมเครองเนนชานน ชอวา ปปญจสญญา (ความสาคญทคลกเคลาไปดวยธรรมเครองเนนชา). สวนเรยกวา สงขา เหมอนในคาเปนตนวา กสวนแหงธรรมเครองเนนชา มความสาคญเปนเคามล.๑ ดวยประการฉะน คาวา มสวนความสาคญทประกอบดวยธรรมเครองเนนชาเปนเคามล จงหมายความวา ความตรกมสวนแหงความสาคญ ทประกอบดวยธรรมเครองเนนชาเปนเคามล. คาวา ขอปฏบตใหเขาถงความสมควรแกการดบ โดยไมเหลอแหงสวนความสาคญทประกอบดวยธรรมเครองเนนชา ความวา ความดบโดยไมเหลอ ไดแกความสงบระงบอนใดแหงสวนความสาคญทประกอบไปดวยเครองเนนชาน ทาวสกกะยอมทลถามทางพรอมทงวปสสนาคอ ความเหมาะสมแหงความดบโดยไมเหลอนน และขอปฏบตใหถงในความดบโดยไมเหลอนน. ลาดบนน พระผมพระภาคเจา ทรงเรมเวทนา ๓ อยางแกทาวสกกะนนวา และอาตมภาพโสมนส. ถามวา กพระผมพระภาคเจาตรสแตขอททลถามขอทไมทลถาม ขอทมความตอเนอง ขอทไมมความตอเนองหรอ. ตอบวาตรสแตขอททลถามเทานน ไมใชขอทไมทลถาม ตรสขอทมความตอเนองเทานนไมใชขอทไมมความตอเนอง. จรงอยสาหรบเทวดาทงหลาย อรปปรากฏกวาโดยความเปนรป ถงแมในอรป เวทนากปรากฏกวา. เพราะเหตไร. เพราะกาย ๑. ข. สตตนปาต ๔๑๑

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 179ทเกดจากธลในนา (กรชกาย) ของพวกเทวดา เปนของละเอยด รปทเกดจาก กรรมเปนของมกาลง เพราะความทกายอนเกดแตธลในนาเปนของละเอยด(และ) เพราะรปทเกดจากกรรมเปนของมกาลง ถากาวลวงอาหารแมมอเดยวพวกเทวดากตงอยไมได ยอมแหลกไปเหมอนกอนเนยใสบนแผนหนทรอน.พงทราบถอยคาทงหมดตามนยทกลาวแลวในพรหมชาลสตรนนแล. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงทรงเรมเวทนาทง ๓ อยางแกทาวสกกะ. กแหละกมมฏฐานม ๒ อยางคอ รปกมมฏฐานและอรปกมมฏฐาน.จะเรยกกมมฏฐานนนเองวา การกาหนดรป และการกาหนดอรปกได. ในกมมฏฐาน ๒ อยางนน รปปรากฏแกผใด พระผมพระภาคเจาเมอจะทรงทาการกาหนดธาต ๔ ใหพสดารแกผนนดวยอานาจเอาใจใสโดยยอ หรอดวยอานาจเอาใจใสโดยพสดาร กตรสรปกมมฎฐาน อรปปรากฏแกผใด กตรสอรปกมมฏฐานแกผนน และเมอจะตรสอรป กทรงแสดงรปกมมฏฐานอนเปนทตงของอรปนนจงตรส. แตสาหรบพวกเทวดา ทรงทราบวาอรปปรากฏ จงทรงเรมเวทนาดวยอานาจอรปกมมฏฐาน. กความตงมนในอรปกมมฏฐานม ๓ อยางคอ ดวยอานาจผสสะ ดวยอานาจเวทนา ดวยอานาจจต. อยางไร คอ สาหรบบางคนเมอรบเอารปกมมฏฐานไปจะโดยสงเขป หรอโดยพสดารกตาม ยอมมความตกไปเปนอยางยงในชนแรกของจตและเจตสกทงหลายในอารมณนน ผสสะเกดถกตองอารมณนนอยยอมเปนของปรากฏ. สาหรบบางคน เวทนาเกดตามเสวยอารมณนนอยยอมเปนของปรากฏ. สาหรบบางคนวญญาณทเกดขนรแจงอารมณนนอยยอมเปนของปรากฏ. ในความตงมนทง ๓ อยางนน ผใดมผสสะแจมแจง แมผนน ไมใชจะเกดขนแตผสสะอยางเดยวเทานน พรอมกบผสสะนน แมเวทนาทตามเสวย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 180อารมณนนเองอยกยอมเกดขนดวย ถงสญญาทจาอารมณนนอย ถงเจตนาท คดอารมณนนอย ถงวญญาณทรแจงอารมณนนอย กยอมเกดขนดวย จงชอวายอมรวบถอเอาหมวดเจตสกธรรมทมผสสะเปนทหาเหมอนกน ดวยประการฉะน. ผใดมเวทนาแจมแจง แมผนนกยอมชอวารวบถอเอาหมวดเจตสกธรรมทมผสสะเปนทหาอกเหมอนกน เพราะมใชแตเวทนาอยางเดยวเทานน ยอมเกดขนพรอมกบเวทนานน ยงมผสสะเกดขนกระทบอารมณนนเองอย ยงมสญญาทจาอารมณ ยงมเจตนาทคดอารมณ ยงมวญญาณทรแจงอารมณนนอยเกดขนดวย. สาหรบผทมวญญาณแจมแจงแมนน กยอมชอวารวบถอเอาหมวดเจตสกธรรมทมผสสะเปนทหาอกเหมอนกนนนแหละ เพราะมใชเกดขนแตวญญาณอยางเดยวเทานน พรอมกบวญญาณนน กยงมผสสะทเกดขนกระทบอารมณนนเองอย ยงมเวทนาทตามเสวยอารมณ ยงมสญญาทจาอารมณยงมเจตนาทคดอารมณเกดขนดวย. เมอเขาใครครวญอยวา ธรรมหมวดทมผสสะเปนทหาเหลาน อาศยอะไร กยอมรชดวาอาศยทตง. ชอวา ทตง กคอรางกาย (ทเกดจากละอองในนา) ททานหมายเอากลาววา กแลวญญาณของเรานอาศยอยในรางกายน เกยวของในรางกายน. โดยใจความกคอเขายอมรชดทงภตรปและอปาทารป.เมอรชดวา ทตงในรางกายนเปนรป หมวดทมผสสะเปนทหา เปนนามอยางน กชอวายอมเหนสกวาเปนนามรปเทานน. และนามรปกเปนเพยงขนธหาคอ รปในทนเปนรปขนธ และนามกเปนขนธทไมมรปทง ๔. กขนธหาทพนไปจากนามรป หรอนามรปทพนไปจากขนธหาหามอยไม. เมอเขาไตรตรองวา ขนธหาเหลานมอะไรเปนเหต กยอมเหนวา มอวชชาเปนตนเปนเหตแตนนเมอไตรตรองถงปจจย และสงทเกดเพราะปจจยจนรวา นอกเหนอไปจากปจจยและสงทเกดจากปจจยนนแลว ไมมสตว หรอบคคลอน มแตกลม

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 181สงขารลวน ๆ เทานนเอง แลวกยกขนสไตรลกษณดวยอานาจนามรปพรอมกบ ปจจย เทยวพจารณาวา ไมเทยง ทนไมได ไมมอะไรเปนตวตน ตามลาดบแหงวปสสนา. เขาหวงการแทงตลอดอยวา วนน วนน ในวนเหนปานนนเมอได ฤดเปนทสบาย บคคลเปนทสบาย อาหารเปนทสบาย หรอการฟงธรรมเปนทสบายแลว กนงโดยบลลงกเดยวเทานน ครนใหวปสสนาถงยอดแลว กยอมตงอยในอรหตตผล. โคปกเทพเทพบตรบอกกมมฏฐานจนถงอรหตแกทานทงสามเหลานอยางนแล. แตในทน เมอพระผมพระภาคเจาจะทรงบอกอรปกมมฏฐาน กทรงแสดงดวยเวทนาเปนหวขอ. เมอพระองคจะแสดงดวยอานาจผสสะ หรอดวยอานาจวญญาณจะไมมความแจมแจงแกทาวสกกะน แตจะปรากฏเหมอนความมด. แตดวยอานาจเวทนา จงจะแจมแจง. เพราะเหตไร. เพราะการเกดเวทนาขน เปนของแจมแจงแลว. จรงอย การเกดสขและทกขเวทนาขนเปนสงแจมแจงแลว. เมอความสขเกดขน ทวทงรางกเกดกระเพอม ขมอยซาบซา ซมซาบ เหมอนใหกนเนยใสทชาระรอยครง เหมอนกาลงทานามนทเจยวรอยครง เหมอนกาลงเอานาพนหมอมาดบความเรารอน เปลงวาจาวา สขหนอ สขหนอ อยนนแหละ. เมอเกดความทกขขน ทวทงรางกเกดกระเพอม ขมอย ซซา ซมซาบเหมอนเขาสกระเบองรอน เหมอนเอานาทองแดนเหลวมารด เหมอนโดนมดคบเพลงไมในปาทมหญาและไมใหญ ๆทแหง คราครวญวา ทกขหนอ ทกขหนอ อยนนแล. สขและทกขเวทนาเกดขนปรากฏดงวามาน. สวนอทกขมสขเวทนา ชแจงยากเหมอนกะถกความมดครอบงา. อทกขมสขเวทนานน เพราะหลกสขและทกขไป จงมอาการเปนกลางดวยอานาจเปนปฏปกษตอสขและทกข ดงน เมอถอเอาโดยนย จงจะแจมแจง. เหมอนอะไร พรานเนอเดนไปตามรอยเทาเนอทขนหลงแผนหนใน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 182ระหวางแลวหนไปไดเหนรอยเทาทสวนนบาง สวนอนบางของหลงแผนหน แมตรงกลางไมเหนกยอมรไดโดยนยวา มนคงจะขนทางนแลวลงทางนไปโดยประเทศน ตรงกลางบนหลงแผนหนฉนใด กการเกดสขเวทนาขนยอมเปนสงแจมแจงเหมอนรอยเทาตรงทเนอมนขน การเกดขนแหงทกขเวทนากเปนสงแจมแจง เหมอนรอยเทาตรงทเนอมนลง เมอถอเอาโดยนยวา เพราะหลกสขและทกขไป อทกขมสขเวทนานน จงมอาการเปนกลางดวยอานาจเปนปฏปกษตอทงสขและทกข กยอมเปนของแจมแจง เหมอนการถอเอาโดยนยวา มนขนตรงน ลงตรงน แลวไปอยางน ฉนนน. ครนตรสรปกมมฏฐานไวกอนอยางนแลว พระผมพระภาคเจา กทรงพลกแพลงแสดงอรปกมมฏฐานดวยอานาจเวทนาในภายหลง. และกไมใชทรงแสดงอยางนอยางเดยวในทนเทานน หากแตทรงแสดงรปกมมฏฐานกอนในพระสตรไมใชนอยอยางนคอ ในมหาสตปฏฐานสตร จฬตณหาสงขยสตรมหาตณหาสงขยสตร จลลเวทลลสตร มหาเวทลลสตร รฏฐปาลสตร มาคนทย-สตร ธาตวภงคสตร อเนญชสปปายสตร (และ) ในเวทนาสงยตทงหมดแลวจงทรงพลกแพลงแสดงอรปกมมฏฐานดวยอานาจเวทนาในภายหลง. และกในพระสตรเหลานน ฉนใด แมในสกกปญหสตรน กฉนนน ครงแรกทรงแสดงรปกมมฏฐาน แลวภายหลงจงทรงพลกแพลงแสดงอรปกมมฏฐานดวยอานาจเวทนา. สาหรบในสกกปญหสตรน รปกมมฏฐานพระผมพระภาคเจาทรงยอเพยงเปนอารมณของเวทนาเทานน ฉะนน ในบาลจงไมมยกขนมา.เพอจะทรงแสดงขอทเปนหลกสาหรบตงมนดวยอานาจของเวทนา ทแจมแจงแกทาวสกกะนนนนเอง ในอรปกมมฏฐาน พระผมพระภาคเจาจงตรสคาเปนตนวา จอมทวยเทพ อาตมภาพกลาวโสมนส ดงน. ในบทเหลานน บทวา สองอยาง คอสองชนด หมายความวา โดยสวนสอง. คาวา ไมพงเสพโสมนสเหนปานน คอไมพงเสพโสมนสท

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 183อาศยเรอนเหนปานน. ชอวาโสมนสทอาศยเรอน ไดแกโสมนสทอาศยกามคณ เปนไปในทวาร ๖ อยางนคอ ในเวทนาเหลานน โสมนสทอาศยเรอน ๖ อยางอยางเปนไฉน เมอบคคลพจารณาเหนการไดเฉพาะซงรปทพงรแจงไดดวยตาทนารก. นาใคร นาพอใจ นาชนใจ ทเกยวกบเหยอของโลก โดยความไดเฉพาะ หรอเมอตามระลกถงรปทเคยไดเฉพาะเมอกอน ซงลวงไปแลว ดบไปแลว แปรปรวนไปแลว จงเกดโสมนสขน โสมนสเหนปานนใด นเรยกวาโสมนสทอาศยเรอน๑ ดงนเปนตน. คาวา พงเสพโสมนสเหนปานน คอ พงเสพโสมนสทอาศยการออกจากเรอนเหนปานน. ชอวาโสมนสทอาศยการออกจากเรอน ไดแกโสมนสทเกดขนแกผเกดโสมนสวา เราไดขวนขวาย วปสสนาแลว ผสามารถเรงเราใจใหขวนขวายเรมตงวปสสนาดวยอานาจไตรลกษณมความไมเทยงเปนตนในอารมณทนารกซงมาสคลองในทวารทง ๖ อยางนเปนตนวา ในเวทนาเหลานน โสมนสทอาศยการออกจากเรอน ๖ อยางเปนไฉน กแลเมอบคคลมารความทรปทงหลายไมเทยง แปรปรวนไป คลายไปดบไป แลวเหนรปนนดวยปญญาทถกตองตามทเปนจรงอยอยางนวา รปทง หลายทงเมอกอนและบดน รปเหลานนทงหมด ไมเทยง ทนอยไมไดมความแปรปรวนเปนธรรมดา จงเกดโสมนสขน โสมนสเหนปานนใดนเรยกวาโสมนสทอาศยการออกจากเรอน. คาวา พงเสพ คอ โสมนสทเกดขนดวยอานาจการออกจากเรอน ดวยอานาจวปสสนา ดวยอานาจการตามระลกถง ดวยอานาจฌานทหนงเปนตนน ชอวา พงเสพ. ในบทเหลานน บทวา หากโสมนสใด มความตรก มความตรองคอ ในโสมนสทอาศยการออกจากเรอน แมนน กตองรวาโสมนสทเกดขนดวยอานาจการออกจากเรอน ดวยอานาจวปสสนา ดวยอานาจการตาม๑. ม.อ. สฬายตนวภงคสตต ๓๖๙.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 184ระลกถง และดวยอานาจแหงฌานทหนงนนเปนโสมนสทยงมความตรก ยงม ความตรอง. บทวา หากโสมนสใดไมมความตรก ไมมความตรอง คอสวนโสมนสทเกดดวยอานาจฌานทสองและทสามนน กตองรวาเปนโสมนสทไมมความตรก ไมมความตรอง. คาวา เหลาใด ไมมความตรก ไมมความตรอง ประณตกวา ความวา แมในโสมนสทงสองน โสมนสทไมมความตรก ไมมความตรองนน ประณตกวา. ดวยคาน เปนอนทานกลาวถงอะไร. กลาวถงอรหตตผลของสองทาน. อยางไร จรงอยภกษรปหนงเมอเรมตงวปสสนาในโสมนสทยงมความตรก ยงมความตรอง แลวกมาใครครวญวาโสมนสนอาศยอะไร กทราบชดวา อาศยทตง แลวกตงอยในอรหตตผลโดยลาดบตามนยทกลาวแลวในหมวดอนมผสสะเปนทหานนแหละ. รปหนงเรมตงวปสสนาในโสมนสทไมมความตรก ไมมความตรองแลวกตงอยในอรหตตผลตามนยทกลาวแลวเหมอนกน. แมในโสมนสทตงมนเหลานน โสมนสทไมมความตรกและไมมความตรอง ประณตกวาทยงมความตรกและยงมความตรอง โสมนสวปสสนาทไมมความตรกและไมมความตรอง ประณตกวา แมโสมนสวปสสนาทมความตรกและมความตรอง โสมนสผลสมาบตทไมมความตรกและไมมความตรองเทานนทประณตกวา โสมนสผลสมาบตทยงมความตรกและยงมความตรอง. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เหลาใดไมมความตรกไมมความตรอง ประณตกวา ดงน. คาวา ไมพงเสพโทมนสเหนปานน ความวา ไมพงเสพโทมนสทอาศยเรอนเหนปานน. ทชอวาโทมนสอนอาศยเรอนไดแก โทมนสทอาศยกามคณซงเกดแกผตรกอยวา เราไมตามเสวยแลว จกไมตามเสวย ยอมไมตามเสวย ซงอฏฐารมณในทวารทง ๖ อยางนวา ในเวทนาเหลานน โทมนสท

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 185อาศยเรอน ๖ อยางเปนไฉน เมอบคคลพจารณาเหนการไมไดเฉพาะซงรปท นารก นาใคร นาพอใจ นาชนใจ ซงเกยวกบเหยอของโลก ทพงรแจงไดดวยตาโดยความไมไดเฉพาะ หรอเมอตามระลกถงรปทไมเคยไดเฉพาะ เมอซงลวงไปแลว ดบไปแลว แปรปรวนไปแลว จงเกดโทมนสขน โทมนสเหนปานนใด นเรยกโทมนสทอาศยเรอน ดงนเปนตน. คาวา พงเสพโทมนสเหนปานน คอ พงเสพโทมนสทอาศยการออกจากเรอนเหนปานน. ทชอวาโทมนสทอาศยการออกจากเรอน ไดแก โทมนสทเกดแกผทไมสามารถเพอจะเรงเขาใจใหขวนขวายเขาไปตงความอยากไดในธรรมคออรยผล กลาวคอความหลดพนชนเยยม แลวเรมตงวปสสนาดวยอานาจไตรลกษณมความไมเทยงเปนตนเพอบรรลอรยผลนน ผตามเศราใจวา เราไมสามารถเพอจะเรงเราใจใหขวนขวายวปสสนามาตลอดปกษแมน ตลอดเดอนแมน ตลอดปแมน แลวบรรลอรยภมได ในอารมณทนารกอนมาสคลองในทวารทง ๖ อยางนวา ในเวทนาเหลานน โทมนสทอาศยการออกจากเรอนเปนไฉน กแล เมอบคคลมารความทรปทงหลายไมเทยง แปรปรวนไป คลายไป ดบไปแลว เหนรปนนดวยปญญาทถกตองตามทเปนจรงอยอยางนวา รปทงหลาย ทงเมอกอนและบดนเหลาใด รปเหลานนทงหมด ไมเทยง ทนอยไมได มความแปรปรวนเปน ธรรมดา แลวจงเขาไปตงความอยากไดในความหลดพนชนเยยมวา ชอวาเมอไรหนอ เราจงจะเขาถงอายตนะนนแลวแลอย คออายตนะทพวกพระอรยเจาในบดน ยอมเขาถงแลวแลอย. เมอเขาไปตงความอยากไดในความหลดพนชน เยยม ดงทวามาน โทมนสกยอมเกดขน เพราะความอยากไดเปนปจจย.โทมนสเหนปานนใด นเรยกวาโทมนสทอาศยการออกจากเรอน ดงนเปนตน.คาวา พงเสพ คอ โทมนสทเกดขนดวยอานาจการออกจากเรอน ดวยอานาจ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 186วปสสนา ดวยอานาจ การตามระลกถง ดวยอานาจฌานทหนงเปนตนน ชอวา เปนโทมนสทพงเสพ. ในคาเหลานน คาวา หากโทมนสใด ยงมความตรก ยงมความตรอง คอ ในโสมนสทงสองอยางแมนน โทมนสทอาศยเรอนเทานน ทชอวาโทมนสยงมความตรก ยงมความตรองอย. สวนโทมนสทเกดขนดวยอานาจการออกจากเรอน ดวยอานาจวปสสนา ดวยอานาจการตามระลกถง ดวยอานาจฌานทหนงและฌานทสอง พงทราบวาเปนโทมนสทยงมความตรกและยงมความตรองอย. สวนโดยทานองอยางตรงขนชอวาโทมนสทไมมความตรกและไมมความตรองไมม. สาหรบอนทรยคอโทมนส เปนอกศลโดยสวนเดยวเทานน และยงมความตรกและยงมความตรองดวย. แตดวยอานาจความเขาใจของภกษนน ทานจงกลาววา อนทรยคอโทมนส ยงมความตรกและยงมความตรอง และวา ทไมมความตรกและไมมความตรอง ดงน. ตอไปน เปนนยในเรองโทมนสนน คอในกรณนภกษถอเอาธรรมทยงมความตรกและยงมความตรอง และธรรมทไมมความตรกและไมมความตรองอนเปนธรรมทมโทมนสเปนปจจย และธรรมคอมรรคและผลทเกดขนมโทมนสเปนปจจยนนเอง วาเปนโทมนสเพราะอานาจเหนการปฏบตของภกษเหลาอนแลวกมาคดวา เมอไรหนอแล เราจงจกเรมตงวปสสนาในโทมนสทยงมความตรกและยงมความตรองไดเสยท เมอไรเราจงเรมตงวปสสนาในโทมนสทไมมความตรกและไมมความตรองไดเสยท และคดอกวา เมอไรหนอแล เราจงจกใหผลสมาบตในโทมนสทยงมความตรกและยงมความตรองเกดไดเสยท เมอไรเราจงจกใหผลสมาบตในโทมนสทไมมความตรกและไมมความตรองเกดไดเสยท แลวกถอขอปฏบตตลอดสามเดอน หกเดอนหรอเกาเดอนเมอถอขอปฏบตตลอดสามเดอน ในเดอนแรกเดนเสยหนงยาม สองยามทา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 187โอกาสแกการหลบ ในเดอนกลางเดนเสยสองยาม ทาโอกาสแกการหลบหนง ยาม ในเดอนสดทายใหรางกายเปนไปดวยการเดนจงกรมและการนงเทานนเองถาแบบนน บรรลพระอรหตนนกดไป. ถาไมบรรล เธอกถอขอปฏบตประเภท๖ เดอน ใหวเศษ (ขนไปอก) แมในขอปฏบตประเภท ๖ เดอนนน ทกสองเดอน ๆ กปฏบตตามนยทกลาวแลว เมอไมสามารถสาเรจพระอรหตได กยดหลกปฏบตชนดเกาเดอนใหวเศษ (ยงขนไปอก) แมในหลกปฏบตชนดเกาเดอนนน ทกสามเดอน ๆ กปฏบตอยางนนแหละ เมอไมสามารถบรรลความเปนพระอรหนตได (และ) เมอพจารณาวา โอหนอ ! เราไมไดปวารณาแบบวสทธปวารณา พรอมกบพวกเพอนพรหมจรรยเสยแลว ความโทมนสกยอม เกดขน. สายนาตา กไหลพร เหมอนสายนาตาของพระมหาสวเถระผอยทเงอมเขาทายหมบาน. เลากนวา พระเถระสอนหมใหญ ๑๘ หม พวกภกษสามหมนรปตงอยในโอวาทของทานบรรลอรหตแลว . ตอมามภกษรปหนงมาราพงวาภายในตวเรากอน มคณประมาณไมได คณของอาจารยเราเปนอยางไรหนอแลกาลงราพงอยกเหนความเปนปถชน จงคดวา อาจารยพวกเราเปนทพงของคนเหลาอน (แต) ไมสามารถเพอจะเปนทพงของตนได เราจะใหโอวาทแกทานแลวกเหาะมาลงใกลวด เขาไปหาอาจารยผนงในทพกกลางวน แสดงวตรแลวกนงในทควรสวนหนง. พระเถระกลาววา ดกอนผถอการบณฑบาตเปนวตรคณมาเพราะเหตไร. ภกษ. ขาแตทานผเจรญ กระผมเปนผมาแลว ดวยคดวา จกเอา อนโมทนา สกบทหนง. เถระ. คงจะไมมโอกาสหรอกคณ ภกษ. ทานขอรบ กระผมจะเรยนถามในเวลายนทโรงตรก

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 188 เถระ. ในทนน พวกคนอนกจะถาม. ภกษ. ในทางเทยวบณฑบาตละ ขอรบ. เถระ. แมในทางนน พวกคนอนกจะถาม. ภกษ. ในทนงผาสองชน ในทหมสงฆาฏ ในทนาเอาบาตรออกใน เวลาเทยวไปในหมบานแลวดมขาวตมในโรงฉนละขอรบ. เถระ. ในทนน ๆ กจะมพวกเถระทางอรรถกถาบรรเทาความสงสย ของตน. ภกษ. กระผมจะเรยนถามในเวลาออกจากภายในหมบาน ขอรบ. เถระ. แมในทนน กจะมคนพวกอนถาม คณ. ภกษ. ทานขอรบในระหวางทาง ทานขอรบในเวลาเสรจการฉนใน โรงอาหาร ทานขอรบ ในเวลาลางเทา ในเวลาลางหนาในท พกกลางวน . เถระ. ตงแตนนไปจนถงสวาง กจะมพวกอนอกถาม คณ. ภกษ. ในเวลาเอาไมสฟนแลวไปสทลางหนา ขอรบ. เถระ. ตอนนน พวกอน กจะถาม. ภกษ. ในเวลาลางหนาแลวมาละ ขอรบ. เถระ. แมในตอนนน พวกอนกจะถาม. ภกษ. ในเวลาเขาเสนาสนะแลวนงละ ขอรบ. เถระ. แมในตอนนน พวกอน กจะถาม. ภกษ. ทานขอรบ มนนาจะเปนโอกาสและเวลาของพวกผทลางหนา เสรจแลวเขาสเสนาสนะ ใหสามสบลลงกไดรบความอบอนแลว ทางานดวยความเอาใจใสอยางมเหตผลมใชหรอ ทานขอรบ ทานจะไมไดแมแตขณะแหงความตาย ทานจงเปนเหมอนแผน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 189 กระดานเถด ขอรบ ทานจงเปนทพงของคนอนเถด ขอรบ ทานไมอาจเพอจะเปนทพงของตน กระผมไมมความตองการ ดวยการอนโมทนาของทาน วาแลวกไดเหาะไปในอากาศ. พระเถระทราบวา งานเกยวกบการศกษาเลาเรยนของภกษรปนไมมแตเธอมาดวยคดวา จะเปนผสงสอนเรา แลงคดวา บดนจะไมมโอกาสเวลาใกลรงเราจะไป แลวกเกบบาตรจวรไวใกล ๆ สอนธรรมตลอดยามตนและยามกลางคนยงรง ขณะทพระเถระรปหนงเรยนอทเทศแลวจะออกไปในยามสดทาย กถอบาตรจวรออกไปดวยกนกบพระเถระนนนนเอง พวกศษย(อนเตวาสก) ทนงเขาใจวา อาจารย ออกไปดวยธระบางอยางนานแลว. พระเถระทออกไปกทาความเขาใจวา เปนภกษทรวมอาจารยกน บางรปนนเอง. ไดยนวา พระเถระ คดวา ชอวาความเปนพระอรหนตสาหรบคนชนเรา จะอะไรหนกหนาเลา แคสองสามวนเทานนแหละ กจะสาเรจแลวจงจะกลบมา ดงน จงไมบอกพวกลกศษยเลย ในวนขนสบสามคาเดอนแปดไปสเงอมเขาทายหมบาน เมอขนสทจงกรมแลว เอาใจใสกมมฏฐาน ในวนนนยงถอเอาพระ-อรหตผลไมได. เมอถงวนอโบสถ กคดวา เรามาแลวดวยคดวา โดยสองสามวน เราจะเอาพระอรหตผลใหได กยงเอาไมได สามเดอนกเหมอนสามวนนนแหละ คอยถงวนมหาปวารณากอนจะร ถงเขาพรรษาแลวกยงเอาไมได. ในวนปวารณาทานคดวา เรามาแลวดวยคดวา โดยสองสามวน เราจะเอาพระอรหตผลใหได นกตงสามแลว กยงไมสามารถจะเอาได สวนพวกเพอนพรหมจรรย จะปวารณาชนดวสทธปวารณากน เมอทานคดอยางนนสายนาตากหลงไหล. จากนนทานคดวา มรรคผล จะไมเกดขนเพราะอรยาบถ ๔ของเราบนเตยง ถาเดยวนยงไมบรรลพระอรหตผล เราจะไมยอมเหยยดหลง

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 190บนเตยงอยางเดดขาด จะไมยอมลางเทา แลวกใหยกเอาเตยงไปเกบไวภายใน พรรษากถงอก. ทานกยงเอาพระอรหตผลไมไดตามเคย สายนาตากหลงไหลในวนปวารณายสบเกาครง. พวกเดกในหมบานพากนเอาหนามมากลดททแตกในเทาทงสองขางของพระเถระ. แมเมอจะพากนเลน กเลนเอาวา ขอใหเทาทงสองขางจงเปนเหมอนเทาของพระคณเจา มหาสวเถระเถด ในวนมหาปวารณาป (ท) สามสบ พระเถระยนยดแผนกระดานสาหรบพง คดวา เมอเราทาสมณธรรมมาตงสามสบปเขานแลว เรากไมสามารถสาเรจพระอรหตผลได ในอตภาพของเรา มรรคหรอผลยอมไมมเปนแน เราไมไดปวารณาชนดวสทธปวารณากบเพอนพรหมจรรยแลว. และกเมอทานคดอยอยางนน กเกดโทมนสขนมา สายนาตากหลงไหล. ขณะนนในทใกล ๆ มเทพธดาองคหนง กาลงยนรองไหอย. เถระ. ใครรองไหทน. เทพธดา. ดฉน นางเทพธดา เจาคะ. เถระ. รองไหทาไม. เทพธดา. เมอมรรคผลกาลงเกดเพราะการรองไห ดฉนคดวา แมเรากจะใหเกดมรรคผลหนง(หรอ)สอง จงรองไหเจาคะ. จากนนพระเถระกคดวา นแนะ มหาสวะ แมแตเทพธดากยงมาเยาะเยยเธอได นมนควรแกเธอหรอหนอ แลวกเจรญวปสสนาไดถอเอาความเปนพระอรหนตพรอมกบปฏสมภทาทงหลายแลว. ทานคดวา บดนเราจะนอน แลวกจดแจงเสนาสนะ ปลาดเตยงตงนาในทนา คดวา เราจะลางเทาทงสองขาง แลวกนงลงทขนบนได. แมพวกศษยของทาน กพากนคดอยวา เมออาจารยของเราไปทาสมณธรรมตงสามสบปทานอาจทาคณวเศษใหเกดไดหรอไมอาจ เหนวาทานสาเรจพระอรหตแลวนง

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 191ลงเพอลางเทา จงตางกคดวา อาจารยพวกเรา เมอพวกศษย เชน พวกเรา ยงอย คดวา จะลางเทาดวยตนเองนไมใชฐานะ เราจะลาง เราจะลาง แลวทง๓๐,๐๐๐ รปตางกเหาะมาไหวแลวกราบเรยนวา กระผมจะลางเทาถวาย ขอรบ.ทานหามวา คณ ฉนไมไดลางเทามาตงสามสบปเขานแลว พวกคณไมตองฉนจะลางเอง. แมทาวสกกะกทรงพจารณาวา พระคณเจามหาสวะเถระของเราสาเรจพระอรหตแลว เมอพวกศษยสามหมนรปมาแลวดวยคดวา พวกเราจะลางเทาทงหลายถวาย กไมใหลางเทาให กเมออปฏฐากเชนเรายงมอย พระคณเจาคดวาจะลางเทาเองนเปนไปไมได แลวทรงตดสนพระทยวา เราจะลางถวายจงพรอมดวยสชาดาเทวไดทรงปรากฏในสานกของหมภกษ. ทาวเธอทรงสงนางสชาดาผเปนอสรกญญาลวงหนาไปกอนใหเปดโอกาสวา ทานเจาขา พวกทานจงหลกไป โปรดใหโอกาสผหญง แลวทรงเขาไปหาพระเถระไหวแลวนงกระหยงตอหนาตรสวา ทานขอรบ กระผมจะลางเทาถวาย พระเถระตอบวาโกสย อาตมภาพไมเคยลางเทามาตงสามสบปเขานแลว และแมโดยปกตชอวากลนตวคนเปนของ นาเกลยดสาหรบพวกเทพ แมอยไกลตงรอยโยชนเหมอนเอาซากศพมาแขวนคอ อาตมภาพจะลางเอง. ตรสตอบวา ทานขอรบ ชอวากลนอยางนไมปรากฏ เพราะวากลนศลของทานเลยเทวโลกหกชนไปตงอยสงถงชนภวคคพรหมในเบองบน ไมมกลนอนทยงไปกวากลนศล ทานขอรบกระผมมาเพราะกลนศลของทาน แลวกทรงเอาพระหตถซายจบขอตอตาตมแลวเอาพระหตถขวาลบฝาเทา. เทาของทานกเปนเหมอนกบเทาของเดกหนมขนมาทนท. ครนทาวสกกะทรงลางเทาถวายเสรจแลวกทรงไหว แลวเสดจไปสเทวโลกตามเดม. พงทราบวาทานเรยกอารมณของวปสสนากด วปสสนากด มรรคกดผลกด วา โทมนสทยงมความตรกและยงมความตรอง และวาโทมนสทไมม

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 192ความตรก และไมมความตรอง ดวยอานาจความเขาใจของภกษผอาศยโทมนส ทเกดขนแลวพจารณาอยวา เราไมไดปวารณาชนดวสทธปวารณาดวยกนกบพวกเพอนพรหมจรรย ดงทวามาน. ในเรองของโทมนสนนมภกษรปหนงเรมตงวปสสนาในโทมนสทยงมความตรกและยงมความตรองมาใครครวญวา โทมนสนอาศยอะไร กรชดวาอาศยวตถ จงตงอยในพระอรหตผลโดยลาดบ โดยนยทกลาวแลวในหมวดธรรมทมผสสะเปนทหานนแหละ. รปหนงเรมตงวปสสนาในโทมนสทไมมความตรกและไมมความตรอง กตงอยในพระอรหตผล ตามนยทกลาวมาแลวเหมอนกน. แมในโทมนสทตงมนแลวเหลานน โทมนสทไมมความตรกและไมมความตรองประณตกวาทมความตรกและความตรอง วปสสนาในโทมนสทไมมความตรกและไมมความตรองกประณตกวาวปสสนาในโทมนสทมความตรกและมความตรองดวย ผลสมาบตในโทมนสทไมมความตรกและไมมความตรองกประณตกวา แมผลสมาบตในโทมนสทยงมความตรกและยงมความตรองนนเทยว. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เหลาใด ทไมมความตรกและไมมความตรองประณตกวาดงน. คาวา ไมพงเสพอเบกขาเหนปานนน ความวา ไมพงเสพอเบกขาทอาศยเรอนเหนปานนน. ทชอวาอเบกขาทอาศยเรอนไดแก อเบกขาทอาศยกามคณ ซงตด ของ เกดขนในกามคณนนเอง เปนไปลวงรปเปนตนไมไดเหมอนแมลงวนตอมงบนาออย ในอารมณทนารกทมาสคลองในทวารทง ๖อยางน คอ ในเวทนาเหลานน อเบกขาทอาศยเรอน ๖ อยางเปนไฉน เพราะเหนรปดวยตา อเบกขายอมเกดขนแกคนโง คนหลง คนมกเลสหนา คนเอาแตชนะไมมขอบเขตไป เอาแตชนะไมเปนผล มปกตไมเหนโทษ ไมไดรบการ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 193ศกษาคอเปนปถชน อเบกขาเหนปานนใด อเบกขานนกาวลวงรปไปไมได เพราะฉะนน จงเรยกอเบกขานน วาอาศยเรอน๑ ดงนเปนตน. คาวา อเบกขาเหนปานน อนบคคลพงเสพ คอ พงเสพอเบกขาทอาศยการออกจากเรอนเหนปานน. ทชอวา อเบกขาทอาศยการออกจากเรอนไดแก อเบกขาทประกอบพรอมดวยวปสสนาญาณซงเกดแกบคคลผไมยนดในอารมณทนารก ไมยนรายในอารมณทไมนารก ไมลมหลงเพราะขาดการเพงพจารณาในอารมณ ม อารมณทนารกเปนตน ทมาสคลองในทวารทงหกอยางนคอ ในเวทนาเหลานนอเบกขาทอาศยการออกจากเรอนหกอยางเปนไฉน คอ อเบกขายอมเกดขนแกผรแจง ความไมเทยงนนเอง ความแปรปรวน ความคลาย ความดบของรป แลวเหนรปนนดวยปญญาชอบตามเปนจรงอยางนวา รปทงหลาย ทงในเมอกอน ทงในบดน รปเหลานนลวนแตไมเทยง ทนอยไมได มความแปรปรวนไปเปนธรรมดา อเบกขาเหนปานนใด อเบกขา นนกาวลวงรปได เพราะฉะนน อเบกขานนจงเรยกวาอาศยการออกจากเรอน ดงน เปนตน. อกอยางหนงแมอเบกขาทเปนกลางในอารมณนน ๆ มสวนเสมอกนกบเวทนา กจดเปนอเบกขาในทนไดเหมอนกน . คาวา เพราะฉะนนพงเสพความวา พงเสพอเบกขาทเกดดวยอานาจการออกจากเรอนดวยอานาจวปสสนาดวยอานาจการตามระลกถง ดวยอานาจฌานทหนง ทสอง ทสาม และทสนไวในคาเหลานนคาวา ถาอเบกขาใดยงมความตรกยงมความตรองคอแมในอเบกขาทอาศยการออกจากเรอนนนกพงทราบวา อเบกขายงมความตรก ยงมความตรองซงเกดขนดวยอานาจการออกจากเรอน ดวยอานาจวปสสนาดวยอานาจการตามระลกถงและดวยอานาจฌานทหนงใด. คาวา ใด ถาไมมความตรก ไมมความตรอง คอ กพงทราบวาอเบกขาทไมมความตรก๑. ม.อ. ๓๗๑ .

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 194ไมมความตรอง ซงเกดขนดวยอานาจฌานทสอง และทสามเปนตนใด. คาวา เหลาใดไมมความตรกไมมความตรอง ความวา ในอเบกขาทงสอง เหลาน อเบกขาทไมมความตรกและไมมความตรองนนประณตกวา. ดวยคาน เปนอนทานกลาวถงอะไร กลาวถงอรหตผลของสองทาน. จรงอยภกษรปหนง เมอเรมตงวปสสนาในอเบกขาทยงมความตรก และยงมความตรองแลวกมาใครครวญวา อเบกขานอาศยอะไร กทราบชดวาอาศยทวตถ แลวกตงอยในอรหต ผลโดยลาดบ ตามนยทกลาวแลวในหมวดอนมผสสะเปนทหานนแหละ. รปหนงเรมตงวปสสนาในอเบกขาทไมมความตรกและไมมความตรองแลวกตงอยในอรหตผลตามนยทกลาวแลวเหมอนกน. แมในอเบกขาทตงมนเหลานน อเบกขาทไมมความตรกและไมมความตรองประณตกวาทยงมความตรกและยงมความตรอง อเบกขาวปสสนาทไมมความตรกและไมมความตรองประณตกวา แมอเบกขาวปสสนาทมความตรกและมความตรอง อเบกขาผลสมาบตทไมมความตรกและไมมความตรองเทานน ทประณตกวาอเบกขาผลสมาบตทยงมความตรกและยงมความตรอง. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา เหลาใดไมมความตรกไมมความตรองประณตกวา ดงน. พระผมพระภาคเจาตรสวา จอมทวยเทพ ! ภกษผปฏบตอยางนแลชอวา ยอมปฏบตขอปฏบตทใหถงความสมควรเพอความดบโดยไมเหลอแหงสวนทมความจาไดหมายรอนประกอบดวยธรรมเครองเนนชา แลวกทรงจบเทศนาลงดวยยอดคอ พระอรหตผล. สวนทาวสกกะทรงบรรลโสดาปตตผลแลว. ธรรมดาพระอธยาศยของพระพทธเจาไมมเลว มแตชนยอดทงนน.เมอจะทรงแสดงธรรมแกคนเดยวกด แกหลายคนกด ลวนแตทรงถอยอดดวย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 195พระอรหตผลทงนน. แตพวกสตวอยในอปนสยทสมควรแกตน. บางพวกก เปนโสดาบน บางพวกกเปนสกทาคาม บางพวกกเปนอนาคาม บางพวกกเปนอรหนต. จรงอยพระผมพระภาคเจาทรงเหมอนพระราชา พวกเวไนยสตวเหมอนพวกพระราชกมาร. เหมอนอยางวา ในเวลาเสวยพระกระยาหารพระราชาทรงตกกอนขาวตามขนาดพระองค แลวทรงปอนพวกพระราชกมาร. พวกพระราชกมารเหลานน กทรงทาคาขาวตามขนาดพระโอษฐของพระองคจากกอนขาวนนฉนใด พระผมพระภาคเจากฉนนน ทรงถอเอายอดดวยพระ-อรหตผลดวยเทศนาทสมควรแกพระอธยาศยของพระองคเทานน เวไนยสตวทงหลายตางกยอมรบเอาโสดาปตตผล สกทาคามผล อนาคามผล หรออรหตผลนนแหละจากพระธรรมเทศนานน ตามประมาณแหงอปนสยของตน. สวนทาวสกกะ ครนทรงเปนพระโสดาบนแลว กทรงจตตอพระพกตรของพระผมพระภาคเจานนเองแลวกทรงเกด กลายเปนทาวสกกะหนม. ธรรมดาทไปและทมาของอตภาพของเหลาเทพทจตอย ยอมไมปรากฏ. ยอมเปนเหมอนการปราศไปของเปลวประทป ฉะนน พวกเทพทเหลอจงไมทราบกน.สวนทานททรงทราบมสองทานเทานน คอทาวสกกะ เพราะทรงจตเอง ๑พระผมพระภาคเจา เพราะทรงมพระญาณทหาอะไรมาขดของไมได ๑. ลาดบนน ทาวสกกะทรงคดวา กพระผมพระภาคเจาทรงแสดงผลของผเกดในสามสถานเทานนแกเรา สวนมรรคหรอผลน ไมมใครเหาะไปเอาไดเหมอนนางนก อนการถอเอามรรคหรอผลนน พงเปนไดดวยขอปฏบตอนเปนสวนเบองตนแหงมรรคหรอผลอนจะตองมา เอาเถด เราจะทลถามขอปฏบตอนเปนสวนเบองตนของพระขณาสพในเบองบนใหได. ตอจากนนเมอจะทลถามขอปฏบตนน จงตรสคาเปนตนวา ขาแตพระองคผสนทกข กผปฏบตแลวอยางไร.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 196 บรรดาคาเหลานน คาวา ดวยความสารวมในปาฏโมกข คอ ดวยความสารวมในศลทสงสดและเจรญทสด. คาเปนตนวา แมถงมารยาททางกาย พระผมพระภาคเจาตรสเพอทรงแสดงถงความสารวมในปาฏโมกข ดวยอานาจมารยาททางกายทพงเสพ. กแล ชอวา ถอยคาทเกยวกบศลน ยอมเปนอนพงกลาวดวยอานาจกรรมบถ หรอดวยอานาจบญญตได. ในกรรมบถและบญญตนน อนผจะกลาวดวยอานาจกรรมบถ ตองกลาวถงมารยาททางกายกไมพงเสพดวยการฆาสตว การลกทรพยและความพระพฤตผดในกามทงหลายกอน เมอจะกลาวดวยอานาจบญญต ตองกลาวดวยอานาจบญญตสกขาบทและการละเมดในกายทวาร. ตองกลาวถงมารยาททางกายทพงเสพดวยเจตนาเครองเวนจากการฆาสตวเปนตน และดวยบญญตสกขาบทและการไมละเมดในกายทวาร. ตองกลาวถงมารยาททางวาจาทไมพงเสพดวยความประพฤตชวทางวาจามการกลาวเทจเปนตน และดวยบญญตสกขาบท และการละเมดในวจทวารตองกลาวถงมารยาททางวาจาทพงเสพดวยเจตนาเครองเวนจากการกลาวเทจเปนตน และดวยบญญตสกขาบท และการไมละเมดในวจทวาร. สาหรบการแสวงหา กไดแกการแสวงหาดวยกายและวาจานนเอง. การแสวงหานน กเปนอนถอเอาแลวดวยศพท คอ มารยาททางกายและวาจาเพราะเหตทธรรมดาศลอนมอาชพเปนทแปด ยอมเกดขนแตในสองทวารนเทานน ไมใชในอากาศ ฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสการแสวงหานนไวแผนกหนงตางหาก เพอทรงแสดงถงศลซงมอาชพเปนทแปด. ในการแสวงหานนไมพงกลาวถง การแสวงหาทพงเสพ ดวยการแสวงหาทไมประเสรฐ พงกลาวถงการแสวงหาทพงเสพดวยการแสวงหาทประเสรฐ. สมจรงดงพระดารสทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ภกษทงหลาย การแสวงหาสองอยางเหลาน คอ การแสวงหาทไมประเสรฐหนง การแสวงหา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 197ทประเสรฐหนง ภกษทงหลาย กการแสวงหาทไมประเสรฐเปนไฉน ภกษ ทงหลาย บคคลบางคนในโลกน ตว เองเปนผมความเกดเปนธรรมดาอยแลวกยงแสวงหาสงทมความเกดเปนธรรมดานนแล ตวเองมความแกเปนธรรมดา... มความเจบไขเปนธรรมดา. . . มความตายเปนธรรมดา. . . มความโศกเปนธรรมดา. . . มความเศราหมองเปนธรรมดาอยแลว กยงแสวงหาสงทมความเศราหมองเปนธรรมดานนแล ภกษทงหลาย กพวกเธอยอมกลาวอะไรวามความเกดเปนธรรมดา ภกษทงหลาย ลกเมยมความเกดเปนธรรมดาคนใชหญงชายมความเกดเปนธรรมดา แพะแกะมความเกดเปนธรรมดา ไกหม มความเกดเปนธรรมดา ชาง วว มา ลา มความเกดเปนธรรมดาเงนทองมความเกดเปนธรรมดา ภกษทงหลาย กสงทมความเกดเปนธรรมดาเหลาน เปนตวอปธทงหลาย (สภาพเครองเขาไปทรงสตวไวในทกข) บคคลน เปนผอนอปธผกไว ทาใหสยบ ใหตองโทษในสงเหลาน ตวเองเปนผมความเกดเปนธรรมดาแลว กยงแสวงหาสงทมความเกดเปนธรรมดานนแล ภกษทงหลาย กพวกเธอยอมกลาวถงอะไรวามความแกเปนธรรมดา ภกษทงหลายลกเมยมความแกเปนธรรมดา ฯ ล ฯ กยงแสวงหาสงทมความแกเปนธรรมดานนแล ภกษทงหลาย กพวกเธอยอมกลาวถงอะไรวามความเจบไขเปนธรรมดาภกษทงหลาย ลกเมย มความเจบไขเปนธรรมดา ฯ ล ฯ กยงแสวงหาสงทมความเจบไขเปนธรรมดานนแล ภกษทงหลาย กพวกเธอยอมกลาวถงอะไรวามความตายเปนธรรมดา ภกษทงหลาย ! ลกเมยมความตายเปนธรรมดา ฯลฯกยงแสวงหาสงทมความตายเปนธรรมดานนแล ภกษทงหลาย กพวกเธอยอมกลาวถงสงอะไรวามความโศกเปนธรรมดา ภกษทงหลาย ลกเมยมความโศกเปนธรรมดา ฯลฯ กยงแสวงหาสงทมความโศกเปนธรรมดานนแล ภกษทงหลาย ! กพวกเธอยอมกลาวถงอะไรวาเศราหมองเปนธรรมดา ภกษทงหลาย !

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 198ลกเมย มความเศราหมองเปนธรรมดาฯลฯ กยงแสวงหาสงทมความเศราหมอง เปนธรรมดานนแล ภกษทงหลาย นการแสวงหาทไมประเสรฐ๑. อกอยางหนงพงทราบวา การแสวงหาทไมประเสรฐม ๕ อยาง ดวยอานาจการโกงเปนตนม ๖ อยาง ดวยอานาจอโคจร ม ๒๑ อยาง ดวยอานาจงานของหมอเปนตน . การแสวงหาทไมสมควร แมทงหมดทเปนไปอยางน พงทราบวาเปนการแสวงหาทไมประเสรฐโดยแท. ภกษทงหลาย ! สวนการแสวงหาทประเสรฐเปนไฉน ภกษทงหลายบคคลบางคนในโลกน ตวเองเปนผมความเกดเปนธรรมดาอยแลว เหนโทษในสงทมความเกดเปนธรรมดา ยอมแสวงหานพพานทไมเกด เปนทเกษมจากโยคะ (กเลสเครองประกอบสตวไวในทกข) อนยอดเยยม ตวเองมความแกเปนธรรมดา. . .มความเจบไขเปนธรรมดา. . .มความตายโศกและเศราหมองเปนธรรมดาอยแลว เหนโทษในสงทมความเศราหมองเปนธรรมดา ยอมแสวงหานพพานทไมเศราหมอง เปนทเกษมจากโยคะอยางยอดเยยม. ภกษทงหลาย !น การแสวงหาทประเลรฐ. อกอยางหนง แมการเวนการกระทา ๕ อยางมการโกงเปนตน อโคจร ๖ แหง และการแสวงหาทไมสมควร ๒๑ อยางแลวแสวงหาดวยการเทยวภกษา ดวยธรรม ดวยสมาเสมอ กพงทราบวา เปนการแสวงหาทประเสรฐทงนน. สาหรบในเรองมารยาทของกายน มารยาทใด ๆ ทพระผมพระภาคเจาตรสวา ไมพงเสพมารยาทนนๆตองอยาเสพตงแตเวลาแหงเครองมอการแสวงหาการทาความพยายามและการไปในสวนเบองตนแหงการฆาสตวเปนตนทเดยว. นอกนพงเสพตงแตตน. ผทไมสามารถกพงทาแมเพยงจตใหเกดขน (คดเอากได). อกอยางหนง ตองไมเสพมารยาททางกายทเหมอนของพระเทวทต๑. ม.ม. ปาสราสสตต ๒๙๙

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 199เปนตนทบากบนเพอตองการทาลายสงฆเปนอาท. ตองเสพมารยาททางกายท เหมอนของพระธรรมเสนาบดและพระมหาโมคคลลานเถระเปนตน ซงเปนไปดวยอานาจการไปสทรบใชพระรตนตรยวนละสองสามครง. มารยาททางวาจาทไมพงเสพกเหมอนของ พระเทวทตเปนตนทลนวาจาดวยอานาจการสงนายขมงธนเปนตน. พงเสพมารยาททางวาจาทเหมอนของพระธรรมเสนาบดและ พระมหาโมคคลลานเถระเปนตน ทเปนไปดวยอานาจการประกาศพระคณพระไตรรตน. ตองไมเสพการแสวงหาทเหมอนของพระเทวทตเปนตนทแสวงหาการแสวงหาทไมประเสรฐ. ตองเสพการแสวงหาทเหมอนของพระธรรมเสนาบดและพระมหาโมคคลลานเถระเปนตน ทแสวงหาแตการแสวงหาทประเสรฐ เทานน. คาวา ผปฏบตอยางนแล ความวา ทานจอมทวยเทพ ! ภกษผละมารยาททางกายและวาจาและการแสวงหา ทไมพงเสพ ปฏบตเพอความเตมทแหงมารยาททางกายและวาจาและการแสวงหาทพงเสพอยางทวามานแลว กยอมชอวาเปนผปฏบตเพอตองการสารวมศล ทสงสดและเจรญทสด พระผมพระภาคเจาตรสขอปฏบตอนเปนภาคแรกทจะตองมาของผสนอาสวะแลว ดวยประการฉะน. ในคาถามท ๒. คาวา เพอสารวมอนทรย ไดแก เพอปดอนทรยทงหลาย คอเพอคมครองทวารได หมายความวา เพอความระแวดระวงทวารไว. สาหรบในการทรงแกแกทาวสกกะนน พระผมพระภาคเจาไดตรสคาเปนตนวา รปทพงรแจงไดดวยตา เพอทรงแสดงความสารวมอนทรยดวยอานาจรปทพงเสพเปนตน. คาวา ครนตรสอยางนในอนทรยนนแลวความวา ครนพระผมพระภาคเจาไดตรสอยางน ทาวสกกะ ผจอมทวยเทพกทรงเกดความไหวทนวา แมน กตองเปนดวยลกษณะการแบบเดยวกนนน แหละ เพราะความทการทรงแกปญหาในเรองโสมนสเปนตน เปนเรองททรง

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 200ไดฟงมาแลวในหนหลง จงไดทรงกราบทลพระผมพระภาคเจาอยางน คอ ไดตรสคาเปนตนนวา น แล ขาพระพทธเจา พระพทธเจาขา. ถงแมพระ-ผมพระภาคเจา กประทานพระโอกาสแกทาวเธอ จงทรงนง. ความจรงมอยวาผทไมสามารถทาใหสาเรจประโยชนไดนน เปนคนชอบพด หรอผทสามารถทาใหสาเรจประโยชนไดนน ไมเปนคนชอบพด คนแบบนน พระผมพระภาค-เจาไมประทานโอกาสให. สวนทาวสกกะน เพราะทรงเปนผชอบตรส และทงยงทรงสามารถทาประโยชนใหสาเรจไดดวย ฉะนน พระผมพระภาคเจาจงประทานพระโอกาสใหทาวเธอ. ในเรองการสารวมอนทรยนน นเปนความยอในคาเปนตนวา ไมพงเสพ เหนปานนน. เมอดรปใด ความรกเปนตน ยอมเกดขน ไมพงเสพ ไมพงแลดรปนน แตเมอดรปใด ความสาคญวาไมงาม ยอมตงมน ความเลอมใสยอมเกดขน หรอการกลบไดซงความสาคญวาไมเทยงยอมม พงเสพรปนน.เมอฟงเสยงทมอกษรพจตรกด มพยญชนะพจตรกด ยอมเกดความรกเปนตนขน เสยงเหนปานนน ไมพงเสพ. แตเมอฟงเสยงใดแมแตเพลงขบของนางคนใชตกนา (กมภทาส ) ทอาศยอรรถ ( ผล ) อาศยธรรม ( เหต ) ยอมเกดความเลอมใสขน หรอความเบอหนายยอมตงมน เสยงเหนปานนนพงเสพ. เมอดมกลนใด ยอมเกดความกาหนดเปนตนขนมา กลนอยางนนไมพงเสพ. แตเมอดมกลนใด ยอมมการกลบไดความเขาใจวาไมงามเปนตนกลนอยางนนพงเสพ เมอลมรสใด ยอมเกดความกาหนดเปนตนขนมารสอยางนนไมพงเสพ. แตเมอลมรสใด ยอมเกดความเขาใจวา เปนของปฏกลในอาหาร และยอมอาศยแรงกายเพราะรสทไดลมเปนปจจยแลวสามารถกาวลงสอรยภมได เหมอนของสามเณรสวะ หลานพระมหาสวเถระหรอเมอบรโภค กยอมมการสนกเลสไป รสเหนปานนนพงเสพ. เมอ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 201ถกตองโผฏฐพพะใด ยอมเกดราคะเปนตน ไมพงเสพโผฎฐพพะเหนปานนน แตเมอถกตองสงใด ยอมมการสนกเลสเครองหมกดองไดเหมอนของพระ-สารบตรเถระเปนตน ทงความเพยร กไดรบการประคบประคองไวเปนอยางดและทงประชมชนในภายหลง กยอมไดรบการอนเคราะหดวยการดาเนนตามเยยงอยางทไดเหน โผฎฐพพะเหนปานนน พงเสพไวเถด. เลากนมาวา พระสารบตรเถระ ไมเคยเหยยดหลงบนเตยงตลอด ๓๐ ปพระมหาโมคคลลานเถระกเหมอนกน. พระมหากสสปเถระไมเคยเหยยดหลงบนเตยง ๑๒๐ ป. พระอนรทธเถระ ๕๕ ป พระภททยเถระ ๓๐ ป พระโสณเถระ ๑๘ ป พระรฏฐปาลเถระ ๑๒ ป พระอานนทเถระ ๑๕ ป พระราหลเถระ ๑๒ ป พระพากลเถระ ๘๐ ป พระนาฬกเถระไมเคยเหยยดหลงบนเตยงจนปรนพพาน. เมอพจารณาธรรมทจะพงรแจงไดดวยใจเหลาใด ยอมเกดราคะเปนตนขนมา หรอความเพงเลงอยากไดเปนตน โดยนยเปนตนวา โอหนอ ขอใหเครองอปกรณคอ สมบตทคนอนปลมใจของคนเหลาอนนนจงเปนของเราเถดยอมมาสคลองพงเสพไมได. แตธรรมทงหลายของพระเถระ ๓ รปเหลาใดดวยอานาจเมตตาเปนตนอยางนวา ขอใหพวกสตวทงหมด จงเปนผไมมเวรกนเถด ธรรมเหนปานนเหลานนพงเสพได. ไดยนวา พระเถระ ๓ รป ในวนเขาพรรษาไดวางกฎไววา ความตรกทเปนอกศลมความตรกถงความใครเปนตน พวกเราไมพงตรก. ครนในวนปวารณา พระเถระในสงฆถามผใหมในสงฆวา คณ ใน๓เดอนน คณใหจตวงวนไปกแหง. พระเถระรปท ๑ เรยนวา ทานขอรบ กระผมไมไดใหวงออกนอกเขตบรเวณ. พระเถระในสงฆจงถามรปท ๒วา ของคณกแหง คณ. รปท๒ นนตอบวา ทานขอรบ กระผมไมไดใหวงไปนอกทอย. ครนแลวพระเถระ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 202ทง ๒ รปกพากนถามพระเถระบางวา ของทานเลาขอรบ. พระเถระตอบวา ผมไมไดใหวงออกนอกขนธ ๕ หมวดทแนบแนนในภายใน. ทานทง ๒ รปจงเรยนวา ทานขอรบ ทานไดทาสงททาไดยากแลว. พงเสพธรรมทพงรแจงไดดวยใจเหนปานนไวเถด. คาวา ผมถอยคามทสดอยางเดยว คอ ทชอวา ผมถอยคามทสดอยางเดยว เพราะทสดถอยคาของคนเหลาน อยางเดยวเทานนไมใช ๒ ถอยคา.ทาวสกกะทรงถามวา ยอมกลาวอยางเดยวเทานน. คาวา มศล มทสดอนเดยวคอมมารยาทอยางเดยว. คาวา มความพอใจ มทสดอยางเดยว คอ มลทธอยางเดยว. คาวา มการสนสด มทสดอยางเดยว คอมการจบถวน มทสดอยางเดยว. คาวา ทานจอมทวยเทพ โลกมธาตไมใชอยางเดยว มธาตตางกน ความวา ทานจอมทวยเทพ ! โลกนมอธยาศยไมใชอยางเดยว มอธยาศยแตกตางกน เมอคนหนงอยากเดน ( แตอก ) คนหนงอยากยน เมออกคนหนงอยากยน ( แตอก ) คนหนงอยากนอน สตวทง ๒ ชอวามอธยาศยอยางเดยวกนหาไดยาก. ในโลกทมธาตมากมาย และมธาตแตกตางกนนน หมสตวยอมยดมนยอมถอเอาธาตใด ๆ อธยาศยใด ๆ คอ กยอมยดมน ยอมถอเอาธาตนน ๆแหละ ดวยเรยวแรง ดวยการลบคลา เพราะฉะนน ทานจงแสดงคอระบ วายอมยดมากกวา ยอมถอเอามากลาวอยางด ดวยเรยวแรงและดวยการลบคลา. คาวา นเทานนจรง อยางอนโมฆะ คอ คาของพวกเราเทานนแหละจรง คาของคนเหลาอนโมฆะ คอเปลา ไดแก ไมมประโยชน ความฉบหายอนเรยกวา อนตะ (ทสด)ในบทวา มความดบเปนทสด(ยงลวงสวน) ชอวา ผมความดบลวงสวนเพราะความดบของเขาเหลานนลวงทสดแลว. ความดบของพวกเขาใด ความหวงอยางยงคอ พระนพพานใด นน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 203ทานเรยกวาสงมทสดลวงสวนกาวลวงความฉบหายของพวกเขาทงหมด. คาวา ความโปรงจากกเลสเครองประกอบสตวในทกข เปนชอของพระ-นพพานนนเอง. ชอวา ผมความโปรงจากกเลสเครองประกอบสตวไวในทกขอนลวงสวน เพราะความโปรงจากกเลสเครองประกอบสตวไวในทกขของเขา เหลานมอย. ชอวา ผมความประพฤตอนประเสรฐเพราะเขายอมประพฤตทางทไกลจากขาศกทชอวา ประเสรฐเพราะอรรถวาประเสรจสด. ผประพฤตประเสรฐเพราะเปนความประพฤตทลวงสวน ชอวา ผประพฤตประเสรฐลวงสวน. คาวาทจบถวน เปนชอของพระนพพานนนเอง. ชอวา ผมความจบถวนเพราะเขามความจบถวนทลวงสวน. คาวา ความสนไปพรอมแหง ความทะยานอยาก ในคาวา ผหลดพนแลวเพราะความสนไปพรอมแหงความทะยานอยากนเปนมรรคกได เปนพระนพพานกได มรรคชอวาเปนเครองสนไปพรอมแหงความทะยานอยาก เพราะทาตณหาใหสนไปพรอม คอ ใหหายไปพระนพพานชอวาเปนทสนไปพรอมแหงความทะยานอยาก เพราะความทะยานอยาก เมอมาถงพระนพพานนนแลว กยอมสนไปพรอม คอ ยอมฉบหายไปชอวา ผหลดพนแลวเพราะความสนไปพรอมแหงความทะยานอยาก เพราะหลดพนแลวดวยมรรคอนเปนเครองสนไปแหงความทะยานอยาก หรอหลดพนคอพนอยางยงในเพราะพระนพพานอนเปนทสนไปพรอมแหงความทะยานอยาก.ดวยพระดารสมประมาณเพยงเทาน กเปนอนวา พระผมพระภาคเจาทรงพยากรณปญหาครบทง ๑๔ ขอแลว. ชอปญหา ๑๔ ขอคอ ๑. ความหงและความหวง (อสสามจฉรยะ) ๒. ความชอบและความชง (ปยาปยะ) ๓. ความพอใจ (ฉนทะ)

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 204 ๔. ความตรก (วตก) ๕. ธรรมเครองเนนชา (ปปญจ) ๖. ความสขใจ (โสมนส) ๗. ความทกขใจ (โทมนส) ๘. ความรสกเฉย ๆ (อเบกขา) ๙. มารยาททางกาย (กายสมาจาร) ๑๐. มารยาททางวาจา (วจสมาจาร) ๑๑. การแสวงหา (ปรเยสนา) ๑๒. ความสารวมอนทรย (อนทรยสงวร) ๑๓. ธาตจานวนมาก (อเนกธาต) ๑๔. ความดบลวงสวน (อจจนตนฏฐา) ความทะยานอยาก ทานเรยกวาเอชาคอ ความหวนไหว เพราะอรรถ วาไหวหวน. ความหวนไหวนน เรยกวา โรค เพราะอรรถวา เบยดเบยนเรยกวา ผ เพราะอรรถวา ประทษรายภายใน เรยกวา ลกศร เพราะอรรถตามแทง. คาวา เพราะฉะนน บรษน คอ ความหวนไหวยอมคราคนเพอประโยชนแกอนเกดยงขนในภพนน ๆ ตามสมควรแกกรรมทคนไดทาไวเพราะเหตใด เพราะเหตนน บรษนจงยอมถงความสงตาดวยอานาจภพนน ๆ.สงในพรหมโลก ในเทวโลกตา สงในเทวโลก ในมนษยโลกตา สงในมนษยโลก ในอบายตา. คาวา เยสาห ภนเต ตดบทเปน เยส อห ภนเต.เพราะคาวา เยสาห ในทน เปนดวยอานาจการเชอม (สนธ). คาวา ตามทไดฟงมา ตามทไดเรยนมา คอ ขาพระพทธเจา ไดฟงมาและไดเรยนมาอยางไร. คาวา ยอมแสดงธรรมอยางน คอ ยอมแสดงธรรมคอวตตบทเจดประการ. คาวา น จาห เตส คอ สวนขาพระพทธเจาผเปนสาวก

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 205ของทานเหลานนยงเขาถงไมได. ทาวสกกะทรงแจงใหพระผมพระภาคเจาทรง ทราบความทพระองคทรงเปนพระโสดาบนดวยพระดารสเปนตนวา ขาแตพระองคผเจรญ ก ขาพระพทธเจา แล. คาวา การไดเฉพาะซงความ ดใจ คอ การไดเฉพาะซงความยนด. คาวา สงครามระหวางเทวดากบอสร ไดแก สงครามของพวกเทวดาและพวกอสร. คาวา ประชดกน ไดแกเผชญหนากนแบบถงลกษณะทเอาหนาผากเขากระแทกกน. เลากนวา บางท พวกเหลานนถงกบรบกนบนหลงทะเลหลวงกม. แตในทนนไมมการฆากนและกนดวยการฟนการแทงเปนตน. เอากนแคชนะและแพเหมอนการรบกนระหวางไมกบแกะเทานนเอง.บางครงเหลาเทพกชนะ บางครงกเหลาอสร. ในการรบกนนน พวกเทพชนะพวกอสรดวยการไมกลบมาอกในสงครามใด ทาวสกกะทรงหมายเอาสงครามนนจงตรสคาเปนตนวา ขาแตพระองคผเจรญ ก นน แล. คาวา ทงสอง น ไดแก พวกเทวดาเทานน ยอมบรโภคโอชะทงสองคอสองอยางนในเทวโลกน เพราะฉะนนเมอทาวสกกะนนทรงใครครวญอยความปลาบปลมและความดพระทยทมกาลงจงเกดขน. คาวา เทยวไปพรอมกบอาชญา ไดแกผเทยวเปนประจาพรอมกบอาชญา. ทานแสดงวาไดเปนผเทยวไปพรอมกบการถอกระบอง พรอมกบการถอศสตรา ไมใชวางอาชญาและอาวธ. คาวาเพอความเบอหนายทมทสดอยางเดยว ไดแก เพอความเบอหนายในการเวยนวายตายเกดโดยทสดอยางเดยวเทานน. ทกอยางไดกลาวไวในมหาโควนท-สตรเสรจแลว. คาวา แจง ไดแกกลาว คอแสดง. บทวา ใน นนนเทยว คอ ในโอกาสนแหละ. บทวา ของขาพระ-พทธเจาผเปนเทวดาเปนอย คอ ของขาพระพทธเจาผเทพเปนอย คาวา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 206และขาพระพทธเจากไดอายอกทเดยว ความวา ขาพระพทธเจาไดชวต ดวยผลกรรมอยางอนอก. ดวยคาน ทาวสกกะทรงเปดเผยถงความจตและความเกดของพระองค. คาวา กายทพย คอ อตภาพเปนทพย. คาวา ละอายทไมใชเปนของมนษย คอ ทงอายทพย. คาวา จะไมหลงเขาครรภ คอ เปนผไมหลง เพราะมคตเทยงแท จะเขาถงครรภในตระกลกษตรยเปนตนทใจของขาพระพทธเจาจะรนรมยนนเทานน. ทาวสกกะทรงแสดงความขอนวา ในเทวดาและในมนษยเจดครง. คาวา จะอยอยางถกตอง ความวา แมขาพระพทธเจาเกดในหมมนษยจะอยอยางถกตองคอตามเหตผล โดยสมาเสมอ เพราะความเปนผไมควรแกการปลงแมจากชวตเปนตน (ฆาแม). ทาวสกกะตรสหมายเอาสกทาคามมรรคนวา หากความตรสรจะม.ทรงแสดงวา หากขาพระพทธเจาจะเปนสกทาคาม. คาวา เปนผรทวถงจะอย คอ ขาพระพทธเจาจะเปนผรทวถง คอจะเปนผใครรทวถงอย. คาวา ทสดนนแลจะม คอทสดในมนษยโลกนนแลจะม. ทาวสกกะตรสวา ขาพระพทธเจาจะเปนสกกะผจอมทวยเทพทสงสดในเทวโลกอก ดวยคานวา ขาพระพทธเจาจะเปนเทพผสงสดในเทวโลกอก. คาวา อนมในทสด ทกาลงเปนไปอย คอ ในภพอนมในทสดท กาลงเปนไปอย. คาวา นนจะเปนทอย คอ พวกเทวดาเหลานนใด ทไมนอยกวาใคร ทงดวยอาย ทงดวยปญญา เปนผเจรญทสดประณตกวาพวกเทพทงหมด ในทสด ภพนนจะเปนทอยอาศยของขาพระพทธเจา.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 207 เลากนมาวา ทาวสกกะน จตจากอตภาพแหงทาวสกกะนนแลว จะ เปนผมกระแสสงไปจนถงชนอกนฏฐ เพราะความททรงไดอนาคามมรรคในอตภาพนน เมอทรงเกดในชนอวหาเปนตนอย สดทายจะเปนอกนฏฐคามพรหม. ทาวเธอทรงหมายถงขอนนจงตรสอยางนน. ไดยนวา ทาวสกกะน จะทรงอยในชนอวหาพนกป แมในชนอตปปากพนกป ในชนสทสสาสพนกป ในชนสทสสแปดพนกป ในชนอกนฏฐสบ-หกกป ดงวามาน ทาวเธอจงจะเสวยอายพรหมสามหมนหนงพนกป. จรงอยชอวาสตวยนดเปนอยางยง ในการเวยนวายตายเกดมประมาณอายอยางเดยวกนแท เหลานสามทาน ไดแก ทาวสกกะผเปนราชาของเทพ อนาถปณฑก-คฤหบด นางวสาขามหาอบาสกา. ธรรมดาผมสวนความสขเทากบทานเหลานไมม. คาวา ผมความดารยงไมถงทสด คอมมโนรถทยงไมจบลง. คาวาขาพระพทธเจาสาคญสมณะเหลาใดส คอขาพระพทธเจายอมสาคญวาสมณะเหลาใดเปนผมปกตเงยบสงบอย. คาวา อาราธนา แปลวา ความสาเรจ.คาวา วราธนา แปลวา ความลมเหลว. คาวา ไมเปนพรอม คอ ไมอาจพดใหสาเรจได. คาวา เปนญาตของพระอาทตย คอ พระอาทตยกเปนโคตมโคตรดวย. พระผมพระภาคเจากทรงเปนโคตมโคตรดวย ฉะนน ทาวสกกะจงตรสอยางนน. คาวา ยอมกระทาสงใดกนละ คอ แตกอนมาพวกเรายอมกระทาความนอบนอมใดแกพรหม. คาวา เสมอกบพวกเทพ คอ พรอมกบพวกเทพ. ทาวสกกะทรงแสดงวา บดน ตงแตนไป พวกเราไมมการกระทาความนอบนอมแกพรหม พวกเราเลกไหวพรหม. คาวา ยอมกระทาความสมควร คอ พวกเรายอมกระทาความนอบนอม.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 208 คาวา ทรงลบคลา ความวา ทาวสกกะมพระทยปลาบปลม ทรงตบ แผนดน หรอทรงตบเพอพระประสงคใหเปนพยาน เหมอนคนเอามอลบมอเพอนตรสวา เรากเหมอนทานทไมหวนไหว. คาวา ปญหาททรงเชอเชญแลว คอ ปญหาทไดรบอาราธนา หมายความวาปญหาทถกทลถาม. คาทเหลอในททกแหงงายทงนนแล. จบอรรถกถาสกกปญหสตรท ๘

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 209 ๙. มหาสตปฏฐานสตร๑

กถาวาดวยอทเทสวาร

[๒๗๓] ขาพเจา ไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจา เสดจประทบอยในหมชนชาวกร นคมของหมชนชาวกร ชอกมมาสทมมะ ในกาลนนแล พระผมพระภาคเจา ตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย ดงน. ภกษทงหลายเหลานน ทลรบพระพทธพจนของพระผมพระภาคเจาวา พระเจาขา ดงน. พระผมพระ-ภาคเจาจงตรสพระพทธภาษตนวา ดกอนภกษทงหลาย ทางนเปนทไปอนเอก เพอความหมดจดวเศษของสตวทงหลาย เพอความกาวลวงซงความโศกและความราไร เพออสดงคดบไปแหงทกขและโทมนสเพอบรรลญายธรรม เพอกระทาพระนพพานใหแจงทางนคอสตปฏฐาน (ธรรมเปนทตงแหงสต) ๔ อยาง. สตปฏฐาน ๔ อยางเปนไฉน. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนกายในกายเนอง ๆ อย มความเพยรใหกเลสเรารอน มสมปชญญะ มสต นาอภชฌาและโทมนส (ความยนดยนราย) ในโลกเสยใหพนาศ เธอยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาเนอง ๆ อย มความเพยรใหกเลสเรารอน มสมปชญญะ มสตนาอภชฌาและโทมนสในโลกเสยใหพนาศ เธอยอมพจารณาเหนจตในจต๑. พระศาสนโศภน (แจมจตตสลโล) วดมกฏกษตรยาราม แปล.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 210เนอง ๆ อย มความเพยรใหกเลสเรารอน มสมปชญญะ มสต นาอภชฌา และโทมนสในโลกเสยใหพนาศ เธอยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมเนอง ๆอย มความเพยรใหกเลสเรารอน มสมปชญญะ มสต นาอภชฌาและโทมนสในโลกเสยใหพนาศ. จบกถาวาดวยอทเทสวาร

กายานปสสนา อานาปานบรรพ

[๒๗๔] ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายเนอง ๆ อย อยางไรเลา. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ไปแลวสปากด ไปแลวสโคนไมกด ไปแลวสเรอนวางเปลากด นงคบลลงก (ขดสมาธ) ตงกายใหตรงดารงสตเฉพาะหนา. เธอยอมหายใจเขา ยอมมสตหายใจออก เมอหายใจเขายาว กรชดวา เราหายใจเขายาว หรอเมอหายใจออกยาว กรชดวา เราหายใจออกยาว เมอหายใจเขาสน กรชดวา เราหายใจเขาสน หรอเมอหายใจออกสน กรชดวา เราหายใจออกสน ยอมสาเหนยกวา เ ราจกเปนผกาหนดรตลอดกองลมหายใจทงปวง หายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผกาหนดรตลอดกองลมหายใจทงปวง หายใจออก ยอมสาเหนยกวา เราจกระงบกายสงขาร (คอลมอสสาสะ ปสสาสะ) หายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกระงบกายสงสาร หายใจออก. ดกอนภกษทงหลาย แมฉนใด นายชางกลง หรอลกมอของนายชางกลงผฉลาด เมอชกเชอกกลงยาว กรชดวา เราชกเชอกกลงยาว หรอเมอชกเชอกกลงสน กรชดวา เราชกเชอกกลงสน ดกอนภกษทงหลาย ภกษกฉน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 211นนนนแหละ เมอหายใจเขายาวกรชดวา เราหายใจเขายาว หรอเมอหายใจ ออกยาว กรชดวา เราหายใจออกยาว เมอหายใจเขาสน กรชดวา เราหายใจเขาสน หรอเมอหายใจออกสน กรชดวา เราหายใจออกสนยอมสาเหนยกวาเราจกเปนผกาหนดรตลอดกองลมหายใจทงปวงหายใจเขา ยอมสาเหนยกวาเราจกเปนผกาหนดรตลอดกองลมหายใจทงปวง หายใจออก ยอมสาเหนยกวาเราจกระงบกายสงขาร หายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกระงบกายสงขารหายใจออก ดงน. ภกษยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายในบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย ทงภายในภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเกดขนในกายบางยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ทงความเกดขนทงความเสอมไปในกายบาง. กหรอสตของเธอทตงมนอยวากายมอย แตเพยงสกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลกเธอเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายเนอง ๆ อยอยางน. จบขอกาหนดวาดวยลมหายใจเขาออก

อรยาบถบรรพ

[๒๗๕] ดกอนภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษเมอเดนอยกรชดวา เราเดน หรอเมอยน กรชดวา เรายน หรอเมอนง กรชดวาเรานง หรอเมอนอน กรชดวา เรานอน. อนงเมอเธอนน เปนผตงกายไว

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 212แลวอยางใด ๆ กยอมรชดอาการกายนน อยางนน ๆ ดงน. ภกษยอมพจารณา เหนกายในกาย เปนภายในบาง ยอมพจารณาเหนกายในกายเปนภายนอกบางยอมพจารณาเหนกายในกาย ทงภายในภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดาคอ ความเกดขนในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ทงความเกดขนทงความเสอมไปในกายบาง. กหรอสตของเธอทตงมนอยวากายมอย แตเพยงสกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก เธอเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายเนอง ๆ อยอยางน. จบขอกาหนดวาดวยอรยาบถ

สมปชญญบรรพ

[๒๗๖] ดกอนภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษยอมเปนผทาสมปชญญะ (ความเปนผรพรอม) ในการกาวไปขางหนา และถอยกลบมาขางหลง ยอมเปนผทาสมปชญญะ ในการแลไปขางหนา แลเหลยวไปขางซายขางขวา ยอมเปนผทาสมปชญญะ ในการคอวยวะเขา เหยยดอวยวะออกยอมเปนผทาสมปชญญะ ในการทรงผาสงฆาฏ บาตร และจวร ยอมเปนผทาสมปชญญะ ในการกน ดม เคยว และลม ยอมเปนผทาสมปชญญะในการถายอจจาระและปสสาวะ ยอมเปนผทาสมปชญญะ ในการเดน ยน นงหลบ ตน พด และความเปนผนงอย ดงน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 213 ภกษยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายในบาง ยอมพจารณาเหน กายในกาย เปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย ทงภายในภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความคดเกดขนในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอทงความเกดขน ทงความเสอมไปในกายบาง. กหรอสตของเธอตงมนอยวากายมอย แตเพยงสกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก เธอเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายเนอง ๆ อยอยางน. จบขอกาหนดวาดวยสมปชญญะ

ปฏกลมนสการบรรพ

[๒๗๗] ดกอนภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษยอมพจารณากายนนแล เบองบนแตพนเทาขนไปเบองตาแตปลายผมลงมา มหนงหมอยโดยรอบ เตมดวยของไมสะอาดมประการตาง ๆ วา มอยในกายนคอ ผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก เยอในกระดก มามหวใจ ตบ พงผด ไต ปอด ไสใหญ ไสนอย อาหารใหม อาหารเกานาด นาเสลด นาเหลอง นาเลอด นาเหงอ มนขน นาตา มนเหลวนาลาย นามก ไขขอ นามตร. ดกอนภกษทงหลาย ไถมปาก ๒ ขาง เตมดวยธญญชาต มประการตาง ๆ คอ. ขาวสาล ขาวเปลอก ถวเขยว ถวเหลอง งา ขาวสาร บรษมจกษแกไถนนออกแลวพงเหนไดวา เหลาน ขาวสาล เหลาน ขาวเปลอก เหลาน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 214ถวเขยว เหลาน ถวเหลอง เหลาน งา เหลาน ขาวสาร ฉนใด ดกอนภกษ ทงหลาย ฉนนนนนแล ภกษยอมพจารณากายนนแล เบองบนแตพนเทาขนไปเบองตาแตปลายผมลงมา มหนงหมอยโดยรอบ เตมดวยของไมสะอาดมประการตาง ๆ วา มอยในกายน คอ ผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก เยอในกระดก มามหวใจ ตบ พงผด ไต ปอด ไสใหญ ไสนอย อาหารใหม อาหารเกานาด นาเสลด นาเหลอง นาเลอด นาเหงอ มนขน นาตา มนเหลวนาลาย นามก ไขขอ นามตร ดงน. ภกษยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายในบาง ยอมพจารณาเหนกายในกายเปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย ทงภายใน ทงภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเกดขนในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอทงความเกดขน ทงความเสอมไปในกายบาง. กหรอสตของเธอทตงมนอยวากายมอย แตเพยงสกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก เธอเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายเนอง ๆ อยอยางน. จบขอกาหนดวาดวยของปฏกล.

ธาตมนสการบรรพ

[๒๗๘] ดกอนภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษยอมพจารณากายอนตงอยตามทตงอยตามปกตนนแล โดยความเปนธาตวา มอยในกายน ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 215 ดกอนภกษทงหลาย คนฆาโค หรอลกมอคนฆาโคผฉลาด ฆาแมโค แลว พงแบงออกเปนสวน แลวนงอยทหนทางใหญ ๔ แพรง แมฉนใดดกอนภกษทงหลาย ภกษ ฉนนนนนแล ยอมพจารณากาย อนตงอยตามทตงอยตามปกตนนแล โดยความเปนธาตวา มอยในกายน ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม ดงน. ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายเปนภายในบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย ทงภายใน ทงภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเกดขนในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ทงความเกดขน ทงความเสอมไปในกายบาง. กหรอสตของเธอทตงมนอยวากายมอย แตเพยงสกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก เธอเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไร ๆในโลกดวย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายเนอง ๆ อยอยางน. จบขอกาหนดวาดวยธาต

นวสวถกาบรรพ

[๒๗๙] ดกอนภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษเหมอนกะวาจะพงเหนสรระ (ซากศพ) ทเขาทงไวแลวในปาชา ตายแลววนหนง หรอตายแลว ๒ วน หรอตายแลว ๓ วน อนพองขน สเขยวนาเกลยดเปนสรระมนาเหลองไหลนาเกลยด. เธอกนอมเขามาสกายนนแลวา ถงรางกายอนนเลา กมอยางนเปนธรรมดา คงเปนอยางน ไมลวงพนความเปนอยางนไปได ดงน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 216 ภกษยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายในบาง ยอมพจารณาเหน กายในกาย เปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย ทงภายในภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเกดขนในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอทงความเกดขน ทงความเสอมไปในกายบาง. กหรอสตของเธอทตงมนอยวากายมอย แตเพยงสกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก เธอเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายเนอง ๆ อยอยางน. [๒๘๐] ดกอนภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษเหมอนกะวาจะพงเหนสรระ (ซากศพ) ทเขาทงไวแลวในปาชา อนฝงกาจกกนอยบาง ฝงแรงจกกนอยบาง ฝงนกตระกรมจกกนอยบาง หมสนขกดกนอยบาง หมสนขจงจอกกดกนอยบาง หมสตวตวเลก ๆ ตาง ๆ กดกนอยบาง เธอกนอมเขามาสกายนนแลวา ถงรางกายอนนเลา กมอยางนเปนธรรมดา คงเปนอยางน ไมลวงความเปนอยางนไปได ดงน. ภกษยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายในบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย ทงภายใน ทงภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเกดขนในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดาคอ ทงความเกดขน ทงความเสอมไปในกายบาง. กหรอสตของเธอทตงมนอยวากายมอย. แตเพยงสกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก เธอเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 217 ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายเนอง ๆ อย อยางน. [๒๘๑] ดกอนภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษเหมอนกะวาจะพงเหนสรระ (ซากศพ) ทเขาทงไวแลวในปาชา เปนรางกระดก ยงมเนอและเลอด อนเสนเอนรดรงอย เธอกนอมเขามาสกายนนแลวา ถงรางกายอนนเลากมอยางนเปนธรรมดา คงเปนอยางน ไมลวงความเปนอยางนไปได ดงน. ภกษยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายในบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย ทงภายใน ทงภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเกดขนในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดาคอ ทงความเกดขน ทงความเสอมไปในกายบาง. กหรอสตของเธอตงมนอยวากายมอย แตเพยงสกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก เธอยอมเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวยภกษยอมพจารณาเหนกายในกายเนอง ๆ อยอยางน. [๒๘๒] ดกอนภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษเหมอนกะวาจะพงเหนสรระ (ซากศพ) ทเขาทงไวแลวในปาชา เปนรางกระดก เปอนดวยเลอด แตปราศจากเนอแลว ยงมเสนเอนรดรงอย เธอกนอมเขามาสกายนนแลวา ถงรางกายอนนเลา กมอยางนเปนธรรมดา คงเปนอยางน ไมลวงความเปนอยางนไปได ดงน. ภกษยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายในบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย ทงภายในทงภาย-นอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเกดขนในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในกายบาง ยอมพจารณาเหนทงความเกดขน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 218ทงความเสอมไปในกายบาง กหรอสตของเธอทคงมนอยวากายมอย แตเพยง สกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก เธอยอมเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายเนองๆอยอยางน [๒๘๓] ดกอนภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษเหมอนกะวาจะพงเหนสรระ (ซากศพ) ทเขาทงไวแลวในปาชา เปนรางกระดก ปราศจากเนอและเลอดแลว ยงมเสนเอนรดรงอย เธอกนอมเขามาสกายนนแลวา ถงรางกายอนนเลา กมอยางนเปนธรรมดา คงเปนอยางน ไมลวงความเปนอยางนไปได ดงน ภกษยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายในบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย ทงภายในทงภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเกดขนในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ทงความเกดขน ทงความเสอมไปในกายบาง. กหรอสตของเธอทตงมนอยวากายมอย แตเพยงสกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก เธอยอมเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายเนองๆอยอยางน. [๒๘๔] ดกอนภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษเหมอนกบวาจะพงเหนสรระ (ซากศพ) ทเขาทงไวแลวในปาชา คอเปน (ทอน) กระดกปราศจากเสนเอนเครองรดรงแลว กระจายไปแลวในทศนอยและทศใหญ คอกระดกมอ (ไปอย) ทางอน กระดกเทา (ไปอย) ทางอน กระดกแขง (ไปอย) ทางอน กระดกขา (ไปอย) ทางอน กระดกสะเอว (ไปอย ) ทางอนกระดกหลง (ไปอย) ทางอน กระดกสนหลง (ไปอย) ทางอน กระดกซโครง(ไปอย)ทางอน กระดกหนาอก (ไปอย) ทางอน กระดกไหล (ไปอย) ทางอน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 219กระดกแขน (ไปอย) ทางอน กระดกคอ (ไปอย) ทางอน กระดกคาง (ไปอย) ทางอน กระดกฟน (ไปอย) ทางอน กระโหลกศรษะ (ไปอย) ทางอน. เธอกนอมเขามาสกายนนแลวา ถงรางกายอนนเลา กมอยางนเปนธรรมดา คงเปนอยางน ไมลวงความเปนอยางนไปได ดงน. ภกษยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายในบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย ทงภายในภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเกดขนในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอทงความเกดขน ทงความเสอมไปในกายบาง. กหรอวาสตของเธอทตงมนอยวากายมอย แตเพยงสกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก เธอยอมเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายเนองๆอยอยางน. [๒๘๕] ดกอนภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษเหมอนกะวาจะพงเหนสรระ (ซากศพ) ทเขาทงไวแลวในปาชา คอเปน (ทอน) กระดก มสขาวเปรยบดวยสสงข เธอกนอมเขามาสกายนนแลวา ถงรางกายอนนเลา กมอยางนเปนธรรมดา คงเปนอยางน ไมลวงความเปนอยางนไปได ดงน. ภกษยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายในบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย ทงภายในทงภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเกดขนในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดาคอ ทงความเกดขน ทงความเสอมในกายบาง. กหรอสตของเธอทตงมนอยวากายมอย แตเพยงสกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก. เธอยอมเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวย.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 220 ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายเนองๆ อยอยาง น. [๒๘๖] ดกอนภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษเหมอนกะวาจะพงเหนสรระ (ซากศพ) ทเขาทงไวแลวในปาชา คอเปน (ทอน) กระดก เปนกองเรยรายแลว มในภายนอก (เกน) ปหนง ไปแลว เธอกนอมเขามาสกายนนแลวา ถงรางกายอนนเลา กมอยางนเปนธรรมดา คงเปนอยางน ไมลวงความเปนอยางนไปได ดงน. ภกษ ยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายในบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย ทงภายในทงภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอความเกดขนในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ทงความเกดขน ทงความเสอมในกายบาง. กหรอสตของเธอทตงมนอยวากายมอย. แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก เธอยอมเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายเนอง ๆ อยอยางน. [๒๘๗] ดกอนภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษเหมอนกะวาจะพงเหนสรระ (ซากศพ) ทเขาทงไวแลวในปาชา คอเปน (ทอน) กระดกผละเอยดแลว. เธอกนอมเขามาสกายนนเลา ถงรางกายอนนเลา กมอยางน เปนธรรมดา คงเปนอยางน ไมลวงพนความเปนอยางนไปได ดงน. ภกษยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายในบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย เปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนกายในกาย ทงภายในทงภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอความเกดขนในกายบาง ยอม

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 221พจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในกายบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ทงความเกดขน ทงความเสอมไปในกายบาง. กหรอวาสตของเธอทตงมนอยวากายมอย แตเพยงสกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก. เธอยอมเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายเนองๆอยอยางน. จบขอกาหนดดวยปาชา ๙ ขอ จบกายานปสสนา

เวทนานปสสนา

[๒๘๘] ดกอนภกษทงหลาย กอยางไร ภกษยอมพจารณาเหนเวทนา(ความเสวยอารมณ) ในเวทนาเนอง ๆ อย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เมอเสวยสขเวทนา กรชดวา บดนเราเสวยสขเวทนา เมอเสวยทกขเวทนา กรชดวา บดนเราเสวยทกขเวทนา เมอเสวยอทกขมสขเวทนา (ไมทกข ไมสข) กรชดวา บดน เราเสวยอทกขมสขเวทนา หรอเมอเสวยสขเวทนามอามส (คอเจอกามคณ )กรชดวา บดนเราเสวยสขเวทนามอามส หรอเมอเสวยสขเวทนาไมมอามส(คอไมเจอกามคณ) กรชดวา บดนเราเสวยสขเวทนาไมมอามส หรอเมอเสวยทกขเวทนามอามส กรชดวา บดนเราเสวยทกขเวทนาไมมอามส หรอเมอเราเสวยทกขเวทนาไมมอามส กรชดวา บดนเราเสวยทกขเวทนาไมมอามส หรอเมอเสวยอทกขมสขเวทนามอามส กรชดวา บดนเราเสวยอทกขมสขเวทนามอามส หรอเมอเสวยอทกขมสขเวทนาไมมอามส กรชดวา บดนเราเสวยอทกขมสขเวทนาไมมอามส ดงน .

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 222 ภกษพจารณาเหนเวทนาในเวทนา เปนภายในบาง ยอมพจารณา เหนเวทนาในเวทนาเปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงภายในทงภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเกดขนในเวทนาบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในเวทนาบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอทงความเกดขน ทงความเสอมไปในเวทนาบาง. กหรอสตของเธอทตงมนอยวาเวทนามอย แตเพยงสกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก เธอยอมเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนาเนอง ๆอยอยางนแล. จบเวทนานปสสนา

จตตานปสสนา

[๒๘๙] ดกอนภกษทงหลาย กอยางไร ภกษยอมพจารณาเหนจตในจตเนอง ๆ อย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน อนง จตมราคะ กรชดวาจตมราคะ หรอจตไมมราคะ กรชดวา จตไมมราคะ หรอจตมโทสะ กรชดวาจตมโทสะ หรอจตไมมโทสะ กรชดวา จตไมมโทสะ หรอจตมโมหะ กรชดวาจตมโมหะ หรอจตไมมโมหะ กรชดวา จตไมมโมหะ หรอจตหดห กรชดวาจตหดห หรอจตฟงซาน กรชดวา จตฟงซาน หรอจตเปนมหรคต (คอถงความเปนใหญ หมายเอาจตทเปนฌาน หรอเปนอปปมญญา พรหมวหาร) กรชดวาจตเปนมหรคต จตไมเปนมหรคต กรชดวา จตไมเปนมหรคต หรอจตเปนสอตตระ (คอกามาวจรจต ซงมจตอนยงกวา ไมถงอปจารสมาธ) กรชดวา จต

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 223 เปนสอตตระ หรอจตเปนอนตตระ (คอกามาวจรจต ไมมจตอนยงกวา หมาย เอาอปจารสมาธ) กรชดวาจตเปนอนตตระ หรอจตตงมน กรชดวา จตตงมนหรอจตไมตงมน กรชดวาจตไมตงมน หรอจตวมตต (คอหลดพนดวยตทงค-วมตต และวกขมภนวมตต) กรชดวา จตวมตต หรอจตยงไมวมตต กรชดวาจตยงไมวมตต ดงน. ภกษยอมพจารณาเหนจตในจตเปนภายในบาง ยอมพจารณาเหนจต ในจตเปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนจตในจต ทงภายในทงภายนอกบางยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเกดขนในจตบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ทงความเกดขน ทงความเสอมไปในจตบาง. กหรอสตของเธอทตงมนอยวา จตมอย แตเพยงสกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก.เธอยอมเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนจตในจตเนอง ๆ อยอยางนแล. จบจตตานปสสนา

ธมมานปสสนา นวรณบรรพ

[๒๙๐] ดกอนภกษทงหลาย กอยางไร ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมเนอง ๆ อย ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ นวรณ ๕. ดกอนภกษทงหลาย กอยางไร ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมคอ นวรณ ๕ ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เมอกามฉนท(ความพอใจในกามารมณ) ม ณ ภายในจต ยอมรชดวา กามฉนท มอย ณภายในจตของเรา หรอเมอกามฉนทไมม ณ ภายในจต ยอมรชดวากามฉนท

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 224ไมม ณ ภายในจตของเรา อนง ความทกามฉนทอนยงไมเกดขน ยอมเกดขน ดวยประการใด ยอมรประการนนดวย อนง ความละกามฉนททเกดขนแลวเสยไดดวยประการใด ยอมรประการนนดวย อนง ความทกามฉนทอนตนละเสยแลว ไมเกดขนตอไปไดดวยประการใด ยอมรประการนนดวย อนง เมอพยาบาท ม ณ ภายในจตยอมรชดวา พยาบาท มอย ณภายในจตของเรา หรอเมอพยาบาทไมม ณ ภายในจต ยอมรชดวา พยาบาทไมม ณ ภายในจตของเรา ความทพยาบาทอนยงไมเกดขน ยอมเกดขนดวยประการใด ยอมรประการนนดวย ความละพยาบาททเกดขนแลวเสยไดดวยประการใด ยอมรประการนนดวย ความทพยาบาทอนตนละเสยแลวไมเกดขนตอไปไดดวยประการใด ยอมรประการนนดวย. อนง ถนมทธะ ม ณ ภายในจต ยอมรชดวา ถนมทธะมอย ณ ภายในจตของเรา หรอเมอถนมทธะไมม ณ ภายในจต ยอมรชดวา ถนมทธะไมมณ ภายในจตของเรา ความทถนมทธะอนยงไมเกดขน ยอมเกดขนดวยประการใด ยอมรประการนนดวย ความละถนมทธะทเกดขนแลวเสยไดดวยประการใด ยอมรประการนนดวย ความละถนมทธะอนตนละเสยแลว ไมเกดขนตอไปไดดวยประการใดยอมรประการนนดวย. อนง เมออทธจจกกกจจะ (ความฟงซานและราคาญใจ) ม ณ ภายในจต ยอมรชดวา อทธจจกกกจจะ มอย ณ ภายในจตของเรา หรอเมออทธจจกกกจจะไมม ณ ภายในจต ยอมรชดวา อทธจจกกกจจะไมม ณภายในจตของเรา ความทอทธจจกกกจจะอนยงไมเกดขน ยอมเกดขนดวยประการใด ยอมรประการนนดวย ความละอทธจจกกกจจะทเกดขนแลว

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 225เสยไดดวยประการใด ยอมรประการนนดวย ความทอทธจจกกกจจะอนตน ละเสยแลว ไมเกดขนตอไปไดดวยประการใด ยอมรประการนนดวย. อนง เมอวจกจฉา (ความเคลอบแคลงสงสย) ม ณ ภายในจต ยอมรชดวา วจกจฉามอย ณ ภายในจตของเรา หรอ เมอวจกจฉาไมม ณ ภายในจตยอมรชดวา วจกจฉาไมม ณ ภายในจตของเรา ความทวจกจฉาอนยงไมเกดขน ยอมเกดขนดวยประการใด ยอมรประการนนดวย ความละวจกจฉาทเกดขนแลวเสยไดดวยประการใด ยอมรประการนนดวย ความทวจกจฉาอนตนละเสยแลว ไมเกดขนตอไปไดดวยประการใด ยอมรประการนนดวย ดงน. ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม เปนภายในบาง ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมเปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายทงภายในทงภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอความเกดขนในธรรมบางยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในธรรมบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอทงความเกดขนทงความเสอมไปในธรรมบาง. กหรอสตของเธอทตงมนอยวาธรรมมอย แตเพยงสกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก. เธอยอมเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไรๆในโลกดวย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม คอนวรณ ๕อยางนแล. จบ ขอกาหนดนวรณ

ขนธบรรพ

[๒๙๑] ดกอนภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษ ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมคอ อปาทานขนธ ๕. ดกอนภกษทงหลาย กอยางไร ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมคออปาทานขนธ ๕.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 226 ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน (ยอมพจารณาดงน วา) อยางน รป (สงททรดโทรม) อยางน ความเกดขนของรป อยางน ความดบไปของรป อยางนเวทนา (ความเสวยอารมณ) อยางนความเกดขนของเวทนา อยางนความดบไปของเวทนา อยางนสญญา (ความจา) อยางนความเกดขนของสญญา อยางนความดบไปของสญญา อยางน สงขาร (สภาพปรงแตง)อยางน ความเกดของสงขาร อยางน ความดบของสงขาร อยางน วญญาณ(ความร) อยางน ความเกดขนของวญญาณ อยางน ความดบไปของวญญาณดงน. ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม เปนภายในบาง ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมเปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม ทงภายใน ทงภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเกดขนในธรรมบางยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในธรรมบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ทงความเกดขน ทงความเสอมไปในธรรมบาง. กหรอสตของเธอทตงมนอยวาธรรมมอย แตเพยงสกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก.เธอยอมเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไรๆในโลกดวย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ อปา-ทานขนธ ๕ อยางนแล. จบขอกาหนดวาดวยขนธ.

อายตนบรรพ

[๒๙๒] ดกอนภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษยอมพจารณาธรรมในธรรม คอ อายตนะภายใน และอายตนะภายนอก ๖ (อยางละ ๖)

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 227 ดกอนภกษทงหลาย กอยางไร อายตนบรรพภกษยอมพจารณา เหนธรรมในธรรม คอ อายตนะภายในและอายตนะภายนอก ๖. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมรจกตาดวย ยอมรจกรปดวย อนง สงโยชน (เครองผก) ยอมเกดขน อาศยตาและรปทง ๒ นนอนใด ยอมรจกอนนนดวย อนง ความทสงโยชน อนยงไมเกดขน ยอมเกดขนดวยประการใด ยอมรจกประการนนดวย อนง ความทละสงโยชนทเกดขนแลวเสยได ดวยประการใด ยอมรจกประการนนดวย อนง ความทสงโยชน อนตนละเสยแลว ยอมไมเกดขนตอไปไดดวยประการใด ยอมรจกประการนนดวย. ยอมรจกหดวย ยอมรจกเสยงดวย อนง สงโยชนยอมเกดขนอาศยหและเสยงทง ๒ นนอนใด ยอมรจกอนนนดวย อนง ความทสงโยชน อนยงไมเกดขน ยอมเกดขนดวยประการใด ยอมรจกประการนนดวย อนง ความละสงโยชน ทเกดขนแลวเสยได ดวยประการใด ยอมรจกประการนนดวยอนง ความทสงโยชน อนตนละเสยแลว ยอมไมเกดขนตอไปไดดวยประการใด ยอมรจกประการนนดวย. ยอมรจกจมกดวย ยอมรจกกลนดวย อนง สงโยชน ยอมเกดขนอาศยจมกและกลนทง ๒ นนอนใด ยอมรจกอนนนดวย อนง ความทสงโยชนอนยงไมเกด ยอมเกดขนดวยประการใด ยอมรจกประการนนดวย อนง ความละสงโยชน ทเกดขนแลวเสยได ดวยประการใด ยอมรจกประการนนดวยอนง ความทสงโยชน อนตนละเสยแลว ยอมไมเกดขนตอไปไดดวยประการใด ยอมรจกประการนนดวย. ยอมรจกลนดวย ยอมรจกรสดวย อนง สงโยชน ยอมเกดขนอาศยลนและรสทง ๒ นนอนใด ยอมรจกอนนนดวย อนง ความทสงโยชน อนยง

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 228ไมเกดขน ยอมเกดขนดวยประการใด ยอมรจกประการนนดวย อนง ความ ละสงโยชน ทเกดขนแลวเสยได ดวยประการใด ยอมรจกประการนนดวยอนง ความทสงโยชน อนตนละเสยแลว ยอมไมเกดขนตอไปไดดวยประการใด ยอมรจกประการนนดวย. ยอมรจกกายดวย ยอมรจกโผฏฐพพะ (สงทพงถกตองดวยกาย) ดวยอนง สงโยชน ยอมเกดขนอาศยกายและโผฏฐพพะทง ๒ นนอนใด ยอมรจกอนนนดวย อนง ความทสงโยชน อนยงไมเกดขน ยอมเกดขนดวยประการใด ยอมรจกประการนนดวย อนง ความละสงโยชนทเกดขนแลวเสยไดดวยประการใด ยอมรจกประการนนดวย อนง ความทสงโยชน อนตนละเสยแลว ยอมไมเกดขนดวยประการใด ยอมรจกประการนนดวย. ยอมรจกใจดวย ยอมรจกธรรมารมณ (สงทพงรไดดวยใจ) ดวยอนง สงโยชน ยอมเกดขนอาศยใจและธรรมารมณทง ๒ นนอนใด ยอมรจกอนนนดวย อนง ความทสงโยชน อนยงไมเกดขน ยอมเกดขนดวยประการใด ยอมรจกประการนนดวย อนง ความละสงโยชน ทเกดขนแลวเสยไดดวยประการใด ยอมรจกประการนนดวย อนง ความทสงโยชน อนตนละเสยแลวยอมไมเกดขนตอไปไดดวยประการใด ยอมรจกประการนนดวย ดงน . ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม เปนภายในบาง ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมเปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม ทงภายในทงภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเกดขนในธรรมบางยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในธรรมบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ทงความเกดขน ทงความเสอมไปในธรรมบาง. กหรอสตของเธอทตงมนอยวาธรรมมอย แตเพยงสกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก. เธอยอมเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวย.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 229 ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ อาย- ตนะภายในและอายตนะภายนอก ๖ อยางนแล. จบขอกาหนดวาดวยอายตนะ.

โพชฌงคบรรพ

[๒๙๓] ดกอนภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ โพชฌงค (องคแหงปญญาเปนเครองตรสร ๗ อยาง). ดกอนภกษทงหลาย กอยางไร ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมคอ โพชฌงค ๗. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เมอสตสมโพชฌงค (องคแหงปญญาเปนเครองตรสร คอสต) ม ณ ภายในจต ยอมรชดวา สตสม-โพชฌงค ม ณ ภายในจตของเรา หรอเมอสตสมโพชฌงค ไมม ณ ภายในจต ยอมรชดวา สตสมโพชฌงค ไมม ณ ภายในจตของเรา อนง ความทสต-สมโพชฌงคอนยงไมเกดขน ยอมเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย อนง ความเจรญบรบรณของสตสมโพซฌงค ทเกดขนแลวยอมเปนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย. อนง เมอธมมวจยสมโพชฌงค (องคแหงปญญาเปนเครองตรสรคอ ความเลอกเฟนธรรม) ม ณ ภายในจต ยอมรชดวา ธมมวจยสมโพชฌงคม ณ ภายในจตของเรา หรอเมอธมมวจยสมโพชฌงค ไมม ณ ภายในจต ยอมรชดวา ธมมวจยสมโพชฌงค ไมม ณ ภายในจตของเรา อนง ความทธมม-วจยสมโพชฌงค อนยงไมเกดขน ยอมเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย อนง ความเจรญบรบรณของธมมวจยสมโพชฌงค ทเกดขนแลว ยอมเปนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 230 อนง เมอวรยสมโพชฌงค. (องคแหงปญญาเปนเครองตรสร คอความเพยร) ม ณ ภายในจต ยอมรชดวา วรยสมโพชฌงค ม ณ ภายในจตของเรา หรอเมอวรยสมโพชฌงค ไมม ณ ภายในจต ยอมรชดวา วรย สมโพชฌงค ไมม ณ ภายในจตของเรา อนง ความทวรยสมโพชฌงค อนยงไมเกดขน ยอมเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย อนง ความเจรญบรบรณของวรยสมโพชฌงคทเกดขนแลว ยอมเปนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย. อนง เมอปตสมโพชฌงค (องคแหงปญญาเปนเครองตรสร คอ ปตความปลมใจ) ม ณ ภายในจต ยอมรชดวา ปตสมโพชฌงค ม ณ ภายในจตของเรา หรอเมอปตสมโพชฌงค ไมม ณ ภายในจต ยอมรชดวาปตสมโพชฌงค ไมม ณ ภายในจตของเรา อนง ความทปตสมโพชฌงคอนยงไมเกดขน ยอมเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย อนงความเจรญบรบรณของปตสมโพชฌงค ทเกดขนแลว ยอมเปนดวยประการใดยอมรชดประการนนดวย. อนง เมอปสสทธสมโพชฌงค ( องคแหงปญญาเปนเครองตรสรคอปสสทธ ความสงบกายสงบจต ) ม ณ ภายในจต ยอมรชดวา ปสสทธสมโพชฌงค ม ณ ภายในจตของเรา หรอเมอปสสทธสมโพชฌงค ไมม ณภายในจต ยอมรชดวา ปสสทธสมโพชฌงค ไมม ณ ภายในจตของเรา อนงความทปสสทธสมโพชฌงค อนยงไมเกดขน ยอมเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย อนง ความเจรญบรบรณของปสสทธสมโพชฌงค ทเกดขนแลว ยอมเปนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย. อนง เมอสมาธสมโพชฌงค (องคแหงปญญาเปนเครองตรสร คอสมาธ ม ณ ภายในจต ยอมรชดวา สมาธสมโพชฌงคม ณ ภายในจตของเราหรอเมอสมาธสมโพชฌงค ไมม ณ ภายในจต ยอมรชดวา สมาธสมโพชฌงค

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 231ไมม ณ ภายในจตของเรา อนง ความทสมาธสมโพชฌงค อนยงไมเกดขน ยอมเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย อนง ความเจรญบรบรณของสมาธสมโพชฌงค ทเกดขนแลว ยอมเปนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย. อนง เมออเบกขาสมโพชฌงค (องคแหงปญญาเปนเครองตรสร คออเบกขา ความทจตมธยสถเปนกลาง) ม ณ ภายในจต ยอมรชดวา อเบกขาสมโพชฌงค ม ณ ภายในจตของเรา หรอเมออเบกขาสมโพชฌงค ไมม ณภายในจต ยอมรชดวา อเบกขาสมโพชฌงคไมม ณ ภายในจตของเรา อนงความทอเบกขาสมโพชฌงค อนยงไมเกดขน ยอมเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย อนง ความเจรญบรบรณของอเบกขาสมโพชฌงค ทเกดขนแลว ยอมเปนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย ดงน. ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม เปนภายในบาง ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม เปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม ทงภายใน ทงภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเกดขนในธรรมบางยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในธรรมบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอทงความเกดขน ทงความเสอมไปในธรรมบาง. กหรอสตของเธอทตงมนอยวาธรรมมอย แตเพยงสกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก.เธอยอมเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ โพช-ฌงค ๗ อยางนแล. จบขอกาหนดวาดวยโพชฌงค. จบภาณวารทหนง.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 232 สจจบรรพ - ทกขอรยสจ [๒๙๔] ดกอนภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม คออรยสจ ๔ (ของจรงแหงพระอรยเจา). ดกอนภกษทงหลาย กอยางไร ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมคออรยสจ ๔. ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมรชดตามความเปนจรงวา นทกข ยอมรชดตามความเปนจรงวา น ทกขสมทย (เหตทเกดทกข)ยอมรชดตามความเปนจรงวา น ทกขนโรธ (ธรรมเปนทดบทกข) ยอมรชดตามความเปนจรงวา นทกขนโรธคามนปฏปทา (ขอปฏบตใหถงธรรมทดบทกข). ดกอนภกษทงหลาย ของจรงแหงพระอรยเจา คอทกข เปนอยางไรเลา. แมชาต กเปนทกข แมชรา กเปนทกข แมมรณะ กเปนทกขแมโสกะ ปรเทวะ (ความราไรราพน ) ทกข (ความไมสบายกาย) โทมนส(ความเสยใจ) และอปายาส (ความคบแคนใจ) กเปนทกข ความประสบสตวและสงขาร ซงไมเปนทรก กเปนทกข ความพลดพรากจากสตว และสงขาร ซงเปนทรก กเปนทกข สตวปรารถนาสงใดยอมไมได แมขอทไมสมประสงคนน กเปนทกข โดยยออปาทานขนธ (ขนธประกอบดวยอปาทานความถอมน) ๕ เปนทกข. [๒๙๕] ดกอนภกษทงหลาย ชาต เปนอยางไร ความเกด เกดพรอมความหยงลงเกด เกดจาเพาะ ความปรากฏขนแหงขนธ ความไดอายตนะครบ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 233ในหมสตวนน ๆ ของเหลาสตวนน ๆ อนใด ดกอนภกษทงหลาย อนนทกลาววาชาต. ดกอนภกษทงหลาย ชรา เปนอยางไร ความแก ความคราคราความทฟนหลด ความทผมหงอก ความทหนงหดเหยว เปนเกลยวความเสอมแหงอาย ความแกหงอมแหงอนทรย ในหมสตวนน ๆ ของสตวนน ๆอนใด ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววา ชรา. ดกอนภกษทงหลาย มรณะ เปนอยางไร ความจต ความเคลอนไปความแตกทาลาย ความหายไป มฤตย ความตาย ความทากาละ ความแตกแหงขนธ ความทงซากศพไว ความขาดไปแหงชวตนทรย จากหมสตวนน ๆของเหลาสตวนน ๆ อนใด ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววา มรณะ. ดกอนภกษทงหลาย โสกะ (ความแหงใจ) เปนอยางไรเลา ดกอนภกษทงหลาย ความโสก ความเศราใจ ความแหงใจ ความผาก ณ ภายในความโศก ณ ภายในของสตว ผประกอบดวยความฉบหายอนใดอนหนง และผมความทกขอนใดอนหนง มาถกตองแลว อนใดเลา ดกอนภกษทงหลายอนนกลาววา โสกะ. ดกอนภกษทงหลาย ปรเทวะ (ความราไรราพน ) เปนอยางไรเลาดกอนภกษทงหลาย ความคราครวญ ความราไรราพน กรยาทคราครวญความทราไรราพน ความทสตวคราครวญ ความทสตวราไรราพน ของสตวผประกอบดวยความฉบหาย อนใดอนหนง และผทมความทกขอนใดอนหนงมาถกตองแลว อนใดเลา ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววา ปรเทวะ. ดกอนภกษทงหลาย ทกข (ความไมสบายกาย) เปนอยางไรเลา ดกอนภกษทงหลาย ความทกขเกดในกาย ความไมดเกดในกาย เวทนาไมดเปนทกข เกดแตสมผส ทางกายอนใดเลา ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววา ทกข.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 234 ดกอนภกษทงหลาย โทมนส ( ความเสยใจ ) เปนอยางไร ดกอน ภกษทงหลาย ความทกขเกดในใจ ความไมดเกดในใจ เวทนาไมดเปนทกขเกดแตสมผสทางใจ อนใด ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววา โทมนส. ดกอนภกษทงหลาย อปายาส (ความคบแคนใจ) เปนอยางไร ดกอนภกษทงหลาย ความแคน ความคบแคน ความทสตวแคน ความทสตวคบแคนของสตวผประกอบดวยความฉบหายอนใดอนหนง และผทความทกขอนใดอนหนง มาถกตองแลว อนนกลาววา อปายาส. ดกอนภกษทงหลาย ความประสบสตวและสงขาร ซงไมเปนทรกเปนทกขอยางไร ดกอนภกษทงหลาย อารมณเหลาใดในโลกน ซงไมเปนท ปรารถนา ไมเปนทรกใคร ไมเปนทปลมใจ คอรป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะ ยอมมแกผนน อนง หรอชนเหลาใด ทใครตอความฉบหายใครสงทไมเกอกล ใครความไมสาราญ และใครความไมเกษม จากเครองประกอบแกผนน ความไปรวม ความมารวม ความประชมรวม ความระคนกบดวยอารมณและสตวเหลานน อนใด ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววาความประสบกบสตวและสงขาร ซงไมเปนทรก เปนทกข. ดกอนภกษทงหลาย ความพลดพรากจากสตวและสงขาร ซงเปนทรกเปนทกข อยางไร ดกอนภกษทงหลาย อารมณเหลาใดในโลกน ซงเปนทปรารถนา เปนทรกใคร เปนทปลมใจ คอ รป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะยอมมแกผนน อนง หรอชนเหลาใด ทใครตอความเจรญ ใครประโยชนเกอกลใครความสาราญ และใครความเกษม จากเครองประกอบแกผนน คอมารดา หรอบดา พชายนองชาย หรอพหญง นองหญง มตร หรออามาตย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 235หรอญาตสาโลหต ความไมไปรวม ความไมมารวม ความไมประชมรวมความไมระคน กบดวยอารมณและสตวเหลานนอนใด ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววา ความพลดพรากจากสตวและสงขารซงเปนทรก เปนทกข. ดกอนภกษทงหลาย สตวปรารถนาสงใดยอมไมได แมของทไมสม-ประสงคนน เปนทกขอยางไรเลา. ดกอนภกษทงหลาย ความปรารถนา ยอมเกดขนแกเหลาสตว ทมความเกดเปนธรรมดาอยางนวา โอหนอ ขอเราพงเปนผไมมความเกดเปนธรรมดาเถด อนง ขอความเกดอยามมาถงแกเราเลยหนอ ดงน ขอนน สตวไมพงไดตามความปรารถนาโดยแท แมขอนกชอวา การไมไดสงทปรารถนา กเปนทกข. ดกอนภกษทงหลาย ความปรารถนายอมเกดขน แกเหลาสตวทมความแก เปนธรรมดาอยางนวา โอหนอ ขอเราพงเปนผไมมความแกเปนธรรมดาเถด อนง ขอความแกอยามมาถงแกเราเลยหนา ดงน ขอนน สตวไมพงไดตามความปรารถนาโดยแท แมขอนกชอวา การไมไดสงทปรารถนา กเปนทกข. ดกอนภกษทงหลาย ความปรารถนายอมเกดขน แกเหลาสตวทมความเจบ ๆ ไข ๆ เปนธรรมดา อยางนวา โอหนอ ขอเราพงเปนผไมมความเจบไขเปนธรรมดาเถด ขอนนสตวไมพงไดตามความปรารถนาโดยแท แมขอนกชอวา การไมไดสงทปรารถนา กเปนทกข. ดกอนภกษทงหลาย ความปรารถนายอมเกดขนแกเหลาสตว ทมความตายเปนธรรมดาอยางนวา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 236 โอหนอ ขอเราพงเปนผไมมความตายเปนธรรมดาเถด อนง ขอความตายอยามมาถงแกเราเลยหนอ ดงน สตวไมพงไดตามความปรารถนา โดยแท แมขอนกชอวา การไมไดสงทปรารถนา กเปนทกข. ดกอนภกษทงหลาย ความปรารถนายอมเกดขน แกเหลาสตว ทมโสกะปรเทวะ ทกขะโทมนส อปายาสเปนธรรมดา อยางนวา โอหนอ ขอเราพงเปนผไมม โสกะ ปรเทวะ ทกขะ โทมนส อปายาสเปนธรรมดาเถด อนง ขอ โสกะ ปรเทวะ ทกขะ โทมนส อปายาส อยามมาถงแกเราเลย ดงน ขอนน สตวไมพงไดตามความปรารถนาโดยแท แมขอนกชอวา การไมไดสงทปรารถนา กเปนทกข. ดกอนภกษทงหลาย โดยยออปาทานขนธทง ๕ เปนทกขอยางไร นคออปาทานขนธ คอ รป อปาทานขนธ คอ เวทนา อปาทานขนธ คอ สญญาอปาทานขนธ คอ สงขาร อปาทานขนธ คอ วญญาณ. ดกอนภกษทงหลาย โดยยอเหลาน กลาววา อปาทานขนธทง ๕เปนทกข ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววา อรยสจ คอ ทกข.

ทกขสมทยอรยสจ

[๒๙๖] ดกอนภกษทงหลาย อรยสจคอทกขสมทย (เหตใหเกดทกข)เปนอยางไร. ตณหา (ความทะยานอยาก) นอนใด มความเกดขนอกเปนปกตประกอบดวยความกาหนด ดวยอานาจแหงความเพลดเพลน มกเพลนยงในอารมณนน ๆ นคอ กามตณหา ภวตณหา วภวตณหา. [๒๙๗] ดกอนภกษทงหลาย กแลตณหานนนนเอง เมอจะเกดขนยอมเกดขนทไหน เมอจะตงอย ยอมตงอยทไหน. ทใด เปนทรกใคร เปนท

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 237พอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนในทนน เมอจะตงอย กยอมตงอยในทนน. กอะไรเลา เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตาเปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทตานนเมอจะตงอย กยอมตงอยทตานน. ห เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลกตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทหนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทหนน. จมกเปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทจมกนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทจมกนน. ลน เปนทรกใครเปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทลนนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทลนนน. กาย เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอจะเกดขน กยอมเกดขนทกายนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทกายนน.ใจ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทใจนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทใจนน. รป เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทรปนน เมอจะตงอยกยอมตงอยทรปนน. เสยงเปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทเสยงนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทเสยงนน. กลนเปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทกลนนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทกลนนน. รส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทรสนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทรสนน. โผฏฐพพะ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอจะเกดขน กยอมเกดขนทโผฏฐพพะนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทโผฏฐพพะนน. ธมมารมณ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 238เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทธมมารมณ เมอจะตงอย กยอมตงอยทธมมารมณนน. จกขวญญาณ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทจกขวญญาณนน เมอจะตงอย กยอมตงอยท จกขวญญาณนน โสตวญญาณ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทโสตวญญาณนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทโสตวญญาณนน ฆาณวญญาณนน เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอจะเกดขน กยอมเกดขนทฆานวญญาณนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทฆานวญญาณนน ชวหาวญญาณ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลกตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทชวหาวญญาณนน เมอจะตงอยกยอมตงอยทชวหาวญญาณนน กายวญญาณ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโ ลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทกายวญญาณนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทกายวญญาณนน มโนวญญาณ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโ ลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทมโนวญญาณนนเมอจะตงอย กยอมตงอยทมโนวญญาณนน. จกขสมผส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทจกขสมผสนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทจกขสมผสนน โสตสมผส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทโสตสมผสนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทโสตสมผสนน.ฆานสมผส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขนกยอมเกดขนทฆานสมผสนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทฆานสมผสนนชวหาสมผส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 239กยอมเกดขนทชวหาสมผสนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทชวหาสมผสนน กายสมผส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอจะเกดขนกยอมเกดขนทกายสมผสนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทกายสมผสนน มโนสมผส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทมโนสมผสนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทมโนสมผสนน. เวทนาทเกดแตจกขสมผส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลกตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทเวทนา ซงเกดแตจกขสมผสนนเมอจะตงอย กยอมตงอยทเวทนาซงเกดแตจกขสมผสนน เวทนาซงเกดแตโสตสมผส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขนกยอมเกดขนทเวทนา ซงเกดแตโสตสมผสนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทเวทนาซงเกดแตโสตสมผสนน เวทนาซงเกดแตฆานสมผส เปนทรกใครเปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขน ทเวทนาซงเกดแตฆานสมผส เมอจะตงอย กยอมตงอยทเวทนา ซงเกดแตฆานสมผสนน. เวทนา ซงเกดแตชวหาสมผส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลกตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทเวทนา ซงเกดแตชวหาสมผสนนเมอจะตงอย กยอมตงอยทเวทนา ซงเกดแตชวหาสมผสนน เวทนา ซงเกดแตกายสมผส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทเวทนา ซงเกดแตกายสมผสนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทเวทนา ซงเกดแตกายสมผสนน เวทนา ซงเกดแตมโนสมผสเปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 240ทเวทนา ซงเกดแตมโนสมผสนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทเวทนา ซงเกดแตมโนสมผสนน. รปสญญา เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน. เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทรปสญญานน เมอจะตงอย กยอมตงอยทรปสญญานน สททสญญา เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทสททสญญานน เมอจะตงอย กยอมตงอยทสททสญญานน คนธสญญา เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทคนธสญญานน เมอจะตงอย กยอมตงอยทคนธสญญานน รสสญญา เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทรสสญญานน เมอจะตงอย กยอมตงอยทรสสญญานนโผฏฐพพสญญา เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขนกยอมเกดขนทโผฏฐพพสญญานน เมอจะตงอย กยอมตงอยทโผฏฐพพสญญานน ธมมสญญา เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทธมมสญญานน เมอจะตงอย กยอมตงอยทธมมสญญานน. รปสญเจตนา เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทรปสญเจตนานน เมอจะตงอย กยอมตงอยทรปสญ-เจตนานน สททสญเจตนา เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอจะเกดขน กยอมเกดขนทสททสญเจตนานน เมอจะตงอย กยอมตงอยทสททสญเจตนานน คนธสญเจตนา เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลกตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทคนธสญเจตนานน เมอจะตงอยกยอมตงอยทคนธสญเจตนานน รสสญเจตนา เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทรสสญเจตนานน เมอจะ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 241ตงอย กยอมตงอยทความคดถงรสนน. ความคดถงโผฏฐพพะ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทความคดถงโผฏฐพพะนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทความคดถงโผฏฐพพะนน. ความคดถงธมมารมณ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขนกยอมเกดขนทความคดถงธมมารมณนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทความคดถงธมมารมณนน. ความอยากในรป เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอจะเกดขน กยอมเกดขนทความอยากในรปนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทความอยากในรปนน. ความอยากในเสยง เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลกตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทความอยากในเสยงนน เมอจะตงอยกยอมตงอยทความอยากในเสยงนน. ความอยากในกลน เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทความอยากในกลนนนเมอจะตงอย กยอมตงอยทความอยากในกลนนน. ความอยากในรส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทความอยากในรสนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทความอยากในรสนน. ความอยากในโผฏฐพพะ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขนกยอมเกดขนทความอยากในโผฏฐพพะนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทความอยากในโผฏฐพพะนน . ความอยากในธมมารมณ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทความอยากในธมมารมณนนเมอจะตงอย กยอมตงอยทความอยากในธมมารมณนน. ความตรกถงรป เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอจะเกดขน กยอมเกดขนทความตรกถงรปนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทความตรกถงรปนน. ความตรกถงเสยง เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 242ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทความตรกถงเสยงนน. เมอจะตงอย กยอมจะตงอยทความตรกถงเสยงนน. ความตรกถงกลน เปนทรกใคร เปนท พอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทความตรกถงกลนนนเมอจะตงอย กยอมตงอยทความตรกถงกลนนน. ความตรกถงรส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทความตรกถงรสนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทความตรกถงรสนน. ความตรกถงโผฏ-ฐพพะ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทความตรกถงโผฏฐพพะนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทความตรกถงโผฏฐพพะนน. ความตรกถงธมมารมณ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลกตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทความตรกถงธมมารมณนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทความตรกถงธมมารมณนน. ความตรองถงรป เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอจะเกดขน กยอมเกดขนทความตรองถงรปนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทความตรองถงรปนน. ความตรองถงเสยง เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลกตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทความตรองถงเสยง เมอจะตงอย กยอมตงอยทความตรองถงเสยงนน. ความตรองถงกลน เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทความตรองถงกลนนนเมอจะตงอย กยอมตงอยทความตรองถงกลนนน. ความตรองถงรส เปนท รกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทความตรองถงรสนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทความตรองถงรสนน. ความตรองโผฏฐพพะ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอจะเกดขนกยอมเกดขนทความตรองถงโผฏฐพพะนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทความตรองถงโผฏฐพพะนน. ความตรองถงธมมารมณ เปนทรกใคร เปนทพอใจ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 243ในโลก ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทความตรองถงธมมารมณนน เมอจะตงอย กยอมตงอยทความตรองถงธมมารมณนน. ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววาอรยสจ คอทกขสมทย (เหตใหทกขเกด).

ทกขนโรธอรยสจ

[๒๙๘] ดกอนภกษทงหลาย อรยสจ คอ ทกขนโรธ (ธรรมเปนทดบทกข) เปนอยางไร. คอ ความสารอกและความดบโดยไมมเหลอ ความสละความสงคน ความปลอยวาง ความไมอาลย ในตณหานน นนแล อนใด. ดกอนภกษทงหลาย กตณหานนนนแล เมอบคคลจะละเสย ยอมละเสยไดในทไหน เมอจะดบ ยอมดบในทไหน. ทใดเปนทรกใคร เปนทพอใจในโลกตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดในทนน เมอจะดบ กยอมดบในทนน. กอะไรเลา เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก. ตา เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสยกยอมละเสยไดทตานน เมอจะดบ กยอมดบทตานน. ห เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทหนน เมอจะดบ กยอมดบทหนน. จมก เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทจมกนน เมอจะดบ กยอมดบทจมกนน. ลน เปนทรก ใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทลนนน เมอจะดบ กยอมดบทลนนน. กาย เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทกายนน เมอจะดบ กยอมดบทกายนน .

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 244 ใจ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะ ละเสย กยอมละเสยไดทใจนน เมอจะดบ กยอมดบทใจนน. รป เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทรปนน เมอจะดบ กยอมดบทรปนน. เสยง เปนทรกใคร เปนทพอใจโนโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทเสยงนน เมอจะดบ กยอมดบทเสยงนน. กลน เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทกลนนน เมอจะดบ กยอมดบทกลนนน. รส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทรสนน เมอจะดบ กยอมดบทรสนน โผฏฐพพะ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทโผฏฐพพะนน เมอจะดบ กยอมดบทโผฏฐพพะนน. ธมมารมณ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทธมมารมณนน เมอจะดบ กยอมดบทธมมารมณนน. ความรทางตา เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความรทางตานน เมอจะดบ กยอมดบทความรทางตานน. ความรทางห เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความรทางหนน เมอจะดบ กยอมดบทความร ทางหนน. ความรทางจมก เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความรทางจมกนน เมอจะดบ กยอมดบทความรทางจมกนน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 245 ความรทางลน เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคล จะละเสย กยอมละเสยไดทความรทางลนนน เมอจะดบ กยอมดบทความรทางลนนน. ความรทางกาย เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความรทางกายนน เมอจะดบ กยอมดบทความรทางกายนน. ความรทางใจ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความรทางใจนน เมอจะดบ กยอมดบทความรทางใจนน. ความกระทบทางตา เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความกระทบทางตานน เมอจะดบ กยอมดบทความกระทบทางตานน. ความกระทบทางห เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความกระทบทางหนน เมอจะดบ กยอมดบทความกระทบทางหนน. ความกระทบทางจมก เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความกระทบทางจมกนน เมอจะดบกยอมดบทความกระทบทางจมกนน. ความกระทบทางลน เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความกระทบทางลนนน เมอจะดบ กยอมดบทความกระทบทางลนนน. ความกระทบทางกาย เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความกระทบทางกายนน เมอจะดบกยอมดบทความกระทบทางกายนน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 246 ความกระทบทางใจ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความกระทบทางใจนน เมอจะดบ กยอมดบทความกระทบทางใจนน. เวทนาทเกดแตจกษสมผส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทเวทนา ซงเกดแตจกษสมผสนน เมอจะดบ กยอมดบทเวทนา ซงเกดแตจกษสมผสนน. เวทนาซงเกดแตโสตสมผส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทเวทนา ซงเกดแตโสตสมผสนนเมอจะดบ กยอมดบทเวทนา ซงเกดแตโสตสมผสนน. เวทนาซงเกดแตฆานสมผส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทเวทนา ซงเกดแตฆานสมผสนน เมอจะดบ กยอมดบทเวทนา ซงเกดแตฆานสมผสนน. เวทนาซงเกดแตชวหาสมผส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทเวทนา ซงเกดแตชวหาสมผสนนเมอจะดบ กยอมดบทเวทนา ซงเกดแตชวหาสมผสนน. เวทนาซงเกดแตกายสมผส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทเวทนา ซงเกดแตกายสมผสนนเมอจะดบ กยอมดบทเวทนา ซงเกดแตกายสมผสนน. เวทนาซงเกดแตมโนสมผส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทเวทนา ซงเกดแตมโนสมผสนนเมอจะดบ กยอมดบทเวทนา ซงเกดแตมโนสมผสนน. ความจารป เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความจารปนน เมอจะดบ กยอมดบทความจารปนน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 247 ความจาเสยง เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคล จะละเสย กยอมละเสยไดทความจาเสยงนน เมอจะดบ กยอมดบทความจาเสยงนน. ความจากลน เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความจากลนนน เมอจะดบ กยอมดบทความจากลนนน. ความจารส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความจารสนน เมอจะดบ กยอมดบทความจารสนน ความจาโผฏฐพพะ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความจาโผฏฐพพะ เมอจะดบ กยอมดบ ทความจาโผฏฐพพะนน. ความจาธมมารมณ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความจาธมมารมณนน เมอจะดบ กยอมดบ ทความจาธมมารมณนน. ความคดถงรป เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความคดถงรปนน เมอจะดบ กยอมดบ ความคดถงรปนน. ความคดถงเสยง เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความคดถงเสยงนน เมอจะดบ กยอมดบ ทความคดถงเสยงนน. ความคดถงกลน เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความคดถงกลนนน เมอจะดบ กยอมดบความคดถงกลนนน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 248 ความคดถงรส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอ บคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความคดถงรสนน เมอจะดบ กยอมดบทความคดถงรสนน. ความคดถงโผฏฐพพะ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความคดถงโผฏฐพพะนน เมอจะดบยอมดบเสยไดทความคดถงโผฏฐพพะนน. ความคดถงธมมารมณ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความคดถงธมมารมณนน เมอจะดบกยอมดบเสยไดทความคดถงธมมารมณนน. ความอยากในรป เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความอยากในรปนน เมอจะดบ กยอมดบเสยไดทความอยากในรปนน. ความอยากในเสยง เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความอยากในเสยงนน เมอจะดบ กยอมดบเสยไดทความอยากในเสยงนน. ความอยากในกลน เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความอยากในกลนนน เมอจะดบ กยอมดบทความอยากในกลนนน. ความอยากในรส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความอยากในรสนน เมอจะดบ กยอมดบทความอยากในรสนน. ความอยากในโผฏฐพพะ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความอยากในโผฏฐพพะนน เมอจะดบกดบไดทความอยากในโผฏฐพพะนน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 249 ความอยากในธมมารมณ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมจะละเสยไดทความอยากในธมมารมณนน เมอจะดบกยอมดบทความอยากในธมมารมณนน. ความตรกถงรป เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความตรกถงรปนน เมอจะดบ กยอมดบไดทความตรกถงรปนน. ความตรกถงเสยง เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความตรกถงเสยงนน เมอจะดบ กยอมดบทความตรกถงเสยงนน. ความตรกถงกลน เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความตรกถงกลนนน เมอจะดบ กยอมดบทความตรกถงกลนนน. ความตรกถงรส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความตรกถงรสนน เมอจะดบ กยอมดบทความตรกถงรสนน. ความตรกถงโผฏฐพพะ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความตรกถงโผฏฐพพะนน เมอจะดบ กยอมดบทความตรกถงโผฏฐพพะนน. ความตรกถงธมมารมณ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความตรกถงธมมารมณนน เมอจะดบ กยอมดบเสยไดทความตรกถงธมมารมณนน. ความตรองถงรป เปนทรก ใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความตรองถงรปนน เมอจะดบ กยอมดบเสยไดทความตรองถงรปนน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 250 ความตรองถงเสยง เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความตรองถงเสยงนน เมอจะดบ กยอมดบทความตรองถงเสยงนน. ความตรองถงกลน เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความตรองถงกลนนน เมอจะดบ กยอมดบทความตรองถงกลนนน. ความตรองถงรส เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมจะละเสยไดทความตรองถงรสนน เมอจะดบ กยอมดบทความตรองถงรสนน. ความตรองถงโผฏฐพพะ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความตรองถงโผฏฐพพะนน เมอจะดบกยอมดบเลยไดทความตรองถงโผฏฐพพะนน. ความตรองถงธมมารมณ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดทความตรองถงธมมารมณนน เมอจะดบกยอมดบเสยไดทความตรองถงธมมารมณนน. ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววา อรยสจ คอ ทกขนโรธ (ธรรมเปนทดบทกข).

ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ

[๒๙๙] ดกอนภกษทงหลาย อรยสจ คอ ทกขนโรธคามนปฏปทา(ขอปฏบตใหถงธรรมเปนทดบทกข) เปนอยางไร. ทางอนประเสรฐ ประกอบดวยองค ๘ ทางเดยวนแล ทางนเปนอยางไร คอ ความเหนชอบ ความดารชอบ การเจรจาชอบ การกระทาชอบ การเลยงชพชอบ ความพยายามชอบความระลกชอบ ความตงจตมนชอบ.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 251 ดกอนภกษทงหลาย สมมาทฏฐ (ความเหนชอบ) เปนอยางไร ดกอนภกษทงหลาย ความรในทกข ความรในเหตใหเกดทกข ความรในธรรมเปนทดบทกข ความรในขอปฏบตใหถงธรรมเปนทดบทกข อนใดแล. ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววา สมมาทฏฐ. ดกอนภกษทงหลาย สมมาสงกปปะ (ความดารชอบ) เปนอยางไร ความดารในการออกบวช (คอออกจากกามารมณ) ความดารในความไมพยาบาทความดารในการไมเบยดเบยน ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววา สมมาสง-กปปะ. ดกอนภกษทงหลาย สมมาวาจา (การเจรจาชอบ) เปนอยางไร การเวนจากการกลาวเทจ การเวนจากวาจาสอเสยด การเวนจากวาจาหยาบคายการเวนจากเจรจาเพอเจอ ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววา สมมาวาจา. ดกอนภกษทงหลาย สมมากมมนตะ (การกระทาชอบ) เปนอยางไร การเวนจากการฆาสตว การเวนจากการถอเอาสงของทเจาของไมไดให การเวนจากความประพฤตผดในกาม ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววา สมมา-กมมนตะ. ดกอนภกษทงหลาย สมมาอาชวะ (การเลยงชพชอบ) เปนอยางไร.ดกอนภกษทงหลาย พระอรยสาวก ในธรรมวนยน ละความเลยงชพผดเสยแลว ยอมสาเรจความเปนอยดวยการเลยงชพชอบ ดกอนภกษทงหลาย อนน กลาววา สมมาอาชวะ. ดกอนภกษทงหลาย สมมาวายามะ (ความพยายามชอบ) เปนอยางไร.ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เพอจะยงอกศลธรรม อนเปนบาปทยงไมเกด ไมใหเกดขน ยอมยงความพอใจใหบงเกด ยอมพยายาม ยอม

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 252ปรารภความเพยร ยอมประคองตงจตไว เพอจะละอกศลธรรม อนเปนบาป ทเกดขนแลว ยอมยงความพอใจใหบงเกด ยอมพยายาม ยอมปรารภความเพยร ยอมประคองตงจตไว เพอจะยงกศลธรรมทยงไมเกดขน ใหเกดขนยอมยงความพอใจใหบงเกด ยอมพยายาม ยอมปรารภความเพยร ยอมประคอง ตงจตไว เพอความตงอย ไมใชสาบศนย เจรญยง ไพบลยมขนเตมเปยมแหงกศลธรรมทเกดขนแลว ยอมยงความพอใจใหเกดขน ยอมพยายาม ยอมปรารภความเพยร ยอมประคองตงจตไว. ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววาสมมาวายามะ. ดกอนภกษทงหลาย สมมาสต (ความระลกชอบ) เปนอยางไร.ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเปนผพจารณาเหนกายในกายเนอง ๆ อย มความเพยรใหกเลสเรารอน มสมปชญญะ มสต นาอภชฌาและโทมนส (ความยนดและความยนราย) ในโลกเสยใหพนาศ ยอมเปนผพจารณาเหนเวทนาในเวทนาเนอง ๆ อย มความเพยรใหกเลสเรารอน มสมปชญญะ มสต นาอภชฌาและโทมนสในโลกเสยใหพนาศ ยอมเปนผพจารณาเหนจตในจตเนอง ๆ อย มความเพยรใหกเลสเรารอน มสมปชญญะ มสตนาอภชฌาและโทมนสในโลกเสยใหพนาศ ยอมเปนผพจารณาเหนธรรมในธรรมเนอง ๆ อย มความเพยรใหกเลสเรารอน มสมปชญญะ มสต นาอภชฌาและโทมนสในโลกเสยใหพนาศ ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววา สมมาสต. ดกอนภกษทงหลาย สมมาสมาธ (ความตงจตมนชอบ) เปนอยางไร.ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน สงดแลวจากกามารมณ สงดแลวจากธรรมทเปนอกศล เขาถงปฐมฌาน (ความเพงท ๑) ประกอบดวยวตกและวจาร มปตและสข อนเกดจากวเวก เพราะความทวตกและวจาร (ทง ๒)

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 253ระงบลง เขาถงทตฌาน (ความเพงท ๒) เปนเครองผองใสใจ ณ ภายใน ใหสมาธเปนธรรมอนเอก ผดมขน ไมมวตก ไมมวจาร มแตปตและสขทเกดจากสมาธ อนง เพราะความทปต ปราศไป ยอมเปนผเพกเฉยอยและมสตสมปชญญะ และเสวยความสขดวยกาย อาศยคณคอ อเบกขา สตสมปชญญะ และเสวยสขอนใดเลา เปนเหต พระอรยเจาทงหลายยอมกลาวสรรเสรญผนน วาเปนผอเบกขา มสตอยเปนสข เขาถงตตยฌาน (ความเพงท ๓) เพราะละสขเสยได เพราะละทกขเสยได เพราะความทโสมนสและโทมนส (ทง ๒) ในกาลกอนอสดงดบไป เขาถงจตตถฌาน (ความเพงท ๔)ไมมทกข ไมมสขมแตความทสตเปนธรรมชาตบรสทธ เพราะอเบกขา ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววา สมมาสมาธ. ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววาอรยสจ คอทกขนโรธคามนปฏปทา ดงน. ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมเปนภายในบาง ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมเปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมทงภายในทงภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดาคอ ความเกดขนในธรรมบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในธรรมบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ทงความเกดขน ทงความเสอมไปในธรรมบาง. กหรอสตของเธอทตงอยวาธรรมมอย แตเพยงสกวาเปนทร แตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก.เธอยอมเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ยอมไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวย. ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม คอ อรยสจ๔ อยางนแล. จบ สจจบรรพ จบ ธมมานปสสนา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 254 อานสงสการเจรญสตปฏฐาน ๔.

[๓๐๐] ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนง พงเจรญสตปฏฐาน ๔ น วาอยางนนตลอด ๗ ป ผนนพงหวงผลทง ๒ ผลอนใดอนหนง คอ พระ-อรหตตผลในปจจบนชาตน ๑ หรอเมออปาท ยงเหลออย กเปนพระอนาคาม ๑. ดกอนภกษทงหลาย ๗ ปยกไว ดกอนภกษทงหลาย พงเจรญสต ปฏฐานทง ๔ นอยางนนตลอด ๖ ป ผนน พงหวงผลทง ๒ ผลอนใดอนหนงคอพระอรหตผลในปจจบน ชาตน ๑ หรอเมออปาท ยงเหลออย กเปนพระ-อนาคาม ๑. ดกอนภกษทงหลาย ๖ เปยกไว ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนง พงเจรญสตปฏฐานทง ๔ นอยางนนตลอด ๕ ป ผนนพงหวงผลทง ๒ ผลอนใดอนหนง คอพระอรหตผลในปจจบนชาตน ๑ หรอเมออปาท ยงเหลออย กเปนพระอนาคาม ๑. ดกอนภกษทงหลาย ๕ ปยกไว ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนงพงเจรญสตปฏฐานทง ๔ นอยางนนตลอด ๔ ป ผนน พงหวงผลทง ๒ ผลอนใดอนหนง คอพระอรหตผลในปจจบนชาตน ๑ หรอเมออปาท ยงเหลออย กเปนพระอนาคาม ๑. ดกอนภกษทงหลาย ๔ ปยกไว ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนง พงเจรญสตปฏฐานทง ๔ นอยางนน ตลอด ๓ ป ผนน พงหวงผลทง ๒ ผลอนใดอนหนง คอพระอรหตผลในปจจบนชาตน ๑ หรอเมออปาท ยงเหลออย กเปนพระอนาคาม ๑. ดกอนภกษทงหลาย ๓ ปยกไว ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนง พงเจรญสตปฏฐานทง ๔ นอยางนน ตลอด ๒ ป ผนน พงหวงผลทง ๒ ผล

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 255อนใดอนหนง คอพระอรหตผลในปจจบนชาตน ๑ หรอเมออปาท ยง เหลออย กเปนพระอนาคาม ๑. ดกอนภกษทงหลาย ๒ ปยกไว. ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนง พงเจรญสตปฏฐานทง ๔ นอยางนนตลอด ๑ ป ผนน พงหวงผลทง ๒ ผลอนใดอนหนง คอพระอรหตผลในปจจบนชาตน ๑ หรอเมออปาท ยงเหลออย กเปนพระอนาคาม ๑. ดกอนภกษทงหลาย ปหนงยกไว. ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนงพงเจรญสตปฏฐานทง ๔ นอยางนน ตลอด ๗ เดอน ผนน พงหวงผลทง ๒ผลอนใดอนหนง คอพระอรหตผลในปจจบนชาตน ๑ หรอเมออปาท ยงเหลออย กเปนพระอนาคาม ๑. ดกอนภกษทงหลาย ๗ เดอนยกไว. ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนงพงเจรญสตปฏฐานทง ๔ นอยางนน ตลอด ๖ เดอน ผนน พงหวงผลทง ๒ผลอนใดอนหนง คอพระอรหตผลในปจจบนชาตน ๑ หรอเมออปาท ยงเหลออย กเปนพระอนาคาม ๑. ดกอนภกษทงหลาย ๖ เดอนยกไว. ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนงพงเจรญสตปฏฐานทง ๔ นอยางนนตลอด ๕ เดอน ผนน พงหวงผลทง ๒ผลอนใดอนหนง คอพระอรหตผลในปจจบนชาตน ๑ หรอเมออปาท ยงเหลออย กเปนพระอนาคาม ๑. ดกอนภกษทงหลาย ๕ เดอนยกไว. ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนงพงเจรญสตปฏฐานทง ๔ นอยางนนตลอด ๔ เดอน ผนน พงหวงผลทง ๒ผลอนใดอนหนง คอพระอรหตผลในปจจบนชาตน ๑ หรอเมออปาท ยงเหลออย กเปนพระอนาคาม ๑.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 256 ดกอนภกษทงหลาย ๔ เดอนยกไว. ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนง พงเจรญสตปฏฐานทง ๔ นอยางนน ตลอด ๓ เดอน ผนน พงหวงผลทง ๒ผลอนใดอนหนง คอพระอรหตผลในปจจบนชาตน ๑ หรอเมออปาท ยงเหลออย กเปนพระอนาคาม ๑. ดกอนภกษทงหลาย ๓ เดอนยกไว. ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนงพงเจรญสตปฏฐานทง ๔ นอยางนน ตลอด ๒ เดอน ผนน พงหวงผลใน๒ผลอนใดอนหนง คอพระอรหตผลในปจจบนชาตน ๑ หรอเมออปาท ยงเหลออย กเปนพระอนาคาม ๑. ดกอนภกษทงหลาย ๒ เดอนยกไว. ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนงพงเจรญสตปฏฐานทง ๔ นอยางนน ตลอด ๑ เดอน ผนน พงหวงผลใน ๒ผลอนใดอนหนง คอพระอรหตผลในปจจบนชาตน ๑ หรอเมออปาท ยงเหลออย กเปนพระอนาคาม ๑. ดกอนภกษทงหลาย ๑ เดอนยกไว. ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนงพงเจรญสตปฏฐานทง ๔ นอยางนน ตลอดกงเดอน ผนน พงหวงผลทง ๒ผลอนใดอนหนง คอพระอรหตผลในปจจบนชาตน ๑ หรอเมออปาท ยงเหลออย กเปนพระอนาคาม ๑. ดกอนภกษทงหลายกงเดอนยกไว. ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนงพงเจรญสตปฏฐานทง ๔ นอยางนน ตลอด ๗ วน ผนน พงหวงผลทง ๒ ผลอนใดอนหนง คอพระอรหตผลในปจจบนชาตน ๑ หรอเมออปาท ยงเหลออย กเปนพระอนาคาม ๑. ดกอนภกษทงหลาย ทางนเปนทไปอนเอก เพอความหมดจดวเศษของสตวทงหลาย เพอกาวลวงเสยซงความโสกและความราไร เพออสดงดบไป

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 257แหงทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอกระทาพระนพพานใหแจงทางนคอสตปฏฐาน ๔ อยาง ดวยประการฉะน. คาอน ใด ทกลาวแลวอยางน คาอนนน เราอาศยเอกายนมรรค(คอสตปฏฐาน ๔) นกลาวแลว ดวยประการฉะน. พระผมพระภาคเจาตรสพระสตรนจบแลว ภกษเหลานน มใจยนดเพลดเพลนนกซงภาษตของพระผมพระภาคเจา ดวยประการฉะนแล. จบ มหาสตปฏฐานสตรท ๙

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 258 อรรถกถามหาสตปฏฐานสตร

มหาสตปฏฐานสตร มคาเรมตนวา ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน. ในมหาสตปฏฐานสตรนน มพรรณนาตามลาดบบทดงตอไปน.

มลกาเนดมหาสตปฏฐานสตร

เพราะเหตไร พระผมพระภาคเจา จงตรสพระสตรนวา ดกอนภกษทงหลาย หนทางนเปนทางเดยว กเพราะชนชาวแควนกรสามารถรบเทศนาทลกซงได. เลากนวา ชาวแควนกร ไมวาเปนภกษ ภกษณ และอบาสก อบาสกามรางกายและจตใจสมบรณอยเปนนจ ดวยเสพปจจย คอฤดเปนทสบาย เพราะแควนนน สมบรณดวยสปปายะ มอตสปปายะเปนตน. ชาวกรนน มกาลงปญญาอนรางกายและจตใจทสมบรณอดหนนแลว จงสามารถรบเทศนาทลกซงนได. เพราะฉะนนพระผมพระภาคเจา เมอทรงเหนความเปนผสามารถรบเทศนาทลกซงอนน จงทรงยกกมมฏฐาน ๒๑ ฐานะ ใสลงในพระอรหตตรสมหาสตปฏฐานสตรทมอรรถอนลกซงน แกชาวกรเหลานน. เปรยบเสมอนบรษไดผอบทองแลว พงบรรจงใสดอกไมนานาชนดลงในผอบทองนนหรอวาบรษไดหบทองแลว พงใสรตนะ ๗ ลงฉนใด แมพระผมพระภาคเจา ฉนนนทรงไดบรษทชาวกรแลว จงทรงวางเทศนาทลกซง. ดวยเหตนนแล ในขอนพระผมพระภาคเจาไดทรงแสดงพระสตรอน ๆ อก มอรรถอนลกซงในคมภรทฆนกายน กคอมหานทานสตร ในคมภรมชฌมนกาย กคอ สตปฏฐานสตรสาโรปมสตร รกโขปมสตร รฏฐปาลสตร มาคณฑยสตร อาเนญชสปปายสตร.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 259 อนง บรษท ๔ ในแควนกรนน ตางประกอบเนองๆ ในการเจรญสตปฏฐานอยโดยปกต โดยทสด คนรบใช และคนงานทงหลาย กพดกนแตเรอง ทเกยวดวย สตปฏฐานกนทงนน แมแตในททานา ทกรอดายเปนตน กไมมการพดกนถงเรองทไรประโยชนเลย. ถาสตรบางทานถกถามวา คณแมจะ คณแมใสใจสตปฎฐานขอไหน นางจะไมตอบวาอะไร ชาวกรจะตเตยนเขาวานาตาหนชวตของเจาจรงๆ เจาถงเปนอย กเหมอนตายแลว ตอนนกจะสอนเขาวาอยาทาอยางนอกตอไปนะ แลวใหเขาเรยนสตปฏฐานขอใดขอหนง. แตสตรผใดพดวา ดฉนใสใจสตปฏฐานขอโนนเจาคะ ชาวกรกจะกลาวรบรองวา สาธสาธ แกนาง สรรเสรญดวยถอยคาตาง ๆเปนตนวา ชวตของเจาเปนชวตดสมกบ ทเจาเกดมาเปนมนษย พระสมมาสมพทธเจาทรงอบตมาเพอประโยชนแกเจาแทๆ. ในขอน มใชชาวกรทเกดมาเปนมนษยประกอบดวยการใสใจสตปฏฐานแตพวกเดยวเทานน แมแตสตวดรจฉาน ทอาศยชาวกรอยกใสใจ เจรญสต ปฏฐานดวยเหมอนกน. ในขอนน มเรองสาธกดงตอไปน.

เรองลกนกแขกเตา

เขาเลาวา นกฟอนราผหนง จบลกนกแขกเตาไดตวหนง ฝกสอนมนพดภาษาคน ( ตวเองเทยวไปแสดงการฟอนราในทอน ๆ). นกฟอนรา ผนน อาศยสานกของนางภกษณอย เวลาไปในทอน ๆ ลมลกนกแขกเตาเสยสนทแลวไป. เหลาสามเณรกจบมนมาเลยงตงชอมนวา พทธรกขต. วนหนง พระมหาเถร. เหนมนจบอยตรงหนา จงเรยกมนวา พทธรกขต. ลกนกแขกเตาจงขานถามวา อะไรจะ แมเจา. พระมหาเถรจงถามวา การใสใจภาวนาอะไร ๆ ของเจามบางไหม. มนตอบวา ไมมจะแมเจา. พระมหาเถรจงสอนวา ขนชอวาผอยในสานกของพวกนกบวช จะปลอยตวอยไมสมควร ควรปรารถนาการใสใจบาง

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 260อยาง แตเจาไมตองสาเหนยกอยางอนดอก จงทองวา อฏฐ อฏฐกพอ. ลกนก แขกเตานน กอยในโอวาทของพระเถร ทองวา อฏฐ อฏฐ อยางเดยวแลวเทยวไป. วนหนง ตอนเชามนจบอยทยอดประต ผงแดดออนอย แมเหยยวตวหนงกเฉยวมนไปดวยกรงเลบ. มนสงเสยงรอง กร ๆ. เหลาสามเณร กรองวาแมเจาพทธรกขตถกเหยยวเฉยวไป เราจะชวยมน ตางควากอนดนเปนตน ไลตามจนเหยยวปลอย. เหลาสามเณรนามนมาวางไวตรงหนาพระมหาเถร ๆ ถามวาพทธรกขตขณะถกเหยยวจบไปเจาคดอยางไร. ลกนกแขกเตาตอบวา แมเจา ไมคดอะไรๆ ดอก คดแตเรองกองกระดกเทานนจะแมเจา วากองกระดกพากองกระดกไป จกเรยราดอยในทไหนหนอ. พระมหาเถร จงใหสาธการวา สาธ สาธพทธรกขตนนจกเปนปจจย แหงความสนภพของเจา ในกาลภายภาคหนาแล.แมสตวดรจฉานในแควนกรนน กประกอบเนองๆ ซงสตปฏฐาน ดวยประการฉะน เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบถงความเจรญแพรหลายแหงสตปฏฐานของชาวกรเหลานน จงไดตรสพระสตรน.

อธบายความตามลาดบบท

ในพระสตรนน ขอวา เปนทางเดยว คอ เปนทางเอก. แทจรงทางมมากชอ คอ มคคะ ปนถะ ปถะ ปชชะ อญชสะ วฏมะ อยนะ นาวา อตตรเสต กลละ ภสสงกมะทางนนน ในทน ทานกลาวโดยชอวา อยนะ เพราะฉะนน ในขอทวา ดกอนภกษทงหลาย หนทางนเปนทางเดยวน จงควรเหนความยางนวา ดกอนภกษทงหลาย หนทางนเปนทางเอกมใชทางสองแพรง.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 261 อกนยหนง ชอวา เอกายนะ เพราะอรรถวเคราะหวา เปนทางทบคคล พงไปผเดยว. คาวา ผเดยว คอคนทละการคลกคลดวยหม ปลกตวไปสงบสงด.ขอวา พงไป คอ พงดาเนนไป. อกนยหนง ชอวา อยนะ เพราะอรรถวเคราะวาเปนเครองไป อธบายวา ไปจากสงสารวฏสพระนพพาน. หนทางไปของบคคลผเปนเอก ชอวา เอกายนะ. บทวา เอกสส คอ ของบคคลผประเสรฐสดแหงสรรพสตว. กพระผมพระภาคเจานนทรงประเสรฐกวาสรรพ-สตว เพราะฉะนน ทานจงอธบายวา หนทางของพระผมพระภาคเจา. แมสตวเหลาอน ถงจะเดนไปดวยหนทางนนกจรง แมเชนนน หนทางนนกเปนทางเดนของพระผมพระภาคเจาเทานน เพราะเปนทางทพระองคทรงทาใหเกดขน.เหมอนอยางทตรสไว (ในโคปกโมคคลลานสตร) วา ดกอนพราหมณ พระผมพระภาคเจานน เปนผทามรรคทยงไมเกด ใหเกดขนดงนเปนตน . อกนยหนงทางยอมไป เหตนน จงชอวา อยนะ อธบายวา ไป คอเปนไป. หนทางไปในธรรมวนยอนเดยว ชอวา เอกายนะ ทานอธบายวา หนทางเปนไปในธรรมวนยนเทานน ไมเปนไปในธรรมวนย (ศาสนา) อน. เหมอนอยางทตรสไว(ในมหาปรนพพานสตร) วาดกอนสภททะ มรรคมองค ๘ ทเปนอรยะ บคคลจะไดกแตในธรรมวนยนแล ดงน. กมรรคนนตางกนโดยเทศนา แตโดยอรรถกอนเดยวกนนนเอง. อกนยหนง หนทางยอมไปครงเดยว เหตนน หนทางนนจงชอเอกายนะ (ทางไปครงเดยว). ทานอธบายวา หนทางแมเปนไปโดย มข คอภาวนามนยตางๆ กน เบองตน ในเบองปลายกไปสพระนพพานอนเดยวกนนนเอง. เหมอนอยางททานกลาวไว (ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค) วาทาวสหมบดพรหมกราบทลพระผมพระภาคเจาวา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 262 เอกายน ชาตขยนตทสส มคค ปชานาต หตานกมป เอเตน มคเคน ตรส ปพเพ ตรสสเร เจว ตรนต ใจฆ พระผมพระภาคเจาทรงเหนธรรม เปนทสนชาต ทรงพระกรณาอนเคราะห ดวยประโยชนเกอกล ทรงทราบชด เอกายนมรรค พระพทธะทงหลายในอดต พากนขาม โอฆะ(โอฆะ ๔) ดวยมรรคนน มาแลว พระพทธะทงหลาย ในอนาคตก จก ขามโอฆะดวยมรรคนน และพระพทธะ ทงในปจจบน กขามโอฆะดวยมรรคอยาง เดยวกนนนแล. แตเกจอาจารยกลาวตามนยแหงคาถาทวา ชนทงหลาย ไมไปสฝง(พระนพพาน) สองครงดงน วา เพราะเหตบคคลไปพระนพพานไดคราวเดยวฉะนน หนทางนน จงชอวา เอกายนะไปคราวเดยว. คานนไมถก. เพราะอรรถน จะพงมพยญชนะอยางนวา สก อยโน ไปคราวเดยว. กถาหากวา จะพงประกอบอรรถะ กลาวอยางนวา การไปครงเดยว คอการดาเนนครงเดยวของมรรคนนเปนไปอยดงน พยญชนะกนาจะถก. แตอรรถะ ไมถกทงสองประการ. เพราะเหตไร. กเพราะในทน ทานประสงคแตมรรคทเปนสวนเบองตน. เปนความจรงในทน ทานประสงคเอาแตมรรคทมสตปฏฐานเปนสวนเบองตน ซงเปนไปโดยอารมณ ๔ มกายเปนตน. มไดประสงคเอามรรคทเปน โลกตตระ. ดวยวามรรคทเปนสวนเบองตนนนยอมดาเนนไปแมมากครง ทงการดาเนนไปของมรรคนน กมใชมครงเดยว.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 263 ธรรมสากจฉาของพระมหาเถระ

ในขอน แตกอนพระมหาเถระทงหลาย กไดเคยสนทนากนมาแลว.ทานพระจลลนาคเถระ ผทรงพระไตรปฎกกลาววา สตปฏฐาน เปนมรรคเบองตน (บพภาค). สวนทานจลลสมนเถระ ผทรงพระไตรปฎก อาจารยของทานพระจลลนาคเถระ กลาววา เปนมรรคผสม (มสสกะ). ศษยวา เปนสวนเบองตนขอรบ. อาจารยวาเปนมรรคผสมนะเธอ. แตเมออาจารยพดบอยๆเขา ศษยกไมคาน กลบนงเสย. ทงศษยทงอาจารยตกลงปญหากนไมไดตางกลกไป. ภายหลงพระเถระผเปนอาจารย เดนไปโรงสรงนา คดใครครวญวาเรากลาววา เปนมรรคผสม สวนทานจลลนาคยดหลกกลาววา เปนสวนเบองตนขอวนจฉยในขอนเปนอยางไรกนหนอ เมอทบทวนสวดพระสตร (มหาสตปฏฐานสตร) ตงแตตน กกาหนดไดตรงนทวา ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนงพงเจรญสตปฏฐาน ๔ เหลาน ถง ๗ ป กรวาโลกตตมรรคเกดขนแลว ชอวาตงอยถง ๗ ป ไมม ทเรากลาววาเปนมรรคผสม ยอมไมได (ไมถก) สวนททานจลลนาคเหนวา เปนมรรคสวนเบองตน ยอมได (ถก) เมอเขาประกาศการฟงธรรมวน ๘ คา ทานกไป. เลากนวา พระเถระเกา ๆ เปนผรกการฟงธรรม ครนไดยนเสยงประกาศ กเปลงเสยงเปนอนเดยวกน วา ผมกอน ผมกอน. วนนน เปนวาระของทานพระจลลนาคเถระ. ทานนงบนธรรมาสน จบพด กลาวคาถาเบองตนพระเถระผอาจารยอยหลงอาสนะกคดวา จะนงลบ ๆ ไมพดจาละ. แทจรงพระเถระเกา ๆ ไมรษยากน ไมหยบยกเอาความชอบใจของตนขนเปนภาระอยางแบกทอนออย ถอเอาแตเหต (ทควร) เทานน ทมใช กสละไป เพราะฉะนน ทานพระจลลสมนเถระจงเรยกทานจลลนาคเบา ๆ ทานจลลนาคเถระไดยนเหมอนเสยงอาจารยเรยก จงหยดธรรมกถาถามวา อะไรขอรบ .

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 264อาจารยกลาววาทานจลลนาค ทเรากลาววาเปนมรรคผสมนน ไมถกดอกสวนทเธอกลาววา สตปฏฐานเปนมรรคเบองตนถกแลว. ทานพระจลลนาคเถระ คดวา อาจารยของเราทรงปรยตธรรมไวทงหมด เปนสตพทธะทางพระไตรปฎกภกษเหนปานนยงวนวายกบปญหามาก ตอไปภายภาคหนา พระธรรมกถกทงหลายจกวนวายกบปญหาชนดน เพราะฉะนน เราจกยดพระสตรเปนหลกทาปญหาชนดน ไมใหวนวายตอไปละ. สตปฏฐานเปนมรรคเบองตน แตปฏสมภทามรรค เรยกวา เอกายนมรรค. ทานจงนาพระสตร (ในธรรมบทขททกนกาย) ตงเปนบทอเทศวา มคคานฏงคโก เสฏโ สจจาน จตโร ปทา วราโค เสฏโฐ ธมมาน ทปทานจ จกขมา เอเสว มคโค นตถโ ทสสนสส วสทธยา เอตห ตมเห ปฏปชชถ มารเสนปปมททน เอตห ตมเห ปฏปนนา ทกขสสสนต กรสสถ บรรดาทางทงหลาย ทางมองค ๘ ประเสรฐสด บรรดาสจจะทงหลาย บท ทง ๔ (อรยสจ) ประเสรฐสด บรรดาธรรม ทงหลาย วราคธรรมประเสรฐสด บรรดา สตวสองเทาทงหลาย พระพทธเจาผมจกษ ประเสรฐสด ทางนเทานน เพอความหมด จดแหงทรรศนะ ทางอนไมม ทานทงหลาย จงเดนทางน ทเปนเครองกาจดกองทพมาร ทานทงหลายเดนทางนแลว จกกระทา ทสดแหงทกขไดดงน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 265 ในขอวา มรรค ทชอวามรรค เพราะอรรถวาอะไร. เพราะอรรถวา เปนเครองเดนไปสพระนพพานอยางหนง เพราะอรรถวา อนผตองการพระนพพานพงคนหา อยางหนง. ขอวา เพอความหมดจดของสตวทงหลาย หมายความวา เพอประโยชนแกความหมดจดของสตวทงหลายผมจตเศราหมอง เพราะมลทน ทงหลายมราคะเปนตน และเพราะอปกเลสทงหลาย มอภชฌาวสมโลภะ เปนตน เปนความจรง สตวเหลานคอ พระสมมาสมพทธเจาทงหลายเปนอเนกตงตนแตพระพทธเจา พระนามวา ตณหงกร เมธงกร สรณงกร ทปงกรซงปรนพพานในกปเดยวเทานน เบองตนแต ๔ อสงไขยแสนกปป แตกปปนลงมาจนถงพระพทธเจาพระนามวา ศากยมน เปนทสด พระปจเจกพทธเจาหลายรอย แลพระอรยสาวกทงหลาย อกนบไมถวน ตางลอยมลทนทางจตทงหมด ถงความหมดจดอยางยง ดวยทางนเทานน. การบญญตความเศราหมองและผองแผว โดยมลทนทางรปอยางเดยว ไมม. สมจรง ดงคาทกลาวไววา รเปน สงกลฏเน ส กลสสนต มาณวา รเป สทเธ วสชฌนต อนกขาต มเหสนา จตเตน สงกลฏเน ส กลสสนต มาณวา จตเต สทเธ วสชฌนต อต วตต มเหสนา. พระพทธเจาผทรงแสวงหาคณอนยง ใหญ มไดตรสสอนวา คนทงหลาย มรป เศราหมองแลว จงเศราหมอง มรปหมดจด แลว จงหมดจด แตพระผทรงแสวงหาคณ อนยงใหญ ทรงสอนวา คนทงหลาย มจต เศราหมองแลว จงเศราหมอง มจตหมด จดแลวจงหมดจด ดงน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 266เหมอนอยางทตรสไว (ในสงยตตนกาย ขนธวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย สตวทงหลายยอมเศราหมอง เพราะจตเศราหมอง ยอมบรสทธ เพราะจต ผองแผว ดงน. กความผองแผวแหงจตนน ยอมมไดดวยมรรค คอ สตปฏฐานน.เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เพอความหมดจดของสตวทงหลาย. ขอวา เพอกาวลวงโสกะ และปรเทวะ หมายความวา เพอกาวลวง คอ ละโสกะ และปรเทวะ. จรงอย มรรคน อนบคคลเจรญแลวยอมเปนไปเพอกาวลวง โสกะ เหมอนอยาง โสกะของสนตตมหาอามาตยเปนตนเพอกาวลวง ปรเทวะ เหมอนอยางปรเทวะของนางปฏาจาราเปนตน เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เพอกาวลวง โสกะ และปรเทวะ. แทจรงสนตตมหาอามาตยฟงคาถาทวา ย ปพเพ ต วโสเธห ปจฉา เต มาห กจน มชเฌ เจ โน คเหสสส อปสนโต จรสสส ทานจงทาความโศกในกาลกอนให เหอดแหง ทานอยามความกงวลใจ ในกาล ภายหลง ถาทานจกไมยดถอในทามกลาง กจกเปนผสงบเทยวไป ดงนแลวกบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทา นางปฏาจารา ฟงพระคาถานวา น สนต ปตตา ตาณาย น ปตา นป พนธวา อนตเกนาธปนนสส นตถาตส ตาณตา มบตรไวเพอชวยกไมได บดากไมได พวกพองกไมได เมอความตายมาถงตว แลว ญาตทงหลายกชวยไมได ดงน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 267แลวกตงอยในโสดาปตตผล กเพราะเหตวา ชอวาการไมถกตองธรรมบางอยาง ในกายเวทนาจต ธรรมทงหลายแลว ภาวนาไมมเลย ฉะนน สนตตมหา-อามาตยกบนางปฏาจาราแมนนจงควรทราบวา เปนผกาวลวงโสกะ และปรเทวะดวยมรรคนเอง. ขอวา เพอดบทกข และโทมนส ความหมายวา เพอตงอยไมไดคอ ดบทงสองน คอ ทกขทางกาย และโทมนสทางใจ. ดวยวามรรคน บคคลเจรญแลว ยอมเปนไปเพอดบทกข เหมอนทกขของพระตสสเถระเปนตนดบโทมนส เหมอนอยางโทมนสของทาวสกกะเปนตน. ในเรองทงสองนนแสดงความดงตอไปน.

เรองทกขของพระตสสเถระ

เลากนวา ในกรงสาวตถ บตรของกฏมภชอตสสะทรพย ๔๐ โกฏออกบวชโดดเดยวอยในปาทไมมบาน. ภรยาของนองชายทาน สงโจร ๕๐๐ ใหไปฆาทานเสย. พวกโจรไปลอมทานไว. ทานจงถามวา ทานอบาสกมาทาไมกน พวกโจรตอบวา มาฆาทานนะซ. ทานจงพดขอรองวา ทานอบายสกทงหลายโปรดรบประกนอาตมา ใหชวตอาตมาสกคนหนงเถด. พวกโจรกลาววาสมณะใครจกประกนทานในฐานะอยางนได. พระเถระกจบหนกอนใหญทบกระดกขาทงสองขาง แลวกลาววาประกนพอไหม. เหลาโจรพวกนนกยงไมหลบไปกลบกอไฟนอนเสยทใกลจงกรม พระเถระขมเวทนา พจารณาศล อาศยศลทบรสทธกเกดปตและปราโมช. ลาดบตอจากนน กเจรญวปสสนา ทาสมณธรรมตลอดคน ในยามทงสาม พออรณขน กบรรลพระอรหตจงเปลงอทานวา อโภ ปาทาน ภนทตวา สมสสาม โว อห อฏฏยาม หรายาม สราคมรเณ อห

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 268 เอวาห จนตยตวาน ยถาภต วปสสส สมปตเต อรณคคมห อรหตต อปาปณ เราทบเทาสองขาง ปองกนทาน ทงหลาย เราเออมระอาในความตายทงท ยงมราคะ เราคดอยางนแลว กเหนแจง ตามเปนจรง พอรงอรณมาถง เรากบรรล พระอรหต ดงน.

เรองทกขของภกษ ๓๐ รป

ภกษ ๓๐ รป อกกลมหนง เรยนกมมฏฐานในสานกของพระผมพระภาคเจาแลวจาพรรษาในวดปา ทากตกากนวา ผมอาย เราควรทาสมณ-ธรรม ตลอดคนในยามทงสาม เราไมควรมายงสานกของกนและกน แลวตางคนตางอย. เมอภกษเหลานนทาสมณธรรม ตอนใกลรงกโงกหลบ เสอตวหนงกมาจบภกษไปกนทละรปๆ. ภกษไร ๆ กมไดเปลงแมวาจาวา เสอคาบผมแลว.ภกษถกเสอกนไป ๑๕ รป ดวยอาการอยางน ถงวนอโบสถ ภกษทเหลอกถามวาทานอยทไหน และรเรองแลวกกลาววา ถกเสอคาบควรบอกวา บดนเราถกเสอคาบไป ๆ แลวกอยกนตอไป. ตอมาเสอกจบภกษหนมรปหนง โดยนยกอน. ภกษหนมกรองวา เสอขอรบ. ภกษทงหลายกถอไมเทา และคบเพลงตดตามหมายวาจะใหมนปลอย เสอกขนไปยงเขาขาด ทางทภกษทงหลายไปไมได เรมกนภกษนน ตงแตนวเทา. ภกษทงหลายนอกนน กไดแตกลาววาสปบรษ บดน กจทพวกเราจะตองทาไมม ขนชอวาความวเศษของภกษทงหลายยอมปรากฏในฐานะเชนน. ภกษหนมนน นอนอยในปากเสอ ขมเวทนา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 269เจบปวด แลวเจรญวปสสนา ตอนเสอกนถงขอเทา เปนพระโสดาบน ตอนกน ไปถงหวเขาเปนพระสกทาคาม ตอนเสอกนไปถงทอง เปนพระอนาคามตอนเสอกนไปยงไมถงหวใจ กบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทา จงเปลงอทาน ดงนวา สลวา วตตสมปนโน ปวา สสมาหโต มหตต ปมาทมนวาย พยคเฆ โน รทธมานโส ปชรสม โส คเหตวา สลาย อปร กโต กาม ขาทต ม พยคโฆ อฏ ยา จ นหารสส จ กเลเส เขปยสสาม ผสสสาม วมตตย เรามศล ถงพรอมดวยวตร มปญญา มใจมนคงดแลว อาศยความประมาท คร หนง ทงทมใจไมคดรายในเสอ มนกจบ ไวในกรงเลบ พาไปไวบนกอนหน เสอ จงกนเราถงกระดกและเอนกตามท เราจก ทากเลสใหสนไป จกสมผสวมตต ดงน.

เรองทกข ของพระปตมลลเถระ

ภกษอกรปหนง ชอ ปตมลลเถระ ครงเปนคฤหสถ ทานถอธงมาเกาะลงกา ถง ๓ รชกาล เขาเฝาพระราชาแลว ไดรบพระราชานเคราะหวนหนง เดนทางไปประตศาลา ทมทนงปดวยเสอลาแพน ไดพงนตมหากวรรค(ในสงยตตนกาย ขนธวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย รปไมใชของทาน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 270ทานจงละรปนนเสย รปนนทานละไดแลว จกมเพอประโยชนเกอกล เพอ ความสข ตลอดกาลนาน ดงนแลวกคดวา มใชรปเทานน เวทนากไมใชของตน. เขาทาพระบาลนนใหเปนหวขอ แลวออกไปยงมหาวหารขอบวชบรรพชาอปสมบท แลวกระทามาตกา ใหทงสองคลองแคลว พาภกษ ๓๐ รปไปยงลาน ณ ตาบลควปรปาล กระทาสมณธรรม. เมอเทาเดนไมไหว กคกเขาเดนจงกรม. ในคนนน พรานเนอผหนงสาคญวาเนอ กพงหอกออกไป หอกกแลนถกทานถงทะล ทานกใหเขาชกหอกออก เอาเกลยวหญาอดปากแผลใหเขาจบตวนงบนหลงแผนหน ใหเขาเปดโอกาส เจรญวปสสนา กบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทา พยากรณ แกภกษทงหลายทพากนมาโดยใหเสยงไอ จาม เปลงอทานดงนวา ภาสต พทธเสฏสส สพพโลกคควาทโน น ตมหากมท รป ต ชเหยยาถ ภกขโว อนจจา วต สงขารา อปปาทวยธมมโน อปปชชตวา นรชฌนต เตส วปสโม สโข พระพทธเจาผประเสรฐสด ทสรร- เสรญกนวา เลศทกแหลงลา ทรงภาษตไว วา ดกอนภกษทงหลาย รปนมใชของทาน ทานทงหลายพงละรปนนเสย สงขารทงหลายไมเทยงหนอ มเกด และเสอมไปเปนธรรมดา เกดแลวกดบ ความสงบระงบแหงสงขารเหลานน เปน สข ดงน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 271 มรรคนยอมเปนไปเพอดบทกขเหมอนอยางทกขของพระตสสเถระ เปนตนเพยงเทานกอน.

เรองโทมนสของทาวสกกะ

กทาวสกกะ จอมเทพ ทรงเหนบพนมต ๕ ประการ ของพระองคถกมรณภยคกคาม เกดโทมนส เขาเฝาพระผมพระภาคเจาทลถามปญหา.ทาวเธอกดารงอยในโสดาปตตผลพรอมดวยเทวดาแปดหมนองคดวยอานาจการวสชนาอเบกขาปญหา. เรองการอบตของทาวเธอจงกลบเปนปกตอก.

เรองโทมนสของสพรหมเทพบตร

แมสพรหมเทพบตร อนนางเทพอปสรพนหนง หอมลอม กเสวยสวรรคสมบต. ในจาพวกนางเทพอปสรพนหนงนน นางเทพอปสรหารอยมวเกบดอกไมจากตน กจตไปเกดในนรก สพรหมเทพบตรราพงวาทาไม เทพอปสรเหลานจงชกชาอย กรวาพวกนางไปเกดในนรก จงหนมาพจารณาดตวเองวา อายเทาไรแลวหนอ กรวาตนจะสนอาย จะไปเกดในนรกนนดวยกหวาดกลว เกดโทมนสอยางยง เหนวา พระบรมศาสดาเทานน จะยงความโทมนสของเรานใหพนาศไป ไมมผอน แลวกพานางเทพอปสรหารอยทเหลอเขาเฝาพระผมพระภาคเจาทลถามปญหาวา นจจตรสตมท จตต นจจพพคคมท มโน อนปปนเนส กจเจส อโถ อปปตตเตส จ สเจ อตถ อนตรสต ต เม อกขาห ปจฉโต

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 272 จตนสะดงอยเปนนตย จตใจนหวาด อยเปนนตย ทงในกจทยงไมเกด ทงในกจ ทเกดแลว ถาหากวาความไมหวาดสะดง มอย ขอพระองคทถกทลถามแลว โปรด บอกความไมหวาดสะดงนน แกขาพระ- องคดวยเถด. ลาดบนน พระผมพระภาค- เจา จงไดตรสบอก สพรหมเทพบตร (ในสงยตตนกาย สคาถวรรค) วา นาตร โพชฌา ตปสา นาตร อนทรยส วรา นาญตร สพพปฏนสสคคา โสตถ ปสสาม ปาณน นอกจากปญญาเครองร ตปะเครอง เผาความชว นอกจากความสารวมอนทรย นอกจากความสละคนทกสงทกอยาง เราก มองไมเหนความสวสดของสตวทงหลาย ดงน. ในทสดเทศนา สพรหมเทพบตรกดารงอยในโสดาปตตผล พรอมดวยนางเทพอปสรหารอยทาสมบตนนใหถาวรแลวกลบไปยงเทวโลก. มรรคนอนบคคลเจรญแลว บณฑตพงทราบวา ยอมเปนไปเพอดบโทมนส เหมอนอยางโทมนสของทาวสกกะ เปนตน ดงกลาวมาน. มรรคมองค ๘ ทเปนอรยะ เรยกวา ญายธรรม ในขอทวา าย-สส อธคมาย เพอบรรลญายธรรม ทานอธบายวา เพอบรรล คอเพอถงญายธรรมนน. จรงอย มรรค คอสตปฏฐานทเปน โลกยะเบองตนน อน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 273บคคลเจรญแลว ยอมเปนไปเพอบรรลมรรคทเปนโลกตตร. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เพอบรรลญายธรรม. ขอวา เพอใหแจงพระนพพาน ทานอธบายวา เพอทาใหแจงคอเพอประจกษดวยตนเอง ซงอมตธรรมทไดชอวานพพาน เพราะเวนจากตณหาเครองรอยรด. จรงอย มรรคน อนบคคลเจรญแลว ยอมยงการทาใหแจงพระนพพานใหสาเรจไปตามลาดบ. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เพอทาใหแจงพระนพพาน ดงน. ในพระสตรนน ถงเมอพระผมพระภาคเจาตรสวา เพอความหมดจดของสตวทงหลายแลว ขอทวา เพอกาวลวงโสกะ และปรเทวะเปนตนกเปนอนสาเรจใจความไดกจรง แตยกเวนผฉลาดรขอยตของคาสงสอนเสยแลวกไมปรากฏแกคนอน ๆ ได แตพระผมพระภาคเจา หาไดทรงทาใหชนผฉลาดรขอยตของคาสงสอนเสยกอนแลว ทรงแสดงธรรมในภายหลงไม หากแตทรงยงชนทงหลายใหรอรรถะนน ๆ ดวยสตรนน ๆ เลยทเดยว เพราะฉะนน ในทนเอกายนมรรค จะยงอรรถใด ๆ ใหสาเรจได กทรงแสดงอรรถนน ๆ ใหปรากฏจงตรสขอวา เพอกาวลวงโสกะ และปรเทวะเปนตน. หรออกนยหนงความหมดจดของสตวทงหลาย ยอมเปนไปไดดวยเอกายนมรรค ความหมดจดนน. ยอมมไดดวยความกาวลวงโสกะ และปรเทวะ ความกาวลวงโสกะ และปรเทวะ ยอมมไดดวยความดบทกข และโทมนส ความดบทกขและโทมนสยอมมไดดวยการบรรลญายธรรม การบรรลญายธรรม ยอมมไดดวยการทาใหแจงพระนพพาน เพราะฉะนน เมอจะทรงแสดงลาดบการอนน จงตรสวาเพอความหมดจดของสตวทงหลาย แลวตรส ขอวา เพอกาวลวงโสกะและปรเทวะเปนตนไป.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 274 อกนยหนง คาทกลาวมานเปนการพรรณนาคณของเอกายนมรรค. 0เปรยบเหมอนอยางวา พระผมพระภาคเจาไดตรสคณดวยบททง ๘ ดวยฉฉกกเทศนา (ฉฉกกสตร มชฌมนกายอปรปณณาสก) วา ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงแกทานทงหลาย ถงธรรมอนงามในเบองตน งามในทามกลาง งามในเบองปลาย จกประกาศพรหมจรรยอนบรสทธ บรบรณสนเชงพรอมทงอรรถ พรอมทงพยญชนะ คอ ฉฉกกธรรม ๖ ดงนฉนใด และตรสคณดวยบททง ๙ ดวย อรยวงสเทศนา (องคตตรนกาย จตกกนบาต)วา ดกอนภกษทงหลาย อรยวงศ ๔ เหลานรกนวา เลศมมานาน เปนวงศพระอรยะ เปนของเกา ในอดตกไมมใครรงเกยจไมเคยรงเกยจ ในปจจบนกไมรงเกยจกน ในอนาคตกจกไมรงเกยจกน สมณพราหมณผรกไมเกลยดแลวดงน ฉนใด พระผมพระภาคเจากไดตรสคณของ เอกายนมรรค แมอนน ดวยบททง ๗ มวา เพอหมดจดของสตวทงหลาย เปนตนกฉนนน. ถาจะถามวาเพราะเหตใด กตอบไดวา เพอใหเกดอตสาหะ แกภกษเหลานน. จรงอยภกษเหลานนฟงการตรสคณ (ของเอกายนมรรค) รวา มรรคนนาไปเสยซงอปททวะ ๔ คอ โสกะ อนเปนเครองเผาใจ ปรเทวะ อนเปนการพไรราพนทกขะ อนเปนความไมสาราญทางกาย โทมนส อนเปนความไมสาราญทางใจนามาซงคณวเศษ ๓ คอ วสทธ ญายธรรม พระนพพาน ดงนแลวกเกดอตสาหะ สาคญ เทศนานวา ควรเลา ควรเรยน ควรทรงจา ควรบอกกลาวและจกสาคญมรรคอนนวา ควรเจรญ. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาไดตรสคณ (ของเอกายนมรรค) เพอใหเกดอตสาหะ แกภกษเหลานน เหมอนพอคาผากมพลเปนตน โฆษณาคณภาพของผากมพล เปนตนฉะนน. เหมอนอยางวา แมวาพอคาผากมพลอนมคานบแสน โฆษณาวาโปรดซอผากมพล มนษยทงหลายกยงไมทราบกอนดอกวา ผมคนกม ผากมพล

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 275ทาดวยขนสตวกมเปนตน มนมกลนสาบสมผสหยาบ แตกเรยกวา ผากมพล เหมอนกน ตอเมอใดพอคานนโฆษณาวาผากมพลสแดงทาในแควนคนธาระละเอยดสดใส สมผสละมน เมอนนถามเงนพอกจะซอเอา มไมพอ กอยากจะชม ฉนใด แมเมอพระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย หนทางน เปนทางเดยวดงน กยงไมปรากฏกอนดอกวา หนทางไหน ดวยวาแมหนทางทไมนาสตวออกจากทกขมประการตาง ๆ กเรยกกนวา หนทางเหมอนกน แตเมอพระผมพระภาคเจาตรสวา เพอความหมดจดของสตวทงหลายดงน เปนตนภกษทงหลายกทราบวาหนทางนนามาซง อปทวะ ๔ นามาซงคณวเศษ ๓แลวกเกดอตสาหะ สาคญเทศนานวา ควรเลา ควรเรยน ควรทรงจาควรบอกกลาว และจกสาคญมรรคอนนวา ควรเจรญ เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา เมอจะตรสคณ (ของเอกายนมรรค) จงตรสวาเพอความหมดจดของสตวทงหลาย เปนตน. อนง ขออปมาวาดวยพอคาผากมพลสเหลอง อนมคาแสน นามาเปรยบฉนใด ในขอนกควรนาขออปมาวาดวยพอคา ทองชมพนทสสก แกวมณกรองนาใหใส แกวมกดาทบรสทธ ผาขนสตว และแกวประพาฬเปนตนเอามาเปรยบฉนนน. คาวา ยทท เปนศพทนบาต. ศพทนบาตนน มความดงนวาเหลานใด (เย อเม). คาวา จตตาโร (๔) เปนศพทกาหนดจานวน ดวยจานวนนน พระผมพระภาคเจาทรงแสดงการกาหนดจานวนสตปฏฐานวา ไมตากวานน ไมสงกวานน คาวา สตปฏฐานทงหลาย ไดแก สตปฏฐาน ๓ คออารมณแหงสตกม ความทพระบรมศาสดาทรงลวงเลยความยนรายและยนดในพระสาวกทงหลาย ผปฏบต ๓ อยางกม ตวสตกม. อารมณแหงสต เรยกวาสตปฏฐาน ไดในบาลเปนตน (สงยตตนกาย มหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงความเกดและความดบไปแหง สตปฏฐาน ๔ ทานทงหลาย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 276จงฟง ฯลฯ ดกอนภกษทงหลาย ความเกดแหงกายเปนอยางไร ความเกดแหง กาย กเพราะอาหารกอใหเกดดงน. อกอยางหนง ชอวา สตปฏฐาน ไดในบาล(ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค) เปนตนวา กายเปนทปรากฏมใชสต สตเปนทปรากฏดวย เปนตวสตดวย. คานนมความดงน. ชอวา ปฏฐาน เพราะอรรถวเคราะหวา เปนทตงในทน. ถามวา อะไรตง. ตอบวา สต. ทตงอยแหงสต ชอวา สตปฏฐาน. อกนยหนง ความตงเปนประธาน เหตนนจงชอวา ปฏฐาน. ความตงแหงสต ชอวา สตปฏฐานเหมอนอยางการยนของชาง การยนของมาเปนตน. ความทพระบรมศาสดาทรงลวงเลยความยนราย และความยนดในพระสาวกทงหลาย ผปฏบต ๓ อยางเรยกวา สตปฏฐาน ไดในบาล (สฬายตน วภงสตร มชฌมนกาย อปรปณณาสก)นวา สตปฏฐาน ๓ พระสมมาสมพทธเจาผเปนพระอรยะ ทรงเสพสตปฏฐานไรเลา เมอทรงเสพสตปฏฐาน ไรเลา จงเปนพระศาสดา สมควรสอนพระสาวกดงน. คานนมความดงน ชอวาปฏฐาน เพราะเปนธรรมทควรตงไว อธบายวาควรใหเปนไป. ถามวา เพราะเปนธรรมทควรตงไวดวยอะไร. ตอบวา ดวยสต.การตงไวดวยสตชอวา สตปฏฐาน กสตเทานน เรยกวา สตปฏฐาน ไดในบาล(สงยตตนกาย มหาวารวรรค) เปนตนวาสตปฏฐาน ๔ อนบคคลเจรญแลวทาใหมากแลว ยอมยงสมโพชฌงค ๗ ใหบรบรณดงน . คานนมความดงน ธรรมชาตใดตงอยทว อธบายวา เขาไปตงมน คอแลนเปนไป เหตนนธรรมชาตนน ชอวาปฏฐาน. สตนนเอง ชอวาสตปฏฐาน. อกนยหนง ทชอวาสตเพราะอรรถวาระลกได ทชอวาปฏฐาน เพราะอรรถวา เขาไปตงไว. เพราะฉะนน สตนนดวย ปฏฐานดวย เพราะเหตนน จงชอวาสตปฏฐาน. ในทน พระผมพระภาคเจาทรงประสงคเอาสตปฏฐานอนน. ถามวา หากเปนเชนนนเหตไร คาวาสตปฏฐานทงหลายจงเปนคาพหพจน. ตอบวา เพราะตองมสตมาก

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 277เปนความจรง สตเหลานนมมาก เพราะตางแหงอารมณ. ถามวา แตเหตไร คาวามรรค จงเปนเอกวจนะ. อบวา เพราะมทางเดยว ดวย อรรถวาเปนมรรค. เปนความจรง สตเหลานนแมม ๔ กนบวาทางเดยว ดวยอรรถวาเปนมรรค. สมจรงดงททานกลาวไววา ถามวา ในคาวามรรค ทชอวามรรค เพราะอรรถวาอะไร ตอบวา เพราะอรรถวาเปนเครองไปสพระนพพานดวย เพราะอรรถวา ผตองการพระนพพานจะพงคนหาดวย. สตทง ๔ นนทากจใหสาเรจ ในอารมณทงหลาย มกายเปนตนจงถงพระนพพานในภายหลงแตผตองการพระนพพานทงหลาย จาตองดาเนนไปตงแตตนมา เพราะฉะนนสตทง ๔ จงเรยกวา หนทางเดยว. เทศนาพรอมดวยอนสนธ ยอมมดวยการอนสนธ คาวาสต เหมอนดงในบาลทงหลาย (สงยตตนกาย มหาวารวรรค)เปนตนวา ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงมรรค เปนเครองกาจดกองทพมารเธอจงฟง มรรคนนเปนเครองกาจดกองทพมารเปนอยางไร คอสมโพชฌงค ๗ดงน. คาวามรรคเปนเครองกาจดกองทพมาร และคาวาสมโพชฌงค ๗ โดยอรรถกเปนอนเดยวกน ตางกนแตพยญชนะเทานน ฉนใด คาวา เอกายนมรรคกบคาวา สตปฏฐาน ๔ โดยอรรถกเปนอนเดยวกน ตางกนแตพยญชนะเทานนกฉนนน เพราะฉะนน บณฑตพงทราบวา เปนเอกวจนะ กเพราะเปนทางเดยว ดวยอรรถวาเปนมรรค เปนพหวจนะ กเพราะมสตมาก โดยความตางแหงอารมณ. ถามวา กเพราะเหตไร พระผมพระภาคเจาจงตรสสตปฏฐานวาม ๔ไมหยอนไมยง. ตอบวา กเพราะจะทรงใหเปนประโยชนเกอกล แกเวไนยสตว.แทจรง ในจาพวกเวไนยสตวทเปนตณหาจรต ทฏฐจรต ผเปนสมถยานก(ผมสมถะเปนยาน) และวปสสนายานก (ผมวปสสนาเปนยาน) ทเปนไปโดยสวนทงสอง คอ ปญญาออน และปญญากลา กายานปสสนาสตปฏฐานมอารมณ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 278หยาบเปนทางหมดจด สาหรบเวไนยสตวผมตณหาจรต มปญญาออน เวทนา นปสสนาสตปฏฐานมอารมณละเอยด เปนทางหมดจด สาหรบเวไนยสตวผมตณหาจรต มปญญากลา จตตานปสสนาสตปฏฐาน ทมอารมณไมแยกออกมากนกเปนทางหมดจด สาหรบเวไนยสตวผมทฏฐจรต มปญญาออน ธมมานปสสนาสตปฏฐาน ทมอารมณแยกออกมาก เปนทางหมดจด สาหรบเวไนยสตว ผมทฏฐจรต มปญญากลา อนง สตปฏฐานขอ ๑ ทมนมตอนจะพงบรรลไดโดยไมยาก เปนทางหมดจด สาหรบ เวไนยสตวผเปนสมถยานก มปญญาออน สตปฏฐาน ขอท ๒ เพราะไมตงอยในอารมณอยางหยาบ จงเปนทางหมดจดสาหรบเวไนยสตวผเปนสมถยานก มปญญากลา สตปฏฐาน ขอท ๓ มอารมณทแยกออก. ไมมากนก เปนทางหมดจด สาหรบเวไนยสตวผเปนวปสสนายานกมปญญาออน สตปฏฐาน ขอท ๔ มอารมณทแยกออกมาก เปนทางหมดจดสาหรบเวไนยสตวผเปนวปสสนายานกมปญญากลา เพราะเหตดงนน จงกลาววาสตปฏฐานม ๔ เทานน ไมหยอนไมยง. อกอยางหนง ทตรสวา สตปฏฐานม ๔กเพอละเสยซงวปลลาสความสาคญผดวางาม สข เทยง และเปนตวตน. แทจรงกายเปนอสภะ ไมงาม แตสตวทงหลายกยงสาคญวางาม ในกายนน. ดวยทรงแสดงความไมงามในกายนนแกสตวเหลานน จงตรสสตปฏฐานขอท ๑ เพอละวปลลาสนนเสย. และในเวทนาเปนตน ทสตวยดถอวาสข เทยง เปนตวตนเวทนากเปนทกข จตไมเทยง ธรรมทงหลายเปนอนตตา. แตสตวทงหลายกยงสาคญ วา สข เทยงเปนตวตน ในเวทนา จต ธรรมนน ดวยทรงแสดงความเปนทกขเปนตนในเวทนา จต ธรรมนน แกสตวเหลานน จงตรสสตปฏฐาน ๓ ทเหลอเพอละวปลลาสเหลานนเสย เพราะฉะนน บณฑตพงทราบวา ทตรสวา สตปฏฐาน ๔ ไมหยอนไมยง กเพอละความสาคญผดวา งาม สข เทยง และตวตนเสย ดงทกลาวมาน. มใชเพอละวปลลาสอยางเดยวเทานน บณฑตพงทราบวา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 279ทตรสสตปฏฐาน ๔กเพอละ โอฆะ โยคะ อาสวะ คณฐะ อปาทาน และ อคต อยางละ ๔ ดวย เพอกาหนดรอาหาร ๔ อยางดวย พงทราบในทมาในปกรณ (บาล) เทานกอน. สวนในอรรถกถาทานกลาววา สตปฏฐาน มอนเดยวเทานน โดยเปนความระลกและโดยเปนทประชมลงเปนอนเดยวกน ม ๔ ดวยอานาจอารมณ.เปรยบเหมอนพระนครม ๔ ประต คนทมาแตทศตะวนออก นาสงของทอยทางทศตะวนออก มาเขาพระนครทางประตทศตะวนออก คนทมาแตทศใต ทศตะวนตกกเหมอนกน คนทมาแตทศเหนอกนาสงของทอยทางทศเหนอ มาเขาพระนครทางประตทศเหนอ ฉนใด ขออปไมยนกฉนนน. จรงอยนพพาน เปรยบเหมอนนคร โลกตตรมรรคมองคแปด เปรยบเหมอนประตพระนคร สตปฏฐานมกายเปนตน เปรยบเหมอนทศทงหลายมทศตะวนออกเปนตน. กคน ทมาแตทศตะวนออก นาสงของทอยทางทศตะวนออกมาเขาพระนครทางประตทศตะวนออก ฉนใด ผปฏบตโดยมขแหงกายานปสสนา เจรญกายานปสสนา๑๔ วธ ยอมหยงลงสพระนพพานอนเดยวกนนนเอง ดวยอรยมรรคทเกดจากอานภาพแหงการเจรญกายานปสสนา กฉนนน. คนทมาแตทศใต นาสงของทอย ทางทศใตยอมเขามาสพระนครทางประตทศใต ฉนใด ผปฏบตโดยมขแหงเวทนานปสสนาเจรญเวทนานปสสนา ๙ วธยอมหยงลงสพระนพพานอนเดยวกนนนเองดวยอรยมรรคทเกดจากอานภาพแหงการเจรญเวทนานปสสนากฉนนน. คนทมาแตทศตะวนตก นาสงของทอยทางทศตะวนตก ยอมเขามาสพระนครทางประตทศตะวนตกฉน ใด ผปฏบตโดยมขแหงจตตานปสสนา เจรญจตตานปสสนา๑๖ วธ ยอมหยงลงสพระนพพานอนเดยวกนนนเอง ดวยอรยมรรค ทเกดจากอานภาพแหงการเจรญจตตานปสสนาฉนนน. คนทมาแตทศเหนอ นาสงของทอยทางทศเหนอ ยอมเขามาสพระนครทางประตทศเหนอฉนใด ผปฏบตโดยมขแหงธมมานปสสนา เจรญธมมานปสสนา ๕ วธ ยอมหยงลงสพระนพพาน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 280อนเดยวกนนนเอง ดวยอรยมรรค ทเกดจากอานภาพแหงการเจรญธมมาน- ปสสนากฉนนน. บณฑตพงทราบวาททานกลาววา สตปฏฐานม อนเดยวเทานนกดวยอานาจความระลกได อยางหนง ดวยอานภาพประชมลงสความเปนอนเดยวกนหนง ทกลาววาม ๔ กโดยจดตามอารมณ ดงกลาวมาฉะน. คาวา ม ๔ เปนอยางไร เปนคาถามดวยหมายจะตอบ (ถามเองตอบเอง). คาวา ในธรรมวนยน คอ ในพระศาสนาน. คาวา ภกขเวนน เปนคาเรยกบคคลผรบธรรม. คาวา ภกษนน เปนคาแสดงถงบคคลผถงพรอมดวยขอปฏบต. เทวดา และมนษย แมเหลาอน กดาเนนการปฏบตใหพรอมเหมอนกน. แตทตรสวา ภกษ กเพราะเปนผประเสรฐอยางหนง เพราะทรงแสดงภาวะของภกษดวยการปฏบตอยางหนง. เปนความจรง ในบคคลทงหลาย ผรบคาสงสอนของพระผมพระภาคเจา ภกษเปนผประเสรฐ เพราะเปนประหนงภาชนะรองรบคาสงสอนมประการตาง ๆเพราะฉะนน จงตรสวา ภกษ เพราะเปนผประเสรฐ. แตเมอทรงถอเอาภกษ แลวคนทงหลายทเหลอกเปนอนทรงถอเอาดวย เหมอนอยางในการเสดจพระ-ราชดาเนน เปนตน เหลาราชบรพารนอกนน กเปนอนทานรวมไวดวยศพทวา ราช. ผใดปฏบตขอปฏบตน ผนนยอมชอวา ภกษ เพราะฉะนน พระ-ผมพระภาคเจาตรสวา ภกษ กเพราะจะทรงแสดงภาวะของภกษดวยการปฏบต.เปนความจรง ผปฏบตจะเปนเทวดา หรอมนษยกตาม ยอมนบไดวา เปนภกษทงนน. เหมอนอยางทตรสไว (ในธรรมบท ขททกนกาย) วา อลงกโต เจป สม จเรยย สนโต ทนโต นยโต พรหมจาร สพเพส ภเตส นธาย ทณฑ โส พราหมโณ โส สมโณ ส ภกข

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 281 หากวาบคคลมธรรมประดบแลว เปน ผสงบแลว ฝกแลว เปนคนแน เปน พรหมจาร เลกอาชญากรรมในสตวทงปวง พงประพฤตสมาเสมออยไซร ผนนกชอวา พราหมณ ผนนกชอวา สมณะ ผนนก ชอวา ภกษ ดงน. คาวา ในกาย คอ ในรปกาย. จรงแลว รปกายในทนนทานประสงคเอาวา กาย เพราะอรรถวา เปนทรวมแหงอวยวะนอยใหญ และธรรมทงหลายมผม เปนตน เหมอนตวของชางตวของรถเปนตน. ทชอวากายเพราะอรรถวาเปนทรวมฉนใด ทชอวากาย เพราะอรรถวาเปนแหลงทมาของสงทนารงเกยจฉนนน. จรงแลว กายนน เปนแหลงทมาของสงนารงเกยจ คอนาเกยจอยางยงแมเพราะเหตนนจงชอวากาย. คาวาเปนแหลงทมา คอเปนถนเกด ใจความของคาในคาวา เปนแหลงทมานน มดงน ธรรมชาตทงหลายมาแตกายนน เหตนนกายนนจงชอวา เปนแหลงทมา. อะไรมา. สงอนนาเกลยดทงหลายมผมเปนตนยอมมา. ชอวา อายะ เพราะเปนแหลงมาแหงสงนาเกลยดทงหลาย ดวยประการฉะน. คาวา พจารณาเหนกาย หมายความวา มปกตพจารณาเหนในกาย หรอพจารณาเหนกาย. พระผมพระภาคเจาแมจะตรสวา ในกายแลว บณฑตพงทราบวาทรงกระทาศพทวากาย ครงทสองวา พจารณาเหนกายอกครงหนง เพอทรงแสดงการกาหนด และการแยกออกจากกอนเปนตนโดยไมปนกน. ภกษพจารณาเหนเวทนาในกาย หรอพจารณาเหนจตในกายหรอพจารณาเหนธรรมในกายหามได ทแทพจารณาเหนกายในกายตางหากเพราะฉะนน จงเปนอนทรงแสดงการกาหนดไมปนกน ดวยทรงแสดงอาการ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 282คอพจารณาเหนกายในวตถทนบวากาย. มใช พจารณาเหนธรรมอยางหนง ท พนจากอวยวะนอยใหญในกายทงมใชพจารณาเหนเปนหญงหรอเปนชาย ทพนจากผมขนเปนตน. จรงอยในขอนน กายแมอนใด ทนบวาเปนทรวมของภตรป และอปาทายรป มผมขนเปนตน มใชพจารณาเหนธรรมอยางหนงทพนจากภตรป และอปาทายรป ทแทพจารณาเหนกายเปนทรวมอวยวะนอยใหญในกายแมอนนน เหมอนพจารณาเหนสวนประกอบของรถฉะนน พจารณาเหนกายเปนทรวมของ ผม ขน เปนตน เหมอนพจารณาเหนสวนนอยใหญของพระนคร พจารณาเหนกายเปนทรวมของภตรป และ อปาทายรป เหมอนแยกใบและกานของตนกลวย และเหมอน แบกามอทวางเปลาฉะนน เพราะฉะนน จงเปนอนทรงแสดงการแยกออกจากกอน ดวยทรงแสดงวตถทนบไดวากาย โดยเปนทรวมโดยประการตาง ๆ นนแลว. ความจรง กายหรอชายหญง หรอธรรมไร ๆ อนทพนจากกายอนเปนทรวมดงกลาวแลว หาปรากฏในกายนนไม แตสตวทงหลาย กยดมนผด ๆ โดยประการนน ๆ ในกายทสกวาเปนทรวมแหงธรรมดงกลาวแลว อยนนเอง. เพราะฉะนน พระโบราณาจารยทงหลายจงกลาววา ย ปสสต น ต ทฏ ย ทฏ ต น ปสสต อปสส พชฌเต มฬโห พชฌมาโน น มจจต บคคลเหนสงใด สงนนกไมไดเหน สงใดเหนแลวกไมเหนสงนน เมอไมเหน กหลงตด เมอตดกไมหลดพน ดงน. ทานกลาวคาน กเพอแสดงการแยกออกจากกอนเปนตน. ดวยศพทวาอาทเปนตน ในคานบณฑตพงทราบความดงน. กภกษน พจารณาเหนกาย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 283ในกายนเทานน ทานอธบายวา มใชพจารณาเหนธรรมอยางอน. คนทงหลาย แลเหนนาในพยบแดด แมทไมมนาฉนใด ภกษพจารณาเหนกายอนนวาเปนของไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน ไมสวยงามวาเปนของเทยง เปนสขเปนตวตน และสวยงาม ฉนนน หามได ทแท พจารณาเหนกาย ทานอธบายวา พจารณาเหนกายเปนทรวมของอาการ คอ ไมเทยง เปนทกขมใชตวตน และไมสวยงามตางหาก. อกอยางหนง กกายอนนใด ททานกลาวไวขางหนาวา มลมอสสาสะปสสาสะ เปนตน มกระดกทปนเปนทสด ตามนย พระบาลเปนตน วาดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยนไปปากด ฯลฯ เธอมสตหายใจเขา ดงน และกายอนใดททานกลาวไวในปฏสมภทามรรค (ขททกนกาย) วาภกษบางรปในธรรมวนยน พจารณาเหนกายคอดน กายคอนา กายคอไฟกายคอลม กายคอผม กายคอขน กายคอผวหนง กายคอหนง กายคอเนอกายคอเลอด กายคอเอน กายคอกระดก กายคอเยอในกระดก โดยความเปนของไมเทยง ดงน บณฑตพงทราบเนอความของกายนนทงหมด แมอยางนวาภกษพจารณาเหนกายในกาย โดยพจารณาเหนในกายอนนเทานน. อกอยางหนง พงทราบความอยางนวา พจารณาเหนกาย ทนบวาเปนทรวมแหงธรรมมผมเปนตนในกาย โดยไมพจารณาเหนสวนใดสวนหนงทพงถอวาเปนเรา เปนของเราในกาย แตพจารณาเหนกายนน ๆ เทานนเปนทรวมแหงธรรมตาง ๆ มผม ขนเปนตน. อนง พงทราบความอยางนวา พจารณาเหนกายในกาย แมโดยพจารณาเหนกายทนบวาเปนทรวมแหงอาการ มลกษณะไมเทยง เปนตน ทงหมดทเดยวซงมนยทมาในปฏสมภทามรรค ตามลาดบบาล เปนตนวา พจารณาเหนใน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 284กายน โดยความเปนของไมเทยง ไมใชโดยเปนของเทยงดงน. จรงอยางนน ภกษผปฏบต ปฏปทา คอพจารณาเหนกายในกายรปน ยอมพจารณาเหนกายอนนโดยเปนของไมเทยง ไมใชเหนโดยเปนของเทยง พจารณาเหนโดยเปนทกข ไมใชเหนโดยเปนสข พจารณาเหนโดยมใชตวตน ไมใชเหนเปนตวตนดวยอานาจ อนปสสนา (การพจารณาเหน) ๗ ประการ มพจารณาเหนความไมเทยงเปนตน ยอมเบอหนาย มใชยนด ยอมคลายกาหนด มใชกาหนด ยอมดบทกข มใชกอทกข ยอมสละ มใชยดถอ. ภกษนนเมอพจารณาเหนกายอนนโดยความเปนของไมเทยง ยอมละนจจสญญาความสาคญวาเทยงเสยได เมอพจารณาเหนโดยความเปนทกข ยอมละทกขสญญาความสาคญวาเปนสขเสยไดเมอพจารณาเหนโดยความเปนของไมใชตวตน ยอมละอตตสญญาความสาคญวาเปนตวตนเสยได เมอเบอหนาย ยอมละความยนดเสยได เมอคลายกาหนดยอมละความกาหนดเสยได เมอดบทกข ยอมละเหตเกดทกขเสยได เมอสละยอมละความยดถอเสยได ดงน พงทราบดงกลาวมาฉะน. คาวา อย คอเปนไปอย. คาวา มเพยร มอรรถวา สภาพใด ยอมแผดเผากเลสทงหลายในภพทง ๓ เหตนน สภาพนน ชอวาอาตาปะแผดเผากเลส คานเปนชอของความเพยร. ความเพยรของผนนมอย เหตนน ผนนชอวา อาตาปมความเพยร. คาวา มสมปชญญะ คอ ผประกอบดวยความรทนบวา สมปชญญะ. คาวา มสต คอประกอบดวยสตกากบกาย. กภกษรปนกาหนดอารมณ ดวยสตพจารณาเหนดวยปญญา ธรรมดาวาปญญาพจารณาเหนของผเวนจากสต ยอมมไมได ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรส(สงยตตนกาย มหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย เรากลาววาสตแลจาปรารถนาในททงปวง เพราะฉะนน ในทนจงตรสวา ยอมพจารณา เหนกายในกาย อย ดงน. กายานปสสนาสตปฏฐาน เปนอนทรงอธบาย ดวย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 285ประการฉะน. อกอยางหนง ความทอแทภายใน ยอมทาอนตรายแกผไมมความเพยร ผไมมสมปชญญะ ยอมหลงลมในการกาหนด อบายในการงดเวน สงทมใชอบาย ผมสตหลงลมแลว ยอมไมสามารถในการกาหนดอบาย และในการสละสงทไมใชอบาย ดวยเหตนน กมมฏฐานนน ของภกษนน ยอมไมสาเรจ เพราะฉะนน กมมฏฐานนน ยอมสาเรจดวยอานภาพแหงธรรมเหลาใด เพอทรงแสดงธรรมเหลานน พงทราบวา พระผมพระภาคเจาตรสวามเพยร มสมปชญญะ มสต. ทรงแสดงกายานปสสนาสตปฏฐาน และองคแหงสมปโยคะ บดนเพอจะทรงแสดงองคแหงการละ จงตรสวา นาออกเสยซงอภชฌา และ โทมนสในโลก. บรรดาคาเหลานน คาวา นาออกเสย หมายความวา นาออกเสยดวยการนาออกชวขณะหรอดวยการนาออกดวยการขมไว. คาวา ในโลกกคอในกายอนนนแหละ. จรงอย กายในทน ทรงหมายถงโลก เพราะอรรถวาชารดชดโทรม. อภชฌา และโทมนส มใชพระโยคาวจรนนละไดในอารมณเพยงกายเทานน แมในเวทนาเปนตน กละไดเหมอนกน เพราะฉะนนทานจงกลาวไวในวภงค (สตปฏฐานวภงค) วา อปาทานขนธ ๕ กชอวาโลก.คานนทานกลาวตามนยแหงการขยายความ เพราะธรรมเหลานน นบไดวาเปนโลก. แตทานกลาวคาอนใดไววา โลกเปนอยางไร โลกกคอกายอนนนแหละ ความในคานนมดงนแล. พงเหนการเชอมความดงนวา นาออกเสยซงอภชฌา และโทมนสในโลกนน . กเพราะในทน กามฉนทรวมเขากบศพทวา อภชฌา พยาบาทรวมเขากบศพทวาโทมนส ฉะนน จงควรทราบวาทรงอธบาย การละนวรณดวยการทรงแสดงธรรมอนเปนคทมกาลงนบเนองในนวรณ. แตโดยพเศษ ในทน ตรสการละความยนดทมกายสมบตเปนมลดวยการกาจดอภชฌา ตรสการละความยนรายทมกายวบตเปนมล ดวยการ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 286กาจดโทมนส ตรสการละความยนดยงในกาย ดวยการกาจดอภชฌา ตรส การละความไมยนดยงในการเจรญกายานปสสนา ดวยการกาจดโทมนส ตรสการละกายของผใสซงภาวะวางามเปนสข เปนตน ทไมมจรงในกาย ดวยการกาจดอภชฌาและตรสการละการเอาออกไปซงภาวะทไมงาม เปนทกขเปนตนทมอยจรงในกาย ดวยการกาจดโทมนส. ดวยพระดารสนน เปนอนทรงแสดงอานภาพของความเพยร และความเปนผสามารถในการประกอบความเพยรของพระโยคาวจร. แทจรงอานภาพของความเพยรนนกคอ เปนผหลดพนจากความยนด ยนราย ครอบงาความไมยนด และความยนด และเวนจากใสสงทไมมจรง และนาออกซงสงทมจรงกพระโยคาวจรนนเปนผหลดพนจากความยนดยนราย เปนผครอบงาความไมยนด และความยนด ไมใสสงทไมมจรง ไมนาออกซงสงทมจรง จงชอวา เปนผสามารถในการประกอบความเพยรดวยประการฉะนน. อกนยหนง. ตรสกมมฏฐานดวย อนปสสนา ในคาทวา กาเย กายานปสส พจารณาเหนกายในกาย. ตรสการบรหารกายของพระโยคาวจรบาเพญกมมฏฐาน ดวยวหารธรรมทกลาวไวแลว ในคานวา วหรตอย. กในคาเปนตนวา อาตาปมความเพยร พงทราบวา ตรสความเพยรชอบ ดวยอาตาปะความเพยรเครองเผากเลส ตรสกมมฏฐานทใหสาเรจประโยชนทว ๆ ไป หรออบาย เครองบรหารกมมฏฐาน ดวยสตสมปชญญะ หรอตรส สมถะ ทไดมาดวยอานาจกายานปสสนา ตรสวปสสนาดวยสมปชญญะ ตรสผลแหงภาวนาดวยการกาจดซงอภชฌา และโทมนสฉะน.

บาลวภงค

สวนในบาลวภงค กลาวความของบทเหลานน ไวอยางนวา บทวาอนปสส ความวา อนปสสนาในคานน เปนอยางไร ความรอบร ความรทว

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 287ฯลฯ ความเหนชอบ นเรยกอนปสสนา บคคลไดประกอบแลว ประกอบพรอม แลว เขาไปแลว เขาไปพรอมแลว เขาถงแลว เขาถงพรอมแลว มาตามพรอมแลว ดวยอนปสสนาน เหตนน บคคลนนจงเรยนวา อนปสส. บทวา วหรตแปลวา เปนอย เปนไปอย รกษาอย ดาเนนไปอย ใหอตตภาพดาเนนไปอยเทยวไปอย เหตนน จงเรยกวา วหรต. บทวา อาตาป ผมเพยร ความวาอาตาปะ ความเพยรในคานนเปนอยางไร การปรารภความเพยรเปนไปทางใจฯลฯ สมมาวายามะใด นเรยกวา อาตปะ บคคลผประกอบดวยอาตาปะน เหตนนบคคลนน จงเรยกวาอาตาป. บทวา สมปชาโน ความวา สมปชญญะ ในคานนเปนอยางไร ความรอบร ความรทว ฯลฯ ความเหนชอบ นเรยกวาสมปชญญะบคคลใดประกอบแลว ฯลฯ มาตามพรอมแลว ดวยสมปชญญะน เหตนนบคคลนน จงเรยกวา สมปชาโน. บทวา สตมา ความวา สตในคานนเปนอยางไร ความระลกได ความระลกถง ฯลฯ ความระลกชอบ นเรยกวาสต บคคลใดประกอบแลว ฯลฯ มาตามพรอมแลวดวยสตน เหตนน บคคลนน จงเรยกวาสตมา. ขอวา วเนยย โลเก อภชฌาโทมนสส ความวาโลกในคานน เปนอยางไร กายนนแล ชอวาโลก อปาทานขนธแมทง ๕ กชอวาโลก นเรยกวาโลก. อภชฌาในคานนเปนอยางไร ความกาหนด ความกาหนดนก ความดใจ ความยนด ความเพลดเพลน ความกาหนด ดวยอานาจความเพลดเพลน ความกาหนดนกแหงจต นเรยกวาอภชฌา โทมนสในคานนเปนอยางไร ความไมสาราญทางใจ ทกขทางใจ ฯลฯ เวทนาทไมสาราญเปนทกข อนเกดแกสมผสทางใจ นเรยกวา โทมนส อภชฌา และโทมนสน เปนอนพระโยคาวจรกาจด เสยแลว นาออกไปแลว สงบแลว ใหสงบแลว ใหระงบแลว ใหถงความตงอยไมไดแลว ใหถงความสาบศนยแลว ใหถงความไมมแลว ใหถงความยอยยบแลว ใหเหอดแหงแลว ใหแหงผากแลว

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 288ทาใหถงทสดแลว เหตนน จงตรสวา วเนยย โลเก อภชฌา โทมนสส ดงน. นยทมาในอรรถกถาน กบบาลวภงคนน บณฑตพงทราบไดโดยการเทยบกน. พรรณนาความแหง อทเทสทวาดวย กายานปสสนาสตปฏฐาน มเพยงเทานกอน.

อทเทสวารแหงเวทนาจตตธมมานปสสนา

บดน จะวนจฉย ในคาวา ภกษพจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลาย จตในจต ธรรมในธรรมทงหลาย อย ฯลฯ กาจดอภชฌา และโทมนสในโลก ดงน ประโยชนในอนจะกลาวซาเวทนาเปนตน ในคาซงมอาทอยางนวา เวทนาส เวทนานปสส พจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลาย พงทราบโดยนยทกลาวมาแลวในกายานปสสนานนแล. อนง ในขอทวา พจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลาย พจารณาเหนจตในจต พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย น มวนจฉยดงน เวทนาไดแกเวทนา ๓ กเวทนา ๓ นน เปนโลกยะอยางเดยว แมจตกเปนโลกยะ ธรรมทงหลายกเปนโลกยะเหมอนกน. การจาแนกเวทนาจตธรรมนน จกปรากฏในนทเทสวาร. สวนในอทเทสวารน ภกษผพจารณาเวทนา ๓ นน โดยประการทคนพงพจารณาเหนกพงทราบวาเปนผพจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลาย. แมในจต และธรรมกนยนเหมอนกน. ถามวา จะพงพจารณาเหนเวทนาอยางไร. ตอบวา พงพจารณาเหนสขเวทนา โดยความเปนทกข เหนทกขเวทนาโดยเปนดจลกศร เหนอทกขมสขเวทนา โดยความเปนของไมเทยง. ดงทตรสไววา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 289 โย สข ทกขโต อทท ทกขมททกข สลลโต อทกขมสข สนต อททกข น อนจจโต ส เว สมมททโส ภกข อปสนโต จรสสต ภกษใดเหนสขเวทนาโดยความเปน ทกข เหนทกขเวทนาโดยความเปนดงลก ศร เหนอทกขมสขเวทนาทมอยโดยความ เปนของไมเทยง ภกษนนแล เปนผเหน ชอบ จกเปนผสงบเทยวไป ดงน. อนง พระโยคาวจรพงพจารณาเหนเวทนาทงหมดนนแหละ โดยความเปนทกขดวย. สมจรง ดงทตรสไวดงนวา เรากลาวเวทนาทกอยางบรรดามอยในทกขทงนน. พงพจารณาเหนเวทนาโดยความเปนสข เปนทกข (เปลยนเวยนกนไป). ดงทตรสไววา สขเวทนา เปนสข เมอเกดขน เมอตงอยเปนทกขเมอแปรไป ดงน คาทงหมด ผศกษาพงเขาใจใหกวางขวาง. อนง พระโยคาวจร พงพจารณาเหน แมดวยอานาจอนปสสนา ๗ มอนจจานปสสนา เปนตน. ขอควรกลาวนยงเหลอ จกปรากฏในนทเทสวารแล. กอนอน บรรดาจตและธรรม จตอนพระโยคาวจร พงพจารณาเหนดวยอานาจประเภทแหงจตอนตาง ๆ กน มอารมมณจต อธปตจต สหชาตจตภมจต กมมจต วปากจตและกรยาจต เปนตน และดวยอานาจประเภทแหงจต มจตมราคะเปนตน ซงมาในนทเทสวารแหงอนปสสนา มอนจจานปสสนาเปนตน. ธรรมอนพระโยคาวจร พงพจารณาเหนดวยอานาจแหงลกษณะเฉพาะตนและลกษณะทวไป และแหงธรรมทเปนสภาพวางเปลา และดวยอานาจประเภทแหงธรรมมธรรมอนมสงบเปนตน ซงมาในนทเทสสวาร แหงอนปสสนา๗ มอนจจานปสสนาเปนตน. คาทเหลอมนยดงกลาวมาแลวทงนน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 290 อภชฌา และโทมนส ในโลกคอ กาย อนพระโยคาวจรใดละไดแลว ในกายานปสสนาสตปฏฐานน แมอภชฌา และโทมนสในโลก คอเวทนาเปนตนกเปนอนพระโยคาวจรนนละไดแลวเหมอนกน กจรงอย ถงดงนน พระผม-พระภาคเจากยงตรสการละอภชฌา และโทมนสไวในสตปฏฐานทกขอ ดวยอานาจแหงบคคลตาง ๆ กน และดวยอานาจแหงสตปฏฐานภาวนา อนเปนไปในขณะจตตางกน. อกนยหนง เพราะอภชฌา และโทมนสทละไดในสตปฏฐานขอหนงถงในสตปฏฐานทเหลอทง ๓ ขอ กเปนอนละไดเหมอนกน. เพราะฉะนนแล จงควรทราบวา การละอภชฌา และโทมนสน ตรสไวเพอทรงแสดงการละในสตปฏฐานเหลานน ของภกษนน ฉะนนแล. จบอทเทสวารกถา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 291 นทเทสวารกถา

กายานปสสนาสตปฏฐาน

สมมาสตมอารมณ ๔

นายชางจกสานผฉลาด ประสงคจะทาเครองใช เชน เสอหยาบเสอออน เตยบ ลง และฝาชเปนตน ไดไมไผลาใหญมาลาหนง ตดเปน ๔ ทอนแลว พงเอาทอน ๆ หนงแต ๔ ทอนนนมาผาออกทาเปนเครองใชนน ๆ แมฉนใด พระผมพระภาคเจากฉนนนเหมอนกน บดน ทรงประสงคจะทาสตวทงหลายใหบรรลคณวเศษตาง ๆ ดวยการทรงแสดงสตปฏฐานจาแนกสมมาสตอยางเดยวเทานน ออกเปน ๔ สวน ดวยสามารถแหงอารมณ โดยนยเปนตนวา สตปฏฐาน ๔ เปนอยางไร ภกษในธรรมวนยน พจารณาเหนกายในกายอย ดงน ทรงถอเอาสตปฏฐานแตละอยาง จาก ๔ อยางนน เมอจะทรงจาแนกกาย จงทรงเรมตรส นทเทสวาร โดยนยเปนตนวา กถจ ภกขเว.

อธบายศพทในปจฉวา

ในนทเทสวารนน คาวา กถ จ อยางไรเลา เปนตน เปนคาถามดวยหมายจะขยายใหกวางขวาง. กแล ความยอในปจฉวารนมดงนวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษพจารณาเหนกายในกายโดยประการไรเลา. ในปจฉวารทกขอกนยน. ขอวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน คอภกษในพระศาสนาน. กอธศพทในคาน เปนเครองแสดงศาสนา อนเปนทอาศยอยางด

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 292ของบคคลผบาเพญกายานปสสนาสตปฏฐานทกประการ ใหเกดขนแลว และ เปนเครองปฏเสธความไมเปนจรงของศาสนาอน. สมจรง ดงทตรสไว (ในจฬ-สหนาทสตร มชฌมนกาย มลปณณาสก) วา ดกอนภกษทงหลาย สมณะท ๑-๒-๓-๔ มอยในศาสนานเทานน ศาสนาอนวางเปลาจากสมณะผเปนพระอรหนตทงหลาย เพราะฉะนน จงตรสวาภกษในศาสนาน.

อานาปานบรรพ

คาวา ภกษไปปากด ไปทโคนไมกด ไปยงเรอนวางกด นเปนเครองแสดงการกาหนดเอาเสนาสนะอนเหมาะแกการเจรญสตปฏฐาน ของภกษนน. เพราะจตของเธอซานไปในอารมณทงหลาย มรปเปนตน มานานยอมไมประสงคจะลงสวถแหงกมมฏฐาน คอยแตจะแลนออกนอกทางทาเดยวเหมอนเกวยนทเทยมดวยโคโกงฉะนน. เพราะฉะนน ภกษผจะเจรญสตปฏฐานนประสงคจะทรมานจต ทราย ทเจรญมาดวยการดมรส มรปารมณเปนตนมานาน พงพรากออกจากอารมณเชน รปารมณเปนตน แลวเขาไปปากไดโคนไมกได เรอนวางกได แลวเอาเชอก คอสตผกเขาไวทหลก คออารมณของสตปฏฐานนน จตของเธอนนแมจะดนรนไปทางนน ทางน เมอไมไดอารมณทคนเคยมากอน ไมอาจตดเชอก คอสตใหขาดแลวหนไปไดกจะแอบแนบสนทเฉพาะอารมณนนอยางเดยว ดวยอานาจเปนอปจารภาวนา และอปปนาภาวนา เหมอนอยางคนเลยงโค ตองการจะทรมานลกโคโกง ทดมนมแมโคตวโกงจนเตบโต พงพรากมนไปเสยจากแมโค แลวปกหลกใหญไวหลกหนง เอาเชอกผกไวทหลกนน ครงนนลกโคของเขานน กจะดนไปทางโนนทางน เมอไมอาจหนไปได กหมอบ หรอนอนแนบหลกนนนนแล ฉะนน.เหตนน พระโบราณาจารยจงกลาววา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 293 ยถา ถมเภ นพนเธยย วจฉ ทม นโร อธ พนเธยเยว สก จตต สตยารมมเณ ทฬห นรชนในพระศาสนาน พงผกจต ของตนไวในอารมณใหมนดวยสต เหมอน คนเลยงโค เมอจะฝกกลกโค พงผกมนไว ทหลกฉะนน. เสนาสนะน ยอมเหมาะแกการเจรญสตปฏฐานของภกษผเจรญสตปฏ-ฐานนน ดวยประการฉะน. เพราะฉะนน ขาพเจาจงกลาววา คาน เปนเครองแสดงการกาหนดเสนาสนะอนเหมาะแกการเจรญสตปฏฐาน ของภกษนน ดงน.

เสนาสนะทเหมาะแกการเจรญอานาปานสต

อกอยางหนง เพราะพระโยคาวจรไมละ ละแวกบานอนออองดวยเสยงหญงชาย ชางมาเปนตน จะบาเพญอานาปานสตกมมฏฐาน อนเปนยอดในกายานปสสนา เปนปทฏฐานแหงการบรรลคณวเศษ และธรรมเครองอยเปนสขในปจจบนของพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจาและพระสาวกทงปวงนใหสาเรจ ไมใชทาไดงาย ๆ เลย เพราะฌานมเสยงเปนขาศก แตพระโยคาวจรกาหนดกมมฏฐานนแลว ใหจตตถฌาน มอานาปานสตเปนอารมณ เกดขนทาฌานนนนนแล ใหเปนบาท พจารณาสงขารทงหลาย แลวบรรลพระอรหตซงเปนผลอนยอดจะทาไดงาย กแตในปาทไมมบาน ฉะนน พระผมพระภาคเจาเมอจะทรงแสดงเสนาสนะอนเหมาะแกภกษโยคาวจรนน จงตรสวา อร- คโต วา ไปปากด เปนตน. กพระผมพระภาคเจาเปรยบเหมอนอาจารยผรชยภม. อาจารยผรชยภมเหนพนทควรสรางนครแลว ใครครวญถถวนแลว กชวา ทานทงหลาย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 294จงสรางนครตรงน เมอเขาสรางนครเสรจ โดยสวสดแลว ยอมไดรบลาภ สกการะอยางใหญ จากราชสกล ฉนใด พระผมพระภาคเจานน กฉนนนทรงใครครวญถงเสนาสนะอนเหมาะแกพระโยคาวจรแลวทรงชวา เสนาสนะตรงน พระโยคาวจรควรประกอบกมมฏฐานเนอง ๆ ตอแตนน พระโยคเจรญกมมฏฐานเนอง ๆ ในเสนาสนะนน ไดบรรลพระอรหตตามลาดบยอมทรงไดรบสกการะอยางใหญวา พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงเปนผตรสรเองโดยชอบ จรงหนอ. กภกษนทานกลาววา เปนเชนเดยวกบเสอเหลอง. เหมอนอยางพระยาเสอเหลองขนาดใหญอาศยพงหญาปาชฏ หรอเทอกเขาในปา ซอนตวคอยจบหมมฤค มกระบอปา ละมง หมปา เปนตน ฉนใด ภกษนผมเพยรประกอบเนอง ๆ ซงกมมฏฐานในปาเปนตน ยอมถอเอาซงมรรค ๔ และอรยผล ๔ ไดตามลาดบฉนนนเหมอนกน. เพราะเหตนน พระโบราณาจารยจงกลาววา. ยถาป ทปโก นาม นลยตวา คณหต มเค ตเถวาย พทธปตโต ยตตโยโค วปสสโก อร ปวสตวาน คณหต ผลมตตม อนเสอเหลองซอนตวคอยจบหม มฤคฉนใด ภกษผเปนพทธบตรนกฉนนน เหมอนกน เขาไปสปาแลว ประกอบ. ความเพยร เปนผมปญญาเหนแจง (เจรญ วปสสนา) ยอมถอไวไดซงผลอนสงสด ได. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงแสดงเสนาสนะปา อนเปนภมทเหมาะแกชวนปญญา อนเปนเครองบากบนของพระโยคาวจรนนจงตรสวา อรคโตวา ไปปากด เปนตน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 295 ตอแตนไป กอนอน คาทควรจะกลาวในอานาปานบรรพน ทานกลาว ไวในคมภรวสทธมรรคแลวทงนน.

กาหนดลมอสสาสปสสาสะ

กคาวา ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนนายชางกลง หรอลกมอของนายชางกลงผขยน นเปนเพยงคาอปมาเทานน. คาวา ในกายภายใน กดน เปนเพยงอปปนาเทานน. แตอปปนานนกยอมไมมาในคานน. มาแตอปจารกมมฏฐานทเหลอ. แตกยงมาไมถง คาวาผขยน หมายถง ผฉลาด (ผชานาญ).คาวา ชกเชอกกลงยาวกด ความวา เหยยดมอ เหยยดเทา ชกเชอกยาวในเวลากลงกลองชองพณ เปนตน ซงเปนของใหญ. คาวา ชกเชอกสนกดความวา ชกเชอกสน ๆ ในเวลากลงของเลก ๆ นอย ๆ เชนงาและลมสลกเปนตน. คาวา ฉนนนเหมอนกนแล ความวา แมภกษน กฉนนน เมอหายใจเขายาวโดยลมอสสาสะ และปสสาสะ ทเปนไปโดยระยะยาว และระยะสน กรชดวา เราหายใจเขายาว ฯลฯ คอยสาเหนยกอยวา เราหายใจออกยาวดงน.เมอเธอสาเหนยกอยอยางน ฌาน ๔ ยอมเกดในนมตแหงลมอสสาสะปสสาสะ.เธอออกจากฌานแลว จะกาหนดลมอสสาสะปสสาสะ หรอ องคฌานได. ในการกาหนดลมอสสาสะปสสาสะนน ภกษประกอบกมมฏฐาน ในลมอสสาสะปสสาสะยอมกาหนดรปอยางนวา ลมอสสาสะปสสาสะ เหลาน อาศย อะไร อาศยวตถ กรชกาย ชอวาวตถ มหาภตรป ๔ กบ อปาทายรป ชอวากรชกาย ตอแตนน จงกาหนดในนามธรรม ซงมผสสะเปนท ๕ (๑. เวทนา๒. สญญา ๓. เจตนา ๔. วญญาณ ๕. ผสสะ) มรปนนเปนอารมณ. ครนกาหนดนามรปนนอยางน ดวยประการฉะนแลว คนหาปจจยแหงนามรปนน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 296อย เหนปฏจจสมปบาทมอวชชาเปนตนแลว ขามพนความสงสยเสยไดวา นเปนเพยงปจจย และธรรมทเกดขนเพราะปจจยเทานน ไมใชสตวหรอบคคลจงยกนามรปกบทงปจจย ขนสพระไตรลกษณเจรญวปสสนาอย ยอมบรรลพระอรหตโดยลาดบ. นเปนทางปฏบตออกจากทกขจนถงพระอรหตของภกษรปหนง. ภกษผเจรญฌานกมมฏฐาน กาหนดนามรปวา องคฌานเหลานอาศยอะไร อาศยวตถรป กรชกายชอวาวตถรป องคฌานจดเปนนาม กรชกายจดเปนรป เมอจะแสวงหาปจจยแหงนามรปนน จงเหนปจจยาการมอวชชาเปนตน จงขามความสงสยเสยไดวา นเปนเพยงปจจยและธรรมอาศย ปจจยเกดขน ไมใชสตวหรอบคคล จงยกนามรปพรอมทงปจจยขนสไตรลกษณเจรญวปสสนา บรรลพระอรหตโดยลาดบ. นเปนมขของการออกจากทกขจนถงพระอรหตของภกษรปหนง. คาวา อต อชฌตต วา ในกายภายใน ความวา พจารณาเหนกายในกาย คอลมอสสาสะปสสาสะของตนอยอยางน. คาวา หรอ ภายนอก ความวาหรอพจารณาเหนกายในกาย คอลมอสสาสะปสสาสะของคนอนอย. คาวา ทงภายในทงภายนอก ความวา หรอในกายคอ ลมอสสาสะปสสาสะของตนตามกาลของคนอนตามกาล ดวยคาน พระผมพระภาคเจาตรส กาลทภกษนนไมหยดกมมฏฐานทคลองแคลว ใหกาย คอลมอสสาสะปสสาสะ สญจรไปมาอย กกจทงสองน ยอมไมไดในเวลาเดยวกน. คาวา พจารณาเหนธรรมดา คอความเกด ความวา ลมอาศยสบของชางทอง ๑ ลกสบ ๑ ความพยายามอนเกดแตลกสบนน ๑ จงจะสญจรไปมาไดฉนใด กาย คอลมอสสาสะปสสาสะกอาศยกรชกาย ๑ ชองจมก ๑ จต ๑

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 297ของภกษ จงสญจรไปมาไดฉนนน. ภกษเหนธรรมมกายเปนตน ซงมความ เกดเปนธรรมดา ทานเรยกวา พจารณาเหนธรรมคอความเกดในกาย. คาวาพจารณาธรรม คอความเสอมกด ความวา เมอสบถกนาออกไปแลวเมอลกสบแตกแลว เมอความพยายามอนเกดแตลกสบนน ไมมลมนนยอมเปนไปไมไดฉนใด เมอกายแตกแลว เมอชองจมกถกกาจดเสยแลว และเมอจตดบแลว ชอวากาย คอลมอสสาสะปสสาสะ กยอมเปนไปไมได ฉนนนเหมอนกน. ภกษผเหนอยอยางนวา ลมอสสาสะปสสาสะดบ เพราะกายเปนตนดบ ดงน ทานเรยกวาพจารณาเหนธรรม คอ ความเสอมในกาย. คาวาพจารณาเหนธรรม คอความเกด และความเสอม หมายความวาพจารณาเหนความเกดตามกาล ความเสอมตามกาล. คาวา สตของเธอปรากฏชดวากายมอย ความวา สตของภกษนนเขาไปตงเฉพาะอยางนวา กายแลมอย ไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชหญงไมใชชาย ไมใชตน ไมใชของตน ไมใชเรา ไมใชของเรา ไมใชใคร ไมใชของใคร. คาวา เพยงเทานน นเปนเครองกาหนดเขตแหงประโยชน. ทานอธบายวา สตทเขาไปตงอยนน หาใชเพอประโยชนอยางอนไม ทแทกเพยงเพอประโยชนสกวา ความร คอ ประมาณแหงความรยง ๆ ขนไป และประ-มาณแหงสตเทานน อธบายวา เพอความเจรญแหงสตสมปชญญะ. คาวา ไมถกกเลส อาศยอย ความวา ไมถกกเลสอาศย ดวยอานาจแหงกเลสเปนทอาศย คอตณหา และทฏฐอย. คาวา ไมยดถอสงไร ๆ ในโลกดวยความวา ไมถอสงไร ๆ ในโลก คอรป ฯลฯ หรอวญญาณวา นเปนตวของเรา นมในตวของเรา. ปอกษรใน คาวา เอว ป ลงในอรรถ คอ อาศยความขางหนาประมวลมา. กพระผมพระภาคเจา ทรงมอบเทศนา คอ อานาปานบรรพแสดงแลวดวยบทน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 298 อานาปานสตเปนอรยสจ ๔ ในอานาปานบรรพนน สตทกาหนดลมอสสาสะปสสาสะเปนอารมณเปนทกขสจ ตณหามในกอนอนยงทกขสจนนใหตงขนเปนสมทยสจ ความไมเปนไปแหง สจจะทงสอง เปนนโรธสจ อรยมรรคทกาหนดรทกขสจ ละสมทยสจ มนโรธสจเปนอารมณ เปนมรรคสจ. ภกษโยคาวจร ขวนขวายดวยอานาจสจจะ ๔ อยางน ยอมบรรลความดบทกขไดฉะน. นเปนทางปฏบตนาออกจากทกข จนบรรลพระอรหตของภกษผตงมนแลว ดวยอานาจแหงลมอสสาสะปสสาสะ รปหนงฉะนนแล. จบอานาปานบรรพ

อรยาบถบรรพ

พระผมพระภาคเจา ครนทรงจาแนกกายานปสสนาโดยทางแหงลมอสสาสะปสสาสะอยางนแลว บดน เพอจะทรงจาแนกโดยทางแหงอรยาบถจงตรสวา ปน จปร อกอยางหนงดงนเปนตน. ในอรยาบถนน พงทราบความวา แมสตวดรจฉาน เชน สนขบาน สนขจงจอกเปนตน เมอเดนไปกรวาตวเดน กจรงอย แตในอรยาบถนน มไดตรสหมายเอาความรเชนนน. เพราะความรเชนนน ละความเหนวาสตวไมได เพกถอนความเขาใจวาสตวไมได.ไมเปนกมมฏฐาน หรอ สตปฏฐานภาวนาเลย. สวนการรของภกษ (ผเจรญกายานปสสนา) น ยอมละความเหนวาสตว เพกถอนความเขาใจวาสตวได.เปนทงกมมฏฐาน และเปนสตปฏฐานภาวนา. และคาทตรสหมายถง ความรชดอยางนวา ใครเดน การเดนของใคร เดนไดเพราะอะไร แมในอรยาบถอน มการยนเปนตน กนยนเหมอนกน .

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 299 จะวนจฉย ในปญหาเหลานน คาวา ใครเดน ความวา ไมใชสตว หรอบคคลไร ๆ เดน. คาวา การเดนของใคร ความวา ไมใชการเดนของสตว หรอบคคลไรๆ เดน. คาวาเดนไดเพราะอะไร ความวา เดนไดเพราะการแผไปของวาโยธาตอนเกดแตการทาของจต. เพราะฉะนน ภกษนนยอมรชดอยางน คอจตเกดขนวาเราจะเดน จตนนกทาใหเกดวาโยธาต ๆ กทาใหเกดวญญต ความเคลอนไหว การนาสกลกายใหกาวไปขางหนา ดวยความไหวตวแหงวาโยธาตอนเกดแตการทาของจต เรยกวาเดน. แมในอรยาบถอนมยนเปนตน กนยนเหมอนกน. กในอรยาบถยนเปนตนนน จตเกดขนวา เราจะยน จตนนทาใหเกดวาโยธาต ๆ ทาใหเกดวญญตความเคลอนไหว การทรงสกลกายตงขนแตพนเทาเปนทสด ดวยความไหวตวแหงวาโยธาตอนเกดแตการทาของจต เรยกวา ยน. จตเกดขนวา เราจะนง จตนนกทาใหเกดวาโยธาต ๆกทาใหเกดวญญตความเคลอนไหว ความคกายเบองลางลง ทรงกายเบองบนตงขน ดวยความไหวตวแหงวาโยธาตอนเกดแตการทาของจต เรยกวานง จตเกดขนวา เราจะนอน จตนนกทาใหเกดวาโยธาต ๆ ทาใหเกดวญญตความเคลอนไหว การเหยยดกายทงสนเปนทางยาว ดวยความไหวตวแหงวาโยธาตอนเกดแตการทาของจต เรยกวา นอน. เมอภกษนนรชดอยอยางน ยอมมความคดเหนอยางนวา เขากลาวกนวา สตวเดน สตวยน แตโดยอรรถแลว สตวไร ๆ ทเดน ทยนไมม ประดจคาทกลาวกนวา เกวยนเดนเกวยนหยด แตธรรมดาวา เกวยนไร ๆ ทเดนได หยดไดเอง หามไม ตอเมอนายสารถผฉลาด เทยมโค ๔ ตว แลวขบไป เกวยนจงเดน จงหยด เพราะฉะนน คานน จงเปนเพยงบญญตสมมตเรยกกนฉนใด กายเปรยบเหมอนเกวยน เพราะอรรถวา ไมร ลมทเกดจากจต เปรยบเหมอนโค จตเปรยบเหมอน สารถ เมอจตเกดขนวา เราจะเดน เราจะยน วาโยธาตททาใหเกดความเคลอนไหวกเกดขน อรยาบถมเดนเปนตน ยอมเปนไปเพราะความไหวตว

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 300แหงวาโยธาตอนเกดแตการทาของจต ตอแตนน สตวกเดน สตวกยน เราเดน เรายน เพราะเหตนน คานน จงเปนเพยงบญญตสมมตเรยกกน ฉนนนเหมอนกน. ดวยฉะนน พระโบราณาจารยจงกลาววา นาวา มาลตเวเคน ชยาเวเคน เตชน ยถา ยาต ตถา กาโย ยาต วาตาหโต อย ยนต สตตวเสเนว จตตสตตวเสนท ปยตต กายยนตมป ยาตาต นสทต โก นาม เอตถ โส สตโต โย วนา เหตปจจเย อตตโน อานภาเวน ตฏเ วา ยท วา วเช เรอแลนไปไดดวยกาลงลม ลกธน แลนไปดวยกาลงสายธนฉนใด กายนอน ลมนาไป จงเดนไปไดฉนนน แมยนต คอกายน อนปจจยประกอบแลว เดน ยน และนง ไดดวยอานาจสายชก คอจต เหมอนเครองยนต หมนไปไดดวยอานาจ สายชกฉะนนนนแหละ ในโลกนสตวใด เวนเหตปจจยเสยแลว ยงยนได เดนได ดวยอานภาพของตนเอง สตวนน ชอไร เลา จะมดงน.เพราะฉะนนพงทราบวา ภกษน กาหนดอรยาบถมเดนเปนตน ซงเปนไปไดดวยอานาจเหตปจจย เทานนอยางน เมอเดนกรวาเราเดน เมอยนกรวาเรายนเมอนงกรวาเรานง เมอนอนกรวาเรานอน ดงน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 301 คาวา กหรอ กายของเธอตงอยโดยอาการใด ๆ กรกายนน โดยอาการนน ๆ นเปนคากลาวรวมอรยาบถทงปวง. มคาอธบายวา หรอกายของเธอดารงอยโดยอาการใด ๆ กรชดกายนน โดยอาการนน ๆ คอกายนนดารงอยโดยอาการเดน กรชดวาเราเดน กายดารงอยโดยอาการยน นง นอนกรชดวา เรายน เรานง เรานอน.

อรยาบถภายในภายนอก

คาวา ภายใน หรอดงน ความวา พจารณาเหนกายในกายดวยการกาหนดอรยาบถ ของตนเองอยางนอย. คาวา หรอภายนอก ความวา ดวยการกาหนดอรยาบถสของคนอนอย. คาวา หรอทงภายใน ทงภายนอก ความวาพจารณาเหนกายในกาย ดวยการกาหนดอรยาบถ ๔ ของตนเองตามกาล ของคนอนตามกาลอย. กในคาบาลเปนตนวา พจารณาเหนธรรม คอ ความเกดคอพงนาความเกด และความเสอมแหงรปขนธออกแสดง โดยอาการทง๕ ตามนยบาล เปนตนวา รปเกด เพราะ อวชชาเกด ดงน. พระผมพระภาคเจาทรงหมายเอาความเกด และความเสอมนนแล ตรสวา พจารณาเหนธรรม คอความเกดดงนเปนตนในทน. คาบาลเปนตนวา สตของเธอกปรากฏชดวา กายมอย ดงน กมขอความเชนเดยวกบทกลาวมาแลวนนแล.

สตกาหนดอรยาบถเปนอรยสจ ๔

แมในอรยาบถบรรพน สตทกาหนดอรยาบถ ๔ เปนอารมณ เปนทกขสจ ตณหาทมในกอน อนยงสตทกาหนดอรยาบถ ๔ นนใหตงขนเปนสมทยสจ การหยดทกขสจ และสมทยสจ ทงสอง เปนนโรธสจ อรยมรรคทกาหนดรทกข ละสมทยมนโรธเปนอารมณ เปนมรรคสจ ภกษผโยคาวจร

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 302ขวนขวายโดยทางสจจะ ๔ อยางน ยอมบรรลพระนพพานดบทกข. นเปนทาง ปฏบตนาออกจากทกข จนถงพระอรหต ของภกษผกาหนด อรยาบถ ๔ รปหนงฉะนแล. จบอรยาบถบรรพ

สมปชญญบรรพ

พระผมพระภาคเจา ครนทรงจาแนกกายานปสสนา โดยทางอรยาบถ ๔ อยางนแลว บดน เพอจะทรงจาแนกโดยทางสมปชญญะ ๔จงตรสวา ยงมอกขอหนงเปนตน ในสมปชญญบรรพนน คาวา กาวไปขางหนาเปนตน ทรงพรรณนาไวแลว ในสามญญผลสตร. คาวา หรอภายในความวา พจารณาเหนกายในกายของตน หรอในกายของคนอน หรอในกายของตนตามกาล ของคนอนตามกาล โดยกาหนดสมปชญญะ ๔ อยางนอย.ความเกด และความเสอมของรปขนธนนแล พงนาออกแสดงในคาวา พจารณาเหนธรรม คอความเกดเปนตน แมในสมปชญญบรรพน. คานอกจากน กเชนเดยวกบทกลาวมาแลวนนแล.

สตกาหนดสมปชญญะ เปนอรยสจ ๔

ในสมปชญญบรรพน สตกาหนดสมปชญญะ ๔ เปนทกขสจ ตณหาทมในกอน อนยงสตกาหนดสมปชญญะ ๔ นนใหตงขน เปนสมทยสจ การไมเกดทกขสจ และสมทยสจทงสอง เปนนโรธสจ อรยมรรคมประการดงกลาวมาแลวเปนมรรคสจ ภกษโยคาวจร ขวนขวายโดยทางสจจะ ๔ อยางน ยอมบรรลนพพานดบทกขไดแล. นเปนทางปฏบตนาทกขออกจนถงพระอรหต ของภกษผกาหนดสมปชญญะ ๔ รปหนงฉะนแล. จบสมปชญญบรรพ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 303 ปฏกลมนสการบรรพ

พระผมพระภาคเจา ครนทรงจาแนกกายานปสสนาโดยทางสมปชญญะ๔ อยางนแลว บดน เพอจะทรงจาแนกการใสใจถงกายโดยความเปนของปฏกลจงตรสวา ยงมอกขอหนง เปนตน. ในปฏกลมนสการบรรพนน คาใดทควรกลาวในบาลเปนตนวา กายนนแล คานนทงหมด ทานกลาวไวแลวในกายคตา-สตกมมฏฐาน คมภรวสทธมรรคโดยพสดารดวยอาการทงปวง. คาวา มปากสองขาง ความวา ประกอบดวยปากทงสอง ทงขางลาง ขางบน. คาวามอยางตาง ๆ คอมชนดตาง ๆ. ในขอนนมคาเทยบเคยงอปมาดงตอไปน. กกายอนประกอบดวยมหาภตรป ๔ พงทราบ เปรยบเหมอนไถ มปากสองขาง อาการ๓๒ มผมเปนตน เปรยบเหมอนธญญชาตตางชนด ทเขาใสปนกนลงไปในไถนน พระโยคาวจรเปรยบเหมอนบรษมจกษ อาการปรากฏชดแหงอาการ ๓๒ของพระโยคาวจร พงทราบเหมอนอาการทธญญชาตตางชนดปรากฏแกบรษผแกไถนนออกแลว พจารณาดอย. คาวา ภายในกด ความวา พจารณาเหนกายในกายของตน หรอในกายของคนอน หรอในกายของตนตามกาล ของคนอนตามกาล ดวยการกาหนดอาการ ๓๒ มผมเปนตนอยางนอย. ขอตอไปจากน กมนยดงทกลาวมาแลว. ในปฏกลมนสการบรรพน ตางกนอยางเดยว กคอควรประกอบความอยางนวา สตกาหนดอาการ ๓๒ เปนอารมณ เปนทกขสจแลวพงทราบวาเปนทางปฏบตนาออกจากทกขจนถงพระอรหต ของภกษผกาหนดอาการ๓๒ รปหนง. คานอกจากนกเปนเชนเดยวกบทกลาวมาแลวนนแล. จบปฏกลมนสการบรรพ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 304 ธาตมนสการบรรพ

พระผมพระภาคเจา ครนทรงจาแนกกายานปสสนาโดยทางการใสใจถงกายโดยเปนของปฏกล อยางนแลว บดน เพอจะทรงจาแนกโดยทางการใสใจถงกายโดยความเปนธาต จงตรสธาตมนสการบรรพวา ยงมอกขอหนง เปนตน.ในธาตมนสการบรรพนน มการพรรณนาอรรถพรอมดวยขอเทยบเคยงอปมาดงตอไปน. คนฆาโคบางคน หรอลกมอของเขา ทเขาเลยงดดวยอาหารและคาจาง ฆาโคแลวชาแหละแบงออกเปนสวน ๆ แลว นง ณ ททางใหญ ๔แพรง คอทชมทางยานกลางทางใหญ ซงไปไดทง ๔ ทศ ฉนใด ภกษ (ผบาเพญธาตกมมฏฐาน) กฉนนนนนแล ยอมพจารณากาย ซงชอวาตงอยตามท เพราะตงอยดวยอาการอยางใดอยางหนง แหงอรยาบถทง ๔ และซงชอวาดารงอยตามท เพราะตงอยตามท อยางนวา ในกายนมปฐวธาต อาโป-ธาต เตโชธาต วาโยธาต.

กายสกวาธาต ๔

ทานอธบายไวอยางไร. ทานอธบายไววา เมอคนฆาโคเลยงโคอยกดนาโคไปยงทฆากด นามาผกไวทฆากด กาลงฆากด มองดโคทฆาตายแลวกดความสาคญวาโค ยงไมหายไปตราบเทาน เขายงไมไดชาแหละโคนนออกเปนสวน ๆ ตอเมอเขาชาแหละแบงออกแลว ความสาคญวาโคกหายไป กลบสาคญเนอโคไป เขามไดคดวา เราขายโค คนเหลานซอไป ทแท เขาคดวา เราขายเนอโค คนเหลานซอเนอโค เปรยบฉนใด แมภกษนกฉนนนเหมอนกนเมอครงเปนปถชนผเขลา เปนคฤหสกด บรรพชตกด ความสาคญวาสตวหรอบคคล ยงไมหายไปกอนตราบเทาทยงไมพจารณาเหนกายนนแล ตามท

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 305ตงอย ตามทดารงอย แยกออกจากกอน โดยความเปนธาต ตอเมอเธอ พจารณาเหนโดยความเปนธาต ความสาคญวาสตวจงหายไป จตกตงอยดวยดโดยความเปนธาตอยางเดยว. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวาภกษพจารณาเหนกายอนนนแล ตามทตงอย ตามทดารงอย โดยความเปนธาตวา มอยในกายน ปฐวธาต อาโปธาต เตโชธาต วาโยธาต ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนคนฆาโค หรอลกมอของคนฆาโคผขยน ฯลฯ วาโย-ธาต ดงนฉนนน. กพระโยคาวจร เปรยบเหมอนคนฆาโค ความสาคญวาสตวเปรยบเหมอนความสาคญวาโค อรยาบถทง ๔ เปรยบเหมอนทางใหญ ๔แพรง ความพจารณาเหนโดยความเปนธาต เปรยบเหมอนการทคนฆาโคนงแบงออกเปนสวน ๆ นเปนการพรรณนาบาล ในธาตมนสการบรรพน. สวนกถาวาดวยกมมฏฐาน ทานพรรณนาไวพสดาร ในคมภรวสทธมรรคแลว. คาวา หรอภายใน ความวา พจารณาเหนกายในกายของตน หรอในกายของคนอน หรอในกายของตนตามกาล ของคนอนตามกาล ดวยการกาหนดธาต ๔ ดวยอาการอยางนอย. ขอตอไปจากน กมนยทกลาวมาแลวทงนน. แตในทนมขอตางกนอยางเดยว คอ พงประกอบความอยางนวา สตกาหนดธาต ๔ เปนอารมณ เปนทกขสจเปนตนแลว พงทราบวานเปนทางปฏบตนาออกจากทกขของภกษผกาหนดธาต ๔ ดงน. สวนคาทเหลอกเชนกบทกลาวมาแลวแตกอนนนแล. จบธาตมนสการบรรพ

นวสวถกาบรรพ

พระผมพระภาคเจา ครนทรงจาแนกกายานปสสนาโดยทางธาตมนส-การอยางนแลว บดน เพอจะทรงจาแนกดวยนวสวฏฐกาบรรพ ขอกาหนดวา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 306ดวยปาชา ๙ ขอ จงตรสวา ยงมอกขอหนงเปนตน. บรรดาเหลานน บทวา เหมอนอยางวาเหน คอ เหมอนอยางวาพบ. บทวา สรระ คอสรระของคนตาย. บทวาทเขาทงไวทปาชา คอทเขาปลอยทงไวทสสาน. ซากศพทชอวาตายแลววนเดยว เพราะเปนซากศพทตายแลวได ๑ วน. ทชอวาตายแลว ๒วน เพราะเปนซากศพทตายแลวได ๒ วน. ทชอวาตายแลว ๓ วน เพราะซากศพทตายแลวได ๓ วน. ทชอวาศพทพองขน เพราะเปนศพทพองขนโดยเปนศพทขนอดตามลาดบตงแตสนชพไป เหมอนลกสบชางทองอนพองขนดวยลม. ศพทพองขนนนแล ชอวา อทธมาตกะ. อกนยหนง ศพทพองขนนาเกลยดเพราะเปนของปฏกล เพราะเหตนน จงชอวา อทธมาตกะ. ศพทมสตาง ๆเจอเขยว เรยกวา ศพทมสเขยวเจอ. ศพทมสเขยวเจอนนแล ชอวา วนลกะ.อกนยหนง ศพทมสเขยวนาเกลยด เพราะเปนของปฏกล เพราะเหตนนจงชอวา วนลกะ. คาวา วนลกะ นเปนชอของซากศพ มสแดง ในทเนอนนหนามสขาวในทอนบมหนอง โดยมากมสเขยว ในทควรเขยว คลายผาหมสเขยว.ศพทมนาเหลองไหลออกจากทปรแตกทางปากแผลทง ๙ บาง ชอวาศพมนาเหลองไหล. ศพมนาเหลองไหลนนแล ชอวา วบพพกะ. อกนยหนง ศพมนาเหลองไหลนาเกลยด เพราะเปนของปฏกล เพราะเหตนน จงชอวาวบพพกะ. ศพทเปนวบพพกะเกดแลว คอถงความเปนซากศพมนาเหลองไหลอยางนน เพราะเหตนน ชอวา วบพพกชาตะ. ขอวา โส อมเมว กายความวา ภกษนน ใชญาณนนแหละนอมนากายของตนนไปเปรยบกบกายอนนน(ซากศพ). เปรยบอยางไร. เปรยบวา กายนแล มอยางนนเปนธรรมดาตองเปนอยางนน ไมลวงพนความเปนอยางนนไปได.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 307 กายทปราศจากอายไออนวญญาณเปนซากศพ ทานอธบายไววา กายนยงทนยน เดน เปนตนอยได กเพราะมธรรม ๓ อยางนคอ อาย ไออน และวญญาณ แตเพราะธรรม ๓ อยางนพรากจากกน แมกายน จงตองมอยางนนเปนธรรมดา คอมสภาพเปอยเนาอยางนนเหมอนกน ตองเปนอยางนน คอจกเปนประเภทศพขนพองเปนตนอยางนนเหมอนกน ไมลวงพนความเปนอยางนนไปได คอไมลวงพนความเปนศพพองขนเปนตนอยางนนไปได. ขอวา หรอภายใน ความวา พจารณาเหนกายในกายของตน ในกายของคนอน หรอในกายของตนตามกาล ของคนอนตามกาล ดวยการกาหนดซากศพทขนพองเปนตนอยางนอย.

เทยบกายดวยซากศพ

บทวา ขชชมาน อนสตวกดกนอย ไดแกศพอนสตวมแรง กาเปนตน จบทอวยวะ เชนทองเปนตน แลวดงเนอทอง เนอปาก เบาตาเปนตน จกกนอย. บทวา สม สโลหต ยงมเนอและเลอด คอศพทมเนอและเลอดยงเหลออย. บทวา นมม สโลหตมกขต ทปราศจากเนอแตเปอนเลอด คอเมอเนอหมดไปแลว แตเลอดยงไมแหง. พระผมพระภาคเจาทรงหมายเอาศพประเภทนน จงตรสวา นมม สโลหตมกขต . บทวาอเน คอศพไปทางทศอน. บทวา หตถฏ ก กระดกมอ ความวา กระดกมอมประเภทถง ๖๔ ชน กระจดกระจายแยกกนไป. แมกระดกเทาเปนตนกนยนเหมอนกน. บทวา เตโรวสสกาน เกนปหนงขนไป คอลวงปไปแลว.บทวา ปตน เปนของผ ความวา กระดกอนตงอยกลางแจง ยอมผเปอย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 308เพราะกระทบ ลม แดด และฝน สวนกระดกทอยใตพนดน ยอมตงอยได นานกวา. บทวา จณณกชาตาน เปนผง คอแหลกเปนผง กระจดกระจายไป. พงประกอบความเขาในขอทงปวงโดยบทวา ขชชมาน อนสตวกดกนเปนตน โดยนยทกลาวมาแลว วาเธอกนอมกายอนนนแล เขาไปเทยบกบศพเปนตน. ขอวา หรอภายในเปนตน ความวา พจารณาเหนกายในกายของตน ในกายของคนอน หรอในกายของตนตามกาล ของคนอนตามกาลดวยการกาหนดซากศพอนสตวกดกนเปนตน จนถงเปนกระดกอนแหลกเปนผงอยางนอย.

จดเปนบรรพ

ปาชา ๙ ขอทอยในนวสวถกาบรรพน บณฑตพงจดประมวลมาดงน คอ ๑. ขอทตรสโดยนยเปนตนวา ศพทตายแลวไดวนหนงบาง แมทง หมดเปนบรรพอนหนง. ๒. ขอทวา ศพทฝงกาจกกนบาง เปนตน เปนบรรพอนหนง. ๓. ขอทวา รางกระดก ทยงมเนอ และเลอดมเสนเอนรดรงอย เปนบรรพอนหนง. ๔. ขอวา ปราศจากเนอแตเปอนเลอด มเสนเอนรดรงอยเปนบรรพ อนหนง. ๕. ขอทวา ปราศจากเนอและเลอด มเสนเอนรดรงอยเปนบรรพ อนหนง. ๖. ขอทวา กระดกทงหลาย ทปราศจากเสนเอนรดรงแลวเปนตน เปนบรรพอนหนง.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 309 ๗. ขอทวา กระดกทงหลาย ขาว คลายสสงข เปนบรรพอนหนง. ๘. ขอทวา กระดกทงหลายทกองเรยราย เกนหนงปขนไปเปนบรรพ อนหนง. ๙. ขอทวา กระดกทงหลายทผ แหลกเปนผงเปนบรรพอนหนง. พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงปาชาทง ๙ แลว จะทรงจบกายา-นปสสนา จงตรสคานวา เอว โข ภกขเว อยางนแล ภกษทงหลายเปนตน.

สตกาหนดซากศพเปนอรยสจ ๔

ในนวสวถกาบรรพนน สตอนกาหนดปาชาทง ๙ ขอ เปนทกขสจตณหาทมในกอน ทยงสตนนใหเกดขน เปนสมทยสจ การหยดทกขสจ และสมทยสจทงสอง เปนนโรธสจ อรยมรรคอนกาหนดทกข ละสมทย มนโรธเปนอารมณ เปนมรรคสจ ภกษผโยคาวจร ขวยขวายดวยอานาจสจจะอยางนยอมบรรลพระนพพานดบทกขไดดงน. อนนเปนทางปฏบตนาออกจากทกขจนถงพระอรหต ของเหลาภกษผกาหนดปาชาทง ๙ ขอ อยางนแล. จบนวสวถกาบรรพ.

กกายานปสสนา ๑๔ บรรพคออานาปานบรรพ ๑ อรยาบถบรรพ ๑จตสมปชญญบรรพ ๑ ปฏกลมนสการบรรพ ๑ ธาตมนสการบรรพ ๑ สวถกา ๙บรรพเปนอนจบลง ดวยคาพรรณนามประมาณเพยงเทาน. ใน ๑๔ บรรพนน อานาปานบรรพ กบ ปฏกลมนสการบรรพ ๒ บรรพนเทานน เปนอปปนากมมฏฐาน สวน ๑๒ บรรพทเหลอ เปนอปจารกมมฏ-ฐานอยางเดยว เพราะตรสไวโดยการพจารนาเหนโทษแหงกายอนเกยวดวย ปาชา ดงนแล. จบกายานปสสนาสตปฏฐาน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 310 เวทนานปสสนาสตปฏฐาน

พระผมพระภาคเจา ครนตรสกายานปสสนาสตปฏฐาน ๑๔ วธอยางนแลว บดน เพอจะตรสเวทนานปสสนา ๙ วธ จงตรสวา กถจ ภกขเวดกอนภกษทงหลาย เวทนาเปนอยางไรเลา เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา สขเวทนา ความวา ภกษกาลงเสวยเวทนาทเปนสข ทางกายกด ทางใจกด กรชดวา เราเสวยสขเวทนา. จะวนจฉยในคานน แมเดกทารกทยงนอนหงาย เมอเสวยสขในคราวดมนานม เปนตน กรชดวาเราเสวยสขเวทนากจรงอย. แตคาวา สขเวทนาเปนตนนมไดตรสหมายถงความรชดอยางนน. เพราะความรชดเชนนน ไมละความเหนวาสตว ไมถอนความสาคญวา เปนสตว ไมเปนกมมฏฐานหรอสตปฏฐานภาวนาเลย. สวนความรชดของภกษน ละความเหนวาสตว ถอนความสาคญวาเปนสตวได ทงเปนกมมฏฐาน เปนสตปฏฐานภาวนา. กคานตรสหมายถงความเสวยสขเวทนาพรอมทงทรตวอย อยางนวา ใครเสวย ความเสวยของใคร เสวยเพราะเหตไร.

สกวาเวทนาไมใชสตวบคคลตวตนเราเขา

จะวนจฉยในปญหาเหลานน ถามวา ใครเสวย ตอบวา มใชสตวหรอบคคลไร ๆ เสวย. ถามวา ความเสวยของใคร ตอบวามใชความเสวยของสตว หรอบคคลไร ๆ. ถามวา เสวยเพราะเหตไร ตอบวา กเวทนาของภกษนนมวตถเปนอารมณ อยางเดยว เหตนน เธอจงรอยางนวา สตวทงหลายเสวยเวทนา เพราะทาวตถเปนทตงแหงเวทนา มสขเวทนา เปนตนนน ๆใหเปนอารมณ กคาวา เราเสวยเวทนา เปนเพยงสมมตเรยกกน เพราะยดถอความเปนไปแหงเวทนานน. เธอกาหนดวา สตวทงหลาย เสวยเวทนาเพราะ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 311ทาวตถใหเปนอารมณ อยางน พงทราบวา เธอยอมรชดวา เราเสวยสขเวทนา เหมอนพระเถระรปหนง ซงสานกอยทจตตลบรรพต.

พระเถระผเสวยทกขเวทนา

ไดยนวา พระเถระทรนทราย กลงเกลอกอยดวยเวทนากลาแขง คราวอาพาธไมผาสก. ภกษหนมรปหนงเรยนถามวา ทานเจบตรงไหนขอรบ. ทานตอบวาบอกทเจบไมไดดอกเธอ ฉนทาวตถเปนอารมณ เสวยเวทนา. ถามวาตงแตเวลารชดอยางนน ทานอดกลนไว ไมควรหรอขอรบ. ตอบวา ฉนจะอดกลนนะเธอ. ภกษหนมกลาววา อดกลนไดกดนะส ขอรบ. พระเถระกอดกลน(ทกขเวทนา). โรคลมกผาแลงจนถงหวใจ ไสของพระเถระกออกมากองบนเตยง.พระเถระชใหภกษหนมด ถามวา อดกลนขนาดนควรไหม. ภกษหนมกนง.พระเถระกประกอบความเพยรสมาเสมอ บรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทาทงหลายเปนพระอรหตสมสส ปรนพพานแลว. อนง ภกษผเจรญเวทนานปสสนาสตปฏฐานนน เสวยทกขเวทนา ฯลฯอทกขมสขเวทนาปราศจากอามสอย กรชดวา เราเสวยทกขเวทนา ฯลฯ อทกขสข-เวทนา ปราศจากอามสเหมอนเมอเธอเสวยสขเวทนาแล.

เวทนาเปนอรปกมมฏฐาน

พระผมพระภาคเจา ครนตรสรปกมมฏฐานดวยประการฉะนแลว เมอจะตรสอรปกมมฏฐาน แตเพราะทตรสดวยอานาจ ผสสะ หรอดวยอานาจจตกมมฏฐานไมปรากฏชด ปรากฏเหมอนมดมว สวนความเกดขนแหงเวทนาทงหลาย ปรากฏชด กมมฏฐานปรากฏชดดวยอานาจเวทนา ฉะนน จงตรสอรปกมมฏฐานดวยอานาจเวทนา แมในพระสตรน เหมอนอยางในสกกปญห-

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 312สตร. กถามรรค ในพระสตรนนน พงทราบโดยนยทตรสไวในสกกปญหสตร แลวนนแลวา กกมมฏฐานม ๒ อยาง คอ รปกมมฏฐาน และ อรปกมมฏฐานดงนเปนตน. พงทราบวนจฉย ในเวทนานปสสนาสตปฏฐานนน ในคาวา สขเวทนาดงนเปนตน มปรยาย (ทาง ) แหงความรชดอกอยางหนง ดงตอไปน. ขอวาสข เวทน เวทยามต ปชานาต รชดวา เราเสวยสขเวทนา ความวาเมอเสวยสขเวทนา เพราะขณะเสวยสขเวทนา ไมมทกขเวทนา กรชดวา เราเสวยสขเวทนาดงน. เพราะฉะนน ขนชอวาเวทนาไมเทยง ไมยงยน มความแปรปรวนเปนธรรมดา เพราะในขณะทไมมทกขเวทนาทเคยมมากอน และเพราะกอนแตน กไมมสขเวทนาน. เธอรตวในสขเวทนานนอยางน. สมจรงดงทพระผมพระภาคเจาตรสไว (ใน ทฆนขสตร มลปณณาสก มชฌมนกาย)ดงนวา ดกอนอคคเวสสนะ สมยใด เสวยสขเวทนา สมยนน หาเสวย-ทกขเวทนาไม หาเสวยอทกขมสขเวทนาไม ยอมเสวยสขเวทนาเทานน สมยใดเสวยทกขเวทนา ฯลฯ เสวยอทกขมสขเวทนา สมยนน หาเสวยสขเวทนาไมหาเสวยทกขเวทนาไม เสวยแตอทกขมสขเวทนาเทานน ดกอนอคคเวสสนะแมสขเวทนาแล ไมเทยง อนปจจยปรงแตง อาศยปจจยเกดขน มความสนไปเปนธรรมดา มความเสอมไปเปนธรรมดา มความจางไปเปนธรรมดา มความดบไปเปนธรรมดา แมทกขเวทนาเลา ฯลฯ แมอทกขมสขเวทนาเลาไมเทยง ฯลฯ มความดบไปเปนธรรมดา ดกอนอคคเวสสนะ อรยสาวกสดบแลว เหนอยอยางน ยอมหนายแมในสขเวทนา แมในทกขเวทนา แมในอทกขมสขเวทนา เมอหนาย ยอมคลายกาหนด เพราะคลายกาหนดจงหลดพนเมอหลดพน ยอมหยงรวา หลดพนแลว ยอมรชดวาชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว กจทควรทากทาเสรจแลว กจอยางอนเพอเปนอยางนไมมอกดงน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 313 เวทนาทเปนสามสและนรามส จะวนจฉยในขอวา สามส วา สข หรอสขเวทนาทมอามส เปนตนโสมนสสเวทนาอาศยอามสคอกามคณ ๕ อาศยเรอน ๖ ชอวา สามสสขเวทนาโสมนสสเวทนาอาศยเนกขมมะ ๖ ชอวา นรามสสขเวทนา โทมนสสเวทนาอาศยเรอน ๖ ชอวา สามสทกขเวทนา โทมนสสเวทนาอาศยเนกขมมะ ๖ชอวา นรามสทกขเวทนา อเบกขาเวทนาอาศยเรอน ๖ ชอวา สามสอทกขม-สขเวทนา อเบกขาอนอาศยเนกขมมะ ๖ ชอวา นรามสอทกขมสขเวทนา.อนง การจาแนกเวทนาแมเหลานนทานกลาวไวในสกกปญหสตรแลวแล.

เวทนาในเวทนานอก

ขอวา อต อชฌตต วา หรอภายใน ความวา พจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลายของตน ในเวทนาทงหลายของคนอน หรอในเวทนาทงหลายของตนตามกาล ของคนอนตามกาล ดวยการกาหนดสขเวทนาเปนตน อยางนอย. สวนในขอวา สมทยธมมานปสส วา พจารณาเหนธรรมคอความเกด (ในเวทนาทงหลาย) น มวนจฉยวา ภกษเมอเหนความเกด และความเสอม แหงเวทนาทงหลายดวยอาการอยางละ ๕ วา เพราะอวชชาเกด จงเกดเวทนาดงนเปนตน พงทราบวา เธอพจารณาเหนธรรมคอความเกดในเวทนาทงหลายอย พจารณาเหนธรรม คอความเสอม ในเวทนาทงหลายอย หรอพจารณาเหนธรรม คอความเกดในเวทนาทงหลาย ตามกาลอย พจารณาเหนธรรม คอความเสอมในเวทนาทงหลาย ตามกาลอย. ขอตอจากนไปกมนยดงทกลาวมาแลวในกายานปสสนานนแล.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 314 สตกาหนดเวทนาเปนอรยสจ ๔ แตในเวทนานปสสนาน มขอตางกนอยางเดยว คอพงประกอบความอยางนวา สตทกาหนดเวทนาเปนอารมณ เปนทกขสจเปนตนแลว พงทราบวาเปนทางปฏบตนาออกจากทกขของภกษผกาหนดเวทนาเปนอารมณ. คาทเหลอกมความเชนนนเหมอนกน. จบเวทนานปสสนาสตปฏฐาน

จตตานปสสนาสตปฏฐาน

พระผมพระภาคเจา ครนตรสเวทนานปสสนาสตปฏฐาน ๙. วธ อยางนแลว บดน เพอจะตรสจตตานปสสนา ๑๖ วธ จงตรสวา กถจ ภกขเวดกอนภกษทงหลาย จตตานปสสนา เปนอยางไรเลาเปนตน.

จาแนกอารมณของจต

บรรดาบทเหลาน บทวา จตมราคะ คอจตทเกดพรอมดวยโลภะ ๘อยาง. บทวา จตปราศจากราคะ คอ จตทเปนกศล แล อพยากฤตฝายโลกยะ. แตขอน เปนการพจารณา มใชเปนการชมนมธรรม เพราะฉะนนในคาวา จตมราคะ น จงไมไดโลกตตรจต แมแตบทเดยว. อกศลจต ๔ ดวงทเหลอ จงไมเขาบทตน ไมเขาบทหลง. บทวา จตมโทสะ ไดแกจต ๒ดวง ทเกดพรอมดวยโทมนส. บทวา จตปราศจากโทสะ ไดแกจตทเปนกศล และอพยากฤตฝายโลกยะ. อกศลจต ๑๐ ดวงทเหลอ ไมเขาบทตน ไมเขาบทหลง. บทวา จตมโมหะ ไดแกจต ๒ ดวง คอ จตทเกดพรอมดวย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 315วจกจฉาดวง ๑ ทเกดพรอมดวยอทธจจะดวง ๑. แตเพราะโมหะยอมเกดไดใน อกศลจตทงหมด ฉะนน แมอกศลจตทเหลอ กควรไดในบทวาจตมโมหะนโดยแท. จรงอย อกศลจต ๑๒ (โลภมล ๘ โทสมล ๒ โมหมล ๒) ทาน ประมวลไวใน ทกกะ (หมวด ๒) นเทานน. บทวา จตปราศจากโมหะไดแกจตทเปนกศล และอพยากฤตฝายโลกยะ. บทวา จตหดห ไดแกจตทตกไปในถนมทธะ. กจตทตกไปในถนมทธะนน ชอวา จตหดห บทวาฟงซาน ไดแกจตทเกดพรอมดวยอทธจจะ จตทเกดพรอมดวยอทธจจะนนชอวา จตฟงซาน. บทวา จตเปนมหคคตะ ไดแกจตทเปนรปาวจร และอรปาวจร. บทวา จตไมเปนมหคคตะ ไดแกจตทเปนกามาวจร. บทวาสอตตร จตมจตอนยงกวา ไดแกจตทเปนกามาวจร. บทวา อนตตร จตไมมจตอนยงกวา ไดแกจตทเปนรปาวจร และอรปาวจร. แมในจตเหลานนจตทชอวา สอตตระ ไดแกจตเปนรปาวจร จตชอวา อนตตระ ไดแก จตทเปนอรปาวจร. บทวา สมาหต จตตงมนแลว ไดแกอปปนาสมาธหรออปจารสมาธ. บทวา อสมาหต จตไมตงมน ไดแกจตทเวนจากสมาธทงสอง บทวาวมตต จตหลดพน ไดแกจตหลดพนดวยตทงควมตต และวกขมภนวมตต. บทวา อวมตต จตไมหลดพน ไดแกจตทเวนจากวมตตทงสอง. สวนสมจ-เฉทวมตต ปฏปสสทธวมตต และนสสรณวมตต ไมมโอกาสในบทนเลย.

จตในจตนอก

คาวา อต อชฌตต วา หรอภายใน ความวา ภกษโยคาวจรกาหนดจตทเปนไปในสมยใด ๆ ดวยการกาหนดจตมราคะเปนตน อยางน ชอวาพจารณาเหนจตในจตของตน หรอในจตของคนอน ในจตของตนตามกาล หรอในจตของคนอนตามกาลอย. กในคาวา พจารณาเหนธรรม

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 316คอความเกดน พงนาความเกดและความเสอมแหงวญญาณออกเทยบเคยงดวย อาการอยางละ ๕ วา เพราะเกดอวชชา วญญาณ จงเกดดงนเปนตน. ขอตอไปจากน กมนยดงกลาวมาแลวแล.

สตกาหนดจตเปนอรยสจ ๔

แตในจตตานปสสนาสตปฏฐานน มขอแตกตางกนอยางเดยว คอพงประกอบความวา สตทกาหนดจตเปนอารมณ เปนทกขสจ ดงนเปนตนแลวพงทราบวา เปนทางปฏบตนาออกจากทกข ของภกษผกาหนดจตเปนอารมณ. คาทเหลอ กเชนเดยวกนนนแล. จบจตตานปสสนาสตปฏฐาน

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน

พระผมพระภาคเจา ครนตรสจตตานปสสนาสตปฏฐาน ๑๖ วธ อยาง นแลว บดน เพอจะตรสธมมานปสสนา ๕ วธ จงตรสวา กถจ ภกขเวดกอนภกษทงหลาย ธมมานปสสนา เปนอยางไรเลาเปนตน. อกอยางหนง พระผมพระภาคเจาตรสการกาหนดรปกมมฏฐานลวนดวยกายานปสสนา ตรสการกาหนดอรปกมมฏฐานลวน ๆ ดวยเวทนานปสสนาและจตตานปสสนา. บดน เพอจะตรสการกาหนดรปกมมฏฐานกบ อรปกมมฏ-ฐานผสมกน จงตรสวา กถจ ภกขเว ดกอนภกษทงหลาย ธมมานปสสนาเปนอยางไรเลาเปนตน. อนง พระผมพระภาคเจา ตรสการกาหนดรปขนธดวยกายานปสสนาตรสการกาหนดเวทนาขนธดวยเวทนานปสสนา ตรสการกาหนดวญญาณขนธ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 317ดวยจตตานปสสนา. บดน เพอจะตรสแมการกาหนดสญญาขนธ และ สงขารขนธ จงตรสวา กถจ ภกขเว ดกอนภกษทงหลาย ธมมานปสสนาเปนอยางไรเลาเปนตน.

นวรณบรรพ

บรรดาบทเหลานน บทวา สนต มอย คออยพรอมดวยอานาจฟงขนเนอง ๆ. บทวา อสนต ไมมอยคอไมมอยพรอม เพราะไมฟงขน หรอเพราะละไดแลว. บทวา กโดยประการใด ความวา กามฉนทเกดขนเพราะเหตใด. บทวา ตจ ปชานาต กรชดประการนน คอรชดเหตนน.ทก ๆ บท พงทราบความโดยนยนนแล.

เหตเกดกามฉนท

ในนมตทงสองนน กามฉนทยอมเกดขนเพราะมนสการโดยไมแยบคายในสภนมต. สงทงามกด อารมณทงามกด ชอวาสภนมต. การใสใจโดยไมมอบายการใสใจนอกทาง การใสใจในสงทไมเทยงวา เทยง ในสงทเปนทกขวาสขในสงทมใชตวตนวาตวตน หรอในสงทไมงามวางาม ชอวา อโยนโสมนสการ(การใสใจโดยไมแยบคาย). เมอภกษทาอโยนโสมนสการนนใหเปนไปมาก ๆในสภนมตนน กามฉนทยอมเกดขน. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสไว (ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย สภนมตมอย การทาใหมากซงอโยนโสมนสการในสภนมตนน นเปนอาหาร เพอความเกดขนแหงกามฉนททยงไมเกด หรอเพอทาใหกามฉนททเกดแลวใหกาเรบยงขนดงน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 318 เหตละกามฉนท

สวนกามฉนทนน จะละไดกดวยโยนโสมนสการ (การใสใจโดยแยบคาย) ในอสภนมต. สงทไมงามกด อารมณทไมงามกด. ชอวา อสภนมต.การใสใจโดยอบาย การใสใจถกทาง การใสใจในสงทไมเทยงวาไมเทยง ในสงทเปนทกขวาทกข ในสงทไมใชตวตนวาไมใชตวตน หรอในสงทไมงามวาไมงาม ชอวา โยนโสมนสการ. เมอภกษทาโยนโสมนสการนนใหเปนไปมาก ๆในอสภนมตนน ยอมละกามฉนทเสยได. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสไว (ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย อสภนมตมอย การทาใหมาก ๆ ซงโยนโสมนสการในอสภนมตนน นเปนอาหาร เพอความไมเกดแหงกามฉนททยงไมเกด หรอเพอละกามฉนททเกดแลว.

ธรรมสาหรบละกามฉนท

อกอยางหนง ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละกามฉนท คอ ๑.การถออสภนมตเปนอารมณ ๒. การประกอบเนอง ๆ ซงอสภภาวนา ๓. การรกษาทวารในอนทรยทงหลาย ๔. ความรจกประมาณในโภชนะ ๕. ความมกลยาณมตร ๖. พดแตเรองทเปนสปปายะ (เปนทสบาย). จรงอย เมอภกษกาหนดอสภนมต ๑๐ อยางอย กละกามฉนทได. เมอเจรญอสภ ๑๐ กด เมอปดทวารในอนทรยทงหลายกด รจกประมาณในโภชนะ เพราะเมอมโอกาสจะบรโภค ๔-๕ คามอย กดมนา ยงอตตภาพใหเปนไปไดกยอมละกามฉนทได.เพราะเหตนน ทานจงกลาวไว (ในขททกนกาย เถรคาถา) วา จตตาโร ปจ อาโลเป อภตวา ปเว อล ผาสวหาราย ปหตตตสส ภกขโน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 319 ภกษพงเวนคาขาวเสย ๔-๕ คา เลก ฉน แลวดมนาเสย นเปนขอปฏบตอน สมควรสาหรบภกษผมตนอนสงไปแลว. แมภกษผเสพกลยาณมตร ซงเปนผยนด ในการเจรญอสภ เชนพระตสสเถระ ผเจรญอสภกมมฏฐาน กยอมละกามฉนทได. แมดวยการเจรจาปรารภเรองเปนทสบาย อนอาศยอสภ ๑๐ ในอรยาบถยนและนงเปนตน กยอมละกามฉนทได. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละกามฉนทดงน. ภกษยอมรชดวา กกามฉนททละไดแลว ดวยธรรม๖ ประการน ยอมไมเกดอกตอไปดวยอรหตมรรค.

เหตเกดพยาบาท

สวนพยาบาท ยอมเกด เพราะอโยนโสมนสการในปฏฆนมต. ปฏฆะ(ความขนใจ) กด อารมณอนชวยใหเกดปฏฆะกด ชอวา ปฏฆนมต ในคาวาปฏฆนมต เปนตนนน. อโยนโสมนสการ มลกษณะเปนอยางเดยวกน ในธรรมทงปวง. เมอภกษทาอโยนโสมนสการนนใหเปนไปมากๆ ใน (ปฏฆะ) นมตนนพยาบาทยอมเกด. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสไว (ในสงยตตนกายมหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย ปฏฆนมตมอย การไมทาใหมากซงโยนโสมนสการ ในปฏฆนมตนน นเปนอาหารเพอความเกดแหงพยาบาททยงไมเกด หรอเพอทาใหพยาบาททเกดแลว กาเรบเสบสานขนดงน .

เหตละพยาบาท

แตพยาบาทนน จะละไดกดวยการใสใจโดยแยบคาย ในเมตตาเจโต-วมตต. ในคาวา เมตตาเจโตวมตนน เมอพดกนถงเมตตา ยอมควรทงอปปนา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 320ทงอปจาระ. บทวา เมตตาเจโตวมตต ไดแกอปปนาโยนโสมนสการมลกษณะ ดงกลาวแลว. เมอภกษทาโยนโสมนสการใหเปนไปมากๆ ในเมตตาเจโตวมตตนน ยอมละพยาบาทได. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา จงตรสไว (ในสงยต-กายมหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย เมตตาเจโตวมตตมอย การทาใหมากซงโยนโสมนสการในเมตตาเจโตวมตตนน นเปนอาหารเพอความไมเกดแหงพยาบาททยงไมเกด หรอเพอละพยาบาททเกดแลวดงน.

ธรรมสาหรบละพยาบาท

อกอยางหนง ธรรม ๖ ประการยอมเปนไป เพอละพยาบาท คอ ๑.การกาหนดนมตในเมตตาเปนอารมณ ๒. การประกอบเนอง ๆ ซงเมตตาภาวนา๓. การพจารณาถงความทสตวมกรรมเปนของ ๆ ตน ๔. การทาใหมากซงการพจารณา ๕. ความมกลยาณมตร ๖. การพดแตเรองทเปนทสบาย. จรงอย แมเมอภกษกาหนดเมตตากมมฏฐาน ดวยการแผเมตตาไปทวทศโดยเจาะจงหรอไมเจาะจงอยางใดอยางหนง ยอมละพยาบาทได. เมอภกษเจรญเมตตา โดยแผไปทวทศโดยเจาะจง ไมเจาะจงกด เมอพจารณาถงความทตนและคนอนมกรรมเปนของ ๆ ตนอยางนวา ทานโกรธคนนน จะทาอะไรเขาได ทานอาจจกทาศลเปนตนของเขาใหพนาศไดหรอ ทานมาแลวดวยกรรมของตน จกไปดวยกรรมของตนนนแล ขนชอวาการโกรธผอน กเปนเชนเดยวกบผปรารถนาจะจบถานไฟทคโชน ซเหลกอนรอนจดและอจจาระเปนตนประหารผอนฉะนน หรอถงคนนนโกรธทาน จกทาอะไรได เขาจกอาจทาศลเปนตนของทานใหพนาศไดหรอ เขามาดวยกรรมของตนกจกไปตามกรรมของเขานนแหละ ความโกรธนนจกตกลงบนกระหมอมของเขานนเอง เหมอนประหาร

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 321ผไมประหารตอบ และเหมอนนาธลซดไปในททวนลมฉะนนดงนกด เมอ พจารณากมมสสกตาทงสองหยดอยในการพจารณากด คบกลยาณมตรผยนดในการเจรญเมตตา เชน ทานพระอสสคตตเถระกด ยอมละพยาบาทได. แมดวยการเจรจาเรองทเปนทสบายซงอาศยเมตตา ในอรยาบถทงหลายมยน นง เปนตนกละพยาบาทได. เพราะเหตนนทานจงกลาววา ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละพยาบาทดงน. ภกษยอมรชดวา กพยาบาททละไดแลวดวยธรรม ๖ประการน ยอมไมเกดตอไปดวยอนาคามมรรค.

เหตเกดถนมทธะ

ถนมทธะ ยอมเกดดวยอโยนโสมนสการในธรรมทงหลาย ม อรตเปนตน ความไมยนดดวยกบเขา (รษยา) ชอวา อรต. ความครานกายชอวาตนท. ความบดกาย (บดขเกยจ) ชอวา วชมภตา. ความมนเพราะอาหารความกระวนกระวายเพราะอาหารชอวา ภตตสมมทะ. อาการ คอ ความยอหยอนแหงจต ชอวาความยอหยอนแหงจต. เมอภกษทาอโยนโสมนสการใหเปนไปมาก ๆ ในอรต เปนตนน ถนมทธะยอมเกด. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสไว ( ในสงยตตนกายมหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย ความไมยนด ความครานกาย ความบดกาย ความเมาอาหาร ความหดหแหงจตมอยการทาใหมากซงอโยนโสมนสการในธรรมเหลาน นเปนอาหารเพอความเกดแหงถนมทธะทยงไมเกด หรอเพอทาถนมทธะทเกดแลวใหกาเรบเสบสานยงขนดงน.

เหตละถนมทธะ

แตถนมทธะนน จะละไดดวยโยนโสมนสการในธรรมทงหลายมอารภธาตเปนตน. ความเพยรเรมแรก ชอวาอารภธาต. ความเพยรทมกาลงกวา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 322อารภธาตนน เพราะออกไปพนจากความเกยจครานแลว ชอวานกกมธาต-ความเพยรทมกาลงยงกวานกกมธาตแมนน เพราะลวงฐานอน ๆ ชอวาปรกกมธาต (กาวไปขางหนา. บากบน). เมอภกษทาโยนโสมนสการใหเปนไปมาก ๆ ในความเพยร ๓ ประเภทน ยอมละถนมทธะได. เพราะฉะนน พระผม-พระภาคเจาจงตรสไว (ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลายธาตคอความเรมความเพยร ธาตคอความออกพนไปจากความเกยจคราน ธาตคอความกาวไปขางหนามอย การทาใหมากซงโยนโมนสการ ในธาตเหลานนนเปนอาหารเพอความไมเกดแหงถนมทธะทยงไมเกด หรอเพอละถนมทธะทเกดแลว ดงน.

ธรรมสาหรบละถนมทธะ

อกอยางหนง ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละถนมทธะ คอ๑. การกาหนดนมตในโภชนะสวนเกน ๒. การผลดเปลยนอรยาบถ ๓. การใสใจถงอาโลกสญญา (คอความสาคญวาสวาง ๆ) ๔. การอยกลางแจง๕. ความมกลยาณมตร ๖. การเจรจาแตเรองทเปนทสบาย เพราะวา เมอภกษบรโภคโภชนะ เหมอนพราหมณทชออาหารหตถกะทชอตตรวฏฏกะ ทชออลงสาฏกะ ทชอกากมาสกะ และทชอภตตวมตกะ นงในทพกกลางคน และ ทพกกลางวน กระทาสมณธรรมอย ถนมทธะยอมมาทวมทบไดเหมอนชางใหญ แตถนมทธะนนจะไมมแกภกษทเวนโอกาสบรโภค๔- ๕ คาแลว ดมนาดมยงอตตภาพใหเปนไปเปนปกต เพราะเหตนน เมอภกษกาหนดนมต ในโภชนะสวนเกนอยางน ยอมละถนมทธะได เมอภกษเขาสถนมทธะในอรยาบถใด เปลยนอรยาบถเปนอยางอน จากอรยาบถนนเสยกละถนมทธะได. เมอภกษใสใจแสงจนทร แสงประทป แสงคบเพลง ในเวลา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 323กลางคน แสงอาทตยเวลากลางวนกด อยในทกลางแจงกด เสพกลยาณมตร ผละถนมทธะไดเชนทานพระมหากสสปเถระกดก ละถนมทธะได. แมดวยการเจรจาแตเรองทเปนทสบาย ทอาศยธดงคในอรยาบถทงหลาย มยน นงเปนตนกละถนมทธะได. เพราะฉะนนทานจงกลาววา ธรรม ๖ ประการน ยอมเปนไปเพอละถนมทธะ. ภกษยอมรชดวา ถนมทธะทละไดดวยธรรม ๖ ประการจะไมเกดตอไปดวยอรหตมรรคดงน.

เหตเกดอทธจจกกกจจะ

อทธจจกกกจจะ ยอมเกดดวยอโยนโสมนสการ ในความไมสงบแหงใจ. อาการทไมสงบ ชอวาความไมสงบ. คานโดยอรรถกคอ อทธจจกกกจจะนนเอง. เมอภกษทาอโยนโสมนสการใหเปนไปมากๆในความไมสงบแหงใจนนอทธจจกกกจจะยอมเกด. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสไว (ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย ความไมสงบแหงใจมอย การทาใหมากซงอโยนโสมนสการ ในความไมสงบแหงใจนน นเปนอาหารเพอความเกดแหงอทธจจกกกจจะทยงไมเกด หรอเพอทาอทธจจกกกจจะทเกดแลว ใหกาเรบเสบสานยงขนดงน.

เหตละอทธจจกกกจจะ

แตอทธจจกกกจจะนน จะละไดกดวยโยนโสมนสการในความสงบแหงใจ กลาวคอ สมาธ. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสไว (ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย ความสงบแหงใจมอยการทาใหมากซงโยนโสมนสการ ในความสงบแหงใจนน นเปนอาหารเพอความไมเกดแหงอทธจจกกกจจะทยงไมเกด หรอเพอละอทธจจกกกจจะทเกดแลวดงน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 324 ธรรมสาหรบละอทธจจกกกจจะ

อกอยางหนง ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละอทธจจกกกจจะคอ ๑. ความสดบมาก ๒. ความสอบถาม ๓. ความชานาญในวนย ๔. ความคบผเจรญ ๕. ความมกลยาณมตร ๖. การเจรจาแตเรองทเปนทสบาย. จรงอย เมอภกษแมราเรยน ทงบาล ทงอรรถกถานกายหนง สอง-สาม-ส นกาย หรอ ๕ นกาย ยอมละอทธจจกกกจจะได. แมดวยความเปนพหสต (พาหสจจะ ความเปนผสดบมาก). ภกษผมากดวยการสอบถามสงทควร และไมควรกด ผชานาญ เพราะมความชานาญอนสงสมไวในวนยบญญตกด ผเขาหาพระเถระผแก ผเฒากด คบกลยาณมตรผทรงวนย เชน ทานพระอบาลเถระกด ยอมละอทธจจกกกจจะได. แมดวยการเจรจา แตเรองทเปนทสบาย อนอาศยสงทควร และไมควร ในอรยาบถทงหลาย ม ยน นงเปนตน กละอทธจจกกกจจะได. เพราะฉะนน ทานจงกลาววา ธรรม ๖ ประการน ยอมเปนไปเพอละอทธจจกกกจจะ ภกษยอมรชดวา เมออทธจจกกกจจะละไดแลวดวยธรรม ๖ ประการน อทธจจะ จะไมเกดตอไปดวย อรหตมรรคกกกจจะ ไมเกดตอไปดวย อนาคามมรรค.

เหตเกดวจกจฉา

วจกจฉา ยอมเกดไดดวยอโยนโสมนสการ ในธรรมทงหลาย อนเปนทตงแหงวจกจฉา. ความเคลอบแคลง เพราะเปนเหตแหงความสงสยบอย ๆชอวาธรรมเปนทตงแหงวจกจฉา. เมอภกษทาอโยนโสมนสการใหเปนไปมาก ๆในธรรมเปนทตงแหงวจกจฉานน วจกจฉายอมเกด. เพราะเหตนน พระผม-พระภาคเจาจงตรสไว (ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลายธรรมเปนทตงแหงวจกจฉามอย การทาใหมากซงอโยนโสมนสการในธรรม

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 325เปนทตงแหงวจกจฉานน นเปนอาหารเพอความเกดแหงวจกจฉาทยงไมเกด หรอเพอทาวจกจฉาทเกดแลว ใหกาเรบเสบสานยงขนดงน.

เหตละวจกจฉา

แตวจกจฉานน จะละไดกดวยโยนโสมนสการในธรรมมกศลเปนตน. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา จงตรสไว (ในสงยตตนกายมหาวารวรรค) วา ดกอนภกษทงหลาย ธรรมทเปนกศล อกศล ธรรมทมโทษไมมโทษ ธรรมทควรเสพ ไมควรเสพ ธรรมททรามประณต ธรรมทเทยบดวยของดา ของขาว มอย การทาใหมากซงโยนโสมนสการในธรรมเหลานนนเปนอาหารเพอความไมเกดแหงวจกจฉาทยงไมเกด หรอ เพอละวจกจฉาทเกดแลวดงน.

ธรรมสาหรบละวจกจฉา

อกอยางหนง ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละวจกจฉา คอ ๑.ความสดบมาก ๒. ความสอบถาม ๓. ความชานาญในวนย ๔. ความมากดวยความนอมใจเชอ ๕. ความมกลยาณมตร ๖. การเจรจาแตเรองทเปนทสบาย. จรงอย แมเมอภกษราเรยนทงบาล ทงอรรถกถานกายหนง สอง-สาม-ส หรอ หา นกาย ยอมละ วจกจฉาได ดวยความเปนพหสต. เมอภกษมากดวยการปรารภพระรตนตรย สอบถามกด มความชานาญอนสงสมไวในวนยกด มากไปดวยความนอมใจเชอ กลาวคอศรทธาทยงกาเรบไดในพระ-รตนตรยกด คบกลยาณมตร เชนทานพระวกกล ผนอมใจไปในศรทธากดยอมละวจกจฉาได. แมดวยการเจรจาแตเรองทเปนทสบาย อนอาศยคณของพระรตนตรย ในอรยาบถทงหลาย มยนนง เปนตน กละวจกจฉาได. เพราะ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 326เหตนน ทานจงกลาววา ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละวจกจฉา. ภกษ ยอมรชดวา วจกจฉาทละไดดวยธรรมเหลาน ยอมไมเกดตอไป ดวยโสดา-บตมรรค ดงน. คาวา อต อชฌตต วา หรอภายใน ความวา พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายของตน ในธรรมทงหลายของคนอน หรอในธรรมทงหลายของตนตามกาล ของคนอนตามกาลดวยการกาหนดนวรณ ๕ อยางนอย. กความเกดและความเสอม ในคาวาพจารณาเหนธรรม คอความเกดและความเสอมน ทกลาวแลวในนวรณ ๕ ดวยอานาจ อโยนโสมนสการ และ โยนโสมนสการในสภนมต และอสภนมต เปนตน บณฑตพงนามาเทยบเคยง. ขอตอไปน กมนยดงกลาวมาแลวนนแล.

สตกาหนดนวรณเปนอรยสจ ๔

แตในนวรณบรรพน มตางกนอยางเดยว คอ พงประกอบความวาสตอนกาหนดนวรณเปนอารมณ เปนทกขสจ พงทราบวาเปนทางปฏบตนาออกจากทกข ของภกษผกาหนดนวรณ เปนอารมณ. คาทเหลอกเชนนนนนแล. จบนวรณบรรพ

ขนธบรรพ

พระผมพระภาคเจา ครนทรงจาแนกธมมานปสสนา โดยนวรณ ๕อยางน บดน เพอจะทรงจาแนกโดยขนธ ๕ จงตรสวา ปน จปร ยงมอกขอหนงเปนตน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 327 บรรดาบทเหลานน คาวา ในอปาทานขนธ ๕ คอกองอปาทาน ชอ วา อปาทานขนธ อธบายวา กลมธรรม คอกองธรรม อนเปนปจจยแหงอปาทาน.ความสงเขปในทนมเทาน สวนความพสดาร ทานกลาวไวแลว ในขนธกถา ในคมภรวสทธมรรค. บทวา อต รป ดงน รป ความวา นรป รปมเทาน. ภกษยอมรชดรปโดยสภาพวา รปอนนอกจากนไมม ดงน. แมในเวทนา เปนตน กนยนเหมอนกน. ความสงเขปในทนมเพยงเทาน. สวนรปเปนตน ทานกลาวไวแลวในขนธกถา ในคมภรสทธมรรคโดยพสดาร. บทวา อต รปสส สมทโย นความเกดแหงรป ความวา ความเกดแหงรปดวยอาการ ๕ โดยความเกดแหง อวชชา เปนตน ยอมมดวยอาการอยางน . คาวา อต รปสส อตถงคโมความดบแหงรป ความวา ความดบแหงรปดวยอาการ ๕ โดยดบ อวชชาเปน ตนยอมมดวยอาการอยางน. แมในเวทนาเปนตน กนยนเหมอนกน. ความสงเขปในทนมเพยงเทาน. สวนความพสดาร ทานกลาวไวแลวในอทยพ-พยญาณกถาในคมภรวสทธมรรค. คาวา อต อชฌตต วา หรอภายใน ความวา พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย ของตน ในธรรมทงหลายของคนอน หรอในธรรมทงหลาย ของตนตามกาล ของคนอนตามกาล ดวยการกาหนดขนธ ๕ อยางนอย. กความเกดและความเสอมในคาวา พจารณาเหนธรรม คอความเกด และความเสอมบณฑตพงนามาเทยบเคยงโดยลกษณะ ๕๐ ทกลาวไวในขนธ ๕ วา เพราะอวชชาเกด รปจงเกดดงนเปนตน. คาอนนอกจากน กมนยดงกลาวมาแลว.

สตกาหนดขนธ ๕ เปนอรยสจ ๔

แตในทน มขอตางกนอยางเดยว คอพงประกอบความอยางนวา สตกาหนดขนธเปนอารมณ เปนทกขสจ ดงน แลวพงทราบวา เปนทางปฏบต

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 328นาออกจากทกขของภกษผกาหนดขนธเปนอารมณ. คาทเหลอกเชนนน เหมอนกน จบขนธบรรพ

อายตนบรรพ

พระผมพระภาคเจา ครนทรงจาแนกธมมานปสสนาดวยอานาจขนธ ๕อยางนแลว บดนเพอจะทรงจาแนก โดยอายตนะ จงตรสวา ปน จปร ยงมอกขอหนง ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ฉส อชฌตตกพาหเรส อายตเนส ในอายตนะภายใน และภายนอก ๖ ความวา ในอายตนะภายใน ๖ เหลาน คอ ตาห จมก ลน กาย ใจ. ในอายตนะภายนอก ๖ เหลานคอรป เสยง กลน รสโผฏฐพพะ ธรรมารมณ. บทวา จกขจ ปชานาต รชดจกษ ความวา ยอมรชดจกษประสาท โดยลกษณะพรอมดวยกจตามความเปนจรง. บทวา รเป จปชานาต รชดรป ความวา ยอมรชดรปอนเกดแต ๔ สมฏฐาน (กรรม อต จตอาหาร) ในภายนอกโดยลกษณะพรอมดวยกจตามความเปนจรง. คาวา ยจ ตทภยปฏจจ อปปชชต ส โยชน สงโยชน ยอมอาศย อายตนะทงสองเกดขน ความวา สงโยชน ๑๐ อยาง คอ กามราคะ ปฏฆะ มานะ ทฏฐ วจกจฉาสลพพตปรมาส ภวราคะ อสสา มจฉรยะ และ อวชชา สงโยชน เกดขน เพราะอาศยอายตนะทงสอง คอจกษ กบรป. และยอมรชดสงโยชน ๑๐ นน โดยลกษณะพรอมดวยกจตามเปนจรง.

เหตเกดสงโยชน

ถามวา กสงโยชนนนเกดไดอยางไร. ตอบวา เกดไดอยางน จะกลาวในจกษทวารกอน เมอบคคลยนด. เพลดเพลนอฏฐารมณ อนมาปรากฏทางจกษ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 329ทวารโดยความยนดในกาม สงโยชนคอ กามราคะ กเกด. เมอบคคลขดเคอง ใน อนฏฐารมณ สงโยชน คอปฏฆะ กเกด. เมอสาคญวา ยกเวนเราเสย ใครอนทสามารถเสวยอารมณนนไมม ดงน สงโยชน คอมานะ กเกด. เมอยดถอรปารมณนนวา เทยง ยงยน สงโยชนคอ ทฏฐ กเกด. เมอสงสยรปารมณนนวา สตวหรอหนอ ของสตว หรอหนอ สงโยชน คอวจกจฉา กเกด เมอ ปรารถนาภพวา อารมณนเราไดโดยงาย ในสมบตภพแน สงโยชนคอ ภวราคะกเกด. เมอถอมนศลและพรตวา เราถอมนศลและพรต อาจไดอารมณเหนปานนตอไปอก สงโยชนคอ สลพพตปรามาสกเกด. เมอเกยดกนอยวา คนเหลาอน ไมพงไดรปารมณเหนปานนกนเลย สงโยชนคอ อสสา กเกด. เมอหวงแหนรปารมณทตนไดแลว ตอผอน สงโยชน คอมจฉรยะ กเกด เมอไมรแจง ดวยอานาจ ความไมรสงซงเกดพรอมกบจกษและรปทงมวล สงโยชน คออวชชากเกด.

ความรเหตละสงโยชน

คาวา ยถา จ อนปปนนสส ทยงไมเกดดวยเหตใด ความวา สงโยชนแม ๑๐ อยางนน ทยงไมเกด โดยความไมฟงขน ยอมเกดเพราะเหตใด ยอมรชดเหตนนดวย. คาวา ยถา จ อปปนนสส ทเกดแลวเพราะเหตใดความวา สงโยชนแม ๑๐ อยางนน ทเกดแลว เพราะอรรถวา ยงละไมไดหรอเพราะฟงขน ยอมละได เพราะเหตใด ยอมรชดเหตนนดวย.คาวา ยถา จ ปหนสส ทละไดแลว เพราะเหตใด ความวาสงโยชน๑๐ อยางนนแมละไดแลว โดยตทงคปหาน และ วกขมภนปหาน ยอมไมเกดตอไป เพราะเหตใด ยอมรชดเหตนนดวย. ถามวา สงโยชน ๑๐ นน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 330ไมเกดตอไป เพราะเหตใด. ตอบวา กอนอน สงโยชน ๕ คอทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส อสสา และ มจฉรยะ ไมเกดตอไป ดวยโสดาปตตมรรค.สงโยชน ๒ คอ กามราคะ ปฏฆะ อยางหยาบ ไมเกดตอไปดวย สกทาคามมรรค.อยางละเอยด ไมเกดตอไป ดวยอนาคามมรรค. สงโยชน ๓ คอ มานะภวราคะ และ อวชชา ไมเกดตอไปดวยอรหตตมรรค. แมในคาวา โสต จปชานาต สทเท จ ยอมรชดโสตะนนดวย เสยงดวยเปนตน กนยนเหมอนกน. อนง อายตนกถา ในทน พงทราบโดยพสดาร ตามนยททานกลาวไวแลว ในอายตนนทเทส คมภรวสทธมรรค. คาวา อต อชฌตต วา หรอภายใน ความวา พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย ของตนดวยการกาหนดอายตนะภายใน ในธรรมทงหลายของคนอน ดวยการกาหนดอายตนะภายนอก หรอ ในธรรมทงหลายของตนตามกาล ของคนอนตามกาล อยางนอย. กความเกดและความเสอมในอายตนบรรพน พงนามาเทยบรปายตนะลงในรปขนธ มนายตนะในอรปายตนะทงหลายลงในวญญาณขนธ ธมมายตนะลงในขนธทเหลอ ไมพงถอวา โลกตตร-ธรรม. ขอความตอจากน มนยดงทกลาวมาแลวนนแล.

สตกาหนดอายตนะเปนอรยสจ ๔

ในบรรพน มขอตางกนอยางเดยว คอ พงประกอบความอยางนวาสตกาหนดอายตนะเปนอารมณ เปนทกขสจ ดงน เปนตนแลว พงทราบวาเปนทางปฏบตนาทกขออกไป ของภกษผกาหนด อายตนะเปนอารมณ. คาทเหลอกเชนกนแล. จบอายตนบรรพ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 331 โพชฌงคบรรพ

พระผมพระภาคเจา ครนทรงจาแนกธมมานปสสนา โดยอายตนะภายใน ภายนอก อยางละ ๖ อยางนแลว บดน เพอจะทรงจาแนก โดยโพชฌงค จงตรสวา ปน จปร ยงมอกขอหนง ดงนเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ในโพชฌงคทงหลาย คอในองค ของสตวผตรสร. บทวา มอย คอมพรอมอย โดยการไดมา. บทวา สตสม-โพชฌงค ไดแก สมโพชฌงค กลาวคอ สต. พงทราบวนจฉย ในคาวาสมโพชฌงคนดงน พระโยคาวจร ตรสร จาเดมแตเรมวปสสนา หรอพระ-โยคาวจรนน ตนลกขนจากกเลสนทรา หรอแทงตลอดสจจะทงหลาย ดวยธรรมสามคค ๗ มสต เปนตน อนใด ธรรมสามคค อนนน ชอวาสมโพธ องคของผตนนน หรอธรรมสามคคเครองปลกใหตนนน เหตนน จงชอวาสมโพชฌงค. เพราะฉะนน ทานจงกลาววา สมโพชฌงคกลาวคอ สต. แมในสมโพชฌงคทเหลอ กพงทราบความแหงคาตามนยนแล. บทวา ไมมอยคอ ไมมเพราะไมไดมา. วนจฉย ในคาวา ยถา จ อนปปนนสส ทยงไมเกด เพราะเหตใดเปนตน ดงตอไปน กอนอน สตสมโพชฌงคยอมเกดตามนยอนมาในบาล (สงยตตนกาย มหาวารวรรค) อยางนวา ดกอนภกษทงหลาย ธรรมเปนทตงแหงสตสมโพชฌงค มอย การทาใหมากซงโยนโสมนสการในสตสม-โพชฌงคนน นเปนอาหารเพอความเกดแหงสตสมโพชฌงค ทยงไมเกด หรอเปนทางไพบลย จาเรญบรบรณ ยง ๆ ขนไปแหงสตสมโพชฌงค ทเกดแลว ในธรรมเหลานน สตนนแหละชอวาธรรม เปนทตงแหงสตสมโพชฌงค. โยน-โสมนสการมลกษณะดงทกลาวมาแลวนนแล. เมอภกษทาโยนโสมนสการนนใหเปนไปมาก ๆ ในอารมณนแลว สตสมโพชฌงคกเกด.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 332 ธรรมเปนเหตเกดสตสมโพชฌงค

อกอยางหนง ธรรม ๔ ประการ เปนทางเกดสตสมโพชฌงค คอ๑. สตสมปชญญะ ๒. การเวนบคคลผมสตหลงลม ๓. การคบหาบคคลผมสตมนคง ๔. ความนอมจตไปในสตสมโพชฌงคนน. กสตสมโพชฌงค ยอมเกด ดวยสตสมปชญญะในฐานทง ๗ มกาวไปขางหนาเปนตน ดวยการงดเวนบคคลผมสตหลงลม เชนเดยวกบกาตวเกบอาหาร ดวยการคบหาบคคลผมสตมนคง เชนเดยวกบพระตสสทตตเถระ และพระอภยเถระเปนตน และดวยความเปนผมจตโนมนอมไปเพอตงสตในอรยาบถทงหลายม ยน นง เปนตน. ภกษยอมรชดวากสตสมโพชฌงคนนอนเกดแลวดวยเหต ๔ ประการอยางน ยอมเจรญบรบรณดวยอรหตตมรรค.

เหตเกดธมมวจยสมโพชฌงค

กธมมวจยสมโพชฌงค ยอมเกดตามนยอนมาในบาลอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย ธรรมทเปนกศลและอกศล ฯลฯ ธรรมทเปรยบดวยธรรมฝายดา และฝายขาวมอย การทาใหมากซงโยนโสมนสการในธรรมเหลานน นเปนอาหารเพอความเกดแหงธมมวจยสมโพชฌงค ทยงไมเกด หรอเปนทางไพบลยเจรญบรบรณเตมทแหงธมมวจยสมโพชฌงคทเกดแลว ดงน.

ธรรมเปนเหตเกดธมมวจยสมโพชฌงค

อกอยางหนง ธรรม ๗ ประการ ยอมเปนไปเพอความเกดขนแหงธมมวจยสมโพชฌงค คอ ๑. การสอบถาม ๒. การทาวตถใหสละสลวย ๓. การปรบปรงอนทรยใหสมาเสมอกน ๔. เวนบคคลมปญญาทราม ๕. คบหาบคคล

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 333ผมปญญา ๖. พจารณาสอดสองดวยปญญา อนลกซง ๗. ความนอมจตไปใน ธมมวจยสมโพชฌงคนน. บรรดาธรรม ๗ ประการนน ความเปนผมากไปดวยการสอบถาม อนอาศยอรรถแหงขนธ ธาต อายตนะ อนทรย พละ โพชฌงค องคมรรคองคฌาน สมถะและวปสสนา ชอวาการสอบถาม. การทาวตถภายใน และภายนอกใหสละสลวย ชอวาการทาวตถใหสละสลวย. กเวลาใด ภกษมผม เลบ และขนยาวเกนไป หรอรางกาย สกปรกเปรอะเปอนดวยเหงอและไคล เวลานน วตถภายใน (คอรางกาย) ไมสละสลวยไมสะอาด. แตในเวลาใด จวรเกาคราครา สกปรก เหมนสาบ หรอเสนาสนะรกรงรง ในเวลานน วตถภายนอกไมสละสลวย ไมสะอาด. เพราะฉะนน จงควรทาวตถภายในใหสละสลวย ดวยกจมการปลงผมเปนตน ดวยการทารางกายใหเบาสบาย ดวยกจมการถายชาระมลทน ใหทวทงเบองบนเบองลางเปนตนและดวยการขดส อาบนาบรรเทากลนเหมน. พงทาวตถ ภายนอกใหสละสลวยดวยกจมการเยบ ยอม ซกจวร และทาการรมบาตรเปนตน. เพราะเมอวตถภายใน และภายนอกนนไมสละสลวย เมอจตและเจตสกเกดขน แมปญญากไมผองแผว เหมอนแสงสวางของดวงประทปทเกดขนเพราะอาศยตวตะเกยงไสและนามนทไมสะอาดหมดจดฉะนน แตเมอวตถภายใน และภายนอกสละสลวยเมอจต และ เจตสกเกดขน แมปญญากผองแผว เหมอนแสงสวางของดวงประทปทเกดขน เพราะอาศยตวตะเกยง ไส และนามน ทสะอาดหมดจดฉะนน. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา การทาวตถใหสละสลวย ยอมเปน ไปเพอความเกดขนแหงธมมวจยสมโพชฌงค ดงน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 334 การทาปรบปรงอนทรยมศรทธาเปนตน ใหสมาเสมอกน ชอวา การ ทาปรบปรงอนทรยใหสมาเสมอ. ดวยวา ถาอนทรย คอศรทธาของเธอมกาลงกลา อนทรยนอกนออน แตนนอนทรยคอวรยะ กไมอาจทากจ คอการประคองจตได อนทรย คอสตกไมอาจทากจ คอการปรากฏ อนทรยคอสมาธกไมอาจทากจ คอความไมฟงซาน อนทรยคอปญญากไมอาจทากจ คอการเหนได เพราะฉะนน เมอมนสการถงอนทรย คอศรทธานน ดวยการพจารณาสภาวธรรม หรอโดยประการใด อนทรยคอศรทธามกาลงกลา พงลดลงดวยการไมมนสการโดยประการนน. ในขอน มเรองทานพระวกกลเถระ เปนอทาหรณ. ถาอนทรยคอวรยะมกาลงกลา เมอเปนเชนนน อนทรยคอศรทธากไมอาจทากจ คอการนอมใจเชอได อนทรยนอกน กไมอาจทากจคอหนาทตาง ๆ ของตนได เพราะฉะนน จงควรลดอนทรยคอวรยะนนลง ดวยการเจรญปสสทธสมโพชฌงค เปนตน. แมในขอนน พงแสดงเรองทานพระโสณ-เถระเปนอทาหรณ. แมในอนทรยทเหลอกเหมอนกน เมออนทรยอยางหนงมกาลงกลา กพงทราบวา อนทรยนอกนกไมสามารถในกจ คอหนาทของตนได. แตโดยเฉพาะอยางยง ในเรองอนทรยน ทานสรรเสรญ ศรทธา กบปญญา และสมาธ กบ วรยะ ตองเสมอกน. เพราะผมศรทธากลา แตมปญญาออน มความเลอมใสแรง ยอมเลอมใสไปนอกเรอง. มปญญากลา แตมศรทธาออน ยอมฝกใฝไปขางเกเร เหมอนโรคเกดเพราะผดยา แกไขไมไดฉะนน.ผมปญญากลา กโลดแลนเขวไปวา กศลมไดดวยเพยงจตตปบาทใจคดขณะหนงเทานน ดงนแลว กไมทาบญ มทานเปนตน ยอมเกดในนรก. เพราะอนทรยคอศรทธา กบปญญาทงสองเสมอกน จงเลอมใสในวตถ คอพระ-รตนตรยอยางเดยว. แตสมาธกลา วรยะออน โกสชชะ ความเกยจคราน ยอมครอบงาได เพราะสมาธเปนฝายโกสชชะ. วรยะกลา สมาธออน อทธจจะ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 335ยอมครอบงาได เพราะวรยะเปนฝายอทธจจะ แตสมาธอนวรยะเขาประกบไว ยอมไมตกไปในโกสชชะ วรยะอนสมาธเขาประกบไวกไมตกไป ในอทธจจะ.เพราะฉะนน จงควรทาอนทรยสองคนนใหเสมอเทา ๆ กน. ดวยวา อปปนาจะมได กเพราะอนทรยสองคเสมอกน. อกอยางหนง ศรทธาแมมกาลงกลากควรแกผเจรญสมาธ. เพราะผเจรญสมาธ เชอมมนหยงลงมนอยางน จกบรรลอปปนาได สวนในสมาธกบปญญา เอกคคตา ความทจตมอารมณเปนหนงมกาลงกลา ยอมควรแกผเจรญสมาธ. ดวยวาผเจรญสมาธนน ยอมบรรลอปปนาได ดวยเอกคคตาอยางน. ปญญามกาลงกลา ยอมควรแกผเจรญวปสสนา.ดวยวาผเจรญวปสสนานนยอมถงความแทงตลอดไตรลกษณดวยปญญาอยางน.แตอปปนาจะมได กเพราะศรทธา กบ ปญญา ทงสองเสมอกนโดยแท. สวนสตมกาลงแลว ยอมควรในททงปวง. เพราะวา สตยอมรกษาจตมใหตกไปในอทธจจะ ดวยอานาจศรทธา วรยะ ปญญา ซงเปนฝายอทธจจะ มใหตกไปในโกสชชะ เพราะสมาธเปนฝายโกสชชะ. เพราะฉะนน สตนน จงจาตองปรารถนาในททงปวง เหมอนการปรงรสดวยเกลอจาปรารถนาในการปรงอาหารทกอยาง และเหมอนอามาตยผชานาญในราชกจทกอยาง จาปรารถนาในราชกจทกอยางฉะนน. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา สตจาปรารถนาในททงปวง เพราะเหตไร เพราะจตมสต เปนทอาศยและสตมการอารกขา เปนทปรากฏ เวนสตเสยแลวจะประคอง และขมจตไมไดเลย. การเวนบคคลผมปญญาทราม ไมมปญญาหยงลงในประเภทแหงธรรมมขนธเปนตน ใหหางไกล ชอวา การงดเวนบคคลทรามปญญา. การคบหาบคคลผประกอบดวยปญญารอบรความเกดและความเสอมแหงสภาวธรรม อนกาหนดดวยลกษณะ ๕๐ ถวน ชอวา คบหาบคคลผมปญญา. การพจารณาประเภทแหงปญญาอนลกซง ทเปนไปในสภาวธรรมทงหลายมขนธเปนตนอน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 336ลมลก ชอวาการพจารณาสอดสองดวยปญญอนลกซง. ความเปนผมจตอน โนมนอมไปเพอตงธมมวจยสมโพชฌงค ในอรยาบถทงหลาย ม ยน นงเปนตน ชอวาความนอมจตไปในธมมวจยสมโพชฌงคนน. ภกษยอมรชดวากธมมวจยสมโพชฌงคนนทเกดดวยอาการอยางน ยอมเจรญบรบรณดวยอรหตตมรรค.

วรยสมโพชฌงค

วรยสมโพชฌงค ยอมเกด ตามนยอนมาแลวในบาล (สงยตตนกายมหาวารวรรค) อยางนวา ดกอนภกษทงหลาย อารภธาต (ธาตคอความเรมความเพยร) นกกมธาต ปรกกมธาต (ธาต คอความเพยรกาวไปขางหนา)มอย การทาใหมากซงโยนโสมนสการในธาตทง ๓ นน นเปนอาหารเพอความเกดแหงวรยสมโพชฌงค ทยงไมเกด หรอเปนไปเพอความไพบลยเจรญบรบรณเตมท แหงวรยสมโพชฌงคทเกดแลวดงน.

ธรรมเปนเหตเกดวรยสมโพชฌงค

อกอยางหนง ธรรม ๑๑ ประการ ยอมเปนไปเพอความเกดแหงวรยสมโพชฌงค คอ ๑. การพจารณาเหนภยในอบาย ๒. การเหนอานสงส๓. การพจารณาวถทางดาเนน ๔. ความเคารพยาเกรงในบณฑบาต ๕. การพจารณาความเปนใหญแหงการรบทรพยมรดก ๖. การพจารณาความมพระ-ศาสดาเปนใหญ ๗. การพจารณาความมชาตเปนใหญ ๘. การพจารณาความมสพหมจารเปนใหญ ๙. การงดเวนบคคลเกยจคราน ๑๐. การคบหาบคคลผปรารภความเพยร ๑๑. ความนอมจตไปในวรยสมโพชฌงคนน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 337 ๑. การพจารณาเหนภยในอบาย

บรรดาธรรม ๑๑ ประการนน เมอภกษผเจรญวรยสมโพชฌงค แมพจารณาเหนภยในอบายอยางนวา ใครๆ ไมอาจยงวรยสมโพชฌงคใหเกดไดในเวลาทเสวยทกขใหญจาเดมแตถกลงโทษดวยเครองจองจา ๕ ประการในนรกกด ในเวลาทถกเขาจบดวยเครองจบม ขาย แห และอวนเปนตนบาง ในเวลาขบตอนทมแทงดวยเครองประหารมปะฏกเปนตน ใหลากเกวยนบาง ในกาเนดสตวดรจฉานกด ในเวลาททรนทรายดวยความหวกระหายตงหลายพนปบางพทธนดรหนงบาง ในเปรตวสยกด ในเวลาทตองเสวยทกขอนเกดแตลมและแดดเปนตน ดวยเรอนรางทสงประมาณ ๖๐ ศอก ๘๐ ศอก เหลอแตหนงหมกระดก ในจาพวกกาลกญชกอสรกด ดกอนภกษ เวลานเทานน เปนเวลาทาความเพยรของเธอดงน วรยสมโพชฌงคยอมเกดขนได.

๒. การเหนอานสงส

เมอเหนอานสงสอยางนวา คนเกยจครานไมอาจไดโลกตตรธรรม ๙คนทปรารภความเพยรเทานนจงสามารถ นเปนอานสงสของความเพยร ดงน วรยสมโพชฌงคกยอมเกดได.

๓. การพจารณาวถทางดาเนน

เมอพจารณาวถทางดาเนนอยางนวา ควรดาเนนทางทพระพทธเจาพระปจเจกพทธเจา พระมหาสาวกทกพระองคดาเนนไปแลว ทางนน คนเกยจครานไมอาจเดนไปไดดงน วรยสมโพชฌงค กยอมเกดได.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 338 ๔. การเคารพยาเกรงตอบณฑบาต

เมอพจารณาความเคารพยาเกรงตอบณฑบาตอยางนวา มนษยเหลาใดบารงเธอดวยปจจยมบณฑบาตเปนตน มนษยเหลานนน กไมใชญาต ไมใชทาส และคนงานของเธอเลย ทงมนษยเหลานนกมใชถวายปจจยมจวรเปนตนอนประณตแกเธอ ดวยคดวาจกอาศยเธอเลยงชวต โดยทแท เขาหวงใหอปการะทตนทาแลวมผลมาก จงถวาย แมพระศาสดากมไดทรงพจารณาเหนอยางนวา ภกษนบรโภคปจจยเหลานแลว จกมรางกายแขงแรงมากอยเปนสข ดงนแลวทรงอนญาตปจจยแกเธอ โดยทแท พระองคทรงพจารณาเหนวา ภกษบรโภคปจจยเหลาน บาเพญสมณธรรม จกพนจากทกขในวฏฏะไดดงน จงทรงอนญาตปจจยไว เดยวน เธอเกยจครานอย ไมเคารพยาเกรงบณฑบาต นน ขนชอวาการเคารพยาเกรงตอบณฑบาต ยอมมแกผปรารภความเพยรเทานน ดงน วรยสมโพชฌงค กเกดได เหมอนวรยสมโพชฌงค เกดแกทานพระมหามตตเถระฉะนน.

เรองพระมหามตตเถระ

เลากนวา พระเถระอาศยอยในถาชอ กสกะ. และมหาอบาสกาผหนงในบานเปนทโคจรของทาน บารงพระเถระเหมอนบตร. วนหนง นางจะไปปาจงสงลกสาววา ลก ขาวสารเกาอยโนน นานม เนยใส นาออย อยโนน เวลาทพระเปนเจามตตะ พชายของเจามาแลว จงปรงอาหารถวายพรอมดวยนานมเนยใส และนาออย ดวยนะลก. ลกสาวถามวา กแมจะรบประทานไหมจะ.มหาอบาสกาตอบวา กเมอวานน แมรบประทานอาหารสาหรบคางคน(ปารวาสกภต) ทปรงกบนาสมแลวนจะ. ลกสาวถามวา แมจกรบประทานกลางวนไหมจะ. มหาอบาสกาสงวา เจาจงใสผกดองแลวเอาปลายขาวสาร

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 339ตมขาวตมมรสเปรยวเกบไวใหเถอะลก. พระเถระครองจวรแลว กาลงนาบาตร ออก (จากถลก) ไดยนเสยงนนแลว กสอนตนเองวา ไดยนวา มหาอบาสการบประทานแตอาหารสาหรบคางคนกบนาสม แมกลางวนกจกรบประทานขาวตมเปรยวใสผกดอง นางบอกอาหารมขาวสารเกาเปนตน เพอประโยชนแกเธอ กมหาอบาสกานนมไดหวงทนาทสวน อาหาร และผา เพราะอาศยเธอเลย แตปรารถนาสมบต ๓ ประการ (มนษยสมบต สวรรคสมบต นพพานสมบต) จงถวาย เธอจกสามารถใหสมบตเหลานนแกมหาอบาสกานนไดหรอไมเลา ดงน ทานคดวา บณฑบาตนแล เธอยงมราคะ โทสะ โมหะ อยไมอาจรบไดดงนแลว กเกบบาตรเขาถลก ปลดดมจวร กลบไปถากสกะเลยเกบบาตรไวใตเตยง พาดจวรไวทราวจวร นงลงอธษฐานความเพยรวา เราไมบรรลพระอรหต จกไมออกไปจากถาดงน. ภกษผไมประมาทอยมาชานานเจรญวปสสนา กบรรลพระอรหตกอนเวลาอาหารเชา เปนพระมหาขณาสพ(สนอาสวะแลว) นงยมอย เหมอนดอกปทมทกาลงแยมฉะนน. เทวดาผสงอยทตนไมใกลประตถาเปลงอทานวา นโม เต ปรสาช นโม เต ปรสตตม ยสส เต อาสวา ขณา ทกขเณยโยส มารส ทานบรษอาชาไนย ขาพเจาขอนอบ นอมทาน ทานยอดบรษขาพเจาขอนอบนอม ทาน ขาพเจาขอนอบนอมทานผมอาสวะสน แลว ทานผนรทกข ทานเปนผควรทกษณา- ทาน ดงนแลวกลาววา ทานเจาขา พวกหญงแกถวายอาหารแกพระอรหนตทงหลาย เชนทานผเขาไปบณฑบาต จกพนจากทกขได ดงน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 340 พระเถระลกขนเปดประตดเวลา ทราบวา ยงเชาอย จงถอบาตร และจวรเขาสหมบาน ฝายเดกหญง. จดเตรยมอาหารเสรจแลว นงคอยดอยตรงประต ดวยนกวา ประเดยวพชายเราคงจกมา ประเดยวพชายเราคงจกมา.เมอพระเถระมาถงประตเรอนแลว เดกหญงนน กรบบาตรบรรจเตมดวยอาหารเจอนานม ทปรงดวยเนยใส และนาออยแลว วางไวบนมอ (ของพระเถระ).พระเถระทาอนโมทนาวา จงมสขเถด แลวกหลกไป. เดกหญงนนยนจองดทานอยแลว. ความจรง ในคราวนน ผวพรรณของพระเถระบรสทธยงนก อนทรยผองใส หนาของทานเปลงปลงยงนก ประดจผลตาลสกหลดออกจากขวฉะนน.มหาอบาสกากลบมาจากปาถามวา พชายของเจามาแลวหรอลก เดกหญงนนกเลาเรองทงหมดใหมารดาฟง. มหาอบาสกากรไดวา วนน บรรพชตกจแหงบตรของเราถงทสดแลว จงกลาววา ลก พชายของเจายนดยงนกในพระพทธ-ศาสนา ไมกระสน (อยากสก) แลวละดงน. ๕. การพจารณาความมทรพยมรดกเปนใหญ

เมอพจารณาความมทรพยมรดกเปนใหญอยางนวา กทรพยมรดกของพระศาสดามมากแล คอ อรยทรพย ๗ ประการ ทรพยมรดกนนผเกยจครานไมอาจรบได เหมอนอยางวามารดา บดา ยอมตดบตรผประพฤตผด ทาใหเปนคนภายนอกวา คนนไมใชลกของเรา เมอมารดา บดา ลวงลบไป เขากไมไดรบทรพยมรดกฉนใด แมบคคลผเกยจครานกฉนนน ยอมไมไดมรดกคอ อรยทรพยน ผปรารภความเพยรเทานน ยอมไดรบดงน วรยสมโพชฌงคยอมเกดได.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 341๖. การพจารณาความมพระศาสดาเปนใหญ

เมอพจารณาความมพระศาสดาเปนใหญอยางนวา พระศาสดาของเธอเปนใหญ เพราะในเวลาทพระศาสดาของเธอทรงถอปฏสนธ ในพระครรภของพระมารดากด เวลาเสดจออกมหาภเนษกรมณกด เวลาตรสรพระอนตตรสมมา-สมโพธญาณกด เวลาประกาศพระธรรมจกร แสดงยมกปาฏหารย เสดจลงจากเทวโลก และทรงปลงอายสงขารกด เวลาเสดจดบขนธปรนพพานกด หมน-โลกธาตกหวนไหวแลว เธอบวชในพระศาสนาของศาสดาเหนปานฉะนนแลวเปนคนเกยจคราน ควรแลวหรอดงน วรยสมโพชฌงคยอมเกดได.

๗. การพจารณาความมชาตเปนใหญ

เมอพจารณาความมชาตเปนใหญอยางนวา แมโดยชาต บดน เธอไมใชคนมชาตตาแลวละ เธอชอวาเกดแลวในวงศของพระเจาอกกากราช ทสบทอดกนมาโดยมหาสมมตประเพณ ไมเจอปนกบชนชาตอน เปนพระนดดาของพระเจาสทโธทนมหาราช และพระนางเจามหามายาเทว เปนพระอนชาของทานพระราหลพทธชโนรส ขนชอวาเธอ เปนพทธชนบตรเหนปานฉะน แลว อยอยางคนเกยจคราน ไมสมควรดงน วรยสมโพชฌงค ยอมเกดได.

๘. การพจารณาความมสพรหมจารเปนใหญ

เมอพจารณาความมสพรหมจารเปนใหญอยางนวา ทานพระสารบตรทานพระโมคคลลานะ และ พระสาวกผใหญ ๘๐ รป แทงตลอด (ตรสร)โลกตตรธรรม ดวยความเพยรกนทงนน เธอจะดาเนนตามทางของสพรหมจารเหลานน หรอไมดาเนนตามเลาดงน วรยสมโพชฌงคยอมเกดได.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 342 ๙. การงดเวนบคคลผเกยจคราน ๑๐. การคบหาบคคลผปรารภความเพยร ๑๑. ความนอมจตไป ในวรยสมโพชฌงคนน เมอเวนบคคลผเกยจคราน ผสละความเพยรทางกาย และทางใจซงเปนเหมอนงเหลอมกนเตมทอง แลวกหยดอยกบทกด คบหาบคคลผปรารภความเพยร ผอทศตนมงปฏบตธรรมกด มจตโนมนอมโอนไป เพอใหความเพยรเกดขน ในอรยาบถทงหลายม ยน นง เปนตน กด วรยสม-โพชฌงคยอมเกดได. ภกษยอมรชดวา วรยสมโพชฌงคนนทเกดแลว ดวยอาการอยางนยอมเจรญบรบรณดวยอรหตตมรรค.

ปตสมโพชฌงค

ปตสมโพชฌงค ยอมเกดโดยนยอนมาแลวในบาล (สงยตตนกายมหาวารวรรค) อยางนวา ดกอนภกษทงหลาย ธรรมอนเปนทตงแหงปตสม-โพชฌงค มอย การทาใหมากซงโยนโสมนสการ ในธรรมอนเปนทตงแหงปตสมโพชฌงค นเปนอาหาร เพอความเกดแหงปตสมโพชฌงคทยงไมเกดหรอเปนทางเพอความไพบลย เจรญบรบรณ เตมทแหงปตสมโพชฌงค ทเกดแลวดงน. ปตนนเองชอวา ธรรมเปนทตงแหงปตสมโพชฌงค ในบาลนน.มนสการอนยงปตนนใหเกด ชอวาโยนโสมนสการ.

ธรรมเปนเหตเกดปตสมโพชฌงค

อกอยางหนง ธรรม ๑๑ ประการ ยอมเปนทางเกด ปตสมโพชฌงคคอ ๑. พทธานสสต ๒. ธมมานสสต ๓. สงฆานสสต ๔. สลานสสต๕. จาคานสสต ๖. เทวานสสต ๗. อปสมานสสต ๘. เวนบคคลผเศราหมอง๙. คบหาบคคลผหมดจด ๑๐. การพจารณาความในพระสตร เปนทตงแหงความเลอมใส ๑๑. ความนอมจตไปในปตสมโพชฌงคนน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 343 จรงอย ผเจรญปตสมโพชฌงค เมอระลกถงพระพทธคณ ปตสม- โพชฌงคแผซานทวสรระจนกระทงอปจารสมาธ ยอมเกดขน. เมอระลกถงคณพระธรรม และพระสงฆกด พจารณาปารสทธศล ๔ ทตนรกษาไมขาดวนเปนเวลานานกด แมคฤหสถพจารณาศล ๑๐ ศล ๕ กด พจารณาจาคะ การบรจาควา ในเวลาประสบทพภกขภยเปนตน เราถวายโภชนะอนประณตแกสพรหมจารทงหลาย แลวถวายโภชนะชออยางน ดงนกด แมคฤหสถพจารณาถงทานทถวายแกทานผมศลในเวลาเหนปานนนกด พจารณาถงคณเชนกบทเทวดาประกอบแลวถงความเปนเทวดาวา มอยในตนกด พจารณาเหนวากเลสทขมไดแลวแมดวยสมาบตตลอด ๖๐ ปบาง ๗๐ ปบาง ไมฟงกาเรบดงนกด เวนบคคลเศราหมองผมความหมนหมองอนสรางสมไว เพราะไมทาโดยเคารพ ในเวลาเหนพระเจดย เหนโพธพฤกษและเหนพระเถระ ผเปนเชนกบละอองธล บนหลงลา เพราะไมมความเลอมใสรกใครในพระรตนตรยมพระพทธเจาเปนตนกด สองเสพบคคลผหมดจด ผมากดวยควานเลอมใสมจตออนโยนในพระรตนตรย มพระพทธเจาเปนตนกด พจารณาความในพระสตรอนเปนทตงแหงความเลอมใส ซงแสดงคณของพระรตนตรยกด มจตโนมนอมโอนไป เพอใหเกดปต ในอรยาบถทงหลายม ยน นง เปนตนกดปตสมโพชฌงค ยอมเกดได. ภกษยอมรชดวา ปตสมโพชฌงคนน ซงเกดแลวดวยอาการอยางน ยอมเจรญบรบรณดวยอรหตมรรค.

ปสสทธสมโพชฌงค

ปสสทธสมโพชฌงค ยอมเกดโดยนยทมาแลวในบาล (สงยตตนกายมหาวารวรรค) อยางนวา ดกอนภกษทงหลาย กายปสสทธ ความสงบกาย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 344จตตปสสทธ ความสงบจตมอย การทาใหมากซงโยนโสมนสการ ในความ สงบกาย และความสงบจตนน นเปนอาหาร (ยอมเปนไป) เพอความเกดแหงปสสทธสมโพชฌงคทยงไมเกด หรอเปนทางเพอความไพบลย เจรญบรบรณเตมท แหงปสสทธสมโพชฌงค ทเกดแลวดงน.

ธรรมเปนเหตเกดปสสทธสมโพชฌงค

อกอยางหนง ธรรม ๗ ประการ ยอมเปนทางเกดปสสทธสมโพชฌงค.คอ ๑. เสพโภชนะอนประณต ๒. เสพฤดเปนทสบาย ๓. เสพอรยาบถเปนทสบาย ๔. ประกอบความเปนกลาง ๕. เวนบคคลผไมสงบกาย ๖. เสพบคคลผสงบกาย ๗. นอมจตไปในปสสทธสมโพชฌงคนน. จรงอย ผเจรญปสสทธสมโพชฌงค เมอบรโภคโภชนะเปนทสบายอนประณตหมดจดกด. เสพฤดเปนทสบาย ไมวาจะเปนฤดหนาว ฤดรอนเสพอรยาบถ เปนทสบายไมวาจะเปนอรยาบถ ยน เปนตนกด ยอมเกดความสงบได. แตคานน ทานมไดกลาวหมายถงบคคลผเปนมหาบรษ ซงทนฤดและอรยาบถ เปนทสบาย. เมอผทมฤด และอรยาบถทถกกนและไมถกกนเวนฤดและอรยาบถทไมถกกนเสยแลว เสพฤดและอรยาบถทถกกน ปสสทธสม-โพชฌงคยอมเกดได. การพจารณาถงความทตนและคนอนมกรรมเปนของ ๆตน เรยกวา ประกอบความเปนกลาง ปสสทธสมโพชฌงคยอมเกดไดดวยประกอบความเปนกลางอนน. เมอเวนบคคลผมกายไมสงบ เชนเทยวเบยดเบยนสตวอนดวยเครองประหาร มกอนดน และทอนไมเปนตน กด เสพบคคลผมกายสงบ สารวม มอ เทา กด มจตนอมโนมโอนไปเพอใหเกดปสสทธ-สมโพชฌงคในอรยาบถม ยน นง เปนตน กด ปสสทธสมโพชฌงคยอมเกดได.ภกษยอมรชดวา กปสสทธสมโพชฌงคนน อนเกดแลวดวยอาการอยางน ยอมเจรญบรบรณดวยอรหตมรรค.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 345 สมาธสมโพชฌงค

สมาธสมโพชฌงค ยอมเกดได โดยนยมาแลวในบาล (สงยตตนกายมหาวารวรรค) อยางนวา ดกอนภกษทงหลาย สมถนมต (บาลวา สมาธนมต)อพยคคนมตมอย การทาใหมากซงโยนโสมนสการ ในนมตทงสองนน นเปนอาหาร (ยอมเปนไป) เพอความเกดแหงสมาธสมโพชฌงค ทยงไมเกด หรอเปนทางเพอความไพบลย เจรญบรบรณเตมทแหงสมาธสมโพชฌงคทเกดแลวดงน. ในนมตเหลานน สมถะนนแล ชอวา สมถนมตและอพยคคนมต เพราะอรรถวาไมฟงซาน.

ธรรมเปนเหตเกดสมาธสมโพชฌงค

อกอยางหนง ธรรม ๑๑ ประการ ยอมเปนทางเกดสมาธสมโพชฌงคคอ ๑. ทาวตถใหสละสลวย ๒. การปรบปรงอนทรยใหสมาเสมอ ๓. ฉลาดในนมต ๔. ประคองจตในสมยทควรประคอง ๕. ขมจตในสมยทควรขม๖. ทาจตใหราเรงในสมยทควรใหราเรง ๗. เพงเฉยในสมยทควรเพงเฉย๘. เวนบคคลผมจตไมเปนสมาธ ๙. คบหาบคคลผมจตเปนสมาธ ๑๐. พจาร-ณาและวโมกข ๑๑. นอมจตไปในสมาธสมโพชฌงคนน.

อธบายธรรม ๑๑ ประการ

ในธรรม ๑๑ ประการนน เฉพาะการทาวตถใหสละสลวย และการ ปรบปรงอนทรยใหสมาเสมอ พงทราบตามนยทกลาวมาแลวนนแล.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 346 ความฉลาดในการกาหนดกสณนมต เปนอารมณ ชอวาฉลาดใน นมต. การประคองจตไว ดวยการตงธมมวจยสมโพชฌงค วรยสมโพชฌงค.และปตสมโพชฌงคในสมยทจตหดห เพราะมความเพยรยอหยอนเกนไปเปนตน ชอวา ประคองจตในสมยทควรประคอง. การขมจตไว ดวยการตงปสสทธสมโพชฌงค สมาธสมโพชฌงคและอเบกขาสมโพชฌงค ในสมยทจตฟงซาน เพราะปรารภความเพยรมากเกนไปเปนตน ชอวา ขมจตในสมยทควรขม. คาวา ทาจตใหราเรงในสมยทควรราเรง อธบายวา สมยใด จตไมแชมขน เพราะมปญญาและความเพยรออนไป หรอเพราะไมบรรลสขทเกดแตความสงบ สมยนน กจตใหสลด ดวยพจารณาสงเวควตถเรองอนเปนทตงแหงความสลด ๘ ประการ. เรองอนเปนทตงแหงความสลด ๘ ประการ คอ ๑. ชาต๒. ชรา ๓. พยาธ ๔. มรณะ ๕. ทกขในอบาย ๖. ทกขในอดตมวฏฏะเปนมล ๗. ทกขในอนาคตมวฏฏะเปนมล ๘. ทกขในปจจบนมการแสวงหาอาหารเปนมล. อนง การทาความเลอมใสใหเกด ดวยมาระลกถงคณพระรตน-ตรย อนนกเรยกวาการทาจตใหราเรงในสมยทควรใหราเรง. ชอวา เพงเฉยในสมยทควรเพงเฉย อธบายวา สมยใดจตอาศยการ.ปฏบตชอบ ไมหดห ไมฟงซาน แชมขน เปนไปสมาเสมอในอารมณ ดาเนนในสมถวถ สมยนนไมตองขวยขวายในการประคอง ขมและทาจตใหราเรงเหมอนสารถ ไมตองขวนขวาย ในเมอมาวงเรยบฉะนน อนนเรยกวา เพงเฉยในสมยทควรเพงเฉย. การเวนบคคลผมจตฟงซาน ไมบรรลอปจาระ หรออปปนา ใหหางไกล ชอวา เวนบคคลผมจต ไมเปนสมาธ.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 347 การเสพ คบหา เขาไปนงใกลบคคลผมจตเปนสมาธดวยอปจาร ภาวนา หรออปปนาภาวนา ชอวา คบหาบคคลผมจตเปนสมาธ. ความเปนผมจตนอมโนมโอนไปเพอใหเกดสมาธ ในอรยาบถทงหลาย ม ยน นงเปนตน ชอวา นอมจตไปในสมาธสมโพชฌงค. ดวยวา เมอปฏบตอยอยางน สมาธสมโพชฌงคนน ยอมเกดได.เมอภกษรชดวา กสมาธสมโพชฌงคนน อนเกดแลวดวยอาการอยางน ยอมเจรญบรบรณดวยอรหตตมรรค.

อเบกขาสมโพชฌงค

อเบกขาสมโพชฌงค ยอมเกดไดตามนยอนมาแลวในบาล (สงยตต-นกาย มหาวารวรรค) อยางนวา ดกอนภกษทงหลาย ธรรมอนเปนทตงแหงอเบกขาสมโพชฌงคมอย การทาใหมากซงโยนโสมนสการในธรรมเปนทตงแหงอเบกขาสมโพชฌงคนน นเปนอาหาร (ยอมเปนไป) เพอความเกดแหงอเบกขาสมโพชฌงคทยงไมเกด หรอเปนทางเพอความเจรญไพบลย บรบรณเตมท แหงอเบกขาสมโพชฌงคทเกดแลวดงน. กในธรรมเหลานน อเบกขานนแล ชอวา ธรรมเปนทตงแหงอเบกขาสมโพชฌงค

ธรรมเปนเหตเกดอเบกขาสมโพชฌงค

อกอยางหนง ธรรม ๕ ประการ ยอมเปนไปเพอความเกดแหงอเบก-ขาสมโพชฌงค คอ ๑. วางตนเปนกลางในสตว ๒. วางตนเปนกลางในสงขาร๓. เวนบคคลผยดถอสตวและสงขาร ๔. คบหาบคคลผวางตนเปนกลางในสตวและสงขาร ๕. นอมจตไปในอเบกขาสมโพชฌงคนน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 348 อธบายธรรม ๕ ประการ

ในธรรม ๕ ประการนน ผเจรญอเบกขาสมโพชฌงค ยอมตงการวางตนเปนกลางในสตวดวยอาการ ๒ อยาง คอดวยการพจารณาถงความทตนและผอนมกรรมเปนของ ๆ ตนอยางนวา ทานมาดวยกรรมของตน กจกไปดวยกรรมของตน แมเขากมาดวยกรรมของตน (เขา) จกไปดวยกรรมของตน(เขา) เหมอนกน ทานจะยดถออะไรกนดงน และดวยการพจารณาถงความไมมสตวอยางนวา เมอวาโดยปรมตถ ทวาสตว ๆ มนไมม ทานจะยดอะไรกนเลาดงน. ตงการวางตนเปนกลางในสงขาร ดวยอาการ ๒ อยางคอ ดวยการพจารณาโดยความเปนของไมมเจาของ อยางนวา จวรนจกเขาถงความเปลยนสและความเกาคราครา เปนผาเชดเทา ตองเขยทงดวยปลายไมเทา กถาวาจวรนน พงมเจาของไซร เขากไมพงใหมนเสยหายอยางน ดงน และดวยการพจารณาโดยความเปนของชวคราวอยางนวา จวรนอยไมไดนาน เปนของชวคราวดงน. แมในบรขารมบาตรเปนตน กพงประกอบความเหมอนอยางในจวร. ในขอวา เวนบคคลผยดถอในสตวและสงขาร มวนจฉยดงน บคคลใดเปนคฤหสถ กยดถอปยชน มบตร ธดา เปนตน ของตนหรอเปนบรรพชตกยดถอบรรพชตมอนเตวาสก และผรวมอปชฌายกนเปนตนของตน มวทากจกรรมมปลงผม เยบจวร ซกยอมจวร ระบมบาตร เปนตนของชนเหลานน ดวยมอของตนทเดยว เมอไมเหนเพยงครเดยว กบนถงวาสามเณรรปโนนไปไหน ภกษหนมรปโนนไปไหน เหลยวซายแลขวา เหมอนมฤคตนตกใจฉะนน แมผอนออนวอนขอวา โปรดสงสามเณรชอโนนไปชวย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 349ปลงผมเปนตน สกครเถดดงน กไมยอมให ดวยพดวา พวกเราจะไมใหทา กจกรรมของตนบางหรอ พวกทานพาเธอไปจะลาบากดงน บคคลนชอวายดถอสตว. ฝายบคคลใด ยดถอบรขารมจวร บาตร ถลกบาตร ไมเทาเปนตนแมผอนจะเอามอจบกไมใหจบ ถงขอยมกตอบขดของวา เราตองการใชทรพยกยงไมใช จกใหพวกทานไดอยางไรดงน บคคลนชอวา ยดถอสงขาร. ฝายบคคลใด วางตนเปนกลาง เทยงตรงในวตถทงสองนน บคคลนชอวาวางตนเปนกลาง ในสตวและสงขาร. เมอเวนไกลบคคลผยดถอสตวและสงขารเหนปานฉะนกด คบหาบคคลผวางตนเปนกลางในสตวและสงขารกด มจตนอมโนมโอนไปเพอใหเกดอเบกขาสมโพชฌงค ในอรยาบถทงหลาย ม ยน นง เปนตนกด อเบกขาสมโพชฌงคน ยอมเกดไดดวยประการฉะน. ภกษยอมรชดวา กอเบกขาสมโพชฌงคนนอนเกดแลว ดวยอาการอยางน ยอมเจรญบรบรณดวยอรหตตมรรค. คาวา อต อชฌตต วา หรอภายในเปนตน ความวาพจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย เพราะกาหนดสมโพชฌงค ๗ ของตน หรอของคนอนหรอกาหนดสมโพชฌงค ๗ ของตนตามกาล หรอของคนอนตามกาลอย. กความเกด และความเสอม (แหงอเบกขาสมโพชฌงค) พงทราบดวยอานาจความเกด และความดบแหงสมโพชฌงคทงหลาย ในโพชฌงคบรรพน. ขอความตอจากน กมนยดงกลาวมาแลว.

สตกาหนดโพชฌงคเปนอรยสจ ๔

แตในโพชฌงคบรรพน มขอแตกตางกนอยางเดยว คอพงประกอบความอยางนวา สตกาหนดโพชฌงคเปนอารมณ เปนทกขสจ เปนตน แลว

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 350พงทราบวา เปนทางปฏบตนาออกจากทกข ของภกษผกาหนดโพชฌงคเปน อารมณ. คาทเหลอกเชนนนเหมอนกน. จบโพชฌงคบรรพ

สจจบรรพ

พระผมพระภาคเจา ครนทรงจาแนกธมมานปสสนาโดยโพชฌงค ๗ประการ อยางนแลว บดน เพอจะทรงจาแนกสจจะ ๔ ประการ จงตรสวาปน จปร ยงมอกขอหนง ดงนเปนตน.

อรยสจ ๔

ในคาเหลานน คาวา รชดตามเปนจรงวา นทกขเปนตน ความวารชดตามสภาพทเปนจรง ซงธรรมทเปนไปในภม ๓ เวน ตณหาวา นทกข รชดตามสภาพทเปนจรง ซงตณหาทมอยกอน. อนทาทกขนนนนแล ใหเกด ใหปรากฏขน นทกขสมทย รชดตามสภาพทเปนจรงซงความดบคอ หยดทกขและทกขสมทยทงสองวา น ทกขนโรธ รชดตามสภาพทเปนจรง ซง อรยมรรคอนเปนเหตกาหนดรทกข เปนเหตละสมทย เปนเหตทาใหแจงนโรธวา นทกขนโรธคามนปฏปทา. กถาวาดวยสจจะทเหลอเวนกถาวาดวยบท ภาชนะ แจกบทแหงทกขมชาตเปนตน ทานกลาวไวพสดารในคมภรวสทธมรรคแลวเทยว.

อธบายบทภาชนะ

ชาต

สวนในบทภาชนะ พงทราบวนจฉยดงตอไปน คาวา กตมา จ ภก-ขเว ชาต ดกอนภกษทงหลาย ชาตเปนอยางไร ความวา ดกอนภกษทง

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 351หลาย กชาตอนใด ทเรากลาวอยางนวา แมชาตกเปนทกข ชาตอนนนเปน อยางไร. พงทราบอรรถในปจฉาทงปวง อยางน. คาวา ของสตวเหลานน ๆอนใดน เปนคากาหนดรวมสตวไวทงหมดโดยไมมกาหนดวา ของเหลาสตวชอน.แมคาวาในหมสตวนนๆน เปนคากาหนดรวมหมสตวไวทงหมด. ความเกดชอวาชาต. คาวาชาตน เปนชอของขนธทเกดจาเพาะทแรก พรอมดวยความเปลยนแปลง. คาวาสญชาตน เปนไวพจน (แทน) ของชาตนนเอง แตประกอบดวยอปสรรค. ความเกดนนแล ชอวา โอกกนต กาวลง ดวยอรรถวา กาวลงโดยอาการทเขาไปโดยลาดบ ชอวา อภนพพตต เกดจาเพาะ ดวยอรรถวาเกดเฉพาะ กลาวคอ เกด ทง ๔ อยางน ชอวากลาวโดยสมมต. สวนบาลขนธาน ปาตภาโว ความปรากฏแหงขนธทงหลายน กลาวโดยปรมตถ.ความปรากฏแหงขนธทงหลายนนแล ทแยกเปนขนธหนง ขนธส และ ขนธหาในบรรดาหมสตวทมขนธหนงเปนตนนนเอง ไมใชความปรากฏแหงบคคล. แตเมอความปรากฏแหงขนธนนมอย. กสมมตเรยกกนวา บคคลปรากฏดงน.คาวา อายตนาน ปฏลาโภ ความไดอายตนะทงหลาย ความวา อายตนะทงหลายปรากฏอยนนแล เปนอนชอวาไดมา นนชอวาความไดมาทกลาวไดวาความปรากฏแหงอายตนะเหลานน.

ชรา

ศพทวา ชรา เปนศพทแสดงถงสภาพความเปนเอง. ศพทวา ชรณตาแสดงถงภาวะ คออาการ. ศพทวา ขณฑจจ เปนตน คอแสดงถงภาวะเปลยนแปลง จรงอย เวลาเปนหนมสาว ฟนกเรยบขาว. ครนหงอมเขา ฟนเหลานน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 352กเปลยนสไปโดยลาดบ หลดตกไปในทนน ๆ. อนง ฟนหก หมายถงฟนท หลดรวง และทยงอย ชอวา ขณฑตา. ภาวะแหงฟนทหกเรยกวา ขณฑจจความทฟนหก. ผมและขน คราคราไปโดยลาดบ ชอวาผมหงอก. ผมหงอกเกดพรอมแลวแกบคคลนน เหตนน บคคลนน ชอวา มผมหงอก. ภาวะแหงบคคลผมผมหงอก ชอวา ปาลจจ ความทผมหงอก. เกลยวทหนงของบคคลนน มอย เพราะมเนอและเลอดแหงไปดวยถกลม คอ ชราประหาร เหตนนบคคลนนชอวามหนงเปนเกลยว (เหยว). ภาวะแหงบคคลผมหนงเปนเกลยวนนชอวา วลตตจตา ความทหนงเหยว. ดวยถอยคามประมาณเพยงเทานเปนอนพระผมพระภาคเจาทรงแสดงชรา ทเปดเผย อนปรากฏชด โดยแสดงความเปลยนแปลง ในฟน ผม ขน หนง. ทางไปของลม หรอไฟ จะปรากฏไดกเพราะลมพดถกหญา หรอตนไมเปนตน หกระเนระนาด หรอไฟไหม แตทางไปของลม และไฟนนกหาปรากฏไมฉนใด ทางไปแหงชรากฉนนนเหมอนกนจะปรากฏไดกโดยภาวะมฟนหกเปนตน แหงอาการ ๓๒ มฟนเปนตนแมบคคลลมตาด กจบไมได ความคราคราแหงอาการมฟนหกเปนตน หาใชตวชราไม เพราะชราจะพงรทางจกษมได. แตเพราะเมอถงชรา อายเสอมไปฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสโดยผลใกลเคยงวา ความเสอมไปแหงอายเรยกวา ชรา. อนง เพราะเวลาเปนหนมสาว อนทรยทงหลายมจกษเปนตนแจมใสด สามารถรบอารมณของคน แมทละเอยดไดใหสะดวกทเดยว เมอถงชรา กแกงอม ขนมว ไมผองใสไมสามารถรบอารมณของตน แมทหยาบไดฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสโดยผลใกลเคยงวา ความแกงอมแหงอนทรยทงหลายเรยกวา ชรา ดงนบาง.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 353 มรณะ

ในมรณนทเทส มวนจฉยดงตอไปน ศพทวา ย หมายถง มรณะ เปนศพทแสดง นป สกลงค (ไมใชเพศชาย เพศหญง ทางไวยากรณ). ในคาวา ย นน พงประกอบความดงนวามรณะ ทานเรยกวา จต เรยกวา จวนตา. ในศพทเหลานน ศพทวา จตแสดงถงสภาพทเปนเอง. ศพทวา จวนตา แสดงถงภาวะ คอ อาการ. เมอบคคลถงมรณะแลว ขนธทงหลายยอมแตก และหายไป แลไมเหน เพราะฉะนน มรณะนน จงเรยกวา ความแตก ความหายไป ความมอดมวย. บทวามจจมรณะ คอ มจจมรณะ มใช ขณกมรณะ (ตายชวขณะ). การทากาละคอ ตาย ชอวา กาลกรยา. แมทงหมดน กลาวโดยสมมตทงนน. สวนบาลวา ขนธาน เภโท น เปนการกลาวโดยปรมตถ. ความแตกแหงขนธทงหลาย ทแยกเปนขนธหนง ขนธส และขนธหา ในบรรดาหมสตวทมขนธหนงเปนตนนนเอง มใชความแตกแหงบคคล. แตเมอความประชมพรอมแหงขนธมอย กสมมตเรยกวา บคคลตาย. การทอดทงอตตภาพ ชอวาการทอดทงซากศพ. จรงอย เมอบคคลถงความตาย อตตภาพกตกเปนเหมอนทอนไม ไรประโยชนฉะนน เพราะฉะนน มรณะนนทานจงเรยกวา การทอดทงซากศพ. สวนความขาดแหงชวตนทรย เมอวาโดยปรมตถโดยอาการทงปวงกคอมรณะ. มรณะนนนนแหละ เรยกวา สมมตมรณะ.ชาวโลกถอเอาความขาดแหงชวตนทรยเทานน จงพดวา ตสสะ ตาย ผสสะตาย ดงน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 354 โสกะ

บทวา พยสเนน ดวยความวบต ความวา ดวยความวบตอยางใดอยางหนง บรรดาความวบตทงหลาย มความวบตจากญาตเปนตน. บทวาทกขธมเมน อนทกขธรรม ความวา อนเหตแหงทกข มการฆา และจองจาเปนตน. บทวา ผฏสส ถกตองแลว ไดแกทวมทบ ครอบงาแลว.คาวา โสกะ ไดแกความโศก อนมความแหงใจเปนลกษณะ ยอมเกดแกบคคล ในเมอถกความวบต มความวบตจากญาตเปนตน หรอเหตแหงทกขมการฆา การจองจาเปนตน อยางใดอยางหนง ครอบงาแลว. ความเปนผเศราโศก ไดแก ความเศราโศก. กความเศราโศกนนเกดขนทาภายในใหแหงใหแหงผาก เพราะฉะนน จงเรยกวา ความเศราใจ ความแหงใจภายใน ดงน.

ปรเทวะ

คนทงหลาย ยดถออยางนวา ลกหญงของเรา ลกชายของเรา ดงนยอมคราครวญราพน ดวยความยดถอนน เหตนน ความยดถอนน จงชอวาเปนเหตคราครวญ. คนทงหลาย ราพนยกยอคณนน ๆ ดวยเหตนน เพราะฉะนน เหตนน จงชอวา เปนเหตราพน. ศพททงสอง (อาเทวนา ปรเทวนา)นอกจากอาเทวะ ปรเทวะ นน เปนศพทแสดงภาวะแหงความคราครวญ ราพนนนนนแหละ.

ทกขโทมนส

ความทกข อนมกายประสาท เปนทตง (ทเกด) เพราะอรรถวาทนไดยาก ชอวาทกขทางกาย. คาวา ไมชนใจ คอไมหวานใจ. คาวา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 355ทกขทเกดแตกายสมผส คอทกขทเกดจากสมผสทางกาย คาวา เวทนา ทไมนาชนใจ คอ เวทนา ทไมนาชอบใจ. โทมนสสมปยตกบจต ชอวาเจตสก ไดแกโทมนสทางใจ. คาทเหลอมนยดงกลาวมาแลวในทกขนนแล.

อปายาส

บทวา อายาโส ไดแก ความลาบากทางใจ อนถงอาการ คอความทอแทหอเหยว. ความคบใจโดยภาวะมกาลงแรง ชอวา ความคบแคนใจ. ศพททงสอง (อายาสตตก อปายาสตต ) นอกจาก อายาสะ และอปายาสะนน เปนธรรมเนองอยในตน สองภาวะ ชภาวะ.

การไมสมควรปรารถนาเปนทกข

บทวา ชาตธมมาน มความเกดเปนธรรมดา คอมความเกดเปนสภาวะ. สองบทวา อจฉา อปปชชต ความปรารถนายอมเกด คอตณหายอมเกด. คาวา อโห วต ไดแกความปรารถนา. บทวา น โข ปเนต อจฉายขอนน ไมพงไดดวยความปรารถนาแล ความวา ขอนน คอความไมตองมาเกด เวนมรรคภาวนาเสย บคคลไมพงบรรลไดดวยปรารถนา. คาวา อท ปแมน คอแมอนน. ปอกษร ในคาวา อทมป หมายถงบททเหลอขางหนา.บทวา ยมปจฉ ปรารถนาสงใด ความวา. บคคลปรารถนาสงทไมพงไดยอมไมได. เพราะธรรมใด ความปรารถนาในสงทไมพงได นนกเปนทกข. ทกๆบทกนยนเหมอนกน. ในขนธนทเทสมวนจฉยดงน. รปนนดวย อปาทานขนธดวย เพราะเหตนน จงชอวา รปปาทานขนธ. ทก ๆ ขนธกพงทราบอยางน.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 356 สมทยอรยสจ

คาวา ยาย ตณหา ตดเปน ยา อย ตณหา แปลวา ตณหานใด.คาวา โปโนพภวกา มวเคราะหวา การทาภพใหม ชอวา ภพใหม ภพใหมนนเปนปกตแหงตณหานน เหตนน ตณหานน จงชอวา โปโนพภวกา มความเกดอกเปนปกต. คาวา นนทราคสหคตา ไดแกตณหาทเกดรวมดวยความกาหนด ดวยอานาจความเพลดเพลน. ทานอธบายวา โดยอรรถตณหานน กเปนอนเดยวกนกบนนทราคะนนเอง. ในคาเหลานน คาวา ตตรตต-ราภนนทน เพลดเพลนในอารมณนน ๆ ความวา อตตภาพ เกดจาเพาะในทใด ๆ ตณหากเพลดเพลนในทนน ๆ. อกนยหนง ตณหามกเพลดเพลนในอารมณทงหลาย มรปเปนตน ชอวาในทนน ๆ. อธบายวา เพลดเพลนในรปเพลดเพลนในเสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ. ศพทวา เสยยถทเปนศพทนบาต. ศพทวา เสยยถท นนมความวา ถามคาถามวา ตณหานนเปนไฉน. ความอยากในกาม ชอวากามตณหา. คาวากามตณหานน เปนชอของความกาหนดเกยวดวยกามคณ ๕. ความอยากในภพ ชอวา ภวตณหา.คาวา ภวตณหานเปนชอของความกาหนด ในรปภพและอรปภพ อนเกดพรอมดวยสสสตทฏฐ ทเกดโดยความปรารถนาภพ และความยนดในฌาน. ความอยากในวภพ ชอวา วภวตณหา. คาวา วภวตณหาน เปนชอของความกาหนดทเกดพรอมดวยอจเฉททฏฐ. บดน พระผมพระภาคเจาเพอจะทรงแสดงวตถทตง ทเกด แหงตณหานนโดยพสดาร จงตรสวา สา โข ปเนสากตณหานนนแล ดงนเปนตน. บรรดาคาเหลานน คาวา อปปชชต แปลวา เกด. คาวา นวสตไดแก ตงอยโดยความเปนไปบอยๆ. คาวา ย โลเก ปยรป สาตรป ความวา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 357เปนสภาวะทรกและสภาวะทชอบใจในโลก. ในคาวา จกข โลเก เปนตน มอธบายดงน จรงอย สตวทงหลาย ถอมนในจกษเปนตนในโลกโดยความเปนของ ๆ เรา ตงมนอยในสมบต ยอมสาคญจกษ (ตา) ของตน อนมประสาททง ๕ แจมใส เหมอนหนาตางแกวมณ อนเผยขนแลวในวมานทองดวยทานองถอเอานมต ในกระจกเปนตน ยอมสาคญโสต (ห ) เหมอนหลอดเงนและเหมอนดายรอยสงวาลย ยอมสาคญ ฆานะ (จมก) ทไดโวหารเรยกวาตงคนาสา (จมกโดง) เหมอนขวหรดาลทเขาปนตงไว ยอมสาคญ ชวหา(ลน) อนออนสะอาดคอยรบรสอรอย เหมอนพนผากมพลแดง ยอมสาคญกายเสมอนตนสาละหนม และเสมอนเสาระเนยดทอง ยอมสาคญ มนะ (ใจ)อนโอฬาร (ของตน) ไมเหมอนกบใจของคนอน ๆ ยอมสาคญรป ประหนงวามผวพรรณดงดอกกณณการทองเปนตน ยอมสาคญเสยง ประหนงเสยงนกการะเวก และดเหวา ทนาคลงไคล และเสยงกงวานของปแกวทเปาแผว ๆยอมสาคญอารมณมคนธารมณ (หอม) เปนตน อนมสมฏฐาน ๔ ทตนไดแลววาอารมณเหนปานน ของคนอนใครเลา จะม. เมอสตวเหลานนสาคญอยอยางน จกษเปนตนเหลานน กยอมเปนทรก เปนทชนใจ. เมอเปนเชนนน ตณหาของสตวเหลานน ทยงไมเกด กยอมเกดในจกษเปนตนนน และตณหาทเกดแลว กยอมตงอยโดยความเปนไปบอย ๆ. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา จกษเปนทรก เปนทชนใจ ในโลก ตณหานน เมอจะเกด กเกดทจกษนน ดงนเปนตน. คาวา ตตถ อปปชชมานา อปปชชต ความวาตณหานน เมอเกดในกาลใด กยอมเกดทจกษนในกาลนน. ทก ๆ บทกนยน.

ทกขนโรธอรยสจ

บททงปวงมบทวา อเสสวราคนโรโธ ความดบดวยสารอกโดยไมเหลอเปนตน ทงหมดเปนไวพจนของพระนพพานนนเอง. จรงอย ตณหา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 358มาถงพระนพพานยอมคลาย ดบไมเหลอ เพราะฉะนน พระนพพานนน จงตรส เรยกวา ความดบ ดวยคลายไมเหลอ แหงตณหานนนนแล. อนง ตณหามาถงพระนพพาน ยอมละ สละคน ปลอย ไมตด เพราะฉะนน พระนพพานจงตรสเรยกวา เปนทละ สละ ปลอย ไมตด. แทจรง พระนพพานกมอยางเดยวเทานน. แตชอของพระนพพานนนมมาก โดยเปนปฏปกษตอชอของสงขตธรรม ทงหมด. คออยางไร คอธรรมเปนทคายไมเหลอ เปนทดบไมเหลอเปนทละ เปนทสละ เปนทพน เปนทไมตด เปนทสนราคะ เปนทสนโทสะ เปนทสนโมหะ เปนทสนตณหา เปนทไมเกด เปนทหยด ไมมนมต ไมมทตง ไมมทอาศย ไมมปฏสนธ ไมเปนไป ไมไป ไมเกด ไมแก ไมเจบไมตาย ไมโศก ไมคราครวญ ไมคบแคน ไมเศราหมอง ดงนเปนตน. บดน พระผมพระภาคเจา เพอจะทรงแสดงความไมมแหงตณหาทงปวง ทมรรคตดไดแลว ถงความหยด (ไมเปนไป) เพราะมาถงพระนพพาน ในวตถทพระองคทรงแสดงวา ตณหาเกดนนแหละ จงตรสวา สา โข ปเนสา กตณหานนนดงน เปนตน. พงทราบวนจฉยในคานน ดงตอไปน เหมอนอยางวา บรษพบเถานาเตาขม ทเกดในนาแลว จบตงแตยอด คนหาโคนพบแลว ตดออกเสย เถานนกเหยวแหงโดยลาดบ ถงความไมปรากฏ ทนน เขากเรยกกนวา เถานาเตาขมในนานน ดบแลว ละแลว ตณหาในจกษเปนตน เปรยบเหมอนเถานาเตาขมในนา ตณหานน ตดรากไดดวยอรหตตมรรค ถงความหยด (งอก) เพราะมาถงพระนพพาน อนง ตณหาอนถงความหยดอยางนนแลว ยอมไมปรากฏในวตถเหลานน เหมอนเถานาเตาขมไมปรากฏในนาฉะนน. อนง เปรยบเหมอนพวกมนษยนาโจรมาจากดง พงฆาเสยทประตดานทศใต แหงพระนคร แตนน คนทงหลายจะพงพดกนวาพวกโจรในดง ตายแลว หรอถกฆาตายแลว ดงน ฉน ใด

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 359กฉนนนเหมอนกน ตณหาในจกษเปนตน เปรยบเหมอนโจรในดง ตณหานน ชอวา ดบไปในพระนพพานนนเอง เพราะมาถงพระนพพานแลวจงดบไปเหมอนโจรถกฆาทประตทศใตฉะนน อนง ตณหาอนดบแลวอยางนน ยอมไมปรากฏในวตถเหลานน เหมอนโจรไมปรากฏในดงฉะนน. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงแสดงความดบแหงตณหานน ในจกษเปนตนนนจงตรสวา จกษเปนทรก เปนทชนใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะละกละไดทจกษนน เมอจะดบ กดบทจกษนนดงนเปนตน

ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ

คาวา อยเมว เปนคากาหนดแนชดเพอปฏเสธมรรคอน. คาวา อรโยความวา มรรคชอวาอรยะ เพราะไกลจากกเลสทงหลาย อนมรรคนน ๆ พงฆาและเพราะทาความเปนพระอรยะ. ทรงแสดงกมมฏฐานวาดวยสจจะ ๔ ดวยคาวารในทกข เปนตน. ในสจจะ ๔ นน ๒ สจจะตน (ทกข สมทย) เปนวฏฏ-สจจะ ๒ สจจะหลง (นโรธ มรรค) เปนววฏฏสจจะ. ในวฏฏสจจะ และววฏฏสจจะเหลานน ความตงมนแหงกมมฏฐานของภกษ ยอมมในวฏฏสจจะไมมในววฏฏสจจะ กพระโยคาวจรกาหนดสจจะ ๒ เบองตน ในสานกอาจารยโดยยอ อยางนวา ปญจขนธเปนทกข ตณหาเปนสมทย และพสดารโดยนยเปนตนวา ปญจขนธเปนไฉน คอรปขนธดงนแลว ทบทวน (ทองบน) ชอวาทากรรมในสจจะ ๒ เหลานน. สวนในสจจะ ๒ นอกน พระโยคาวจร ยอมทากรรม ดวยการฟงอยางเดยว อยางนวา นโรธสจ นาปรารถนา นาใครนาพอใจ มรรคสจ นาปรารถนา นาใคร นาพอใจ. พระโยคาวจรนน เมอทาอยอยางน ยอมแทงตลอดสจจะทง ดวยปฏเวธญาณอนเดยว ยอมตรสรดวย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 360อภสมยญาณอนเดยว คอแทงตลอดทกขสจจะ ดวยปฏเวธ คอปรญญากจ แทง ตลอดสมทยดวยปหานกจ แทงตลอดนโรธสจจะ ดวยสจฉกรยากจ แทงตลอดมรรคสจจะ ดวยภาวนากจ. ยอมตรสรทกขสจจะ ดวยอภสมยญาณ คอปรญญากจตรสรสมทยสจจะ ดวยปหานกจ ตรสรนโรธสจจะ ดวยสจฉกรยากจ ตรสรมรรคสจจะ ดวยภาวนากจ. ในเบองตน พระโยคาวจรนน มปฏเวธญาณใน สจจะ ๒ เบองตน ดวยการกาหนด การสอบถาม การฟง การทรงจา และการพจารณา สวนในสจจะ ๒ เบองปลาย พระโยคาวจรมปฎเวธญาณ ดวยอานาจการฟงอยางเดยว ในภายหลง จงมปฏเวธญาณในสจจะ ๓ โดยกจ มปฏเวธญาณในนโรธสจโดยอารมณ. สวนปจจเวกขณญาณมแกพระโยคาวจรผบรรลสจจะแลว. และพระโยคาวจรน เปนผเรมบาเพญเพยร เพราะฉะนนจงไมตรสปจจเวกขณญาณนนไวในทน. อนง เมอภกษนกาหนดรในเบองตนความคานง รวบรวมใจ ใสใจ และพจารณาวา เรากาหนดรทกข เราละสมทยเราทาใหแจงนโรธ เราเจรญมรรค ดงน ยงไมม จะมไดตงแตการกาหนดไป. สวนในเวลาภายหลง ทกขกเปนอนชอวากาหนดรแลว สมทยกเปนอนละเสยแลว นโรธกเปนอนทาใหแจงแลว มรรคกเปนอนทาใหเกดแลว. ในสจจะเหลานน สจจะ ๒ เบองตน ชอวา ลกซง เพราะเหนไดยากสจจะ ๒ เบองหลง ชอวาเหนไดยาก เพราะลกซง. ความจรง ทกขสจปรากฏตงแตเกดมา ถงกบกลาวกนวา ทกขหนอ ในเวลาทถกตอและหนามตาเปนตน. แมสมทยสจกปรากฏตงแตเกดมา ดวยอานาจอยากเคยว อยากกนเปนตน. แตแมทงสองสจจะนนกชอวาลกซง โดยลกษณะ และการแทงตลอด. สจจะ ๒ นนชอวาลกซง เพราะเหนไดยากดวยประการฉะน. สวนความพยายามเพอเหนสจจะ ๒ นอกน กเปนเหมอนเหยยดมอจบภวคคพรหม เหยยดเทาไปตองอเวจ-

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 361นรก และเปนเหมอนเอาปลายขนทราย กบปลายขนทรายทแยกออก ๗ สวน ใหจดตดกน. สจจะ ๒ เบองปลายเหลานน ชอวาเหนไดยาก เพราะลกซงดวยประการฉะน. พระผมพระภาคเจาตรสวา น ความรในทกขดงนเปนตนทรงหมายถงความเกดญาณอนเปนสวนเบองตน ในสจจะ ๔ ทชอวาลกซงเพราะเหนไดยาก และทชอวาเหนไดยาก เพราะลกซง ดวยอานาจการกาหนดเปนตน ดวยประการฉะน. สวนในขณะแทงตลอด ญาณ (ปฏเวธญาณ) นนกมหนงเทานน.

สมมาสงกปปะ

ความดารมความดารออกจากกามเปนตน ตางกนในเบองตน เพราะสญญาในอนงดเวนจากกามพยาบาทและวหงสาตางกน. แตในขณะแหงมรรคความดารฝายกศลอนเดยวเทานน เกดขนใหองคมรรคบรบรณ โดยใหสาเรจความไมเกดแหงความดารฝายอกศล ทเกดแลวในฐาน ๓ เหลาน เพราะตดทางแหงความดารฝายอกศลนนไดขาด นชอวา สมมาสงกปปะ.

สมมาวาจา

แมกศลธรรมมเจตนางดเวนจากมสาวาทเปนตน กตางกนในเบองตนเพราะสญญาในการงดเวนจากมสาวาทเปนตนตางกน. แตในขณะแหงมรรคเจตนางดเวนฝายกศลอนเดยวเทานน เกดขนใหองคมรรคบรบรณ โดยใหสาเรจความไมเกดแหงเจตนาเครองทศลฝายอกศลทเกดแลว ในฐานะ ๔ เหลาน เพราะตดทางแหงเจตนาเครองทศลฝายอกศลนนไดขาด นชอวา สมมาวาจา.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 362 สมมากมมนตะ

แมกศลธรรม มเจตนางดเวนจากปาณาตบาตเปนตน กตางกนในเบองตน เพราะสญญาในการงดเวนจากปาณาตบาตเปนตน ตางกน. แตในขณะแหงมรรค เจตนางดเวนฝายกศล อนเดยวเทานน เกดขนใหองคแหงมรรคบรบรณ โดยใหสาเรจความไมเกด แหงเจตนาเครองทศลฝายอกศลทเกดแลว ในฐานะ ๓ เหลาน เพราะตดทางไดขาด นชอวา สมมากมมนตะ.

สมมาอาชวะ

คาวา มจฉาอาชวะ ไดแกกายทจรตและวจทจรต ทเปนไปเพอตองการของเคยวของกนเปนตน. คาวา ละ คอเวน. คาวา ดวยสมมาอาชวะคอดวยอาชพทพระพทธเจาทรงสรรเสรญ. คาวา สาเรจชวต คอดาเนนการเลยงชพ. ทชอวาสมมาอาชวะ ตางกนในเบองตน เพราะสญญาในการงดเวนจากทจรตมมสาวาทเปนตน ตางกน. แตในขณะแหงมรรคเจตนางดเวนฝายกศลอนเดยวเทานน เกดขนใหองคแหงมรรคบรบรณโดยใหสาเรจความไมเกดแหงเจตนาเครองทศล อนเปนมจฉาอาชวะ ทเกดแลวในฐานะเจด (กายทจรต๓ วจทจรต ๔) เหลานแหละ เพราะตดทางไดขาด นชอวา สมมาอาชวะ.

สมมาวายามะ

คาวา ทยงไมเกด คอทยงไมเกดแกตนในภพหนง หรอในอารมณเหนปานนน. แตพระโยคาวจรเหนบาปอกศลธรรม ทกาลงเกดแกคนอน ยอมยงฉนทะใหเกด ปรารภความเพยร ประคองตงจตไว เพอไมใหเกดบาปอกศล

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 363ทยงไมเกด ดวยคดอยางนวา โอหนอ บาปอกศลธรรม เหนปานนน ไมพง เกดแกเราดงน. คาวา ฉนท ชเนต ยอมยงฉนทะใหเกด คอ ใหเกดความพอใจในความเพยรทใหสาเรจขอปฏบตอนไมใหเกดบาปอกศลเหลานน. คาวาวายมต พยายาม คอ ทาความพยายาม. คาวา วรย อารภต ปรารภความเพยร คอดาเนนความเพยร. คาวา จตต ปคคณหาต ประคองจตคอ ทาการประคองจตดวยความเพยร. คาวา ปทหต ตงไว คอดาเนนการตงความเพยรวา จะเหลอแตหนง เอน กระดก กตามทเถด ดงน. คาวาอปปนนาน ทเกดแลว คอทเคยเกดแลวแกตน โดยการกาเรบขน ยอมใหเกดฉนทะ เพอละบาปอกศล เหลานนวา บดนเราจกไมใหบาปอกศลเชนนนเกดขนละ. คาวา อนปปนนาน กสลาน กศลทยงไมเกด คอ กศลธรรมมปฐมฌานเปนตน ทตนยงไมได. คาวา อปปนนาน ทเกดแลว คอกศลธรรมเหลานนนนแหละทตนไดแลว. คาวา ตยา เพอตงมน คอ เพอตงอยโดยการเกดตอเนองกนบอย ๆ. คาวา อสมโมสาย เพอไมขาดสาย คอเพอไมใหสญเสย. คาวา ภยโยภาวาย เพอมยง ๆ คอ เพอเจรญยงขนไป. คาวา เวปลลาย คอเพอความไพบลย. คาวา ภาวนาย ปารปรยา คอเพอความมบรบรณ. แมสมมาวายามนกตางกนในเบองตน เพราะจตทคดไมใหเกดอกศลทยงไมเกดเปนตนตางกน. แตในขณะแหงมรรค วรยะฝายกศลอนเดยวเทานน เกดขนใหองคแหงมรรคบรบรณ โดยใหสาเรจกจ ในฐานะ ๔ เหลานเหมอนกน นชอวา สมมาวายามะ.

สมมาสต

แมสมมาสต กตางกนในเบองตน เพราะจตทกาหนดอารมณมกายเปนตนตางกน แตในขณะแหงมรรค สตอยางเดยวเทานนเกดขนใหองคแหงมรรคบรบรณ โดยใหสาเรจกจในฐานะ ๔ นชอวา สมมาสต.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 364 สมมาสมาธ

ฌานทงหลาย ตางกน ทงในเบองตน ทงในขณะแหงมรรค. ในเบองตนตางกนโดยสมาบต. ในขณะแหงมรรค ตางกน โดยมรรค. จรงอยมรรคท ๑ แหงมรรคขณะหนง มปฐมฌานเปนบาท แมมรรคท ๒ เปนตนมปฐมฌานเปนบาทบาง มฌานอยางใดอยางหนง ในทตยฌานเปนตน เปนบาทบาง. มรรคท ๑ แหงมรรคขณะแมอนหนงมฌานอยางใดอยางหนงแหงทตยฌานเปนตนเปนบาท แมมรรคท ๒ เปนตน กมฌานอยางใดอยางหนงแหงทตยฌานเปนตน เปนบาทบาง มปฐมฌานเปนบาทบาง. มรรคทง ๔ วาโดยฌานเหมอนกนกม ตางกนกม เหมอนกนบางแหงกม ดวยประการฉะน.นเปนความแผกกนแหงมรรคนน โดยกาหนดโดยฌานทเปนบาท. พงทราบอธบายโดยกาหนดดวยฌานเปนบาทกอน มรรคทเกดแกพระโยคาวจรผไดปฐมฌาน ออกจากปฐมฌาน เจรญวปสสนาอย ชอวามปฐมฌานเปนบาท.กองคแหงมรรค และโพชฌงค ยอมบรบรณในปฐมฌานนโดยแท. มรรคทเกดแกพระโยคาวจรผไดทตยฌาน ออกจากทตยฌานแลว เจรญวปสสนาอยชอวามทตยฌานเปนบาท. สวนองคมรรคในทตยฌานน ม ๗ ประการ. มรรคทเกดแกพระโยคาวจรผออกจากตตยฌานแลวเจรญวปสสนาอย ชอวามตตยฌานเปนบาท. สวนองคมรรคในตตยฌานนม ๗ แตโพชฌงคม ๖ ประการ. สาหรบพระ-โยคาวจรผออกจากจตตถฌาน จนถงเนวสญญานาสญญายตนะกนยนเหมอนกน.ฌานหมวด ๔ และหมวด ๕ ยอมเกดในอรป และฌานนนทานกลาววา เปนโลกตตระ ไมใชโลกยะ. ถามวาในฌานมปฐมฌานเปนตนนเปนอยางไร. ตอบวาในฌานมปฐมฌานเปนตนแมน พระโยคาวจรนน ออกจากฌานใดแลว ไดโสดา-ปตตมรรค เจรญอรปสมาบตแลวเกดในอรปภพ มรรคทง ๓ มฌานนนเปนบาท

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 365เกดขนแกพระโยคาวจรนน ในอรปภพนน. ทานกาหนดมรรคทมฌานเปนบาท อยางเดยว ดวยประการฉะน. แตพระเถระบางเหลากลาววา กาหนดขนธเปนอารมณแหงวปสสนา. บางเหลากวากาหนดอธยาศยบคคล. บางเหลากวา กาหนด วปสสนา อนเปนวฏฐานคามน. วนจฉยวาทะของพระเถระเหลานน พงทราบตามนยททานกลาวไว ในอธการวาดวยวฏฐานคามนวปสสนา คมภรวสทธมรรค.คาวา อย วจจต ภกขเว สมมาสมาธ ดกอนภกษทงหลาย นเรยกวาสมมาสมาธ ความวาธรรมน เบองตนเปนโลกยะ เบองหลง เรยกวาโลกตตระ สมมาสมาธ. คาวา อต อชตต วา หรอภายในเปนตน ความวา พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย เพราะกาหนดสจจะ ๔ ของตน ของคนอน หรอ เพราะกาหนดสจจะ ๔ ของตนตามกาล ของคนอนตามกาลอยางนอย. สวนความเกดและความเสอมในสจจบรรพน พงทราบโดยความเกดและความหมดไปแหงสจจะ ๔ ตามเปนจรง. คาอนนอกจากน มนยดงกลาวมาแลว.

สตกาหนดสจจะ ๔ เปนอรยสจ

แตในสจจบรรพน ตางกนอยางเดยว คอ พงประกอบความอยางนวาสตกาหนดสจจะ ๔ เปนอารมณ เปนทกขสจเปนตน แลวพงทราบวา เปนทางปฏบตนาออกจากทกขของภกษผกาหนดสจจะเปนอารมณ. คาทเหลอกเหมอนกนแล. จบสจจบรรพ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 366 สรปความ

ดวยลาดบคามประมาณเพยงเทาน กมมฏฐาน ๒๑ คอ อานาปาน-บรรพ ๑ จตอรยาบถบรรพ ๑ จตสมปชญญบรรพ ๑ ทวตดงสาการ ๑ จตธาต-ววฏฐานะ ๑ สวถกา ๙ เวทนานปสสนา ๑ จตตานปสสนา ๑ นวรณปรคคหะ ๑ขนธปรคคหะ ๑ อายตนปรคคหะ ๑ โพชฌงคปรคคหะ ๑ สจจปรคคหะ ๑. บรรดากมมฏฐาน ๒๑ นน กมมฏฐาน ๑๑ คอ อานาปาน ๑ ทวตดง-สาการ ๑ สวถกา ๙ เปนอปปนากมมฏฐาน. แตพระมหาสวเถระ ผรจนาคมภรทฆนกาย กลาววา พระผมพระภาคเจาตรส สวถกา ๙ โดยอาทนวานปสสนา.เพราะฉะนน ตามมตของทาน อานาปานะ และ ทวตดงสาการ ๒ เทานนเปนอปปนากมมฏฐาน. ทเหลอเปน อปจารกมมฏฐาน ถามวา ความตงมนเกดในกมมฏฐานนนทงหมดหรอไมเกด ตอบวา ไมใชไมเกด ความตงมนไมเกดในอรยาบถสมปชญญะ นวรณ และโพชฌงค เกดในกมมฏฐานทเหลอ. สวนพระมหาสวเถระ กลาววา ความตงมนยอมเกดในกมมฏฐานแมเหลานน(ทงหมด) เพราะพระโยคาวจรน ยอมกาหนดอยางนวา อรยาบถ ๔ มแกเราหรอไมหนอ สมปชญญะ ๔ มแกเราหรอไมหนอ นวรณ ๕ มแกเราหรอไมหนอ โพชฌงค ๗ มแกเราหรอไมหนอดงน เพราะฉะนน ความตงมนยอมเกดในกมมฏฐานทงหมด.

อานสงส

คาวา โย ห โกจ ภกขเว ความวา ดกอนภกษทงหลาย ผใดผหนง ไมวา ภกษหรอภกษณ อบาสก หรอ อบาสกา. คาวา เอว ภาเวยยความวา พงเจรญตามลาดบภาวนาทกลาวมาแลวตงแตตน. คาวา ปาฏกงขความวา พงหวงได พงปรารถนาได เปนแนแท. คาวา อา หมายถง

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 367พระอรหต. คาวา สต วา อปาทเสเส ความวา เมออปาทเสสวบากขนธ ทกเลสมตณหาเปนตนเขาไปยดไวเหลออย ยงไมสนไป. คาวา อนาคามตาแปลวา ความเปนพระอนาคาม. พระผมพระภาคเจาครนทรงแสดง ความทคาสงสอนเปนธรรมนาผปฏบตออกจากทกขโดย ๗ ป อยางนแลว เมอจะทรงแสดงเวลา (ปฏบต) ทนอยไปกวานนอก จงตรสวา ตฏนต ภกขเว ดกอนภกษทงหลาย ๗ ป จงยกไวดงนเปนตน. กคานนแมทงหมดตรสโดยเวไนยบคคลปานกลาง. แตทตรสวาบคคลรบคาสงสอนเวลาเชา บรรลคณวเศษเวลาเยน รบคาสงสอนเวลาเยน บรรลคณวเศษเวลาเชา ดงน ทรงหมายถงบคคลผมปญญาเฉยบแหลม. พระผมพระภาคเจาทรงแสดงวา คาสงสอนของเรานาผปฏบตออกจากทกขอยางนแลว เมอจะทรงยงเทศนาททรงแสดง ดวยธรรมอนเปนยอด คอพระอรหตใหจบลงในฐานะ ๒๑ ประการ จงตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ทางนเปนทางดาเนนอนเอก เพอความหมดจดแหงสตวทงหลายเพอกาวลวงโสกะ และปรเทวะ เพอดบทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรมเพอทาใหแจงพระนพพาน นคอ สตปฏฐาน ๔ ดวยประการฉะน คาอนใดอนเรากลาวแลวอยางน คานนเราอาศยทางอนเอกนกลาวแลว. คาทเหลออรรถตนทงนนแล. ในเวลาจบเทศนา ภกษสามหมนรป ดารงอยในพระอรหตแล. จบอรรถกถามหาสตปฏฐานสตรท ๙

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 368

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 369 ๑๐. ปายาสราชญญสตร

วาดวยประวตพระกมารกสสปเถระ

[ ๓๐๑] ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน :- สมยหนง ทานพระกมารกสสป จารกไปในแควนโกศล พรอมดวยภกษสงฆหมใหญประมาณ ๕๐๐ รป มาถงเสตพยนครแหงแควนโกศล อาศยอย ณ ปา สสปาวน ดานทศเหนอ เสตพยนคร. สมยนน พระยาปายาสครอบครองเสตพยนคร ซงมปศสตวมาก มหญาไม และนา มธญญาหารบรบรณเปนพระราชโภคทรพย ทพระเจาปเสนทโกศล พระราชทานใหเปนบาเหนจความชอบ ครงนน พระยาปายาสเกดความเหนชวอยางนวา แมเพราะเหตนโลกอนไมม สตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม ดงน พวกพราหมณและคฤหบดชาวเสตพยนครไดทราบวา พระสมณกมารกสสปสาวกของพระสมณโคดม จารกไปในแควนโกศล พรอมดวยพระภกษสงฆหมใหญประมาณ ๕๐๐ รป มาถงเสตพยนคร อาศยอย ณ ปาสสปาวน ดานทศเหนอ เสตพยนคร. กตตศพทอนงามของพระสมณกมารกสสปขจรไปวาทานเปนบณฑต ฉลาด มปญญา เปนพหสต กลาวธรรมไดวจตร มปฏภาณดเปนผตรสรและเปนพระอรหนต การพบเหนพระอรหนตเชนนน เปนการด. ครงนน พราหมณและคฤหบดชาวเสตพยนครออกจากเสตพยนคร พากนไปเปนหม ๆ บายหนาไปทางดานทศเหนอ ซงสสปาวนตงอย.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 370 ทฏฐของพระยาปายาส

[๓๐๒] สมยนน พระยาปายาสพกผอนกลางวนอย ณ ปราสาทชนบนเหนพราหมณและคฤหบดชาวเสตพยนคร ออกจากเสตพยนครเปนหม ๆ พากนเดนมงหนาไปทางทศเหนอ จงเรยกคนสนทมาถามวา นแนะพอ พราหมณและคฤหบด ชาวเสตพยนครเปนหม ๆ พากนมงหนาไปทางทศเหนอ ซงสสปาวนตงอยทาไมกน. คนสนทเรยนตอบวา ทานเจาขา มสมณะชอกมารกสสป สาวกของพระสมณโคดม จารกไปในแควนโกศล พรอมดวยภกษสงฆหมใหญประมาณ ๕๐๐ รป มาถงเสตพยนคร อาศยอย ณ สสปาวน ทางทศเหนอเสตพยนคร กตตศพทอนงามของพระสมณกมารกสสปนน ขจรไปวา ทานเปนบณฑต ฉลาด มปญญา เปนพหสต กลาวธรรมไดวจตร มปฏภาณดเปนผตรสรและเปนพระอรหนต พราหมณและคฤหบดเหลานน เขาไปเพอพบเหนทานพระกมารกสสปนน เจาขา. พระยาปายาส จงสงวา นแนะเจาถาอยางนน เจาจงเขาไปหาพราหมณและคฤหบดชาวเสตพยนคร บอกเขาวาจงรออยกอน พระยาปายาสจกเขาไปพบทานสมณกมารกสสปดวย แตกอนทานพระสมณกมารกสสปสอนพวกพราหมณและคฤหบดชาวเสตพยนครผเขลาไมฉลาด ใหเขาใจวา แมเพราะเหตน โลกอนม สตวผดเกดม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวม นแนะเจา โลกอนไมม สตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาด ทาชว ไมม. คนสนทนนรบคาของพระยาปายาสแลวกไปบอกพราหมณและคฤหบดชาวเสตพยนคร. ครงนน พระยาปายาสอนพวกพราหมณและคฤหบดชาวเสตพยนครหอมลอมแลวกไปยงสสปาวนเขาไปหาทานกมารกสสป ชนชมสนทนาปราศรยกบทานพระกมารกสสปตามสมควรแลว กนงณ ทสมควรสวนหนง. สวนพราหมณและคฤหบดชาวเสตพยนคร บางพวกกราบทานพระกมารกสสป แลวนง ณ ทสวนหนง บางพวกชนชมสนทนา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 371ปราศรยกบทานพระกมารกสสป แลวกนง บางพวก กนอบนอมอญชล ไป ยงทานพระกมารกสสป แลวนง บางพวกประกาศชอและสกลตนแลว กนงบางพวกกนงแลวนง. พระยาปายาส นงเรยบรอยแลว กเรยนทานพระกมาร-กสสปอยางนวา ทานกสสปผเจรญ ขาพเจามวาทะมความเหนอยางนวา แมเพราะเหตน โลกอนไมม สตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม. พระกมารกสสปกลาววา ทานพระยา อาตมานนไดเหนไดยนวา ทานพระยามวาทะมความเหนอยางน เหตไร ทานพระยาจงกลาววา แมเพราะเหตน โลกอนไมม สตวทผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม ถาอยางนน อาตมาจะยอนถามทานพระยาในขอนบาง ทานพระยาพงตอบตามทเหนควร ทานพระยาจะพงเขาใจขอนอยางไร พระจนทรพระอาทตยมอยในโลกนหรอโลกอน เปนเทวดาหรอมนษย. พระยาปายาสตอบวา ทานกสสป พระจนทรพระอาทตยมอยในโลกอนไมใชในโลกน เปนเทวดาไมใชมนษย. พระกมารกสสป. ทานพระยา โดยปรยายนแหละ จงเหนเถดวาแมเพราะเหตน โลกอนม สตวผดเกดม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวม. [๓๐๓] พระยาปายาส. ถงทานพระกสสปกลาวอยางน กตาม แตในขอนขาพเจากยงยนยนความเหนวา แมเพราะเหตน โลกอนไมม สตวผด-เกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม. พระกมารกสสป. ทานพระยา ยงมปรยายทยนยนความเหนของทานพระยาอยหรอ. พระยาปายาส. มอยซ ทานกสสป. พระกมารกสสป. มอยเหมอนอยางไรเลา ทานพระยา.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 372 วาดวยโทษของอกศลกรรมบถ

พระยาปายาส. ทานกสสป ขาพเจามมตรสหาย ญาตสาโลหตของขาพเจาในโลกนทฆาสตว ลกทรพย ประพฤตผดในกาม พดเทจ พดสอเสยดพดคาหยาบ พดเพอเจอ มกได ปองรายเขา เหนผด ตอมา เขาลมปวยประสบทกข เจบหนก ขาพเจารวา เวลาน เขาจกไมหายปวยแน จงเขาไปหาเขาพดวา ทานผเจรญ มสมณพราหมณพวกหนง มวาทะ มความเหนอยางนวา คนทฆาสตว ลกทรพย ประพฤตผดในกาม พดเทจ พดสอเสยดพดคาหยาบ พดเพอเจอ มกได ปองรายเขา เหนผด ตายแลวจกเกดในอบายทคคต วนบาต นรก ตวทานกประพฤตอยางนน ถาถอยคาของสมณพราหมณพวกนนเปนความจรงไซร ตวทานตายแลวกจกเกดในอบาย ทคคต วนบาตนรก ถาตวทานตายแลว พงไปเกดในอบายภมนนจรงไซร ขอทานพงกลบมาบอกขาพเจาทเถดวา แมเพราะเหตน โลกอนม สตวผดเกดม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวม ดวยวาขาพเจาเชอถอทานอยางสนทใจวาสงใดททานเหนกเหมอนขาพเจาเหนเอง สงนนกจกเปนอยางนนแน คนเหลานนรบคาขาพเจาแลวกไมเคยกลบมาบอกเองทงไมสงคนมาบอกดวย ทานกสสปปรยายนนแล ทเปนเครองยนยนความเหนของขาพเจาทวา แมเพราะเหตนโลกอนไมม สตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม.

วาดวยขออปมาดวยโจร

[๓๐๔] พระกมารกสสป. ทานพระยา ถาอยางนน อาตมาจะยอนถามทานพระยาในขอนนบาง ทานพระยาพงตอบตามทเหนสมควร ทาน-พระยาจะเขาใจขอนนอยางไร พวกเจาหนาทของทานพระยาจบโจรททาผดมา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 373แสดงดวยกลาววา ทานขอรบ คนนเปนโจรทาผด ขอไดโปรดสงลงโทษ แกโจรผนตามตองการดวย ทานพระยาจะพงสงวา ถาอยางนน พวกเจาจงเอาเชอกทมนคงจบมดมน เอามอไพลหลงใหแนนหนา โกนหว ตบณเฑาะวพาตระเวนไปทกถนนทกทาง ๔ แพรง ออกทางประตดานทศใต แลวจงตดหวเสยทตะแลงแกง ทางดานทศใตพระนคร พวกเจาหนาทรบคาสงแลว กระทงนาโจรมานงบนตะแลงแกงเตรยมตดศรษะ โจรจะพงไดรบการขอรองผอนผนจากเจาหนาทฆาโจรวา ขอนายทานจงรอจนกวาขาพเจาไปแจงแกมตรสหายญาตสาโลหตทบานหรอนคมโนนเสยกอน หรอ เจาหนาทฆาโจรจะพงตดศรษะของโจร ทงทกาลงออนวอนอย. พระยาปายาส. ทานกสสป โจรนนจะไมพงไดรบการผอนผนใหรอตดศรษะไวกอน ทแท เจาหนาทฆาโจร กจะพงตดศรษะของโจร ทงทรองขออยเลยทเดยว. พระกมารกสสป. (ทานพระยา ทงโจร กเปนมนษย ทงเจาหนาท ฆาโจร กเปนมนษย) โจรนน กยงไมไดรบการผอนผนใหรอการตดศรษะไวกอน มตรสหายญาตสาโลหตของทานพระยา ซงกระทากรรมชวเหนปานนนไปบงเกดในอบายภมแลว ไฉนจกไดรบการผอนผนจากอบาย นรยบาล ซงไมใชมนษย ใหรอการลงโทษไวจนกวามตรสหาย ญาตสาโลหตนน นาความไปบอกทานพระยาแลวกลบมา เสยกอนเลา. โดยปรยายแมนทานพระยาจงเหนเถดวาแมเพราะเหตนโลกอนม สตวผดเกดม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวม. [๓๐๕] พระยาปายาส. ทานกสสปกลาวอยางนกจรงอย ถงกระนน ขาพเจากยงยนยนความเหนในขอนวา แมเพราะเหตน โลกอนไมม สตวผด-เกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 374 พระกมารกสสป. กทานพระยายงมปรยายยนยนความเหนอยางนน อยอกหรอ. พระยาปายาส. มซ ทานกสสป. พระกมารกสสป. ทานพระยา มเหมอนอยางไรเลา.

วาดวยอานสงสกศลกรรมบถ

พระยาปายาส. ทานกสสป ขาพเจามมตรสหาย ญาตสาโลหตในโลกน ทงดเวนจากการฆาสตว ลกทรพย ประพฤตผดในกาม พดเทจ พดสอเสยดพดคาหยาบ พดเพอเจอ ไมมกได ไมปองรายเขา มความเหนชอบ ตอมาเขาลมปวยประสบทกข เจบหนก ขาพเจารวา เวลานเขาไมหายปวยแน จงเขาไปหาเขาพดวา ทานผเจรญ มสมณพราหมณพวกหนงมวาทะมความเหนอยางนวา คนทงดเวนจากการฆาสตว ลกทรพย ประพฤตผดในกาม พดเทจพดสอเสยด พดคาหยาบ พดเพอเจอ ไมมกได ไมปองรายเขา มความเหนชอบตายแลวจกเกดในสคตโลกสวรรค ตวทานกพระพฤตอยางนน ถาถอยคาของสมณพราหมณพวกนนเปนความจรงไซร ทานตายไปแลวกจกเกดในสคตโลกสวรรคแน ถาทานไปเกดในสคตโลกสวรรคจรง กขอทานพงกลบมาบอกขาพเจาทเถดวา แมเพราะเหตน โลกอนม สตวผดเกดม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวม ดวยวา ขาพเจาเชอถอทานอยางสนทใจวา สงใดททานเหนกเหมอนเราเหนเอง สงนนกจกเปนอยางนนแน คนเหลานนรบคาขาพเจาแลว กไมเคยกลบมาบอกเอง ทงไมสงคนมาบอกดวย ทานกสสปปรยายนนแล ทเปนเครองยนยนความเหนของขาพเจาทวา แมเพราะเหตน โลกอนไมม สตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 375 อปมาดวยคนตกบอคถ

[๓๐๖] พระกมารกสสป. ทานพระยา ถาอยางนน อาตมาจกอปมาใหฟง วญชนบางพวกในโลกน ยอมเขาใจอรรถของคาภาษตดวยขออปมา ทานพระยา เปรยบเหมอนบรษจมบอคถ (อจจาระ) มดศรษะ ทาน-พระยาจงสงใหเจาหนาทชวยกนดงบรษนนขนมาจากบอคถ แลวใหเอาซกไมไผครดคถออกจากตวของบรษนน ใหเอาดนสเหลองขดตวสามครง ใหเอานามนชะโลมตวแลวเอาจณ (ผง) ละเอยดลบไลใหสะอาดหมดจดสามครง ใหแตงผมและหนวดแลว ใหนาเอาพวงดอกไมเครองลบไลและผาทมคามากมอบแกบรษนนแลวนาเขาขนไปยงปราสาทอนดชนบน จดกามคณ ๕ ไวบาเรอ ทาน-พระยาจะเขาใจขอนนอยางไร บรษนนอาบนาลบไลดแลว แตงผมและหนวดประดบอาภรณแกวมณแลวนงหมผาขาวสะอาดอยปราสาทอนดชนบน เพยบ-พรอมบาเรอดวยกามคณ ๕ เขายงประสงคจะจมลงในบอคถนนอกหรอ. พระยาปายาส. ไมหรอก ทานกสสป. พระกมารกสสป. เพราะเหตไรเลา. พระยาปายาส. ทานกสสป เพราะบอคถไมสะอาดเปนทงสงไมสะอาด ทงนบวาไมสะอาด กลนเหมน ทงนบวากลนเหมน ทงนาเกลยดทงนบวานาเกลยด ทงปฏกล ทงนบวาปฏกล. พระกมารกสสป. ทานพระยาขอนนเปรยบฉนใด ขอนกเปรยบฉนนนเหมอนกน พวกมนษยทงไมสะอาดทงนบวาไมสะอาด ทงกลนเหมนทงนบวากลนเหมน ทงนาเกลยด ทงนบวานาเกลยด ทงปฏกล ทงนบวาปฏกล. ทานพระยา กลนมนษยคลงขนไปถงเทวดาตงรอยโยชน. กมตรสหาย ญาตสาโลหตของทานพระยาประพฤตดเหนปานนนตายแลวไปเกดในสคตโลกสวรรค ยงจะกลบมาบอกทานพระยาอกหรอ ทานพระยา โดยปรยายนแล จงเหนเถดวา แมเพราะเหตน โลกอนมสตวผดเกดมผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวม.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 376 [๓๐๗] พระยาปายาส. ทานกสสปกลาวอยางนน กจรงอย ถงอยางนน ในขอน ขาพเจากยงยนยนความเหนอยอยางนวา แมเพราะเหตน โลกอนไมมสตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม. พระกมารกสสป. ทานพระยา ยงมปรยายทยนยนความเหนของทานพระยาอยอกหรอ มเปรยบเหมอนอยางไรเลา. พระยาปายาส. มซ ทานกสสป ขาพเจามมตรสหาย ญาตสาโลหตทงดเวนจากการฆาสตว ลกทรพย ประพฤตผดในกาม พดเทจ และงดเวนจากทตงแหงความประมาท คอ ดมนาเมา คอสราและเมรย ตอมาเขาลมปวยประสบทกขเจบหนก ขาพเจารวา เขาจกไมหายปวยแนแลว จงเขาไปหาเขาพดวา ทานผเจรญ ถาถอยคาของสมณพราหมณพวกนนเปนความจรงวา เมอคนประพฤตดเหนปานนน ตายแลว จกเกดในสคตโลกสวรรค เปนสหายของเทวดาชนดาวดงสดงนไซร ทานผเจรญ ทานประพฤตเหนปานนน ตายแลว กพงบงเกดในสคตโลกสวรรค เปนสหายของเทวดาชนดาวดงสแน-นอน ขอทานพงกลบมาบอกขาพเจาทเถดวา แมเพราะเหตนโลกอนม สตว-ผดเกดม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวม ดวยวาขาพเจาเชอถอทานอยางสนทใจวา สงใดททานเหนกเหมอนเราเหนเอง สงนนจกเปนอยางนนแนคนเหลานนรบคาขาพเจาแลวกไมเคยกลบมาบอกเอง ทงไมสงคนมาบอกดวยทานกสสป ปรยายนนแล เปนเครองยนยนความเหนของขาพเจาทวาแมเพราะเหตนโลกอนไมม สตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม.

วาดวยอานสงสศล ๕

[๓๐๘] พระกมารกสสป. ทานพระยา ถาอยางนน อาตมาจกยอนถามทานพระยาในขอนบาง ทานพระยาพงตอบตามทเหนสมควรเถด.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 377รอยปของมนษยเปนวนหนงคนหนงของเทวดาชนดาวดงส สามสบราตรโดย ราตรนน เปนเดอนหนง สบสองเดอนโดยเดอนนนเปนปหนง โดยปนนพนปทพยเปนประมาณอายของเทวดาชนดาวดงส มตรสหายญาตสาโลหตของทานพระยา ทมศล ๕ เหนปานนน ตายไปเกดในสคตโลกสวรรค เปนสหายของเทวดาชนดาวดงสแลว ถาพวกเขาคดวา ตอเมอพวกเขาเพรยบพรอมบาเรออยดวยกามคณ ๕ สกสองวนสองราตรหรอสกสามวนสามราตร แลวคอยกลบไปบอกทานพระยา ดงนไซร คนเหลานนจะพงกลบไปบอกทานพระยาวา แมเพราะเหตน โลกอนม สตวผดเกดม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวมดงนหรอ. พระยาปายาส. ไมหรอกทานกสสป. เพราะพวกขาพเจาคงจะตายกนไปเสยตงนานแลว แตใครเลาบอกทานกสสปวา เทวดาชนดาวดงสมอย หรอเทวดาชนดาวดงสมอายยนถงเพยงนน ขาพเจาไมเชอทานกสสปดอก.

อปมาดวยคนตาบอดแตกาเนด

พระกมารกสสป. เปรยบเหมอนบรษตาบอดแตกาเนด ไมเหนสดา สขาว สเขยว สเหลอง สแดง สแดงฝาด ไมเหนทเรยบและไมเรยบไมเหนรปดาว พระจนทร พระอาทตย บรษผนนพดวา รปดา รปขาวรปเหลอง รปแดง รปแดงฝาด ทเรยบและไมเรยบ รปดาว พระจนทร พระอาทตย ไมม ผเหนรปดา รปขาว รปเขยว รปเหลอง รปแดง รปแดงฝาดทเรยบและไมเรยบ รปดาว พระจนทรพระอาทตย กไมม ขาพเจาไมรไมเหนเพราะฉะนน สงดงวานน ไมม ดงน ทานพระยา บรษผนน พดอยางนนชอวาพดถกหรอ. พระยาปายาส. พดไมถกดอก ทานกสสป เพราะรปดงกลาวนน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 378มอย ผเหนกมอย บรษผนนพดวา ขาพเจาไมรไมเหน ดงน จงชอวาพด ไมถก. พระกมารกสสป. ขอนกเปรยบเหมอนฉนนน ทานพระยา อปมาดวยคนตาบอดแตกาเนด จงกลาววา ใครเลาบอกทานกสสปวา เทวดาชนดาวดงสมอย หรอเทวดาชนดาวดงสมอายยนถงเพยงนน ขาพเจาไมเชอทาน-กสสปดอก. ทานพระยา โลกอนอนใคร ๆ ไมพงเหนไดดวยมงสจกษอยางททานพระยาเขาใจดอก. สมณพราหมณทอาศยเสนาสนะปาอนสงด เปนผไมประมาทมความเพยร มใจมงมนตอพระนพพานอย ชาระทพยจกษใหบรสทธยอมเหนโลกนโลกอน ทงหมสตวทผดเกดได ดวยทพยจกษอนบรสทธเกนจกษมนษย ทานพระยา โลกอนอนผมทพยจกษพงเหนไดอยางน อนใครๆไมพงเหนดวยมงสจกษอยางททานพระยาเขาใจดอก โดยปรยายนนแล ทาน-พระยาจงเหนเถดวา แมเพราะเหตน โลกอนม สตวผดเกดม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวม. [๓๐๙] พระยาปายาส. ทานกสสปกลาวอยางนกจรง ถงอยางนน ในขอน ขาพเจากยงยนยนความเหนของขาพเจาทวาแมเพราะเหตน โลกอนไมมสตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม. พระกมารกสสป. ทานพระยา ยงมปรยายยนยนความเหนของทานพระยาอยอกหรอมเปรยบเหมอนอยางไรเลา

วาดวยสมณพราหมณผมศลธรรม

พระยาปายาส. มซ ทานกสสป ขาพเจาเหนสมณพราหมณในโลกน ทมศลมกลยาณธรรมอยากเปนไมอยากตาย รกสขเกลยดทกข ขาพเจานนเหนวา ถาสมณพราหมณทมศลมกลยาณธรรมเหลาน รวา เราตายไปเสยจากโลก

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 379น จกประเสรฐไซร กจะพงกนยาพษ ใชศสตราฆาตวตาย ผกคอตาย หรอ โดดเหวตายเสย แตเพราะเหตทสมณพราหมณเหลาน ไมรวาเราตายไปเสยจากโลกน จกประเสรฐดงน ฉะนน สมณพราหมณเหลานน จงอยากเปนไมอยากตาย จงรกสขเกลยดทกข ทานกสสป ปรยายแมนแล ทเปนเครองยนยนความเหนของขาพเจาทวาแมเพราะเหตน โลกอนไมม สตวผดเกดไมมผลวบากของกรรมทสตวทาด ทาชวไมม.

อปมาดวยพราหมณมเมยสอง

[๓๑๐] พระกมารกสสป. ทานพระยา ถาอยางนน อาตมาจกอปมาใหฟง ดวยวาวญชนบางพวกในโลกน ยอมเขาใจอรรถแหงคาภาษตไดดวยขออปมา. ทานพระยา เรองเคยมมาแลว พราหมณผหนงมภรรยาสองคนภรรยาคนหนงมบตรอาย ๑๐ ขวบ หรอ ๑๒ ขวบ ภรรยาอกคนหนงมครรภแก ครงนน พราหมณผสามกตายลง. บตรวยรนกพดกะแมเลยงวา แมจาทรพย ขาวเปลอก เงน ทองทงหมด เปนของฉนนะแมนะ แมไมมสทธอะไร ๆ ในทรพยเหลานน เพราะเปนทรพยของบดาฉน แมโปรดมอบมฤดกแกฉนเถด. แมเลยงจงบอกบตรเลยงวา พอ จงรอจนกวาแมจะคลอดเถดนะถาทารกในทองแมเปนชาย กจกมสทธไดสวนหนง ถาเปนหญงกจกตกเปนปรจารกา ทเจาตองใชสอย ครงทสอง บตรเลยงกออนวอนแมเลยงใหมอบมฤดกให แมเลยงกตอบยนอยอยางนน ครงทสาม แมเลยงขดใจกความดเขาหองนอยแหวะทอง เพอจะรวา ทารกในทองเปนชายหรอหญง หญงแมเลยงนน กทาลายทงตนเอง ทงชวต ทงทารกในครรภ ทงทรพยมฤดก เพราะนางเปนคนเขลา ไมฉลาด แสวงหาทายาทโดยอบายไมแยบคาย กถงความยอยยบ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 380ฉนใด อปมยขอนกฉนนนเหมอนกน ทานพระยาเปนคนเขลาไมฉลาด แสวงหา โลกอน โดยอบายไมแยบคาย กจกถงความยอยยบ เหมอนพราหมณผนน.ทานพระยา เหลาสมณพราหมณ ผมศลมกลยาณธรรมเปนบณฑต ยอมไมชงสกกอนหาม แตรอเวลาสกเตมทตางหาก ทานพระยา ชวตของสมณพราหมณผมศลมกลยาณธรรม ยงดารงชวตอย ยงยนยาวนานเพยงใด กไดประสบบญเปนอนมากเพยงนน เพราะปฏบตตนเพอเกอกล เพอความสขแกคนเปนอนมาก เพออนเคราะหโลก เพอประโยชนเกอกล ความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย ทานพระยาโดยปรยายแมนแล จงเหนเถดวา แมเพราะเหตน โลกอนม สตวผดเกดม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวม. [๓๑๑] พระยาปายาส. ทานกสสปกลาวอยางนน กจรงดอก ถงกระนน ในขอนขาพเจากยงยนยนความเหนทวา แมเพราะเหตน โลกอนไมมสตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม. พระกมารกสสป. ทานพระยา ยงมปรยายทยนยนความเหนของทานพระยาอยอกหรอ มปรยาย เหมอนอยางไรเลา.

วาดวยคนหาชวะจากโจร

พระยาปายาส. มซ ทานกสสป เจาหนาทของขาพเจาจบโจรผกระทาผดมาแสดงแกขาพเจา ขอใหสงลงโทษขาพเจาจงสงเจาหนาทใหเอาโจรทยงเปนอยใสลงในหมอ ปดปากหมอเสยเอาหนงสดรด เอาดนสดพอกปากหมอยาใหหนา แลวใหเขายกหมอขนตงเตาตดไฟตม. เมอขาพเจารวา โจรนนตายแลวกสงใหเขายกหมอลงจากเตา กะเทาะดนแกสายหนงออก เปดปากหมอ คอย ๆสารวจดดวยหมายใจวาจะเหนชวะของโจรนนออกไป ขาพเจากไมเหนชวะออก

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 381ไปเลย ทานกสสป ปรยายนนแล เปนเครองยนยนความเหนของขาพเจา ท วาแมเพราะเหตน โลกอนไมม สตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม.

อปมาดวยคนนอนฝน

พระกมารกสสป. ทานพระยา ถาอยางนน อาตมาจกยอนถามทานพระยา ในขอนนบาง ทานพระยาพงตอบตามทเหนสมควรเถด. ทานพระยานอนพกกลางวนรสกฝนเหนสวนทนารนรมย ปาทนารนรมย ภมภาคทนารนรมณ สระโบกขรณทนารนรมยบางไหม. พระยาปายาส. รสกฝนเหนซ ทานกสสป. พระกมารกสสป. เวลานนทงหญงคอมหญงเตย เดกหญงเลนของเลนทงหญงวยรน เฝาทานพระยาอยหรอ. พระยาปายาส. อยางนนซ ทานกสสป. พระกมารกสสป. หญงเหลานนเหนชวะของทานพระยาทกาลงเขาไปหรอกาลงออกไปบางไหมเลา. พระยาปายาส. ไมเหนดอก ทานกสสป. พระกมารกสสป. ทานพระยา กเมอทานพระยายงเปนอย หญงเหลานนกยงเปนอยยงไมแลเหนชวะของทานพระยา ทกาลงเขาไปหรออกไปดงนน ทานพระยาจกแลเหนชวะของคนตาย ทกาลงเขาไปหรอออกไป อยางไรไดเลา. ทานพระยา โดยปรยาย แมนแลจงเหนเกดวา แมเพราะเหตน โลกอนม สตวผดเกดม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวม.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 382 [๓๑๒] พระยาปายาส. ทานกสสปกลาวอยางนน กจรง ถงอยางนน ในขอน ขาพเจากยงยนยนความเหนทวา แมเพราะเหตน โลกอนไมม สตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม. พระกมารกสสป. ทานพระยายงมปรยายทเปนเครองยนยนความเหนของทานพระยาอยอกหรอ มปรยายเหมอนอยางไรเลา.

วาดวยชงนาหนกคนตายกบคนเปน

พระยาปายาส. มซ ทานกสสป เจาหนาทของขาพเจาจบโจรทกระทาผดมาแสดงแกขาพเจา ขอใหสงลงโทษ ขาพเจาจงสงเจาหนาทใหเอาโจรทยงเปนอยมาชงนาหนกดวยตาชง. ใหเอาสายธน มารดคอ หายใจไมออกจนตายแลวใหชงดวยตาชงอกครงหนงปรากฏวา ขณะทโจรนนยงเปนอย นาหนกเบาออน และควรแกงาน แตเมอโจรนนตายแลว นาหนกกลบหนก แขงทอไมควรแกงาน ทานกสสป ปรยายแมนแล เปนเครองยนยนความเหนของขาพเจาทวา แมเพราะเหตน โลกอนไมม สตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม.

อปมาดวยเหลกรอนและเยน

[๓๑๓] พระกมารกสสป. ทานพระยา ถาอยางนน อาตมาจกอปมาใหฟง ดวยวาวญชนบางพวกในโลกน ยอมเขาใจชดอรรถของคาภาษตแมดวยอปมา. ทานพระยา เปรยบเหมอนกอนเหลกรอนอยทงวน ทเขาเผาไฟจนลกโชนโชตชวงแลวชงดวยตาชง ตอมา กอนเหลกนนกเยนสนท แลวชงดวยตาชง เมอใดกอนเหลกจงเบา ออน หรอควรแกงาน เมอถกเผารอนโชนโชตชวง หรอเมอเยนสนทแลว.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 383 พระยาปายาส. ทานกสสป เมอใด กอนเหลก ยงมเตโชธาต และ วาโยธาต ถกเผารอนโชน โชตชวง เมอนน มนจะเบาออน และควรแกงานแตเมอใดกอนเหลกนน ไมมเตโชธาต และวาโยธาต เยนสนท เมอนนมนจะหนก แขงกระดาง ไมควรแกงาน. พระกมารกสสป. ทานพระยา ขอนกเปรยบเหมอนฉนนนนนแลเมอใด กายนประกอบดวยอายไออน และวญญาณ เมอนนกายนจะเบาออนและควรแกงาน แตเมอใดกายนไมประกอบดวยอาย ไออนและวญญาณ เมอนนกายนกจะหนก แขงทอ และไมควรแกงาน. ทานพระยา โดยปรยายแมนแลจงเหนเถดวา แมเพราะเหตน โลกอนม สตวผดเกดม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวม.

วาดวยคนหาชวะของโจรผตายแลว

[๓๑๔ ] พระยาปายาส. ทานกสสปกลาวอยางนน กจรง ถงอยางนนในขอน ขาพเจากยงยนยนความเหนของขาพเจาทวา แมเพราะเหตน โลกอนไมม สตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม. พระกมารกสสป. ทานพระยา ยงมปรยายทยนยนความเหนของทานพระยาอกหรอ มปรยายเหมอนอยางไรเลา. พระยาปายาส. มซ ทานกสสป เจาหนาทของขาพเจาจบโจรผกระทาผดมาแสดง ขอใหขาพเจาสงลงโทษ ขาพเจาจงสงเจาหนาทใหฆาโจรนนมใหผวหนง เนอ เอน กระดก เยอในกระดก บอบชา เมอโจรนนเรมจะตายขาพเจากสงเจาหนาทใหผลกโจรนนลมลงนอนหงาย ดวยหมายใจวา จะไดเหนชวะของเขาออกมาบาง แตพวกเรากมไดเหนชวะของเขาออกมาเลย ขาพเจา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 384จงสงเจาหนาทใหจบเขาพลกควาลงบาง พลกนอนตะแคงขางหนงบาง พลก- นอนตะแคงอกขางหนงบาง จกพยงใหยนขนบาง จบเอาหวลงบาง ทบดวยฝามอ ดวยกอนดน ดวยทอนไม ดวยศาสตราบาง ลากมาขางน ลากไปขางโนนลากไปลากมาบาง พวกเรากมไดเหนชวะของเขาออกมาเลย จกษของเขากอนนนรปกอนนน จกษนนกมไดรบรรป โสตะกอนนน เสยงกอนนน โสตะนนกมไดรบรเสยง ฆานะกอนนน กลนกอนนน ฆานะนนกมไดรบรกลน ชวหากอนนน รสกอนนน ชวหานนกมไดรบรรส กายกอนนน สงทพงถกตองกอนนนกายนนกมไดรบรสงทพงถกตองเลย ทานกสสป ปรยายแมนแล เปนเครองยนยน ความเหนของขาพเจาทวา แมเพราะเหตน โลกอนไมม สตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม. อปมาดวยการเปาสงข

[๓๑๕] พระกมารกสสป. ทานพระยา ถาอยางนน อาตมาจกอปมาใหฟง วญชนบางพวกในโลกน ยอมเขาใจอรรถของคาภาษตไดดวยขออปมา. ทานพระยา เรองเคยมมาแลวคนเปาสงขผหนง ถอสงขไปยงชนบทชายแดน เขาไปยงบานตาบลหนง ยนอยกลางบานแลวกเปา สงข ๓ ครงแลววางสงขไวทพนดน นงลง ณ ทแหงหนง คราวนน พวกผคนชนบทชายแดนกคดกนวา พวกเราเอย นนมนเสยงอะไรหนอ จงนารกใครมวเมานาจบใจ ตองใจอยางน ชมนมกนแลวกไดถามคนเปาสงขวา พอมหาจาเรญนนเสยงอะไรหนอ จงนารกใครมวเมานาจบใจ ตองใจอยางน. คนเปาสงขตอบวา เสยงทนารกใครมวเมา นาจบใจตองใจนนนะ เขาเรยกวาเสยงสงขจะคนเหลานนกจบสงขหงายขนแลวสงวา พดซ พอสงข พดซพอสงข. สงขนน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 385กไมออกเสยงตามทเขาสง คนเหลานนกจบสงขควาลงบาง ตะแคงซาย ตะแคงขวาบาง ยกขนตงบาง ตงเอาหวลงบาง ทบดวยฝามอ ดวยกอนดน ดวยทอนไม ดวยศสตราบาง ลากมาทางน ลากไปทางโนน ลากไปลากมาบาง สงวาพดซพอสงข พดซพอสงข. สงขนนกไมออกเสยงอยนนเอง. ทานพระยา คนเปาสงขคดอยในใจวา คนชาวชนบทชายแดนพวกน ชางเขลาแท คนหาเสยงสงขโดยไมถกทาง จกพบไดอยางไร. เมอคนเหลานนกาลงเพงพนจอย คนเปาสงขกจบสงขเปา ๓ ครงแลววางสงขเดนไปเสย. ทานพระยา คนชาวชนบทชายแดนเหลานน กคดไดวา เมอใด สงขประกอบดวยคน ๑ ความพยายาม ๑ และลม ๑ เทานน สงขจงจะออกเสยงได แตวา เมอใด สงขไมประกอบดวยคน ความพยายามและลม เมอนน สงขนกไมออกเสยง ขออปมานนฉนใด ทานพระยา ขออปมยนกฉนนน เมอใดรางกายน ประกอบดวยอาย ๑ ไออน ๑ และวญญาณ ๑ เมอนน รางกายน กเดนไปขางหนาบางถอยกลบบาง ยนบาง นงบาง นอนบาง เหนรปทางจกษบาง ฟงเสยงทางโสตบาง สดกลนทางฆานะบาง ลมรสทางชวหาบาง ถกตองสงทพงถกตองทางกายบาง รเรองทางมนะบาง แตวาเมอใด รางกายนไมประกอบดวยอายไออน และวญญาณ เมอนนรางกายนกกาวไปไมได ถอยกลบไมได ยนไมไดนงไมได นอนไมได เหนรปทางจกษไมได ฟงเสยงทางโสตะไมได สดกลนทางฆานะไมได ลมรสทางชวหาไมได ถกตองสงทพงถกตองทางกายไมไดรเรองทางมนะไมได ทานพระยา โดยปรยายนนแล จงเหนเถดวา แมเพราะเหตน โลกอนม สตวผดเกดม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวม. จบปฐมภาณวาร

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 386 วาดวยการคนหาชวะโจรอกเรองหนง

[๓๑๖] พระยาปายาส. ทานกสสปกลาวอยางนกจรง ถงอยางนนในขอน ขาพเจายงยนยนความเหนทวาแมเพราะเหตน โลกอนไมม สตวผด-เกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม. พระกมารกสสป. ทานพระยา ยงมปรยายทยนยนความเหนของทานพระยาอกหรอ มปรยายเหมอนอยางไรเลา. พระยาปายาส. มซ ทานกสสป เจาหนาทของขาพเจาจบโจรผกระ-ทาผดมาแสดงแกขาพเจา และขอใหขาพเจาสงลงโทษ ขาพเจากสงเจาหนาทใหเฉอนผวหนงของโจรนนดวยหมายจะดชวะของมน กไมเหน ใหเฉอนหนงเฉอนเอน เฉอนกระดก เฉอนเยอในกระดก กไมเหนชวะของมนเลย. ทาน-กสสป ปรยายนนแล เปนเครองยนยนความเหนของขาพเจาทวา แมเพราะเหตน โลกอนไมม สตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม.

อปมาดวยชฏลบาเรอไฟ

[๓๑๗] พระกมารกสสป. ทานพระยา ถาอยางนน อาตมาจกอปมาใหฟง ดวยวาวญชนบางพวกในโลกน ยอมเขาใจอรรถของคาภาษตไดดวยขออปมา. ทานพระยา เรองเคยมมาแลว. ชฏลผบาเรอไฟผหนง อาศยอย ณ กฏมงใบไม ใกลชายปา. ครงนน ชนบทแหงหนงกลายเปนทพกของหมเกวยน ไปเสยแลว. หมเกวยนนนพกแรมอยคนหนง ใกล ๆ อาศรมของชฏลผบาเรอไฟนนแลวกไป. ชฏลนนคดวา ถากระไร เราจะเขาไปยงทหมเกวยนพกอย อาจพบอปกรณบางอยางในทนนกได. ชฏลนนลกขนแตเชาตรเขาไปยงท ๆ หมเกวยนพกอย กพบกมารเลก ยงสดใสนอนหงายอย

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 387ซงถกทอดทงไว ณ ทหมเกวยนพก ครนแลวกคดวา จะปลอยใหมนษยตาดาๆ ตายเสยตอหนาเรา ซงกาลงพบเหนอย ไมเปนการสมควร ถากระไร เราจะนาทารกนไปชบเลยงใหเจรญเตบโต ดงนแลวกนาทารกนน ไปยงอาศรมไปชบเลยงเจรญเตบโต กระทงทารกนนอายได ๑๐ ขวบ หรอ ๑๒ ขวบ. ตอมา ชฏลผบาเรอไฟนน เกดมกจธระบางอยางในชนบท จงสงเสยวาลกเอย พอประสงคจะไปยงชนบท อยทางน เจาบาเรอไฟไวนะลก อยาใหไฟของเจาดบได ถาไฟของเจาดบ นมด นไม นไมสไฟ จงตดไฟบาเรอไฟไวนะลก. ชฏลนนพราสอนทารกนนอยางนแลว กไปยงชนบท. เมอเดกนนเลนเพลนไป ไฟกดบ เดกนนกคดวาพอสอนเราไวอยางนวา บาเรอไฟไวนะลก อยาไหไฟของเจาดบนะ ถาไฟดบ นมด นไม นไมสไฟจงตดไฟ บาเรอไฟไว ถากระไร เราจะตดไฟ บาเรอไฟไว ดงนแลว. เดกนนกเอามดถากไมสไฟ ดวยหมายใจวาจะพบไฟบาง. แตเดกนนกไมพบไฟจงผาไมสไฟเปน ๒ ซก ๓ ซก ๔ ซก ๕ ซก๑๐ ซก ๒๐ ซก ทาใหเปนชนเลกชนนอย แลวเอาใสครกโขลก ครนโขลกแลว กโปรยทลมแรง ๆ ดวยหมายใจวา จะพบไฟบาง. แตเดกนนกไมพบไฟอยนนเอง. คราวนน ชฏลผบาเรอไฟนน ทากจธระนนในชนบทเสรจแลวกกลบมา เขาไปยงอาศรมถามเดกนนวา ไฟของเจาดบเสยแลวหรอลก. เดกนนกตอบวา จะพอ ขามวเลนเสยเพลนไฟเลยดบ ขาคดวาพอสงใหขาบาเรอไฟไว และสอนวาเมอไฟดบ นมด นไม นไมสไฟ ใหตดไฟบาเรอไฟไว ขาตงใจจะตดไฟบาเรอไฟ จงเอามดถากไมสไฟ กไมพบไฟ จงผาไมสไฟเปน ๒ซก ๓ ซก ๔ ซก ๕ ซก ๑๐ ซก ๒๐ ทาเปนชนเลกชนนอย แลวเอาโขลกในครกโขลกแลว กโปรยในท ๆ มลมแรง ๆ กไมพบไฟจนแลวจนรอด.ชฏลผบาเรอไฟนน กคดวา เจาเดกนเขลา ไมฉลาดเสยเลย จกคนหาไฟโดยอบายไมแยบคายไดอยางไร จงจบไมสไฟตดไฟตอหนาเดก ซงจองมองดอยแลว

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 388พดกะเดกนนวา เขาตดไฟกนอยางนไมเหมอนเจาซงยงเขลาไมฉลาด คนหาไฟ โดยอบายไมแยบคาย อยางลกดอก. ทานพระยา ขออปมานนฉนใด ขออปมยน กฉนนนเหมอนกน ทานพระยา เขลาไมฉลาด คนหาโลกอน โดยอบายไมแยบคาย โปรดสละความเหนชวนนเสยเถด ทานพระยา โปรดสละความเหนชวนนเสยเกด ทานพระยา ขอความเหนชวนนอยาไดมแกทานพระยาเพอสงมใชประโยชนเกอกล เพอทกขตลอดกาลนานเลย. [๓๑๘] พระปายาส. ทานกสสปกลาวอยางนนกจรง ถงอยางนนกดขาพเจากไมอาจสละความเหนชวนไดดอก ทงพระเจาปเสนทโกศล ทงพระ-ราชาภายนอก ยอมรจกขาพเจาวา พระยาปายาส มวาทะมความเหนอยางนวาแมเพราะเหตน โลกอนไมม สตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม ดงน. ทานกสสป ถาหากวาขาพเจาจกสละความเหนชวนไซร ทงพระเจาปเสนทโกศลทงพระราชาภายนอกกจกกลาวเอากบขาพเจาไดวา พระยา-ปายาส ชางเขลา ไมฉลาด ยดถอความเหนแตทชว ขาพเจากจกใชทฏฐนนดวยความโกรธบาง ดวยความลบหลบาง ดวยความตเสมอบาง.

อปมาดวยนายกองเกวยน

[๓๑๙] พระกมารกสสป. ทานพระยา ถาอยางนน อาตมาจก-อปมาใหฟง ดวยวาวญชนบางพวกในโลกน ยอมเขาใจอรรถของคาภาษตดวยขออปมา. ทานพระยา เรองเคยมมาแลว. พอคาเกวยนหมใหญ มเกวยนประมาณพนเลม ออกจากชนบททศตะวนออก เดนทางไปทศตะวนตก. กองเกวยนกาลงเดนอยนน หญานาและไม ใบไมสด กสนเปลองอยางรวดเรว. ในกองเกวยนนน มนายกองเกวยนสองคน คมกองเกวยนคนละหารอยเลม. สอง

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 389นายกองเกวยนปรกษากนวา กองเกวยนนใหญ มเกวยนถงพนเลม จาเราจะ แบงกองเกวยนนออกเปนสองกอง กองละหารอยเลม. แลวทงสองนายกองเกวยนกแบงกองเกวยนออกเปนสองกองเทา ๆ กน. นายกองเกวยนคนหนง กบรรทกหญาไม และนาเปนอนมากพากองเกวยนเดนทางไปกอน. กองเกวยนนน เดนทางไปสอง-สามวน กพบบรษตวดาตาแดงสะพายแลงธน คลองพวงมาลยดอกโกมท มผาเปยกผมเปยก กาลงเดนสวนทางมาดวยรถคนงาม มลอเปอนโคลน ครนแลวจงถามเขาวาพอมหาจาเรญ ทานมาแตไหน. บรษตวดาตอบวาขามาแตชนบทโนน. ถามวา จะไปไหนละ. ตอบวา จะไปยงชนบทโนน. ถามวา เมอเปนเชนนน ในทางกนดารขางหนาฝนตกชกบางใหม พอมหาจาเรญ. ตอบวา อยางนนจะ ในทางกนดารขางหนา ฝนตกชก หนทางกมนาบรบรณ หญาไมและนากมมาก โปรดทงหญาไมและนาของเกาเสยเถดนายเกวยนมภาระเบา จะไปไดเรว ๆ ยานพาหนะอยาลาบากเลย. นายกองเกวยนนนกเรยกพวกลกเกวยนมาปรกษาวา พอคณ บรษผนพดวา ทางกนดารขางหนา ฝนตกชก หนทางมนาบรบรณ หญาไมและนามมาก ใหเราทงหญาไมและนาของเกาเสย เกวยนบรรทกเบาจะไปไดเรว ยานพาหนะกไมลาบากดงนแลว สงลกเกวยนใหทงหญาไมและนาของเกาเสย เกวยนกมภาระบรรทกเบา พากองเกวยนเดนทางไปในทพกกองเกวยนระยะแรก พวกเขากไมเหนหญาไมและนาในทพกกองเกวยนระยะทสอง-สาม-ส-หา-หก แมระยะทเจดกไมพบเชนเดยวกน พวกเขาทงหมดตองถงความพนาศยอยยบไป ผคนหรอปศสตวทงหลายทมอยในกองเกวยนนน. ยกษผเปนอมนษยนนกกนเปนภกษาหมด. เหลอแตกระดกเทานน. นายกองเกวยนคนทสอง รวากองเกวยนทหนงนนไปนานแลวกบรรทกหญาไมและนาเปนอนมาก พากองเกวยนเดนทางไปกองเกวยนทสองนนเดนทางไปไดสอง-สามวน กไดพบบรษตวดาตาแดง

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 390สะพายแลงธน คลองพวงมาลยดอกโกมท ผาเปยกผมเปยก เดนสวนทางมา ดวยรถคนงาม มลอเปอนโคลน ครนแลวจงถามบรษตวดานนวา พอมหา-จาเรญ ทานมาแตไหน. บรษตวดาตอบวา ขามาแตชนบทโนน. ถามวาจะไปไหนละ. ตอบวา จะไปยงชนบทโนน. ถามวา ทางกนดารขางหนา มฝนตกชกไหม. ตอบวา ฝนตกชกเชยวละ หนทางกมนาบรบรณ หญาไมและนากมมาก โปรดทงหญาไมและนาของเกาเสยเถดจะนาย เกวยนมภาระเบา กจะไปไดเรว ๆ อยาใหยานพาหนะลาบาก. ครงนนนายกองเกวยนคนนน จงเรยกพวกลกเกวยนมาปรกษาวา พอคณ บรษผนบอกวา ทางกนดารขางหนามฝนตกชก หนทางมนาบรบรณ หญาไมและนามมากขอใหทงหญาไมและนา ของเกาเสย เกวยนมภาระเบา จะไปไดเบา จะไปไดเรวๆ อยาใหยานพาหนะลาบาก ดงน พอคณ บรษผนไมไดเปนมตร ญาตสาโลหตของเรา ๆจกเชอเขาไดอยางไร เราไมควรทงหญาไมและนาของเกา แลวสงบรรดาลกเกวยนใหพากองเกวยนไปดวยสงของตามทบรรทกไวแลว หามไมใหทงหญาไมและนาของเกาเปนอนขาด. พวกลกเกวยนรบคาสงแลว. กพากองเกวยนไปพรอมดวยสงของทบรรทกไว. ไมทงของเกาเลย ในททพกกองเกวยนระยะแรก พวกเขากไมพบหญาไมและนา แมในระยะทสอง-สาม-ส-หา-หก และแมระยะทเจดกไมเหนหญาไมและนา พบแตกองเกวยนนนประสบความพนาศยอยยบสน.พบแตกระดกของมนษยและปศสตว ทมอยในกองเกวยนนนเทานน พวกเขาถกยกษผเปนอมนษยนนกนเปนภกษาเสยหมดสน. ครงนน นายกองเกวยนนนจงเรยกบรรดาลกเกวยนมาปรกษาวา พอคณเอย กองเกวยนนนนนแลมนายกองเกวยนโงเขลาเปนผนา จงประสบความพนาศยอยยบ พอคณเอย ถาอยางนน สงของอนใดในกองเกวยนของเรามสาระนอย กจงทงมนเสย สงใดอนใดในกองเกวยนทหนงนมสาระมาก พวกเรากจงชวยกนขนมนไป. พวกลก

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 391เกวยนกปฏบตตามดวยด ทงของทมสาระนอยเสย ขนไปแตสงของทมสาระ มาก กขามทางกนดารไปโดยสวสด เพราะมนายกองเกวยนผชาญฉลาดเปนผนา. ทานพระยา ขออปมานนฉนใด ขออปมยนกฉนนนเหมอนกน ทานพระยาเปนผเขลาไมฉลาด คนหาโลกอนโดยอบายไมแยบคายกจกถงความพนาศยอยยบ เปรยบเหมอนบรษนายกองเกวยนนน แมพวกคนทเชอฟงทานพระยากจกพลอยถงความพนาศยอยยบไปเหมอนพวกลกเกวยนฉะนน ทานพระยาโปรดสละความเหนชวนนเสยเถด ขอความเหนชวนนอยาไดมแกทานพระยาเพอสงทไมเปนประโยชนเกอกล เพอความทกขตลอดกาลนานเลย. [๓๒๐] พระยาปายาส. ทานกสสปกลาวอยางนนกจรง ถงอยางนนขาพเจากไมอาจสละความเหนชวนไดดอก ทงพระเจาปเสนทโกศล ทงพระราชาภายนอก กทรงรจกขาพเจาวาพระยาปายาส มวาทะมความเหนอยางนวา แมเพราะเหตน โลกอนไมม สตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม ทานกสสป ถาหากวาขาพเจาจกสละความเหนชวนเสยไซร ทงพระเจาปเสนทโกศล ทงพระราชาภายนอก กจกทรงวากลาวเอาแกขาพเจาวา พระยาปายาส ชางเขลา ไมฉลาด ยดถอเอาแตความเหนทชว ขาพเจากจะใชทฏฐนนดวยความโกรธบาง ดวยความลบหลบาง ดวยความตเสมอบาง.

อปมาดวยคนเทนหอคถ

[๓๒๑] พระกมารกสสป. ทานพระยา ถาอยางนนอาตมาจก-อปมาใหฟง ดวยวาวญชนบางพวกในโลกน ยอมเขาใจอรรถของคาภาษตดวยขออปมา. ทานพระยา เรองเคยมมาแลว บรษผเลยงสกรคนหนง ออกจากบานไปยงบานตาบลอน พบคถทแหงเปนอนมากเขาทงไวในหมบาน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 392นน ครนแลวจงคดวาคถแหงทเขาทงไวนมากพอจะเปนอาหารของสกรของเรา ได อยากระนนเลย เราจะขนคถแหงไปจากบานน ดงนแลวกคลผาหมลงเอาคถแหงใสแลวผกเปนหอยกเทนไวบนศรษะ ออกเดนไป. ในระหวางทางเกดเมฆฝนทมใชฤดกาลตกลงมาหาใหญ. เขาเปรอะเปอนไปดวยคถตลอดถงปลายเลบเขาเอาหอคถซงลนไหลเดนไปเรอย ๆ พวกผคนเหนเขากพากนพดวาพอคณเจานเปนบาหรอ เสยจตไปแลวหรอ เจาเปรอะเปอนดวยคถจนถงปลายเลบ ยงจะนาหอคถทไหลเลอะไปอก. เขากตอบไปบางวา พวกเจานะซเปนบาหรอเสยจต กนมน เปนอาหารสกรของขานนา. ทานพระยา กขออปมานนฉนใด แมขออปมยนกฉนนนเหมอนกน ทานพระยานาจะรตววา ทานเหมอนคนเทนหอคถ ทานพระยาโปรดสละความเหนชวนนเสยเถด ทานพระยาโปรดสละความเหนซวนนเสยเถดขอความเหนชวนนอยาไดมแกทานพระยา เพอสงไมเปนประโยชนเกอกล เพอความทกขตลอดกาลนานเลย. [๓๒๒] พระยาปายาส. ทานกสสปกลาวอยางนนกจรง ถงอยางนนขาพเจากไมอาจสละความเหนชวนไดดอก ทงพระเจาปเสนทโกศล ทงพระราชาภายนอก ยอมรวาพระยาปายาส มวาทะมความเหนอยางนวา แมเพราะเหตน โลกอนไมม สตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมม. ทาน-กสสป ถาหากขาพเจาจกสละความเหนชวนเสยไซร ทงพระเจาปเสนทโกศลทงพระราชาภายนอก กจกวากลาวเอาแกขาพเจาวาพระยาปายาส ชางเขลา ไมฉลาด ยดถอความเหนแตทชวดงน ขาพเจากจกใชทฏฐนนดวยความโกรธบางดวยความลบหลบาง ดวยความตเสมอบาง.

อปมาดวยนกเลงสะกา

[๓๒๓] พระกมารกสสป. ทานพระยา ถาอยานนอาตมาจกอปมาใหฟง ดวยวา วญชนบางพวกในโลกน ยอมเขาใจอรรถของคาภาษตดวยขอ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 393อปมา. ทานพระยา เรองเคยมมาแลว นกเลงสะกาสองคนเลนการพนนสะกา กน นกเลงสะกาคนหนง กลนเบยแพททอดมาแลวมาอกเสย. นกเลงสะกาคนทสอง เหนดงนน จงกลาวกะนกเลงสะกาคนทหนงวา เพอน เจาชนะขางเดยวโปรดใหลกสะกาแกขาเถด ขาจกเซนบชา. นกเลงสะกาคนทสองกรบคาวา ไดซเพอน แลวมอบลกสะกาใหเพอนนกเลงสะกาคนทหนงไป. นกเลงสะกาคนหนงกเอายาพษอาบลกสะกา แลวพดชวนวา มาซ เพอน มาเลนพนนสะกากน. นกเลงสะกาคนทสองกรบคาวา ไดซเพอน. เพอนนกเลงสะกาทงสองกเลนพนนสะกากนเปนหนทสอง. แมในหนทสอง นกเลงสะกาคนทสองกกลนเบยแพททอดมาแลวมาเลาอก. เพอนนกเลงสะกาคนทหนงเหนดงนน จงกลาวกะเพอนนนวา [๓๒๔] ลตต ปรเมน เตชสา คลมกข ปรโส น พชฌต คลเร ปาปธตตา กปณา เต กฏก ภวสสต. บรษกลนกนลกสะกา ซงอาบดวย ยาพษ มฤทธรายแรงหารสกตวไม นกเลง ชวผนาสงสารกลนกนยาพษเขาไป ความ เรารอนจกตองมแกเจา ดงน. [๓๒๕] ทานพระยา ขออปมานนฉนใด ขออปมยนกฉนนน เหมอนกน ทานพระยานาจะรตววา ทานพระยาเปรยบเหมอนนกเลงสะกา ทานพระยาโปรดสละความเหนชวนนเสยเถด ทานพระยาโปรดสละความเหนชวนนเสยเถดขอความเหนชวนนอยาไดมแกทานพระยา เพอสงมใชประโยชนเกอกล เพอความทกขตลอดกาลนานเลย.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 394 [๓๒๖] พระยาปายาส. ทานกสสปกลาวอยางนนกจรง ถงอยางนน ขาพเจากไมอาจสละความเหนชวนไดดอก ทงพระเจาปเสนทโกศล ทงพระราชาภายนอก กยอมรจกวาพระยาปายาส มวาทะ มความเหนอยางนวา แมเพราะเหตน โลกอนไมม สตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมมทานกสสป ถาหากขาพเจาจกสละความเหนชวนเสยไซร ทงพระเจาปเสนท-โกศล ทงพระราชาภายนอก จกวากลาวเอาแกขาพเจาวา พระยาปายาส ชางเขลาไมฉลาด ยดถอความเหนแตทชว ดงน ขาพเจากใชทฏฐนนดวยความโกรธบาง ดวยความลบหลบาง ดวยความตเสมอบาง.

อปมาดวยคนหอบปาน

[๓๒๗] พระกมารกสสป. ทานพระยา ถาอยางนน อาตมาจก-อปมาใหฟง ดวยวาวญชนบางพวกในโลกน ยอมเขาใจอรรถแหงคาภาษต ดวยขออปมา. ทานพระยา เรองเคยมมาแลว ชนบทแหงหนงตงขนแลว. ครงนน สหายคนหนงพดชวนสหายคนหนงวา มาเถดเพอน เราจกไปทางชนบทนนถาโชคดคงจะพบทรพยอะไร ๆ ทชนบทแหงนนกนบาง. สหายกรบคาวา ไปซเพอน. สองสหายเขาไปยงทางหมบานแหงหนงของชนบท ไดพบปานเปนอนมากทเขาทงไว ณ หมบานนน ครนแลว กเรยกเพอนมาบอกวา เพอนน ปานเปนอนมาก เขาทงแลว เจาจงมดหอปานของเจา ขากจกมดหอปานของขาเราสองคนจกหอบหอปานไปกนนะ. สหายกรบคา เอาซเพอน แลวหอบหอปานไป. สองสหายหอบหอปานเขาไปยงทางหมบานอกแหงหนง พบดายปานเปนอนมาก ทเขาทงไว ณ บานแหงนน. ครนแลว สหายกเรยกสหายมาบอกวาเพอน เราปรารถนาปานเพอประโยชนอนใด ประโยชนอนนกคอ ดายปานทเขา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 395ทงมากมาย เพอน ถาอยางนน เจาจงทงหอปานเสย ขากจกทงหอปานเหมอนกน เราทงสองจกแบกมดดายปานไปกนนะ. สหายอกคนหนงบอกวา เพอน หอปานนเราหอบมากนไกลแลว ทงกมดไวดแลวดวย ขานะพอแลวละ เจาจงรไวดวย.สหายคนนน กทงหอปานเสยแลว ถอเอาดายปานไป. สองสหายเขาไปยงหมบานอกแหงหนง พบผาปานเปนอนมาก ทเขาทงไว ณ บานแหงนน. ครนแลว สหายกเรยกสหายมาบอกวา เพอน เราปรารถนาปานหรอดายปานเพอประโยชนอนใด ประโยชนอนนกคอผาปานทเขาทงไวมากมาย เพอนถาอยางนน เจาจงทงหอปานเสย เรากจกทงมดดายปานเสยเหมอนกน เรา-ทงสองจกถอเอาหอผาปานไปกนนะ. สหายอกคนหนงกบอกวา เพอน หอปานของขาน ขาหอบมาไกลแลวทงกมดไวดแลวดวย ขานะพอแลว เจาจงรไวดวย.สหายคนนน กทงมดดายปานเสยแลว หอบหอผาปานไป. สองสหายเขาไปยงทางหมบาน อกแหงหนง กพบเปลอกไมเปนอนมาก ทเขาทงไว ณ บานแหงนน.แลวกพบดายเปลอกไมทเขาทงไวมากมาย พบผาเปลอกไม พบฝาย พบดายฝาย พบผาฝาย พบเหลก พบโลหะ พบดบก พบสารด พบเงน ในทสดพบทอง. สหายคนทหนงจงเรยกสหายคนทสองชวนวา นแนะ เพอน เรามาแสวงโชคเพอประโยชนแกสงอนใด ไมวาจะเปนปาน ดายปาน ผาปานเปลอกไม ดายเปลอกไม ผาเปลอกไม ฝาย ดายฝาย ผาฝาย หรอเหลกโลหะ ดบก สารด หรอเงน ทองทเขาทงไวมากมายถาอยางนนเจาจงทงหอปานเสยเถด ขากจกทงหอเงน เราทงสองกจะแบกหอทองพากน ไป. สหายคนทสองพดวา เพอนเอย หอปานนนะ ขาหอบมาไกลแลวทงกมดไวดดวย ขานะพอแลว เจาจงรไวดวย. คราวนน สหายคนท-หนง จงทงหอเงนเสยแลว แบกเอาหอทองไป. ทงสองสหายกพากนกลบบานของตน. ในสองสหายนน สหายคนทสองนนแบกหอปานไปบาน บดามารดา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 396ของเขามไดดใจดวยเลย บตรภรยา มตรสหายกไมดใจ เขาไมไดประสบ ความสขโสมนส เพราะหอปานของเขานน. สวนสหายคนทหนง แบกหอทองไปบาน บดามารดาของเขากดใจ ทงบตรภรยา ทงมตรสหาย กพากนดใจไปดวย เขาไดประสบความสขโสมนสเพราะหอทองของเขานน. ทานพระยาขออปมานนฉนใด แมขออปมยนกฉนนนเหมอนกน ทานพระยานาจะรตวดวาทานพระยาเปรยบเหมอนสหายคนหอบหอปาน ทานพระยาโปรดสละความเหนชวนนเสยเถด ขอความเหนชวนน อยาไดมแกทานพระยา เพอสงมใชประโยชนเกอกล เพอความทกขตลอดกาลนานเลย.

พระยาปายาสขอคาแนะนาบชามหายญ

[๓๒๘] พระยาปายาส. ดวยขออปมาขอแรกของทานกสสป ขาพเจากเรมดใจอยางยงแลว แตขาพเจาประสงคจะฟงปฏภาณแหงปญหาอนวจตรเหลานน จงทาทาทโตแยงคดคานทานกสสป ปญหาปฏภาณชางไพเราะจบใจจรง ๆ ทานกสสปประกาศธรรมโดยปรยายเปนอนมาก แจมแจงเหมอนหงาย ของทควา เปดของทปด ชทางแกผหลงทาง หรอสองประทปในทมด ดวยหมายใจจะใหผมจกษมองเหนรป ไดชด เจนฉะนน ทานกสสปขาพเจานขอถงทานพระโคดม ทงพระธรรมทงพระสงฆวา เปนสรณะ ขอทานกสสป โปรดทรงจาขาพเจาวาเปนอบาสก ถงสรณะตลอดชวต นบตงแตวนนเปนตนไป.อนง ขาพเจาประสงคจะบชามหายญ ขอทานกสสปโปรดสงสอนแนะขาพเจาในเรองทจะพงเปนประโยชนเกอกลความสขแกขาพเจาตลอดกาลนานดวยเถด. พระกมารกสสป. ทานพระยา ในยญเหนปานใด เหลาโคจะตองถกฆา เหลาแพะแกะจะตองถกฆา ไกและสกรจะตองถกฆา เหลาสตวมชวต

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 397ตาง ๆ จะตองถงฆาต ทงปฏคาหกกเปนผมความเหนผด ดารผด พดผด ทาผด เลยงชพผด พยายามผด ระลกผด ตงใจผด. ทานพระยา ยญเหนปานนนแล ไมมผลมาก ไมมอานสงสมาก ไมมผลรงเรองมาก ไมมผลไพศาล.ทานพระยา เปรยบเหมอนชาวนา ถอเมลดพชและไถเขาไปปา ในปานน เขาพงปลกเมลดพชทหก ทเสยตองลมและแดด ไมมแกน แหงไมสนท ลงในนาเลวทมดนเลว ยงไมไดแผวถางตอและหนามออก ทงฝนกไมตกตองตามฤดกาล พชเหลานนจะพงเจรญงอกงามเตมท หรอชาวนาพงประสบผลไพบลยไดหรอ. พระยาปายาส. ทานกสสป ไมพงประสบผลไพบลยอยางนนดอก. ฉนนนเหมอนกน ทานพระยา ยญทตองฆาโค แพะ แกะ ไก สกรหรอเหลาสตวตาง ๆ ตองถงความพนาศ และปฏคาหกกเปนผมความเหนผดดารผด เจรจาผด การงานผด เลยงชพผด พยายามผด ระลกผด ตงใจผด เชนนยอมไมมผลใหญ ไมมอานสงสใหญ ไมมความรงเรองใหญ ไมแพรหลายใหญ. ดกอนทานพระยา สวนยญทมตองฆา แพะ แกะ ไก สกร หรอเหลาสตวตาง ๆ ไมตองถงความพนาศ และปฏคาหกกเปนผมความเหนชอบดารชอบ เจรจาชอบ การงานชอบ เลยงชพชอบ พยายามชอบ ระลกชอบจงใจชอบ เชนน ยอมมผลใหญ มอานสงสใหญ มความรงเรองใหญ แพรหลายใหญ เปรยบเหมอนชาวนาถอเอาพชและไถไปสปา เขาพงหวานพชทไมหก ไมเสย ไมถกลมแดดแผดเผา อนมแกนแหงสนท ลงในนาไรอนด เปนพนทด แผวถางตอและหนามหมดดแลว ทงฝนกตกชะเชยโดยชอบตามฤดกาล พชเหลานนจะพงถงความเจรญงอกงามไพบลยหรอหนอ ชาวนาจะพงไดรบผลอนไพบลยหรอ.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 398 เปนอยางนน ทานกสสป. ฉนนนเหมอนกน ทานพระยา ยญทมตองฆาโค แพะ แกะ ไก สกรหรอเหลาสตวตางๆไมตองถงความพนาศ และปฏคาหกกเปนผมความเหนชอบดารชอบ เจรจาชอบ การงานชอบ เลยงชพชอบ พยายามชอบ ระลกชอบดงใจชอบ เชนน ยอมมผลใหญ มอานสงสใหญ มความรงเรองใหญ แพรหลายใหญ.

การใหทานของพระยาปายาส

[๓๒๙] ครงนน ทานพระยาปายาส ตงทานสาหรบสมณพราหมณคนเขญใจ คนเดนทางวณพก และยาจกทงหลาย. แตในทานนนแล เขาใหโภชนะเปนขาวปลายเกรยน มนาสมพะอมเปนกบ และผา ผนเลก ๆ ผาเปอนนาออย. อนง ในทานนน อตตรมาณพเปนผจดการใหทานอทศแลวอยางนวาดวยทานน ขอขาพเจาไดพบกบพระยาปายาสเฉพาะในโลกนเทานน อยาพบในโลกอนเลย. พระยาปายาสไดยนวา เขาวาอตตรมาณพใหทานอทศอยางนวาดวยทานน ขาพเจาพบพระยาปายาสในโลกนเทานนเถด อยาพบในโลกอนเลย.ครงนนพระยาปายาส จงเรยกอตตรมาณพมาถามวา พออตตรมาณพ เขาวาเจาใหทานเสรจแลว อทศอยางเขาวานนจรงหรอ. อตตรมาณพ ตอบวาจรงขอรบ. ถามวา เพราะเหตไร พออตตรมาณพ เจาใหทานแลวจงอทศอยางนน ขาไมตองการบญ หวงผลของทานเทานนหรอ. ตอบวา ทานขอรบทานพระยาใหโภชนะ คอขาวปลายเกรยน มนาสมพะอมเปนกบในทาน ทานพระยายงไมปรารถนาจะแตะตองแมแตเทา ทานพระยาจะบรโภคไดอยางไรทงผากผนเลก ๆ เปอนนาออย ทานพระยายงไมปรารถนาจะแตะตองแมแตเทา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 399ไฉนจะนงหมไดเลา กทานพระยาเปนทรกทพงใจของพวกเรา พวกเราจะชวย ทานพระยาผนารกนาพงใจ โดยอาการทไมนาพงใจอยางไรได. ทานพระยา-ปายาสกลาววา พออตตระ ถาอยางนน เจาจงจดโภชนะอยางทขาบรโภคจงจดผาผอนอยางทขานงหม. อตตรมาณพ รบคาของพระยาปายาสแลวจดโภชนะอยางททานพระยาปายาสบรโภค จดผาผอนอยางททานพระยาปายาสนงหม. ครงนน พระยาปายาส ใหทานโดยไมเคารพ ใหทานไมใชใหดวยมอของตนเอง ใหทานโดยไมนอบนอม ใหทานแบบทง ๆ ขวาง ๆ ครนตายแลว กเขาถง ความเปนสหายของเหลาเทพชนจาตมหาราช มเสรสกวมานอนวางเปลา. สวนอตตรมาณพผจดการในทานของพระยาปายาสนน ใหทานโดยเคารพ ใหทานดวยมอของตนเอง ใหทานโดยนอบนอม ใหทานไมใชทง ๆขวางๆ ครนตายแลวกเขาถงสคตโลกสวรรค เปนสหายของเหลาเทพชนดาวดงส.

เรองพระควมปตเถระ - เทพบตรปายาส

[๓๓๐] สมยนน ทานพระควมปต ไปพกกลางวน ณ เสรสกวมานอนวางเปลาเนอง ๆ. ครงนน ปายาสเทพบตร เขาไปหาทานพระควมปตกราบแลวยน ณ ทสมควรสวนขางหนง. ทานพระควมปตจงถามปายาสเทพบตรวา ผมอาย ทานเปนใคร. ปายาสเทพบตร ตอบวา ทานเจาขา ขาพเจาคอ พระยาปายาส. ถามวา ผมอาย ทานทไดมความเหนอยางนวา แมเพราะเหตน โลกอนไมม สตวผดเกดไมม ผลวบากของกรรมทสตวทาดทาชวไมมดงนนะหรอ. ตอบวา จรงเจาขา แตขาพเจาถกพระผเปนเจากมารกสสปเปลองเสยจากความเหนอนชวนนแลว. ถามวา ผมอาย ทานอตตรมาณพผจดการในทานของทานแลว เขาไปเกดเสยทไหน. ตอบวา ทานเจาขา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 400อตตรมาณพผจดการทานของขาพเจาใหทานโดยเคารพ ใหทานดวยมอของ- ตนเอง ใหทานโดยนอบนอม ใหทานโดยไมทง ๆ ขวาง ๆ ครนตายแลวกเขาถงสคตโลกสวรรค เปนสหายของเหลาเทพชนดาวดงส ทานเจาขา สวนขาพเจา ใหทานโดยไมเคารพ ใหทานโดยมใชโดยมอของตนเอง ใหทานโดยไมนอบนอม ใหทานทง ๆ ขวาง ๆ ครนตายแลว เขาถงความเปนสหายของเหลาเทพชนจาตเสรสกวมานอนวางเปลา ทานพระควมปต เจาขา ถาอยางนนพระคณเจากลบมนษยโลกแลว โปรดบอกกลาวคนทงหลายอยางนวา พวกทานจงใหทานโดยเคารพ จงใหทานโดยมอของตนเอง จงใหทานโดยนอบนอมจงใหทานอยาทง ๆ ขวาง ๆ พระยาปายาสใหทานโดยไมเคารพ ใหทานไมใชดวยมอของตนเอง ใหทานโดยไมนอบนอม ใหทานทง ๆ ขวาง ๆ ตายแลวกเขาถง ความเปนสหายของเหลาเทพชนจาตมหาราช มเสรสกวมานอนวางเปลาสวนอตตรมาณพผจดการทานของพระยาปายาสนน ใหทานโดยเคารพ ใหทานดวยมอของตนเอง ใหทานโดยนอบนอม ใหทานไมทง ๆ ขวาง ๆ ตายแลวกเขาถงสคตโลกสวรรค เปนสหายของเหลาเทพชนดาวดงส. ครงนน ทานควมปตกลบมนษยโลกแลวกบอกกลาวแกคนทงหลาย อยางทปายาสเทพบตรสงเสยทกประการแล. จบปายาสราชญญสตร ท ๑๐

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 401 อรรถกถาปายาสราชญญสตร

ปายาสราชญญสตร เรมตนวา ขาพเจาไดฟงมาแลวอยางน. ในปายาสราชญญสตรนน พรรณนาตามลาดบบท ดงตอไปน.

ประวตทานพระกมารกสสป

คาวา อายสมา ผมอาย นเปนคาทนารก. คาวา กมารกสสปเปนชอของทาน. กเพราะทานบวชครงยงเปนเดกรน พระผมพระภาคเจาตรสสงกบภกษทงหลายวา พวกเธอจงเรยกกสสปมา จงใหผลไมนบาง ของเคยวนบางแกกสสป ดงน ภกษทงหลาย สงสยวากสสปองคไหน (เพราะพระทชอกสสปมหลายองค ) จงพากนขนานนามวา กมารกสสป. ตงแตนนมา แมครงทานแกเฒา กยงเรยกกนวา กมารกสสป อยนนเอง. อกนยหนงเพราะทานเปนบตรเลยงของพระเจาปเสนทโกศล คนทงหลาย จงจาหมายเรยกทานวากมารกสสป. จะกลาวเรองของทานใหแจมแจง ตงแตปพพประโยคดงตอไปน. เลากนวา พระเถระ ( กมารกสสป ) เปนบตรเศรษฐ ครงพระผม-พระภาคพทธเจา พระนามวา ปทมตตระ. ตอมาวนหนง ทานเหนพระผม-พระภาคเจาทรงแตงตงพระสาวกของพระองครปหนง ซงเปนผกลาวธรรมไดวจตรไวในตาแหนง ( เอตทคค ) จงถวายทานแดพระผมพระภาคเจา ๗ วนกระทาความปรารถนาวา แมขาพเจาผมโชคกจะเปนพระสาวกผกลาวธรรมอยางวจตร เหมอนพระเถระองคน ของพระพทธเจาพระองคหนง ในอนาคตกาล

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 402กระทาบญทงหลาย บวชในศาสนาของพระผมพระภาคพทธเจาพระนามวากสสป ไมสามารถทาคณวเศษใหบงเกดได. นยวา ครงนน เมอพระผมพระภาคเจาเสดจดบขนธปรนพพานแลว พระศาสนากาลงเสอม ภกษ ๕ รป ทาบนไดขนไปยงภเขา กระทาสมณธรรม. ภกษผเปนสงฆเถระ (หวหนา) บรรลพระอรหต ในวนท ๓. ภกษผเปนอนเถระ ไดเปนพระอนาคาม ในวนท๔. อก ๓ รปไมสามารถทาคณวเศษใหบงเกดได กไปบงเกดในเทวโลก.บรรดาภกษ ๓ รป ทเสวยสมบตในเทวดาและมนษยตลอดพทธนดรหนงนน รปหนงไปบงเกดในราชตระกลในกรงตกกสลา เปนพระราชาพระ-นามวา ปกกสาต บวชอทศพระผมพระภาคเจา มงมายงกรงราชคฤห ไดสดบพระธรรมเทศนาของพระผมพระภาคเจาทโรงชางหมอ กบรรลอนาคามผล.รปหนงไปบงเกดในเรอนของตระกลททาเรอชอ สปฏฏนะใกลทะเลแหงหนงโดยสารเรอ ๆ แตกตองเอาไมทาผานง ไดลาภสกการะ (ทคนเขาหลงผดคดวาเปนพระอรหนตบชา) ตวเองกเกดคดวาตวเปนพระอรหนต เทวดาผหวงดตองเตอนวา ทานไมใชพระอรหนตดอก จงไปเฝาพระศาสดาทลถามปญหากกระทาตามเทวดาเตอน ไดบรรลพระอรหตผล. รปหนงไปเกดในครรภของกลสตรผหนง ณ กรงราชคฤห. กลสตรผนน ออนวอนมารดากอนกไมไดบวช จนมสาม ไมรตววาตงครรภ เอาใจสาม ๆ กอนญาต จงบวชเปนภกษณอยในสานกภกษณ. ภกษณทงหลาย เหนนางมครรภ จง ถามพระ-เทวทต. พระเทวทตกบอกวา นางไมเปนสมณะ. แลว (ยงสงสย) กไปทลถามพระทศพลเจา. พระศาสดารบสงใหพระอบาลเถระรบเรองไปวนจฉย. พระเถระเชญตระกลชาวกรงสาวตถ และนางวสาขา อบาสกาใหตรวจ (ไดขอเทจจรงแลว) จงวนจฉยวา นางตงครรภมากอน บรรพชาจงไมเสย. พระศาสดาประทานสาธการรบรองแกพระเถระวา อบาลวนจฉยอธกรณชอบแลว. ภกษณ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 403นนคลอดบตร เชนกบหลอดวยแทงทองคา. พระเจาปเสนทโกศลโปรดให รบทารกนนมาชบเลยง. พระราชทานนามวากสสป ตอมา ทรงเลยงกสสปเตบโตพอแลว จงทรงนาไปฝากไวยงสานกพระศาสดาใหบรรพชา คนทงหลายจงจาหมาย เรยกทานวา กมารกสสป เพราะเปนบตรเลยงของพระราชาดวยประการฉะน. วนหนง ทานกระทาสมณธรรมอยทปาอนธวน เทวดาผหวงด จงใหทานเรยนปญหาแลวบอกใหทานไปทลถามปญหาเหลานกะพระ-ผมพระภาคเจา. พระเถระทลถามปญหาแลวกบรรลพระอรหต ตอนจบการวสชนาปญหา. แมพระผมพระภาคเจา กทรงสถาปนาทานไวในตาแหนงเอตทคคะ เปนยอดของภกษผกลาวธรรมไดวจตร. คาวา เสตพยา เปนชอของนครนน. คาวา อตตเรน เสตพยคอ ทศดานเหนอของเสตพยนคร. คาวา ราชโ คอเจาผมไดรบมรธาภเษก. คาวา ทฏ คต กคอ ทฏฐ ความเหนนนเอง. เมอมคาทกลาวกนวา คถคตมตตคต ดงน ของสงอนนอกจากคถเปนตน ยอมไมม ฉน ใด ทฏฐนนแลกคอ ทฏฐคตะฉนนน. คาวา แมเพราะเหตน จงไมม ดงน ความวาพระยาปายาสกลาววา ถงจะอางเหตนนๆ อยางน โลกอน ฯลฯ กไมม. คาวาปรา ฯเปฯ สาเปต ความวา ยงเขาใจกนไมไดเพยงใด. คาวา อเม โภ กสสป จนทมสรยา ความวา นยวา พระยาปายาสนนถกพระเถระถามแลว คดวา สมณะผนนาเอาพระจนทรพระอาทตยมาอปมากอน จกเปนผทคนอนครอบงาไวไมไดดวยปญญา เชนเดยวกบพระจนทรพระอาทตย กถาเราจกตอบวา พระจนทรพระอาทตยมอยในโลกน สมณะผนกจกทาใหเราตนดวยปญหากรรมเปนตนวา พระจนทรพระอาทตยเหลานนอาศยอะไร กวางยาวเทาไร สงเทาไร เรากไมสามารถจะผกเธอไวได จกตอบเธอวา มอยในโลกอนเทานน เพราะฉะนน พระยาปายาส จงกลาว

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 404ตอบอยางนน. กพระผมพระภาคเจาตรสสธาโภชนยชาดกมาเมอไมนาน กอน ปายาสราชญญสตรนน. ในสธาโภชนยชาดกนน พระจนทรเปนจนทรเทพบตรพระอาทตยเปนสรยเทพบตร. ชาดกหรอพระสตรทพระผมพระภาคเจาตรสไวปรากฏรกนทวชมพทวป. ดวยเหตนน พระยาปายาสนนคดวา เราไมอาจกลาววา เทพบตรทงหลายทอยประจาในดวงจนทรดวงอาทตยนนไมม จงกลาวตอบวา พระจนทรพระอาทตยนนเปนเทวดาไมใชมนษย. คาวา อตถ ปน ราช ปรยาโย ความวา พระเถระถามวาเหตยงมอยหรอ. คาวา อาพาธกา คอผประกอบดวยความเจบปวย กลาวคอผมเวทนาทไมถกกน. คาวา ทกขตา คอถงทกข. คาวา พาฬหคลานาคอ เปนไข มประมาณยง. คาวา สทธายกา ความวา เราเชอพวกทาน ๆเปนผควรเชอ มวาจาทเชอถอไดของเรา. คาวา ปจจยกา ความวา เราไวใจพวกทาน ๆ กเปนผทนาไวใจ นาเชอใจของเรา. คาวา อททสตวา ความวา แสดงตวและสงของทเกบงาไวแกคนเหลานน ใหรบไว. คาวา วปปลปนตสส คอ พราราพนวา ลกชายของเรา ลกหญงของเรา ทรพยของเรา. คาวา นรยปาเลส คอ ผลงโทษสตวในนรก. กคนพวกใดกลาววา กรรมนนแหละลงโทษ นายนรยบาลไมมคนพวกนนกคานเทวทตสตร ทวา ดกอนภกษทงหลาย นายนรยบาลจบคนผนนดงนเปนตน. นายนรยบาลมอยในนรก เหมอนมนษยผลงโทษ ประจาราชตระกลในมนษยโลก ฉะนน. คาวา เวฬโปสกาห แปลวา ดวยซกไมไผ. คาวา สนมมชชตความวา คถ เปนของครดออกดวยดโดยประการใด กครดออกไปโดยประการนน. อธบายวา จงครดออก นาออกไปโดยประการนน. คาวา อสจ คอ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 405ไมนาพอใจ. คาวา อสจส ขโต คอ ทเปนสวนไมสะอาด หรอทรกนวา เปนของไมสะอาด. คาวา ทคคนโธ คอกลนเหมนเหมอนซากศพ. คาวาชคจโฉ คอ ควรเปนของนารงเกยจ. คาวา ปฏกโล คอนาความขดใจมาดวยการเหนเทานน. คาวา อพพาธต ความวา กลนของพวกมนษยแมจะเปนจกรพรรด เปนตน ซงอาบนาวนละ ๒ ครง เปลยนผาวน ละ ๓ ครงตกแตงประดบประดาแลว กยงคลงไปเหมอนซากศพทหอยคอเทวดาซงอยไกลตงรอยโยชน คาวา ตาวตสาน ความวา ทานกลาวอก ดวยอานาจคนทสมาทานศล ๕ มเวนปาณาตบาตเปนตน ประพฤตอย. และกลาวอธบายคาวา แหงเทวดาชนดาวดงสวา เทวดาผเกดในทไกล อยามากอนเพราะเหตไร เทวดา เหลานจงไมมา. คาวา ชจจนธปโม มเ ปฏภาส คอ ปรากฏประหนงคนตาบอด แตกาเนด. คาวา อรวนปฏาน อธบายวา ทชอวาอรญ เพราะประกอบดวยองคคณของผอยปา ทชอวาแนวปา เพราะเปนแนวปาใหญ. คาวา ปนตานคอไกล. คาวา กลยาณธมเม คอมธรรมอนด เพราะศลนนนนแหละ. คาวาทกขปฏกเล คอผไมปรารถนาทกข. คาวา เสยโย ภวสสต อธบายวา จกมสคตสข ในโลกอน. คาวา อปวชา คอ เวลาคลอดใกลเขามาแลว ครรภแกแลว. อธบายวา จกคลอดไมนานเทยว. บทวา อปโภคา ภวสสต คอจกเปนนางบาเรอ. บทวา อนยพยสน ไดแก ทกขใหญ. สขชอวา อยะไมใชอยะ ชอวาอนยะ คอทกข ทกขนนนน ยอมขบ คอ เขยสขออกไปโดยประการทงปวง เพราะเหตนน จงชอ พยสนะ พยสนะ คอทกข ชอวา อนพยสนะ อธบายวา ทกขใหญ ดวยประการ ฉะน. คาวา อโยนโส คอโดยไมใชอบาย. คาวา อปกก น ปรปาเจนต อธบายวา เขาไปตดอายทยงไมเปลยน ยงไมสนใหขาดในระหวาง หามได. คาวา ปรปากอาคเมนต คอรอเวลาทอายงอม. แมทานพระธรรมเสนาบดกกลาวไววา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 406 นาภนนทาม มรณ นาภกงขาม ชวต กาลจ ปฏกงขาม นพเพส ภฏโก ยถา เราไมยนดความตาย ไมปรารถนา ความเปน แตเรารอเวลา (แตกดบ ) เหมอน ลกจางรอคาจางฉะนน. คาวา อพภนทตวา คอ กระเทาะดนทยาไว. คาวา. รามเณยยก คอนารนรมย. คาวา เจลาวกา คอ เดกหญงทงวนดวยการเลน. คาวา โกมารกาคอ เดกหญงวยรน. คาวา ตยห ชว ความวา หญงเหลานนแล เหนชวะทออกไป ทเขาไป ขณะททานพระยาฝนเหนบางไหม. พระเถระถอวา ชวะเปนอาการเทยวไปแหงจต จงกลาวไวในทน. กทานมความเขาใจในอาการเทยวไปแหงจตนนวาชวะ. คาวา ชยาย ความวา รดชวะไวดวยสายธน. คาวา ปตถนนตโรกระดาง คอ แขงทอ. พระยาปายาสแสดงอะไรดวยคาน. พระปายาสแสดงความขอนวา ทานทงหลาย กลาววา เวลายงเปนอย สตวมขนธ ๕ แตเวลาตายเหลออยเพยงรปขนธเทานน ขนธ ๓ กเปนไปไมได วญญาณขนธกไป รปขนธทยงเหลอ ควรจะเบา แตกลบหนก เพราะฉะนน อะไร ๆ ไปทไหนไมมดงน. คาวา นพพต คอม เตโชธาต อนสงบแลว. คาวา อนปหจจ คอไมใหเสยหาย. คาวา อทธมโต โหต คอเรมตายชา ๆ คาวาโอธนาถ แปลวา ลากมาขางน. คาวา สนธนาถ แปลวาลากไปขางโนน. คาวานทธนาถ แปลวา ลากไปลากมา. คาวา ตจายตน น ปฏส เวเทต ความวา รปายตนะนน ไมรแจงดวยจกษนน. ทกบทกนยน.คาวา สงขธโม แปลวา คนเปาสงข. คาวา อปฬาสตวา แปลวา เปา. คาวา อคคโก แปลวา ผบาเรอไฟ. คาวา อาปาเทยย คอ พงใหสาเรจ หรอพงถงอาย. คาวา โปเสยย คอ พงเลยงดวยโภชนะ เปนตน.คาวา วฑเฒยย คอ พงถงความเตบโต. คาวา อรณสหต คอ คไมสไฟ.

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 407 คาวา ตโรราขาโน พระราชาภายนอก ความวา พระราชาทงหลาย ในภายนอกแควน คอในชนบทอน กร. คาวา อพยตโต คอ ผไมมปญญากลา ผไมฉลาด. คาวา โกเปนป ความวา คนเหลาใด กลาวกะเราอยางนขาพเจากจกชก จกนา จกพาเขา ซงมทฏฐอยางนนเทยวไป ดวยความโกรธ ทเกดในคนเหลานน. คาวา มกเขน ดวยมกขะ คอ ความลบหล ทมลกษณะลบหลเหตททานกลาวแลว. คาวา ปลาเสน ดวยปลาสะ คอ ความตตนเสมออนมลกษณะทถอวาเปนค (เคยง) กบทาน. คาวา หรตกปณณ ในสมอ คอ สมอ ชนดใดชนดหนง. อธบายวาโดยทสด แมใบหญาออนกไมม. คาวา อาสนนทธกลาป คอ ผมแลงธนอนผกสอดไวแลว. คาวา อาสตโตทกาน วฏมาน คอ หนทางและหวยละหาร มนาบรบรณ. คาวา โยคคาน คอ ยานเทยมโคงาน. คาวา พหนกข- นตโร ความวา ออกไปมาก ออกไปนานแลว. คาวา ยถาภเตน ภณเฑนความวา สงของ คอหญาไมและนาอนใด ทพวกทานบรรทกมา กจงยงหมเกวยนใหเปนไป ดวยสงของททานนามา บรรทกมา พามา นนเถด. คาวาอปปสาราน คอมคานอย. คาวา ปณยาน แปลวา สงของทงหลาย. คาวา มม จ สกรภตต ความวา นเปนอาหารแหงสกรทงหลาย ของขาพเจา. คาวา อคฆรนต แปลวา ไหลขน. คาวา ปคฆรนต แปลวา ไหลลง. คาวา ตมเห เขวตถ ภเณ แปลวา แนะพนาย พวกทานตางหาก เปนบาเสยจรต ในเรองน. อกอยางหนง บาลกอยางนเหมอนกน. คาวา ตถา ห ปนเม สกรภตต แปลวา แตถงอยางนน คถนกเปนอาหารแหงสกรทงหลายของขาพเจา. คาวา อาคตาคต กล แปลวา กลนเบยแพททอดมาถง ๆ เสย. คาวาปโชหสสาม ความวา ขาพเจาจกกาการเสน จกทาการบวงสรวง. คาวา

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 408อกเขห ทพพสสาม แปลวา จกเลนดวยลกสะกาทงหลาย คอเลนดวยลกบาด ทงหลาย. คาวา ลตต ปรเมน เตชสา แปลวา ทอาบดวยยาพษมฤทธรายแรง. ประเทศแหงบานทอย ทานเรยก คามปชชะ บาลวา คามปท กม.ความกอยางนเหมอนกน. คาวา หอปาน คอ หอเปลอกปาน. คาวา สสนนท-โธ แปลวา ผกไว ดแลว. คาวา ตว ปชานาห แปลวา ทานจงร. อธบายวาทานจงรบไว ถาทานตองการจะถอเอา กถอเอาได. คาวา โขม แปลวา เปลอกไม. คาวา อยส แปลวา เหลก (โลหะดา). คาวา โลห แปลวา ทองแดง(โลหะแดง) คาวา สชฌ แปลวา เงน. คาวา สวณณ แปลวาทองมาสก.คาวา อภนนทส แปลวา ยนดแลว. คาวา อตตมโน แปลวา มใจของตน คอมจตยนดแลว. คาวาอภลทโธ แปลวา เลอมใสยงแลว. คาวา ปหปฏภาณาน แปลวา ความปรากฏชดแหงปญหา. คาวา ปจจนก กาตพพ ความวากระทาประหนงวาเปนขาศก คอผทาผด ๆ. คาวา อวม สส ความวา ยนหยดถอกลบกนเสย. คาวา สงฆาต อาปชชนต แปลวา ถงฆาต พนาศ มรณะ. คาวาน มหปผโล ความวา ไมมผลมากโดยผลวบาก. คาวา น มหานส โส ความวา ไมมอานสงสมาก โดยอานสงสคอคณ. คาวา น มหาชตโก ความวา ไมมความรงเรอง โดยความรงเรองดวยอานภาพ. คาวา น มหาวปผาโร ความวา ไมมความแผไพศาล โดยความแผไปแหงวบาก. คาวา พชนงคลแปลวา พช (เมลดพนธ) และไถ. คาวา ทกเขตเต แปลวา ในนาเลว นาไรสาระ. คาวา ทพภเม แปลวา พนดนไมสมาเสมอ. คาวา ปตฏาเปยย แปลวาพงทรงไว. คาวา ขณฑาน คอ หกและแตก. คาวา ปตน คอ ไรสาระ. คาวา วาตาตปหตาน คอ ถกลมและแดดกระทบอบอาว. คาวา อสารทาน

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 409คอ เขยวสด จนเวนทจะใหเมลดขาวสารได. คาวา อสขสยตาน คอ พช เหลาใด ทเขาทาใหแหงแลว เกลยไวในยงฉาง พชเหลานน ชอวาสขสยต. แตพชเหลานนไมเปนเชนนน. คาวา น อนปปเวจเฉยย คอ ฝนไมหลงลงมา คอ ไมตกโดยชอบ (ถกตองตามฤดกาล). อธบายวา ไมตกทก กงเดอน ทกสบวน ทกหาวน. คาวา อป น ตาน ความวา เมอนาม พชแลฝนเปนโทษอยอยางน พชเหลานน จะพงเตบโตสงขน งอกงามลงรากและแผไพบลยโดยรอบ ดวยหนอรากและใบเปนตน ไดหรอ. คาวา เอวรโป โข ราช ยโ ความวา ดกอนทานพระยา ทานเหนปานน ยอมไมมผลมาก เพราะไมบรสทธโดยปจจยทการทารายผอนกอใหเกดขนบาง โดยทายกบาง โดยปฏคาหกบาง. คาวา เอวรโป โข ราช อโ ความวาดกอนทานพระยา ทานเหนปานน ยอมมผลมาก โดยปจจยทเกดขน เพราะการไมทารายผอนบาง โดยทายกผมศลเพราะไมทารายผอนบาง โดยปฏคาหกผถงพรอมดวยคณมสมมาทฏฐเปนตนบาง. กถาทาน ไดปฏคาหกผออกจากนโรธ ยงยวดดวยคณ (คณาตโรกสมปทา) และเจตนาของทายก ไพบลยไซรกจะใหวบากทนตาเหนทเดยว. กทานพระยาปายาส สดบธรรมกถาของพระเถระนมนตพระเถระถวายมหาทาน ๗ วน ตงทานประจาแกคนทงปวงตงแตนนมา. ทานหมายถงทานนน จงกลาววา ครงนนแล ทานพระยาปายาสเปนตน บรรดาบทเหลานน บทวา กาณาชก คอขาวทหงจากขาวสารหกมรา. คาวา พลงคทตย แปลวา มนาสม (พะอม) เปนทสอง. คาวา โจรกานจ วตถาน แปลวา ผาทมเสนดายหยาบ. คาวา คฬวาลกาน คอ ผาทคลกชนนาออยงบ อธบายวา ผาผนใหญทวางไวเปนกอง ๆ. คาวา เอวมนททสตคอ ชแจงไวอยางน. คาวา ปาทหาป แปลวา แมดวยเทา. คาวา กสกกจจ

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 410คอ เวนศรทธา ใหทานดวยไมมศรทธา. คาวา อสหตถา. แปลวา ไมใช ดวยมอของตนเอง. คาวา อจต ตกต คอเวนการกระทาความยาเกรงใหทาน.เขาไปตงการกระทาความยาเกรง หามได ใหทานกระทาใหประณตหามได.คาวา อปวทธ คอ ทงขวางตกแตกเรยราด. คาวา ส เสรสก ความวาเขาไปสวมานเงนทวางเปลา วมานหนง ชอเสรสกะ. นยวา มตนซกขนาดใหญอยใกลประตวมานนน เพราะเหตนน วมานนนจงเรยกกนวา เสรสกะ.

เรองทานพระควมปต

เลากนวา พระเถระ เปนหวหนาเดกเลยงโค ในมนษยโลก ในชาตกอน แผวถางโคนตนซกขนาดใหญ เกลยทรายไว นมนตพระเถระผถอปณฑปาตกธดงครปหนง ใหนงทโคนตน ถวายอาหารทตนไดมา จตจากมนษย โลกนน ไปบงเกดในวมานเงนนน ดวยอานภาพของบญนน. ตนซกตงอยใกล ประตวมาน. ๕๐ ป ตนซกนนจงผลตผล. แตนนเทพบตรกถงความสลดใจวาลวงไป ๕๐ ปแลว. สมยตอมา เทพบตรนนไปบงเกดในหมมนษย ในสมยของพระผมพระภาคเจาของเรา ฟงธรรมกถาของพระศาสดา กบรรลพระอรหต.แตดวยอานาจความเคยชน พระเถระกไปยงวมานนนนนแหละอยเนอง ๆ เพอพกกลางวน. นยวาวมานนน เปนทมสขตามฤดกาล ของพระเถระนน ทานหมายเอาเหตอนนน จงกลาววา สมยนนแล ทานพระควมปต ดงนเปนตน. คาวา โส สกกจจ ทาน ทตวา ความวา อตตรมานพนน ใหทานแมเปนของ ๆ ผอนกโดยเคารพ. คาวา เอวมาโรเจห ความวา ทานจงบอก(มนษย) ดวยนยเปนตนวา ทานทงหลายจงใหทานโดยเคารพ ดงน. กแลมหาชนฟงการบอกกลาวของพระเถระนนแลว กใหทานโดยเคารพไปบงเกด

พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท 411ในเทวโลก. สวนนางบาเรอ (ปรจารกา) ของพระยาปายาส. แมใหทานโดย เคารพ กไปบงเกดในสานกของพระยาปายาสนนแล ดวยอานาจความปรารถนานยวาเสรสกวมานนน เปนวมานสาหรบเทพผจารกมาแตทกทศมอยในดงชอ วฏฏน (ลบแล). กในวนหนง ปายาสเทพบตรแสดงตวแกเหลาพอคาทงหลายแลวกลาวกรรมทตนกระทาไวแลวแล. จบอรรถกถาปายาสราชญญสตรท ๑๐ แหงอรรถกถาทมนกาย ชอสมงคลวลาสน ดวยประการฉะน. จบอรรถกถามหาวรรค

รวมพระสตรในเลมน ๖. มหาโควนทสตร พรอมทงอรรถกถา ๗. มหาสมยสตร พรอมทงอรรถกถา ๘. สกกปญหสตร พรอมทงอรรถกถา ๙. มหาสตปฏฐานสตร พรอมทงอรรถกถา ๑๐. ปายาสราชญญสตร พรอมทงอรรถกถา ตงแตมหาปทานสตรถงปายาสราชญญสตรน รวมเรยกวา มหาวรรค จบ มหาวรรค